MIEL FUKO

' RIJEI I STVARI

ARHEOLOGIJ A HUMANISTIKIH NAUKA
i
NO L I B E O G R A D
1971
Poznati francuski filosof l a n Val govorio je, 1962. go
dine, da u nae vreme postoje tri filos ofije koje se bore za
prevlast: dijalektiki materijalizam, zatim dosta loe defi-
nisana kontinentalna filos ofija u svojim raznim oblicima:
fenomenologija i li egzistencijalizam, i najzad neopozitivi-
zam, svejedno kako ga zvali. Da je govorio dve-tri godine
kasnije, Val ne bi mogao prevideti strukturalizam, a ni
kritike strukturalizma upuene kontinentalnoj filos ofiji.
Re nije ovde, naravno, o strukturalizmu uopte, ako tako
to uopte i postoji, . o strukturalizmu enevske kole sa
Pijazeom na elu, i l i o strukturalizmu u izvesnim egzakt
nim naukama, gde ga je oduvek bilo ve samo o pari
kom strukturalizmu grupe teoretiara iz raznih oblasti an
tropologije, k oj i se danas, uostalom, uglavnom odriu tog
naziva, j er je pojam vrlo brzo postao neodreen i izlizan
snobizmom. Miel Fuko ak tvrdi da su etiketu priili struk
turalistima oni k oji to nisu.
Pariki strukturalizam je pokret na vrlo irokom fron
tu. I l i je to bar doskora bio. Obuhvatao je oblasti misli i
nauke o oveku, od marksizma i etnologije do poezije1, a
neki od njegovih predstavnika, Levi Stros, na primer, ima
ju za sobom opus enciklopedijskog obima. Ovaj napis ne
pretenduje na sveobuhvatnost, daleko od toga. Bie rei
1 Kao da je literatura osobito zahvalna za primenu najrazliitijih
metoda. Neopozitivizam je preobrazio anglo-saksonsku kritiku; fenomeno
logija i egzistencijalizam su inspirisali francusku i nemaku kritiku.
Danas je to sluaj sa strukturalizmom (koji se oslanja na ruski for
malizam). Obnavlja se i marksistika kritika, koja, svega, proima
svojom problematikom neke druge. Poema je na podobit oveka: otvorena,
spremna da odgovori na raznorodna pitanja. A kao i ovek, posle najta-
nanijih analiza, i dalje zagonetna, neiscrpljcna, netaknuta, oma za nove
dijaloge.
samo o stavu nekih strukturalista licem prema izvesnim,
nazovimo ih filosofskim problemima: o njihovom pokuaju
da efiniu oveka, da ga situiraju u svetu, odrede mu smi
sao ili besmisao, otvore mu nove i l i zatvore stare vi
dike.
Strukturalizam se hoe naukom. Veli, misao o oveku
je dosad bila subjektivna, vie-manje proizvoljna, doksa.
Otkako je lingvistika, izgradivi se u egzaktnu nauku, pro-
krila put, mogue je da i ta misao postane naukom, tim
pre to je nauka o jeziku osnovna nauka o oveku. Valja
samo primeniti njene metode, prilagoditi ih drugim disci
plinama, ove formalizovati, matematizovati, i tako stvoriti
od njih prave nauke. Meutim, uprkos tome, stavovi jed
nog Levi Strosa il'F ukoa u neemu ipak odudaraju od sta
vova egzaktnog naunika. Moda zato to se bave pita
njem oveka, koje nije nevino pitanje. A moda i zbog ega
drugog. Svejedno. E vo o emu je re: egzaktna nauka ne
zna za vrednosti; u nj oj nema subjekta k oji razaznaje do
bro i zlo, poeljno i nepoeljno, ona je, nema sumnje a-hu-
mana. Tu skoro je, nobelovac, biolog ak Mono izazvao
skandal izjavivi: Nauka ne zna za vrednosti. K oncepcija
vasione koju nam ona namee ne sadri nikakvu etiku.2
Meutim u delima strukturalista nailazimo esto, sa toga
gledita, na neoekivane izjave. K od Levi Strosa, na primer:
E tnolog ne pie drugo do ispovesti. I l i : Razlozi naeg
interesovanja za etnologiju nisu isto na uni. . . Ako Za
pad proizvodi etnografe, mora da ga mui zla savest. . .
Fuko pak sa grohotnim smehom konstatuje s mrt oveka,
pie svoje delo as sa tihim smehom, as sa ironijom,
as sa sarkazmom. Za sve to se ne moe rei da spada u
2 Kako ljudi bez nauke i mogu, ali bez etike nikako. Mono nam
predlae jednu novu etiku, koja bi zamenila dosaanje sisteme vred
nosti, i j i su osnovi porueni, a koje nam moderno drutvo propoveda,
mada u njih ne veruje. Predlae nam askezu naunog r ada. . . koji
implicira jedan sistem vrednosti, etiku saznanja. Istina, on i sam pri
znaje da nauka ne moe objektivno dokazati valjanost te etike i da j e
ona dosada prihvaena od malog broja ljudi.
No oigledno j e da etika, gde bi Nauka zamenila Boga, nije za
obine smrtne, ve samo za askete nauke. Ni ti reava smrtnike pro
bleme. Mono ne objanjava kakav bi stav, po imperativima te etike,
valjalo da imaju i sami njeni reci prema naim svakodnevnim pitanjima,
ak ni onim koja nam nauka namee, recimo prema pitanju atomske
bombe. Veli da valja ii kamo nas nauka vodi, znanje j e vie od oveka.
Ali nauka nije samo znanje, ona j e i mo. Kao i svuda drugde, etika
i u nauci nije, pitanje samo znanja i neznanja, ve pre svega odnosa moi
i nemoi, a mnogi bi rekli i pitanje ljubavi i slobode, dok Mono veli
da j e takva etika ve odavno umrla. Kao to se vidi, ako ne smrt ove
ka, ono bar smrt toga bitnog, njegove etike, jeste neto u ta su mnogi
misaoni ljudi ubeeni. A moda i ostali. Svaki na svoj nain.
j q SRETEN MARI
EGZISTENCIJ ALNE OSNOVE STRUKTURALIZMA
objektivnost nauke koja ne zna za vrednosti. Egzaktne
nauke nisu ispovesti, sarkazam i ironija su znaci linog
vrednovanja, oni su, kao i ispovesti, pod znakom dokse, iz
one oblasti gde ak i sa istim znanjem moemo imati dru
gaije sudove, oblasti gde su znanja i vrednovanja intimno
prepletena, uzajamno uslovljena, oblasti gde je na stav
prema ivotu i smrti od presudnog znaaja. Nazovimo to
pogledom na svet, i li filosofijom.
F ilosofi bi, moda, negodovali. Svaki od njih trai i ka
zuje nam istinu. A istina je jedna. Nezavisna od naih sta
vova, vrednovanja i slinih subjektivtina. Ali injenica je
da pos toji jedna fizika, jedna hernija, a svako doba imalo
je, ima i danas, vie filosofija. Ljudi egzaktnih nauka bar o
reenim pitanjima svoje nauke znaju isto to i njihove kole
ge, i esto dve ekipe na dva kraja sveta pronalaze iste nove
istine u isto vreme, i svi ih priznaju za istine, dok ne znam
koja bi ta filosofska pitanja bila reena, niti znam ijednog
filosofa k oji bi bio zadovoljan da mu kaete kako ponavlja
misli svog kolege, kako nije originalan, originalan onako
kao to je to umetnik. I srea je to je tako, to uvek ima
raznih misli o fenomenu ovek, to nam se, sa svojom ap
solutnom istinom, jedna filosofija ne namee u svako doba
kao to to ini fizika, to nam se ne namee jedan sud o
oveku i njegovom poloaju u vasioni, jedan sud o srei.
iveli bismo pod terorom.*
Ne mislim ovim da potcenim filosofiju. Naprotiv. Ako
je ona misao o odnosu oveka i sveta, o znaaju oveka za
svet i smislu sveta za oveka, jasno je da jedna ista situ
acija, ma koliko je objektivno posmatrali, u zavisnosti
od ugla iz kojeg je posmatramo i pogleda k oji na nju upra
vimo, mora da dobije razliitu boju. Nastranu to situacije
nisu nikad iste, pa ni pitanja koja postavljamo. Bar zasa
da, jedna filosofska istina koja bi bila svaija ne bi bila
niija. Nuno je za nju, da bi bila prava, da bude ista, da
ne bude papazjanija raznih tuih istina. Naravno, svaki fi-
losof, zato to se osea ovek, to tei nepristrasnoj misli
transcendentalnog subjekta, mora da misli svoju istinu kao
univerzalnu i atemporalnu. Kad je ne bi tako mislio, ne bi
uopte ni filosofirao, eventualno bi pisao lirske pesme. Ali
doba koje nije imalo bar dve filosofije, nije imalo nijednu;
katkad, jedriu priznatu, a drugu kao zlu savest prve. L i Vorf
5 Ni ko netrpeljiviji od filosofa. Danas Levi Stros likvidira Sartra,
Sartr Levi Strosa.
12
SRETEN MARI
negde primeuje da kad bi nam se ceo svet ukazivao kao
plav, ne bismo ga uopte videli drugaije nego siva. Neop
hodne su bar dve boje da se i jedna primeti.
Same po sebi, strukturalistike metode kao da nisu
naroito podobne za totalizujue filosofske sinteze i vred
novanja. To tvrdi i otac francuskog strukturalizma, K lod
Levi Stros: Normalno primenjivan, strukturalizam ne nosi
nikakvu poruku, ne pretenduje da formulie nikakvo novo
shvatanje sveta pa ni oveka, on se dobro pazi da ne za-
snuje nekakvu novu terapiju, pa ni filos ofiju. I drugde:
Ne pretendujem da dam totalno objanjenje. Gotov sam
da prihvatim da u sklopu ljudskih delatnosti ima nivoa
k oji su strukturalni i drugih k oji to nisu. Biram klase feno
mena, tipove drutva gde se metoda is plati. . . Ne zahtevam
da se iz toga izvlae definitivni zakljuci o ljudskom duhu.
No u elom delu Levi Strosa, suprotno ovakvim izjavama,
nestrukturalni nivoi i l i su sasvim ignorisani i l i tretirani
kao epifenomeni strukturalnih, pa u istom ovom citiranom
tekstu on malo kasnije veli: . . . kao i u svemu to sam
pokuao, i ovde je u pitanju to da se utvrdi kako funkcio-
nie ljudski duh, i stavlja u zadatak etnologu, tj. sebi, da
otk rije tajne opruge. . . koje pokreu ljudski duh ot
krie koje bi zadovoljilo i najambicioznijeg filosofa, i l i ui
nilo filos ofiju suvinom. I s to tako, on reava i stari pro
blem kulture, postavlja granice izmeu prirode i kulture u
oveku, to su sve, bar za danas, eminentno filosofska pi
tanja. Nasuprot tome, Fuko se ne odrie filos ofije i pola
zei od uze epistemolokih problema, on raspravlja o bu
dunosti oveka i drutva, objavljuje smrt oveka i smrt
dosadanje filosofije, a i nae stare civilizacije. Ako se struk
turalizam i neka da bude filos ofija dananjice, on je, sva
kako, njena antifilosofija, u onom smislu u kome je iz-
vestan roman antiroman, to jest, bar za one k oj i ga prak-
tikuju, danas jedina mogua manifestacija romana. Ni j e
sluajno, uostalom, to izmeu novog romana i strukturaliz
ma ima toliko srodnosti u nekim stavovima: odnos prema
vremenu, prema jeziku, prema problemu linosti, itd.
U izvesnom smislu strukturalizam je pokuaj da se
izvuku k rajnji zakljuci iz postulata one moderne misli ko
ja je, sa razliitih stajalita, stavila u pitanje znaaj svesti
i subjekta kao faktora saznanja. Marks je uio da je svest
u mnogome lana svest, ideologija, misao iz alijenisane si
tuacije koja reflektira tu situaciju; Nie da je moral
EGZISTENCIJ ALNE OSNOVE STRUKTURALIZMA
uvek laan moral; F roj da je individualna, a i kolek
tivna svest uvek kriva svest. Istina, sva trojica su svaki
iz svoje perspektive mislili da ovek u datim uslovima
moe da prevazie tu lanu svest i da se uzdigne do auten
tine, ljudskoj stvarnosti adekvatne. Strukturalizam ne sa
mo to smatra da je to nemogue, nego i da je problem
autentine svesti laan problem. Sluei se i nekim argu
mentima trojice spomenutih mislilaca, on, u stvari, vodi
borbu sa drugim protivnikom, borbu protiv klasine evrop
ske filosofije, filosofije svesti. Otud i njihov uzgredni sukob
sa Sartrom.
Od Dekarta naovamo, sve do Huserla i egzistencija-
lista, osnova filosofske misli je Cogito. Poslednja velika f i
losofija svesti, fenomenologija, jeste pokuaj da se svest,
kao arite saznanja i tvorac sveta, oisti od proizvoljnosti
psihologizma, da se izgradi metoda sagledavanja svesti koja
e omoguiti viziju sutina i nauiti nas da gledamo svet.
Ali se Huserlov pothvat da filos ofiju izgradi kao strogu
nauku pokazao uzaludnim. On nije kao Dekart raspolagao
Bogom kao jamstvom istinitosti svojih intuicija. I nspirisao
je mnoge: na njegovim osnovama Hajdeger, Sartr, Merlo-
-Ponti, Fink, i tolik i drugi izgraivali su svoje sisteme, svoje
estetike, svoje etike, ali ve sama injenica da su se oni,
ukoliko dalje utoliko vie, i medu sobom razlikovali i od
Huserla distancirali, pokazivala je da fenomenologija nije
uspela da izie iz svojih aporija, da obinog smrtnog subjek
ta pretvori u transcendentalnog. Ona je neobino obogatila
nau svest o svesti, ali nije postala stroga nauka. Nauci
je ekskluzivan ci l j da sazna jedinstvo stvarnog a ne raznoli
kosti naih osveenja.
F ilosofija svesti mogla je opstati dok se jo znalo o
k ojoj je svesti re, k oji je taj dekartovski zdrav razum i
njegove intuicionisane oiglednosti, to jest dok je bila u pi
tanju, odnosno van pitanja, svest oveka zapadne kulture sa
relativnim evidencijama te kulture, disciplinovanim, proi
enim, filtriranim kroz dve hiljade godina neprekidnog dija
loga. Najee implicite, kod nekih, a naroito kod Huserla,
explicite, u filosofijama svesti re je iskljuivo o toj lokal
noj svesti, o evropskoj misli negovanoj vie-manje u kon
tinuitetu od Grka naovamo. F ilosofija, shvaena oduvek kao
universalna nauka sveukupnosti sveta, jedinstvenog tota
liteta k oji obuhvata sve to jeste (H userl) je iskljuivo
ta evropska filosofija. Merlo-Ponti, nastavlja Huserla, tvr-
14
SRETEN MARIC
die, u predgovoru jednoj i s toriji filosofije, da osim evrop
ske i nema druge, da se u ostalim civilizacijama radi o mu
drosti i mnogo emu drugom, a da je filosofija samo naa
muka. Tu on, uostalom, ponavlja Huserla, za koga je na
stanak i postojanje filos ofije prafenomen k oji sa spiritu-
alnog gledita karakterie E vropu.
Situacija se. menja ukoliko evropski ovek sve vie
stavlja u pitanje i pojam sebe sama i svoju kulturu, uko
liko se zaotrava kriza evropske svesti. Upotrebiv Levi
Strosov izraz, valjalo bi rei da E vropa danas osporava svo
ju vekovnu filos ofiju cogita iz zle savesti,4 i nije sluaj
no da upravo jedan etnolog, onaj koji ve po svom pozivu
stavlja na istu ravan sve kulture, a po subjektivnom ose-
anju i vrednovanju evropsku na najniu, postane odluan
negator huserlovskog postulata universalnog vaenja naeg
tipa kulture kao i filosofije cogita, koja se na nj oj temelji.
S druge pak strane, imperativi razvoja evropske misli
zahtevali su mutaciju metoda i u misli o oveku. Evropska
filosofija nastala je kad i evropska nauka, dugo se od nje
nije ni razlikovala, pa su prvi evropski filosofi-presokra-
tovci bili ne metafiziari ve fiziari i astronomi. Razlaz
meu filos ofijom i naukom je novijeg datuma, a potpuno
odbacivanje nauke od filosofa je uglavnom delo egzisten-
cijalista i nekih fenomenologa. Sa prilino loom savesti, i
sa izvesnim pretenzijama koje takav stav nije opravdavao,
filosofija se tako udaljavala od puteva nauke i postajala
svoje vrste literatura, dok su se ostale grane misli o o
veku kolebale negde na sredokrai izmeu egzaktnog i
njeninog ispitivanja i dokse, pa su se zakljuci, raznih
mislilaca o jednom istom pitanju dijametralno mogli raz
likovati. Znanja o oveku ni do danas nisu postala egzaktne
nauke a mnogi misle da i ne mogu. Ako se elela zadovo
l j i ti potreba uvia u jedinstvo stvarnosti, u huserlovski
jedinstveni totalitet svega to jeste, mnogima je izgledalo
da se valja odrei potrage za sutinama i traiti drugde.
A ve sam pojam strukture kao da je otvarao nove vidike.
Sam po sebi, taj termin je, istina, prilino siromaan, a
njegova definicija postavlja strane probleme, kako veli
psiholog strukturalista Pijae, ali je i neobino privlaan.
K o kae struktura kae sistem, koherentnost. . . totalitet
4 U tome su, uostalom, sloni i mnogi predstavnici fi l osofi je svesti,
Sartr isto tako kao i Levi Stros, Sartr, koji j e izrekao nemilosrdne osude
evropske civilizacije.
EGZISTENCIJ ALNE OSNOVE STRUKTURALIZMA
koji je nesvodljiv na zbir svojih delova (Budon). Utvrditi
strukturu u fenomenima ljudskog ivota znailo bi najzad
nai te totalitete, to jedinstvo, i to ih nai objektivno, jer
je struktura, po definiciji, zatvoren sistem, sam sebi dovo
ljan, znailo bi osloboditi se subjektivnosti, tog sa stanovita
nauke prokletstva svake misli o oveku. K ad se okrenemo
sebi samima, mi okreemo lea istini, pisao je Balar, jo
davno, dok je zamiljao jednu epistemologiju prirodnih na
uka. A davno ve, takoe, nauke o oveku tee da prilagode
ne samo svoje metode ve i svoj predmet predmetima pri
rodnih egzaktnih nauka. Karnap je hteo da se biologija
rastvori u fiziku i tako najzad matematizira; antropolog
Redklif-Bron pozajmljivao je metode od biologa, e da bi
tako iskljuio iz svoje discipline tu prokletu linu jedna-
inu naunika. Levi Stros je od Redklifa-Brona prihvatio
pojam strukture, ali je, umesto da se oslanja na biologiju,
potraio uzor u novoj nauci, u strukturalnoj lingvistici (pre
teno u fonologiji), ija je prednost bila u tome da je ne
samo strukturalna ve i nauka o oveku. Sosir je, kao to
je poznato, iz oblasti govora izolovao jedan elemenat, jezik
(langue), podloan punoj formalizaciji, nezavisan od subjek
ta, j er uglavnom nesvesno primenjivan, zatvoren sistem
izgraen u igri razlika, opozicija, simetrija, uzajamnosti.
Po J akobsonu, k oji je Levi Strosa inicirao u lingvistiku, te
razlike su iskljuivo binarnog karaktera, slino binarnom
sistemu sadanjih kompjutera, to bi, dakle, omoguilo da
se jezike kombinacije podvrgnu kompjuterskoj raunaljki.
Levi Stros polazi od sledee hipoteze: Ako ljudski go
vor nije bio nikada, niti e ikad biti rezultat svesne tota-
lizacije lingvistikih zakona. . . ako je jezik razum k oji ima
svoja pravila i svoje razloge koje ovek ne poznaje, zato bi
oveku kao ivom biu bilo uskraeno to isto u svemu bit
nom. I on je naao da su sve bitne manifestacije oveka
zaista strukturirane kao jezik, na nivou nesvesne misli, na
igri zakona dostupnih naunom istraivanju i racionalnoj
dedukciji. Ljudska kultura bi bila sklop simbolikih siste
ma gde bi, svuda, u osnovi bilo u pitanju isto, razmena
koja zasniva drutvo i njegovu kulturu: jezik je sistem raz-
mene poruka; ekonomija sistem razmene dobara; pravila
srodstva sistem razmene ena; mitovi sistem komunikacije
oveka sa kosmosom. (Istina, tu od sistema do sistema
kljuni termin, razmena, dobija uvek malo drugaije zna
enje). Svi ti sistemi, smatra Levi Stros, u onom to im je
sutina, funkcioniu nesvesno, a to je za nauku neophodno.
Svest se javlja kao tajni neprijatelj nauke o oveku, i to
u dvostrukom vidu, u vidu spontane svesti imanentne pred
metu posmatranja, kao i u vidu refleksivne svesti svesti
0 svesti naunika.
T i simboliki sistemi su vrlo slini jedni drugim, iz
graeni ne evoluiranjem funkcije u praksi, ve po jednom
nepromenljivom prakalupu, shodno fundamentalnim struk
turama ljudskog duha, ija se nesvesna aktivnost sastoji
u nametanju formi izvesnom sadraju, formi koje su iste
za sve duhove, drevne kao i moderne, primitivne kao i ci-
vilizovane, dok je svaki sadraj, svako iskustvo, lino, is-
torijsko, itd., sve to prolazi kroz te kalupe, sve to ljudi
u tim kalupima kazuju, sasvim sekundarno i proizvoljno.
I stina, ostaje neobjanjivo poreklo tih niim neformiranih
formi, a ipak na izvestan nain adaptiranih i spoljnoj stvar
nosti i tim irelevantnim iskustvenim sadrajima. Levi Stros
ih tumai fiziolokom strukturom naeg mozga. Po to je
duh jedna stvar, veli Levi Stros, to nas funkcionisanje te
stvari ui ta je priroda stvari.* to bi znailo da bi ovek,
bez oslonca na spoljnje iskustvo, saznao sve zakone kosmo-
sa kad bi bio dobro upuen u fiziologiju mozga. Otud Levi
Strosova elja, posle Karnapa, da se ovek ra s tvori u he
rniju, da se razlika izmeu duha i materije to vie svede,
to jest da nauka dehumanizuje fenomen oveka.
Rek li smo da strukturalistika nesvesno ne l i i na
F rojdovo nesvesno, nastalo potiskivanjem, sadraj k oji u
deformisanom, i l i reformisanom, obliku tei da se vrati
svesti. Strukturalistike nesvesno je ista forma, kalup
uvek prazno ili, tanije, isto tako strano slikama kao sto
mak hrani koja kroz njega pr ol azi . . . Ono se ograniava da
namee strukturalne zakone koji is crpljuju njegovu
stvarnost, neartikulisanim elementima k oji dolaze sa stra-
11 Od svih postulata strukturalne antropologije, ovaj mehanicistiki,
iako kljuan, ini mi se najslabijim. On pretpostavlja i da je duh stvar i da
je paralelizam funkcionisanje te stvari i spoljnjeg sveta apsolutan, i jo
mnogo ta. Praktino se ma koji deo ljudskog iskustva moe uzeti kao
primer za to da molekularni dogaaji u mozgu ne pokazuju, kao takvi,
mnogo slinosti sa fenomenima, veli jedan od p teoretiara psiho
lokog stnikturalizma, tvorac Gestalt psihologije, Volfgang Keler. Danas
se sve^ vie, kad problem duha postane nereljiv, pribegava fiziolokim
1 slinim kalupima kao objanjenjima. Tako jungovac Rolan Kaenen veli
da je J ungov pojam arhetipa programacija naeg duha pre roenja od
strane delija nosilaca poruke, programiranja koje se moe porediti sa
naim biolokim strukturama. Ali ovde programacija programira neto
sasvim drugo no kod Levi Strosa. Ona programira prasadraje.
SRETEN MARI
EGZISTENCIJ ALNE OSNOVE STRUKTURALIZMA
ne, nagonima, emocijama, predstavama, uspomenama (S l i
ka je ipak nezadovoljavajua: stomak ne proputa samo
hranu ve je prerauje i asimiluje, slui kao posrednik,
predstave i uspomene nisu neartikulisane). To takvo ne-
svesno, strano svem doivljenom, u stvari je superraciona-
lan instrumenat klasifikacije, intelekt uvek identian sa
mom sebi, za koga je sve apstraktna relacija, shema. Suti
na oveka je spekulativna kombinatorika, rafinovan splet ne-
svesnih normi i zakona: Obiaji su dati kao spoljne nor
me, pre no to proizvode ljudska oseanja, veze oveka i
ivotinja u totemizmu nisu izraz afektivnog odnosa oveka
prema svetu, njihova ulna stvarnost dozvoljava da se
nazru pojmovi i odnosi izgraeni od spekulativne misli, njih
ljudi ne odabiraju zato to su bonnes manger, ve zato
to su bonnes penser. Sveden na fizioloku funkciju,
mozak neprestano kombinuje binarne simbole, i on je po
prirodi metafizian. K ao kod elektronskih maina, ulni i
doivljajni sadraj je irelevantan, isto kao shvatanja i svest
posednika tog mozga-maine: vano je samo ono to se
da podvri matematskoj kombinatorici. Zato izmeu psiho
analitikog tretmana i amanovog vraanja nema razlike:
Od malog je znaaja to to amanova mitologija ne odgo
vara nekakvoj objektivnoj stvarnosti. . . U pitanju je odnos
simbola i simbolisane stvari, ili, da upotrebimo govor ling
viste, odnos oznake i oznaenog.
Subjektivni i individualni faktori igraju u ljudskom
duhu utoliko manju ulogu, u stvari nikakvu, to je kod nor
malnog oveka, sve bitno nesvesno, ustrukturisano u kolek
tiv. Normalna individualna ponaanja nikad nisu simbo
lina . . . Simbolina su samo anormalna ponaanja . . . koja
zato to su desocijalizovana ostvaruju na individualnom
planu iluziju autonomneg simbolizma. Ono to se zove psi
holoka formulacija samo je prevoenje na plan individu
alnog psihizma jedne u stvari socioloke strukture. Za
razliku od psihoanalize klasinog tipa, nesvesno tako pre
staje da bude neiskazivo skrovite individualnih osobeno-
s t i . .. koje bi inile od svakog od nas jedno nezamenljivo
bie. Ono se svodi na termin kojim oznaavamo jednu funk
ciju, simbolinu f u n k ci j u ... koja se kod svih ljudi vri
shodno istim zakonima.
Da dopre do objektivnih saznanja, naunik mora igno-
risati, eliminisati mnogo sutinskog u oveku, kod sebe isto
kao i kod posmatranog objekta, sve intencionirano, sve i
2
18
SRETEN MARIC
votne procese k oj i nisu analitini. . . koji postoje samo za
subjekt angaovan u vlastito istorijsko postojanje. Ak
siom strukturalizma glasi: Da bi se doseglo do stvarnosti,
valja odbaciti doivljeno; samo takav stav e nas spasti
od traginog rizika subjektivizma. Da je taj spas vrlo sku
po plaen, priznaje katkad i sam Levi Stros.
Sa uklanjanjem traginog rizika subjektivizma likvi
diran je automatski i drugi veliki r i z i k filos ofije svesti:
problem slobodne volje i slobode uopte. U tamnim regio-
nima nesvesnog taj problem se ne postavlja, sloboda je
po definiciji svestan izbor, dok su oblici k oji se nesvesno
nameu raznim sluajnim sadrinama, isti za sve duhove,
po Levi Strosu svih vremena, po Fukou bar jedne
epohe. Ti oblici divlje misli, kako ih naziva Levi Stros,
to jest prirodne ljudske misli, univerzalne, ostvaruju se, u
ogranienom broju, nesvesno, dakle prinudno, a neanali-
ti k i procesi: mata, invencija, inspiracija, strast pred
stavljaju samo povrinska titranja, igre pene nad dubinama.
Dokazati da je nesvesno sve, a svesno i slobodno bez
znaaja, kljuni je probletn strukturalizma. Ak o bi se
moglo dokazati, veli Levi Stros, da [i u mi tol ogi j i ] proiz
voljni privid, tobonje slobodno nastajanje i stvaranje, in
ventivnost za koju bi se moglo verovati da je bez prisile,
pretpostavljaju zakone k oji delaju u jednom dubljem sloju,
onda bi se neizbeno moralo zakljuiti da je duh, lice u
lice sa samim sobom, izbegav obaveze da se nagaa sa
predmetima, sveden na to a sam sebe podraava kao pred
met . . . Ali dosta nam je da steknemo ubeenje a, ako je
ljudski duh determinisan ak i u mitovima, onda on a for
tiori mora svuda biti determinisan. Otud i, sasvim logi
an, paradoksalan zakljuak da ljudi i ne misle svoje mi
tove, nego da se mi tovi misle u oveku, a da on to i ne
zna, da se oni misle meusobno. Misao, logina i for
malna, u krugu kombinacija je po binarnom modelu, dok
su afekti sekundarni refleksi, odgovor na rupe u telu misli.
Zato je Levi Stros svoje delo o mitovima kod divljaka na
zvao ne Mitologije, ve Mitologike.
Logike bez eksplicitnog smisla, prie koje svoje zna
enje otkrivaju tek nauniku-etnologu posle desetak hiljada
godina prianja bez razumevanja. Za to vreme mitovi su
se sami priali, jedan mit proizvodio drugi, svaki za sebe
bez znaenja, smisao jednog bivi u drugom, drugog u tre
em, svaki samo fragment ogromne poeme, zakopane jo
EGZISTENCIJ ALNE OSNOVE STRUKTURALIZMA
pre no to je nastala u dubine univerzalne nesvesti, odakle
ih etnolog, najvii arheolog, danas otkopava i sastavlja u
smislenu figuru.
Ostalo bi da se zapitamozato Levi Stros, koji esto
tvrdi da je njegov metod parcijalan, da on bira samo one
fenomene i one tipove drutva najprimitivnije za koje
znamo gde se metoda isplati, priznajui i sam da ima
u oveku bitnih nivoa k oj i nisu strukturalni, vri sa tako
uskih nalaza tako smele ekstrapolacije o ljudskom duhu
uopte, o oveku uopte. Taj duh ljudski k oji je lice u li
ce sa samim sobom, k oji se ne nagaa sa predmetima,
k oji narcistiki sam sebe podraava kao predmet, koji,
nesluajno, podsea na Budu u kontemplaciji, ne lii ni u
em na duh k oji znamo iz istorije, iz iskustva, iz knjiga
drugih naunika, i k oji je duh samo zato to je prisiljen na
neprestano nagaanje sa predmetima. Poznati antropolog
Leroa Guran tvrdi sasvim suprotno: da je ljudski duh na
stao i rastao u rvanju sa spoljnim svetom, u najuoj sa-
radnji mozga i ruke, nae velike posrednice sa predmeti
ma, o emu, uostalom, govore ve i stari Grci kao i rani
hrianski pisci. Orue i jezik su neuroloki meusobno
povezani, veli Leroa Guran, jedno od drugog su neraz-
luni u drutvenoj strukturi oveanstva. I sto tako, mo
ramo se zapitati ta ostaje od oveka kad se odbaci sub
jek t angaovan u vlastito istorijsko postojanje. Moda pus
tinjak, mistik i kontemplativac, jedna vrlo kasna istorijska
pojava, mudrost odricanja.
I najzad: Moe l i se prihvatiti da Levi Stros, kad mi
sli i govori o oveku, iskljuuje zaista i samog sebe kao
subjekta angaovanog u vlastito istorijsko postojanje;
ako je tako, ta bi onda znaile njegove tvrdnje da etnolog
samo pie svoje ispovesti? ta je svesnije i subjektivni je,
ta vie angaovano u vlastito postojanje od ispovesti?
Levi Stros odbija, govorei o oveku, da misli istori-
ju. Po njemu se sva drutva dele na vrua i hladna.
Vrua su izabrala i s toriju da se izraze, hladna su mak
simalno otporna prema njoj, uvaju strukturu. U is toriji
su mene, ratovi, dogaaji, u nj oj je, u punom smislu te
rei, teko i govoriti o strukturi, poto su uvek u pitanju
jedinstveni, neponovljivi fenomeni, ona je iracionalna.
Grk o udo se desilo samo jednom, i kao i sve jedinstve
no, mogue je samo konstatovati ga, ali ne i objasniti ga.
Njegova istraivanja i razmatranja, iz kojih izvodi zaklju
20
SRETEN MARI
ke o oveku uopte, nikad ne uzimaju u obzir najmnogo-
brojniji, stvaralaki eo oveanstva, oveanstvo velikih
civilizacija, oveanstvo pisma i istorije: drevne Grke, J ev-
reje, Evropu, Kinu.
Levi Stros ne negira istoriju, a i kako bi. Ali celo
njegovo delo tei da je devalorizira, a iskljui ono to
on zove mis tik om is torije, taj mit k oji je naa civiliza
cija usvojila. I s torija nije sloboda, neprestano kretanje,
smisao oveanstva, ne zakoniti rast, ve sluaj, ona je
mo, ali povrinska, tatina sveta. Pos toji neka vrsta os
novne antipatije izmeu istorije i sistema, veli Levi Stros,
k oji se u ovom bitno razlikuje od Marksa, iako esto ko
ketira sa njim. Za Marksa je istorija nauka par excellen
ce, is torija je istinska prirodna istorija ovek a. . . Mi zna
mo samo jednu nauku, nauku is torije, veli on, dok je za
Levi Strosa istorija ono besmisleno spoljnje, o kome govori
ve Sosir, rana na sistemu, nesvodljiva sluajnost bez koje
se uopte ne bi mogla ni zamisliti nunost; dogaaj je
neto doivljeno, svesno, dakle lano i nebitno. Struktura
lizam ne moe ni a shvati ni da obuhvati razvoj, rastenje,
evoluciju. J ezik je, veli paradoksalno Levi Stros, mogao
nastati samo odjednom. Stvari nisu mogle da postepeno
poinju a znae. . . Desio se prelaz od stadijuma u kome
nita nije imalo smisla u stadijum gde je sve imalo smisla.
to je sasvim logino: ako je jezik struktura u k oj oj svaki
elemenat pos toji samo kao odnos sa svim drugim i sa ce-
linom, neshvatljivo je nastajanje tih elemenata.
Strukturalizam je beskompromisno antihegelovski,
protivan shvatanju istorije kao razvoja apsolutnog duha,
kritika njene jednosmernosti i njenog ishoda u zapadnoj
civilizaciji kao najnaprednijem izrazu evolucije ovean
stva. Za Levi Strosa razni drutveni sistemi, naroito pri
mitivni, pre svega su primena izvesnog broja zakona logi
ke, invarijanata, koji ine jedinstvo antropologije. Me
ne su logike varijante, i svako drutvo je samo parcijal
na realizacija izvesnog broja moguih logikih kombinacija,
pa je zato netano ono to tvrde Hegel a za njim i Sartr
da najnaprednije drutvo, tj. nae zapadno, sadri u sebi,
prevazilazei ih, sva druga. Sve kulture su meusobno jed
nake, univerzalnost oveka ne iskljuuje njihovu raznorod
nost, naprotiv.
Da ipak postoji izvesna evolucija u punom smislu te
rei, Levi Stros i l i pobija i li prelazi utke preko nje. Po nje
EGZISTENCIJ ALNE OSNOVE STRUKTURALIZMA
mu, mi i danas uglavnom mislimo d i vl j u misao. Izmeu
nje i izvesne nae dananje misli, tehnicistike, racionalno
proizvoake, razlika je samo u prilagoenosti; ta naa
misao je pripitomljena divlja misao, u cilju uinka.
0 tom procesu pripitomljivanja mnogo ne govori. Na
jednom mestu on priznaje da pos toji taka gde mitska
misao prevazilazi samu sebe i, s onu stranu slika koje jo
prianjaju uz konkretno iskustvo, posmatra svet pojmova
osloboenih od te zavisnosti, pojmova i j i se odnosi defi-
niu slobodno. . . shodno uzajamnim srodnostima i li inkom
patibilnostima u arhitekturi duha. A mi znamo gde se zbi
va taj silovit preobraaj: na granicama grke misli, tamo
gde mitologija abdicira u korist filosofije, koja se pojav
l juje kao preduslov naune misli. O tom silovitom pre
obraaju prelaska od mitosa na logos pisali su i mnogi
drugi, tumaei ga sasvim drugaije, kao jednu od najzna
ajnijih revolucija u is toriji oveka. Levi Stros preko njega
brzo prelazi, iako uzgred priznaje da je to bio jedan na
predak. Takva istorija silovitih, radikalnih preobraaja
bila bi nepodobna za nauku, j er se o nj oj nita ne bi moglo
iskazati geometrijskim izrazima . . . pomou operacija koje
su ve jedna algebra. Otud i ignorisanje i druge jedne
mone mitologije, koja sa grkom jo i danas proima nau
misao, jevrejske mitologije, gde, isto kao i u grkoj, nema
matematike veze izmeu logike i konkretnog karakteris
tine za totemizam, u kojoj, uostalom, uopte i nema tote-
mizma. Uz to su J evreji prvi zamislili da je ljudska istorija
smislena totalnost, i j i se smisao da nazreti kroz sve uza
stopne faze, od poetka do kraja istorije. Prvi hegelovci.
*
* *
Fuko je mlai za nekoliko decenija od Levi Strosa; za
ljubljen u sistem, on jo nije dogradio svoj. Oigledno je
da se momentano nalazi pred zidom k oji mu valja zaobii
i l i preskoiti. F ilosof u klasinom smislu, on ne primenjuje
strukturalistike metode, razvijajui spekulativno svoju mi
sao oko osnovnih problema strukturalizma. Zato ga Pijae
1 naziva strukturalistom bez strukture, dok se on sam
srdi to ga slove strukturalistom.
I zmeu njega i Levi Strosa postoje razlike u shvata-
njima, poev od osnovnih. Tako, na primer, Levi Stros afir-
22
SRETEN MARI
mie izvesnu ljudsku prirodu, univerzalnost ljudskog duha,
univerzalnog oveka, dok Fuko, prihvatajui ono o potrebi
rastvaranja oveka, povlai krajnje konzekvence i tvrdi
da je ideja o nekakvoj ljudskoj prirod i prazna pria. Za
njega nema postojanih elemenata ljudskog duha, pojam
oveka je laan pojam. Da se ovek zapita kako to da da
nas ovek umire kad nikad nije ni postojao. Uz to, kod
dananjeg Fukoa pos toji jedan amalgam strukturalistiko-
-lingvistikih teza i hajdegerijanstva i nieanstva, odsutan
u strogoj misli Levi Strosovoj, a k oji je, ini mi se, jedan
od glavnih razloga neprozirnosti mnogih stranica dela toga
briljantnog stiliste, jednog od najboljih ivih esejista Fran
cuske. Virtuoz retorike u dobrom smislu te rei, kod koga
esto strogo i elegantno izvedenoj argumentaciji sledi sa
svim neeksplicirani zakljuak, to izaziva otpor i budi pa
nju, Za izvesne itaoce, otkako roman sve vie odbija da
neto kazuje, takva dela, gde je mogua diskusija, zame-
njuju nekadanji roman-esej. Daleki su im preci K irkegor,
Kraus, Benjamin, medu inim.
F ukoov svet je drugi no Levi Strosov, ali su im os
novni postulati vrlo bliski: primat strukturalne lingvisti
ke, ravnodunosti prema semantikom, ignorisanje svesnih
intencija govoreeg subjekta. I kod Fukoa sve bitno je na
razini nesvesnog, a svesno samo pena na pervazima talasa.
Za njega je u isto vreme strukturalizam pokuaj davanja
oblika jednom sadraju k oji ga prevazilazi, probuena i
uznemirena svest i savest modernog znanja, stavljanje u
pitanje nae kulture, negacija humanizma i filos ofije na ko
j oj se on temelji.
U Recima i stvarima Fuko ispituje funkcionisanje za
padnog duha od Renesanse do danas, pokuavajui da shva
ti epohe nae kulture na taj nain to e izneti na videlo
nemiljene strukture pojmovne misli koja uobliava
shvatanja i ponaanja, neku vrstu divlje misli epohe, ne-
svesnih sistema koji podastiru sva znanja jedne kulturne pe
riode. Taj pros tor poretka, a priori istorije jednog doba,
Fuko naziva grkom rei episteme. Predmet ispitivanja epi-
steme je ispitivanje zakona k oji vladaju iskazima i beseda-
ma doba, bez pozivanja na ma kakav s ubjek t besede.
Pojam takve besede uopte omoguuje da se odrede od
nosi iskaza van svakog obziranja na svest pisaca.
Naa dananja epistema, i sama na umoru, dolazi po
sle episteme Renesanse i episteme klasinog perioda. Epi-
steme Renesanse doivljena je u znaku Slinosti, oblici
njenog znanja upleteni su u podzemnu mreu srodnosti
koje vezuju stvari medu sobom, i rei za stvari, u nj oj je
priroda bila govor, a govor stvar prirode. Ta episteme
se osniva na simboliko-magikom shvatanju stvari; rei i
stvari ive u harmoniji, jezik je znak za deifrovanje kao
sastavni deo velike raspodele slinosti i signatura, sastavni
deo prirode, njegovi elementi imaju, kao ivotinje, biljke i li
zvezde, svoje zakone srodnosti, svoje obavezne analogije.
J ezik je poezija i magija. to Fuko tu govori o jeziku,
t implicite o poeziji, u toj knjizi u k ojoj je, zaudo, tako
malo rei o umetnosti, je neobino inspirativno. Teko je sa
mo prihvatiti izvesne ekskluzivnosti: za trajanja jedne epi
steme, sve besde su u njenoj mrei, nema izuzetaka, nema
slutnji novog, nema individualnog opiranja. Bivi nesvesna,
ona nas dri utoliko sigurnije to mi to manje slutimo.
Meutim i nestrunom itaocu nameu se mnogi primeri
suprotnog. Recimo: Rable je napisao remek-delo Renesanse
da bi ismejao to renesansno shvatanje rei; poznati istori-
ar Renesanse, Eugenio Garin daje puno primera renesan
sne misli koja ne ulazi u kalup Fukoove episteme, itd.
K rajem Renesanse idila izmeu rei i stvari enigmati-
no prestaje; mesto similituda, imamo identitete i razlike.
I stina sada nalazi svoju manifestaciju i svoj znak u oi
glednim i jasnim opaanjima, jezik se povlai iz sredine
bia i ulazi u doba prozirnosti i neutralnosti. I td. Elegantna
analiza doba racionalizma ne da se prepriati. I ovde samo
napomenimo da je episteme tiranska kao kalup misli; u nju
se utiska ceo sistem nauka. I sta episteme koja vlada jezi
kom identifikuje i poznavanje prirode kao i politike eko
nomije, bila ona fiziokratska il i utilitaristika: Poredak u
prirodi i poredak u bogatstvima ima za klasinu misao isti
nain bivanja kao i poredak predstava kakav se manifestuje
u recima . . . Ako je dobro napravljena, prirodna istorija,
isto kao i moneta, ako je dobro ureena, funkcioniu na
nain jezika. Sloboda je nezamiljiva.
K oliko je ova teorija tana, teko je rei. I pored sve
erudicije, Munen j oj prebacuje nepoznavanje lingvistike a
Dagonje daje prikaz klasine taksinomije bitne za Fu-
koovu teoriju koja se nikako ne poklapa sa Fukoovom.
Skoro svi mu prebacuju namernu krutost teza. Za nas je
to ovde od manjeg znaaja. Sama po sebi, ideja episteme,
epistemolokog polja jednog doba, nije nova. Nalazimo je
EGZISTENCIJ ALNE OSNOVE STRUKTURALIZMA 23
24
SRETEN MARIC
u raznim kontekstima. Za Diltaja su to veltanauunzi, nju
prihvata lako i filosofija svesti, pa je tako nalazimo i u
Puleovoj knjievnoj kritici, gde je postulirana jedna shema
doivljaja vremena i prostora za svako doba. U umetnosti,
odgovarajue episteme bili bi Velflinovi stilovi sa istorijom
umetnosti bez imena. I td.6 Novo je apsolutna nesvesnost i
prisilnost episteme, kao i njena ahistorinost. Naime, iako
episteme predstavlja fazu u is toriji besede jedne kulture
na jednom terenu, ona se ne formira u vremenskom konti
nuitetu, razvojem, u rvanju sa praksom. Dolazi i nestaje
neznano zato, enigmatino. Otud, kod vrlo svesnog stili
ste kao to je Fuko, upotreba iskljuivo prostornih meta
fora za opis episteme: sfera, plan, trijedar, itd., nikad vre
menskih. Vreme ne pos toji kao dinamiki faktor, kao go
milanje problematike, iskustva, znanja, protivrenosti. Da-
gonje u delu K atalog ivota objanjava praktinu ekonom
sku vanost taksinomije krajem 18. veka i voetkom slede-
eg: oko 1800. godine i ekonomski i politik i je od izuzet
nog znaaja za oveka da zagospodari mineralima, travama,
ivotinjama. Otud u E vropi groznica dokumentacije. Ali
istovremeno i jezik, tj. izgradnja strunih termina, dobija
vanost, bez rei nema ideja, bez klasifikacije nema pred
stave. I menovati, klasifikovati, znai preobraziti ivot, teo
rija je usko vezana sa praksom. Od svega toga ni rei kod
Fukoa. K od njega su ljudi poeli da taksinomiraju nezna
no zato, tako rei iz metafizikog razloga. O prilagoenosti
znanja stvarnosti, o istini i li neistini znanja takoe ni rei;
beseda vai sama po sebi, po mestu gde se nalazi na epi
stemolokom polju, ne po svojoj adekvatnosti nekoj stvar
nosti. Otud su epistemoloki prelomi, kako ih zove Ba-
lar, kod Fukoa sasvim bezrazloni.
Episteme u i j oj se mrei mi jo i danas nalazimo na
staje negde krajem 18. i poetkom 19. veka. Tad se stvara
novi epistemoloki prostor. Tu su identiteti predstave
prestali da bez ustruavanja i bez reziuuma manifestuju
poredak bia. Stari sistem je nestao, i mi danas nita od
njega ne razumemo. Sve se u znanju promenilo, rei su i
opet stekle svoju staru gustinu. Znanje se ne ukazuje
vie na nivou predstave, ve u novoj dimenziji: iva bia
starih klasifikacija sad se grupiu oko funkcija ivota, bio
6 Zaudo, Fuko, umetnik pisac, kao da misli da umetnost ne pod-
lee epistemi. Valjda zato to struktura podlee umetniku.
EGZISTENCIJ ALNE OSNOVE STRUKTURALIZMA
25
loka organizacija postaje interni princip objanjenja, eko
nomski procesi se kristaliu ne vie oko razmene dobara,
ve oko rada i proizvodnje, k oji sad objanjavaju i samu
razmenu; stvari se povinuju zakonima svog vlastitog po
stojanja, a ne vie zakonima predstave. Razlika izmeu ne-
organskog i organskog postaje od bitne vanosti, to omo
guava nastajanje biologije sa njenim protivrenostima i
vota i smrti, ivih bia i sredine. I ekonomija sa Rikardom,
pokazuje oveka k oji se bori protiv smrti. Za razliku od
prethodnih Fuko nam novi epistemoloki pros tor prika
zuje kao svojevrstan tragian prostor, u kome stiu prava
graanstva nieovski i hajdegerovski egzistencijalni poj
movi. Zar te tragike i ranije nije bilo?
I s ti se epistemoloki prelom deava i sa jezikom. On
vie nije beseda koja slui saznanju sveta, ve je i sam
predmet saznanja: filologija prouava istoriju rei, inter
pretira njihov latentni smisao, formalizuje njihovu struk-
turiranost, ali odvajajui rei od smisla kako bi ih pri
silila da pokau samo oblike misli. Pokuaj da se kroz
dubinu jezika prodre do misli koju on nosi, do supstrata
znanja, zavrava se neuspehom: Marks, Nie i F rojd po
kazuju da nema adekvatnosti rei i stvari, one adekvatno-
sti u koju je verovala Renesansa. Epistemoloko polje ras
tura se tako u raznim pravcima, pretvorivi se u kabast
prostor, otvoren u tri dimenzije: na jednoj se nalaze ma
tematike i fizike nauke, na drugoj nauke kao nauka o je
ziku, o ivotu, o proizvodnji i raspodeli. Ove dve dimenzije
imaju zajedniko u planu primene matematike na ono to
se i u drugoj dimenziji da matematizirati. Trea dimenzija
jeste dimenzija filosofske misli, koja deli sa lingvistikom,
biologijom i ekonomijom zajedniku ?nogunost da se na
njoj jave razne filos ofije ivota, alijenisanog oveka, sim
bolikih formi. Sa matematikom filosofska disciplina ima
zajedniko plan formalizacije misli.
I z tog epistemolokog trijedra iskljuene su nauke
o oveku. One nisu nauke, j er se ne nalaze ni u jednoj od
spomenute tri dimenzije, ve u njihovom meuprostoru.
Zato su nekoherentne, neiste, a i tetne, prete da konta
miniraju one prave. Otud opasnost psihologizma, sociolo-
gizma, svega onog to Fuko naziva antropologizmom. Te
pseudonauke o oveku pozajmljuju svoje osnovne pojmove
epistemolokoj dimenziji, na k ojoj se nalaze biologija, po
litika ekonomija i lingvistika, a koje, po Fukou, nikako ne
26
SRETEN MARI
spadaju u domen nauka o oveku, j er se kod njih predmet
znanja konstituie a da se subjekt koji ih konstituie u
njima ne nalazi: lingvista prouava jezik nezavisno od o
veka, biolog moe da zaboravi da je i sam ovek, a ekono
mista da previdi da je istog soja kao i radnici. Objanjenje
je problematino, ali Fuko hoe po svaku cenu da izbaci
subjekt sa kljunih pozicija. I s to tako je iskljuena i svest:
pojmovi koje nauke o oveku pozajmljuju od pravih nauka
rasporeeni su u tri kategorije: kategoriju funkcije i nor
me, kategoriju sukoba i pravila, kategoriju znaenja i sis
tema, i te kategorije definiu naine u kojima se predstavi
mogu pruiti empirike pojave, ali u oblicima k oji u svesti
nisu prisutni: ni norma, ni pravilo, ni sistem ne daju se
naoj svesti, oni je proimaju, ali oni ne mogu biti pot
puno osvetljeni refleksivnim znanjem. Nesvesno je, dakle,
osnov konstituisanja oveka kao predmeta prouavanja.
Otud tolik i znaaj psihoanalize i etnologije u modernoj
kulturi. Psihoanaliza Lakanova, etnologija Levi Strosa, ko
je takoe nisu nauke o oveku, poto ignoriu oveka kao
predmet znanja. One, veli Fuko, mogu da operiu bez poj
ma ovek, bave se uvek onim to su njegove spoljne gra
nice . . . Za obe se moe rei ono to Levi Stros veli za etno
logiju: one rastvaraju oveka.
I tu se opet pojavljuje egzistencijalni lajtmotiv tragike
i apsurda, prilino disharmonian sa ostalim, strukturalisti
kim postulatima, tragike i apsurda, koji u F ukoovim izla
ganjima karakteriu samo modernu episteme, i potpuno
su odsutni u dve prethodne. Psihoanaliza, veli Fuko, trai
da kroz svest progovori beseda nesvesnog, i u mutnoj obla
sti do koje ona dopire ocrtavaju se tri figure kroz koje se
ivot, sa svojim funkcijama, zasniva na nemom ponavljanju
Smrti, sukobi i pravila na golom otvoru elje, znaenje i
sistemi na govoru k oji je istovremeno Zakon. Moderna
episteme nas vodi iz ranijih i tihih, racionalnih opisa Zna
nja u tamne vilajete, gde se na granicama svesti i nesvesnog
sukobljavaju snage koje mrve i obesmiljuju svaki huma
nistiki pothvat. Sa njenim opisom pojavljuje se u Fukoovu
delu jedna kovanica dananje francuske filosofije, egzisten
cijalistika kovanica sa kirkegordskim i hajdegerovskim
prizvucima, re finitude, neprevodljiva na srpski, neto to
odgovora donekle nemakom Endlichkeit, toj najtvrdogla-
vi j oj kategoriji razuma, kako veli Hegel. Samo dok je kod
Hegela, optimistiki, u prirodi onog to je endlich (ograni
EGZISTENCIJ ALNE OSNOVE STRUKTURALIZMA
eno, suprotno beskrajnom) a negira svoju negaciju i a
samo postane beskrajno, u prirodi je finitude da spreava
svaki pokuaj oveka da izbije iz svojih tmina. Ona je
prisustvo nita u srcu ljudske stvarnosti, veli filosofski
renik. Smrt i nemisao vladaju ivotom i milju. Za r Smrt
nije ono to kao polazna taka omoguava znanje uopte,
tvrdi Fuko, el j a ono to uvek ostaje nemiljeno u milje
nom, a nesvesni Zakon-govor ono u emu svako znaenje
ima svoje poreklo dalje od sebe sama. I stina je da njih
nikad ne sreemo u empirijskom znanju, ali zato to su oni
uslovi svakog znanja o oveku: K ad se Govor ukae go
ali uzmiui svakom znaenju, kao kakav veliki sistem, des
potski i prazan, kad elja vlada u divljem s tanju. . . kad
Smrt vlada svakom psihikom funkcijom i s toji iznad nje
kao njena norma . . . onda spoznajemo ludilo u njegovom
dananjem obliku, spoznajemo ga kao istinu savremenog
oveka, kao njegov drugi lik. E tnologija takoe trai danas
svoj predmet u nesvesnim procesima jedne kulture, i nju
moemo definisati kao sistem kulturalnih nesvesnih, zato
j e ona, kao i psihoanaliza, nauka u pravom smislu, bez
oveka, bez subjekta.
Sve je to tako reito i pesniki da italac teko odo-
leva. No ipak mora da se pita zato bi to bila svojstva
samo modeme episteme. Zar Smrt, elja i Zakon ne vladaju
ovekom otkako je ovek, i li bar otkako je civlizacije;
nisu li oni harali i u Vavilonu i u Sodomi i Gomori i u
Aleksandriji i Rimu, i gde sve ne. Pre bi se sloio sa Levi
Strosom, po kome to vrzino kolo poinje, kao i za Rusoa,
otkako smo izili iz idile neolitikuma, i l i sa K irkegorom: od
Adama i E ve posle raja.
Prilino je teko pratiti Fukoa kad govori o tnoder-
noj filos ofiji. Tu se analiza osniva na njegovom shvatanju o
prirodi jezika, a on as uzima jezik onako kako ga tretira
izvesna lingvistika kao problem relacija elemenata struk
ture , as opet govori o bitku jezika, to je moda hajde-
gerovski, svakako ne strukturalistiki. Uz to je u svemu
tome vrlo eluzivan, neizreen. Bitno je ini mi se ono to
i sam Fuko podvlai: kritika subjektivizma, koja se, veli,
zasnovala ne sa Dekartom, kao to se obino misli, ve
negde sa K antom, na praznini, u onoj rupi izmeu biologije,
ekonomske misli i filologije. K ako te nauke imaju za osnov
oveka, tek one su omoguile da ovek postane problem
28
SRETEN MARIC
filosofije, predmet znanja i, u isto vreme, subjekt k oji saz
naje. Ranije, smatra Fuko, ovek nije bio objekt misli.
On to postaje otkad, za razliku od episteme Renesanse i
klasinog perioda, bia vie ne manifestuju svoj identitet,
ve samo spoljni odnos koji uspostavljaju sa ljudskim bi
em. U rupi to se iri izmeu ivih bia, predmeta raz-
mene i rei, k oji su napustili predstave na ravni koja je
dotle bila njihovo boravite i povukli se u dubine stvari,
izbija ljudsko bice. Tu se takoe nametnula svest o ogra
nienosti (finitude) oveka, ogranienosti oznaene prostor-
nou naeg tela, kojim saznajemo modus bia ivota, kao
to nam je modus proizvodnje dat tek sada! sa na
om eljom, a modus jezika naom temporalnou.
I stovremeno je tu i kraj metafizike: K ad su empi
rijski sadraji bili odvojeni od predstave i uvili se u na
elo svog postojanja, metafizika beskonanog je postala
beskorisna. Umesto toga se javlja iskuenje da se izgradi
metafizika ivota, raa i jezika. No to su iskuenja bez re
zultata, j er tu moe biti rei samo o metafizikama mere-
nim konanou oveka. Takva je, na primer to naro
ito pogaa Marksa metafizika rada k oji oslobaa o
veka, da bi se ovek onda, u naknadu, mogao osloboditi
rada.
K ra j metafizike Fuko ne kae koje, da li one koja
pretpostavlja Boga? jeste samo negativno lice mnogo
kompleksnijeg dogaaja u zapadnoj misli: pojave oveka.
On omoguuje dve vrste besede, koje se uzajamno nepre
stano prepliu. J ednoj je model u empirijskoj istini, i j u
genezu opisuje kako u prirodi tako i u is tori j i . To je ge
neza pozitivistikog tipa. Druga beseda anticipira pozitivis
tiku istinu, podstie je izdaleka; to je beseda eshato-
lokog tipa. U stvari, veli Fuko, u pitanju je ne toliko
alternativa koliko klaenje svojstveno svakoj analizi koja
vrednuje empiriko znanje na nivou transcendentalnog.
Ogist K ont i Marks su potvrda injenice da su eshatolo-
gi j a . . . i pozitivizam arheoloki nerazdvojni. U svemu tome
prekritika naivnost vlada bez rivala.
Da bi se spasla tih naivnih beseda, moderna misao je
pokuala da izgradi besedu koja bi dozvolila da se ovek
misli i analie kao subjekt, koja bi u odnosu na kvazi-
estetiku i na kvazidijalektiku odigrala ulogu analitike
besede. Bila je to analiza doivljenog fenomenologija.
EGZISTENCIJ ALNE OSNOVE STRUKTURALIZMA
Ali i ta besea je dvosmislene i meovite prirode; ona je
usko vezana sa mislima pozitivistikog i li eshatolokog tipa,
medu kojima je marksizam i prvom planu.
Pravo osporavanje pozitivizma i eshatologije nije u
vraanju doivljenom. . . [ono / e] u jednom pitanju koje,
nema sumnje, veli Fuko, izgleda besmisleno, toliko je ne-
saglasno sa onim to je istorijski uinilo moguom nau
misao uopte. To pitanje bi se sastojalo u tome da se pi
tamo da li ovek uopte pos toji.
Tvrdnja o smrti oveka je u osnovi Fukoove misli.
Taj paradoks je u izvesnom smislu konsekventan zakljuak
Levi Strosove ideje o rastvaranju oveka, i Lakanove o
bezlinosti govora. Po Fukou, ono to karakterie modernu
episteme jeste da svako temeljnije prouavanje problema
subjekta vodi do dubina gde vie subjekta nema. I norme,
i pravila, i strukture jezika su nesvesni, ili, kako Fuko veli,
ono nemiljeno to hrani misao, a oni su istovremeno i f i
gure finitude bivstvovanja oveka. Tako bi ovek bio samo
proizvod jednog prelaznog perioda kad je govor bio rasut
u razne Besede, to nije sluaj klasine misli, koja zato i
nije znala za oveka;. ovek se ustanovio u praznom pro
storu trijedra, u meuprostoru razbijena jezika. Sad ling
vistika vie ne govori o oveku, ni psihoanaliza, ni etnolo
gija; sad stvari doseu do postojanja samo ukoliko mogu
da formiraju elemente jednog sistema znaenja. Na pi
tanje Nieovo K o govori? lingvistika danas odgovara ma-
larmeovski: Sama re. Re bez oveka.
Uzgred budi reeno, i kad bi sve ovo bilo tano a
omski veli da nije, i oigledno je da j ezik koji ne zna za
subjekt i nije drugo do neutralan instrumenat ive rei ko
ja zna z,a njega i kad bi sve ovo bilo tano, radilo bi se
samo o nestanku, o s mrti pojma ovek, a ne o smrti
oveka, o jednom filosofskom problemu, a ne o egzisten
cijalnom. A li Fuko nas ostavlja u dvosmislenom. ovek
je postojao i pre oveka subjekta filosofije, eshatologije
takoe, bar od prvog mesije naovamo. Za Fukoa kao da je
sve to od jue i danas mu je kraj. Danas se prede sudbina
oveka, ali ona se prede naopako, raspreda se. M i osea-
mo da se blii kraj nae episteme; ona je prvo ustanovila
smrt Boga, danas prisustvujemo smrti oveka. Vie nego
smrt Boga ili, tanije, tragom te smrti i u dubokoj ko
30
SRETEN MARIC
relaciji sa njom, ono to Nieova misao najavljuje jeste
raspad lica ovekovog u smehu i povratak maski, apso
lutna disperzija oveka. A sa njom je kraj i svih pozitivi-
zama i svih eshatologija 19. veka, kraj furijeizma, sensimo-
nizma, pre svega marksizma: Svima onima k oji jo hoe
da govore o oveku, njegovom carstvu, njegovoj emancipa
ciji, svima k oji postavljaju pitanje ta je ovek u s vojoj
s utini. . . svima tim oblicima miljenja mora se suprotsta
viti samo filosofski smeh, to jest stneh delom neujan.
Danas je teko nai autentinog misliocak oji bi vero-
vao u ideju napretka shvaenog kao nunost istorije, kao
fatalni put oveanstva u utopiju kroz razvoj egzaktnih na
uka i tehnika, u prednost drutvenih sistema podvrgnutih
njihovim imperativima; jo tee nekoga k oji ne gleda vrlo
kritikim okom humanistike teorije devetnaestog stolea.
Od Montenja, Rusoa i Engelsa svi mi nostalgino i rezigni
rano sanjamo o plemenitom divljaku. Novo je, moda, to
da se briljantan pisac, humanistiki visoko obrazovan, u
ime nauke i tehnike odrie svake brige o oveku, odbija da
misli probleme odnosa oveka i sveta, problem stvarnosti,
problem umetnikog stvaranja. Zanesenost sistemom kao
da je odvela filosofa tamo kamo nije smerao, pokazav na
taj nain da sa tim sistemom neto nije u redu. No italac
time mnogo ne gubi. Svuda gde je u knjizi misao dosegla
do jasnog izraza susreemo prodornu kritiku ustaljenih ide
ja, briljantne paradokse, suptilne analize. Rei i stvari su,
kako bi rekao Levi Stros, delo koje bonne penser, inspi-
rativno delo i kad izaziva.
*
* *
Ovaj prikaz nekih osnovnih teza Levi Strosa i Fukoa
je nepotpun, pa prema tome i neadekvatan. K ako sabiti u
nekoliko stranica misao k oj oj je, da se izrazi, bilo potre
bno dvadesetak tomova, gde je ona, kao i svaka prava mi
sao, vijugala, taktizirala, zaletala se pa povlaila, ruila sla
bije prepreke, mudro zaobilazila tvre. Opravdanje mi je
da se inae ni o em ne bi moglo govoriti. Svaki pojam
je i iskaz i iznevera, svaki na sud prelama tuu besedu
kroz nau prizmu. No, kakav-takav, ovaj prikaz moda je
ipak podoban da nam pomogne zakljuiti ako ne o optem
znaaju spisa o kojima je re, ono o njihovoj ivotnoj uko-
EGZISTENCIJ ALNE OSNOVE STRUKTURALIZMA
31
renjenosti i odnosu prema svetu, ili, kako bi se to nekad
reklo jednom reju koju strukturalisti ne mare, o njihovom
veltanauungu.
Kad bismo sasvim prihvatili ono to tvrdi Levi Stros:
da je strukturalistika antropologija nauka, u smislu egzak
tnih nauka, onda bi teorije o kojima je ovde re podlegale
samo jednom kriterijumu provere: eksperimentu. Ako bi ih
eksperiment potvrdio, bile bi univerzalno vaee. Ali nau-
nost strukturalistikih teorija teko se da braniti, nau-
nost u smislu egzaktnih nauka.
to se matematizacije tie, ona je stari a nikad dos
tignuti ideal misli o oveku. Ve Platon zabranjuje nema-
tematiarima ulaz u Akademiju, a skoro svi metafiziari
novijeg doba pokuavaju, kako veli Lajbnic, da piu ma
tematski van matematike. Lajbnic je genijalan matemati
ar, no to mu mnogo ne koristi kad teoretie o Bogu, o
monadi, o srei i slinom, a teta je to je tako divan pi
sac i mislilac kakav je Spinoza ukalupio svoja shvatanja
0 oveku i njegovoj sudbini u oblike geometrijske rasprave.
Ne zaboravimo da je i sam Huserl poeo F ilosofijom arit
metike, pa je fenomenologija ipak okrenula lea egzaktnim
naukama. I s to tako, ne vidi se, to se tie mitova, ta nam
pomae da to razumemo Levi Strosova formula
F x(a ) : F y (b) ~ Fx/ b : Fai (Y ),
ak i kad ta formula ne bi bila, kao to tvrde engleski ana
litiari, i logiki besmislena i operativno neupotrebljiva.
Ukoliko je katkad i korisna, matematizacija suava i
dezinkarnira oveka toliko a mu se gubi sutina. I sam
Levi Stros insistira na toj dehumanizaciji. U lanku ovek
1 matematika, uzimajui za primer demografa strukturali
stu, on veli a se ovaj bavi stanovnitvom koje ima vrlo
daleke veze sa stvarnim stanovnitvom. .. Stvarno pona
anje stanovnitva odgovara neobino malo apstraktnim
modelima demografa. . . a ta se antinomija manifestuje i
u drugim disciplinama koje tee. . . naunoj strogosti ma
tematskog tipa. U Elementarnim strukturama srodstva,
Levi Strosovom delti sa najstroim pretenzijama, polazi se
od principa: da bi izgradio teoriju branih veza, matema
tiaru nije potrebno ni da zna ta j e br ak . . . I ntimna pri
roda [brak a] moe da bude sasvim ignorisana. ovek se
pita ta ostaje od braka ako mu se ignorie ta intimna
32
SRETEN MARI
priroda. Osnovna slabost strukturalizma kad se oveka
tie i jeste u preteranom uproavanju i formalizovanju.
Ako je struktura ono zajedniko i matematizovanom mo
delu i stvarnom sistemu k oji taj model predstavlja, onda
mi moemo saznati od stvarnosti samo ono to je u njoj
analogno modelu, to jest ne njene konkretne elemente, ve
samo i iskljuivo odnose koje model prenosi matematizu-
jui ih. Ni j e onda udno to svuda nailazimo na superraci-
onalizam, svuda na sistem, kad smo ve a priori superraci-
onalizovali i sistematizovali.
Istina, Fuko eli to uproavajue sistematizovanje
koje a pr i rori eleminie oveka iz razmatranja o oveku.
Veli da istraivanja koja sainjavaju nauke o oveku ne
samo to rue klasinu ideju o oveku (humanizam kao
pozivanje na oveka izvesne civilizacije) ve tee da uine
beskorisnim, u istraivanju i u misli, i samu ideju o ove
ku. Taj paradoks nauke o oveku koja iskljuuje i samu
ideju o oveku jeste smelo doterana do apsurda volja da
se poto-poto likvidira zapadni humanizam. Za zapadnja
ke, to su i Levi Stros i Fuko, to se vri najlake ako se
likvidira ovek uopte.
Oslanjanje strukturalizma na lingvistiku takoe je sve
vie problematino. Prvo, zato to lingvistika, bar dosada,
uprkos tvrenjima Levi Strosa, jo nije postigla status eg
zaktnih nauka, a drugo, zato to se strukturalisti slue
lingvistikom vrlo proizvoljno, nenauno, a lingvista Anri
Martine tvrdi ak da lingvistiki mod eli. . . ne mogu ni biti
proireni na druge nauke o ovek u. . . Proirenje lingvis
tikog modela na ostale nauke u velikoj je meri izvreno
putem metafore Metafore, to jest ipak poezije.
Nema sumnje, lingvistika je uinila velika otkria u
s vojoj oblasti, i ona ne prestaje da se i dalje razvija. Ali
danas ne postoji u lingvistici onaj consensus omnium, ka
rakteristian za egzaktne nauke, na k oji se Levi Stros po
ziva. Martine veli da ima toliko strukturalnih modela ko
liko i lingvista strukturalista, i dok omski tvrdi da je
strukturalizam prevazien, Martine dokazuje da omski
uopte nije lingvista.7 Ono to je starijim izgledalo defini
tivno steeno, mlai uopte ne prihvataju. Danas smo u toj
paradoksalnoj situaciji da lingvistika i ne zna vie ta je
7 Da i ne govorimo o raznim strujama u lingvistici koje nemaju
nikakve veze sa strukturalizmom.
EGZISTENCIJ ALNE OSNOVE STRUKTURALIZMA
jezik. O prirodi jezika, veli omski, . . . mogu se initi sa
mo sasvim preliminarne hipoteze. Umnogome mi nismo
uspeli da damo ni preliminarne odgovore na klasine pro
bleme. K ako na tako pokretnom tlu zidati glomazne kule
drugih disciplina: antropologije, filosofije?! U svakom slu
aju, omski je pokazao da je nemogue posmatrati jezik
kao zatvoren sistem, to je osnovni postulat starih struktu
ralista; po njemu, ako se kad i otk rije ta priroda jezika,
to e biti u ivoj rei. Upotreba jezika je novatorska, bez
granina u s vojoj raznovrsnosti, veli on. Tako otpada Levi
Strosova pretpostavka da je ljudski duh neto slino kom
pjuteru, to bi se dalo deifrovati naim kompjuterima.
Po omskom, investicije vremena, energije, novca u upo
trebu elektronskih raunara niti su dale niti mogu dati
kakvih rezultata.
Te kritike su uinile da se u Francuskoj nove genera
cije i samih strukturalista sve vie distanciraju od starijih.
J edan mlai antropolog, uenik Levi Strosa, Sperber, u ko
lektivnom delu o strukturalizmu, pie: Po to je Noam
omski pokazao da je strukturalizam u lingvistici samo
jedna posebna teorija koju on, uostalom, smatra neta-
nom a ne metoda nauke, valja se zapitati da li i u an
tropologiji nemamo posla sa jednom teorijom, netanom ili
tanom.8
I Levi Stros i Fuko, kao i ostali strukturalisti, vie se
pozivaju na lingvistiku no to se stvarno na nju oslanjaju.
Za Fukoa je jezik temelj novih znanja zato to s toji izvan
i iznad govoreeg subjekta, dok omski tvrdi da taj sub
jek t svaki put iznova stvara jezik, stavlja ga u pitanje i
potvruje. Ali Fuko nikad ne pokuava da nam kae ta
je jezik; on govori o njegovom bitk u, to je liestruktura-
listiki, j er strukturalizam ne zna za bi ta k ; mesto ma
kakvih bliih odredaba, on insistira na njegovoj enigmati-
nosti. Levi Stros je precizniji, pa je otud metaforinost
njegovog oslanjanja na lingvistiku mnogo jasnija. U pitanju
su ekstrapolacije. Na poetku, on, analogno lingvistici, ra
lanjuje mit na miteme kao lingvista re na morfe-
me da bi onda kombinovao te miteme na razne, esto
vrlo ingeniozne, naine. Do izvesnog stepena metod se ispla
ivao, pomogao je da se utvrdi kakav-takav poredak u ha-
osu primitivnih mitova. Sa njim je strukturalna antropolo-
8 Sud omskog je nijansiraniji, pa je ovo otro distanciranje utoliko
simptomatinije.
gija jo u s vojoj preis toriji, kako je tvrdio sam Levi
Stros, traei da se toj nauci mnogo daje, ali da se od nje
nita ne trai. U kasnijim Mitologikama metod razglaba
nja na miteme utke je naputen, mesto toga imamo
sasvim jeretinu obradu mitova kao celina. K ao i kod Fu
koa, uostalom, jo je manje potovano sveto pravilo struk
turalizma, pravilo ignorisanja smisla (njega se i sami ling
visti, i pored najbolje volje, retko pridravaju). Da bi se
razumeo mit, veli engleski antropolog Nur J alman, mi
[po Levi Strosu] moramo voditi rauna ne o prii ve o
strukturi. Ali ta stroga analiza nije primenjena [ u Mitolo
gikama] . . . Tu se Levi Stros obazire ne samo na sintaktiki
poredak ve isto toliko i na semantiko znaenje. U jednom
pasusu on i sam veli da oblik i sadrina ne mogu biti od
vojeni jedan od drugog. Sa tim smo daleko od strogog
strukturalizma. U poslednjim svojim delima, po mom mi
ljenju najznaajnijim i najprivlanijim u njegovom opusu,
Levi Stros naputa svaku analogiju mita sa jezikom, i po
vlai paralele izmeu mita i muzike, koja je, veli, najvia
tajna nauka o oveku. Zato muzika? Zato to su i mit i
muzika maine za ukidanje vremena, i to je Bodler du
boko primetio da, iako svaki slualac osea muziko delo
na svoj nain, muzika ipak sugerie sline ideje i razlii
tim mozgovima, to je, veli, sluaj i sa mitom, pa tako
muzika i mitologija pokreu kod onih k oji ih sluaju zajed
nike mentalne strukture. Sve je ovo puno lepih slutnji, ali
nauno zbilja spornih. Zato bi samo muzika i mit, a ne i
poema, bili maine za ukidanje vremena? (Na stranu to
mnogi o odnosu muzike i vremena tvrde sasvim suprotno).
J a lino verujem iz iskustva da sluaoci oseaju mu
ziku na slian nain, a da im pritom kroz glavu kolaju naj-
razliitije ideje. I td. Zaudo, ovaj naunik je na osnovu
ovakvih pretpostavki napisao jedno od svojih najlepih
dela. Pa onda da ovek veruje u metode!9
9 Sve sam vie ubeen da strukturalizam nita ne dobija koketu-
jui sa lingvistikom, naukom koja je danas u silovitim mutacijama. Spome
nuli smo ve miljenje lingviste Martinea. Drugi francuski lingvista, or
Munen, daje crnu listu onog to [poetak u lingvistici] nikako ne treba
da ita: . . . ni Levi Strosa, zato to njegovo korienje fonologije . . .
poiva na vrl o aproksimativnom rukovanju pojmovima . . . ni Rolan'i
Barta, j er su kod njega lingvistiki pojmovi upotrebljeni bez strogosti,
a esto i netano (na pr'mer, u njegovim Elementima semiotogiie. . .
samo vrlo izveban i strpljiv lingvista moe da izvri autopsiju potpuno
naopake formule, po kojoj je .sintagma vrlo bliska ivoj rei , i da
razmrsi ta j e potpuna banalnost, ta besmislica, a ta isto nerazume-
vanje), ni Miela Fukoa, ije su Rei i stvari izvanredna antologija X V I I
34 SRETEN MARIC
EGZISTENCIJ ALNE OSNOVE STRUKTURALIZMA 35
Engleski antropolozi, pozitivisti kao i svi Englezi, pre
bacuju Levi Strosu a se njegove tvrdnje ne mogu nauno
pobijati, to je, kako znamo, znak nenaunosti. To nije
svuda sluaj[ ni u antropologiji. Leroa Guran, polazei o
strogo proverenih injenica, razvija svoju misao do vrlo
optih zakljuaka o prirodi oveka, jezika i si. injenice
kao da mu daju za pravo, ali bi se njegovi zakljuci vrlo
lako mogli pobiti novim injenicama ako iskrsnu. No
kako pobiti Levi Strosa kad ustvrdi da je jezik nastao od
jednom, da je ovek preao odjednom iz stadijuma gde
nita nije imalo znaenja u stadijum gde je sve imalo zna
enja. I l i ta primetiti ovoj lepoj poetskoj misli: Sve se
zbiva kao da kultura i drutvo izbijaju odjednom kod ivih
bia kao dva dopunska odgovora na problem smrti: drutvo
da bi spreilo ivotinju da sazna da je smrtna, kultura kao
reakcija oveka na svest da je smrtna. Leroa Guran nam
masom injenica pokazuje laganu evoluciju i kulture i jezi
ka i oveka; strukturalizam ne voli geneze, za njega je
nastajanje nepojmljivo. Filosofski, takav stav je mogu, kao
i drugi, suprotan.
K olik o razumem, rekao bih da je Levi Strosovo tuma
enje mitova divljaka znaajan doprinos za razumevanje
vanevropskog sveta.10 Ti su mitovi bili za nas uglavnom bez
naajni, izgledali prilino besmisleni, bez one poetinosti i
misaonosti koje karakteriu mediteranske mitove, obrai
vane od genijalnih pesnika. Levi Stros je pokazao, svodei
ih na shemu i formule, da je u divljim mitovima nekakva
i X V I I I veka, kao i lingvista X I X vek a. . . ali oigledno iskorienih za
demonstraciju jedne nelingvistike teze, i to tek poto ih j e pisac podvr-
gao iskrivljenjima i izopaavanjima u pitanjima od kojih se ni jedno ne
odnosi na dananju lingvistiku. Covek ostaje zamiljen pred tim tako
nezajaljivim itaocem kakav j e Fuko, koji ita Sosira i pripisuje mu
rekonstrukciju jedne semiologije koja, na podobit opte gramatike, defi-
nie znak vezom izmeu dve ideje [sic!], pred tim eruditom koji kao da
iskreno veru je da klasina gramatika nije znala za fonetiku i da j e Grim
prvi zamenio analizu pisanih slova analizom govornih znakova. Za
Lakana, jednog od najuglednijih strukturalista, ije se teorije o psiho
analizi u svemu zasnivaju na lingvistici (Struktura nesvesnog j e struk
tura jezika! Munen veh da njegovi spisi razvijaju o psihoanalizi jednu
teoriju koja verovatno nema nieg zajednikog sa sadanjom lingvistikom,
osim injenice da mnogo govori o jeziku i o strukturalizmu . . . [ali]
j e njegovo poznavanje Sosira uvek sasvim naopako. Za sve to tvrdi,
Munen navodi vie no ubedljive primere. Dokaz vie da se danas lingvistika
moe koristiti u antropologiji samo metaforino.
10 Velim: K oliko razumem iz obazrivosti, iako sam u to lino
ubeen. Ali bio sam sklon da mislim da j e najvei Levi Strosov doprinos
njegova teorija o srodstvu dok nisam proitao izjavu poznatog engleskog
antropologa Lia da j e to delo divan promaaj. Ko o tome da sudi
osim etnologa? U svakom sluaju, Mitoiogike su inspirativno delo.
36
SRETEN MARIC
poruka, da i oni postavljaju i reavaju fundamentalne ljud
ske probleme porekla, drutvenih ustanova, kosmosa, svega
to je ivot. Pitanje je da l i je tano da se te prie pune
slika i slikovitog smisla priaju ve milenijumima, a da
im oni k oji ih priaju smisao ne razumeju, da ih priaju
kako to drugaije objasniti kao opsesiju i kao sredstvo
za savlaivanje opsesije, ekajui strpljivo zapadnog antro
pologa da ih najzad razrei. I l i su te prie ipak svest, svest
svoje vrste, svest u slikama, koje ovde etnolog samo pre
vodi u na apstraktni nauni jezik, osiromaavajui ih.
I s to tako, Fukoova teorija episteme je ozbiljan poku
aj da se d vra osnova maglovitim teorijama o duhu
doba, stilu epohe, veltanauungu epohe i slinom. Po
sistematinosti pokuaja, ono to je on uinio u domenu
besede moe se uporediti sa onim to su inili Velflin,
a za njim Kanic i drugi u domenu likovnog izraza. Valjalo
bi uporediti i videti, na primer, u emu se Velflinove epohe,
to se hronologije tie, poklapaju sa Fukoovim. Da i ne go
vorimo o znaenju strukturalizma u nauci o knjievnosti.
I onaj ko ne prihvata njihovu esto netrpeljivu ekskluziv-
nost mora priznati strukturalistima da su, sledei ruske
formaliste, mnogo uinili da otk riju neke od tajni knjiev
nog dela.
Ali malo ko ita Levi Strosa da bi se upoznao sa mi
lju australijskih uroenika, a eruditsko-apstraktna izlaganja
Fukoa, k oji skoro nikad i ne pominje velika imena evrop
ske misli, p vie-manje opskurnim teoretiarima daleke
prolosti teko su pristupana i specijalistima. Ono to je
privuklo panju tolikih nestrunjaka, to je od teko pri
stupanih, hermetiki pisanih strukturalistikih dela uini
lo bestselere, a od strukturalizma intelektualnu modu ko
ja je trajala nekoliko godina, kao pre toga moda egzisten
cijalizma, jeste pre svega izvesna ivotna poruka struktu
ralizma, njegovo stavljanje u pitanje nae civilizacije, na
ih duhovnih vrednosti, njegova negacija naeg europocen-
trinog subjektivizma, i jo radikalnije, nae misli uopte.
J edna od onih poruka, koje se poslednjih decenija dosta
brzo smenjuju uzajamno se negirajui u'prkos bitnim sli
nostima, jedna od onih koje ba zato i ne mogu biti po
bijane to su izraz doivljaja sveta i suda o njemu, filo
sofska poruka. Poruka koja sledi jednu staru evropsku tra
diciju samoprekora. Ako su j oj oblik i izvesni argumenti
novi, sadraj j oj ima ve daleku prolost: ve je Ruso, po
EGZISTENCIJ ALNE OSNOVE STRUKTURALIZMA
sle Montenja, postavio pitanje vrednosti civilizacije i dao
odluno negativan odgovor. Davno pre Fukoovog proglasa
s mrti oveka, Rusi su bili proglasili E vropu dragim
grobljem, dok su mnogi meu najznaajnijim predstavni
cima njene kulture osuivali njen narcisizam i egocentri-
zam i predviali j oj krah: od Montenja do Melvila, od Ni-
ea do vajcera, od Remboa do Gogena i ruskih simboli-
sta, i drugih.
Ovo miljenje o filosofsko-poetskom znaaju dela koja
proklamuju trujumf matematizacije i sistema a smrt sub-
jektivizama, moe izgledati proizvoljno. Ono nije samo moje;
ak i neki od sledbenika i zastupnika strukturalizma tvrde
neto slino. Ta analitika rasprava [Levi Strosovo Sirovo
i Kuvano] je cela prodor stvaralake mate. . . Ona se pro
jicira na mesto gde se istina poistoveuje sa poetskom vrto
glavicom, veli Li. Drugi jedan: Kad je najblie uspehu,
strukturalizam se otkriva kao umetnost i iznova se dejinie
ne vie .kao nauka ve kao umetnost . . . On je estetska
vizija sveta i drutva. Trei opet, branei Levi Strosa od
onih k oji mu zameraju naune netanosti i proizvoljnosti,
veli da su te zamerke apsurdne, j er se radi o poetskoj vi
ziji K od Fukoa, takoe, kad mefistofelski najavljuje ras-
prskavanje lica ovekovog u grohotnom smehu, re je o
bajronovski sarkastinom sudu vrednosti, to priznaju i
njemu naklonjeni. O poslednjoj F ukoovoj knjizi, njegov pri
jatelj Delez veli da je ..mogue a on u ovoj arheologiji
izgrauje manje beseu o s vojoj metodi a vie poemu svog
prethodnog dela i tako dosee do take gde j e filosofija
nuno poezija. Nikako da iziemo iz subjektivizma, k oji je,
moda, naa evropska fatalnost. Sam Levi Stros veli o
svom delu: / tako je ova knjiga o mitovipa i sama jedan
mit. No kako se, po strukturalistikoj definiciji, mit sam
po sebi ne razume, potrebno je nae tumaenje tog novog
mita, koje e opet biti jedan m i t. . . Beskonaan lanac sub
jektivnih tumaenja o subjektivnim tumaenjima.
Poezija i vizionarstvo, i pored svih shema i tabela,
ipak vie kod Levi Strosa no kod Fukoa, ije je delo, za
sada, pre svega radikalna kritika, do krajnjih konsekvenca,
evropske misli i evropskih vrednosti poslednja dva sto-
lea, kritika evropskog humanizma onakvog kakvog ga je
mislio 19 vek, kao i kakvog ga misli socijalizam, kritika bez
perspektiva, nihilistika, mada ne definitivna, j er Fuko u
poslenje vreme ublauje neke svoje ekstremne sudove, kri
38
SRETEN MARIC
tika pre svega negativna, j er nedovrena: Zasada, i ne znam
jo dokle, moja beseda je daleko od toga da odredi mesto
odakle govori; ona izbegava tle na koje bi se mogla oslo
niti.
F ukoovo proglaavanje s mrti oveka izazvalo je re
akcije sa raznih strana, to moe biti udno kad se uzme
u obzir da on ponavlja, dajui j oj frapantnu formulu i nove
argumente, jednu misao staru dva stolea, misao Niea,
K irkegora, K afke i drugih. Re je kod njega ne o nekoj
apokalipsi, ve o smrti najdrae zapadne misli, o krahu
humanizma, o nestajanju etike. Humanizam je bio vera u
vrednost oveka, u znaaj istorije, tog zrenja oveka u vre
menu, vera u razum, vera u re, koja razum manifestuje
i ustanovljava optenje, vera u individuu koja saznaje, opti
i preobraava svet i tako vreme ljudsko i muku ljudsku
ini bogatstvom ljudskim. Bar od osamnaestog veka nao
vamo istorija i napredak su sinonimi, a ovek centar i je
dini faktor i napretka i istorije. U tim faustovskim shva-
tanjima dobija svoje konane oblike, r u misli i u ivotnoj
praksi, veliina i beda, tragika zapadnog oveka. Sa K an
tom kao i sa Lamarkom, hipoteza B og postaje nepo
trebna, a s ubjek t granica svega. Smru Boga ovek je
izgubio svaki oslonac, sam postao mera svih stvari, nema
jui vie im da meri ono to ga neminovno prevazilazi,
ono za to mu valja da bude gotov rtvovati sebe. U tome
su danas vie-manje na Zapadu svi sloni, i malopre citirani
prirodnjak Mono, kao i Fuko, po kome je za modernu
misao moral nemogu.11 S mrt Boga, naravno, nije ni
kako pitanje njegovog postojanja i li nepostojanja, to je
mislio ve Volter, to znaju danas i neki teolozi; to je ne
stanak mogunosti apsolutnog imperativa. Po Nieu, isto
kao i po Marksu, hrianstvo je prevara, uguenje ivota,
i smrt Boga je preduslov novih, neuvenih poleta. Ali
Nie je dijagnozirao vidovito i neposredne posledice tog
_ 11 Sve j e to ve devetnaesti vek, kasni romantiari, parnasov-
ci i drugi. I zato se pozivati samo na Niea? J o dok j e on bio dete,
glavna tema pamasovaca bila j e smrt Boga i bogova, i smrt oveka. Kao
kod Fukoa: jedno kao posleaica drugog. Oni su Boga ubijali sa puno
ubeenja i plakali nad njim mrtvim zbog posledica. Spomenimo,
meu tolikim drugim, poemu Lekonta de Lila: Ljudi ubice bogova, ili
ove stihove Ban vila:
. . . Les Dieux, enivrs dambroisie, sen vont et meurent, mais tu
vas agoniser. (. . . Bogovi, pijani od amvrozije, odlaze i umiru, ali sad e i
ti [ovee] da umre.)
i l Laforg je, u poemi Posmrtni mar za smrt zemlje, najavio ne
samo smrt oveka, ve i smrt zemliina ara, to je, reklo bi se, ozbiljnije
proroanstvo.
EGZISTENCIJ ALNE OSNOVE STRUKTURALIZMA 39
evropskog dogaaja: Lutamo kao po beskrajnom nita.
Zar ne oseamo dah praznine na svom licu? Zar ne ose-
amo boansku trule? I bogovi se raspadaju. Svet bez
normi, K osmos sveden na mehaniku i ovek skuen na svo
ju individualnost ili, kao Muzilov junak Ulrih, pretvoren u
elemenat jedne strukture, slino mitu kod Levi Strosa,
jednog sistema odnosa, gde je sve to se deava samo sim
bol drugih deavanja, koja se objanjavaju treim, itd. K ir-
kegor ivi u pustinji bez boga, F lober u pustinji drutva,
Malarme u pustinji svoga ja, Kafka u apsurdnom ambijentu
fosilnih imperativa anonimnog zakonodavca.
Moe
M o h dyui a,
i
peva Baljmont, dok Beketovi kloari ekaju Godoa. Mogli
bismo citirati u beskraj, no sve je to ve postalo banalno.
Paradoksalno, no logino, sa nestankom transcenden
talnog i sam subjekt mera sebe i svih stvari, sve vie
hlapi i nestaje. To ieznue je literatura, taj osetljiv re
aktor, ve poodavno oglasila. Od Flobera naovamo junak
romana je to samo antifrazom, danas je ve sasvim ii-
lio. K od K afke i l i poslednjeg Dojsa, on je bezimen, kod
Beketa ruina, kod Natalije Sarot anonimna materija. M i
prisustvujemo polaganoj agoniji jednog sveta k oji jo s toji
zahvaljujui snagama privida, i vie se niko ne bi usudio
da tvrdi da, u dananjem stanju naeg znanja o oveku i
drutvu, linost romana nije postala ista fikcija. Te se
fik cije valja otarasiti, veli romansijer Pengo.
Sve je to arhipoznato, kao i ono to je dovelo do da
nanjeg oveka gomile, junaka bez lica: drutvo potro
nje, ratovi, orgijanja kolektivnog sadizma itd., sve to
to je ve u buroaskom drutvu prolog veka stavilo u
pitanje vrednosti proklamovane ak i u njegovim ustavima,
humanistiko shvatanje oveka i drutva, na optimizam
nauke, na optimizam istorije, zamiljene kao mona reka,
sa bezbroj pritoka, reka koja s vremena na vreme prolazi
strme vodopade nazvane revolucijama, a se, ira i ira,
slije u okean budue utopije. Sve je to stavljano u pitanje
otkako je i postavljeno, od Rusoa i Romantizma naovamo,
a sa kataklizmama naeg veka, sve otrije i jednodunije.
Otkud onda tolika uzbuna, kad, svojim jezikom, u
svom kontekstu, te iste stvari ponavlja Fuko. Moda je
40
SRETEN MARIC
tome razlog ba sistematska diskurzivnost Fukoove bese
de. Danas poetska re ne izaziva okove, estetska dra sim
bola i metafora tupi snagu samoodbrane, A moda i zbog
izvesne afiirane zluradosti. I E rih F rom proglaava smrt
oveka, ali mu nalazi konkretne razloge, pa dakle i leka.
Za Niea je smrt Boga ipak radosna vest i istorijski doga
aj: ne smrt bogova, ve moda njihovo vaskrsenje, samo
smrt Boga, smrt omrznutog hrianstva. Kad ovo sasvim
nestane, kad mu les istruli, vratie se, po zakonu venog
povratka, doba samoprevazilaenja novog oveka, kroz
strave ali i kroz ekstaze, u svetlost i mo. Hiperaristokraf-
ska utopija, obetovanje za izuzetna, via bia, j er pravi
ljudi, to su filosofi, umetnici i sveci, veli Nie, ali ko se
kao italac ne osea viim biem. I za Marksa je put kroz
meandre klasne borbe put kroz teke alijenacije, ali sam
pojam alijenacije otuenja, ukazuje i na mogunost au-
tentiziranja i demistifikacije, ka sve punijoj svesti; i za
Marksa je smrt Boga objava preporoda oveka: Ateizam
je negacija Boga i tom negacijom ateizam postavlja egzi
stenciju oveka.
Nieov natovek pretpostavlja silovitu subjektivnost,
Marksov emancipovani ovek prodornu svest. Svega toga
nema kod Fukoa. Posle smrti Boga, smrt oveka zatvara i
poslednji prozor. K od njega nije re o istorijskim situaci
jama, vremenskim uslovljenostima, ve o konstataciji vre
menskoj bezvremenke injenice, o dananjem naunom
nalazu dve-tri discipline, koje jedine neto jo mogu da ka
u o oveku; a one, veli Fuko, nigde ne nalaze tog famoz
nog oveka; u psihologiji ga nema, j er je Lakan pokazao
[ kod neurotiara] da ono to govori jesu strukture, sistem
jezika, a ne subjekt; i lingvistika dokazuje to isto, i Levi
Strosova etnologija, i Fukoove episteme. Pre svake ljudske
egzistencije, pre svake ljudske misli ve pos toji jedno zna
nje, jedan sistem. ovek u svojoj slobodi, u s vojoj egzi
stenciji i tu je nestao.
Nestao, i li nikad nije ni postojao? Ako je taj famo
zni ovek oduvek i li bar od neolitikuma ono to Fuko ka
e, fik cija nae misli, pa ako je ipak vekovima iveo sa
jednom implicitnom filozofijom kao da, kao da ima su
tinu, bie, duu, svest, i li kako se to ve zvalo, zato bi
se u njegovom ivotu neto promenilo zato to su dve-tri
hermetine discipline utvrdile da je to iluzija? Ve pre Fu
koa su izvesni mudraci govorili o toj iluziji to je ovek,
EGZISTENCIJ ALNE OSNOVE STRUKTURALIZMA 4J
i to neuporeivo pristupanijim jezikom i ubedljivijim ar
gumentima, pa je svet ipak produio po starom. Ne govo
rei nita o eventualnim istorijskim razlozima s mrti o
veka, Fuko kao da veruje da e se, samim tim to su nove
nauke utvrdile da je pojam ovek prazan pojam, promeniti
i cela naa drutvena praksa. Po njemu, ako je izvesna fi
losofija utvrdila da nema oveka, onda automatski bivaju
likvidirani u praksi svi humanistiki pothvati emancipa
cije oveka. Ne oslobaa se neto to nije; nema alijena
cije, ako je sloboda uopte neshvatljiva, pa se ne moe ni
poj mi ti neko znanje o oveku, tako da bi zahvaljujui
tom znanju o samom sebi, ovek mogao da opet, i l i prvi
put, postane gospodar samog sebe; nema budunosti neeg
to ne postoji. Pred tim filosofskim otkriem sve se poli
tike menjaju, sva naa drutvena praksa. Otud likvidacija,
sa svim ostalim eshatologijama devetnaestog veka, i Mar
ksa i marksizma. Marksizam je, veli Fuko, u misli X I X
veka kao riba u vodi, svuda drugde on prestaje da die.
Uostalom, u dubokom nivou zapadnog znanja, marksizam
nije uinio nikakav stvarni presek. Bitno je rekao Rikardo.
Anternativa izmeu Rikardovog pesimizma i Marksovog
revolucionarnog obeanja je bez znaaja, to su samo dva
mogua stava iz iste perspektive, dva stava prolosti,12 Da
nas, posle svega onog to se zbilo u episteme naeg doba,
svima onima k oji hoe da govore o oveku, o njegovom
carstvu, o njegovom osloboenju. . . jedino to se moe ui
niti to je da im se suprotstavi filosofski smeh, to jest meh
delomino neujan.
Fuko situira u odreeno doba i likvidira subjektivisti-
ku filos ofiju X I X veka, od Kanta, preko Huserla do Sar-
tra, poslednjeg marksiste. Ali subjekt filosofije je samo
jedan pojam, a ovek je oduvek postojao, oduvek zami
ljao eshatologije, uveren u neke svoje sutine. I stovre
meno je ovek oduvek bio svestan svoje finitude, nad
kojom plau, otkad ve, i nae religije, i nae filosofije
i nae poezije. ta je pesma o Gilgameu ako ne pla i
svest o granicama oveka. Misao o oveku nije od jue.
12 Fuko j e kasnije pokuao da ispravi ove sudove protiv kojih su
ustali i njegovi prijatelji, pa j e ustvrdio da j e Marks uneo u istorijsko-poli-
tiku svest ljudi radikalan presek i da j e marksistika teorija drutva
inaugurisala sasvim novo epistemoloke polje. Na stranu ono, za Fukoov
sistem neoekivano, isticanje znaaja svesti, ovo tvrenje j e protivno
osnovnoj misli Rei i stvari. Ali ut;caj marksizma j e danas u Francuskoj
tako veliki da mu se i Fuko povinuje.
42
SRETEN MARIC
Samo je smrt Boga, moda, od jue. Ali Bog hrianski nije
jedini bog. I mnogi drugi bogovi su pre njega umirali. I
najlepi meu njima: Pan. A. ovek se ipak, nekako, sna
lazio, izmiljao druge. Humanizmi su se takoe smenjivali
kroz vekove. Istina, i sam Fuko, negde pri kraju knjige,
sasvim nieovski, ali neoekivano, objavljuje: Novi bogovi,
isti, ve nadimaju budui Okean. No odmah dodaje: o
vek e nestati. K oj i ovek? ovek X I X veka? K o bi za njim
alio! Ako ostaje veni, stari ovek, ta se bitno menja? Ako
nestaje ovek uopte, kao to tvrde Lakan i ostali, ta e
bogovi bez oveka? Umirali bi od dosade, kao to je umirao
jevrejski bog, sam u tmini nad bezdanom. Katkad je Fuko
precizniji, ali onda su pusto i tama potpuni: S vi ti zah-
tevi ljudske linosti, egzistencije, apstraktni su, to jest od-
seeni od naunog i tehnikog sveta, koji je na stvarni
svet. Levi Stros misli sasvim suprotno. Njemu se kosa
die pri pomisli na na tehniki svet. J Cad bi Fuko zbilja
mislio da uistinu valja likvidirati oveka i njegove eshato
logije radi naunog sveta, sasvim bi bile opravdane optu
be koje su neki mladi oko Sartra podigli protiv njega pa
i protiv Levi Strosa: da su sa svojim strukturalizmom ide
olozi tehnokratije. ta bi bio inae, ako ne ideologija teh-
nokratije, taj svet zaljubljen u sistem za k oji je ljudsko
srce neto apstraktno, svet predat izgradnji sistema, igno-
riui potpuno zahteve ljudske linos ti (F uk o).
Nema sumnje da Fuko tako to ne eli. A li se ima
utisak da uiva u paradoksu i da je gotov na sve krajno
sti da bi unitio hidru subjektivizma i humanizma. Zato
to s vi reimi I stoka i Zapada proturaju svoju lou robu
pod zastavom humanizma, valja odbaciti i sam pojam,
a onda i svaku brigu o oveku. Problemi odnosa oveka i
sveta, problem stvarnosti, problem umetnikog stvarala
tva . . . ne zasluuju da budu teorijski probl emi . . . Na
sistem se apsolutno ne bavi njima.
Odbacivanje humanizma i pojma ovek odreuje i
F ukoovo shvatanje nove literature. Ve su stari formalisti
is k ljuili iz razmatranja kategoriju prikazanog sveta. Otud
zanemarivanje semantinog sadraja. K od Fukoa to se pret
vara u odbacivanje smisla uopte, smisla kao elementa ko
munikacije: savremena literatura je odbacila svest, ve sa
Malarmeom ona je iskljuila iz dela pisca i itaoca. Re
ostaje sama da kae samo sebe. Pisana re nema vie druge
funkcije do da treperi u sjaju svog bia. Literatura se
EGZISTENCIJ ALNE OSNOVE STRUKTURALI7MA
43
ve poetkom X I X veka (!) rekonstruisala u nezavisnom,
teko pristupanom obliku, zaplevi se u zagonetku svog
roenja, usmerena na isti in pisanja. . . ona vraa natrag
jezik gramatike na razgolienu mo govorenja, gde susree
divlje bie rei. U trenutku kad govor, kao rasuta re, po
staje predmet znanja, ona se ponovo javlja u sasvim sup
rotnom modalitetu: utljivo, oprezno stavljanje rei na
belinu hartije, gde re ne moe imati ni zvunost ni sago-
vornika, gde nema ta drugo da kae do sebe. Ne vidim
da bi se to to veli moglo odnositi na literaturu poetkom
X I X veka, na Balzaka, Stendala, Viktora Iga i li Pukina,
i j e rei imaju zvunost, trae sagovornika i, kao prave
rei, govore neto van sebe. Sa svim reminiscencijama na
Blanoa i Malarmeova oajanja, Fuko ovde kao da pie
program za Tel Quel, i nudi nam literaturu, dobru i li lou
svejedno, to uvek zavisi od pisca, svojevrsnu i novu, lite
raturu vrlo rafinovanu, iako moda jalovu, gde bi pisac,
majstor zanata, koristei se anonimnom tako rei re-
nikom moi rei, ali odsutan lino iz svog dela, pra
vio vete kombinacije, ostavljajui itaoca da s njima radi
ta mu je volja, da sam od toga pravi jezik, polazei, po
udi, od mase literarno nesvesnog da bi dosegao do line
estetske svesti; tu sve to se zbiva zbiva se u hermetikim
monadama italaca, a ovek je i l i rastvoren, postaje deo
kosmike materije, ili, ako nee da igra igru, iskljuuje
sebe, kao Fuko, sa filosofskim smehom. Niko ne opti
ni s kim, smisla nema.
Fukoova poruka je zasada samo negativna, njegova
misao mu jo ne nalazi zakljuke. Na modernom teorij
skom polju danas se ne izmiljaju sistemi koji se ne daju
dokazati, veli on, i dodaje: Nikad nisam prikazao arhe
ologiju [ teoriju o episteme S. M.] kao kakvu nauku, ak
ni kao prve osnove neke budue nauke. to je tano, bar
donekle, iako se filos of Fuko neprestano poziva na izvesne
nauke. Rei i stvari su, pre svega, kritika dosadanjih osno
va svih sistema i beseda starih nauka. K oliko tu ima nauke
a koliko vizije sveta i apokalipse, drugo je pitanje. Fuko
se poziva na naunika psihoanalitiara Lakana, ija je pa
rola natrag F rojdu. Ali, da i ne govorimo o drugim na
unicima ija su miljenja sasvim suprotna Lakanovim i
Fukoovim, sam Frojd, i pored sveg svog pesimizma, ne
daje im za pravo. Za njega svest postoji i on na nju mnogo
polae, a nesvesno neurotiara, na kome Fuko i Lakan za
44
SRETEN MARIC
snivaju svoje teorije, smatra boleu. Za njega Das Es
soli I ch werden, nesvesno ono mora postati svesno ja, i
tek tada se moe govoriti o oveku. Naa terapeutika de-
luje pretvarajui nesvesno u svesno, j er svest definie o
veka; nesigurna, uvek ugroena, ali bez nje ovek nije o
vek. I s to je toliko sasvim proizvoljna Fukoova tvrdnja
0 kraju svih shatologija, i o Marksu koji je u X X sto-
leu mrtva riba. Nikad na Zapadu nije bilo vie utopistikih
pokreta, bar meu mladima, a Marks, ma ta ko o njemu
mislio, zapravo tek u X X stoleu poinje da ivi. Sve silo-
vitije. Bar na Zapadu nikad se Marks nije toliko itao
1 izdavao kao danas, kad se na njega pozivaju ne samo
mladi apokaliptiari, ve i stari profesori, i desni koliko
i levi. S pravom il i ne, izopaavajui ga i l i razvijajui, ve
kako ko.
Moda ste, pod teretom svega to ste rekli, ubili Bo
ga, poruuje Fuko ljudima, a li ne mislite da ete sa svim
to ste rekli nainiti oveka k oji e iveti due nego Bog.
ta e biti sa Ijudima-ivim leevima k oji e produiti da
ivotare i posle svoje smrti, on ne veli. I Hegel je bio za
mislio muan kraj istorije i kraj umetnosti, ali je ostavio
ljudima da udobno ive kao istorijski penzioneri. Fukoa,
bar zasada, ljudske egzistencije i svesti mnogo ne intere-
suju. Strast za sistem koji on proklamuje moe biti samo
strast odabranih. Uglavnom profesora filosofije.
Svakako, on jo nije rekao poslednju re. Ova knjiga
je tu, veli, da bi otklonila neke prethodne tekoe. Na
veliko pitanje, koje ipak niko ne moe zaobii, pa ni sa
mrtvim ovekom na rukama, o velik oj istorijsko-transcen-
dentalnoj sudbini Zapada postoji, veli on, samo politiki
odgovor. Zasada taj odgovor odlaemo. Ali mi smo svi
od Marksa bar jedno nauili: kakva je teorija, kakav je
teorijski odgovor, takva mora biti i politika, takav mora
biti i politik i odgovor, pa je teko zamisliti kakav politi
ki odgovor moe dati teorija koja odbija da misli pro
bleme odnosa oveka i sveta, problem stvarnosti. Nema
sumnje da e politik i odgovor morati da stavi u pitanje,
pa i da se odree od mnogo ega ve reenog u F ukoovoj
teoriji, mnogo ega bitnog. Pametan kao to je, on to ve
i predvia: Nema sumnje, veli, mnogi, kao ja, piu da
ne bi imali lika. Ne pitajte me ko sam, ne recite mi da
ostanem kakav sam: to je moral zvaninih linih podataka,
on vai za nau linu kartu. Neka nas ostavi na miru kad
EGZISTENCIJ ALNE OSNOVE STRUKTURALIZMA
je u pitanju pisanje. Slaem se, ima pravo. Pravo koje mu
niko nee priznati kad pone da daje politike odgovore.
Ni filosofsk i smeh ni strast za sistem Miela Fukoa
ne upuuju ni na ta, pred njima je ponor. K od Levi Strosa,
negacija evropskog humanizma ezne za nasluenim osmi-
I jenjima. Iza formula i tabela s toji pesnik i filosof, iza
filosofa neto rede, neto to se nekada, u drevnim dobrim
vremenima, sretalo po svim naseobinama i pustinjama E v
rope: mudrac, onaj i j i glas dopirae do mnogih, i mladih
i starih, danas vox clamantis in deserto. Nadam se da u
uskoro zavriti studiju o Rusou u nae vreme, gde e biti
dosta govora o Levi Strosu, ueniku enevskog mudraca,
najznaajnijem posle Melvila i Tolstoja. Ovde samo neko
liko rei bez kojih bi ovaj spis ostao krnj.
K ao i za Rusoa, i za Levi Strosa nesree i srozavanja
oveka skrivila je civilizacija, naa evropska pre svega, zato
to je naa i to je najmonija, ali i svaka druga, neizbeno,
zbog sveg to sa sobom nosi neprirode, izopaenja, alijena
cije. Pre svake misli, pre svake nauke, strukturalistike i li
druge, postoji kod Levi Strosa ivotno nesnalaenje, odvrat
nost prema okolnom. N i j e sluajno to etnograf retko ima
neutralan odnos prema svojoj drutvenoj grupi . . . I ma
mnogo verovatnoe da se u njegovoj prolosti nalaze mi
tovi k oji pokazuju da je malo i l i nimalo prilagoen dru
tvu u kome je roen. . . On je funkcija prezira, a katkad
i neprijateljskog stava, koje u njemu izazivaju obiaji na
snazi u njegovoj sredini. U svakoj drugoj on se osea bolje
i tolerantniji. Anywhere out of this world: iza naunika,
kao ljudski razlog nauci mu, nalazimo staru rusoovsko-ro-
mantiarsku nelagodnost, kompleks bega. Ne kao simptom
bolesti, ve moda zdravlja. K renite u svet, a naroito kao
etnolog med poslednje ostatke ljudi drugaijih, kultura
svojebitnih, koje naa uroena netrpeljivost nemilosno uni
tava, pa ete nai na pretek hrane za takav prezir. I ma u
naoj evropskoj civilizaciji, sebinoj, svirepoj, osvajakoj
i niteoj kao i svaka civilizacija, neeg, ini mi se, speci
fino njenog: ona je bolesno netrpeljiva prema svemu dru
gaijem u svetu: prema veri, prema obiajima, prema umet-
nosti. Sve svuda mora biti isto, klanjati se istim, jedinim
46
SRETEN MARIC
bogovima, misliti iste, jedine istine. Postala je, bar na rei,
neto trpeljivija tek od kad je prestala da veruje u sebe,
ali danas sama naa tehnika automatski sve nivelira. Dok
nije bilo sile tehnike, E vropa je bila zemlja oduevljenih
misionara svih vera i nevera, k oji su i najlepim kulturama
nametali svoju bofl duhovnu robu. Zato je Levi Stros po
stao veliki pobornik koegzistencije raznorodnih svetova,
prava poslednjih ostataka drugaijih da live svojim ivo
tom. Sa onim izrazito mazohistikim oseanjem krivice,
koje karakterie evropsku misao im se, u s vojoj moi,
sueljava i poredi sa drugima, nai genocidi, na danas
moda ve definitivni raskid sa prirodom, jesu teme koje
podastiru i sve teorije Levi Strosa o zakonima divlje mi
sli, jedine prave, o egzogamiji, fatalnom trenutku kad o
vek izbija iz prirode u kulturu, o mitu, misli u konkret
nim slikama kosmosa.
Civilizacija uopte je prvobitni greh i pad; im ude u
nju, oveanstvo poinje da sebi stvara drugu prirodu ka
ko bi ispunilo nesavladljivu distancu to ga odvaja od
sveta k oji opljakana i porobljena Priroda ve naputa.
M i smo u poslednjem stadiju te degeneracije: K ao ivoti
nja koja stari i ija ljutura, sve deblja, stvara koru koja
onemoguava disanje i ubrzava starenje, tako evropska
zeml j a . . . Ono to evropski putnik po svetu prvo vidi
jesu nae pogani baene u lice oveanstva. Naa civili
zacija, vie no ikoja druga, jeste civilizacija egocentrizma,
civilizacija razularenih ja; neeg to ne postoji, j er nema
j a koje ne bi bilo deo jednog Mi , civilizacija homocen-
trina, a humanizam pravilno shvaen ne poinje od me
ne, ve stavlja kosmos ispred ivota, ivot ispred oveka,
postojanje drugih pre samoljublja. Greh nae filosofije i
jeste u tome da, kako je to Ruso ve video, namerno pod-
stie antagonizam izmeu ja i drugog. Savremena filoso
fija tu Levi Stros misli, pre svega, na Sartra i egzisten
cijalizam sa svojim uzdizanjem linih preokupacija na
dostojanstvo filosofskih problema, preti da se zavri nekom
vrstom metafizike za midinetkinje; ona ne shvata da j oj
je dunost da bie razume u odnosu na njega samog, a ne
u odnosu na moje ja.
Daleko smo ne samo od Kanta ve i od Sokrata, pesi
mizam Levi Strosa ima kosmike razmere. Po zakonu svog
ivota, oveanstvo sve bre srlja ka mrtvilu bez raznoli
kosti jedne strukture koja se stinjava; da bi napredovali,
EGZISTENCIJ ALNE OSNOVE STRUKTURALIZMA
l j ud i moraju da sarauju, ali u toku te saradnje dopri
nosi njihove poetne raznolikosti se poistoveuju, a ba ta
raznolikost je i inila njihovu saradnju plodnom i nu
nom . . . ak i kad se sve zbiva pod prisilom, i kad su eks-
ploatisani, partneri neizbeno postaju lanovi iste zajednice,
a sistem je neprestano guran ka inerciji od strane jedne
stvarne socioloke entropije.
E ntropija je lajtmotiv Levi Strosove misli o kulturi.
U fizikom procesu k oji nosi kosmos ka mlakoj smrti, o
vek je aktivan suradnik, maina moda savrenija od dru
gih, koja radi na rasapu prvobitnog poretka, gurajui sna
no organizovanu materiju ka sve veoj inerciji, inerciji ko
ja e jednog dana postati definitivna. Sve tome slui: nae
nauke i sam strukturalizam, kao zavrna faza jednog
razvoja nae tehnike, nai imperijalizmi, samo su ubr
zanja fatalnog toka. to god ovek radi otkako postoji,
otkako obrauje polja i die gradove, sve osim kad se
plodi, jeste veselo rastvaranje milijarde struktura; civili
zacija je basnoslovno kompleksan mehanizam . . . ija je
funkcija da proizvodi ono to fiziari nazivaju entropijom.
Neumitnom zakonu sve je podlono, u kosmikim razme-
rama materija, u ljudskim i sam duh, kao i njegov nosilac
govor. Stavljajui maginu mo rei ne, kao Fuko, u Re
nesansu, ve u sve poetke, Levi Stros veli: Ukoliko su
rei postale stvar svih, ukoliko je njihova funkcija znaka
zamenila njihovo svojstvo vrednosti, govor je doprineo, za
jedno sa naunom civilizacijom, osiromaenju opaaja, odu-'
zimanju recima njihove afektivne estetske i magine im
plikacije, shematizovanju misli. I rei, upotrebljavane i zlo
upotrebljavane, hlape. Otud rezignirani zakljuak svih raz
miljanja: Ne antropologijom, ve antropologijom trebalo
bi nazvati naunu disciplinu koja se posvetila najviim
manifestacijama tog procesa raspadanja.
U tom kontekstu, vreme vie nije samo neprijatelj
strukture; ono nije pozitivna, stvaralaka sila, medijum na
pretka, kao to tvrde filosofi, ve mera umiranja sveta, pri
rode, oveka. Smisao vremena je kretanje kosmosa ka iner
ciji, zakon entropije je zakon vremena. Otud, moda, kod
Levi Strosa tolika antipatija prema vremenu, da je ak i
iz svojih teorija o braku izbacio tertia pars, ci l j i smisao
braka dete. Moda ne zato to ne bi voleo decu, ali dete
u bezvremensku raunicu srodnikih splitanja unosi dija
lektiku vremena, i to stvaralakog. J edan tuma veli da
48
SRETEN MARIC
je za Levi Strosa dete simbolina vrednost nula, ono ne-
miljeno i iskljueno kao etnolog.
Spomenimo da je F rojdova teorija civilizacije, sa nje
govim nagonom s mrti, bliska, u izvesnom pogledu, Levi
Strosovoj teoriji entropije: nae nesree dolaze od nae
individualnosti, od injenice da smo ljudi, nae sublimacije
potenciraju razaraku snagu suzbijenih nagona i jednog
dana sve mora da eksplodira, tim pre to nas na najdublji
instinkt vraa natrag u prvobitno anorgansko stanje, tamo
odakle smo poli: Neivo je bilo pre ivog, veli Frojd,
podrazumevajui da e biti i posle.
Sve vue Levi Strosa ka prvobitnom, ka dalekim po
ecima, pre civilizacija, pre pronalaska pisma, pre istorije,
tog samounitavanja oveka ovekom, kulture kulturom.
Ameroindijska plemena, kod kojih je u mladosti proveo
nekoliko meseci, sred tropske ume, plemena na samoj gra
nici izmeu prirode i kulture, gde je ovek jo mnogo pri
roda, tek neto kultura, predstavljaju za njega uzorne za
jednice, malobrojne pa zato, kako je to Ruso ve shvatio,
podobne da ive u punoj solidarnosti svojih lanova meu
sobno i svih sa prirodom, neposredno prisutnih sebi sa
mim, svaki lan na domaku rei svakog drugog, bez smrt
nog greha kidanja spona sa kosmosom, bez uaurivanja u
iluzorno ja. Tu je razumeo da zapadni ovek nikad nije
bio blii no to je sad, na kraju ova poslednja etiri veka,
da shvati da je time to je sebi prisvojio pravo da potpuno
'odvoji oveanstvo od ivotinjstva, dajui prvom sve to
je oduzimao drugome, otvorio jedan ukleti krug, i da e mu
ta ista granica, neprestano pomerana, posluiti da odvoji
ljude od drugih ljudi, da pretenduje, u korist sve uih ma
njina, na privilegij jednog humanizma, izopaenog i m'j e
nastao zato to j e traio u samoljublju svoje naelo i svoj
pojam.
Za oveanstvo bi bio spas da je znalo da se zaustavi
na nekom od ranih stupnjeva razvoja, najbolje moda na
neolitikumu, k oji je i dovoljno kultura i jo uvek priroda.
Tada su ljudi ve bili uinili sva otkria neophodna za nj i
hovu bezbednost: zemljoradnju, grnariju, i dr., ali jo nisu
otvorili ukleti krug, jo su se nalazili, kako bi rekao Ruso,
u zlatnoj sredini izmeu indolentnosti primitivnog stanja i
neobuzdane aktivnosti naeg samoljublja. Istina, ni tada
ovek nije bio slobodan, ali, veli Levi Stros, bi o je rob
samo svoje ovenosti. . . u izvesnoj meri osloboen rop
EGZISTENCIJ ALNE OSNOVE STRUKTURALIZMA 49
stva ublaavajuim jastukom svojih snova. Neolitski ovek
nije znao za veliko zlo civilizacije, nije jo bio pronaao
pismo. K ao to Sosir ne trpi pismo u lingvistici, Levi Stros
smatra da je ono jedan od uzronika i pratilac svega nega
tivnog u civilizaciji. Pre svega, netano je a je ono slu
ilo irenju i rastu znanja: Od pronalaska pisma zapadni
svet je iveo nekih 5000 godina, za koje su vreme znanja
vie fluktuirala nego to su se uveala; u neolitiku je o
veanstvo uinilo bez pisma dinovske korake, sa pismom su
istorijske civilizacije Zapada stagnirale. Ova paradoksalna
tvrdnja ukazuje kolika je Levi Strosova averzija prema isto-
ri j i : za njega je pismo, pre svega, posluilo da se utemelji
istorija kao eksploatacija oveka od strane oveka. J edini
fenomen k oji ga je verno pratio jeste stvaranje gradova i
carstava, to jest integracija u politik i sistem velikog broja
individua i njihove 'hijerarhizacije u kaste i klase. I danas
je na Zapadu alfabet izai ja masa, uvoenje obaveznog ko
lovanja, u uskoj vezi sa obaveznom vojnom slubom i sa
proletarizacijom masa; opismenjavanje i jaanje vlasti idu
uporedo.
Poto smo u domenu poezije i mudrosti, gde je sve
prolazno samo simbol, kako veli Gete, svejedno je da li
Levi Stros malo siluje injenice. Da je znanje za pet hiljada
godina, otkako je pronaeno pismo, samo fluktuiralo i stalo
opet da napreduje tek u devetnaestom veku, moe da tvrdi
strukturalista k oji u besedama vidi dokumenat o mental
noj strukturi a zanemaruje znaaj pisma u nauci: prenoe
nje i gomilanje znanja i istina kroz generacije. Videti u pi
smu samo jednu stranu, samo instrument eksploatacije, a
zanemariti njegovo drugo, emancipatorsko lice, logino je
ako se negira dvosmisleni znaaj i same istorije: i proklet
stva, i mogueg spasa, i bede i veliine.
Ruso je nedostini uzor, ui tel j sviju nas; sledei
njega, Levi Stros nalazi pravog oveka u dobrom divlja
ku. Za amerindijsko pleme koje je poznao, Nambukvare,
on veli da su pravi divljaci pa, dakle, dobri, hvali njihovu
ogromnu dobroudnost, njihovu duboku bezbrinost, idilu
njihovih odnosa, I jutei se grdno na druge etnologe to tvr
de da je ba to pleme jedno od najzlijih i najiskvarenijih
koje su susreli. Ali Levi Stros- ima savesnost evropskog na
unika, pa pored svojih utisaka i sudova kazuje i injenice
koje je konstatovao, a iz tih se injenica d naslutiti da ti
Nambukvara divljaci, ako nisu gori, nisu ni bolji od civi-
4
50
SRETEN MARIC
lizovanih: drutvo koje se istrebljuje u ratovima, drutvo
nasilja, izdaje, uzajamnih trovanja i uoptenog zloina, svo
je vrste I talija iz doba Cezara Bordije, u dungli. Ako i ne
znaju za istoriju u smislu razvoja, oni je trpe kao nepre
kidni niz mena, potresa, padanja u haos i restrukturiranja.
Ne znam kakva je njihova organizacija, ali su, veli sam
Levi Stros, oko njih druga plemena minuciozno hijerarhi-
zovana u sistem kasta. Zbilja se ne vidi u em je stvarna
prednost tog tradicionalno arhaikog ivota tih autentinih
drutava, nasuprot naima, gde su nesavreno i nepotpuno
autentine grupe organizovane u iri sistem k oji takoe
pati od neautentinosti.13
Levi Stros je rusoista, ali kao i uvek kad je re o ori
ginalnom misliocu, uzor je preudeen prema vlastitim sklo
nostima. On sa Rusoom deli ljubav prema dobrom divlja
ku i mrnju na civilizaciju, uzroniku sviju zala, ali mu
pripisuje i mnoge ideje dananjeg strukturaliste, sasvim
strane kontradiktornoj figuri pisca k oji j e otvorio eru mo
dernog subjektivizma. On od autora I spovesti pravi prvog
protivnika filosofije svesti, onog k oji je doprineo da se sje
dine ja i drugi, najzad osloboeni od antagonizma koje je
samo filosofija izazvala.. ,u U stvari, ja nisam j a , ve
najslabiji od svih drugih. To je otkrie Rusoovih I spove
sti, tvrdi Levi Stros, i dodaje da je princip Rusoovih misli
odbijanje poistoveenja sa samim sobom. Mogue. I ma
svega u Rusou. Ali, ako Sanjarenja usamljenog etaa nisu
poistoveenje sa samim sobom, onda u evropskoj litera
turi uopte i nema subjektivizma; ako Ruso nije insistirao
na samodravlju svoga ja, nije niko. Zar njegove I spovesti
ne poinju onim slavnim vjeruju provokativnog subjektivi
zma: J a nisam sazdan kao i k oj i drugi ovek koga sam
ikad video; usuujem se da verujem da sam onakav kakav
nije niko od svih ljudi k oji postoje. Ako ne vredim vie,
bar sam drugaiji. Nisu se bez razloga uili kod Rusoa
Kant, romantika, subjektivizam X I X i X X veka.
Zna Levi Stros da mu je glas glas vapijueg u pustinji
civilizacije, da e bujica istorije ubrzo odneti i poslednjeg
pravog divljaka, da je pria o autentinim ljudima i dru
13 Na stranu pitanje da li ta plemena, poslednji ostaci nekadanjih
civilizacija, imaju neke slinosti sa plemenima starog neoltikuma.
14 Niko ne veruje vie u mo rei od strukturalista, koji ignoriu
smisao rei. Za Fukoa e otkria etnologije i psihoanalize preobraziti
nau politiku, za Levi Strosa na subjektiyistiki individualizam usam
ljenog velegraanina izazvala j e samo filosofija.
EGZISTENCIJ ALNE OSNOVE STRUKTURALIZMA 5 J
tvima san o izgubljenom raju, koji, kako sam veli, nit je
ispred, niti iza nas, ve u nama. Nambukvare i drugi mogu
nam samo pomoi da naslutimo ta bi mogla biti nepoko
lebljiva osnova pravog ljudskog drutva, da poznamo na
u pravu prirodu pre no to je vrtlog mehanike civiliza
cije . . . zanavek ne unakazi. No sva lutanja i traganja za
izgubljenim mogu samo da nas obodre da naslutimo mo
gunost kakva-takva spasa za nas danas, i li bar za etnologa,
onog k oji je saznao: Svet je poeo bez oveka i zavrie
se bez njega.
On tu mudrost ipak ne nalazi kod divljaka ivotne
situacije su isuvie razliite ve u misli sa kraja dugog
istorijskog iskustva, u misli Dalekoga istoka, idealu ne-
-delatnosti velikog uenja Tao. K ao i strukturalizam, i bu
dizam odrie smisao svetu, on je jo pre 2500 godina otkrio
jedino tajno prisustvo, ono gde nestaje razlike izmeu
smisla i odsustva smisla, veli Levi Stros, k oji u budizmu
slavi aseksuiranu religiju mira, bez interdikta, ensku, ili
bolje, androginu, religiju vraanja u utrobu materinu, re
ligiju ne-znanja, odnosno uzajamnog iskljuenja bitka i
znanja, religiju i j i je vrhovni ci l j da ubije u oveku ono
mrsko ja, da ga naui da izmeu mi i nita za j a nema
mesta. Ona je vrlo bliska marksizmu, misli Levi Stros, i
jedna i druga su metafiziki odgovor na problem ljudskog
ophoenja. I zmeu marksistike kritike koja oslobaa
oveka nauivi ga da prividni smisao njegovog pona
anja nestaje im on pristane da proiri predmet k oji ispi
tuje i budistike kritike koja dovrava osloboenje, ne
ma protivrenosti.
Budistika mudrost, ali i estetska mudrost oveka koji
j e razumeo da je sve svetovno tatina i da je za ivot vi
talna ansa da, prekinuv svoju delotvornost u drutvenoj
konici, spozna sutinu onog to je bio i to je sad, s ovu
stranu misli i s onu stranu drutva, u kontemplaciji jednog
minerala lepeg no sva naa dela, u mirisu krina uenijem
od svih naih knjiga, i l i u migu oka otealog od strpljenja,
vedrine i uzajamnog oprotaja, koje nam nehotini meu
sobno razumevanje dozvoljava da uputimo jednoj maki.
Tu su estetska kontemplacija i Tao isto. Ali kao takvi
i jedan i druga bliski mistici, katkad ista mistika, to
jest ne s ovu stranu svesti, u nesvesnom, ve s onu stranu:
u ekstazi, plodu svesne discipline.
52
SRETEN MARI
Na kraju koja lina opaska: Fuko mi se ini konsek-
ventniji u poreenju sa dvosmislenom, viemislenom bese-
dom Levi Strosa, kidanom izmeu imperativa struktura
lizma i religiozne samilosti, bolne solidarnosti sa ljudima
i kosmikim silama, u kolebanjima izmeu strukturalnog
intelektualizma k oji eliminie afek te i kompleksa kafkin-
ski neprilagoenog k oji na afektima izgara. Fukoova vir
tuozna retorika me zabavlja, ali ne zanosi, dok ima trenu
taka kad oseam kako re etnologa, kroz sve lavirinte ue
nih kabinetskih formula, odjekuje kao vapaj tebanskih
pustinjaka. I pored sveg vitalnog optimizma, svojstva svih
k oji ive, i Levi Strosa verovatno, to jest nekako ipak slu
tei, poto ve ivim, da se iveti moe, ima kod Levi Strosa
stranica koje, kao apokalipsa, odjednom otvaraju oi, pa
vam se ini da e ubrzo jeremijade zapadnog etnologa i
njemu slinih izgledati preblage.
No ovde nije mesto mojim jeremijadama. Da zaklju
im: glavni nedostatak strukturalizma ini mi se da je nje
gova jednostranost: hteti rei sutinu i sudbinu oveka uzi
majui u obzir samo njegovo nesvesno, kad je ovek oi
gledno i ono svesno i ono nesvesno u njemu, i neprestana
igra meu njima. Takvom ekskluzivnou i ograniavanjem
postie se, kao i u egzaktnim naukama, esto vrlo mnogo,
to ipak ne dozvoljava ekstrapolacije do totalnih sudova.
ovek je sloeno bie, i parcijalne definicije, ne obuhvativ
sve, promae bitno. Poznati ameriki psihoanalitiar Betel-
hajm definie oveka kao znajue bie, koje se od svih
ivotinja razlikuje po tome to je svesno cilja i smisla
svojih dela u okviru tri kantovske kategorije. Smatram da
je svojstveno samo oveku da doivi sa ubeenjem: to sam
uinio, moja radnja je to izmenila. I to je moda jedno
strano, ali je jo vie jednostrano kad se iskljui svest.
Strukturalistika jednostranost previa tota. Da spo
menemo samo jedno: strukturalisti vreme smeta; on ga
ne negira, ali ne zna ta bi s njim. U njegovom sistemu,
gde je re samo o nesvesnom, takav odnos prema vremenu,
ak i kad nije nameran, jeste neminovan: nesvesno ne zna
za vreme, nesvesno je vanvremensko, pa se vreme ne moe
ni susresti tamo gde ga nema. F rojd, na koga se struktura
listi esto pozivaju, veli da je jedno od bitnih svojstava
EGZISTENCIJ ALNE OSNOVE STRUKTURALIZMA 53
nesvesnog njegova atemporalnost. T o znai, veli on, da
psihiki nesvesni procesi nisu rasporeeni u vremenskom
redu, da njih vreme ni u em ne menja, da se na njih ne
mogu primeniti kategorije vremena. Re je o negativnim
svojstvima tih procesa, koje moemo tano shvatiti samo
poredei nesvesne psihike procese sa svesnim psihikim
procesima. Otud, meu inim, kod strukturalista i ignori-
sanje principa stvarnosti, koji je nerazdvojan od svesti, ka
tegorije vremena.
Moda Fuko ima pravo kad tvrdi da su lingvistika i
izvesna psihoanaliza na dnu oveka nali samo bezline
mehanike sisteme i automatizme frojdovskog ono, da u
dubini nema oveka, da tu ovek u s vojoj slobodi i egzi
stenciji nestaje. A li zato tu traiti oveka, zato se igrati
sa metaforom dubina. ta ako dubine oveka treba traiti
u njegovim visinama, tamo gde je Es postalo I ch, gde je
njegova misao i njegova svest, i li u onim polutamnim di
menzijama gde se sile visina bore sa silama dubina, gde
Es postaje I ch, I ch Es.
A to se tie svesti o finitude, tom prisustvu nita u
srcu ljudske stvarnosti, koja proima misao Levi Strosa
kao i Fukoa, nije l i ona i lajtmotiv evropske literature od
romantike naovamo, i nije l i re nita najee upotreblji-
van termin i od izvesne kontinentalne filos ofije? Argu
menti su drugi, zakljuci srodni.
Sreten MARI
Ova knjiga nastala j e zahvaljujui jednom Borheso-
vom tekstu. U onom smijehu koji pri njegovom itanju
potresa sve familijarnosti misli nae misli, one koja
ima nae godine i nau geografiju razdrmavajui sve
ureene povrine i sve planove koji u obilje bia unose
mudrost, obesnaujui i unosei nemir u nae hiljadugo-
dinje praktikovanje Istog i Drugog. Taj tekst citira iz
vjesnu kinesku enciklopediju u kojoj pie da se ivotinje
dijele na: a) one koje pripadaju Caru, b) miriljave, c) pri
pitomljene, d) male svinje, e) sirene, f) udovita, g) pse
na slobodi, h) one koje su ukljuene u ovu klasifikaciju,
i ) koje se uzbuuju kao luaci, j ) bezbrojne, k) nacrtane
tankom kiicom od devine dlake, 1) et caetera, m) koje su
slomile krag, n) koje iz daljine lie na muhe. Zadivljeni
tom taksinomijom, istoga asa shvatamo, zahvaljujui be
zazlenoj prii o egzotinom armu jedne druge misli, ogra
nienost nae misli: golu nemogunost da se to misli.
ta j e to nemogue misliti i kakva j e nemogunost
u pitanju? itavom tom nabrajanju moemo dati precizan
smisao i odrediti mu sadraj; neke stavke se odnose na
fantastina bia udovita i sirene; ali upravo time to
im daje posebno mjesto, kineska enciklopedija lokalizuje
njihovu mo dodira; ona briljivo razlikuje stvarne ivo
tinje (koje se uzbuuju kao luaci ili koje su slomile kr
ag) i one iji j e zaviaj u imaginarnom. Opasna mijeanja
su iskljuena; ivotinje sa grbova i iz basana dobile su svo
j e visoko mjesto; nema ni neshvatljivih amfibija, ni krila
sa kandama, ni odvratne koe u ljuskama, nema ni onih
polimorfnih i demonskih lica, ni daha vatre. Monstruoznost
60
RIJ ECI I STVARI
ovdje ne mijenja stvarno tijelo niti bestijar imaginarnog;
ona se ne krije u nekoj neobinoj moi. Ona ak ne bi bila
ni predstavljena u ovoj klasifikaciji da j e ne susreemo
u itavom praznom prostoru, u itavom meuprostoru koji
dijeli bia jedna od drugih. Nemogue ovdje nije udo
vite, j er j e ono oznaeno kao takvo, nemogue j e to to
se ono nalo svrstano uz pse na slobodi ili uz ivotinje
koje iz daljine lie na muhe. Ono to prevazilazi svaku
imaginaciju i misao uopte, to j e njihov alfabetski poredak
(a,b,c,d) koji meusobno povezuje pojedine kategorije.
Ipak, nije u pitanju bizarnost neuobiajenih susreta.
Poznato j e koliko iznenaenja krije u sebi bliskost kraj
nosti ili bliskost u koju su iznenada dovedene stvari bez
meusobnog odnosa; nabrajanje koje ih suoava ima samo
po sebi oaravajuu snagu: Vie nisam natate, kae Eu-
sthnes. Za itav dan bie poteeni moje pljuvake: As
pics, Amphisbnes, Anerudutes, Abedessimons, Alarthraz,
Ammobates, Apinaos, Alatrabans, Aractes, Asterions, Alcha
rates, Arges, Araines, Ascalabes, Attelabes, Ascalabotes,
Aemorrodes. . . Ali svi ti crvi i zmije, svi ti stvorovi tru
lei i ljigavosti vrve, kao slogovi koji ih imenuju, u Eusth-
nesovoj pljuvaki: tu j e njihovo zajedniko mjesto, isto
onoliko koliko u operacionoj sali kiobranu i maini za i
vanje. Ako neobinost njihova susreta dolazi do punog izra
aja, to treba zahvaliti ovim i, u, na, ija postojanost i
evidentnost garantuju mogunost jukstapozicije. Svakako
j e bilo nemogue da se hemoroidi, pauci i larve pomijeaju
meu Eusthnesovim zubima, ali ipak u tim gostoljubi
vim i prodrljivim ustima oni su se mogli svi smjestiti i
nai dvorac svoje koegzistencije.
Monstruoznost koju Borges provlai kroz to nabraja
nje sastoji se u injenici da j e zajedniki prostor tih susreta
poruen. Nemogue vie nije susjedstvo stvari, nego j e
nemogue boravite u kome bi one mogle biti zajedno.
Gdje bi se ivotinje i ) koje se uzbuuju kao luaci, j ) bez
brojne, k) nacrtane tankom kiicom od devine dlake mo
gle nai zajedno osim u nematerijalnom glasu koji izgovara
njihovo nabrajanje, osim na stranici na kojoj su ispisane?
Gdje se one mogu nai zajedno osim u odsutnosti jezika?
Ali i jezik koji ih razvija otvara samo jedan prostor koji se
ne moe misliti. Centralna kategorija ivotinja ukljuenih
u ovu klasifikaciju ukazuje dovoljno, eksplicitnim poziva
njem na poznate paradokse, da se nikad nee moi defi-
PREDGOVOR
61
nisati odnos izmeu svake pojedine skupine i odnos koji
ih sve zajedno povezuje kao sadraj i sadritelj: ako se sve
rasporeene ivotinje nalaze bez izuzetka u nekoj od rub
rika ove podjele, da li i sve druge nisu u njoj? I u kome
prostoru se nalazi ova podjela? Apsurd unitava ono i iz
nabrajanja, predstavljajui kao nemogue ono u u kome
su rasporeene nabrojane stvari. Borges ne dodaje nijednu
figuru atlasu nemogueg; on nigdje ne iznosi na vidjelo
bljesak pjesnikog susreta; on izbjegava najdiskretniju ali
i najinsistentniju nunost; on izostavlja lokaciju i nijemo
tlo na kome bia mogu biti jukstaponirana. To j e prikri
veno iezavanje, ili neznatno naznaeno abecednom seri
jom koja treba da bude nit vodilja (jedina vidljiva) za
nabrajanja u jednoj kineskoj enciklopediji. . . Oduzeta je
samo slavna tabela operacija; i vraajui Ruselu onaj
mali dio onoga to mu uvijek dugujemo, upotrebljavamo
rije tabela u dva paralelna smisla: kao tablu poniklo-
vanu, gumenu, bijelu, blistavu pod suncem koje prodire
sjenke onu na kojoj se za trenutak, ili moda zauvijek,
nalaze zajedno kiobran i maina za pletenje; i tabelu koja
omoguava da misao izvri rasporeivanje bia, raspodjelu
na klase, da nominalno grupie oznake njihovih slinosti
i razlika onu na kojoj se iz dubine vremena jezik ukrta
sa prostorom.
Taj Borgesov tekst me je dugo nagonio na smijeh
ne bez izvjesne nelagodnosti koju j e teko savladati. Mo
da zato to se na njegovom tragu javljala sumnja da po
stoji i gori nered nego to j e pogrean poredak ili onaj
koji se pribliava onome to ne odgovara; to bi bio nered
u kome blistaju fragmenti velikog broja moguih pore
daka bez zakona i geometrije, fragmenti heteroklitnog. Tu
bi rije trebalo shvatiti u njenom etimolokom znaenju:
tu su stvari polegle, postavljene, rasporeene na tako
razliitim mjestima da im je nemogue pronai zajedniku
taku i definisati njihov locus communis. Utopije nas tje
e: ako nemaju stvarnog mjesta, one se ipak odvijaju u
divnom i sasvim glatkom prostoru; one otvaraju gradove
sa irokim avenijama, zasaenim vrtovima, zemljama u ko
ji m j e lako ivjeti iako im je pristup himerian. Hete-
rotopije uznemiruju sigurno zbog toga to one tajno mini
raju jezik, j er spreavaju da se imenuje ovo ili ono, jer
razbijaju zajednike imenice ili ih isprepliu, jer unaprijed
razbijaju sintaksu, i to ne samo onu koja konstruie re
62
RIJ ECI I STVARI
enice nego i onu koja se manje ispoljava i koja dri za
jedno (jedne uz druge ili jedne prema drugim) rijei i
stvari. Zbog toga utopije omoguavaju raanje basana i
govora: one su na pravoj liniji prema jeziku, u sutinskoj
dimenziji fabule; heterotopije (kakve se esto nalaze kod
Borgesa) sue govor, zaustavljaju rijei, osporavaju od sa
mog korijena svaku mogunost gramatike; one razrjeavaju
mitove i ine sterilnim lirizam fraze.
I zgleda da duhovi pogoeni afazijom ne uspijevaju
da na koherentan nain klasiraju niti raznobojne vune
koje pred njima stoje na povrini table, kao da takav et-
verougao ne bi mogao da poslui kao homogen i neutralan
prostor u kome stvari ispoljavaju i kontinuiran poredak
njihovih identinosti i njihovih razlika kao i semantiko
polje njihovih naziva. U tom jedinstvenom prostoru te niti
obrazuju mnogoobraznost sitnih fragmentalnih domena u
kojim se slinosti bez imena spajaju sa stvarima u obliku
diskontinuiranih ostrvaca; na jednu stranu takvi duhovi
stavljaju svjetlije niti, na drugu crvene, na jedno mjesto
razvrstavaju one koje sadre vie vune, na drugo naj
due ili one koje su vie ljubiaste ili koje su pak manje
smotane u klupko. Ali im se napravi skica tih grupisanja,
ona se odmah razbija, j er prostor identinosti na kojem
poivaju, ma kako bio uzan, odve j e rastegnut da ne bi
bio nestabilan; i tako u beskraj, skupljanje i razdvajanje,
gomilanje razliitih slinosti i ruenje najevidentnijih, ras
privanje identinosti, isticanje razliitih kriterija, uzbue
nja, ponovo otpoinjanje, uznemirenost i najzad pribli
avanje tjeskobe.
Nelagodnost koja nas podstie na smijeh kad itamo
Borgesa svakako j e u vezi sa dubokom neprijaznou onih
iji j e jezik uniten: onih koji su izgubili zajedniko i
mjesto i ime. Atopija, afazija. Ipak, Borgesov tekst ide i u
drugom pravcu; toj zbrci u klasifikaciji koja nas spreava
da o njoj mislimo, toj tabeli bez koherentnog prostora,
Borges, kao mitsku domovinu, odreuje preciznu oblast
ije samo ime za Zapad predstavlja ogromnu rezervu uto
pija. Zar Kina u naim snovima nije upravo to privilego-
vano mjesto u prostoru? Za na imaginarni sistem, kineska
kultura je naj briljivi j e ureena, sa najstroom hijerarhi
jom, najneosjetljivija na vremenske dogaaje, najvie ve
zana za puko odvijanje prostornosti; .mi na nju mislimo
kao na neku civilizaciju brana i nasipa pod vjenim licem
PREDGOVOR
63
neba; vidimo j e rasprostranjenu i okamenjenu na itavoj
povrini jednog kontinenta okruenog zidinama. Ni njeno
pismo ne imitira let glasova u horizontalnim linijama; ono
nie stupce nepokretnih slika stvari koje se jo mogu pre
poznati. Na taj nain kineska enciklopedija koju citira Bor
ges i taksinomija koju ona predlae vode ka misli bez
prostora, ka rijeima i kategorijama bez oznake i mjesta,
ali koje se oslanjaju na jedan sveani prostor pretrpan
kompleksnim figurama, izukrtanim putevima, neobinim
skrovitima, tajnim prolazima i nepredvienim komunika
cijama; reklo bi se da na drugom kraju zemlje na kojoj
ivimo postoji kultura posveena ureivanju prostora, ali
koja obilje bia ne rasporeuje prema domenima u ko
jim bi bilo mogue imenovati, govoriti, misliti.
Kad mi napravimo jednu razumnu klasifikaciju, kad
kaemo da pas i maka lie manje nego dva hrta, bez obzira
da li su oba pripitomljena ili namirisana, bez obzira da Ii
tre kao luaci, ili su razbili krag, kakva j e onda osnova
na kojoj takvu klasifikaciju moemo utvrditi sa punom
sigurnou? Prema kakvoj smo tabeli i kakvom prostoru
identinosti, slinosti, analogija stekli naviku da razvrsta
vamo toliko razliitih i srodnih stvari? Kakva j e to kohe
rentnost za koju odmah vidimo da nije determinisana
ni apriornom ni nunom povezanou, niti j e nametnuta
sadrajima koje neposredno moemo osjetiti? J er nije u
pitanju vezivanje posljedica, nego zbliavanje i izolovanje,
analiziranje, podeavanje i ukroivanje konkretnih sadr
aja; nita nije opipljivije ni vie empirijsko (i l i manje
prividno) od pravljenja reda meu stvarima; nita ne
zahtijeva tako otvoreno oko i jzik vjeran i lijepo obliko
van; nita ne zahtijeva sa toliko insistiranja da se prepu
stimo obilju osobina i oblika. A ipak, pogled koji ne bi bio
dobro naoruan mogao bi pribliiti sline figure i napra
viti distinkciju izmeu drugih zbog ove ili one razlike:
u stvari, ak ni za najnaivnije iskustvo ne postoji nikakva
slinost niti distinkcija koja ne proizilazi iz neke precizne
operacije i prethodne primjene odreenog kriterija. Za
uspostavljanje i najjednostavnijeg poretka neophodan j e
sistem elemenata definisanje segmenata u kojima se
mogu javiti slinosti i razlike, tipovi varijanata kojima ti
segmenti mogu biti obiljeeni, najzad, sam prag iznad koga
se nalaze razlike a ispod koga su slinosti. Poredak j e isto
vremeno i ono to se u stvarima daje kao njihov unutra
64
RIJ ECI I STVARI
nji zakon, tajna mrea koja povezuje njihove meusobne
poglede i ono to postoji samo na osnovu pogleda, panje,
jezika; samo u praiznim predjelima te mree manifestuje
se poredak, kao da j e ve tu i bio, oekujui u tiini tre
nutak kad e biti najavljen.
Fundamentalni kodeks jedne kulture onaj koji
upravlja njenim jezikom, njenim perceptivnim shemama,
njenom razmjenom, tehnikama, vrijednostima, hijerarhijom
njene prakse fiksira na samom poetku za svakog ov
jeka empirijski red na koji e se on pozivati i u kome
e se pronalaziti. Na drugom kraju misli, naune teorije
ili interpretacije filozofa objanjavaju zato uopte postoji
neki opti poredak, kom je optem zakonu on podvrgnut,
kakav princip nam moe pruiti sliku o njemu, iz kakvih
razloga j e ustanovljen upravo takav poredak a ne druk
iji. Ali izmeu te dvije razmaknute regije protee se jedan
domen koji, iako ima samo posredniku ulogu, nije manje
fundamentalan: on j e konfuzniji, mraniji, manje lagan
za analizu. U njemu kultura, oslobaajui se neosjetno
empirijskih poredaka koje j oj propisuju primarni kodeksi,
uspostavljajui prvi razmak izmeu sebe i njih, i zanema
rujui njihovu poetnu providnost, prestaje da im se pa
sivno preputa i odvaja se od njihove neposredne i nevid
ljive moi, oslobaajui se pri tome do te mjere da moe
konstatovati kako poreci nisu moda ni jedini mogui ni
najbolji; tako se ona nalazi pred grubom injenicom da i
iznad spontanih poredaka postoje stvari koje se same u sebi
mogu dovesti u red, da pripadaju jednom nijemom po
retku, ukratko da poredak postoji. Pri tome kao da kultura,
oslobaajui se djelomino svojih lingvistikih, perceptiv-
nih i praktinih mrea, primjenjuje na njih neku vrstu po
mone mree koja ih neutralie, a u njihovom meupro
storu ih istovremeno i istie i iskljuuje, dovodei ih pred
samo bie poretka. U ime tog poretka kodeksi jezika, per
cepcije i prakse su kritikovani i parcijalno obesnaeni. Na
osnovu tog poretka, koji se smatra pozitivnim temeljem,
izgradie se opte teorije o uspostavljanju poredaka i in
terpretacije koje proizilaze iz tih teorija. Na taj nain
izmeu pogleda obuhvaenog kodeksom i refleksivnog saz
nanja postoji jedna sredinja regija koja razotkriva po
redak u samom svom biu: tu se poredak pojavliuje, u
zavisnosti od kulture i epohe, kao kontinuiran i stepeno-
van, razmrvljen i diskontinuiran, vezan za prostor ili kon-
PREDGOVOR
65
stituisan u svakom trenutku nanosom vremena, vezan za
neku tabelu varijabli ili definisan odvojenim sistemima
koherentnosti, sastavljen od slinosti koje su sve blie ili
se odraavaju kao u ogledalu, organizovan oko sve veih
razlika itd. Tako se ta sredinja regija, u onolikoj mjeri
ukoliko ispoljava naine bivanja poretka, moe smatrati
kao najhitnija: ona prethodi rijeima, percepcijama i ges-
tovima koji treba da tu regiju izraze sa manje ili vie ta-
nosti ili sree (zbog toga to iskustvo poretka, u svom prvo
bitnom i masivnom biu, igra uvijek jednu kritiku ulo
gu); ona j e solidnija, arhainija, uvijek tanija od teo
rija koje pokuavaju da se zaodjenu u eksplicitne forme,
ili da se ispolje kao iscrpna primjena i filozofski temelj.
Tako u svakoj kulturi, izmeu upotrebe onog to bismo
mogli nazvati kodeksom koji rasporeuje i refleksije o
poretku, postoji golo iskustvo o poretku i njegovim nai
nima bivanja.
U ovoj studiji eljeli bismo da analiziramo upravo to
iskustvo. Treba pokazati ta j e to iskustvo, jo od XVI vi
jeka, moglo postati u naoj kulturi; na koji j e nain naa
kultura ispoljila poredak u jeziku onakvom kakav j e bio
govoren, prirodnim biima kakva su bila posmatrana i sa
kupljena i razmjeni kakva j e bila praktikovana, kao i na
koji nain su iz modaliteta tog poretka proizilazili zakoni
razmjene, regularnosti ivih bia, veza i reprezentativna
vrijednost rijei; koji su modaliteti tog poretka bili priz
nati, postavljeni, povezani sa prostorom i vremenom, obra
zujui pozitivni pijedestal saznanja obuhvaenih u grama
tici, filologiji, istoriji prirode i biologiji, u prouavanju
bogatstva i u politikoj ekonomiji. J asno j e da takva ana
liza ne zavisi ni od istorije ideja ni istorije nauka: takvo
prouavanje j e prije okrenuto prema pronalaenju prvo
bitnog osnova na kojem su se mogli formirati i saznanja
i teorije; usmjereno j e ka traenju prostora u kome se
moglo konstiuisati znanje, ka traenju one istorijske apri-
ornosti i onog elementa pozitiviteta na kojima su se mogle
javiti ideje, konstituisati nauke, gdje su se mogla reflekto-
vati iskustva u filozofijama i gdje su se mogle formirati
racionalnosti, kako bi se, moda, ponovo, rasformirale i
uskoro nestale. Stoga nee biti govora o opisu saznanja u
njegovom stremljenju ka objektivitetu u kome bi se dana
nja nauka mogla prepoznati; ono to bismo htjeli iznijeti
na vidjelo to j e epistemoloko polje, pistm, u kome saz
66
RIJ ECI I STVARI
nanja, posmatrana izvan svih kriterija koji se pozivaju
na njihovu racionalnu vrijednost i njihovu objektivnu for
mu, uvruju svoj korijen pozitiviteta i tako potvruju
jednu istoriju koja nije istorija njihovog rastueg savr
enstva, nego upravo istorija uslova njihove mogunosti;
u ovom poduhvatu treba da dou do izraaja u prostoru
znanja one konfiguracije iz kojih su nastali razliiti oblici
empirijskog saznanja. Stoga j e vie rije o jednoj arheo
l ogi j i *) nego o istoriji u tradicionalnom znaenju rijei.
Ova arheoloka anketa ukazala j e na dva velika dis-
kontinuiteta u pistme zapadne kulture: onaj kojim za
poinje doba klasicizma (oko sredine X V I I vijeka) i onaj
koji poetkom X I X vijeka oznaava prag naeg modernog
doba. Poredak na ijoj osnovi mi mislimo nema isti nain
postojanja kao i poredak klasicizma. Nama se uzalud ini
da se ratio neprekinuto razvija u evropskoj misli jo od
renesanse do naih dana, uzalud mislimo da Lineova kla
sifikacija, manje ili vie sreena, moe i dalje imati izvje
snu vrijednost, da se teorija vrijednosti kod Kndijaka
moe jednim dijelom pronai kod marginalista X I X vije
ka, da j e Kejns (Keynes) dobro osjetio srodnost svojih
analiza sa analizama Kantijona (Cantillon), da stavovi
Opte gramatike Por-Roajala (kako ih nalazimo formuli-
sane kod autora iz Por-Roajala ili kod Bozea) nisu tako
daleko od nae savremene lingvistike sav taj kvazikon-
tinuitet na nivou ideja i tema predstavlja samo povrinski
efekat; na nivou arheologije, pak, moe se uoiti da j e sis
tem pozitiviteta korjenito promijenio tok na prelasku iz
X V I I I u X I X vijek. To ne znai da j e misao uinila napre
dak, nego j e nain bivanja stvari i poretka po kome su one
rasporeene i ponuene znanju doivio duboke promjene.
Ako se Turneforova, Lineova i Bifonova istorija prirode
odnose na neto drugo osim na same sebe, one se ne od
nose ni na biologiju ni na Kivjeovu uporednu anatomiju,
niti na Darvinov evolucionizam, nego upravo na Bozeovu
optu gramatiku, na analizu monete i bogatstva kakvu
nalazimo kod Loa (Law), Verona deForbonea ili kodTirgoa.
Moda saznanjima uspijeva da .proizilaze jedna iz drugih,
idejama da se transformiu i da djeluju jedne na druge
(ali kako? istoriari to do sada jo nisu rekli); sigurna je
*) Problemi metoda koje postavlja takva arheologija bie razma
trani u jednom slijedeem djelu.
PREDGOVOR
67
samo jedna stvar: arheologija, obraajui se optem pro
storu znanja, njegovim konfiguracijama i nainu bivanja
stvari koje se tu javljaju, definie sisteme simultanosti kao
i sve serije promjena nunih i dovoljnih za ocrtavanje pra
ga jednog novog pozitivi teta.
Na taj nain analiza j e mogla pokazati koherentnost
koja j e tokom itavog klasicizma postojala izmeu teorije
predstave i teorija o jeziku, o prirodnim porecima, bogat
stvu i vrijednosti. Ta se konfiguracija poev od X I X vi
jeka u cijelosti mijenja; teorija predstave iezava kao
opti osnov za svaki moguni poredak; jezik kao spontana
tabela i prvobitni okvir stvari, kao neophodan relej izmeu
predstave i bia, takoe nestaje; u srce stvari prodire du
boka istorinost, ona ih izoluje i definie u njihovoj vlas
titoj koherentnosti, namee im oblike reda koje implicira
kontinuitet vremena; analiza razmjene i monete ustupa
mjesto prouavanju proizvodnje, analiza organizma potis
kuje istraivanje taksiriomijskih osobina; naroito jezik
gubi svoje privilegovano mjesto i ponovo postaje figura
koherentne istorije sa itavim zaleem svoje prolosti. Ali
to se stvari vie zatvaraju same u sebe, traei princip
svoje razumljivosti jedino od svog trajanja i naputajui
prostor predstave, ovjek, sada prvi put, stupa u polje za
padnog znanja. Izgleda neobino da ovjek ije sazna
nje u oima naivnih vrijedi kao najstariji tragalaki podu
hvat od Sokrata ne predstavlja nita drugo osim jedne
pukotine u poretku stvari, konfiguraciju nastalu novim
rasporedom koji j e nedavno dobio unutar znanja. Tu su ro
ene sve himere novog humanizma, sva lakoumna shvata-
nja o antropologiji shvaenoj kao opta, polupozitivna po-
Iufilozofska, refleksija o ovjeku. Ipak, djeluje utjeno i
duboko umirujue kad pomislimo da j e ovjek otkrie sko
ranjeg datuma, figura koja nema ni dva vijeka, obina
brazda u naem znanju i koji e ieznuti im ovo znanje
nae neki drugi oblik.
Vidimo kako ovo istraivanje pomalo, poput odjeka,
odgovara projektu za pisanje istorije ludila u klasino do
ba;*) i ludilo ima iste artikulacije u raznim vremenskim
periodima, poinjui sa krajem renesanse i dopirui, na
prelazu u X I X vijek, do praga modernog doba, iz koga
*) Autor je objavio delo: Histoire e la folie l ge classique, Pion,
Paris, 1969. Prim. prev.
68
RIJ ECI I STVARI
jo nismo izili. Dok j e u istoriji ludila bilo u pitanju ispi
tivanje naina na koji jedna kultura u masivnoj i optoj
formi moe postaviti razliku koja j e razgraniava sa osta
lim, ovdje se radi o posmatranju naina na koji ona osjea
bliskost stvari, iju tabelu srodnosti uspostavlja kao i po
redak prema kome se treba kretati. U stvari, u pitanju je
istorija slinosti: to jest, pod kojim uslovima j e misao kla
sicizma mogla odraziti odnose slinosti i ekvivalentnosti
meu stvarima koji opravdavaju i na kojim se temelje
same rijei? Na bazi kakve istorijske apriomosti j e bilo
moguno definisati veliko polje distinktnih identinosti
koje nastaje na zbrkanom, neodreenom, bezlinom i go
tovo indiferentnom fondu razlika? I storija ludila j e isto
rija Drugog onoga to j e za jednu kulturu istovremeno
i unutranje i strano, dakle to treba iskljuiti (da bismo
sveli njegovu dvojnost); istorija poretka stvari je istorija
Istog onoga to j e u jednoj kulturi istovremeno i ras
preno i povezano, to jest to treba razlikovati na osnovu
obiljeja i okupiti u okviru identinosti.
I ako uz to pomislimo da j e bolest u isto vrijeme i
nered, opasna dvojnost u ljudskom tijelu i u srcu samog
ivota, ali i prirodni fenomen koji ima svoje pravilnosti,
svoje slinosti i svoje tipove uoavamo svu vanost koju
moe dobiti arheologija medicinskog pogleda. Od graninog
iskustva o Drugom do konstitutivnih oblika medicinskog
znanja, a od ovih do poretka stvari i misli o Istom, ono
to se prua arheolokoj analizi ini cjelinu klasinog zna
nja ili, bolje rei, prag koji nas odvaja od misli klasicizma
i konstituie nae moderno doba. Na tom pragu prvi put
se pojavila ta neobina figura znanja koja se zove ovjek
i koja j e otvorila prostor svojstven humanistikim nauka-
ma. Pokuavajui da osvijetlimo tu razliku na planu za
padne kulture, mi pravimo pukotine u samom naem tlu,
utljivom i naivno nepokretnom, vraamo mu njegovu ne
stabilnost i njegove rascjepe; a ono se ponovo uznemirava
pod naim nogama.
G L A V A P R V A
PRATILJE
I
Slikar j e malo odmaknut od platna. Baca pogled na
model; moda j e u pitanju dodavanje posljednjeg poteza,
moda ni prvi jo nije povuen. Ruka u kojoj dri kist
savijena j e ulijevo, prema paleti; za trenutak j e nepokre
tan izmeu platna i boja. Ta vjeta ruka oslonjena j e na
pogled, pogled se, zauzvrat, odmara na zaustavljenom
gestu. Izmeu otrog vrha kista i elinog pogleda spek
takl e osloboditi svoj volumen.
Ali ne bez jednog suptilnog sistema eskiviranja. Na
malom odstojanju slikar j e stao kraj djela na kome radi.
To znai da se za gledaoca koji ga sada posmatra nalazi
na desnoj strani slike dok j e ova na krajnjoj lijevoj strani.
Tom istom gledaocu slika j e okrenuta leima: vidi se sa
mo nalije sa ogromnim tafelajem na koji j e postavljena.
Slikar je, meutim, savreno vidljiv itavom figurom; u
svakom sluaju, nije zaklonjen visokim platnom koje e ga
moda ve idueg trenutka apsorbovati kad mu se primakne
i ponovo pone da radi; bez sumnje, upravo tog asa, izla
zei iz tog velikog nestvarnog kaveza koji povrina na ko
j oj slika projicira unazad, slikar i pada u oi gledaocu.
Sad se moe vidjeti, u jednom trenutku predaha, u neutral
nom sreditu te oscilacije. Njegov tamni stas i svijetlo lice
stoje na granici vidljivog i nevidljivog: izlazei iz tog platna
koje izmie naem pogledu, on nam izbija pred oi; ali
uskoro, kad uini korak udesno, zaklanjajui se od naeg
pogleda, on e se nai suoen sa platnom koje upravo
slika; on e stupiti u onu oblast u kojoj e njegovo platno,
zanemareno za trenutak, ponovo postati vidljivo, bez sjen-
72
RIJ ECI I STVARI
ki i bez preutkivanja. Kao da slikar ne moe istovremeno
biti gledan na slici na kojoj j e predstavljen i vidjeti sliku
na kojoj nastoji da neto predstavi. On vlada na pragu
izmeu te dvije netrpeljive vidljivosti.
Slikar posmatra, licem lagano okrenutim i glave nag
nute prema ramenu. On fiksira jednu nevidljivu taku ali
koju mi, gledaoci, moemo lako odrediti jer ona oznaava
nas same: nae tijelo, lice, oi. Prizor koji on posmatra,
dakle, dva puta j e nevidljiv: zato to nije predstavljen u
prostoru slike i zato to se nalazi upravo u onoj slijepoj
taki, u onom sutinskom skrovitu u kome se krije na
pogled dok posmatramo. Ali, pri svem tom, kako bismo
mogli izbjei da vidimo tu nevidljivost, tu pred naim
oima, poto ona sama ima ,na slici svoj osj etilni ekviva
lent, svoju zapeaenu figuru? Moglo bi se, dodue, pogo
diti ta slikar gleda ako bi bilo mogue baciti pogled na
platno oko koga se on trudi; ali od platna primjeujemo
samo potku, vodoravne i uspravne poprenice i kosinu
tafelaja. Visoki monotoni pravougaonik koji zauzima i
tavu lijevu stranu stvarne slike i koji predstavlja nalije
naslikanog platna, nadoknauje, u vidu povrine, duboku
nevidljivost onoga to umjetnik posmatra: to j e onaj pro
stor u kome smo mi i koji smo mi. Od slikareva oka do
onoga to on gleda zacrtana j e neizbjena linija koju ne
bismo smjeli zaobii, mi koji gledamo: ona prolazi kroz
stvarnu sliku i spaja se, ispred povrine slike, s onim mje
stom odakle vidimo slikara koji nas posmatra; ta nepre
kinuta linija neminovno nas dotie i vee za predstavu
slike.
Prividno, to mjesto j e jednostavno; sazdano j e od pu
kog reciprociteta: mi gledamo sliku odakle slikar, opet,
posmatra nas. Samo jedno suoenje, susret oiju, pravi
pogledi koji se ukrtaju i postavljaju jedan iznad drugog.
Ipak, ta tanka linija vidljivosti obuhvata itavu jednu
kompleksnu mreu neizvjesnosti, razmjene i prikrivanja.
Slikar usmjerava svoj pogled samo u onolikoj mjeri uko
liko se mi nalazimo na mjestu njegovog modela. A mi,
gledaoci, mi smo samo dodatak. Dok nas taj pogled prima,
on nas i tjera, zamjenjuje nas za ono to se tu, pred nama,
nalazilo oduvijek: sam model. Ali i obrnuto, slikarev pog
led upuen izvan slike, u prazninu s kojom j e suoen, pri
hvata onoliko modela koliko ima i gledalaca; na tom tano
odreenom ali indiferentnom mjestu gledalac i gledani se
PRATILJ E
73
stalno izmjenjuju. Nijedan pogled nije stabilan ili, bolje,
u neutralnoj brazdi pogleda koji platno probija okomito,
subjekat i objekat, gledalac i model izmjenjuju svoje uloge
do u beskonanost. A veliko platno, vraeno na krajnju
lijevu stranu slike, upravo tu vri svoju drugu funkciju:
uporno nevidljivo, ono sprjeava da se ikad otkrije ili de
finitivno utvrdi odnos pogleda. Neprozirna nepominost
koja oko nje vlada ini nestabilnom igru metamorfoza ko
ja se u centru odvija izmeu gledaoca i modela. Poto vi
dimo samo to nalije, ne znamo ni ko smo ni ta radimo.
I l i smo vieni ili vidimo? Slikar sada fiksira jedno mjesto
koje ne prestaje da iz asa u as mijenja sadraj, oblik,
lice, identitet. Ali paljiva nepominost slikarevih oiju upu
uje nas u drugom pravcu, kuda su one ve prole i kuda
e se sigurno ponovo vratiti: to j e pravac nepokretnog plat
na na kome j e zacrtan potez koji se vie nikad nee izbri
sati. Na taj nain slikarev suvereni pogled pravi jedan
virtuelni trougao koji, u svom prostiranju, definie to plat
no na slici: na vrhu jedna vidljiva taka umjetnikove
oi; na osnovi, s jedne strane, nevidljivi poloaj modela,
a s druge vjerovatno skicirana figura na okrenutom
platnu.
U trenutku kad gledalac dospije u njihovo vidno polje,
slikareve oi ga epaju i prisile da stupi u sliku, odreuju
mu istovremeno privilegovano i obavezno mjesto, preuzi
maju njegovo blistavo i vidljivo odlije i projiciraju ga na
nepristupanu povrinu okrenute slike. Gledalac vidi kako
njegova nevidljivost postaje vidljiva za slikara i, transpo-
novana u sliku, definitivno nevidljiva za njega samog. To
iznenaenje j e poveano i jednom dodatnom zamkom. Na
desnoj strani slika dobija svjetlost kroz prozor koji je, vi
en u perspektivi, vrlo uzak; vidi se samo prozorski okvir;
tako snop svjetlosti koji se iri obasjava istovremeno i s
istom dareljivou dva susjedna prostora, ukrtena ali
nesvodljiva: povrinu platna sa itavim volumenom koji
obuhvata (to jest slikarev atelje ili salon u koji j e insta
lirao tafelaj) i, ispred te povrine, stvarni volumen koji
zauzima gledalac (i l i pak irealni poloaj modela). Prodirui
kroz prostoriju zdesna nalijevo, snana pozlaena svjetlost
odnosi gledaoca prema slikaru i model prema platnu; obas
javajui slikara, ona ga ini vidljivim za gledaoca i, poput
mnotva zlatnih linija, odslikava u oima modela okvir
zagonetnog platna na kome e njegova transponovana sli
74
RIJ ECI I STVARI
ka biti zatvorena. Taj krajnji prozor, parcijalan, jedva naz
naen, oslobaa jednu cjelovitu i mijeanu svjetlost koja
slui kao opte mjesto za predstavu. Ona, na drugom
kraju slike, uravnoteuje nevidljivo platno: isto kao to
ovo, okrenuto leima gledaocu, prema slici koja ga pred
stavlja i, nadnosei svoje nalije nad povrinom slike-no-
sioca, stvara mjesto za nas nevidljivo na kome blista
Slika u pravom smislu; isto tako i prozor, puki otvor, otva
ra prostor otkriven onoliko koliko j e onaj drugi skriven;
isto toliko blizak slikara, licima, modelima, gledaocima ko
liko j e onaj drugi usamljen (j er ga niko ne gleda, pa ak
ni slikar). S desne strane razliva se kroz jedan nevidljiv
prozor isti volumen svjetlosti koja ini vidljivom svaku
predstavu; na lijevoj strani prua se povrina koja prikri
va, s druge strane svoje odve vidljive potke, predstavu
koju nosi. Svjetlost, ispunjavajuu scenu (hou da kaem
i prostoriju i platno, prostoriju prikazanu na platnu i pro
storiju u kojoj je smjeteno platno), obavija linosti i gle-
gaoce i, pod slikarevim pogledom, odnosi ih prema mjestu
gdje e ih on kistom predstaviti. Ali to mjesto za nas je
skriveno. Mi sebe gledamo vieni slikarevim pogledom, a
u njegovim oima smo uoljivi zahvaljujui istoj svjetlosti
pomou koje ga vidimo. I u trenutku kad shvatimo da nas
j e rukom prenio na platno kao u ogledalu, od tog lika mo
emo dokuiti samo tamno nalije. Nalije ogledala.
Meutim, upravo pred licem gledaoca pred nama
samim na zidu koji predstavlja pozadinu prostorije, au
tor j e izradio itavu seriju slika; jedna od tih objeenih
slika sija neobinim sjajem. Njen okvir j e iri i tamniji
od ostalih; meutim, jedna tanka bijela linija protee se
du okvira s unutranje strane i zrai itavom povrinom
svjetlost koju je teko odrediti, j er ne dolazi niotkud osim,
moda, iz nekog unutranjeg prostora. I z tog neobinog
svjetla izbijaju dvije siluete, a iznad njih, malo unazad,
teka grimizna zavjesa. Na ostalim slikama vidi se samo
poneka blijeda mrlja na granici bezdane noi. Ova slika,
naprotiv, otvara se prostorom izmaknutim unazad, u kome
su razgovjetni oblici postavljeni jedni iznad drugih u svjet
losti koja pripada samoj slici. Izmeu svih tih elemenata
koji su namijenjeni stvaranju predstave, ali j e osporavaju,
prikrivaju i izbjegavaju svojim poloajem ili rastojanjem,
ova slika j e jedina koja sasvim poteno djeluje i omogu
ava da se vidi ono to mora pokazati. Uprkos njenoj uda-
PRATILJ E
75
Ijenosti, uprkos sjenci koja j e okruuje. Ali to nije slika:
to j e ogledalo. Ono najzad izraava onu radost dvojnika
koju su odbijale i udaljene slike i svjetlost iz prvog plana.
Od svih predstava koje prikazuje slika, to j e jedina
vidljiva, ali j e niko ne gleda. Stojei kraj svog platna, sa
usredsreenom panjom na motiv, slikar ne moe vidjeti
to ogledalo koje blago sija iza njega. Veina drugih figura
na slici takoe j e okrenuta prema onome to treba da se
dogodi u prednjem planu prema sjajnoj nevidljivosti
koja oiviuje platno, prema tom balkonu svjetlosti gdje
njihovi pogledi treba da vide one koji njih gledaju, a ne
prema onoj tamnoj upljini kojom se zatvara soba u kojoj
su prikazani. Ima nekoliko glava vienih iz profila, ali ni
jedna nije dovoljno okrenuta da bi mogla gledati, u dnu
sobe, to tuno ogledalo, mali svijetli pravougaonik koji
predstavlja samu vidljivost, ali koju nijedan pogled ne
moe uhvatiti, ni aktuelizovati, ni uivati u naglo sazrelom
plodu ovog spektakla.
Treba priznati da nita nije ravno indiferentnosti tog
ogledala. Ono, u stvari, ne odraava nita od onog to se
nalazi u istom prostoru u kome i ono samo: ni slikara
koji mu okree lea, ni lica sa sredine scene. U njegovoj
svijetloj dubini ne ogleda se vidljivo. U holandskom slikar
stvu ogledalo je, po tradiciji, igralo ulogu podvostrua-
vanja: ono j e ponavljalo ono to j e ve jednom da to na
slici, ali sada u okviru jednog irealnog, izmijenjenog, sue
nog i prelomljenog prostora. U njemu se vidjelo ono isto
to i na samoj slici, ali dekomponovano i sazdano prema
nekom drugom zakonu. Ovdje ogledalo ne kae nita od
onoga to j e ve bilo reeno. Njegov poloaj, meutim,
ipak j e gotovo sredinji: njegova gornja ivica j e tano na
liniji koja poprijeko presijeca sliku nadvoje; na zidu u
pozadini (i l i bar na onom dijelu zida koji j e vi dljiv) nje
gov poloaj j e sredinji; ono bi, dakle, moralo biti presje
eno istim linijama perspektive kao i sama slika; moglo
bi se oekivati da se u njemu razmjeste u istovjetnom
razmjeru i slikar i atelje i platno: ono bi moglo biti savren
dvojnik.
Ali u njemu se ne vidi nita od onog to sama slika
predstavlja. Njegov nepomini pogled uperen j e ispred sli
ke, u onaj nuno nevidljivi dio koji ini vanjsko lice, u
lica koja su tu rasporeena. Umjesto da se okree oko
vidljivih predmeta, to ogledalo prelazi preko itavog polja
76
RIJ ECI I STVARI
predstave, zanemarujui ono to bi moglo uhvatiti i vraa
vidljivost onome to se nalazi izvan svakog pogleda. Ali ta
nevidljivost koju ono nadvisuje nije nevidljivost skrivenog:
ono ne zaobilazi ni prepreku ni perspektivu; ono se obra
a onome to je istovremeno nevidljivo prema strukturi
slike i prema svom postojanju kao likovnoj tvorevini. Ono
to se u njemu odraava to j e ono to sve linosti na platnu
upravo fiksiraju prav pogled usmjeren ispred sebe. To
je, dakle, ono to bi se moglo vidjeti ako bi se platno pro
duilo naprijed i silo nadolje, obuhvatajui osobe koje
slikaru slue kao model. Ali istovremeno, poto se platno
tu zaustavlja i omoguava da vidimo slikara i njegov ate
lje, to j e i ono to je izvan slike, u onoj mjeri u kojoj i
sama slika, to jest pravougaoni segment linija i boja, od
reeno da neto predstavlja u oima svakog mogueg gle
daoca. U dnu prostorije, zanemareno od svih, neoekivano
ogledalo obasjava figure koje gleda slikar (slikar u svojoj
objektivno predstavljenoj stvarnosti umjetnika na poslu);
ali i figure koje gledaju slikara (u toj materijalnoj stvar
nosti koju su na platnu stvorile linije i boje). Te dvije
figure su podjednako nepristupane, ali na razliit nain:
prva, kompozicionim efektom koji je svojstven slici; druga,
zakonitou prema kojoj se upravlja postojanje svake slike
uopte. Ovdje se igra predstavljanja sastoji u dovoenju
jedne na mjesto druge, u nestabilnu superponiranost tih
dviju formi nevidljivosti, a zatim u njihovoj projekciji na
drugom kraju slike, tom na j uzvieni j e predstavljenom po
lu: to j e dubina odsjaja u upljoj praznini slike. Ogledalo
omoguuje metatezu vidljivosti koja istovremeno pogaa
prostor predstavljen na slici i njegov karakter predstave;
ono omoguava da se na platnu vidi ono to j e na slici
dva puta nuno nevidljivo.
Ovo j e neobian nain da doslovno primijenimo, ali
u obrnutom smislu, savjet koji j e stari Pachero* ), izgleda,
dao svom ueniku dok j e radio u ateljeu u Sevilji: Slika
treba da izlazi iz okvira.
II
Ali moda je vrijeme da imenujemo tu sliku ko i a se
j avlja u dnu ogledala i koju slikar posmatra ispred platna.
Moda j e bolje da ve jednom fiksiramo prisutna i nazna-
*) Francisco Pachero (15711654), panski slikar, Velaskezov uitelj.
Priin. prev.
PRATILJ E
77
ena lica, da se ne bismo zaplitali do beskonanosti u tim
lelujavim oznaavanjima, pomalo apstraktnim, uvijek spre
mnim na dvosmislenost i zamjenu: slikar, lica, mode
li, gledaoci, slike. Umjesto da nastavimo beskrajno
jedan jezik fatalno neadekvatan onome to j e vidljivo, do
voljno bi bilo rei da je Velaskez naslikao sliku, da j e na
toj slici predstavio samog sebe, u svom ateljeu ili u ne
kom salonu Eskurijala, slikajui dvije osobe koje j e infan-
tkinja Margerita dola da posmatra, okruena guvernan
tama, pratiljama, dvorjanima i patuljcima; da se licima
u toj grupi mogu tano utvrditi imena: ve po tradiciji
prepoznaje se dona Maria Agustina Sarmiente, u pozadini
Nito, u prvom planu Nicolaso Pertusato, talijanski bufon.
Trebalo bi jo dodati da dvije osobe koje slue kao model
slikaru nisu vidljive, bar ne direktno; ali moemo ih vidjeti
u ogledalu i, bez sumnje, to su kralj Filip I V i njegova ena
Marijana.
Ta vlastita imena bi nam pruila korisne orijentire i
pomogla da se izbjegnu dvosmislena oznaavanja; ona bi
nam, u svakom sluaju, kazala ta gleda slikar i sa njim
veina lica na slici. Ali, odnos jezika i slike j e beskrajan.
Ne stoga to bi rije bila nesavrena i, pred vidljivim, u
deficitu koji uzalud pokuava da nadoknadi. J ezik i slika
su nesvodljivi jedno na drugo: uzalud j e ponavljati ta se
vidi, j er ono to se vidi ne prebiva nikad u onome to se
kae i uzalud j e pokuavati na slikama prikazati metafore
i poreenja koje upravo izgovaramo, j er mjesto na kome
one blistaju ne otkrivaju oi nego ga definiu sintaktike
sukcesije. Meutim, vlastito ime u toj igri samo j e izvje-
taenost: ono omoguava da se pokae prstom, to jest da
se kriom pree iz prostora u kome se govori u prostor
u kome se gleda, to jest da ih komotno zatvorimo jedan
uz drugi kao da su adekvatni. Ali ako elimo odrati otvo
renim odnos izmeu jezika i vidljivog, ako elimo govoriti
ne uprkos nego poev od njihove netrpeljivosti, tako da
ostanemo bliski i jednom i drugom, onda moramo izbrisati
vlastita imena i odrati se u beskraju naeg zadatka. Mo
da e pomou tog sivog, anonimnog, uvijek briljivo oda
branog i ponavljanog to jest odve opirnog jezika
slikarstvo, malo pomalo, razbuktati najzad svoj sjaj.
Treba se, dakle, pretvarati da ne znamo ko e se odra
ziti u dnu ogledala i ispitivati taj odraz na nivou njegova
postojanja.
78
RIJ ECI I STVARI
Prije svega, to j e nalije velikog platna na lijevoj stra
ni. Nalije ili lice, jer prikazuje s lica ono to platno skriva
svojim poloajem, tavie, taj odraz suprotstavljen j e pro
zoru i istie ga. Kao i prozor, on je opte mjesto i za sliku
i za ono to je izvan nje. Ali prozor djeluje kontinuiranim
pokretom svjetlosnog mlaza koji, zdesna ulijevo, povezuje
paljiva lica, slikara i platno sa prizorom koji posmatraju;
ogledalo, pak, svojom estinom, trenutnim djelovanjem i
pukim iznenaenjem, trai u prednjem planu slike ono to
se gleda, ali to nije vidljivo da bi ga, na ivici fiktivne
dubine, uinilo vidljivim ali indiferentnim za sve poglede.
Ispresijecana linija koja se odmah namee i koja j e povu
ena izmeu odraza i onoga to odraava, vertikalno pre
sijeca boni mlaz svjetlosti. Najzad i to j e trea funkcija
ogledala ono je paralelno sa vratima koja su takoe
smjetena u zidu. I vrata, takoe presijecaju jedan svijetli
pravougaonik ija priguena svjetlost ne blista u ateljeu.
To bi bila samo pozlaena ravan da nije izdubljena s vanj
ske strane na ta upuuje i izrezbareno krilo vrata, po
vijena zavjesa i sjenka nekoliko stepenika. Tu poinje hod
nik; ali, umjesto da se gubi u tmini, on se razbija u jednom
utom bljesku u kome se svjetlost, ne ulazei u atelje, ko
vitla i odmara. Na tom dnu, istovremeno bliskom i bez
granica, izdvaja se visoka silueta ovjeka; on stoji iz pro
fila, jednom rukom pridrava zavjesu, a nogama j e oslonjen
na dva razliita stepenika, koljeno mu j e savijeno. Moda
e i ui u atelje; moda samo radoznalo gleda ta se deava
unutra, zadovoljan to svakog moe iznenaditi a da ga niko
ne primijeti. Kao i ogledalo, on gleda scenu s nalija, ali
ni na njega niko ne obraa panju kao ni na ogledalo. Ne
zna se odakle dolazi; moe se pretpostaviti da j e nekim
neodreenim hodnicima zaobiao atelje gdje su skupljene
linosti i gdje radi slikar; moda je pak i on maloas bio
u prednjem planu slike, u tom nevidljivom prostoru u koji
su uprte sve oi sa slike. Kao i likovi koje primjeujemo u
dnu ogledala, moe se desiti da je i on neki glasnik tog
oevidnog ali skrivenog prostora. Postoji, meutim, jedna
razlika: on j e tu, od krvi i mesa; on izbija spolja, na pra
gu naslikanog arita; on j e nesumnjivo tu ne kao vje-
rovatni odraz nego kao uljez. Ogledalo odraava i prosto)'
izvan zidova ateljea, to jest ono to se deava ispred slike,
i tako u svojoj dubinskoj dimenziji naizmjenino projicira
i unutranje i vanjsko: noga na stepenicama, tijelo sasvim
PRATILJ E
79
iz profila, dvosmisleni posjetilac koji istovremeno ulazi j
izlazi, u svom nepominom njihanju. On u mjestu ponav
lja, ali u tamnoj stvarnosti svog tijela, trenutne kretnje
slike koje prelaze preko scene, prodiru kroz ogledalo, tu
se odslikavaju i iz njega izbijaju kao vidljive forme, nove
i identine. Blijede, siune, te su siluete pomraene viso
kim i snanim stasom ovjeka koji se pojavio u otvoru
vrata.
Ali treba se vratiti iz zadnjeg u prednji plan slike;
treba napustiti taj kruni hod ijom smo krivuljom upravo
poli. Polazei od slikareva pogleda koji na lijevoj strani
ini izdvojeno sredite, najprije primjeujemo nalije pla
tna, zatim izloene slike sa ogledalom izmeu njih, zatim
otvorena vrata, opet platna, ali zbog otre perspektive vi
dimo samo njihove debele okvire; najzad, u krajnjem des
nom uglu prozor ili, bolje, otvor kroz koji kulja svjet
lost. Ta koljka u obliku elise nudi nam itav ciklus pri
zora: pogled, paleta i kist, platno netaknuto znakovima (to
su materijalni instrumenti predstave), slike, odbljesci, stvar
ni ovjek (dovrena predstava, ali osloboena svojih ilu
zornih ili istinitih sadraja koji j e prate); zatim se odvija
predstava: vide se samo okviri i ta svjetlost koja spol ja
kupa slike ali koju one moraju transformisati u sebi podo
bnu vrstu, kao da svjetlost dolazi s drugog kraja, prolazei
kroz okvire od tamnog drveta. A tu svjetlost upravo vidimo
na slici kao da izbija iz upljine okvira; odatle ona pada na
elo, jabuice, oi, slikarev pogl ed. . . Tako se zatvara kri
vulja, ili, bolje, tom se svjetlou ona otvara.
Taj otvor nije isti kao u pozadini slike, gdje su otvo
rena vrata; to je itava irina slike a pogledi koji su tamo
usmjereni ne dolaze do dalekog posjetioca. Friz u prvom
i drugom planu platna obuhvata ubrojivi i slikara
osam lica. Petoro njih, manje ili vie nagnute glave, okre
nute ili naklonjene, gledaju u smjeru okomite ose slike. U
centru grupe je mala infantkinja, u svojoj irokoj sivoj i
ruiastoj haljini. Princeza okree glavu udesno, dok njena
bista i veliki volani njene haljine lagano klize na lijevu
stranu; pogled je, meutim, odluno okrenut u pravcu gle
daoca koji je ispred slike. Sredinja linija koja bi dijelila
platno na dva jednaka dijela prola bi tano izmeu oiju
tog djeteta. Njeno j e lice na treini visine itave slike. Ne
ma sumnje da upravo tu poiva glavna tpma kompozicije;
tu j e i sam predmet slike. Kao da j e to htio dokazati i jo
80
RIJ ECI I STVARI
vie istai, umjetnik j e pribjegao tradicionalnoj figuri: po
red sredinje linosti on j e stavio jo jednu koja klei i
koja j e gleda. Kao darodavac na molitvi, kao aneo koji
pozdravlja Djevicu, guvernanta na koljenima prua ruke
prema princezi. Njeno lice nam nudi savren profil. Ono
je u visini djeijeg lica. Guvernanta gleda princezu i nita
drugo. Malo udesno jedna druga pratilja, i ona okrenuta
prema infantkinji, lagano nagnuta nad njom; ali s oima upr
tim naprijed, gdje ve gledaju slikar i princeza. Najzad,
dvije grupe po dvije linosti: prva j e malo povuena, a dru
ga, sastavljena od kepeca, sasvim u prednjem planu. U oba
para po jedno lice gleda naprijed, a drugo desno ili li
jevo. Po svom poloaju i visini, te dvije grupe se poduda
raju i ine dublete: pozadi dvorani (ena na lijevoj stra
ni gleda udesno); naprijed kepeci (dijete na krajnjoj
desnoj strani gleda prema unutranjosti slike). Ta skupina
lica tako rasporeenih moe formirati, ve prema panji
s kojom gledamo sliku ili prema centru interesovanja koji
izaberemo, dvije figure. J edna bi bila u obliku velikog slo
va X: na gornjem lijevom vrhu bio bi slikarev pogled, a
na desnom pogled dvoranina; na donjem lijevom kraku
je ugao platna naslikanog s nalija (jo tanije, noga tafe-
laja), na desnoj strani kepec (sa cipelom koju j e stavio
na lea psa). Na raskru tih dvaju krakova, u sredini slova
X pogled infantkinje. Druga figura predstavljala bi jednu
opsenu krivulju: njene ivice bi se protezale od slikara, na
lijevoj strani, do dvoranina na desnoj to su najvii i
najudaljeniji krajevi te krivulje; ostali dio krunice, mno
go zbijeniji, podudarao bi se sa licem princeze i pogledom
koji j oj upuuje guvernanta. Ta lelujava linija ocrtava kru
nicu koja u sreditu istovremeno zatvara i oslobaa prostor
na kome j e ogledalo.
Zavisno od gledaoeve panje koja leti s jednog kraja
na drugi, postoje, dakle, dva centra oko kojih se organizuje
platno. Princeza j e nasred krsta sv. Andrije*) koji oko nje
krui, u vrtlogu dvorana, pratilja, ivotinja i bufona. Ali
to kruno kretanje je ukoeno. Ukoeno jednim prizorom
koji bi ostao potpuno nevidljiv da te iste linosti, odjednom
nepokretne, ne pruaju mogunost da se, u ogledalu kao
u dnu ae, vidi neoekivani dvojnik koji posmatra skupa'
s njima. U smislu dubine, princeza je iznad ogledala; u prav
*) Krst u obliku slova X. Prim. prev.
PRATILJ E
81
cu visine, njen odsjaj j e iznad njenog lica. Ali perspektiva
ih ini veoma bliskim jedno drugom. Od svakog od njih
odbija se po jedna neizbjena linija: jedna, koja ide od ogle
dala, presijeca itavu dubinu slike (pa ak i vie, jer ogle
dalo probija zid koji j e u pozadini i otkriva jedan drugi
prostor iza njega); druga j e kraa i polazi od oiju djeteta
i presijeca samo prvi plan. Te dvije linije u obliku strijela
konvergiraju pod vrlo otrim uglom, a taka njihovog ukr-
tanja izlazi izvan slike i nalazi se ispred platna, tamo otpri
like odakle ga mi posmatramo. To j e sumnjiva taka jer
j e mi ne vidimo, ali neizbjena i savreno definisana taka
jer j e uslovljena tim dvjema glavnim figurama i uz to po
tvrena jo i drugim pomonim pravcima koji polaze od
slike i od nje se udaljavaju.
ega najzad ima na tom savreno nepristupanom
mjestu koje se nalazi izvan slike ali koje je odreeno svim
kompozicionim linijama slike? Kakav j e to prostor, koja
su to lica koja se ogledaju u dnu infantkinjinih enica, a
zatim i u oima dvorana i slikara i, najzad, u dalekoj svjet
losti ogledala? Ali pitanje se odmah udvostruava: lice koje
se ogleda j e ono koje gleda ogledalo; ono to gledaju sve
linosti slike jesu osobe u ijim oima su oni samo scena
za gledanje: platno u cijelosti posmatra scenu za koju j e i
ono samo scena. Ogledalo izraava isti reciprocitet gleda-
jueg i gledanog, i ta dva momenta su razluena u dva
ugla slike: na lijevoj strani okrenuto platno zbog koga
j e sve ostalo samo obian prizor; na desnoj strani lei pas
jedini elemenat slike koji niti gleda niti se mie, zato
to j e stvoren da, svojim izrazitim obrisima i svjetlou
koja se igra u njegovoj svilenkastoj dlaci, bude predmet
za gledanje.
Taj prizor-u-pogledu otkriva nam pri prvom pogledu
od ega j e sastavljen. To su vladaoci. Pogaamo to u sni-
shodljivom pogledu prisutnih, u uenju kepeca i djeteta.
Prepoznajemo ih u pozadini slike kao dvije male siluete
koje svjetlucaju u ogledalu. Usred tih paljivih lica i tih
ukraenih tijela, oni predstavljaju najbleu, najnestvarniju
i najogoljeniju od svih slika: jedan pokret ili malo svjet
losti bilo bi dovoljno da ih izbrie. Od svih tih linosti na
predstavi, oni su takoe najvie zapostavljeni, jer niko ne
obraa panju na taj odbljesak koji se provukao iza osta
lih figura i tiho prodire u prostor u koji niko ne sumnja;
onoliko koliko su vidljivi, oni su najkrhkija i najudaljenija
6
82
RIJ ECI I STVARI
forma stvarnosti. Nasuprot tome, poto su nevidljivi bu
dui izvan slike oni su uvueni u sutinsku nevidljivost,
oni diriguju itavim prizorom; njima su okrenuti pogledi,
njima se svi okreu, njima j e predstavljena princeza u sve
anoj haljini; od okrenutog platna do infantkinje i od ove
do kepeca koji se igra na. krajnjoj desnoj strani, izvija se
krivulja (i l i donji krak slova X ) da bi raspored slike bio
podeen za njihov pogled i da bi tako doao do izraaja
pravi centar kompozicije, kome su i pogled infantkinje i sli
ka u ogledalu definitivno potinjeni.
Taj centar j e u ovom sluaju simbolino uzvien jer
ga zauzimaju kralj Filip i njegova ena. Ali on j e uzvien
i zbog trostruke funkcije koju vri u odnosu na sliku. Pre
ma njemu j e okrenut pogled modela, gledaoca koji posma
tra scenu i slikara dok komponuje sliku (ne onoga koji je
predstavljen na slici, nego onoga koji j e pred nama i o
kome govorimo). Te tri funkcije gledanja sjedinjuju se u
jednoj taki izvan slike: to jest u idealnoj taki u odnosu
na ono to j e predstavljeno, ali savreno realnoj j er upravo
s njom slikanje postaje mogue. U samoj toj stvarnosti
ta taka ne moe a da ne bude nevidljiva. A ipak ta real
nost se projicira u unutranjost slike projicira i razlama
u tri figure koje odgovaraju trima funkcijama te idealne i
realne take. To su tri sljedee figure: na lijevoj strani
slikar sa paletom u ruci (autoportret autora slike); na
desnoj strani posjetilac, stojei na stepenitu, spreman da
ue u atelje: on iskosa gleda scenu, ali kraljevski par gleda
pravo u lice; najzad, u centru, odbljesak kralja i kraljice,
uparaenih i nepokretnih, vidljiv na strpljivim modelima.
Taj odbljesak naivno predoava i to u sjenci ono
to svi gledaju u prvom planu. On magijski nadoknauje
ono to nedostaje svakom pogledu: slikarevom model
koji na platnu kopira njegov naslikani dvojnik; kraljevom
portret uoblien na platnu na kome se ne moe razaz
nati gdje kralj stoji; gledaoevom stvarno sredite scene
ije j e mjesto nasilno zauzeo. Moda se ipak to velikoduno
ogledalo samo pretvara i moda krije isto toliko, ako ne i
vie, nego to prikazuje. Mjesto na kome sjedi kralj sa kra
ljicom istovremeno j e i mjesto na kome stoji umjetnik i
gledalac: u dnu ogledala moglo bi i trebalo bi da se
pojavi i anonimno lice nekog prolaznika i Velaskezovo lice.
J er funkcija tog ogledala j e u tome da uvue u sliku ono
to ie njoj strano: pogled koji ju j e organizovao i pogled
PRATILJ E
83
koji je otkriva. Ali poto su prisutni na slici, desno i lijevo,
ni umjetnik ni posjetilac ne mogu biti predstavljeni u ogle
dalu: isto kao to se i kralj javlja u dnu ogledala samo
onoliko koliko nije prisutan na slici.
U velikom luku povuenom nad itavim prenikom
ateljea, od slikarevog pogleda, njegove palete i ruke do
zavrenih platna, raa se i dovrava predstava da bi se
ponovo razbila u svjetlosti; ciklus j e zavren. Nasuprot to
me, linije koje prolaze kroz dubinu slike su nepotpune;
svakoj od njih nedostaje po jedan dio duine. Taj nedo
statak j e prouzrokovan odsustvom kralja odsustvo koje
j e jedan umjetnikov trik. Ali taj trik prekriva i oznaava
jedno odsustvo koje j e neposredno dato: to j e odsustvo
slikara ili gledaoca dok gleda ili slika sliku. Moda na tom
planu, kao i na svakoj uoblienoj slici iju tako rei su
tinu ono izraava, duboka nevidljivost onoga to se vidi
postaje solidarna sa nevidljivou onoga ko gleda upr-
kos ogledalu, odsjaju, imitaciji i portretu. Svud oko scene
su razmjeteni znaci i poredane forme samog prizora; ali
dvostruki odnos izmeu prizora i modela, prizora i suve
rena, prizora i autora, kao i onoga ijem je pogledu izloen,
taj odnos je nuno prekinut. Nikad on ne moe biti prisu
tan bez ostatka, ak ni na slici koja bi sama predstavljala
spektakl. U dubini koja presijeca platno i fiktivno ga pro
dubljuje, projicira izvan samog platna, nemogue j e da u
punoj svjetlosti na slici budu predstavljeni i majstor koji
slika i suveren koji j e nacrtan.
Moda na tom Velaskezovom platnu postoji predstava
klasine predstave i definicija koju ona otvara. Prizor pred
stavljen na slici pokuava da se ispolji u svim svojim vi
dovima, slikama, pogledima koje privlai, licima koja ini
vidljivim, gestovima po kojim postoji. Ali ba u tome, u
toj disperziji koju slika eli sakupiti i izloiti u cjelini, sa
svih strana se ukazuje sutinska praznina: nuno iezava
nje onoga na em je ta disperzija zasnovana ieza
vanje onoga na koga ona lii i onoga u ijim oima j e ona
samo slinost. Upravo taj subjekat koji je isti izo
stavljen je. t, najzad, slobodno od tog odnosa koji j e spu
tavao, predstavljanje moe postati ista predstava.
6*
G L A V A D R U G A
PROZA SVIJ ETA
I ETI RI SLI NOSTI
Do kraja XVI vijeka slinost je igrala graditeljsku
ulogu u znanjima zapadne kulture. Ona je dobrim dijelom
rukovodila egzegezom i interpretacijom tekstova; ona je
organizovala igru simbola, omoguavala saznanja o vidlji
vim i nevidljivim stvarima i upravljala umjetnou koja
ih je predstavljala. Svijet- se zatvarao nad samim sobom:
zemlja je imitirala nebo, lice se ogledalo u zvijezdama, a
trave u svojim stabljikama skrivale tajne koje su sluile
ovjeku. Slikarstvo je imitiralo prostor. A predstavljanje
bilo kao sveanost ili kao znanje izdavalo se za ponav
ljanje: pozorite ivota ili ogledalo svijeta to je bilo od
lije svakog jezika, njegov nain oglaavanja i formulisanja
svog prava na govor.
Treba se malo zaustaviti na tom vremensk >mperiodu
kada se slinost oslobodila potinjenosti znanju i iezla,
bar djelomino, sa horizonta saznanja. Kako je, krajem
XVI , pa ak i poetkom XVI I vijeka slinost bila miljena?
Kako je ona mogla organizovati figure znanja? I , ako je
istina da je broj slinih stvari beskonaan, mogu li se bar
ustanoviti oblici prema kojim se odreuje stepen njihove
meusobne slinosti?
Semantika osnova slinosti u XVI vijeku vrlo je bo
gata: Amicitia, Aequalitas (contractus, consensus, matrimo-
nium, soci etas, ei similia), Consonantia, Concertus, Con-
tinuum, Paritas, Proportio, Similitudo, Conjunctio, Copula
(1). A ima jo i drugih pojmova koji se meusobno, na
povrini misli, ukrtaju, nadjahuju, pojaavaju ili ograni
avaju. Zasada emo samo naznaiti njihove glavne figure
86
RI J ECI I STVARI
koje propisuju vezu sa znanjem o slinosti. I ma ih etiri
koje su sigurno bitne.
Prije svega convenientia. I stinu govorei, ta rije oz
naava mnogo jae bliskost mjesta nego rije slinost.
Odgovarajue su one stvari koje, pribliavajui se jedna
drugoj, stanu jedna uz drugu; one se dotiu svojim rubo
vima, njihove krajnje ivice se mijeaju, kraj jedne ozna
ava poetak druge. Tako se pokret prenosi dalje; kao i
uticaji i strasti i svojstva. Na toj dodirnoj taki stvari jav
lja se slinost. Ona je dvostruka im pokuamo da je raz
luimo: slinost mjesta i poloaja gdje je priroda posta
vila te dvije stvari, dakle slinost njihovih svojstava; u tom
prirodnom sadraju, to je svijet, susjedstvo nije vanjska
relacija izmeu stvari, nego znak bliskosti, makar i neja
sno izraene. A zatim, iz tog dodira dolazi do razmjene
novih slinosti; namee se jedan novi reim; nad pod-
darnou kao pukim razlogom susjedstva Tdie se slinost
kao vidljivi efekat blizine. Dua i tijelo, na primjer, dvo
struko su primjereni jedno drugom, ali je trebalo da gri
jeh uini duu neprozirnom, tekom i zemaljskom da bi
je bog usadio usred same materije. Ali zbog te bliskosti
dua preuzima pokret tijela i asimilira se sa njim, dok se
tijelo mijenja i korumpira strastima due (2). U ogrom
noj sintaksi svijeta, razliita bia se podeavaju jedno
drugom; biljka komunicira sa ivotinjom, zemlja sa mo
rem, ovjek sa svim to ga okruuje. Slinost iziskuje
susjedstva koja osiguravaju nove slinosti. Mjesto i sli
nost se prepliu: vidimo kako mahovina raste na leima
koljke, biljke na rogovima jelena, razne vrste trava na
ovjekovom licu; i neobini zoofit sadri u sebi, mijea
jui ih, svoja svojstva zbog kojih je slian bil jci koliko i
ivotinji (3). Toliko je znakova podudarnosti.
Convenientia je slinost vezana za prostor u obliku
od bliskog ka bliskom. Ona spada u red povezanosti i
usaglaenosti. Stoga ona manje pripada samim stvarima
nego svijetu u kome se nalazi. Svijet je univerzalna podu
darnost stvari: u moru ima toliko riba koliko i na zemlji
ivotinja ili predmeta koje je stvorila priroda ili ovjek
(zar ne postoje ribe koje se zovu Episcopus, a druge Catena
ili Pri apus?); u vodi ili na zemlji ima isto toliko bia koliko
u nebu onih kojima odgovaraju; najzad, u svemu to je
stvoreno ima ih onoliko koliko ih je suvereno sadrano u
bogu, sijau ivota, vlasti, saznanja i ljubavi (4). Na taj
PROZA SVI J ETA
87
nain ispreplitanje slinosti i prostora, snagom te podu
darnosti koja pribliuje sve ono to meusobno lii i po
istovjeuje ono to je meusobno blisko, svijet zatvara
lanac sa samim sobom. U svakoj dodirnoj taki poinje
i zavrava se jedna karika koja lii prethodnoj kao i slije
deoj; i, iz kruga u krug, slinosti se nadovezuju drei
krajnosti (Boga i Materiju) na odstojanju, pribliavajui
ih tako da volja Svevinjeg prodre do najskrivenijih uglova.
To je onaj ogromni lanac, zategnut i titrav, lanac podudar
nosti koji evocira Porta u jedn.om tekstu svoje Prirodne ma
gi je: U vegetativnom pogledu biljka odgovara gruboj zvije
ri, a po svom osjeanju zvijer odgovara ovjeku koji se, po
svom umu, izjednaava sa ostatkom zvijezda; ta se veza
tako jasno izvodi da lii na vezu povuenu od prvih uzro
ka do najsitnijih stvari kao reciprona i kontinuirana veza;
na taj nain, irei svoje zrake, Svevinja vrlina dospijeva
do take na kojoj pri svakom dodiru njenih krajeva drhti
i stavlja u pokret sve ostalo (5).
Drugi oblik slinosti je aemulatio (nadmetanje): neka
vrsta podudarnosti, ali koja je osloboena zakona mjesta,
i koja igra, nepomina, na rastojanju. Kao da je prostorno
sauesnitvo prekinuto a razbacani beouzi lanca kao da
ponovo stvaraju svoje krugove, daleke jedne od drugih,
vezane slinou bez dodira. I ma u nadmetanju neeg po
put odbljeska i ogledala: razasute po svijetu, stvari nad
metanjem daju jedna drugoj odgovor. I z daleka, lice je
takmac neba, i kao to ovjekov um reflektuje, u nesavr
enoj formi, mudrost boansku, tako isto i dva oka, sa svo
jom ogranienom svjetlou, odraavaju veliko svjetlo ko
jim u nebesima zrae Sunce i Mjesec; usta su Venera, jer
tu se raaju poljupci i ljubavne rijei; nos prua umanjenu
sliku J upiterova ezla i Merkurova tita (6). Takvim srav
njivanjem stvari se mogu podraavati s kraja na kraj va-
seljene bez povezanosti i bliskosti: svojim povostrue-
njem u ogledalu svijet naruava rastojanje koje mu je
svojstveno; on tako likuje nad mjestom koje je odreeno
svakoj stvari.
Ali koji je prvi od tih odsjaja to prolaze kroz pro
stor? Gdje je stvarnost, a gdje projicirana slika? esto to
nije moguno rei, jer nadmetanje je neka vrsta prirodne
dvojnosti stvari; ona nastaje iz nabora bia ije se strane
odmah sueljavaju. Paracels uporeuje to sutinsko pod-
vostruenje svijeta sa slikom blizanaca koji savreno lie
88
RI J ECI I STVARI
a da nije mogue utvrditi koji je od njih dao drugome
svoju slinost (7).
I pak nadmetanje ne ostavlja inertnim dvije sueljene
figure koje se ogledaju i suprotstavljaju. Deava se da je
jedna slabija i da primi snaan uticaj one koja se ogleda
u svom pasivnom ogledalu. Zar zvijezde ne nadmauju
zemaljsku travu, iji su one model bez promjene, neizmi
jenjen oblik, i nad kojom im je dato da vre beskrajni niz
uticaja? Tamna zemlja je ogledalo zasijanog neba, ali u toj
borbi rivali nisu ni iste vrijednosti ni istoga ugleda. Svjet
losti trave, bez nasilja, odraavaju isti oblik neba: Zvije
zde su, kae Krolijus, pramjere svih trava i svaka zvi
jezda na nebu samo je duhovna prefiguracija trave onako
kako je predstavlja, i kao to su i trave i biljke zemaljske
zvijezde koje gledaju nebo, tako je i svaka zvijezda nebe
ska biljka u duhovnom obliku i od zemaljske se razlikuje
samo po sastavu... biljke i trave nebeske okrenute su
prema Zemlji i direktno gledaju trave koje su stvorile
ulivajui im poneku osobenu vrlinu (8).
Ali deava se da borba ostaje otvorena i da mirno ogle
dalo odsijava samo sliku dvojice razljuenih boraca.
Slinost tada postaje sukob jednog oblika protiv drugog
ili sukob istog oblika rastavljenog od sebe teinom mate
rije ili razmakom. Paracelsov ovjek je, kao i nebeski svod
obasut zvijezdama, ali nije za njega vezan kao lopov
za galiju ili ubica za svoj toak, riba za ribara ili divlja
za lovca, ovjekovo nebo je slobodno i snano, ono ne
slua nikakvu zapovijest, njim ne upravlja nikakvo drugo
stvorenje. Njegovo unutranje nebo moe biti samostalno
i oslanja se iskljuivo na sebe, ali pod uslovom da svojom
mudrou, odnosno znanjem, postane slino svjetskom po
retku, da ga u sebi preispita i preseli u svoje unutranje
nebo, ono na kome blistaju vidljive zvijezde. Tada e, za
uzvrat, ta mudrost ogledala obuhvatiti u sebe svijet u ko
me se i sama nalazila; njen veliki prsten okretae se do
dna neba pa ak i dalje; ovjek e otkriti da u sebi nosi
zvi jezde... i samo nebo sa svim njegovim uticaj ima (9).
Nadmetanje se najprije ispoljava u vidu prostog od
raza, kratkotrajnog i dalekog; zatim u tiini prevaljuje
prostore svijeta. Ali razmak koji prelazi nije anuliran nje
govom suptilnom metaforikom; ono ostaje otvoreno za
vidljivost. I u tom duelu dvije se sukobljene figure doe
paju jedna druge. Slino obuhvata slino koje ga okruuje
PROZA SVI J ETA
89
da bi, moda, opet bilo obuhvaeno nekim podvostrue-
njem koje ima mo da se nastavlja do u beskonanost.
Karike nadmetanja ne povezuju se u lanac kao elementi
podudarnosti, nego kao koncentrini krugovi rivali koji
se jedan prema drugom ogledaju.
Trei oblik slinosti je analogija. Stari koncept poznat
jo i grkoj nauci i srednjovjekovnoj misli, ali ija je upo
treba sigurno postala drukija. U analogiji su udrueni i
convenientia i aemulatio. Kao i ovi, ona omoguava ude
sni sukob slinosti kroz prostor; ali i ona govori o pode
avanju, vezama i sklopovima. Njena mo je ogromna, jer
slinosti o kojim ona vodi rauna nisu ove, vidljive, ma
sivne, slinosti samih stvari; dovoljno je da to budu sup
tilnije slinosti odnosa. Tako olakana, ona moe proiriti,
s jednog istog mjesta, beskonaan broj srodnosti. Odnos
koji postoji meu zvijezdama na nebu, gdje sijaju, postoji
i izmeu trave i zemlje, ivih stvorova i kugle zemaljske
na kojoj stanuju, minerala, dijamanata i stijena u kojima
su ovi zakopani, ula i lica na kome se izraavaju osjeaji,
pjega po koi i tijela koje one potajno obiljeavaju. Staru
analogiju biljke i ivotinje (biljka je ivotinja koja dri
oborenu glavu, usta ili korijena zabijenih u zemlju)
Sezalpen (Csalpin) niti kritikuje niti odbacuje; on je ta-
vie pojaava, mnoi je sa samom sobom kad utvruje
da je biljka uspravna ivotinja, iji se proces ishrane od
vija odozdo prema vrhu, du stabljike koja se izduuje kao
tijelo i zavrava glavom buketom, cvijetom, liem: su
protan ali ne kontradiktoran odnos sa prvom analogijom,
prema kojoj je korijen donji dio biljke a stablo gornji, jer
i kod ivotinja krvna mrea se grana poev od donjeg di
jela trbuha, a glavna vena se die prema srcu i glavi (10).
Ta reversibilnost, kao i ta polivalentnost, daje analo
giji univerzalno polje primjene. Po njoj se sve figure na svi
jetu mogu pribliiti. I pak, u tom prostoru izbrazdanom u
svim pravcima, postoji jedno privilegovano mjesto: ono je
zasieno analogijama (svaka u njemu moe pronai jedan
od svojih oslonaca) i, prolazei kroz njega, odnosi promi
jene mjesto a pri tom se ne izmijene. Ta taka je ovjek;
on je proporcionalan nebu kao i ivotinjama i biljkama,
kao zemlji, metalima, stalaktitima ili organima. Usprav-
ljen izmeu razliitih lica svijeta, on stoji u odnosu prema
nebu (njegovo lice se odnosi prema tijelu kao izgled neba
prema eteru; u ilama mu kuca b'ilo kao to zvijezde krue
90
RI J ECI I STVARI
po vlastitim putanjama; sedam otvora na licu predstavlja
sedam nebeskih planeta); ali sve te odnose on naruava
i ponovo ih nalazimo, pribliene, u analogiji ljudske ivo
tinje sa zemljom na kojoj prebiva: njegov put je plodna
zemlja, njegove kosti stijene, njegove ile velike ri
jeke; njegov mjehur more, a sedam glavnih dijelova
njegova tijela sedam metala koji se kriju u dnu rud
nika (11). ovjei je tijelo uvijek je moguna polovina jed
nog univerzalnog atlasa. Poznato je kako je Pjer Belon
(Pierre Belon) do u detalje opisao slinosti ovjeijeg i
ptiijeg kostura: Krilce nazvano dodatnim proporcionalno
je sa krilom kao palac sa akom; kost ptiije noge odgo
vara naoj peti; i kao to mi imamo etiri prsta na nozi
tako i ptice imaju etiri prsta od kojih je posljednji pro
porcionalan sa naim palcem (12).
Ali Belonova deskripcija odnosi se samo na pozitivna
. saznanja koja mu je omoguilo njegovo doba. Ona nije ni
racionalnija ni uenija od nekog Aldrovandijevog zapaa
nja kad on uporeuje sramne dijelove tijela sa zagaenim
mjestima na svijetu, sa Paklom, njegovim mrakom, sa osu
enicima koji su kao izmet vaseljene (13); ona pripada istoj
analogijskoj kozmografiji kao i uporeenje, ve klasino
u vrijeme Krolijusa, izmeu apopleksije i munje: oluja po
inje kad se vazduh zgusne i uskomjea, a kriza u trenutku
kad misli postaju preteke i uznemirujue; zatim se gomi
laju oblaci, trbuh se nadima, grom puca i mjehur puca;
svjetlosne strijele se razlijeu, oi blistaju stranim sja
jem, kia pada, usta pjene, grmljavina se razlijee dok koa
puca od duhova; najzad, vrijeme se ipak proljepa i bole
sniku se vraa razum (14). Prostor analogija je u sutini
proces zraenja. Sa svih strana ovjek je okruen samim
sobom i, obrnuto, taj isti ovjek prenosi slinosti koje
prima od svijeta. On je veliko sastajalite proporcija
centar na koji se oslanjaju svi odnosi i od koga se opet
svi ire.
Najzad, etvrti oblik slinosti proizilazi iz igre anti
patija. Tu nikakav put nije unaprijed odreen, nikakva
distanca nije predviena i nikakav slijed propisan. Simpa
tija se u slobodnom stanju poigrava u dubinama svijeta.
Ona za trenutak prevaljuje najudaljenije prostore: od pla
nete do ovjeka kojim upravlja, simpatija stie iz daljine
kao grom; ona, naprotiv, moe da se rodi i iz jednog jedi
nog kontakta kao one rue alosti kojim emo biti po-
PROZA SVI J ETA
91
slueni na pogrebu, od kojih e, jedino zbog blizine smrti,
svako ko udie njihov miris biti tuan i smrti predan
(15). Ali takva je njena mo da joj nije dovoljna to izbija
iz jednog jedinog kontakta i to prelijee prostore; ona
izaziva pokret i dovodi do zbliavanja najudaljenijih stva
ri u svijetu. Ona je princip mobilnosti, ona privlai teke
ka tekom tlu, a lagane ka eteru bez teine; ona gura ko
rijenje prema vodi i prema sunevoj putanji okree ve
liki uti cvijet suncokreta, tavie, privlaei stvari jednu
drugoj vanjskim i vidljivim pokretom, ona tajno podstie
jedan unutranji kret pomjeranje kvaliteta koji se na
izmjenino smjenjuju: vatra, zato to je topla i lagana,
die se uvis, kuda neumorno stremi plamen; ali ona gubi
svoju vlastitu suvou (koja ju je vezivala za zemlju) i
prima vlanost (koja je vee za vodu i vazduh); tada ie
zava kao lagana para u obliku plavog dima, poput oblaka:
ona postaje vazduh. Simpatija je jedna instanca I stog,
tako snana i tako nestrpljiva da se ne zadovoljava da
bude jedna od formi slinog; ona ima opasnu mo da asi-
miluje, da stvari uini identinim, da ih mijea, da ih istr-
gne iz njihove individualnosti da ih, dakle, uini stranim
onom to su bile. Simpatija transformie. Ona mijenja, ali
u pravcu identifikacije, tako da kad njena mo ne bi bila
iznevjerena, svijet bi se sveo na samo jednu taku, na jednu
homogenu masu, na mrzovoljnu figuru I stog: svi dijelovi
bi se drali jedan za drugi i meusobno komunicirali bez
rascjepa i razmaka, kao objeeni metalni lanci privueni
magnetom (16).
Stoga simpatiju kompenzira njena bliznakinja anti
patija. Ova dri stvari u njihovoj izolovanosti i onemogu
ava asimilaciju; ona zatvara svaku vrstu u njenu upornu
razliitost i njenu tenju da ustraje u onom to ona jest:
Dosta je poznato da se biljke meusobno mrze ... kau
da maslina i loza mrze kupus; krastavac izbjegava maslinu ...
Poto one rastu zahvaljujui sunevoj toploti i vlazi zemlje,
nuno je da svako deblo i neprozirno stablo bude neprija
teljski raspoloeno prema drugima, a naroito prema oni
ma koji imaju vie korjenova (17). I tako do beskona
nosti, kroz vremena, mrzie se bia u svijetu i uprkos sim
patiji zadovoljavae svoje divlje apetite. I ndijski pacov je
neprijateljski raspoloen prema krokodilu jer mu ga je
Priroda udijelila kao neprijatelja; tako kad se ovaj opaki
stvor izleava na suncu, pacov mu sprema zasjedu i smrto
92
RI J ECI I STVARI
nosno lukavstvo; primjetivi kako krokodil sa zadovolj
stvom spava razjapljene eljusti, on mu se uvlai kroz
prostrano grlo u trbuh i grize utrobu dok najzad ne izae
iz trbuha uginule ivotinje. Ali i pacova vrebaju njegovi
neprijatelji: on se ne slae sa paukom, na primjer, a
esto, borei se protiv zmije, i sam ugine. Pomou te
igre antipatije koja ih rastavlja ali i uvlai u sukob, inei
ih ubicama dok i sami ne budu ubijeni, stvari i ivotinje i
svi zemaljski stvorovi ostaju ono to jesu.
I dentinost stvari, injenica da one mogu liiti na
druge i pribliiti im se, ali ne utapajui se u njih i uva
jui svoju osobenost to je konstantno osciliranje izmeu
simpatije i antipatije. Ono objanjava da stvari rastu, raz
vijaju se, mijeaju, iezavaju, umiru, ali se i neodreeno
pronalaze; ukratko, da postoji prostor (koji ipak nije bez
odredita i ponavljanja, bez luke slinosti) i vrijeme (koje
ipak omoguava da se ponovo jave iste figure, iste vrste, isti
elementi). Ma kako da su etiri elementa (voda, vazduh,
vatra, zemlja) sama po sebi jednostavna i razliitih kva
liteta, ipak, poto je Tvorac naredio da elementi budu sas
tavljeni od prostih tijela, njihove podudarnosti i raznorod
nosti su znatne, to se ogleda i u njihovim svojstvima.
Elemenat vatre je topal i suv, on gaji antipatiju prema
elementu vode, koji je hladan i vlaan. Topli vazduh je
vlaan, hladna zemlja je suva, i to je antipatija. I zmeu
vatre i vode, da bi ih izmirio, nalazi se vazduh, a voda
izmeu zemlje i vazduha. Dok je topal, vazduh se dobro
slae sa vatrom, a njegova vlanost prilagoava se vla
nosti vode. I ponovo, ukoliko je vlanost umjerena, ona
ublauje toplotu vatre i od nje prima pomo, kao to se,
s druge strane, svojom neznatnom toplotom pribliava vla
noj hladnoi vode. Vlanost vode se zagrijava toplotom
vazduha i ublauje hladnu suvou zemlje (18). Suverenost
para simpatija-antipatija, pokret i disperzija koji iz njega
slijede, prua mogunost svim oblicima slinosti. Tako su
obnovljene i objanjene tri prve slinosti. itav volumen
svijeta, sva lica podudarnosti, sve odjeke nadmetanja, sve
nizove analogije podnosi, odrava i podvostruava pro
stor simpatije i antipatije, koji ne prestaje da pribliava
stvari i da ih dri na odstojanju. Po toj igri, svijet ostaje
identian; slinosti nastavljaju da budu ono to jesu, i da
meusobno lie. I sto ostaje isto i zatvoreno u sebe.
PROZA SVI J ETA
93
I I OBI LJ EJ A
I pak sistem nije zatvoren. Ostaje jedan otvor: igra
slinosti izlae se opasnosti da kroz njega pobjegne sama
od sebe ili da ostane u tami ako neka nova figura slinosti
ne bi dovrila krug uinivi ga istovremeno savrenim
i oiglednim.
Convenientia, aemulatio, analogija i simpatija kazuju
nam kako svijet treba da se povue u sebe, da se podvo
strui, da se u sebi odraava ili da se povee kako bi stvari
mogle da lie jedna na drugu. One nam pokazuju puteve
slinosti i mjesta kuda ovi prolaze, a ne mjesto gdje se
slinost nalazi, ni nain na koji je primjeujemo, ni obi
ljeje po kome je prepoznajemo. Stoga bi nam se moglo
desiti da proemo kroz to divno obilje slinosti a da ne
pomislimo kako je ono odavna pripremljeno poretkom
svijeta, i to za nae najvee dobro. Da bismo saznali da
jedi lijei one bolesti ili da prerezan orah sa alkoholom
lijei bolesti glave, treba da nas neto na to upozori: inae
bi ta tajna,ostala zauvijek nepoznata. Da li bi se ikad saz
nalo da izmeu ovjeka i njegove planete postoji odnos
dvojstva ili odnos suparnitva kad na njegovom tijelu ili
u borama njegova lica ne bi postojao znak po kome bi se
moglo zakljuiti da je on rival Marsa ili miljenik Saturna?
Skrivene slinosti treba da budu istaknute na povrini stva
ri; za nevidljive analogije potrebna su vidljiva obiljeja. Zar
svaka slinost nije istovremeno i ono to je najmanifes-
tnije i ono to je najskrivenije? Ona stvarno nije sastavlje
na od jukstaponiranih dijelova od kojih su jedni identi
ni, a drugi razliiti: ona je od jednog jedinog dijela, no
sei u sebi slinost koju vidimo ili ne vidimo. Ona bi tako
bila bez kriterija da u njoj iznad ili izvan nje ne po
stoji presudni elemenat koji preobraava njen sumnjivi sjaj
u jasnu izvjesnost.
Nema slinosti bez obiljeja. Svijet slinog mora biti
obiljeen. Nije to volja boija, kae Paracels, da ostane
skriveno ono to je stvoreno za dobrobit ovjeka i to mu
je podareno... A ak ako je izvjesne stvari i sakrio, bog
nije nita ostavio bez vanjskog vidljivog znaka sa poseb
nim obiljejima isto kao to ovjek koji zakopa blago
obiljei miesto da bi ga kasnije mogao pronai (19). Uo
avanje slinosti zasnovano je na prepoznavanju znakova
i njihovom deifrovanju. Nepotrebno je zadravati se na
94
RI J ECI I STVARI
posmatranju kore biljke da bismo upoznali njene osobine;
treba ii pravo na njena obiljeja na sjenu i sliku bo-
iju koju sobom nosi ili na unutranju vrlinu koju joj je
podarilo nebo kao prirodni dar ... vrlinu, kaem, koja se
ipak prepoznaje po obiljeju (20). Sistem obiljeja izvre
odnos vidljivog i nevidljivog. Slinost je nevidljiva forma
onoga to, iz utrobe svijeta, ini stvari vidljivim; ali da bi
ta forma izbila na svjetlo, treba da postoji neka vidljiva
figura koja je izvlai iz njene duboke nevidljivosti. Stoga
je lice svijeta prekriveno grobovima, pismenima, iframa,
nejasnim rijeima hijeroglifima, govorio je Tarner
(Turner). Prostor neposrednih slinosti postaje velika otvo
rena knjiga; ona je iarana grafikim znacima; po itavim
stranicama vide se neobine figure koje se ukrtaju i po
nekad ponavljaju. Treba ih samo deifrovati: Zar nije
tano da sve trave, biljke, drvee i ostalo to potie iz
zemljine utrobe sainjava veliku knjigu magijskih znako
va? (21) Veliko mirno ogledalo u ijem se dnu stvari ogle
daju i meusobno odraavaju svoj lik, ispunjeno je, u
stvari, rijeima. Nijemi refleksi praeni su rijeima koje
ih oznaavaju. I , milou posljednjeg oblika slinosti koji
obuhvata sve ostale i zatvara ih u jedinstven krug, svijet
se moe porediti sa ovjekom koji govori: I sto kao to
se skriveni pokreti njegova shvatanja manifestuju glasom,
zar isto tako ne izgleda da i trave govore udnom ljekaru
njihovim obiljejima, otkrivajui mu ... njihova unutranja
svojstva skrivena pod velom prirodne tiine (22).
Ali treba se malo zadrati na samom tom jeziku. Na
znakovima od kojih je formiran. Na nainu kojim ti znaci
upuuju na ono to oznaavaju.
I zmeu jedia i oiju postoji simpatiki odnos. Ta
nepredviena srodnost ostala bi nepoznata da na samoj
biljci ne postoji obiljeje, znak, kao rije koja kae da je
jedi dobar za oi. Taj znak je savreno itljiv na zrnima
te biljke: to su sitne tamne kuglice uvijene u bijele ljuske
koje otprilike lie na one kapke (23). I sti je sluaj srod
nosti izmeu oraha i glave; rane na lubanji lijei debela
zelena kora koja pokriva kosti ljusku ploda: ali unu
tranje bolesti glave spreava sama jezgra ploda koja pot
puno upuuje na mozak (24). Znak bliskosti i ono to ga
ini uoljivim jest naprosto analogija; ifra simetrije na
lazi se u proporciji.
PROZA SVI J ETA
95
Ali kakvo obiljeje treba da nosi sama proporcija da
bismo je mogli prepoznati? Kako bismo mogli znati da li
nije na dlanu ili bore na elu oznaavaju ono to u tkivu
ovjekova ivota predstavljaju sklonosti, sluajnost ili ne
srea? J edino tako to podrazumijevamo da simetrija po
vezuje tijelo i nebo i prenosi kretanje planeta na ovje
kovu sudbinu. Uz to i kratkoa jedne linije odraava pro
stu sliku ivota, a ukrtanje dviju bora suoavanje sa
preprekom, uzlazni luk bore ovjekov uspon ka uspjehu.
irina bora je znak bogatstva i vanosti; kontinuitet ozna
ava sreu, diskontinuitet nesreu (25). Ta ogromna
analogija tijela i sudbine potvrena je itavim sistemom
ogledala i privlanosti. Simpatije i nadmetanja upravo uka
zuju na analogije.
A i nadmetanje se moe prepoznati po analogiji: oi
su zvijezde jer ire svjetlost po licu kao zvijezde u noi i
zato to je slijepcima u svijetu kao i ljudima s oima usred
mrkle noi. Nadmetanje moemo prepoznati i po srodnosti:
zna se od vremena Grka da su krajevi udova snanih i hra
brih ivotinja iroki i dobro razvijeni, kao da im je snaga
prela u najudaljenije dijelove tijela. I sto tako lice i ruka
ovjeija nose u sebi slinost due za koju su vezani. Pre
poznavanje najupadljivijih slinosti vri se, dakle, na osno
vu pronaene podudarnosti meu stvarima. I ako pomi
slimo da podudarnost nije uvijek definisana ni striktno
lokalizovana, nego da se podudaraju mnoga bia koja su
inae rastavljena (kao to je sluaj sa boleu i njenim
lijekom, ovjekom i njegovom zvijezdom, biljkom i tlom
koje joj je potrebno), bie potreban i jo neki znak podu
darnosti. Ali kakva druga oznaka postoji koja bi svjedo
ila da su dvije stvari vezane jedna za drugu osim to se
one meusobno privlae kao sunce i cvijet suncokreta ili
voda i vrijea krastavca (26), osim to izmeu njih postoje
odreen afinitet i simpatija?
Tako se krug zatvara. I odmah vidimo uz pomo kak
vog sistema podvostruavanja. Slinost zahtijeva obiljeje,
jer ne bi bila zapaena da nije jasno oznaena. Ali koji su
to znaci? Po emu se, meu tolikim aspektima svijeta i
tolikim brojem figura koje se ukrtaju, prepoznaje da
ovdje postoji takav karakter na kome se treba zadrati
zato to ukazuje na skrivenu i sutinsku slinost? K oji je
to oblik koji u sebi nosi specifinu vrijednost znaka?
To je slinost. Taj znak stvarno znai u onolikoj m'jeri uko
96
RI J ECI I STVARI
liko lii na ono na ta ukazuje (to jest na priblinu podu
darnost). Ali on nije samo homologija na koju nas upu
uje, jer njegovo bie-obiljeje nestalo bi u onome iji je
on znak; on je druga slinost, bliska podudarnost drukijeg
tipa, koja slui da se prepozna ona trava, ali koju otkriva
tek trea. Svaka linost dobij a obiljeje, ali to obiljeje je
samo granini oblik iste slinosti. Na taj nain cjelina zna
kova dodaje jednom krugu slinosti jo jedan koji se tano
poklapa sa prvim, osim tog neznatnog pomjeranja zbog
koga znak simpatije ostaje i u analogiji, a znak analogije
u nadmetanju i znak nadmetanja u podudarnosti, koji, opet,
da bismo prepoznali, zahtijeva oznaku simpatije ... Obilje
je i ono to ono oznaava potpuno su iste prirode; oni
se samo podvrgavaju normama razliite raspodjele; pre
sjek je isti.
Oblik koji obiljeava i koji je obiljeen jesu slino
sti, ali postavljene jedna uz drugu. I po tome je, bez sum
nje, slinost u nauci XVI vijeka najuniverzalnija katego
rija; istovremeno i najvidljivija, ali koju treba otkriti jer
je najskrivenija; ona determinie oblik saznanja (jer je
saznanje moguno tek putem slinosti) i garantuje mu bo
gatstvo i sadraj (jer, im se otkriju obiljeja i im se
razmotri na ta ona ukazuju, ostaje da se rodi, blistava u
svojoj vlastitoj svjetlosti, sama Slinost).
Nazovimo hermeneutikom zbir saznanja i tehnika po
mou kojih se otkriva govor znakova i utvruje njegov
smisao; nazovimo semiologijom zbir saznanja i tehnika
koji omoguavaju da se razaznaju znakovi, da se definie
ono to ih konstituie kao znakove, da se utvrde njihove
veze i zakonitosti njihovih sklopova: XVI vijek je vezao
semiologiju i hermeneutiku po obliku njihove slinosti. Tra
iti smisao znai objelodaniti ono to slii. Traiti zakon
znakova znai otkriti stvari koje su sline. Gramatika bia
je njihova egzegeza. A jezik kojim oni govore ne sadri nita
drugo osim sintakse kojom su vezana bia. Priroda stvari,
njihovo koegzistiranje, sklop veza i meusobnog komuni
ciranja, nisu razliiti od njihove slinosti. A ova se ispo-
I java samo u sistemu znakova koji se susreu s kraja na
kraj svijeta. Priroda je zahvaena u uskom podruju ko
ji m su meusobno povezane semiologija i hermeneutika;
ona je misteriozna, zaogrnuta velom, otvara se saznanju
koje ponekad zavodi na krivi put samo u onolikoj
mjeri ukoliko ta vezanost nije praena i odreenim rasko
PROZA SVI J ETA
97
rakom u slinostima. J er jasnost se odmah gubi, vidljivost
je pomuena od prvog koraka. J avlja se tamni predio koji
e trebati postepeno osvijetliti. I upravo to je priroda i
to e trebati nastojati da spoznamo. Sve bi bilo nepo
sredno i oevidno kad bi se hermeneutika slinosti i semi-
ologija obiljeja podudarale bez i najmanjeg odstupanja.
Ali poto postoji rupa izmeu slinosti od kojih je sazdan
grafizam i onih od kojih je graen govor, znanje i njegov
neizmjerni napor situiraju se upravo na tom prostoru koji
im je svojstven: oni e taj meuprostor izbrazdati bezbroj
nim cik-cak putanjama od slinog do onog to mu je slino.
I I I GRANI CE SVI J ETA
Takva je, u svojoj najoptijoj skici, epi stem XVI vi
jeka. Ta konfiguracija ukljuuje i izvjestan broj posljedica.
Prije svega prezasien i sasvim siromaan vid tog
znanja. Prezasien jer je beskrajan. Slinost ne ostaje
nikad stabilna u sebi; ona je postojana tek kad upuuje
na neku drugu podudarnost, koja, opet, izaziva nove; na
taj nain svaka slinost vrijedi prema broju drugih nago
milanih slinosti, a itav svijet treba razmotriti da bi se i
najmanja slinost mogla opravdati i uzeti kao izvjesnost.
To je, dakle, znanje koje mora i treba da proizilazi iz bes
krajnog gomilanja dokaza lanano povezanih. I stoga je
takvo znanje od poetka na nesigurnim temeljima. J edini
moguni oblik vezivanja elemenata tog znanja jeste sabi
ranje. Otuda ti ogromni stubovi, otuda njihova monotonija.
Stavljajui slinost kao vezu izmeu znaka i onoga to on
oznaava, znanje XVI vijeka osudilo je sebe da uvijek saz
naje istu stvar i da je sazna na nedokuivom stepenu bes
krajnog procesa.
I upravo tu stupa u dejstvo veoma poznata kategorija
mikrokozma. Taj stari pojam bio je, u srednjem vijeku
i poetkom renesanse, sigurno oivljen izvjesnom neopla-
tonistikom tradicijom. Ali u nauci XVI vijeka ovaj pojam
j e igrao kljunu ulogu. Nije vano da li je to bila, kao to
se nekad govorilo, vizija svijeta ili Weltanschauung. U stva
ri, kategorija mikrokozma podrazumijeva dvije precizne
funkcije u epistemolokoj konfiguraciji tog doba. Kao ka
tegori ja miljenja, ona primjenjuje na sve oblasti prirode
princip igre podvostruenih slinosti; ona svakom istrai
7
98
RI J ECI I STVARI
vanju garantuje da stvari uvijek, na jednom viem stepenu,
pronalaze svoj odraz i svoju makrokozmiku potvrdu; ona
takoe tvrdi da se vidljivi poredak najviih sfera ogleda
u najmranijim dubinama zemlje. Ali shvaena kao opta
konfiguracija prirode, ona postavlja realne i gotovo opiplji
ve granice neumornom slijedu slinosti koje se smjenjuju.
Ona ukazuje da postoji jedan veliki svijet i da njegov pre-
nik obiljeava granicu svih stvorenih stvari; da na drugom
kraju postoji privilegovano stvorenje koje reprodukuje, u
smanjenom obliku, ogromni nebeski poredak, zvijezde, pla
nine, rijeke i oluje; i da se u stvarnim granicama te kon
stitutivne analogije odvija igra slinosti. Prema tome, ra-
stojanje od mikrokozma do makrokozma uzalud je ogrom
no, ono nije beskrajno; bia koja u njemu borave uzalud
su mnogobrojna, mogla bi se, u krajnjem sluaju, izbro-
jati; pa prema tome i slinosti, koje se igrom znakova
koje zahtijevaju oslanjaju jedne na druge, nisu izloene
opasnosti da se nadovezuju do beskonanosti. Da bi se
oslonile i uvrstile, one imaju jedno savreno zatvoreno
podruje. Priroda, kao igra znakova i slinosti, zatvara se
sama u sebe prema dvostrukoj figuri kozmosa.
Stoga se treba paziti da ne zamijenimo odnose. Nema
sumnje, ideja mikrokozma je, kao to se kae, vana u
XVI vijeku; izmeu svih formulacija koje bi se mogle
registrovati u jednoj anketi, ona bi, vjerovatno, bila naj
ea. Ali ovdje nije u pitanju studija mnijenja, koja bi
se mogla izraditi jedino uz pomo statistike analize pisa
nog materijala. Ako, meutim, znanja XVI vijeka ispitu
jemo na nivou arheologije, to jest onoga to ga je uinilo
mogunim, odnos makrokozma i mikrokozma izgleda kao
puki povrinski efekat. I ispitivanje svih analogija u svi
jetu nije preduzeto stoga to se vjerovalo u takve odnose,
nego stoga to ie u samom znanju postojala jedna nunost:
trebalo je uskladiti beskrajno bogatstvo jedne slinosti,
koja je uvedena kao trea izmeu znakova i njihova smi
sla, i monotonije koja je nametala identian odnos slinosti
prema onome to znai i onome to je oznaeno. U epi stemi
u koioi se znaci i slinosti reciprono nadovezuju prema
krivulji bez kraja trebalo je u odnosu mikrokozma i ma
krokozma misaono fiksirati garanciju takvog znanja i gra
nicu njegovog ispoljavanja.
Po istoj nunosti to znanje je moralo prihvatiti na
istom planu i magiju i erudiciju. I zgleda nam da su znanja
PROZA SVI J ETA
99
XVI vijeka bila sazdana na nestabilnoj mjeavini racional
nog saznanja, pojmova proizilih iz magijske prakse i ita
vog kulturnog nasljea, kome je otkrie starih tekstova
umnoilo autoritet i mo. Tako zasnovana nauka tog doba
izgleda da se odlikuje slabom strukturom; ona je samo
liberalni medij sukoba izmeu vjernosti Starima, smisla
za udnovato i ve probuenog interesa za suverenu raci
onalnost u kojoj se mi prepoznajemo. I ta trodjelna epoha
reflektuje se u svakom djelu i svakom podijeljenom duhu ...
U stvari, znai da XVI vijek ne pati od nedostatka struk
ture. Naprotiv, vidjeli smo kako su do u sitnice precizirane
konfiguracije koje definiu prostor tog znanja. I ba ta
strogost diktira odnos i prema magiji i prema erudiciji
ne kao prihvaenom sadraju nego kao formi koja se trai.
Svijet je prekriven znakovima koje treba deifrovati, a ti
znaci koji otkrivaju podudarnosti i veze predstav
ljaju samo oblike slinosti. Saznati, prema tome, znai in
terpretirati: krenuti od vidljivog obiljeja ka onome to
je iskazano u tom obiljeju i to bi bez njega ostala nije
ma rije, uspavana u mraku stvari. Mi, ljudi, otkrivamo
sve ono to je skriveno u planinama prema znacima i vanj
skim podudarnostima; na taj nain mi otkrivamo i sva
svojstva bilja i sve to se nalazi u kamenju. Nema nieg
u dubinama mora niti u visinama nebeskog svoda to ov
jek ne bi bio sposoban da otkrije. Nema tako velike pla
nine koja bi od ovjekova pogleda sakrila ono to u sebi
krije; pogled to otkriva pomou odgovarajuih znakova
(27). Proricanje nije konkurentski oblik saznanja; ono je
tijesno vezano za samo saznanje. Ali znaci koje interpre
tiramo oznaavaju skriveno samo onoliko koliko mu lie;
i nema djelovanja na vanjska obiljeja a da se pri tome
istovremeno ne izvri uticaj "i na ono to ta obiljeja tajno
indiciraju. Stoga biljke koje imaju oblik glave, oiju, srca
ili jetre efikasno djeluju na te organe; stoga su i same ivo
tinje osjetljive na znakove kojima su oznaene te-biljke.
Reci mi, kae Paracels, zato zmija u Helveciji, Algo-
riji i Svediji razumije grke rijei Osy, Osya, Osy... U kak
voj su ih koli nauile da bi, im uju te rijei, odmah
okrenule rep kako ih ne bi ponovo ule? im uju te rijei,
uprkos svojoj prirodi i svojem duhu, zmije se umire i ni
kog ne ujedaju otrovnim ugrizima. I da se ne kae da
je to samo zvuni efekat izgovorenih rijei: Ako u po
godno vrijeme napie te iste rijei na pergamentu ili pa
7*
100
RI J ECI I STVARI
piru i ako ih prui zmiji, ona nee ostati manje nepo
kretna nego da si ih glasno izgovorio. Plan Prirodnih ma
gija koji zauzima dosta mjesta krajem XVI vijeka i pro
tee se sve do sredine XVI I vijeka nije samo rezultat talo
enja evropske svijesti; on je oivljen kao to izriito
kae Kampanela (28) i iz sasvim savremenih razloga: su
tinska konfiguracija znanja upuuje obiljeja i slinosti na
meusobni odnos. Magijska forma bila je inherentna na
inu saznavanja.
I z istog razloga je to bila i erudicija: jer u nasljeu
koje nam je ostavila antika, jezik je vrijedan kao znak za
stvari. Nema razlike izmeu onih vidljivih obiljeja koja
je Bog ostavio na povrini zemlje da bismo preko njih
upoznali tajne njene unutranjosti i napisanih rijei
koje su Biblija ili antiki mudraci, obasjani nekom boan
skom svjetlou, ostavili u knjigama koje nam je tradicija
ouvala. Odnos prema tekstovima iste je prirode kao i
odnos prema stvarima; i u jednom i drugom sluaju u
pitanju su znaci koje treba tumaiti. Da bi izvjebao na
razum, i sm Bog je posijao prirodu figurama koje treba
deifrovati (u tom smislu saznanje treba da bude divina-
tio proricanje), dok su Stari dali ve interpretacije koje
mi moemo samo prihvatiti; koje bismo ak morali samo
prihvatiti kad ne bi trebalo nauiti njihov jezik, itati tek
stove i shvatiti ta kazuju. Antiko nasljee je kao i sa
ma priroda ogromni prostor koji treba interpretirati;
i u tom nasljeu i u prirodi treba otkriti znakove i poste
peno ih osposobiti da govore. Drugim rijeima, Divinatio
i Eruditio predstavljaju jednu istu hermeneutiku. Ali ona
se razvija prema slinim figurama na dva razliita nivoa:
prva figura polazi od nijemog obiljeja ka samoj stvari (i
ona prisiljava prirodu da govori); druga se kree od ne
pominog grafizma prema jasnoj rijei (ona vraa ivot
usnulim jezicima). Ali isto kao to su prirodni znaci vezani
za ono to indiciraju dubokim odnosom slinosti, tako je
govor Starih adekvatan onome to saoptava; ako on za
nas ima vrijednost dragocjenog znaka, to je stoga to je
u dubini svog bia primjeren samim stvarima; on je nji
hovo ogledalo i njihov uzor; prema vjenoj istini odnosi
se kao znakovi prema tajnama prirode; prema stvarima
koje otkriva on posjeduje iskonsku bliskost. Stoga je ne
potrebno pitati za osnove njegova autoriteta; on je trezor
znakova vezanih slinou za ono to oni mogu oznaiti.
PROZA SVI J ETA
101
J edina razlika je u tome to je u pitanju trezor drugog
reda, koji upuuje na zapise prirode, koji, opet, nejasno
izraavaju istu sutinu samih stvari. I stina svih oznaka
bilo da ih nalazimo u prirodi ili da se redaju na papirusu
i u bibliotekama svuda je ista: isto tako arhaina kao
i boanska institucija.
I zmeu oznaka i rijei ne postoji razlika kao izmeu
posmatranja i prihvaenog autoriteta ili izmeu onoga to
se moe provjeriti i tradicije. Svuda postoji samo ista igra,
igra znaka i onog to mu lii, i zato se priroda i rije bes
krajno ukrtaju, obrazujui tako, za onog koji zna da ita,
veliki jedinstven tekst.
I V RUKOPI S STVARI
U XVI vijeku jezik nije jednoobrazan i dotjeran zbir
nezavisnih znakova u kome bi se stvari odraavale kao u
ogledalu da bi tu iskazale svoje pojedinane istine. J ezik
je vie tajanstvena, neprozirna, u sebe zatvorena masa,
fragmentirana i enigmatina, mijeajui se ovdje-ondje sa
figurama svijeta i isprepliui se sa njima: na taj nain one
sve zajedno pletu mreu oznaka u kojoj svaka moe igrati,
i stvarno igra, ulogu sadraja ili znaka, tajne i otvorenog
ukazivanja. U svom sirovom istorijskom biu, jezik XVI
vijeka ipak nije proizvoljan sistem; on je situiran u svi
jetu i s njim ini cjelinu istovremeno stoga to i same
stvari kriju i otkrivaju svoju zagonetnost kao i jezik, i
stoga to se rijei nude ovjeku kao stvari koje treba deif-
rovati. Velika metafora sadrana u knjizi koju otvaramo,
sriemo i itamo da bismo upoznali prirodu, predstavlja
samo vidljivo nalije jednog drugog, mnogo dubljeg preno
enja koje prisiljava jezik da ostane na strani svijeta, meu
biljkama, travama, kamenjem i ivotinjama.
J ezik je dio velikog sistema raspodjele slinosti i
obiljeja. Prema tome i on mora biti prouavan kao stvar
prirode. Elementi, kao i ivotinje, biljke ili zvijezde, imaju
svoje zakone o privlanosti i podudarnosti, svoje obavezne
analogije. Ramus je dijelio svoju gramatiku na dva dijela:
prvi je bio posveen etimologiji, to ne znai da je ispitivao
izvorni smisao rijei nego upravo sutinska svojstva slo
va, slogova i itavih rijei. Drugi dio obraivao je sin
taksu: njegov cilj bio je da proui meusobno graenje
102
RI J ECI I STVARI
rijei prema njihovim svojstvima; sintaksa se sastojala
od skoro iskljuive podudarnosti i meusobnog proima
nja svojstava, kako imenice sa imenicom ili glagolom, tako
i priloga sa svim rijeima uz koje se prilae, i veznika u
naporednom odnosu veza (29). J ezik nije ono to jest jer
ima smisao; njegov reprezentativni sadraj koji e imati
toliko vanosti za gramatiare XVI I i XVI I I vijeka i koji
e im sluiti kao vodi u njihovim analizama, ovdje ne
igra nikakvu ulogu. Rijei su sastavljene od slogova, a slo
govi od slova, zato to se u njima nalaze svojstva koja ih
pribliuju ili razdvajaju isto kao to se u svijetu obiljeja
meusobno suprotstavljaju ili privlae. Prouavanje gra
matike u XVI vijeku oslanja se na iste epistemoloke dis
pozicije kao i nauka o prirodi ili ezoterine discipline. J e
dina razlika je u tome to ima samo jedna priroda, a vie
jezika; u ezoterizmu svojstva rijei, slogova i slova otkri
vaju se drukijim govorom, koji ostaje tajan, dok u gra
matici rijei i fraze iz svakodnevnog ivota same iskazuju
svoja svojstva. J ezik je na pola puta izmeu vidljivih figura
prirode i tajnih podudarnosti ezoterinog govora. To je
izdrobljena priroda, razdijeljena protiv svoje volje i izmije
njena; ona je izgubila prvobitnu providnost; u sebi nosi
tajnu, a na povrini su oznake onoga to hoe da izrazi
i koje treba deifrovati. J ezik je istovremeno i prikriveno
otkrovenje i otkrovenje koje se ponovo uzdie u rastuoj
svjetlosti.
U svom prvobitnom obliku, kada je ljudima bio poda
ren od boga, jezik je bio apsolutno izvjestan i providan
znak stvari zato to im je liio. I mena su bila utisnuta
u predmetu koji su oznaavala kao to je snaga upisana
u tijelu lava, kraljevski stav u pogledu orla, ili kao to je
uticaj planeta obiljeen na elu ljudi: sve je to omogueno
zahvaljujui obliku slinosti. Da bi ljudi bili kanjeni, ta
prozirnost bila je unitena u Vavilonu. J ezici se podijelie
i postae netrpeljivi u onolikoj mjeri u kolikoj je bila izbri
sana njihova slinost 'sa stvarima, koja je bila prvi razlog
postojanja jezika. Sve jezike koje poznajemo mi danas
govorimo samo na osnovu te izgubljene slinosti i u pro
storu koji je ona ostavila praznim. Postoji samo jedan
jezik koji uva uspomenu na tu slinost, jer direktno pro-
izilazi iz tog prvog rjenika, sad ve zaboravljenog; jer bog
nije htio da vavilonska kazna padne u zaborav; jer je taj
jezik trebalo da poslui kao svjedok starog saveza izmeu
PROZA SVI J ETA
103
boga i njegovog naroda; jer se, najzad, bog na tom jeziku
obratio onima koji su ga sluali. Hebrejski jezik nosi u
sebi, kao olupine, obiljeja prvobitnih naziva. I one rijei
koje je Adam izgovorio nameui ih ivotinjama ostale su
bar djelimino, odnosei ipak sa sobom u svoj mrak dio
svog nijemog znanja, kao nepomina svojstva bia: Tako
je roda, toliko hvaljena zbog svog milosra prema rodi
teljima, na hebrejskom nazvana Chasida, to znai dobro
udan, milosrdan, obdaren milou ... K onj, nazvan Sus,
izraavao je smisao glagola Hasas, koji znai uzdizati se,
ako ve sam glagol nije izveden od imenice, jer izmeu svih
ivotinja na etiri noge, konj je jedini ponosan i hrabar
kako je opisan u XXXI X glavi knjige o J ovu (30). Ali to
su samo fragmenti spomenika; drugi' jezici su izgubili te
izvorne slinosti koje je jedino hebrejski jezik sauvao da
bi pokazao kako je to nekada bio zajedniki jezik boga,
Adama i ivotinja na prvobitnoj zemlji.
Ali ako jezik vie ne lii neposredno na stvari koje
imenuje, on ipak nije odvojen od svijeta; on u drugom
obliku nastavlja da bude mjesto za otkria i da predstavlja
prostor u kome se istina istovremeno ispoljava i iskazuje.
Dodue, on vie nije priroda u svojoj izvornoj vidljivosti,
ali nije ni misteriozni instrumenat iju bi mo poznavali
samo privilegovani. On je prije figura jednog svijeta koji
se iskupljuje i koji najzad oslukuje pravu rije. Zato je
bog i elio da se latinski, jezik njegove crkve, rairi po
itavoj zemaljskoj kugli. Zato i svi jezici na svijetu stva
raju zajedno sliku istine. Prostor u kome se ire kao i nji
hovo preplitanje oslobaaju znak spasenog svijeta isto kao
to su prva imena liila na stvari koje je bog dao Adamu
na rukovanje. Klod Dire (Claude Duret) primjeuje da J ev-
reji, Kananejci, Samariani, Haldejci, Sirijci, Egipani,
Punci, Kartaginjani, Arapi, Saraceni, Turci, Mauri, Persi-
janci i Tatari piu zdesna ulijevo slijedei tako tok i dne
vno kretanje prvog neba koje je savreno, prema miljenju
velikog Aristotela, i pribliava se jedinstvu; Grci, Gruzinci,
Maroniti, J akoviti, Kopti, ervijanci, Poznanjci i, naravno,
Latini i svi Evropljani piu slijeva udesno slijedei tok
i kretanje drugog neba, sastavljenog od sedam planeta;
I ndijci, Kateni, Kinezi i J apanci piu odozgo prema dolje
u skladu sa poretkom prirode koja je ljudima dala glavu
gore a noge dolje; nasuprot ovim, Meksikanci piu ili
odozdo prema gore ili u spiralnim linijama kakve ispisuje
104
RI J ECI I STVARI
sunce na svojoj godinjoj putanji po Zodijaku. Tako su
sa ovih pet razliitih naina pisanja, tajne i misterije ras
kra svijeta i oblik krsta zbir ovala neba i zemlje ,
potpuno formulisane i izraene (31). J ezici se prema svi
jetu nalaze vie u odnosu analogije nego znaenja; bolje
reeno, njihova vrijednost znaka i njihova funkcija pod-
vostruavanja se nadovezuju; one izraavaju nebo i zemlju,
ije su slike upravo one; u svojoj najmaterijalnijoj arhitek
turi one reprodukuju krst, iji dolazak najavljuju dola
zak koji potvruju Pismo*) i Rije. U jeziku postoji i jedna
simbolika funkcija: ali nakon vavilonskog razdora ne tre
ba je vie ni traiti osim u rijetkim izuzecima (32)
samim rijeima, nego upravo u postojanju jezika, u njego
vom totalnom odnosu prema totalitetu svijeta, u ukrtanju
njegovog prostora sa sferama i figurama kozmosa.
Otuda i potie projekat enciklopedije, kakav se pojavio
krajem XVI vijeka ili poetkom XVI I vijeka: ne odraa
vanje onoga to se zna u neutralnom elementu jezika
upotreba abecednog reda, proizvoljnog ali efikasnog, poja-
vie se u enciklopediji tek u drugoj polovini XVI I vijeka
(33) nego konstituisanje poretka svijeta na osnovu po
vezanosti rijei i njihovog rasporeda u prostoru. Taj pro
jekat nalazimo kod Gregoara (Grgoire) u njegovoj Syn-
taxeon artis mirabilis (1610), kod Alstedijusa (Alstedius) u
njegovoj En.cyclopaed.ia (1630) ili kod Kristofa de Savi-
njija (Christophe de Savigny) u djelu Tableau de tous les
arts libraux, koji uspijeva da spiritizuje saznanje istovre
meno pomou kozmikog oblika, nepominog i savrenog
kruga i pomou zemaljskog, tronog, mnogostrukog i od
vojenog od svog izvornog stabla; takav projekat nalazimo
i kod La Kroa di Mena (La Croix du Maine), koji zamilja
prostor otvoren uz pomo Enciklopedije i Biblioteke, pro
stor koji bi omoguavao da se pisani tekstovi rasporede
prema figuri susjedstva, srodnosti, analogije i potinjenosti
koju propisuje sam svijet (34). U svakom sluaju, takvo
preplitanje jezika i stvari u prostoru koji bi im bio zajed
niki, pretpostavlja apsolutnu privilegiju napisanog.
Ta privilegija dominirala je tokom itave renesanse
i sigurno je bila jedan od velikih dogaaja zapadne kul
ture. tamparija, pojava istonjakih rukopisa u Evropi,
*) Misli se na Sveto Pismo. Prim, prev.
PROZA SVIJ ETA
105
nastanak literature koja vie nije bila namijenjena za us
meno prenoenje ili izvoenje niti uslovljena tim ciljevima,
poetak interpretacije religijskih tekstova o tradiciji i ma
gisteriju crkve sve to svjedoi, mada se pri tome ne
moe voditi rauna o posljedicama i uzrocima, o primar
nom poloaju koji je na Zapadu zauzela Pisana Rije. Od
sad je osnovno svojstvo jezika da bude napisan. Glasovi
samo predstavljaju prolazan i nestalan izraz jezika. I sam
bog je svijetu ostavio pisane rijei; i Adam, kad je dao
prva imena ivotinjama, samo je itao njihova vidljiva i
utljiva obiljeja; i zakon je najprije bio napisan na tab
licama, a ne povjeren pamenju ljudi; pravu rije treba
traiti u knjizi. I Viner (Vigenre) i Dire (35) su govorili
i to gotovo istim rijeima da je pisana rije uvijek
prethodila usmenoj, u prirodi sigurno, a moda i u ljud
skom znanju. J er sasvim je mogue da je i prije Vavilona
i prije Potopa postojalo pismo sastavljeno od samih zna
kova prirode, tako da su ti znaci mogli imati snagu da di
rektno utiu na stvari, da ih privlae ili odbijaju, da izra
avaju njihova svojstva, osobine i tajne. O tome primarnom
prirodnom pismu izvjesna ezoterika znanja, a prije svega
kabala, sauvala su razbijenu uspomenu i sad pokuavaju
da vaspostave svoju odavna usnulu mo. Ezoterizam u XVI
vijeku je fenomen pisane, a ne govorne rijei. U svakom
sluaju, ova posljednja je liena svoje vlasti, ona je ka
u Viner i Dire samo enski dio jezika, kao njen pasivni
intelekt; pisana rije je aktivni intelekt, muki princip
jezika. Samo ona uva istinu. To primarno mjesto pisane
rijei objanjava naporedo postojanje dviju nerazdvojnih
oblika znanja u XVI vijeku, uprkos njihovom prividnom
suprotstavljanju. U pitanju je, prije svega, nerazlikovanje
onoga to se vidi i to se ita, izmeu posmatranog i obje
lodanjenog, dakle o konstituisanju jedinstvene i izgraene
platforme na kojoj se do beskonanosti ukrtaju pogled i
jezik; i obrnuto, u pitanju je isto tako i neposredno raz
dvajanje svakog jezika koji prati beskonano pothranji
vanje komentarom.
Bifon e se jednog dana zauditi kad pronae kod jed
nog prirodoslovca poput Aldrovandija nerazmrsivu mjea
vinu tanih opisa, prenesenih citata, nekritiki usvojenih
pria, primjedaba koje se odnose'na anatomiju, heraldiku,
postojbinu, mitoloke vrijednosti ivotinje, i napomena o
njihovoj moguoj primjeni u medicini ili magiji. I zato
106
RI J ECI I STVARI
kad konsultujemo knjigu Historia serpentum et draconum,
nailazimo na poglavlje O zmiji uopte, koje je podijeljeno
na slijedee odjeljke: dvosmislenost (tj. razliita znaenja
rijei zmija), sinonimi i etimologija, razlike, oblik i opis,
anatomija, narav i navike, temperamenat, parenje i genera
cija, glas, pokreti, mjesta, ishrana, fizionomija, antipatija,
simpatija, naini hvatanja, smrt i ujedi zmije, naini i znaci
trovanja, lijekovi, epiteti, nazivi, uda i predznaci, udovi
ta, mitologija, bogovi kojima je posveena, apologija, ale
gorija i misterije, hijeroglifi, amblemi i simboli, izreke,
novac, uda, enigme, devize, heraldiki znaci, istorijske i
njenice, snovi, slike i kipovi, upotreba i ishrana, upotreba
u medicini, razliite upotrebe. I Bifon kae: neka se sad
prosudi koliki se dio prirodne istorije moe nai u takvoj
pisanoj zbirci. Sve to nije opis, nego legenda. Zaista, za
Aldrovandija i njegove savremenike sve je to legenda =
stvari koje treba itati. Ali razlog nije u tome to Vie dr
imo do autoriteta ljudi nego do tanosti pogleda bez
predubjeenja, nego u tome to priroda, u sebi samoj, pred
stavlja neprekinuto tkanje rijei i obiljeja, pria i karak
tera, govora i formi. Kad treba da izradimo istori ju jedne
ivotinje, nepotrebno je i nemogue izabrati izmeu poziva
prirodoslovca i kompilatora: treba sakupiti u isti oblik zna
nja sve to je vieno i uveno, sve to je bilo ispriano od
strane prirode ili ljudi, jezikom svijeta, tradicije ili pjes
nika. Poznavati neku ivotinju, ili biljku, ili bilo koju stvar
na zemlji, to znai sakupiti itav sloj znakova koji se na
laze u njoj i na njoj; to takoe znai pronai sve konste
lacije oblika u kojima ti znaci dobijaju vrijednost grba.
Aldrovandi nije bio ni bol ji ni loiji posmatra od Bifona;
nije bio lakovjerniji od ovog, ni manje vezan za vjernost
pogleda ili racionalnost stvari. J ednostavno, njegov pogled
nije bio vezan za stvari na osnovu istog sistema, ni istog
rasporeda epistem. Aldrovandi je savjesno posmatrao pri
rodu koja je u cijelosti bila napisana.
Znati, dakle, znai prenijeti iz jezika u podruje je
zika; ponovo obrazovati jedinstveno polje rijei i stvari;
svemu dati priliku da govori. To jest, iznad svih obiljeja
omoguiti raanje pomonog govora komentara. Svoj
stvo jezika nije ni u gledanju ni u dokazivanju, nego u
interpretaciji. Komentar Biblije, komentar Starih, komen
tar onoga to su otkrili putnici, komentar legendi i basni:
ne trai se od svakog od tih govora da interpretira svoje
PROZA SVI J ETA
107
pravo na iznoenje istine; od njih se trai da govore o sebi.
J ezik u sebi sadri svoj princip grananja. Vie ima posla
oko interpretiranja interpretacija nego stvari; i vie je
knjiga napisano o knjigama nego o bil o kom drugom
predmetu; mi nita drugo i ne inimo, nego se samo me
usobno objanjavamo (36). To, uopte, nije konstatacija
o propasti jedne kulture zakopane pod vlastitim spome
nicima nego definicija neizbjenog odnosa koji je jezik XVI
vijeka odravao sa samim sobom. S jedne strane taj odnos
omoguava beskrajno talasanje jezika, koji ne prestaje da
se razvija, da se ispravlja i da se obnavlja sukcesivnim
formama. Tako se, moda, prvi put u zapadnoj kulturi
otkriva ta apsolutno otvorena dimenzija jezika, koji se vie
ne moe zaustaviti jer, poto nikad nije sputan definitiv
nom rijeju, on svoju istinu izrie tek u nekom buduem
govoru, sav predan onome to e tek rei; ali ni taj govor
ne zadrava pravo da se zaustavi i ono to izrie oblikuje
ga kao obeanje, ostavljeno u nasljee nekom drugom go
voru ... Zadatak komentara, po definiciji, ne moe nikad
biti zavren. A ipak, itav komentar je okrenut prema za
gonetnom dijelu, prema onome to se apue, onome to
se krije u komentarisanom govoru: on raa ispod posto
jeeg govora jedan drugi, bitniji i primarniji, koji nas
toji da ovaj ponovo vaspostavi. J er nema komentara ako
se ispod jezika koji itamo i deifrujemo ne nalazi suve
reni autoritet nekog primarnog Teksta. I taj tekst koji ini
osnov jezikog komentara obeava mu, kao nadoknadu,
njegovo konano otkrie. Na taj nain nuno proirivanje
egzegeze svedeno je na odreenu mjeru i idealno ograni
eno, a ipak se stalno obnavlja u svom utljivom aktu.
J ezik XVI vijeka shvaen ne kao epizoda u istoriji je
zika, nego kao globalno kulturno iskustvo naao se bez
sumnje u toj igri, u sjecitu primarnog Teksta i beskraja
I nterpretacije. ovjek govori na bazi pisane rijei, koja je
tijesno vezana za svijet; beskrajno govori o toj rijei i svaki
od njegovih znakova postaje ponovo pismena osnova za
novi govor; ali svaki govor se obraa toj izvornoj pisanoj
rijei i ji povratak istovremeno i nagovjetava i odlae.
J asno je, dakle, da iskustvo jezika pripada istoj arhe
olokoj mrei kao i saznanje o stvarima prirode. Spoznati
te stvari znailo je otkriti sistem slinosti koje ih ine bli
skim i solidarnim; ali slinosti su se mogle utvrditi samo
utoliko to je zbir obiljeja, na njihovoj povrini, obrazo
108
RI J ECI I STVARI
vao pismeni tekst sa nepobitnim indikacijama. Ali i ti znaci
bili su samo igra slinosti i oni su takoer upuivali na
beskonaan, nuno nedovren zadatak identifikovanja
slinog. J ezik, na isti nain, ali uz jednu inverziju, stavlja
sebi u zadatak da obnovi apsolutno izvoran govor, ali on ga
moe iskazati samo ako mu se pribliava, ako pokuava
da o njemu kae neto to mu lii i ako tako uspije da
obrazuje beskrajni niz vjernosti bliskih i istorodnih sa in
terpretacijom. Komentar beskrajno lii na ono to komen-
tarie a to ne moe nikad iskazati; isto kao to i pozna
vanje prirode pronalazi uvijek nova obiljeja za slinost,
zato to se slinost ne moe upoznati sama po sebi a to
obiljeja ne mogu biti nita drugo osim slinosti. I kao to
ta beskrajna igra prirode nalazi svoju vezu, svoj oblik i
svoju granicu u odnosu mikrokozma i makrokozma, isto
tako se beskrajni zadatak komentarisanja tjei obeanjem
stvarno napisanog teksta koji e interpretacija jednog dana
u cijelosti odgonetnuti.
V BI E J EZI KA
J o od stoicizma u zapadnom svijetu je vladao trojni
sistem znakova jer je sadravao ove elemente: oznaujue
(signifiant), oznaeno (si gnifi ) i okolnost ( tyxvov ) Po-
ev od XVI I vijeka, meutim, raspored znakova postaje
dvojni, jer je, kao i u Por-Roajalu*), definisan vezom izme
u oznaujueg i oznaenoga. U Renesansi je organizacija
drukija i mnogo kompleksnija: ona je trojna, jer se poziva
na formalni domen znakova, na sadraj na koji oni ukazuju
i na slinosti koje vezuju znakove za oznaene stvari; ali
poto je slinost istovremeno i oblik znakova koliko i nji
hov sadraj, tri razliita elementa u takvoj raspodjeli raz
rjeavaju se u jednoj jedinstvenoj figuri.
Takav raspored, zajedno sa igrom koju omoguava,
ali u obliku inverzije, nalazi se i u iskustvu jezika. A to
iskustvo zaista postoji, prije svega u svom sirovom i
primarnom biu kao prosta, materijalna forma, pismo
biljega na stvarima, oznake rairene po svijetu, forma koja
se sjedinjuje sa svojim neizbrisivim figurama. U jednom
smislu taj sloj jezika je jedinstven i apsolutan. Ali on smje
sta raa dva druga oblika govora koji ga uokviruju: iznad
*) J ansenistika opatija u Francuskoj, koja je okupljala uene ljude
XVI I vijeka. Prim. prev.
PROZA SVIJ ETA
109
tog sloja je komentar koji ponavlja date znakove u novom
iskazu, a ispod njega tekst kome komentar pripisuje pri
marni karakter, skriven ispod obiljeja vidljivih za svakog.
Otuda ta tri nivoa jezika, zasnovana na jedinstvenom biu
pisma. Ta igra, e, meutim, ieznuti, krajem renesanse.
I to na dva naina: prvo stoga to e figure koje beskrajno
osciliraju izmeu jednog i tri termina biti konano fiksirane
u dvojnom obliku koji e ih stabilizovati; i stoga to e
jezik, umjesto da postoji kao materijalno pismo stvari, nai
svoj prostor u optem reimu reprezentativnih znakova.
Taj novi raspored povlai za sobom i nastanak novog
problema, dotle nepoznatog: postavlja se pitanje kako ras-
poznati da neki znak oznaava upravo ono to on znai;
poev od XVI I vijeka, postavlja se pitanje kako znak moe
biti vezan za ono to znai. Na to pitanje klasicizam e
odgovoriti analizom predstave, a moderno doba anali
zom smisla i znaenja. Ali u osnovi, jezik e postati samo
poseban sluaj predstave (za klasicizam) ili znaenja (za
nas). Tako je duboka vezanost jezika za svijet konano pre
kinuta. Primarni karakter pisane rijei je odbaen. I ezava
i onaj jednoobrazni sloj u kome su se beskrajno ukrtali
ono to je vieno i ono to je proitano, to se moe vidjeti
i to se moe iskazati. Stvari i rijei e se rastaviti. Oko e
biti namijenjeno gledanju i nita vie; uho samo sluanju.
Govor e imati zadatak da kae ta je, ali e biti samo
ono to kae.
To je ogromna reorganizacija kulture u kojoj klasici
zam predstavlja prvu, a moda i najvaniju etapu, jer je
on odgovoran za taj novi raspored koji obuhvata i nas
poto nas upravo epoha klasicizma odvaja od jedne kulture
u kojoj znaenje znakova nije postojalo, jer je ono bilo
apsorbovano u vrhunskoj kategoriji Slinog; ali u kojoj je
zagonetno, monotono, uporno, izvorno bie znakova blistalo
u beskrajnoj disperziji.
Ni u naem znanju ni u naoj misli nema vie nieg
to bi nas moglo podsjetiti na to bie. Nita, osim moda
literatura i to vie u obliku aluzija ili posredno nego
direktno. U izvjesnom smislu moe se rei da literatura,
onako kako je konstituisana na pragu modernog doba, uka
zuje na ponovnu pojavu ivog bia jezika, i to tamo gdje
ga nismo oekivali. U XVI I i XVI I I vijeku izvorno posto
janje jezika, njegova stara postojanost stvari, zapisane u
samom svijetu, bili su razbijeni funkcionisanjem predstave;
110
RI J ECI I STVARI
svaki jezik vrijedio je samo kao govor. Vjetina govora bila
je nain da se napravi znak to jest da on neto znai
i da oko neega rasporedi znakove: ukratko, vjetina koja
imenuje i hvata to ime, zatvara ga i krije dok ga ne oznai
drugim imenima koja izraavaju samo njegovo odgoeno
prisustvo, pomoni znak, figuru ili retoriki aparat. Meu
tim, itavim tokom XI X vijeka i jo do naih dana od
Helderlina do Malarmea i Artoa literatura je postojala
u svojoj autonomiji odvojivi se od svakog drugog jezika
dubokim jazom samo zahvaljujui nekoj vrsti kontrago-
vora i vraajui se tako od reprezentativne ili znaenjske
funkcije jezika ka njegovom sirovom i zaboravljenom biu.
Postoji uvjerenje da dosiemo samu sutinu knjiev
nosti ako je vie ne ispitujemo na nivou onoga to kae
nego u njenoj znaenjskoj formi: u tom sluaju ostajemo
pri klasinom konceptu jezika. U moderno doba knjievnost
je ono to kompenzuje (a ne to potvruje) znaenjsko funk-
cionisanje jezika. Kroz takvu knjievnost ponovo blista bie
jezika na, granici zapadne kulture i u njenom srcu jer
je ono, jo od XVI vijeka, postalo potpuno strano toj kul
turi; ali isto tako ono je u centru svega to je ona otkrila.
Stoga sve vie knjievnost izgleda kao neto to treba mi
sliti; ali to, iz istog razloga, ni u kom sluaju ne moe biti
miljeno na osnovu teorije znaenja. Bilo da je analiziramo
sa stanovita oznaenoga (onoga to ona hoe da kae, nje
nih ideja, onoga to obeaje ili za ta se zalae) ili sa
stanovita oznaioca (uz pomo shema pozajmljenih iz ling
vistike ili psihoanalize) stvar se mnogo ne mijenja: to
je samo jedna epizoda. U jednom kao i u drugom sluaju
traimo je izvan mjesta na kome, za nau kulturu, nije
prestala ve stoljee i po da se raa i da ostavlja traga.
Takav nain deifrovanja upuuje na klasinu situaciju je
zika onakvu kakva je vladala u XVI vijeku, kada je reim
znakova postao dvojni i kada se znaenje odraavalo u obli
ku predstave; tada je knjievnost bila sazdana od oznau-
jueg i oznaenoga i zasluivala je da bude analizirana
kao takva. Poev od XI X vijeka, knjievnost vraa jezik
njegovom biu: ali ne onakvom kakav je izgledao krajem
renesanse. J er sad vie nema one izvorne rijei, apsolutno
poetne, koja je zapoinjala i ograniavala beskrajni pokret
govora; odsad e jezik rasti bez poetka, bez ogranienja i
obeanja. I upravo ulaenjem u taj uzaludni i sutinski pro
stor ispisuje se svakodnevno tekst literature.
G L A V A T R E A
PREDSTAVA
I DON KI HOT
Sa svojim obrtima i trikovima, avanture Don Kihota
oznaavaju granicu: u njima se dovrava stara igra slinosti
i znakova. Don Kihot nije ekstravagantan ovjek nego vie
savjestan hodoasnik koji se zaustavlja pred svim znacima
slinosti. On je junak I stog. Kao to ne uspijeva da se uda
lji iz svoje uske provincije, tako ne moe da ode ni iz do
bro poznate ravnice koja se iri oko Analognog. On bezbroj
puta prelazi preko nje, ne prekoraivi nikad jasnu granicu
razlike i ne dospjevi do srca identiteta. On sam, meutim,
lii na neki znak. Dug, mrav grafiki znak poput slova,
kao da upravo izlazi iz otvorene knjige. itavo njegovo bie
jeste samo jezik, tekst, odtampani listii, ve prepisana
pria. Sainjen je od izukrtanih rijei; to je rukopis koji
luta po svijetu meu slinim stvarima. Ali ne sasvim to:
jer kao siromani hidalgo on moe postati vitez samo slu
ajui iz daleka vjekovnu epopeju koja stvara zakon. K nji
ga je manje njegovo postojanje nego njegov zadatak. On
je stalno mora konsultovati da bi znao ta treba da radi
ili kae i kakve znakove treba da d sebi i drugima kako bi
pokazao da je on iste prirode kao i tekst iz koga je proiza-
ao. Viteki romani su jednom zauvijek dali recept za nje
govu avanturu.
I svaka epizoda, svaka odluka i svaki podvig bie znaci
da je Don Kihot zaista slian svim tim oznakama koje je
kopirao.
Ali, ako hoe da im bude slian, to je stoga to ih mo
ra dokazati, to ve znaci (itljivi) ne lie vie na bia (vid
112
RI J ECI I STVARI
ljiva). Svi ti napisani tekstovi, svi ti ekstravagantni romani
su upravo bez premca: nita im na svijetu nije nikad liilo;
njihov beskrajni jezik ostaje u neizvjesnosti, nikakva sli
nost ih ne moe ispuniti; oni mogu zapaliti sve i svi izgorje
ti a da lice svijeta zbog toga ne bude izmijenjeno. Liei na
tekstove iji je on svjedok, predstavnik i analogna stvar
nost, Don Kihot mora pruiti dokaz i iznijeti nepobitnu
tvrdnju da oni govore istinu, da su oni jezik svijeta. Na
njemu je da ispuni obeanja koja su dale knjige. Na njemu
je da ponovo stvori epopeju, ali u obrnutom smjeru: ova
je priala (ili tvrdila da pria) o stvarnim podvizima, na
koje se uva uspomena; Don Kihot, pak, treba da ispuni
realnou znakove bez sadraja. Njegova avantura je de-
ifrovanje svijeta: savjesno puteestvuje s ciljem da na i
tavoj Zemlji oive figure koje pokazuju da knjige kau isti
nu. Taj podvig treba da bude dokaz: on se ne sastoji u
stvarnom trijumfu zbog toga pobjeda u osnovi nije ni
velika nego u transformisanju stvarnosti u znak. U znak
po kome se utvruje da znaci jezika odgovaraju samim
stvarima. Don Kihot ita svijet da bi dokazao knjige. I jedi
ni dokaz koji o sebi daje to je svjetlucanje slinosti.
itav njegov put je potraga za slinostima: najsitnije
analogije su pozvane kao usnuli znaci koje treba probuditi
da bi ponovo poeli govoriti. Stada, sluavke, krme, po
znaju jezik knjiga u onolikoj mjeri ukoliko lie na dvorce,
dame ili armije. To je uvijek razoarana slinost koja tra
eni dokaz pretvara u podsmijeh i ostavlja beskrajno up
ljom rije u knjigama. Ali i neslinost ima svoj model koji
ropski oponaa: ona ga nalazi u metamorfozi arobnjaka.
Na taj nain bi svi pokazatelji ne-slinosti, svi znaci koji
ukazuju da pisani tekstovi ne govore istinu, liili na igru
arolije koja lukavstvom unosi elemente razlike u podruje
neosporne slinosti. I poto je ta magija bila predviena i
opisana u knjigama, iluzorna razlika koju ona uvodi bie
samo zaarana slinost. Dakle, samo dopunski dokaz da zna
kovi lie na istinu.
Don Kihot ocrtava negativnu stranu renesansnog svi
jeta; pisana rije je prestala da bude proza svijeta; sli
nosti i znaci razvili su svoj stari savez; slinosti razoara
vaju, tendiraju ka viziji i deliriju; stvari uporno ostaju pri
svom ironinom identitetu: one su samo ono to jesu; rijei
kreu u avanturu bez sadraja, bez slinosti koja bi ih is
punila; rijei ne obiljeavaju vie negoli stvari; one drije
PREDSTAVA
113
maju meu listovima knjiga, u praini. Magija, koja je omo
guavala odgonetanje svijeta otkrivanjem tajnih slinosti
ispod znakova, slui samo da bi bezumno objasnila zato
su analogije uvijek razoarane. Erudicija, koja je prirodu i
knjige itala kao jedinstven tekst, svedena je na svoje hi-
mere: razasutim po poutjelim listovima knjiga, znacima
jezika ostaje jo kao vrijednost jedino fikcija onoga to
predstavljaju. Pisana rije i stvar vie ne lie. I zmeu njih,
Don. Kihot polazi u avanturu.
J ezik ipak nije postao sasvim nemoan. On odsad ima
novu mo, koja je samo njemu svojstvena. U drugom di
jelu romana, Don Kihot susree linosti koje su itale prvi
dio teksta i koje priznaju njega, realnog ovjeka, za junaka
knjige. Servantesov tekst se pribira u sebi, udubljuje u svo
ju vlastitu gustinu i postaje za sebe predmet svoje vlastite
prie. Prvi dio avantura igra u drugom dijelu ulogu koja je
u poetku pripadala vitekim romanima. Don Kihot mora
biti vjeran toj knjizi jer je i sam stvarno postao knjiga;
da bi je zatitio od greaka, on ima na raspolaganju falsifi
kate, apokrifne nastavke; on mora da dobije isputene de
talje; on mora J a obgrli istinu. Ali sam Don Kihot nije i
tao tu knjigu i ne treba da je ita, jer on je knjiga od mesa
i kosti. On, koji stalnim itanjem postaje lutajui znak u
svijetu koji ga ne prepoznaje, on, evo, postaje uprkos
sebi i ne znajui to knjiga koja sadri svoju istinu; on
sumira sve to je uinio, rekao, vidio ili mislio; omoguava
da ga najzad prepoznamo jer toliko lii na sve te znakove
koje je za sobom ostavio u obliku neizbrisive brazde. I z
meu prvog i drugog dijela, u sjecitu ta dva toma, i jedino
njihovom snagom, Don Kihot je postao realan. Tu svoju
realnost on duguje samo jeziku i ona iskljuivo ostaje in
herentna rijeima. I stina Don Kihota nije u odnosu rijei
prema svijetu, nego u toj tankoj i konstantnoj vezi koju
verbalna obiljeja ispredaju sama po sebi i za sebe. I zne
vjerena fikcija epopeje postaje reprezentativna mo jezika.
Rijei se zatvaraju u svojoj prirodi znaka.
Don Ki hot je prvo moderno djelo jer u njemu susre
emo beskrajnu igru okrutnog razuma identinosti i raz
lika u znacima i slinostima; jer u njemu jezik raskida
svoju staru vezu sa stvarima da bi uao u onu suverenu
usamljenost, iz koje se vie nee vratiti, u svoje strmo bie,
koje je postalo literatura; jer njegova slinost ulazi tu u
fazu koja za nju znai bezumlje i imaginaciju. Kad su ve
114
RIJ ECI I STVARI
jednom dati slinost i znaci, mogu se konstituisati dva is
kustva i dva lica se suoiti. Luak, shvaen ne kao boles
nik, nego kao konstituisano i odravano odstupanje, kao
neophodna kulturna fikcija, postaje u zapadnjakom isku
stvu ovjek divljih slinosti. Takav lik, kakav je ocrtan u
romanima ili u pozoritu baroknog doba, i kakav se poste
peno institucionalizovao do psihijatrije XI X vijeka, to je
lik koji se alijenirao* u analogiju. On je neuravnoteen
igra I stog i Drugog. On smatra stvari onima to nisu, a lju
de zamjenjuje jedne drugima; on ne poznaje prijatelje, a
prepoznaje strance; on vjeruje da skida maske a sam stav
lja masku. On izvre sve vrijednosti i sve proporcije jer
vjeruje da u svakom trenutku deifruje znakove: on u odr-
pancu vidi kralja. U kulturnoj predstavi koja je vladala o
luaku do kraja XVI I I vijeka, on je razliit samo ukoliko
ne zna za razliku, on svuda vidi samo slinosti i znake
slinosti; za njega svi znaci lie i sve slinosti vrijede kao
znaci. Na drugom kraju kulturnog prostora, ali bliskom
prema zakonu simetrije, pjesnikom se smatra onaj koji, iz
nad imenovanih svakodnevno predvienih razlika, prona
lazi zapretanu srodnost meu stvarima, nj.hove razasute
bliskosti. I spod utvrenih znakova i uprkos njima, on slua
drugi govor, mnogo grublji, koji podsjea na vrijeme kada
su rijei svjetlucale u univerzalnoj slinosti stvari: suvere
nost I stog, tako teka za iskaz, brie u svom jeziku razlike
u znacima.
Otuda, sigurno, u modernoj zapadnoj kulturi suoava
nje poezije i ludila. Ali to vie nije platonovska tema o in-
spirisanom deliriju. To je znak novog iskustva o jeziku i o
stvarima. Na marginama znanja koje odvaja bia, znakove i
slinosti, da bi ograniio svoju mo, luak vri funkciju ho-
mosemantizma: on prikuplja sve znake i ispunjava ih sli-
nou koja ne prestaje da se razgranava. Pjesnik vri su
protnu funkciju; on ima alegorinu ulogu; ispod jezika zna
kova i ispod igre njihovih razlika, jasno ocrtanih, on oslu
kuje drugi jezik, jezik bez rijei i govora, jezik slinosti.
Pjesnik priziva slinost do samih znakova koji je izriu,
luak sve znakove ispunjava slinou koja ih naposljetku
potire. Stoga i pjesnik i luak, na vanjskoj ivici nae kultu
re i sasvim blizu njenih sutinskih presjeka, zauzimaju po
loaj na granici marginalnu poziciju i duboko arhai-
*) Alijenacija u francuskom jeziku, pored ostalog, oznaava i stanje
poremeene psihe. Prim. prev.
PREDSTAVA
115
nu siluetu gdje njihove rijei bez prestanka pronalaze
snagu neobinog i izvor svog osporavanja. I zmeu njih se
otvorio prostor znanja u kome, uslijed sutinskog raskida
u zapadnom svijetu, nee vie biti govora o slinosti, nego
o identinosti i razlici.
I I RED
Status diskontinuiranih stanja nije lako uspostaviti za
istoriju uopte. Sigurno je jo i tee za istoriju misli. e
limo li napraviti neku podjelu? Svaka granica je samo pro
izvoljan presjek u jednoj neodreeno mobilnoj cjelini. e
limo li podijeliti jedan period? Ali, imamo li pravo da izme
u dvije vremenske take stavimo simetrine pukotine ka
ko bi se izmeu njih pojavio kontinuiran i jedinstven sis
tem? Otkud se oijda taj sistem konstituie, zatim blijedi i
iezava? Kakvom bi reimu moglo da bude podvrgnuto
njegovo postojanje i njegovo iezavanje? Ako on u sebi
sadri princip koherencije, odakle se moe pojaviti strani
elemenat koji ga moe osporiti? Kako misao moe izbjei
ono to ona nije? ta uopte znai: ne moi vie misliti
neku misao? A ta znai zapoeti neku novu misao?
Diskontinuitet injenica da za nekoliko godina jedna
kultura prestane da misli kako je to dotle radila i pone
da misli o drugim stvarima .i na drugi nain otvara se
zaista prema spoljanjoj eroziji, onom prostoru koji je za
misao sa druge strane, ali u kome ona nije prestala da
misli od poetka. U krajnjoj liniji, problem koji se postav
lja jeste problem odnosa misli i kulture: kako je moguno
da misao zauzme mjesto u prostoru svijeta, da tu nalazi
svoje porijeklo i da ne prestaje da ovdje-ondje uvijek iz
nova zapoinje? Ali moda jo nije vrijeme da se postavi taj
problem; treba, vjerovatno, saekati da se arheologija mi
sli bolje uvrsti, da bolje odmjeri ta moe direktno i po
zitivno opisati, da definie pojedinane sisteme i unutranje
sklopove kojima se obraa da bi odluila da obuhvati ita
vu misao i da j oj postavlja pitanja iz onog domena u kome
sama sebi postaje neuhvatljiva. Neka za ovaj put bude
dovoljno prikupljanje tih diskontinuiteta u empirijskom
poretku koji je istovremeno oevidan i nejasan.
Poetkom XVI I vijeka, u periodu koji se, s pravom ili
ne, naziva barok, misao prestaje da se kree u mediju sli
8*
116
RI J ECI I STVARI
nosti. Slinost vie nije oblik znanja, nego prije prilika
za greku, opasnost kojoj se izlaemo kad ne ispitujemo
slabo osvijetljeno mjesto konfuzija. esta je navika, kae
Dekart u prvim redovima djela Regulae, da kad otkrijemo
izvjesnu slinost izmeu dvije stvari, pripiemo i jednoj i
drugoj, ak i u onim takama u kojima su one u stvarno
sti razliite, ono to smo utvrdili kao tano samo za jednu
od njih (1). Period slinog upravo se time zatvara. I za nje
ga ostaju samo igre. I gre ija arobna mo izrasta iz
nove srodnosti izmeu slinosti i iluzije; svuda se ocrtava
ju himere slinosti, ali zna se da su to himere; to je po
vlaten trenutak varljivog izgleda, komine iluzije, pozo-
rita koje se podvostruava, zabuna, snova i vizija; to je
vrijeme varljivih ula; to je vrijeme u kome metafore, po-
reenja i alegorije definiu pjesniki prostor jezika. I sto
ga znanje XVI vijeka ostavlja deformisano sjeanje o mi
jeanom saznanju i bez pravila, u kojem su se sve stvari
na svijetu mogle pribliiti sluaju iskustva, tradicije ili
lakovjernosti. Odsada e lijepe stroge figure slinosti biti
zaboravljene. A znaci koji su ih obiljeavali bie smatrani
za sanjarenja i aroliju znanja koje jo nije postalo ra
zumno.
Ve kod Bekona nalazimo kritiku slinosti. To je em
pirijska kritika, koja nije uperena protiv odnosa poretka
i jednakosti stvari, nego protiv tipova duha i oblika ilu
zije kojima su mogli biti potinjeni. U pitanju je, dakle,
doktrina zamjene uloga. Bekon ne razbija slinosti na os
novu oevidnih dokaza i njihovih pravila. On ih prikazuje
kako titraju pred oima, iezavaju kad im se pribliimo,
ali se ubrzo ponovo obrazuju malo dalje. To su idoli. Pe
inski idoli, ali oni iz pozorita, uvjeravaju nas da stvari
lie na ono to smo nauili i na teorije koje smo formuli-
sali; drugi idoli nas uvjeravaju da stvari lie meusobno.
Ljudski duh je po prirodi upuen da pretpostavlja kako u
stvarima ima vie reda i slinosti nego to ih on sam na
lazi; i dok je priroda puna izuzetaka i razlika, duh svuda
vidi harmoniju, sklad i podudarnost. Otuda se pojavila
fikcija da sva nebeska tijela u svom kretanju opisuju sa
vrene krugove; takvi su idoli plemena, spontane fikcije
duha. Njih prate kao posljedice, a ponekad kao uzroci
jezike konfuzije: jedno jedino i isto ime pripisuje se
bez razlike stvarima koje nisu iste prirode. To su idoli fo
ruma (2). J edino ih obazrivost duha moe razbiti. Ako se
PREDSTAVA
117
odupre prirodi i prirodnoj lakoumnosti, on bi postao pro
doran i uoio razlike svojstvene prirodi.
Kartezijanska kritika slinosti je drugog tipa. To vie
nije misao XVI vijeka, uznemirena pred samom sobom,
koja poinje da se odrie svojih najbliih figura; to je kla
sina misao koja slinost iskljuuje kao fundamentalno is
kustvo i primarni oblik znanja, otkrivajui u njoj zbrkanu
mjeavinu koju treba analizirati prema kategorijama iden
tinosti i razlike, mjere i reda. Ako Dekart opovrgava sli
nost, to ne znai da on iz racionalne misli iskljuuje postu
pak poreenja, niti da ga nastoji ograniiti, nego, napro
tiv, on ga univerzalizuje i na taj nain mu daje najistiji
oblik. J er, zapravo poreenjem mi pronalazimo figuru,
prostornost, pokret i ostale sline elemente to jest,
jedinstvenu prirodu na svim mjestima gdje oni mogu
biti prisutni. A s druge strane, u izvoenju tipa: svako A
je B, svako B je C, dakle svako A je C, jasno je da duh
meusobno uporeuje traeni i dati termin, tj. A i C, u
takvom odnosu gdje i jedan i drugi jesu B. Prema tome,
ako ostavimo po strani intuiciju nekih izolovanih sluaje
va, moemo rei da do saznanja dolazimo meusobnim
uporeivanjem dviju ili vie stvari (3). Meutim, istin
sko saznanje mogue je jedino pomou intuicije, to jest u
posebnom aktu iste i paljive inteligencije, i pomou de
dukcije koja meusobno povezuje oevidne dokaze. Ali, ka
ko uporeenje koje iziskuju skoro sve vrste spoznaje
i koje, po definiciji, nije ni izolovana oevidnost ni deduk
cija moe dozvoliti raanje prave misli? Skoro sav
trud ljudskog uma sastoji se u tome da omogui tu ope
raciju. (4).
Postoje dva oblika poreenja, i ne vie od dva: pore-
enje mjere i poreenje reda. Veliine i umnoci mogu se
mjeriti, to jest kontinuirane i diskontinuirane veliine; ali
u oba sluaja operacija mjerenja pretpostavlja da se, za
razliku od rauna koji ide od elemenata ka cjelini, prije
svega uzima u obzir cjelina, a da se zatim dijeli na dijelo
ve. Takva podjela zavrava se jedinicama od kojih su jedne
konvencionalne ili pozajmljene<? (za kontinuirane velii
ne), a druge (za umnoke ili diskontinuirane veliine) su
aritmetike jedinice. Uporediti dvije veliine ili dva umno
ka znai primijeniti na analizu jednog i drugog zajedniku
jedinicu. Na taj nain, analiza sprovedena mjerenjem svodi
se u svakom sluaju na aritmetike odnose jednakosti i ne
118
RIJ ECI I STVARI
jednakosti. Mjerenje omoguava analiziranje slinog pre
ma proraunljivom obliku identiteta i razlike (5).
to se tie reda, on se uspostavlja bez pozivanja na
neku vanjsku jedinicu: J a odista prepoznajem kakav red
postoji izmeu A i B, ne razmatrajui nita drugo, osim ta
dva ekstremna pojma; red stvari se ne moe upoznati
izolovano u njihovoj prirodi, nego jedino otkrivajui naj-
jedinstveniju prirodu, zatim onu koja joj je najblia, da
bi se tako stiglo do najkompleksnijih stvari. Dok je upore-
ivanje mjerenjem zahtijevalo diobu, a zatim primjenu za
jednike jedinice, ovdje uporeivanje i rangiranje znae
istu stvar: uporeivanje rangiranjem je jednostavan in
koji omoguava da se pree sa jednog pojma na drugi, za
tim na trei itd., i to kroz apsolutno neprekinuto kreta
nje (6). Tako se uspostavljaju serije u kojima prvi pojam
postaje priroda koju moemo dokuiti intuicijom, nezavis
no od svake druge reference; u njemu su drugi pojmovi
rasporeeni prema rastuim razlikama.
To su, dakle, ta dva puta uporeivanja: prvi analizira
po jedinicama da bi uspostavio odnose jednakosti i nejed
nakosti; drugi uspostavlja elemente, i to najjednostavnije,
i rasporeuje razlike prema najslabijem stepenu. Meu
tim, moguno je svesti mjerenje veliina i umnoaka na
utvren red; aritmetike vrijednosti se uvijek mogu raspo
rediti u okviru neke serije: umnoak jedinica moe se, da
kle, rasporediti prema nekom redu kao to je tekoa i
koji pripada poznavanju mjerenja, ali zavisi jedino od po
retka (7).
I upravo metoda i njen napredak sastoje se u ovo
me: svesti svako mjerenje (svako odreivanje pomou
jednakosti i samu jednakost) na uvrtavanje u seriju koja,
polazei od jednostavnog, iznosi na vidjelo razlike kao ste-
pene kompleksnosti. Slinost, poto je bila analizirana pre
ma zadatoj jedinici i odnosima jednakosti i nejednakosti,
analizira se prema evidentnoj identinosti i razlikama:
razlikama koje mogu biti miljenje i kao i nferencije. I pak
taj rad ili generalizovano uporeenje uspostavlja se samo
prema sklopu spoznaje; apsolutni karakter koji se priznaje
svemu to je jednostavno treba shvatiti i ponovo vasposta-
viti one modifikacije koje su izmijenile i samo znanje
na prvobitni nivo, koji ini mogunim saznanje i nain
postojanja onoga to treba saznati.
PREDSTAVA
119
Te modifikacije se mogu rezimirati na sljedei na
in. Prije svega, analiza dolazi na mjesto analogijske hi-
jerharhije: u XVI vijeku postojao je globalni sistem su
glasja (zemlja i nebo, planete i lice, mikrokozam i makro-
kozam) i svaka pojedina slinost bila je ukljuena u okvir
tog opteg odnosa; odsada, meutim, svaka e slinost biti
podvrgnuta poreenju, to jest, ona e biti prihvaena tek
kad bude pronaena mjerenjem, zajednikom jedinicom
ili, jo radikalnije, na osnovu svog reda, identiteta i serije
razlika. Osim toga, igra slinosti bila je nekad beskonana;
uvijek je bilo moguno otkriti nove, jedinu granicu pred
stavljala je ogranienost stvari, konanost svijeta pritije-
njenog izmeu makrokozma i mikrokozma. Odsada e, me
utim, biti moguno kompletno nabrajanje: bilo u obliku
iscrpnog popisa svih elemenata koji ine cjelinu koju is
traujemo, bilo u obliku kategorizacije prouavanog do
mena, bilo, najzad, u obliku analize izvjesnog ali do
voljnog broja taaka uzetih iz itave serije. Uporeiva-
nje, na taj nain, moe doi do savrene izvjesnosti: nikad
dovren i uvijek otvoren prema novim eventualnostima,
stari sistem slinosti mogao je uzastopnim potvrivanjima
postati sve vie i vie vjerovatan; ali nikad nije mogao biti
izvjestan. Potpuno nabrajanje i mogunost prelaska sa bilo
koje take na slijedeu, omoguava apsolutno izvjesno sa
znanje identinosti i razlike: J edino nam nabrajanje mo
e dozvoliti, bez obzira kakvim pitanjem se bavili, da o
njemu uvijek donesemo istinit i izvjestan sud (8). Du
hovna aktivnost i to je etvrta taka nee se vie sa
stojati u meusobnom pribliavanju stvari, u traenju sve
ga onog to u njima moe otkriti srodnost, privlanost ili
tajno podijeljenu prirodu, nego naprotiv, u razaznavanju:
to jest uspostavljanju identinosti, a zatim u nunom pre
laenju na sve stepene koji se od nje udaljavaju. U tom
smislu, razaznavanje namee uporeivanju primarno i fun
damentalno istraivanje razlike: intuicijom odrediti jasnu
predstavu o stvarima i tano shvatiti nuni prelaz od jed
nog elementa iz serije do onog koji mu neposredno slijedi.
Najzad, posljednja posljedica, poto .je saznavanje isto to
i razaznavanje, istorija i nauka e biti razdvojene jedna
od druge. S jedne strane e biti erudicija, itanje autora,
igra njihovim shvatanjima; ova igra moe ponekad biti mo-
dikativna manje zbog slaganja nego zbog neslaganja:
Kad se radi o tekom pitanju, prirodnije je da postoji
120
RI J ECI I STVARI
mali broj onih koji mogu otkriti pravu istinu. Nasuprot
tome, i bez zajednike mjere sa njim, nalaze se sigurni su
dovi koje moemo donijeti intuicijom i njenim sklopovi
ma. Oni jedino i iskljuivo ine suinu nauke, i kad bi
smo ak proitali sva umovanja Platonova i Aristotelova...
ne bismo uopte nauili neku nauku, nego izgleda samo
istoriju (9). Od tog trenutka tekst prestaje da pripada
znacima i oblicima istine; jezik vie nije jedna od figura
svijeta, niti obiljeje utisnuto u stvari jo iz dubine vre
mena. I stina nalazi svoj izraz i svoj znak u jasnoj i oe
vidnoj percepciji. Zadatak rijei je da izraze istinu ako
mogu; ali rijei vie nemaju pravo da budu njeno obiljeje.
J ezik se izvlai izmeu bia da bi stupio u podruje pro
zirnosti i neutralnosti.
To je opti fenomen kulture XVI I vijeka, i ak optiji
od jedinstvenog uspjeha kartezijanizma.
Treba, naime, razlikovati tri stvari. S jedne strane je
postojao mehanizam koji je za jedan dosta kratak period
(druga polovina XVI I vijeka) predloio teorijski model za
izvjesne domene znanja kao to su medicina ili psihologija.
Postojala je i tenja, vrlo razliita u svojim oblicima, za
matematizacijom empirijskog svijeta; ta tenja je bila kon
stantna i kontinuirana u domenu astronomije i jednog di
jela fizike; u drugim oblastima bila je samo sporadina
ponekad samo neki pokuaj (kao kod Kondorsea), ponekad
predloen kao univerzalni ideal i horizont istraivanja
kao kod Kondijaka ili Destita (Destutt), ponekad, opet, od
baena u svojim osnovama (kod Bifona, na primjer). Ali
ni tu tenju ni pokuaje mehanizma ne smijemo brkati sa
odnosom koji je itavo klasino znanje, u svom najopti-
jem obliku, odravalo sa mathesis, shvaenom kao univer
zalna nauka o mjeri i redu. U obliku praznih rijei, op
skurno maginih, pod kartezijanskim uticajem ili njut-
novskim modelom, istoriari ideja obiavaju da mije
aju te tri stvari i da klasini racionalizam definiu kao
pokuaj da se priroda uini mehanikom i proraunljivom.
Drugi poluvjeti nastoje da pod tim racionalizmom
otkriju igru suprotnih sila, i to prirodnih i ivotnih sila
koje ne dozvoljavaju da budu svedene ni na algebru ni na
fiziku kretanja i koje tako, usred klasicizma, odravaju
izvor svega to se ne moe racionalizovati. Ta dva oblika
analize podjednako su nedovoljna. J er, za klasinu episte-
m, osnovno nije ni uspjeh ili krah rpehanizma, ni pravo ili
PREDSTAVA
121
nemogunost matematizacije prirode, nego upravo odnos
prema mathesis, koji do kraja XVI I I vijeka ostaje kon
stantan i nepromijenjen. Taj odnos ima dvije bitne karak
teristike. Prva: odnosi meu biima bie miljeni u obliku
reda i mjere, ali uz tu sutinsku neravnoteu da se pro
blemi mjere mogu uvijek svesti na probleme reda. Na taj
nain odnos svakog saznanja prema mathesis ispoljava se
kao mogunost uspostavljanja uredne sukcesije meu stva
rima, ak i onim koje se ne mogu mjeriti. U tom smislu
analiza e ubrzo dobiti vrijednost univerzalne metode; a
Lajbnicov projekat o stvaranju matematike kvalitativnih
redova nalazi se u samom srcu klasine misli; oko njega
ona sva gravitira. Ali, s druge strane, taj odnos prema
mathesis, kao optoj nauci reda, ne znai apsorbovanje
znanja u okviru matematike, niti oslanjanje svakog mogu
eg saznanja na njene principe; naprotiv, u korelaciji sa
traenjem jedne mathesis, javlja se izvjestan broj empirij
skih domena koji do sada nisu bili ni formirani ni defi-
nisani. Ni u jednom od tih domena, ili gotovo nijednom,
nije moguno pronai tragove mehanizma ili matematiza
cije; a ipak, svi su se konstituisali na bazi jedne mogue
nauke o redu. Ako openito pripadaju Analizi, njihov po
sebni instrumenat nije algebarska metoda, nego si stem zna
kova. Tako su se pojavile opta gramatika, prirodna istorija,
analiza bogatstva, nauka o redu u oblasti rijei, bia i po
treba; a svi empirizmi, novi u epohi klasicizma i koeksten-
zivni sa njenim trajanjem (oni kao hronoloka uporita
imaju Lanseloa (Lancelot) i Bopa, (Bopp), Reja (Ray) i
Kivijea (Cuvier), Petija (Petty) i Rikarda (Ricardo), prve
pisce oko 1660. i sekundarne autore iz 18001810), nisu se
mogli konstituisati bez odnosa koji je itava epi stem za
padne kulture odrala sa univerzalnom naukom o redu.
Taj odnos prema Redu je isto tako bitan za klasino
doba kao to je za renesansu bio odnos prema I nterpreta
ciji. I kao to je interpretacija XVI vijeka, potpomognuta
semiologijom i hermeneutikom, bila u osnovi spoznaja
slinosti, isto tako utvrivanje reda pomou znakova stva
ra empirijska znanja kao saznanja o identinosti i razlici.
Svijet slinosti, istovremeno nedefinisan i zatvoren, pun i
tautoloki, podijeljen je i kao otvoren u sredini; na jed
nom kraju nalazimo znakove koji su postali instrumenti
analize, obiljeja identinosti i razlike, principi zavoenja
reda, kljuevi za jednu tksinomiju; a na drugom em
122
RI J ECI I STVARI
pirijsku i rjeitu slinost stvari, onu podmuklu slinost
koja ispod misli prua beskrajni materijal za diobe i ras
podjele. S jedne strane opta teorija Znakova, podjela i
klasifikacija; a s druge problem neposrednih srodnosti,
spontanog pokreta imaginacije, ponavljanja prirode. I zme
u toga imamo nova znanja koja nalaze svoj prostor u
tom otvorenom rastojanju.
I I I PREDSTAVLJ ANJ E ZNAKA
ta je znak u epohi klasicizma? J er, u prvoj polovini
XVI I vijeka, i to zadugo moda sve do naih dana
promijenio se itav reim znakova i uslova pod kojim oni
vre svoju udnu funkciju; a to je ono to im, izmeu
toliko drugih stvari koje znamo ili vidimo, odmah daje
obiljeje znaka; to je samo njihovo bie. Na pragu klasi
cizma znak prestaje da bude figura svijeta i prestaje da
bude vezan vrstim i tajnim vezama slinosti ili afiniteta
za ono to obiljeava.
U klasicizmu znak se definie pomou tri promjenlji
ve veliine (10). a) Porijeklo veze: znak moe biti prirodni
(kao to odbljesak u ogledalu oznaava ono to se odra
ava) i konvencionalni (kao to neka rije, za odreenu
grupu ljudi, moe da oznaava ideju), b) Tip veze: znak
moe pripadati cjelini koju obiljeava (kao to je vedar
izraz lica rezultat dobrog zdravlja, koje se na taj nain
ispoljava) ili biti odvojen (kao to su figure iz Starog
Zavjeta daleki znaci otjelovljenja i iskupljenja), c) Sigur
nost veze: znak moe biti tako stalan da se moemo po
uzdati u njegovu vjernost (kao to disanje oznaava ivot);
ali moe biti i samo vjerovatan (kao bljedilo za trudnou).
Nijedan od tih oblika veze ne ukljuuje nuno slinost, ni
sam prirodni znak je ne zahtijeva: krik je spontani znak
straha, ali mu nije i analogan; ili, kao to kae Berkli (Ber
keley), vizuelni utisci su znaci dodira koje je stvorio bog,
a ipak mu ni na kakav nain ne lie (11). Te tri promjen
ljive veliine zamjenjuju slinost da bi definisale efikas
nost znaka u domenu empirijskog saznanja.
1. Znak, poto je uvijek izvjestan ili vjerovatan, mora
nai svoje mjesto u okviru saznanja. U XVI vijeku sma
tralo se da su znaci utisnuti u same predmete kako bi lju
di mogli objelodaniti njihove tajne, njihovu narav ili nj i-
PREDSTAVA
123
hove vrline; ali to otkrie bilo je samo krajnji cilj znako
va, opravdanje njihova prisustva; to je bila njihova mo
guna upotreba i sigurno najbolja; ali njima nije bilo po
trebno da budu poznati da bi postojali: ak i ako su osta
jali utljivi i ako ih niko nije primjeivao, oni nisu nita
gubili od svoje konsistencije. Znaenjsku funkciju njima
nije dodjeljivalo saznanje, nego sam jezik stvari. Poev od
XVI 11 vijeka podruje znaka se dijeli izmeu izvjesnog
i vjerovatnog: to znai da vie nema nepoznatog znaka niti
nijemog obiljeja. Ali ne stoga to ljudi posjeduju sve
mogune znakove, nego zato to se znak objelodanjuje tek
kad se sazna da je moguan odnos zamjene izmeu dva
ve poznata elementa. Znak ne oekuje mirno dolazak
onoga koji ga moe prepoznati: on se konstituie jedino
u aktu saznavanja.
Na toj taki znanje kida staru vezu sa cLivinatio (pro
roanstvo). Ovo posljednje je uvijek pretpostavljalo znako
ve koji su mu prethodili: tako je itavo saznanje bilo smje
teno u procjepu otkrivenog znaka ili ve potvrenog ili
tajno prenesenog. Zadatak tog saznanja bio je da otkrije
prvobitni jezik koji je bog proirio po svijetu; u tom smi
slu saznanje je u svojoj sutini prorokovalo, i to proroko
valo boanski dar. Od tog vremena i ubudue znak e do
biti svoje znaenje tek u samom saznanju; od saznanja e
znak preuzeti svoju izvjesnost ili svoju vjerovatnou. I
ako se bog jo koristi znakovima da bi nam govorio kroz
prirodu, on se slui naim saznanjem i vezama koje se
uspostavljaju izmeu utisaka da bi u naem duhu vaspo-
stavio odnos znaenja. Takva je uloga osjeanja kod Ma-
lebrana (Malebranche) ili osjeaja kod Berklija (Berke
ley): u prirodnom sudu, osjeanju, u vizuelnim utiscima,
u percipiranju tree dimenzije, povrina, nejasna, ali pri
sutna, neizbjena i prisna saznanja slue kao znaci za dis
kurzivnu spoznaju, kojoj mi poto nismo puki duhovi
ne moemo ili nemamo prilike da ovladamo snagom
naeg duha. K od Malebrana i Berklija znak koji je bo
gom dan udruuje u sebi, na lukav i susretljiv nain, dva
razliita saznanja. Tu vie ne postoji cLivinatio uvrta
vanje saznanja u zagonetni, otvoreni i sveti prostor zna
kova; postoji samo kratkotrajno saznanje, svedeno na vla
stite okvire: saimanje dugog niza sudova u brzu figuru
znaka. Tako vidimo kako se saznanje, jednim retrograd
nim pokretom, sada otvara vjerovatnoi poto je zatvorilo
124
RI J ECI I STVARI
znakove u svoj vlastiti prostor. Od jedne impresije do dru
ge odnos e biti kao izmeu znaka i onog to je oznaeno,
to jest odnos koji se, poput onog u sukcesiji, odvija od
najmanje vjerovatnoe do najvee izvjesnosti. Povezanost
ideja ne implicira odnos izmeu uzroka i posljedice nego
samo odnos izmeu pokazatelja ili znaka i oznaene stvari.
Vatra koja se vidi nije uzrok bola koji osjeam kad joj
se odve pribliim: ona je samo pokazatelj koji me upo
zorava na takav bol (12). Na mjesto saznanja koje je na
sumce pogaalo apsolutne znakove doao je splet znako
va izgraen postepenim saznavanjem vjerovatnog: Hjum
(Hume) je tako postao mogu.
2. Druga promjenljiva veliina znaka: oblik veze sa
onim to oznaava. I grom konvencije, nadmetanja, a na
roito simpatije, slinost je u XVI vijeku trijumfovala nad
prostorom i vremenom; jer funkcija znaka bila je da svede
i ujedini. U klasicizmu, naprotiv, znak se karakterie svo
jom sutinskom disperzijom. Kruni svijet konvergentnih
znakova zamijenjen je irenjem u beskraj. U tom prostoru
znak moe zauzimati dva poloaja: ili da, kao elemenat, i
ni dio onoga to obiljeava, ili da je od toga stvarno tre
nutno odvojen. I stinu govorei, ta alternativa nije radikal
na; jer znak, da bi mogao vriti svoju funkciju, mora isto
vremeno biti uvrten u ono to oznaava i odvojen od nje
ga. Da bi znak zaista bio ono to jeste, trebalo je da bude
dat saznanju istovremeno kad i ono to on oznaava. Kao
to primjeuje Kondijak (Condillac), zvuk nee za dijete
nikad postati verbalni znak stvari, ako ga nije bar jednom
ulo u trenutku kad je tu stvar uoilo (13). Ali da bi ele
menat percepcije mogao postati njen znak, nije dovoljno
da on bude njen dio; treba da se, kao elemenat, razlikuje
i odvaja od globalnog utiska za koji je bio nejasno vezan;
treba, dakle, da taj utisak bude razdijeljen, da se panja
usredsredi na jedan od isprepletenih dijelova koji ga sa
injavaju i koji su od njega izolovani. Konstitucija znaka
je, dakle, nerazdvojna od analize. On je njen rezultat jer
bez nje se ne bi mogao ni javiti. On je, takoe, i njen in-
strumenat, jer, jednom definisan i izolovan, moe biti pre
nesen na nove utiske: i u tom sluaju prema utiscima on
igra ulogu reetke. Poto duh vri analizu, javlja se znak.
Poto duh raspolae znakovima, analiza ne prestaje da se
nastavlja. I razumljivo je zato su se od Kondijaka do
Destit de Trasija i Geranda (Gerando) opta doktrina zna
PREDSTAVA
125
kova i definicija analitike moi miljenja udruile u istoj
teoriji saznanja.
Kada je u Logici Por-Roajala reeno da znak moe biti
inherentan onome to oznaava ili odvojen od njega, onda
je istaknuto da u klasicizmu znak nije imao ulogu da iz
razi svijet blizak sebi i inherentan svojim vlastitim oblici
ma, nego upravo da ga otvori, da ga rasporedi prema ne-
definisanim povrinama i da, poevi od tog svijeta, na
stavi beskrajno irenje supstituta u kojima je on miljen.
I na taj nain svijet je izloen analizi i kombinatorici; on
je u cjelosti potinjen redu. Znak u klasicistikoj misli ne
potire odstojanja niti ukida vrijeme: naprotiv, on omogu
ava da se oni razviju i da se postepeno savladaju. Po
mou znaka stvari postaju uoljive, uvaju svoj identitet,
razvijaju se i povezuju. Zapadni um stupa u epohu rasu
ivanja.
3. Ostaje i trea promjenljiva veliina: ona koja mo
e imati vrijednost i prirode i konvencije. Odavna je po
znato mnogo prije Kratila da znaci mogu biti dati
od prirode ili stvoreni od ljudi. Ni XVI vijeku to nije bilo
nepoznato: on je u ljudskom govoru prepoznavao institu
cionalne znakove. Ali vjetaki znaci duguju svoju snagu
jedino svojoj vezanosti za prirodne znakove. Ovi potiru sve
ostale. Poev od XVI I vijeka, prirodi i konvenciji pripi
suje se obrnuta vrijednost: prirodni je onaj znak koji je
preuzet od stvari i konstituisan kao saznajni znak. On je
stoga propisan, krut, nepodesan, i duh njim ne moe ovla
dati. Naprotiv, kada se utvruje znak konvencije, uvijek
ga je moguno (ak i potrebno) izabrati tako da bude jed
nostavan, lagan za pamenje, primjenljiv na beskrajan
broj elemenata, sposoban da se sam razbije i ponovo sa
stavi; institucionalni znak je znak u svojoj punoj funkciji.
On upravo oznaava granicu izmeu ovjeka i ivotinje;
on koji imaginaciju preobraava u dragovoljno sjeanje,
a spontanu panju u refleksiju i instinkt u razumno sazna
nje (14). Najzad, njegove mane otkrio je I tar (I tard) kod
averonskog divljaka. Prema tim znacima konvencije, pri
rodni znaci su samo rudimentarna skica, daleki crte koji
e biti zavren tek oivljavanjem proizvoljnog
Ali to arbitrarno se mjeri po svojoj funkciji i pravi
lima koja ona vrlo precizno definie. Arbitrarni sistem
znakova mora omoguiti analizu stvari u njihovim najjed
nostavnijim elementima: on dekomponuje stvari do njiho
126
RI J ECI I STVARI
va porijekla; ali on istovremeno mora pokazati kako su
mogune kombinacije tih elemenata i dozvoliti idealnu ge
nezu kompleksnosti stvari. Proizvoljno se ne suprot
stavlja prirodnom osim ako se eli naznaiti i nain na
koji su znaci bili utvreni. Ali proizvoljno oznaava i splet
analiza i kombinatorni prostor u kojima e se priroda is-
poljiti onakvom kakva ona jeste na nivou izvornih uti
saka i u svim mogunim oblicima njihove kombinacije. U
svom savrenstvu, sistem znakova je onaj jednostavni je
zik, providni, sposoban da imenuje elementarne estice;
to je takoe i ukupnost operacija koja definie sve mo
gune povezanosti. U naim oima to traenje porijekla i
taj proraun i grupa izgledaju nespojivi i mi ih rado
deifrujemo kao dvosmislenost u misli XVI I i XVI I I vi
jeka. I sto je tako i sa igrom sistema i prirode. U stvari, za
tu misao tu ne postoji nikakva kontradikcija; ili, tanije,
postoji jedan nuni i jedinstveni raspored koji proima
itavu klasinu epi stem: a to je pripadnost univerzalnom
proraunu i traenju elementarnog u sistemu koji je izvje-
taen i koji na taj nain moe predstaviti prirodu od nje
nih izvornih elemenata do simultanosti svih mogunih kom
binacija. U doba klasicizma, sluiti se znacima ne znai,
kao u prethodnim vjekovima, pokuati pronai ispod njih
primarni tekst govora koji se stvara i pamti zauvijek, to
znai pokuati pronai proizvoljni jezik koji e dozvoliti
razvoj prirode u njenom prostoru, razvoj krajnjih granica
njene analize i zakona njenog sastava. Znanje vie nema
ulogu rastvaranja stare Rijei na nepoznatim mjestima
gdje se ona moe sakriti; za to znanje treba stvoriti jezik
i pri tome ga jo uiniti dobrim, to jest da i u analizi i
kombinovanju bude zaista jezik prorauna.
Sada se ve mogu definisati instrumenti koje klasi
noj misli propisuje sistem znakova. On u spoznaju unosi
vjerovatnou, analizu i kombinatoriku opravdanu pro
izvoljnost sistema. On istovremeno otvara mogunost za
traenje porijekla i za proraune; za stvaranje slika, uvr
ujui mogune kompozicije, i za vraanje na genezu po-
ev od najjednostavnijih elemenata; on pribliava znanje
jeziku i nastoji da sve jezike zamijeni sistemom vjetakih
simbola i operacija logikog karaktera. Na nivou jedne is-
torije miljenja, ovo bi izgledalo kao preplitanje uticaja,
pri emu bi bio svakako istaknut individualni doprinos
Hobsa, Berklija, Lajbnica, Kondijaka do I deologa. Ali ako
PREDSTAVA
127
misao klasicizma ispitujemo na nivou onoga to je arheo
loki ini mogunom, primjeujemo da je disocijacija zna
ka i slinosti u poetku XVI I vijeka stvorila nove figure
(kao to su vjerovatnoa, analiza, kombinatorika, sistem
i univerzalni jezik), ali ne kao sukcesivne teme koje pro-
izilaze jedna iz druge ili jedna drugu potiskuje, nego kao
jedinstvenu mreu nunosti. I iz te mree mogle su se po
javiti individualnosti kao Hobs, ili Berkli ili Hjum ili Kon-
dijak.
I V PODVOSTRUENA PREDSTAVA
I pak, fundamentalno svojstvo znakova epi stem klasi
cizma jo nije istaknuto. injenica da znak moe biti manje
ilj vie vjerovatan, manje ili vie udaljen od onog to zna
i, da moe biti prirodan ili proizvoljan, a da pri tome nje
gova priroda i njegova vrijednost ne budu pogoene sve
to pokazuje da odnos znaka prema svom sadraju nije
osiguran u poretku samih stvari. Odnos oznaujueg i oz
naenoga situiran je u prostor u kome nikakva posredna
figura ne osigurava njihov susret: u okviru saznanja, taj
odnos je samo veza izmeu i deje o stvari i i deje o nekoj
drugoj stvari. Logika Por-Roajala kae: Znak krije dvije
ideje, jednu o stvari koju predstavlja, a drugu o predstav
ljenoj stvari; njegova priroda sastoji se u podsticanju prve
pomou druge (15). To je dvojna teorija o znaku koja se
nedvosmisleno suprotstavlja kompleksnoj organizaciji re
nesanse, kada je teorija znaka implicirala tri sasvim raz
liita elementa: ono to je bilo obiljeeno, ono to je obi
ljeavalo i ono to je omoguavalo da se u neem vidi obi
ljeje neeg drugog; taj posljednji elemenat bio je slinost:
znak je obiljeavao u onolikoj mjeri ukoliko je bio goto
vo isti kao ono to je oznaavao. Taj trostruki sistem koji
tei jedinstvu iezava zajedno sa milj.u prema slinosti
i biva zamijenjen striktno dvojnom organizacijom.
Ali postoji i jedan uslov koji omoguava da znak po
stane taj puki dualitet. Po svom jednostavnom biu ideje,
slike ili percepcije, udruene ili zamijenjene nekom drugom,
oznaavajui elemenat nije znak. On to postaje pod uslo-
vom da ispolji, izmeu ostalog, i odnos koji ga vee za ono
to oznaava. On mora da predstavlja, ali i ta predstava,
opet, mora da bude predstavljena u njemu. To je neopho
128
RI J ECI I STVARI
dan uslov za dvojnu organizaciju znaka, koji LOGI KA POR-
ROAJ ALA nagovjetava ak prije nego to i kae ta je to
znak: Kad u jednom predmetu vidimo samo predstavljen
neki drugi, ideja koju o njemu stiemo jeste ideja znaka,
i taj prvi predmet nazivamo znakom (16). I deja koja oz
naava podvostruava se, jer na ideju koja zamjenjuje ne
ku drugu nadovezuje se ideja o njenoj reprezentativnoj
snazi. I zar na taj nain ne dobijamo tri termina: ideju
koja oznaava, ideju koja je oznaena i, u okviru ove po
sljednje, ideju o njenoj reprezentativnoj ulozi. I pak, nije
u pitanju tajno vraanje na trojni sistem, nego neizbjeno
svoenje figure na dva termina koja se, u odnosu na samu
sebe, povlai i smjeta u okvir znaeeg elementa. U stvari,
sadraj, funkcija i odreenje znaeeg elementa ogrania
vaju se samo na ono to on predstavlja: sadraj mu je u
cijelosti podreen i providan; ali sadraj je oznaen samo
u predstavi koja se prua kao takva, a ono to je oznae
no smjeta se bez ostatka u predstavu znaka. Karakteristi
no je da prvi primjer za znak koji navodi LOGI KA POR-
-ROAJ ALA nije ni rije, ni krik, ni simbol, nego prostorna i
grafika predstava crte: karta ili slika. To je stoga to
sadraj slike ini samo ono to ona predstavlja, a ipak taj
sadraj izgleda predstavljen pomou predstave. Dvojni ras
pored znaka, kakav je bio u XVI I vijeku, dolazi na mjesto
jedne organizacije koja je na razne naine uvijek bila troj
nog karaktera, od stoika pa ak i od prvih grkih grama-
tiara; ali taj raspored pretpostavlja da je znak podvostru-
ena predstava, udvostruena u odnosu na samu sebe. Ne
ka ideja moe biti znak neke druge ne samo zato to se
izmeu njih moe uspostaviti odnos predstavljanja, nego i
zato to se to predstavljanje moe uvijek predstaviti u ok
viru ideje koja predstavlja. Osim toga, i zato to je pred
stava u svojoj sutini uvijek okomita u odnosu na samu
sebe: ona je istovremeno i indikacija i pojavl ji vanje: od
nos prema predmetu i ispoljavanje sebe. Poev od klasi
nog doba, znak je mogunost predstavljanja predstave u
onolikoj mjeri u kolikoj je nju moguno predstaviti.
To ima krupne posljedice. Prije svega, vanost zna
kova u klasinoj misli. Nekad su oni bili sredstva sazna
nja i kljuevi znanja; danas se oni ire paralelno sa pred
stavom, to jest itavom milju; oni su smjeteni u njoj, ali
je presijecaju du itavog njenog prostiranja: im je jedna
predstava vezana za drugu i u sebi predstavlja tu vezu, tu
PREDSTAVA
129
postoji znak: apstraktna ideja oznaava konkretnu percep
ciju u kojoj je formirana (K ondijak); opta ideja je samo
pojedinana ideja koja slui kao znak za druge (Berkli);
imaginacija je znak za percepciju iz koje je ova proizala
(Hjum, K ondijak), i, najzad, moguno je da su i sami os
jeaji (kao kod Berklija) znaci onoga to bog eli da nam
kae, to bi od njih napravilo znakove jedne cjeline zna
kova. Analiza predstave i teorija znakova apsolutno se pro
imaju: i onog dana kada se I deologija, krajem XVI I I vi
jeka, bude pitala o prioritetu koji treba dati ideji i znaku,
onog dana kada Destit (Destutt) bude prigovorio Gerandu
da je stvorio teoriju o znakovima prije nego to je defi-
nisao ideju (17), njihova napredna pripadnost poee da
se mijea, a ideja i znak prestae da budu savreno pro
vidni jedno za drugo.
Druga posljedica: to univerzalno irenje znaka u po
lju predstave iskljuuje ak i mogunost teorije o znae
nju. Doista, pitati se ta je to znaenje predstavljalo zna
ilo bi da ga zamiljamo kao odreenu figuru u svijesti.
Ali ako fenomeni nisu nikad dati osim u predstavi koja je,
sama po sebi i po svojoj mogunosti predstavljanja, u ci
jelosti znak, znaenje ne moe stvarati problem, tavie,
ono se i ne javlja. Sve predstave su meusobno vezane kao
znaci; one tako ine jednu ogromnu mreu, svaka se u
svojoj providnosti izdaje kao znak onoga to predstavlja; a
ipak ili upravo zbog toga nikakva specifina aktiv
nost svijesti ne moe nikad konstituisati znaenje. To je
sigurno stoga to klasika misao o predstavljanju iskljuu
je analizu iz znaenja, to mi koji mislimo o znacima na
osnovu analize imamo dosta tekoa da priznamo da je
klasina filozofija, od Malebrana do I deologa, od dna do
vrha bila filozofija znaka.
Nema smisla izvan ili prije znaka; ne postoji prethod
na prisutnost implicitna govoru koju bi trebalo vasposta-
viti da bi se objelodanio autohtoni smisao stvari. Ali ne
postoji ni konstruktivni in znaenja kao ni geneza u ok
viru svijesti. To je stoga to izmeu znaka i njegovog sa
draja ne postoji nikakav posredniki elemenat niti kakva
neprovidnost. Znaci, dakle, nemaju drugih zakona osim
onih koji determiniu njihov sadraj: svaka analiza znaka
istovremeno je, i sa punim pravom, deif rovan je onoga to
taj znak hoe da izrazi. I obrnuto, deif rovan je onoga to
je oznaeno predstavlja samo razmiljanje o znacima koji
9
130
RI J ECI I STVARI
na to upuuju. Kao i u XVI vijeku, semiologija i her-
meneutika stoje jedna uz drugu. Ali u drukijem obliku.
U doba klasicizma one se vie ne udruuju u treem ele
mentu slinosti; one se povezuju na osnovu vlastite moi
predstavljanja. Zato ne postoji teorija znakova razliita od
analize smisla. I pak taj sistem daje izvjesnu prednost pr
voj nad drugom; poto onome to je oznaeno ne pridaje
drukiji karakter od onoga koji pridaje znaku, smisao vie
nee biti cjelina razasutih znakova u njihovoj povezanosti;
on e proizilaziti iz kompletne slike znakova. Ali, s druge
strane, kompletna mrea znakova povezuje se i artikulie
prema presjecima svojstvenim samom smislu. Tako e sli
ka znakova biti slika stvari. Ako se itavo bie smisla na
lazi na strani znaka, funkcija je na strani onoga to je
oznaeno. Stoga je analiza jezika, od Lanseloa (Lancelot)
do Destit de Trasi ja, zasnovana na apstraktnoj teoriji ver
balnih znakova i uobliena u okvirima opte gramatike:
ali kao nit vodilju ona uvijek uzima smisao rijei; stoga
se i istorija prirode javlja kao analiza karaktera ivih bia,
ali i taksinomije, ak i vjetake, imaju cilj da se sjedine
sa prirodnim poretkom ili da ga to je moguno manje
razbiju. Stoga i analiza bogatstva poinje od novca i raz
mjene, dok je vrijednost uvijek utemeljena na potrebi. U
doba klasicizma ista nauka znakova vrijedi kao neposre
dni govor onoga to je oznaeno.
I , najzad, posljednja posljedica koja bez sumnje see
sve do nas: dvojna teorija znaka, ona koja ve od XVI I
vijeka ini osnov itave opte nauke o znaku, vezana je
sutinskim odnosom za optu teoriju predstave.
V I MAGI NACI J A SLI NOSTI
Tako su, dakle, znakovi osloboeni itave zbrke svi
jeta u kome ih je renesansa nekad rasporedila. Oni su sad
skriveni u predstavi, u sjecitu ideje, na tom uskom pro
storu gdje se ona igra sa samom sobom, rastvarajui se
i ponovo s,e obrazujui. to se tie podudarnosti, ona ubu
due moe samo da ispadne iz domena saznanja. To je
empirijska datost u svojoj najogoljenijoj formi; vie se ne
moe posmatrati kao sastavni dio filozofije (18), osim
ako njena netanost ne bi bila izbrisana i pomou znanja
pretvorena u odnos jednakosti i reda. A ipak, za saznanje
PREDSTAVA
131
slinosti je neophodan okvir. J er izmeu dvije stvari ne
moe biti uspostavljen odnos ni jednakosti ni reda ako nji
hova slinost nije bila bar povod za njihovo poreenje:
Hjum je identinost okvalifikovao kao filozofsku jer
pretpostavlja refleksiju, dok je slinost, za njega, spadala
meu prirodne odnose, tj. one koji prisiljavaju na duh
blagom silom, ali neizbjenom (19). Neka se filozof do
mile volje hvali tanou... ja ga ipak ikam da napravi
samo jedan korak u svojoj karijeri bez slinosti. Bacimo
samo pogled na metafiziko lice nauka, ak i naj apstrak
tnijih; i recite mi da li je moguno opte indukcije, koje
izvlaimo iz pojedinanih injenica, ili pak same vrste, ro
dove i sve apstraktne pojmove obrazovati drukije do uz
pomo slinosti (20). Na vanjskoj ivici znanja slinost je
ona jedva zacrtana forma, onaj rudimentarni odnos koji
saznanje mora obuhvatiti itavom irinom, ali koja neodre
eno ostaje iznad saznanja, kao nijema i neizbrisiva nu
nost.
Kao i u XVI vijeku, slinost i znak su fatalno pove
zani. Ali na nov nain. Umjesto da je slinosti potreban
znak kako bi se otkrila njena tajna, ona je sada neizdife-
rencirana, pokretna, nestabilna osnova na kojoj saznanje
moe izgraditi svoje odnose, svoje mjere i svoje identi
nosti. Prema tome, u pitanju je dvostruka promjena: zato
to je to znak a s njim itavo diskurzivno saznanje koje
zahtijeva fond slinosti, i zato to vie nije u pitanju ispo-
ljavanje sadraja koji prethodi saznanju nego davanje sa
draja na koji se mogu primijeniti oblici saznanja. Dok je
u XVI vijeku slinost izraavala fundamentalni odnos bia
prema samome sebi, u doba klasicizma ona je prost oblik
ispod koga se javlja ono to treba saznati i to je najuda
ljenije od samog saznanja. Pomou slinosti moe se saz
nati predstava, to jest uporediti sa onima koje mogu biti
podudarne i analizirati po elementima (koji su joj zajed
niki sa drugim predstavama), zatim se moe kombinovati
sa onima s kojima se parcijalno podudaraju i najzad ras
porediti u sliku sa odreenim redom. Slinost u klasinoj
filozofiii (to jest u filozofiji analize) igra ulogu koja je
simetrina sa ulogom koju e igrati raznovrsnost u kriti
koj misli i u filozofiji rasuivanja.
U tom poloaju granice i uslova (ono bez ega nije
moguno saznanje), slinost se nalazi na strani imagina
ci je ili, jo tanije, ona se javlja zahvaljujui imaginaciji,
9*
132
RIJ ECI I STVARI
a i sama imaginacija se pokree oslanjajui se na slinost.
I zaista, ako bismo pretpostavili u neprekinutom lancu
predstava i najmanje utiske koji meusobno ne bi imali
nikakve slinosti, ne bi postojala mogunost da slinost
podsjeti na imaginaciju, da izazove njenu pojavu i dozvoli
tako svoju re-prezentaciju u imaginarnom; impresije bi
dolazile jedna iza druge, potpuno razliite jedna od druge
toliko razliite da se ta razlika ne bi mogla ni uoiti,
jer se nikakva predstava ne bi mogla formirati, niti oiv
jeti neka stara i prikljuiti se njoj kako bi poreenje bilo
moguno; neznatna identinost, potrebna za svaku dife
rencijaciju, nije ak ni data. Stalna promjena odvija se
bez uporinih taaka, u neprestanoj monotoniji. Ali kad u
predstavi ne bi bilo neke mrane sposobnosti da sebi pri
blii neki proli utisak, nikakav utisak ne bi izgledao slian
prethodnom ili razliit od njega. Ta mo prizivanja impli
cira i mogunost da se, kao kvazi slian (kao bliska i isto
vremena, postojei na isti nain), pojave i dva utiska od
kojih je jedan prisutan, dok je drugi ve odavna prestao
da postoji. Bez imaginaoije ne bi bilo slinosti meu stva
rima.
U pitanju je, dakle, dvostruki rekvizit:
U predstavljenim stvarima treba da postoji bar upo
rni apat slinosti; u predstavi treba uvijek da bude mo
guno nai skriveni oslonac za imaginaciju. A ni jedan ni
drugi od tih rekvizita ne moe se liiti onoga koji ih dopu
njava i s njima se suoava. Otuda dvije orijentacije ana
lize koje su se odrale tokom itavog klasicizma, ne pre-
stajui da se pribliavaju, kako bi, najzad, u drugoj polo
vini XVI I I vijeka, izrazili svoju zajedniku istinu u I de
ologiji. S jedne strane, susreemo se sa analizom koja vodi
rauna o pretvaranju serije predstava u sliku inaktuelnih
ali simultanih uporeenja: analiza utiska, sjeanja, imagi
nacije, pamenja, itavog tog nehotinog fonda koji ini
mehanizam slike u vremenu. S druge strane, imamo ana
lizu koja vodi rauna o slinosti stvari njihovoj slino
sti prije stupanja u odreeni red, o njihovoj dekompoziciji
na identine i razliite elemente, o rasporedu njihovih ne
sreenih slinosti: zato se, dakle, stvari ispoljavaju u su
daranju, u mjeavini, u ukrtanju, pri emu je njihov su
tinski red poremeen, ali i jo dovoljno vidljiv da bi izbio
u obliku slinosti, nejasne podudarnosti ili aluzija kojima
se koristi probueno sjeanje? Prva serija problema odgo
PREDSTAVA
133
vara, u osnovnim crtama, analitici imaginacije, kao pozi
tivnoj snazi koja linearno vrijeme transformie u simul
tani prostor virtuelnih elemenata; druga serija odgovara
analizi prirode, sa svim propustima i neredima koji brkaju
sliku bia i razbijaju je na niz predstava koje lie neod
reeno i iz daleka.
Ta dva oponentna momenta (jedan, negativan o
neredu prirode u utiscima, drugi, pozitivan o snazi
rekonstruisanja reda na bazi impresija) pronalaze svoje
jedinstvo u ideji geneze. I to iz dva moguna razloga:
1. negativni momenat (momenat nereda i neodreene
podudarnosti) pada na teret imaginacije, koja tada vri
dvostruku ulogu: ako moe, i to jedino podvostruava-
njem predstave, uspostavivi red, ona to uspijeva upravo
u onolikoj mjeri u kolikoj ometa neposredno sagledanje
identinosti i razliku meu stvarima, i to u njihovoj ana
litikoj istini. Mo imaginacije samo je nalije ili druga
strana njene mane. Kod ovjeka ona se nalazi na sas
tavu due i tijela. Takvu su je analizirali Dekart, Male-
bran i Spinoza, i to istovemeno kao mjesto zablude i
kao snagu koja moe dospjeti ak do matematike istine;
oni su u njoj prepoznali obiljeje konanosti, bilo da j e u
pitanju znak pada izvan inteligibilne sfere ili znak ogra
niene prirode.
2. Naprotiv, pozitivni elemenat imaginacije moe biti
stavljen na raun nejasne slinosti ili nerazgovjetnog u
ma podudarnosti. Nered prirode, prouzrokovan njenom
vlastitom istorijom, njenim katastrofama ili, moda, jed
nostavno njenim izukrtanim pluralizmom, sposoban je je
dino da predstavi stvari koje lie. Na taj nain, predstava
se uvijek vezana za sadraje meusobno bliske po
navlja, prisjea, povlai sama u sebe, stvara gotovo iden
tine utiske i raa imaginaciju. I upravo u tom gibanju
mnogostruke prirode, u zagonetnoj pojavi da priroda
prije svakog drugog reda lii na samu sebe, Kondijak
i Hjum su traili vezu izmeu slinosti i imaginacije. To
su sasvim suprotna rjeenja, ali koja odgovaraju na isti
problem. I razumljivo je da se drugi tip analize lako razvio
u mitsku formu prvog ovjeka (Ruso) ili u svijest koja se
budi (K ondijak) ili u stranog gledaoca baenog u svijest
(Hjum): ta geneza se raa upravo na mjestima same Knji
ge o Postanju.
134
RI J ECI I STVARI
J o jedna primjedba. Ako pojam prirode i ljudske
prirode imaju u klasicizmu izvjesnu vanost, to nije stoga
to je ta podmukla sila, neiscrpno bogata, koju zovemo
priroda iznenada otkrivena kao polje empirijskih istrai
vanja; to nije ni stoga to je u okviru te ogromne prirode
izolovano jedno posebno i kompleksno podruje koje bi
bilo ljudska priroda. U stvari, ta dva koncepta funkcioniu
da bi osigurali pripadnost, recipronu vezu imaginacije i
slinosti. Svakako, imaginacija je na izgled samo jedno od
svojstava ljudske prirode, a slinost jedna od posljedica
prirode. Ali ako pratimo arheoloku mreu iz koje proizi-
laze zakonitosti klasicistike misli, vidimo da je ljudska
priroda situirana u onom neznatnom prekoraenju pred
stave koje joj omoguava da se re-prezentuje (itava ljud
ska priroda je u tome: dovoljno izvan predstave da bi se
ponovo mogla javiti na margini koja razdvaja prisutnost
predstave od onog prefiksa re u rijei repeti ranje);
vidimo takoe da je priroda samo neuhvatljiva zbrka pred
stave koja omoguava da se slinost moe naslutiti i prije
nego to poredak identinosti postane uoljiv. Priroda i
ljudska priroda, u optoj konfiguraciji epi stem, omogua
vaju podeavanje slinosti prema imaginaciji, podeavanje
koje zasniva i ini mogunim sve empirijske nauke.
U XVI vijeku slinost je bila vezana za sistem zna
kova; a njihovo interpretiranje otvaralo je polje konkretnih
saznanja. Poev od XVI I vijeka, slinost je potisnuta na
krajnje ivice znanja, prema onim najniim i najskromni
jim granicama. Tu se ona vee sa imaginacijom, sa neiz
vjesnim ponavljanjima, sa zamagljenim analogijama. I
umjesto da se otvara prema nauci interpretiranja, ona im
plicira genezu koja posee ka onim nedotjeranim oblicima
I stog na velikim slikama znanja koje su koncipirane pre
ma oblicima identinosti, razlike i reda. Projekat jedne
nauke o redu kakav je bio zamiljen u XVI I vijeku, pretpo
stavljao je da mora biti praen genezom spoznaje, kao to
je to stvarno i bilo bez prekida od Loka do I deologa.
VI MATHESI S I TAKSI NOMI J A
Projekat jedne opte nauke o redu, teorija znakova
koja analizira predstavu, raspored sreenih tabela slinosti
i razlika: tako je u klasicizmu konstituisan prostor empi
PREDSTAVA
135
rizma, koji nije postojao do kraja renesanse i koji e biti
osuen na propast do poetka XI X vijeka. Nama ga je sada
veoma teko ponovo vratiti, a uz to on je duboko prekri
ven sistemom pozitiviteta kome pripada nae znanje; zato
je dugo i ostao neprimijeen. On obino biva deformisan,
maskiran u kategorijama i pristupu koje smo mu utvrdili.
Nastoji se rekonstruisati ono to je u XVI I i XVI I I vijeku
bila nauka o ivotu, o prirodi ili o ovjeku. Pri tome
se zaboravlja da ni ovjek, ni ivot, ni priroda nisu podru
ja koja se spontano i pasivno nude radoznalom znanju.
Cjelinu klasicistike epi stem ini mogunim prije
svega odnos prema saznanju reda. Kad je u pitanju srei
vanje jednostavnih priroda, onda se pribjegava mathesis,
ija je univerzalna metoda Algebra. Kad treba dovesti u
red neke kompleksne prirode (predstave uopte, onakve ka
kve su date u iskustvu), treba obrazovati taksinomiju, a za
to, opet, treba formirati sistem znakova. Znaci se prema
sloenim prirodama odnose kao algebra prema jednostav
nim prirodama. Ali ukoliko se empirijske predstave mo
raju analizirati kao jednostavne prirode, oevidno je da se
taksinomija odnosi na mathesis; i obrnuto, poto je per
cepcija evidentnog samo poseban sluaj taksinomije. I sto
tako znaci koje utvruje misao obrazuju svoju algebru
kompleksnih predstava; a sama algebra je metod kojim
se jednostavnim prirodama utvruju znaci i pomou koga
se s njima operie. I mamo, dakle, slijedei raspored:
Ali to nije sve. Taksinomija osim toga implicira i iz
vjestan continuum stvari (ne-diskontinuitet, punoa bia) i
izvjesnu snagu imaginacije koja omoguava da se pojavi
i ono to ne postoji, ali to samim tim ukazuje na odreen
kontinuitet. Mogunost nauke empirijskih redova zahtijeva
stoga analizu saznanja analizu koja e morati da pokae
kako se skriveni (ili pomueni) kontinuitet bia moe re
konstruisati pomou vremenske veze diskontinuiranih pred
stava. Otuda potreba, koja se ispoljavala kroz itav klasici-
OPTA NAUKA O REDU
J EDNOSTAVNE PRI RODE -
1
MATHESI S
t
ALGEBRA
KOMPLEKSNE PREDSTAVE
!
TAKSI NOMI J A
t
ZNACI
136
RI J ECI I STVARI
zam, da se ispituje porijeklo saznanja. U stvari, te empi
rijske analize ne suprotstavljaju se projektu o univerzal
noj mathesis, kao to se suprotstavlja skepticizam raciona
lizmu; te analize bile su snabdjevene rekvizitima znanja,
koje vie nije prikazano kao iskustvo I stog, nego kao uspo
stavljanje reda. Na dva kraja klasicistike epi stem imamo
mathesis kao nauku o proraunljivom redu i genezu kao
analizu ustrojstva redova. S jedne strane koriste se sim
boli moguih operacija nad identinostima i razlikama, a
s druge analiziraju se obiljeja koja postepeno nastaju kao
posljedica slinosti, i povratka imaginacije. I zmeu ma
thesis i geneze protee se polje znakova znakova koji
prodiru kroz itav domen empirijske predstave, ali ga ni
kad ne prekorauju. Prostor tabele je omeen proraunom
i genezom. U tom znanju u pitanju je obiljeavanje svega
onoga to nam moe pruiti predstava: percepcije, misli,
elje; ti znaci treba da imaju vrijednost svojstva, to jest
da cjelinu predstave ralane na posebne odjeljke, odvo
jene jedne od drugih pomou posebnih osobina; oni tako
omoguavaju stvaranje jednog simultanog sistema prema
kome predstave nagovjetavaju njihovu bliskost ili udalje
nost, susjedstvo ili odstupanja dakle jednu mreu koja
izvan hronologije ispoljava njihovu povezanost i ponovo
uspostavlja, u stalnom prostoru, njihove odnose reda. Na
taj nain moe se formirati tabela identinosti i razlika.
U tom podruju susreemo i stori ju pri rode nauku
o svojstvima koja ralanjuju kontinuitet prirode i njen
sklop. Tu takoe nalazimo i teoriju o novcu i vrijednosti,
nauku o znacima koji omoguavaju razmjenu i uspostav
ljanje ravnotee izmeu ljudskih potreba i elja. Tu je, naj
zad, smjetena i Opta gramatika nauka o znacima po
mou kojih ljudi uvijek iznova formuliu posebnost njiho
vih percepcija i presijecaju kontinuiran pokret njihovih mi
sli. Uprkos njihovim razlikama, ta tri domena su postojala
u klasicizmu samo ukoliko se osnovni prostor tabele pro
tee izmeu proraima jednakosti i geneze predstava.
Vidimo da ta tri pojma mathesis, taksinomija i ge
neza ne oznaavaju toliko odvojena podruja koliko so
lidnu mreu pripadnosti koja definie optu konfrontaciju
znanja u klasicizmu. Taksinomija se ne suprotstavlja ma
thesis: ona je smjetena u njoj i od nje se razlikuje, jer i
ona je nauka o redu tj. kvalitativna mathesis. Ali, u
striktnom znaenju rijei, mathesis je nauka o jednakosti
PREDSTAVA
137
ma, dakle o osobinama i sudovima; to je nauka o istini.
Taksinomija se bavi identinostima i razlikama; to je nauka
0 spojevima i klasama; ona je, dakle, nauka o biima. I sto
tako i geneza je smjetena u taksinomiji ili bar u njoj na
lazi svoju prvu mogunost. Ali taksinomija pravi tablicu
vidljivih razlika; geneza, pak, pretpostavlja sukcesivnu se
riju; jedna se bavi znakovima u njihovoj prostornoj simul-
tanosti, kao sintaksa; druga ih rasporeuje u analogne
odjeljke vremena kao hronologiju. U odnosu na mathesis,
taksinomija funkcionie kao ontologija pred apofanzom, u
odnosu na genezu ona funkcionie kao semiologija pred is-
torijom. Ona, dakle, definie opte zakone bia, a istovre
meno i uslove pod kojima ih moemo spoznati. Otuda i
njenica da je teorija znakova u klasicizmu mogla istovre
meno sadravati i jednu dogmatsku nauku koja se izda
vala kao saznanje prirode, i filozofiju predstave koja je to
kom vremena postajala sve vie nominalistika i sve vie
skeptina. Otuda i injenica da je takav raspored pojmova
ieznuo u tolikoj mjeri da se kasniji periodi nisu sjeali
ni da je postojao: tako je poslije kantovske kritike i svega
to se krajem XVI I I vijeka desilo u zapadnoj kulturi, uve
den raspored sasvim drugog tipa: s jedne strane mathesis
se pregrupisala i obrazovala apofantsku logiku i ontologiju;
1 sve do danas je vladala nad formalnim disciplinama; s
druge strane, istorija i semiologija (ova posljednja je, uo
stalom, apsorbovala prvu) ujedinile su se sa disciplinama
interpretacije koje su svoju mo razvijale od lajermahera
(Schleiermacher) do Niea i Frojda.
U svakom sluaju, klasicistika epi stem moe se de-
finisati, u svom najoptijem vidu, kao artikulisani sistem
mathesis-a, taksi nomi je i geneti ke analize. Nauke uvijek
u sebi nose projekat, makar i udaljen, jednog iscrpnog
dovoenja u red: one su, takoe, uperene prema otkriu
prostih elemenata i njihovog progresivnog komponovanja:
u svakoj sredini one su tabela, izloba znanja u sistemu
koji vai za jedan period. Sredite znanja u XVI I i XVI I I
vijeku predstavlja tabela. to se tie velikih rasprava ko
jima se bavilo javno mnijenje, one se sasvim . prirodno
smjetaju u nabore takve organizacije.
Uzimajui te rasprave za polaznu taku ili za temu,
mogla bi se napisati itava istorija misli u epohi klasicizma.
Ali to bi bila samo istorija shvatanja, to jest izbor izvren
prema pojedincima, sredinama, drutvenim grupama; a to
138
RIJ ECI I STVARI
implicira itavu jednu metodu anketiranja. Ako elimo pre-
dzeti arheoloku analizu samog znanja, onda nam slavne
debate ne smiju sluiti kao nit vodilja niti artikulisati na
zadatak. Treba konstituisati opti sistem miljenja, ija
mrea, u svom pozitivitetu, omoguava igru simultanih i
prividno kontradiktornih miljenja. I upravo ta mrea de-
finie mogue uslove jedne debate ili nekog problema; ona
je nosilac istorinosti znanja. Ako se zapadni svijet borio
da bi saznao da li je' ivot samo kretanje ili da li u prirodi
vlada takav poredak da bi se moglo dokazati postojanje
boga, to nije bilo stoga to je problem bio otvoren; nego
stoga to je, poslije razbijanja neodreenog kruga znakova
i slinosti, a prije organizovanja serija kauzalnosti i isto-
rije, epi stem zapadne kulture otvorila prostor na tabeli u
kome nije prestala da se kree od proraunljivih oblika re
da do analize najkompleksnijih predstava. A na istorijskoj
povrini tema, debata, problema i preferencija miljenja,
primjeuje se brazda kao posljedica tog kretanja. Saznanja
su prevalila s kraja na kraj prostor znanja koji je u XVI I
vijeku odmah stajao na raspolaganju i koji e biti zatvoren
tek 150 godina kasnije.
Sad treba preduzeti analizu tog prostora na tabeli, i
to tamo gdje se on ispoljava u najjasnijem obliku, tj. u
teoriji jezika, klasifikacije i novca.
Moda e biti stavljena primjedba da sama injenica
da istovremeno i u jednom komadu preduzimamo analizu
opte gramatike, istorije prirode i ekonomije, svodei ih
na optu teoriju znakova i predstava, pretpostavlja pita
nje koje se moe postaviti samo u naem vremenu. Bez
sumnje, klasicizam, kao ni druge kulture, nije mogao obu
hvatiti niti imenovati jedan opti sistem svog znanja. Ali
taj sistem se u tolikoj mjeri nametao da su sami vidljivi ob
lici znanja napravili skicu svojih bliskosti, kao da su se me
todi, koncepti, tipovi analize, usvojena iskustva, duhovi i,
najzad, sami ljudi premjestili po volji neke sutinske mre
e koja je definisala implicitno, ali neizbjeno, jedinstvo
znanja. I storija je pruila hiljade primjera takvog premje
tanja, to jest toliko puta preenog razmaka izmeu teori
je saznanja, teorije znakova i gramatike teorije: Por-Roajal
je dao Gramatiku kao dodatak i prirodni nastavak Logike,
na koju se ona nadovezuje zajednikom analizom znakova;
Kondijak, Destit de Trasi i Gerando su paralelno ralanili
dekompoziciju saznanja na uslovnosti ili elemente i re
PREDSTAVA
139
fleksiju o tim znacima, za koje jezik predstavlja samo vid
ljivu primjenu i upotrebu. Razmak takoe postoji izmeu
analize predstave i znakova i analize bogatstva; fiziokrat
Kene (Quesnayj napisao je lanak Oevidnost za Enci
klopedi ju; Kondijak i Destit usmjerili su u pravcu njihove
teorije saznania i jezika teoriju o trgovini i ekonomiji, koja
je za njih imala vrijednost politikog i moralnog karaktera;
poznato je da je Tirgo (Turgot) napisao za Enciklopediju
lanak Etimologija, i to je prva sistematina paralela iz
meu novca i rijei; Adam Smit je, pored svog velikog eko
nomskog djela, napisao i esej o porijeklu jezika. Postoji
razmak izmeu teorije prirodnih i jezikih klasifikacija:
Adanson (Adanson) nije samo htio da stvori nomenklaturu
istovremeno vjetaku i koherentnu u domenu botanike; on
je namjeravao (a djelimino i uspio) da izvri itavu reor
ganizaciju pisma u zavisnosti od fonetskih datosti jezika;
Ruso je meu posmrtnim djelima ostavio i razmiljanja o
botanici i jedan traktat o porijeklu jezika.
Tako se filigranski ocrtava velika mrea empirijskog
znanja: mrea ne-kvantitativnih redova. A moda e se po
tisnuto ali insistentno jedinstvo jedne Taxinomia universa-
lis ispoljiti u svoj svjetlosti kod Linea kad planira da u
svim konkretnim domenima prirode ili drutva otkrije istu
raspodjelu i isti red (21). Granica znanja obiljeena je sa
vrenom providnou predstava u odnosu na znakove koji
ih stvaraju.
G L A V A I V
GOVOR
I K RI TI K A I KOME NTAR
Postojanje jezika u doba klasicizma bilo je istovreme
no suvereno i diskretno.
Suvereno zato to su rijei dobile zadatak i mo da
izraze misao. Ali predstaviti ovdje ne znai prevoditi, dati
vidljivu verziju, stvoriti dvostruki materijal koji na vanj
skoj povrini tijela moe tano reprodukovati misao. Pred
staviti treba shvatiti u pravom znaenju: jezik predstavlja
misao, kao to misao predstavlja samu sebe. Da bi se je
zik konstituisao ili iznutra oivio, ne postoji nikakav su
tinski niti primarni in znaenja; postoji samo u samoj
predstavi, mo kojom ona samu sebe predstavlja, tj. anali
zira i, dio po dio, podvrgava ispitivakom oku refleksije i,
najzad, sama sebe delegira kao supstitut koji je produava.
U klasicizmu nita nije dato to nije dato predstavi; ali sa
mim tim nikakav znak ne izbija niti se kakva rije ogla
ava; ni rije ni reenica ne ciljaju ni na kakav sadraj
osim uz pomo igre predstavljanja, koja uzima distancu,
ponavlja se i odraava u drugoj nekoj predstavi koja j oj
j e ekvivalentna. Predstave se ne ukorjenjuju u svijetu iji
smisao pozajmljuju; one se same otvaraju prema prostom
koji im j e svojstven i ija unutranja nerva tura omoguava
raanje smisla. I jezik je upravo tu, na tom izdvojenom
mjestu koje predstava uvruje sama za sebe. Rijei, da
kle, nisu tanke ljuske koje imitiraju misao spolja; rijei
podsjeaju na misao, ukazuju na nju, ali prije svega iznu
tra meu svim tim predstavama koje, opet, predstavlja
ju druge. J ezik klasicizma mnogo je blii nego to se to vje
ruje misli koju j e primoran da ispolji; ali j oj nije i parale
142
RIJ ECI I STVARI
lan; jezik j e u mrei misli, satkan na osnovi koju ona raz
vija. Ne, dakle, vanjski efekat misli, nego sama misao.
J ezik na taj nain postaje nevidljiv ili gotovo nevidljiv.
U svakom sluaju, on j e postao tako providan da njegovo
bie prestaje da stvara probleme. Renesansa se zaustavljala
pred grubom injenicom da jezik postoji: u dubini svijeta
kao grafizam pomijean sa stvarima ili skriven ispod njiho
ve povrine; kao sigle razasute po rukopisima ili stranicama
knjiga. A sva ta insistentna obiljeja pozivala su jedan po
moni jezik komentar, egzegezu, erudiciju, da bi se ogla
sio i najzad uinio mobilnim jezik koji j e u njima drije
mao; bie jezika prethodilo je, kao nijema upornost, onom
to se na njemu moglo proitati kao i rijeima kojim je
ozvuen. Poev od X V I I vijeka, ukinuto ie to masivno i in-
trigirajue postojanje jezika. Ono vie ne izgleda skriveno
u enigmatinosti znaka: ali se jo ne ispoljava ni u obliku
teorije znaenja. U krajnjem sluaju, moglo bi se rei da
klasicistiki jezik i ne postoji. Ali on funkcionie: njegov
opstanak se iscrpljuje u njegovoj reprezentativnoj ulozi i
'tano se na tom ograniava i dovrava. J ezik nema drugog
mjesta osim predstave, ni druge vrijednosti osim one koju
sadri predstava, jezik ostaje u procjepu koji jedino pred
stava moe da obrazuje.
Na taj nain, jezik klasicizma otkriva izvjestan odnos
prema samom sebi koji do tada nije bio ni moguan pa
ak ni zamiljiv. Prema samom sebi jezik XVI vijeka bio
j e u konstantnom odnosu komentara: meutim, komentar
j e moguan' samo ako jezik postoji jezik koji utljivo
prethodi govoru kojim pokuavamo da jezik oglasimo; da
bismo omoguili komentar, treba prethodno da postoji
tekst kao apsolutna datost; i obrnuto, ako j e svijet ispre
pletena mrea oznaka i rijei, kako j e moguno govoriti
ako ne u obliku komentara? Poev od klasicizma, jezik se
odvija u predstavi i u njenom podvostruenju, koje je pro
dubljuje. Odsada se prvobitni tekst brie i s njim itav ne
iscrpni fond rijei ije j e nijemo bie bilo ispisano u stva
rima; jedino ostaie predstava razvijena u verbalnim znaci
ma, koji j e ispoliavaju, i fiksirana kao govor. Na mjesto
zagonetnosti rijei koiu neki pomoni jezik mora interpre
tirati dola je sutinska diskurzivnost predstave: otvorena
mogunost, jo neutralna i indiferentna, ali za koju e se
govor postarati da j e ostvari i fiksira. Ali, kad sam taj go
vor postane predmet jezika, onda ga ne ispitujemo kao da
GOVOR
143
j e namjeravao da neto kae ne izrekavi, kao da j e u pi
tanju jezik povuen u sebe ili zatvorena rije; vie se ne
insistira na otkrivanju velike zagonetke skrivene ispod zna
kova; od govora se trai kako on funkcionie; koje pred
stave oznaava, koje elemente razgraniava i Obuhvata, kako
analizira i komponuje, koja mu uloga supstitucije omogu
ava da osigura ulogu predstavljanja. Komentar j e ustupio
mjesto kritici.
Taj novi odnos koji uspostavlja jezik prema samom
sebi nije ni jednostavan i jednostran: Na prvi pogled kriti
ka se suprotstavlja komentaru kao analiza vidljive forme
otkrivanja skrivenog sadraja. Ali poto ta forma jeste i
forma predstave, kritika moe analizirati jezik samo rije
ima istine, tanosti, svojstva i izraajne vrijednosti. Otuda
mjeovita uloga kritike i dvosmislenost koje se ona nikad
nije uspjela osloboditi. Ona ispituje jezik kao da je on puka
funkcija, skup mehanizama, velika nezavisna igra znakova;
ali ona istovremeno ne moe propustiti da mu ne postavi pi
tanje o njegovoj istinitosti ili lanosti, o njegovoj provid
nosti ili njegovoj neprovidnosti, dakle o nainu prisut
nosti onoga to on kazuje rijeima pomou kojih to i pred
stavlja. Poev od te dvostruke nunosti, opozicija izmeu
sadraja i forme j e postepeno izbijala na vidjelo dana i ko
nano zauzela svoje poznato mjesto. Ali ta opozicija uvrsti
la se tek kasnije, kada je u X I X vijeku i sam kritiki od
nos oslabio.
U klasicizmu kritika je, u nedisociranoj formi, sva
u jednom bloku, okrenuta reprezentativnoj ulozi jezika. Ona
dobij a etiri razliita oblika, iako su svi meusobno solidar
ni i artikulisani. Na planu refleksije, kritika se ispoljava
kao kritika rijei, to jest kao dokaz nemogunosti da se
izgradi nauka ili filozofija sa usvojenim rjenikom; denon-
siranje optih pojmova koji brkaju ono to j e u pred
stavi jasno i apstraktnih termina koji razdvajaju ono to
mora ostati kompaktno; potreba konstituisanja fonda sa
vreno analitikog jezika. Kritika se takoe ispoljava na
planu gramatike kao analiza reprezentativnih vrijednosti
sintakse, reda rijei, konstrukcije reenica: da li je savr
eniji onaj jezik koji ima deklinacije ili onaj koji se slui
sistemom predloga? da li je poeljno da red rijei bude
slobodan ili striktno determinisan? kakav sistem vremena
najbolje izraava sukcesivne odnose? Kritika takoe nalazi
svoje podruje i u ispitivanju oblika retorike: analiza figu
144
RIJ ECI I STVARI
ra, to jest tipova govora i njihovih pojedinanih izraaj
nih vrijednosti, analiza tropa, to jest razliitih odnosa koje
rijei mogu odravati sa istim reprezentativnim sadrajem
(oznaavanje pomou dijela ili cjeline, sutinsko ili pomo
no, dogaaj ili okolnost, sama stvar ili njene analogne po
jave). Najzad, kritika pred postojeim i pisanim jezikom
preuzima na sebe zadatak da definie odnos koji jezik
odrava sa onim to predstavlja: na taj nain egzegeza re
ligijskih tekstova, poev od X V I I vijeka, snabdjela se kri
tikim metodima: vie nije dolazilo U obzir da se definie
u kakvim figurama i slikama, po kakvom redu, s kakvim
izraajnim ciljem i u ime kakve istine su Bog ili proroci
odrali neki govor u obliku koji je dospio do nas.
Takva je, u svojoj raznovrsnosti, dimenzija kritike,
koja se neminovno raa kad jezik samog sebe ispituje na
osnovu svoje vlastite funkcije. Od klasicizma, komentar i
kritika se duboko suprotstavljaju jedno drugome. Govorei
o jeziku rijeima predstave i istine, kritika ga sudi i pro-
fanie. Odravajui jezik u prodoru ka svom biu i ispi
tujui ga u smjeru otkrivanja njegove tajne, komentar se
zaustavlja pred padinom prethodnog teksta i postavlja sebi
nemogu, uvijek obnavljan zadatak da u sebi ponovi ra
anje teksta: on ga sakralizuje. Ta dva naina pomou ko
jih jezik uspostavlja odnos prema samom sebi formirae
suparniki duh, iz kog jo nismo izali. I koji se, moda, iz
dana u dan, sve vie uvruje. To j e stoga to knjievnost,
kao privilegovani predmet kritike, nije od Malarmea (Mal
larm) prestala da se pribliava onome to j e jezik u sa
mom svom biu i stoga ona trai neki pomoni jezik koji
nee biti u obliku kritike nego komentara. I zaista, svaki
kritiki jezik poev od X I X vijeka bavio se egzegezom, kao
to se egzegeza u klasicizmu sluila kritikim metodama.
Meutim, sve dok pripadnost jezika predstavi ne bude pre
kinuta ili bar zaobiena, svi pomoni jezici bie podreeni
alternativi: kritika ili komentar. I granae se do beskona
nosti u svojoj neodlunosti.
I I OPTA GRAMATI KA
Kad jednom iskljuimo postojanje jezika, ostaje jo
jedino njegova funkcija u predstavi: njegova priroda i nje
gova odlija govora. Govor nije nita drugo nego sama
GOVOR
145
predstava predstavljena verbalnim znacima. Ali kakva je
osobenost tih znakova i ta udna mo koja im omoguava,
bolje nego svima drugima, da notiraju predstavu, da je ana
liziraju i ponovo komponuju? Izmeu svih sistma znako
va, koji j e svojstven jeziku?
Pri prvom ispitivanju rijei j e moguno definisati pre
ma njihovoj proizvoljnosti ili njihovom kolektivnom ka
rakteru. U svojoj primarnoj osnovi, jezik je sastavljen, ka
ko kae Hobs, od sistema nota koje su pojedinci za sebe
izabrali: pomou tih oznaka oni vas mogu podsjetiti na
predstavu, vezati ih, razdvojiti i uticati na njih. Te note j e
zajednici nametnula konvencija ili nasilje (1); ali ipak smi
sao rijei pripada samo predstavi svakog pojedinca i uza
lud ga svi prihvatamo, j er on nema drugog boravita osim
u mislima svake pojedine individue: Rijei su znaci za ide
j e onoga koji govori, kae Lok, i niko ih neposredno ne
moe primijeniti kao znake na neto drugo osim na ideje
koje sam nosi u svom duhu (2). Ono to jezik razlikuje
od svih drugih znakova i omoguava mu da u predstavi
igra kljunu ulogu, nije, dakle, toliko njegov individualni
ili kolektivni karakter, njegova prirodnost ili proizvoljnost.
Razlikuje ga prije svega injenica da predstavu analizira
prema jednom nuno sukcesivnom redu: glasovi, zaista,
mogu biti artikulisani samo jedan po jedan, jezik u prvi
mah ne moe predstaviti misao u njenoj cjelovitosti, tre
ba da j e rasporedi, dio po dio, prema jednom linearnom
redu. Meutim, ovakav red j e stran predstavi. Istina je,
misli se slijede u vremenu, ali svaka formira jedinstvo, bilo
da sa Kondijakom (3) smatramo da su svi elementi pred
stave dati u jednom trenutku i da ih samo refleksija moe
pojedinano razviti, bilo da se sloimo sa Destit de Trasi-
jem da elementi s takvom brzinom dolaze jedan iza dru
gog da praktino nije mogue ni posmatrati ni zadrati
njihov poredak (4). U reenice, u stvari, treba razviti pred
stave, ograniene na same sebe: za moj pogled sjaj j e in
herentan rui; ali u govoru ne mogu izbjei da se ne
ispolji kako j oj sjaj prethodi ili j e slijedi (5).
Kad bi duh bio u stanju da izgovara ideje onako
kako ih primjeuje, nema nikakve sumnje da bi ih izgo
varao sve u jedan mah (6). Ali upravo to nije mogue,
jer, ako j e misao prosta operacija, njeno iskazivanje j e
sukcesivna operacija (7). U tome se sastoji sutina jezika,
ono to ga istovremeno razlikuje od predstave (ija j e on
10
146
RIJ ECI I STVARI
ipak samo predstava) i od znakova (kojima pripada bez
neke posebne privilegije). J ezik se mislima ne suprotstav
lja kao vanjsko unutranjem, ili izraz refleksiji; on se dru
gim znacima gestovima, pantomimi, slikama, amblemi
ma (8) i ne suprotstavlja kao to se proizvoljno ili ko
lektivno suprotstavlja prirodnom ili pojedinanom; jezik se
svemu tome suprotstavlja kao sukcesivno simultanom. U
odnosu na misao i znakove, jezik je ono to je algebra za
geometriju: namjesto simultanog poreenja dijelova (i l i ve
liina), on supstituie poredak ije stepene treba pojedina
no savladati. Samo u tom striktnom znaenju jezik j e ana
liza misli: ne prosto ralanjivanje, nego duboko uspostav
ljanje reda u prostoru.
Upravo u tom prostoru situirano j e novo epistemo-
loko podruje koje j e klasicizam nazvao opta gramati
ka. Bilo bi besmisleno da se u tome vidi samo prosta i
obina primjena logike na teoriju jezika. Ali besmislen bi
bio i pokuaj da se u tome trai skica budue lingvistike!
Opta gramatika je nauka o verbalnom poretku u njego
vom odnosu prema simultanosti koju mora da predstavi.
Prema tome, njen vlastiti predmet nije ni misao ni jezik,
nego govor shvaen kao niz verbalnih znakova. Taj niz j e
vjetaki u odnosu na simultanost predstava, i u tom po
gledu jezik se suprotstavlja misli kao refleksivno neposred
nom. A ipak, taj niz nije isti u svim jezicima: u nekim je
radnja usred reenice, kod drugih na kraju, u nekim jezi
cima najprije j e imenovan glavni predmet predstave, u ne
kim su istaknute sporedne okolnosti.
U Enciklopediji je istaknuto da meusobna zatvore
nost stranih jezika i tekoa pri prevoenju proizilazi, ma
nje iz razlike u rijeima nego iz nepodudarnosti sukcesije
(9). U odnosu na evidentni, nuni, univerzalni poredak, koji
nauka, a posebno algebra, unose u predstavu, jezik j e spon
tan i nepromiljen kao prirodan. On j e isto toliko, zavis
no od stanovita s kojeg mu prilazimo i ve analizirana
predstava koliko i refleksija u divljem obliku. Istinu govo
rei, on j e konkretna veza izmeu predstave i refleksije.
J ezik nije toliko sredstvo komunikacije meu ljudima koli
ko put kojim predstava nuno saobraa sa refleksijom.
Stoga j e Opta gramatika imala toliko vanosti za filozofiju
u toku X V I I I vijeka: ona je istovremeno bila i spontani
oblik nauke kao nekontrolisana logika duha (10) i prva
promiljena dekompozicija misli: jedan od prvobitnih pre
GOVOR
147
kida sa neposrednim. Ona j e predstavljala kao neku filozo
fiju inherentnu duhu koja metafizika, kae Adam Smit,
nije bila neophodna za stvaranje najobinijeg pridjeva?
(11) i ono to. j e svaka filozofija, kroz tolike razliite
izbore, morala nastaviti da bi pronala neophodni i oe
vidni poredak predstave. J ezik j e poetni oblik svake re
fleksije, prva tema svake kritike. I tu dvosmislenu stvar,
iroku koliko i saznanje, ali uvijek u predstavi, Opta gra
matika uzima kao svoj predmet ispitivanja.
Ali odmah treba izvui izvjestan broj posljedica. Prvo,
vidljivo j e kako j e u klasicizmu izvrena podjela nauka o
jeziku: s jedne strane j e retorika, koja se bavi figurama
i tropima, to jest nainom na koji se jezik predstavlja u
prostoru, to jest verbalnim znacima; s druge strane je
gramatika, koja obrauje artikulaciju i poredak, to jest
nain na koji j e analiza predstave izvedena u odnosu na
sukcesiju. Retorika definie prostornost predstave, onakvu
kakva nastaje sa jezikom; gramatika, a svaki jezik, defi
nie poredak prema kome j e ta prostornost rasporeena u
vremenu. Stoga, kao to emo vidjeti kasnije, gramatika
pretpostavlja retoriku prirodu jezika, ak i najprimitivni
jih i najspontanijih.
Drugo, gramatika, osim toga, kao refleksija o jeziku
uopte, manifestu j e odnos koji ovaj odrava sa univerzal
nou. Taj odnos moe primiti dva oblika, ve prema tome
da li uzimamo u obzir mogunost univerzalnog jezika ili
univerzalnog govora. U klasicizmu, pod univerzalnim jezi
kom nije se podrazumijevao primitivni govor, nenaet i
ist, koji bi mogao vaskrsnuti, ako bismo ga pronali s onu
stranu zaborava, oblike sporazumijevanja prije Vavilona.
U pitanju j e jezik koji bi bio u stanju da svakoj predstavi
i svakom njenom elementu dadne znak pomou kojeg bi
mogli biti jednoobrazno obiljeeni; on bi takoe mogao da
ukae na koji nain se elementi povezuju u predstavu i ka
ko su meusobno vezani; raspolaui sredstvima koja omo
guavaju da se naznae sve eventualne relacije izmeu seg
menata i predstave, taj jezik bi, samom tom injenicom,
mogao da proe krugom svih moguih redova. Istovreme
no i karakteristika i kombinatorika, taj univerzalni jezik
ne uspostavlja stari red: on izmilja znakove, sintaksu, gra
matiku u kojoj svaki mogui red moe nai svoje mjesto.
to se tie univerzalnog govora, on uopte nije jedinstveni
tekst koji u ifri svoje tajne sadri klju itavog znanja;
10*
on vie izraava mogunost definisanja prirodnog i nunog
kretanja duha, od najjednostavnijih predstava do najtana-
nijih analiza ili najkompleksnijih kombinacija: taj govor
j e znanje stavljeno u jedinstven poredak koji mu propi
suje porijeklo. On prekriva itavo polje saznanja, ali na je
dan skriven nain, tako da se na osnovu predstave moe iz
tog polja javiti mogunost da se ukae na nastanak tog
polja i osvijetli njegova prirodna linearna i univerzalna ve
za. Taj zajedniki imenitelj, taj osnov svih saznanja, to po
rijeklo ispoljeno u kontinuiranom govoru, to je ideologija,
jezik itavom duinom podvostruava spontanu nit sazna
nja: Po svojoj prirodi ovjek uvijek tei najbliem i naj
hitnijem rezultatu. On prije svega misli na svoje potrebe,
a zatim na svoja zadovoljstva. On se bavi zemljoradnjom,
medicinom, ratovanjem, praktinom politikom, poezijom i
umjetnostima, prije nego to pomisli na filozofiju; a kad
se vrati k sebi i pone da razmilja, on propisuje pravila
za svoj sud (a to j e logika), za svoj govor (to j e grama
tika), za svoje elje (to j e moral). Tada on vjeruje da j e na
vrhuncu teorije; ali on uvia da sve te operacije imaju
zajedniki izvor, i da jedino sredite svih istina pred
stavlja saznanje njegovih intelektualnih sposobnosti (12).
Univerzalna Karakteristika i Ideologija suprotstavljaju
se kao univerzalnost jezika uopte (koj i razvija sve mo
gune redove u simultanosti jedne osnovne tabele) i uni
verzalnosti jednog iscrpnog govora (koj i rekonstruie je
dinstvenu i valjanu genezu za svako od moguih saznanja
u njihovom sklopu). Ali njihov projekat i njihova zajed
nika mogunost poivaju u sposobnosti koju klasicizam
pripisuje jeziku: u davanju adekvatnih oznaka svim pred
stavama, bez obzira kakve one bile, i u uspostavljanju svih
mogunih veza izmeu njih. Ukoliko jezik moe predstaviti
sve predstave, on j e ravnopravan elemenat univerzalnog.
Mora da postoji neki jezik, bar mogui, koji bi izmeu ri
jei prihvatio totalitet svijeta i, obrnuto, svijet, kao totali
tet onog to treba predstaviti, mora u cjelini postati Enci
klopedija. I veliki san arla Bonea (Charles Bonnet) pri
druuje se shvatanju jezika kao veze i pripadnosti pred
stavi: Volim da posmatram bezbrojno mnotvo svjetova
kao bezbroj knjiga ija zbirka sainjava ogromnu Bibliote
ku Kozmosa ili pravu univerzalnu enciklopediju. Shvatam
da udesna gradacija koja postoji izmeu tih razliitih
svjetova olakava uzvienim inteligencijama kojim j e dato
248 RIJ ECI I STVARI
da prou kroz te svjetove ili da iz njih itaju usvajanje
svakovrsnih istina univerzuma, koji u spoznaju tih istina
unosi red i povezanost kao glavnu odliku svoje ljepote. Ali
svi ti nebeski enciklopedisti ne posjeduju u istom obimu
Enciklopediju Kozmosa; jedni su ovladali jednim velikim
brojem istina, a drugi mnogo veim, ali, pred svima stoji
vjenost kako bi poveali i usavrili njihova saznanja i raz
vili sve svoje sposobnosti (13). Na toj osnovi jedne apso
lutne Enciklopedije ljudi grade posredne oblike sloene i
ograniene univerzalnosti: abecedne enciklopedije koje
obuhvataju najveu moguu koliinu znanja rasporeenu
prema proizvoljnom poretku slova; pazigrafija, koja omo
guava da se po jedinstvenom sistemu figura transkribuju
svi svjetski jezici (14), polivalentni rjenici koji utvruju
sinonime izmeu veeg i manjeg broja jezika; najzad eks-
plikativne enciklopedije koje ele da izloe koliko j e to
moguan poredak i povezanost ljudskih saznanja, ispitu
jui njihovu genealogiju, filijaciju, uzroke zbog kojih su
nastali i osobine koje ih karakte'riu (15). Ma koliko da
j e bio parcijalan karakter tih planova i ma kakve da su
bile empirijske okolnosti za njihovo poduzimanje, osnova
nost njihove pojave u epistem klasicizpia ogledala se u
injenici da, ako j e bie jezika svedeno na samo funkcio-
nisanje u okviru predstave, onda j e ova odravala vezu sa
univerzalnim samo posredstvom jezika.
Tree, saznanje i jezik su striktno izukrtani. U pred
stavi imaju isto porijeklo i isti princip funkcionisanja; me
usobno se podravaju, dopunjuju i stalno kritikuju. U
njihovoj najoptijoj formi, saznanje i govor sastoje se,
prije svega, u analizi simultanog karaktera predstave, u
razlikovanju njenih elemenata, u uspostavljanju veza koje
ih kombinuju i moguih produenja prema kojim se te veze
mogu odvijati: duh govori i saznaje u jednom istom ela
nu, mi nauimo da govorimo istim postupkom kojim ot
krivamo principe sistema svijeta ili principe ovjekovih
duhovnih operacija, to jest svega to j e najuzvienije u na
im saznanjima (16). Ali jezik j e saznanje samo u jednom
nepromiljenom obliku; on se pojedincima namee spolja i
vodi ih, htjeli oni ili ne, prema pojmovima konkretnim ili
apstraktnim, tanim ili neosnovanim; saznanje je, naprotiv,
jezik, ija j e svaka rije toboe ispitana i svaka veza pro
vjerena. Znati to znai govoriti kako treba i kako to pro
pisuje logika duha; govoriti, to znai znati koliko se moe,
GOVOR 149
150
RIJ ECI I STVARI
i to na nain koji nam nameu oni s kojima dijelimo i
vot. Nauke su dobro stvoreni jezici, i to u onolikoj mjeri u
kolikoj su jezici neobraene nauke. Svaki jezik, dakle, tre
ba ponovo stvoriti: to jest objasniti i prosuditi poev od
tog analitikog poretka koji nijedan ne slijedi tano; uz to
eventualno i podesiti jezik tako da se slijed saznanja moe
ispoljiti u punoj svjetlosti, bez sjene i bez propusta. Tako je
samoj prirodi gramatike svojstveno da propisuje ne stoga
to bi htjela nametnuti norme lijepog jezika, vjernog pravi
lima dobrog ukusa, nego zato to ona vie voli radikalnu
mogunost govora od sreivanja predstava. Destit de Trasi
primijetio j e da su najbolje traktate iz Logike u X V I I I vi
jeku napisali gramatiari: to j e stoga to su gramatika
pravila imala analitiki, a ne estetski karakter.
Ta pripadnost jezika znanju otvara itavo jedno isto-
rijsko polje koje nije postojalo u prethodnim epohama.
Sad j e postalo moguno neto kao istorija saznanja. J er
ako j e jezik spontana nauka, mrana za samu sebe i ne
spretna zauzvrat ona se usavrava saznanjima koja se
ne mogu izraziti rijeima a da u njima ne ostave svoj trag
i prazan prostor njihovog sadraja. J ezici, to nesavreno
znanje, ostaju kao vjerno sjeanje svog usavravanja. Oni
navode na greku ali registruju i ono to smo nauili. U
njihovom neurednom redu, oni podstiu raanje lanih
ideja; ali prave ideje utiskuju u jeziku neizbrisiva obiljeja
jednog reda koji sm sluaj ne bi mogao stvoriti. Ono to
nam civilizacije i narodi ostavljaju kao spomenike svoje
misli, nisu toliko tekstovi koliko rjenici i sintaksa, gla
sovi njihovog jezika vie nego rijei koje su izgovorene, ma
nje sam govor od onog to j e taj govor uinilo mogunim:
diskurzivnost njihova jezika. J ezik jednog naroda ima svoj
rjenik, koji j e neka vrsta biblije svih saznanja tog naroda;
dovoljno j e samo da uporedimo rjenik jedne nacije u
razliitim vremenima pa da imamo predodbu o njenom
napredovanju. Svaka nauka ima svoje ime, svaki pojam u
nauci ima, opet, svoje; sve to j e poznato u prirodi oz
naeno j e isto kao i sve to se pronalazi u umjetnostima,
svi fenomeni, svi manevri i svi instrumenti (17). Otuda
mogunost da se napie istorija slobode i ropstva na os
novu jezika (18), ili pak istorija shvatanja, predrasuda, su-
jevjerja, uvjerenja svih vrsta, o emu spisi uvijek slabije
svjedoe nego same rijei (19). Otuda i plan da se pokrene
enciklopedija nauka i vjetina koja nee pratiti slijed sa
GOVOR
151
mih naunih saznanja, nego e ostati u okviru jezike for
me, u okviru prostora otvorenog u samoj rijei; u tome
e budua vremena traiti ono to smo mi znali ili mislili,
jer se rijei, prema njihovoj ovjetaloj podjeli, nalaze na
liniji kojom se nauka granii sa percepcijom, i refleksija
sa slikama. U njima ono to zamiljamo postaje ono to
znamo i, obrnuto, ono to znamo postaje ono to svako
dnevno sebi predstavljamo. Stari odnos prema tekstu po
kome j e Renesansa definisala erudiciju, sada j e transformi-
san: u klasicizmu j e to postao odnos prema pukom elemen
tu jezika.
Tako zapaamo kako se osvjetljava svijetli elemenat
u kome ravnopravno komuniciraju jezik i saznanje, dobro
sroen govor i znanje, univerzalni jezik i analiza misli, isto
rija ljudi i nauke o jeziku. ak i kad j e bilo namijenjeno
za objavljivanje, znanje u Renesansi bilo j e rasporeeno
u zavisnosti od zatvorenog prostora. Akademija j e bila
zatvoren krug koji j e na povrinu drutvenog reljefa pro
jicirao bitno tajni oblik znanja. To j e stoga to j e prvi za
datak tog znanja bio da podstakne govor nijemih sigli: tre
balo j e raspoznati njihove oblike, interpretirati ih i prepi
sati u druge znake, koje je, opet, trebalo deifrovati. Na
taj nain ak i otkrie tajne nije moglo izbjei cik-cak ras
pored, koji ju j e uinio i tekom i dragocjenom. U klasi
cizmu se spoznaja i govor prepliu u istom tkanju, a stvar
je u tome da znanje i jezik daju predstavi znakove pomou
kojih ju j e moguno razviti prema nunom i vidljivom
poretku. A znanje XVI vijeka, ak i onda kad j e iskazano,
bilo j e tajna, i to podijeljena. A znanje X V I I i X V I I I vije
ka, i kad j e skriveno, bilo j e govor iznad koga je sauvan
veo. To znai da se izgovorni karakter nauke sastoji u ula
enju u sistem verbalnih komunikacija (20), a uloga nauke
o jeziku j e u tome da, od svoje prve rijei, bude saznanje.
Govor, razjanjenje i znanje pripadaju, u striktnom znae
nju rijei, istom redu. Interesovanje koje klasicizam poka
zuje prema nauci, javnosti svojih rasprava, njegovo sna
no eksoteriko svojstvo, njegova otvorenost prema profa
nom, fontenelizirana astronomija*), Njutn, koga ita Volter
sve to je, sigurno, samo socioloki fenomen. On nije iza
zvao ni najmanju promjenu u istoriji misli, niti izmijenio
budunost znanja. On nita ne objanjava, osim na dokso-
*) Aluzija na Fontenela (Bernard Le Bovier e Fontenelle, 1657
1757), velikog vulgarizatora naunih saznanja. Prim. prev.
152
RIJ ECI I STVARI
grafskom nivou, gdje ga, u stvari, i treba situirati; ali nje
gova mogunost j e tu u recipronoj pripadnosti znanja
i jezika. X I X vijek e razbiti taj meusobni odnos i sup-
rotstavie znanje, zatvoreno u sebe, istom jeziku, koji je,
u svom biu i svojoj funkciji, postao enigmatian neto
to se, poev od tog vremena, zove Literatura. Izmeu ta
dva podruja irie se do beskonanosti posredniki jezici,
izvedeni ili ispali iz znanja ili iz djela.
etvrto, poto j e postao analiza i poredak, jezik uspo
stavlja dosad nepoznate odnose sa vremenom. X VI vijek j e
doputao da se jezici meusobno slijede u istoriji i da mogu
proizai jedan iz drugog. Najstariji su jezici majke. Naj-
arhainiji od svih, poto se na njemu Bog obraao ljudi
ma, hebrejski jezik, smatran j e prethodnikom sirijskog i
arapskog; zatim dolazi grki, od koga potie koptski i egi
patski; latinski u svojoj porodici ima talijanski, panski i
francuski, a od tevtonskog su postali njemaki, engleski i
flamanski (21). Poev od X V I I vijeka, odnos jezika i vre
mena se potpuno izmijenio: vrijeme vie ne ostavlja go
vore po odreenom redoslijedu u istoriji svijeta, nego j e
zici razvijaju predstave i rijei prema slijedu ije zakoni
tosti sami definiu. J ezik upravo definie svoju specifinost
prema tom internom redu i prostoru koji rezervie za ri
jei, a ne prema mjestu u istorijskoj seriji. Vrijeme j e za
jezik njegov unutranji nain analize, ali ne i njegovo mje
sto roenja. Otuda slab interes koji j e klasicizam pokazi
vao prema hronolokoj filijaciji, negirajui ak, uprkos
oevidnosti koju mi zastupamo vezu talijanskog i
francuskog sa latinskim (22). Namjesto takvih serija koje
su postojale u XVI vijeku, a ponovo se javile u XI X, dole
su tipologije. I to tipologije poretka. Postoji grupa jezika
koji stavljaju na prvo mjesto subjekat o kome j e rije; za
tim dolazi radnja koju on preduzima ili trpi, najzad ob-
jekat na koji pada radnja; tako j e u francuskom, engles
kom, panskom. Nasuprot njima, stoji grupa jezika kod
kojih na prvo mjesto dolazi as radnja, as objekat, as
nainsko odreivanje ili okolnost: na primjer latinski ili
slovenski jezici, kod kojih funkcija rijei nije oznaena pre
ma njenom mjestu, nego prema fleksiji.
Najzad, treu grupu ine mjeoviti jezici (kao grki
ili tevtonski), koji lie na dvije prethodne grupe, j er imaju
lan i padee (23). Ali treba imati na umu da postojanje
ili nepostojanje fleksija ne odreuje u svakom jeziku mo
GOVOR
153
guan ili nuan red rijei. Prije svega, postoji poredak kao
analiza i sukcesivni slijed predstava koji propisuje upotre
bu deklinacije ili lanova. J ezici koji primjenjuju red ima
ginacije i interesa ne odreuju stalno mjesto za pojedine
rijei: oni ih moraju obiljeiti fleksijom (to su transpo-
zitivni jezici). Ako se pak ti jezici pridravaju jednoobraz
nog reda koji namee refleksija, za njih j e dovoljno da
broj i rod imenica obiljee lanom; mjesto u analitikom
poretku ima samo po sebi funkcionalnu vrijednost: to su
analogni jezici (24). J ezici su bliski ili razliiti prema
tabeli mogunih tipova sukcesije. Tabela j e simultana, ali
sugerie koji su najstariji jezici: zaista j e razumljivo da
j e spontani poredak (slika i strasti) morao prethoditi ra
cionalnom (poretku logike): spoljanje datiranje je uslov-
ljeno unutranjim oblicima analize i poretka. Vrijeme je
interiorizirano u jezik.
to se tie istorije jezika, ona j e samo erozija ili slu
aj, uvod, susret i mjeavina razliitih elemenata; ona ne
ma ni zakona, ni kretanja, ni svojstvenih nunosti. Kako
je, na primjer, formiran grki jezik? Fenianski trgovci,
avanturisti iz Frigije, Makedonije i I lirije, Galapejci, Skiti,
bande izgnanika ili bjegunci, izmijenili su prvobitni fond
grkog jezika mnogovrsnim i bezbrojnim partikulama i to
likim dijalektima (25). Francuski jezik j e napravljen od
latinskih i gotskih imena, od galskih obrta i konstrukcija,
od arapskih lanova i brojeva, od rijei pozajmljenih iz en
gleskog i talijanskog tokom putovanja, ratova ili sklapanja
trgovakih ugovora (26). To znai da jezici evoluiraju
usljed migracija, pobjeda ili poraza, mode, razmjene; ali ne
uslijed nekog istorizma koji bi sami u sebi nosili. J ezici
nisu podloni nikakvom unutranjem principu razvitka,
naprotiv, oni sami razvijaju du jedne linije predstave i
njihove elemente. Ako za jezik postoji neko pozitivno vri
jeme, ne treba ga traiti izvan jezika, u istoriji, nego u
poretku rijei, u upljini govora.
Sada se moe ocrtati epistemoloko polje Opte gra
matike, koja se javila u drugoj polovini X V I I vijeka i n-
stala posljednjih godina sljedeeg vijeka. Opta gramatika
nije uopte komparativna gramatika: bliskosti meu jezi
cima ona ne uzima kao svoj predmet niti se njima ko
risti kao metodom. Optost te gramatike ne sastoji se u
pronalaenju isto gramatikih znakova koji bi bili zajed
niki za sve lingvistike domene, i iz kojih bi, kao u ide
154
RIJ ECI I STVARI
alnoj i prisilnoj cjelini, proizilazila struktura svakog mo
gueg jezika; ona j e opta utoliko to osvjetljava, ispod
gramatikih pravila, ali na nivou njihove osnovanosti, re
prezentativnu funkciju govora bilo vertikalnu, koja oz
naava predstavljenu stvar, ili horizontalnu, koja tu stvar
vezuje za sebe na isti nain kao i misao. Poto ona jezik
osvjetljava kao predstavu iz koje se raa druga, ona se s
punim pravom zove opta: ona se, dakle, bavi unutra
njim podvajanjem predstave. Ali poto se ta artikulacija
moe izvesti na vie razliitih naina, postoje, paradoksal
no, i razne opte gramatike: francuskog, engleskog, latin
skog, njemakog itd. (27). Opta gramatika ne namjerava
da definie zakone svih jezika, nego da pojedinano obradi
svaki jezik kao nain artikulisanja misli. U svakom jeziku,
uzetom ponaosob, predstava dobija poseban karakter.
Opta gramatika treba da definie sistem identinosti i
razlika koje ti spontani karakteri pretpostavljaju i kojima
se koriste. Ona e zasnovati taksinomiju svakog jezika, to
jest ono to u svakom jeziku stvara mogunost da se or-
ganizuje govor.
Otuda dva pravca kojima se ona nuno kree. Poto
govor povezuje svoje dijelove kao predstava svoje elemen
te, opta gramatika e morati da proui reprezentativno
funkcionisanje rijei, jednih u odnosu na druge: to prije
svega predstavlja analizu veze koja povezuje rijei (teorija
reenice a posebno glagola), zatim analizu raznih tipova
rijei i naina na koji ralanjuju predstavu i od nje se
razlikuju (teorija artikulacije). Ali poto govor nije samo
puki reprezentativni zbir, nego podvostruena predstava
koja upuuje na drugu upravo onu koju predstavlja
opta gramatika mora prouavati nain na koji rijei ozna
avaju ono to iskazuju, prije svega u njihovoj izvornoj
vrijednosti (teorija porijekla i korjena), zatim u njihovoj
stalnoj mogunosti iskliznua, ekstenzije, reorganizacije (te
orija retorikog prostora i derivacije).
I I I TEORIJ A GLAGOLA
Reenica prema jeziku stoji u istom odnosu kao i
predstava prema misli: njen oblik j e istovremeno najoptiji
i najelementarniji, jer, im ga razbijemo, od govora ostaju
samo elementi kao razbacan materijal. Ispod reenice na
GOVOR
155
laze se rijei, ali jezik se dovrava u rijeima. Istina, u po
etku ovjek j e stvarao samo obine glasove, a ovi su po
stali jezik tek onda kad su u sebi pa makar samo u
okviru jednoslonih rijei sadravali odnos reenike
prirode. Urlanje primitivca koji se mui nije postalo prava
rije prije nego to j e prestalo da bude pomoni izraz bola,
i to tek onda kada j e poelo da vai kao sud ili izjava tipa:
guim se (28). Ono to uzdie rije kao rije i postavlja
j e iznad krikova i umova, to je reenica skrivena u njoj.
Ako divljak iz Averona (Aveyron) nije uspio da progovori,
to j e stoga to su za njega rijei ostale kao zvuna obi
ljeja stvari i utisci koje su one ostavljale na njegov duh;
rijei za njega jo nisu bile dobile vrijednost reenice. On
j e mogao izgovoriti rije mlijeko pred aom koja mu je
bila ponuena, ali to je. bio samo nejasni izraz za tu hran-
Ijivu tenost, za posudu u kojoj se nalazila i za elju koja
se iz tog javljala (29); rije nikad nije postala reprezen
tativni znak za stvar j er nikad nije izraavala da li j e mli
jeko toplo, da li smo ga skuvali ili samo oekivali. J edino
reenica uspijeva da razdvoji zvuni znak od svojih nepo
srednih izraajnih vrijednosti i da ga suvereno uvrsti u po
lje lingvistike mogunosti. Za misao klasicizma, jezik po
inje tamo gdje postoji ne izraz, nego govoi'. Kad se
kae ne, odbijanje nije izraavano krikom: naprotiv, u
jednoj jedinoj rijei saimamo itavu jednu reenicu: ...
j a to ne osjeam, ili ja to ne vjerujem (30).
Hajdemo pravo na reenicu, sutinski predmet gra
matike (31). Tu su sve funkcije jezika svedene na tri ele
menta neophodna za sastavljanje reenice: subjekat, pre
dikat i njihova veza. Subjekat i predikat su iste prirode,
j er reenica potvruje da su identini ili da pripadaju j e
dni drugome: stoga im j e moguno da u izvjesnim uslovi-
ma izmijene svoje funkcije. J edina razlika, ali ovaj put pre
sudna, ogleda se u nesvodljivosti glagola: U svakoj ree
nici, kae Hobs (32), treba posmatrati tri stvari: pronai
subjekat i predikat i njihovu vezu ili kopulu. Prve dvije
rijei bude u naem duhu pomisao na jednu istu stvar, ali
kopula raa ideju uzronosti kojom su te imenice nametnu
te stvarima. Glagol j e neophodan uslov za svaki govor: ta
mo gdje nema glagola, bar vizuelno prisutnog, nemogue
j e tvrditi da postoji jezik. Nominalne reenice bez izuzetka
kriju nevidljivo prisustvo glagola; Adam Smit (33) smatra
da j e jezik u svom primitivnom obliku bio sastavljen sa
156
RIJ ECI I STVARI
mo od bezlinih glagola (tipa: snijei, grmi ) i da su
se, poev od tog verbalnog nukleusa, razvile ostale vrste
rijei, kao izvedena i pomona preciziranja. J eziki prag
j e postavljen tamo gdje se javlja glagol. Stoga glagol treba
tretirati kao mjeovito bie, kao rije meu rijeima, pod
lonu istim pravilima, koja potuje zakone regiranja i sla
ganja; a zatim glagol treba posmatrati i iza svih tih rijei,
u sferi koja nije govorna, nego ona iz koje se govori. Gla
gol j e na ivici govora, na granici onoga to j e reeno i
onoga to se kae, upravo tamo gdje se znaci pretvaraju
u jezik.
U toj funkciji treba ispitivati glagol, oslobaajui ga
svega to ne prestaje da ga optereuje i pomuuje. Ne
treba se sa Aristotelom zaustaviti na injenici da glagol
oznaava vremena (i druge rijei, prilozi, pridjevi, ime
nice mogu imati vremenska znaenja). Ne treba se zadovo
l j i ti ni Skalierovom (Scaliger) tvrdnjom da glagol izra
ava radnju ili strast, dok imenice oznaavaju stvari. Ne
treba pridavati vanost, kako j e to radio Bukstorf (Bux-
torf), razliitim licima glagola, j er i izvjesne zamjenice ima
ju to svojstvo da izraavaju lica. Treba odmah istaknuti u
punoj svjetlosti ono ime j e glagol konstituisan: glagol po
tvruje, to jest on oznaava da govor u kom j e glagol
upotrebljen jeste govor ovjeka koji ne zamilja samo ime
na nego ih i prosuuje (34). Reenica nastaje i govor
takoe kada se izmeu dvije stvari moe utvrditi veza
pripadanja, kada se kae da to jeste to (35). Svi glagoli
se tako svode na jedan jedini koji znai: biti. Svi ostali se
tajno slue tom jedinstvenom funkcijom, ali su j e prekrili
odreenjima koja j e skrivaju: dodati suimenski dijelovi
predikata i umjesto da se kae ja sam pjevajui, kae se
j a pjevam; dodate su i odredbe za vrijeme i umjesto da
kaemo: nekad sam pjevajui, kae se: pjevao sam; naj
zad, izvjesni jezici integrisali su i subjekat u tkivo glago
la, pa Latini, tako, ne kau: ego vivit, nego vivo. Sve to j e
samo gomilanje i taloenje oko jedne verbalne funkcije,
koja j e apsolutno siuna, ali bitna; postoji samo glagol
b i t i . . . koji j e zadrao svoju jednostavnost (36). itava
sutina jezika saima se u toj jedinstvenoj rijei. Bez nje
bi sve ostalo utljivo i ljudi bi, kao i izvjesne ivotinje,
mogli da se slue svojim glasom, ali nijedan od tih krikova
razasutih po umama nikad se ne bi povezao u veliki la
nac jezika.
GOVOR
157
U klasicizmu, sirovo bie jezika ta masa znakova
razasuta po svijetu da bi tu ispoljila nau upitnost iz
brisalo se, ali j e jezik sa biem uspostavio nove odnose,
mnogo tee shvatljive, j er jezik to bie iskazuje i u njega
se utapa; iz samog sebe jezik ga potvruje, a ipak ne bi
mogao opstati kao jezik da ta rije, sama po sebi, ne po
drava svaki moguni govor. Nema jezika bez oznaavanja
bia na odreen nain; ali bez jezika nema ni glagola biti,
koji predstavlja samo jedan njegov dio. Ta jednostavna ri
je, to je bie predstavljeno u jeziku, ali to j e i reprezen
tativno bie jezika to ga, dozvoljavajui mu da ga po
tvrdi ono to kae, ini sposobnim i za istinu ili za greku.
Po tome j e ta rije razliita od svih drugih znakova koji
mogu biti podudarni, vjerni, primjereni ili ne onome to
oznaavaju, ali nisu nikad ni istiniti ni lani. J ezik j e s kra
j a na kraj govor, po toj jedinstvenoj snazi koju ima ri
je to prekorauje sistem znakova, usmjerena prema biu
onoga to j e oznaeno.
Ali otkuda dolazi ta mo? I koji j e to smisao to, pre-
vazilazei rijei, stvara reenicu? Gramatiari Por-Roajala
govorili su da j e smisao glagola biti u potvrivanju. To je
pokazivalo u kom se podruju jezika nalazi njegova apso
lutna privilegija, ali ne i u emu se sastojala ta privilegija.
Ne treba smatrati da glagol biti sadri ideju potvrivanja,
j er i sama imenica potvrivanje, kao i rije da, sadre istu
ideju (37); stoga taj glagol vie osigurava potvrivanje ide
je. No da li potvrivanje ideje ukazuje i na njeno posto
janje? Tako upravo misli Boze (Bauze), koji u tome na
lazi razlog za tvrdnju da glagol u svom obliku sabira vari
jacije vremena: jer, sutina stvari se ne mijenja, jedino se
njihovo postojanje javlja i iezava, jedino ono ima pro
lost i budunost (38). Na to Kondijak moe primijetiti da,
ako postojanje moe biti oduzeto stvarima, ono onda nije
nita vie nego atribut, a da glagol moe potvrditi i smrt
kao i postojanje. J edino to glagol potvruje jeste koegzi-
stiranje dviju predstava: na primjer, predstavu zelenila i
drveta, ovjeka i postojanja ili smrti; stoga glagolska vre
mena ne oznaavaju vrijeme u kome su stvari apsolutno
postojale, nego jedan relativni sistem anteriornosti i simul-
tanosti stvari (39). Koegzistiranje, zaista, nije atribut same
stvari, ali nije ni neto vie od oblika predstave: kad ka
emo da zelenilo i drvo koegzistiraju, to znai da su oni
vezani u svim ili u veini utisaka koje o njima stiem.
158
RIJ ECI I STVARI
Na taj nain glagol biti imao bi u sutini jedinu ulo
gu da svaki jezik svede na predstavu koju oznaava. Bie
prema kome usmjerava svoje znakove, jeste bie misli.
Uporeujui jezik sa slikom, jedan gramatiar s kraja
X V I I I vijeka definisao j e imenice kao oblike, pridjeve kao
boje, a glagol kao platno na kome se oni pojavljuju. Ne
vidljivo platno, sasvim prekriveno sjajem i crteom rijei,
ali koje jeziku daje priliku da istakne svoju likovnost; gla
gol, najzad, izraava reprezentativni karakter jezika, i
njenicu da on u mislima ima svoje mjesto i da jedina rije
koja moe prekoraiti granice znakova i zasnovati ih na
terenu istine, dopire tek do predstave. Tako se funkcija
glagola identifikuje sa nainom postojanja jezika u ijem
se cjelokupnom polju kree: govoriti istovremeno znai i
predstaviti pomou znakova i znakovima dati sistematian
oblik koji zahtijeva glagol. Kao to kae Destit, glagol j e
pripadanje: oslonac i oblik svih atributa: glagol biti se
nalazi u svakoj reenici, j er ne moemo kazati da j e ne
to ovako ili onako a da pri tome ne kaemo da to j este. . .
Ali ta rije jeste koja u svim reenicama ini dio pre
dikata uvijek j e i poetak i baza, to j e opti i zajedniki
predikat (40).
Vidimo, dakle, kako e funkcija glagola, dostigavi do
te take optosti, morati disocirati im iezne jedinstven
domen opte gramatike. Kad se oslobodi dimenzija iste
gramatinosti, reenica e postati sintaksika jedinica. Sku
pa sa drugim rijeima, glagol e figurirati u okviru svog
vlastitog sistema kongruencije, fleksije i rekcije. Na dru
gom kraju, snaga manifestovanja jezika pojavie se u jed
nom autonomnom pitanju, arhainijem od same gramati
ke. U toku itavog X I X vijeka jezik e biti ispitivan s ob
zirom na enigmatinu prirodu glagola: ispitivanje e biti
koncentrisano na podruje gdje se jezik najvie pribliava
biu, gdje ga najbolje imenuje, transponuje ili razotkriva
njegov sutinski smisao, gdje ga apsolutno ispoljava. Od
Hegela do Malarmea, to uenje pred odnosima izmeu
bia i jezika odravae ravnoteu sa ponovnim ukljuiva
njem glagola u homogeni poredak gramatikih funkcija.
GOVOR
159
I V ARTI KULACI J A
Glagol biti, mjeavina pripadanja i potvrivanja, ras
kre govora o prvobitnoj i radikalnoj mogunosti usmene
rijei, definie prvi i najhitniji invarijant reenice. Pored
njega, s obje strane nalaze se vrste rijei ili dijelovi usme
nog saoptavanja. Ta podruja su jo indiferentna; odre
ena su jedino siunom, gotovo nevidljivom, ali central
nom, figurom bia; njihovo djelovanje se odvija oko pro
suditelja, kao stvari o kojoj treba suditi juicande, i
onoj koja j e ve presuena judicat (41). Kako se ta puka
namjera reenice moe pretvoriti u posebne i razgovjetne
fraze? Kako govor moe iskazati itav sadraj predstave?
To j e moguno stoga to j e govor sainjen od rijei
koje imenuju, dio po dio, ono to j e dato predstavom.
Rije oznaava, to znai da j e ona po svojoj prirodi
ime, i to vlastito ime, jer je usmjerena prema odreenoj
predstavi i nikakvoj drugoj. Tako pred uniformnou gla
gola koji j e samo univerzalan iskaz pripadanja imena
se mnoe do beskonanosti. Moglo bi ih biti isto koliko i
stvari koje treba imenovati. Ali svako ime bi bilo tako
snano vezano za predstavu koju oznaava da se ni najsla
biji odnos pripadnosti ne bi mogao formulisati; jezik bi
stoga spao ispod svog nivoa: Ako bi imenice bile sastav
ljene samo od vlastitih imena, trebalo bi ih umnoiti bes
konano. Te rijei, ije bi mnotvo preopteretilo pame
nje, ne bi uspjele da zavedu nikakav red meu predmetima
naeg saznanja, pa ni naim idejama, a sav na govor za
pao bi u najdublju konfuziju (42). I me u reenici ne moe
vriti svoju funkciju i omoguiti pripadanje osim ako ne
to (bar dio predikata) ne ukazuje na neki elemenat koji
j e zajedniki veem broju predstava. Openitost imenice je
isto tako potrebna vrstama rijei kao i oznaavanje bia
obliku reenice.
Tu j e openitost moguno postii na dva naina: 1) ho
rizontalnom artikulacijom grupiranjem individua koje
meusobno posjeduju izvjesne identinosti, a odvajanjem
onih koje su razliite; takva artikulacija stvara sukcesivnu
generalizaciju sve irih i irih grupa (a sve malobrojnijih);
ona ih moe i beskonano dijeliti na osnovu novih razlika
i tako dospjeti do vlastitog imena iji j e ona dio (43); po
redak naporednosti i podreenosti prekriven je jezikom i
svaki njegov dio figurira sa svojim imenom; od individue
160
RIJ ECI I STVARI
do vrste, a zatim do roda i klase, jezik se artikulie nad
podrujem rastuih openitosti; tu taksinomiku funkciju
u jeziku manifestuju imenice: tako se kae ivotinja,
etvoronoac, pas, pudlica (44). 2) vertikalnom artikulaci
jom vezanom sa prvom, j er su one neophodne jedna
drugoj; ova druga artikulacija razlikuje stvari koje postoje
same po sebi od onih koje se ne mogu susresti u stanju
nezavisnosti (modifikacije, posebnosti, sluajnosti ili oso
bine): u dubini supstance, na povrini osobine; taj
jaz ih ta metafizika, kako j e govorio Adam Smit (45)
ispoljava se u jeziku prisustvom pridjeva, koji u predstavi
oznaavaju sve ono to samo po sebi ne moe da opstoji.
Prva artikulacija jezika (ako ostavimo glagol biti po strani,
koji j e i uslov i dio govora) izvrena je, dakle, prema dvje
ma ortogonalnim osovinama: jedna polazi od pojedinane
osobe ka optem, a druga od supstance ka njenoj osobini.
Na njihovom sjecitu nalazi se zajednika imenica; na jed
nom kraju j e vlastito ime, a na drugom pridjev.
Ali ta dva tipa predstava razlikuju meusobno rijei
tano u onolikoj mjeri u kolikoj j e predstava analizirana
prema istom modelu. I, kao to to kau autori iz Por-Roaja-
la, rijei koje oznaavaju stvari zovu se imenice, kao zem
lja, sunce. One koje oznaavaju naine, ukazujui istovre
meno i na subjekat kome odgovaraju, zovu se pridjevi, kao
dobar, pravedan, okrugao (46). Ali, izmeu artikulacije je
zika i artikulacije predstave zapoinje igra. Kad govorimo
o bjelini, oznaavamo jednu osobinu, ali j e izraavamo
imenicom: kad govorimo o ljudskim (biima)*), upo
trebljavamo pridjev da bismo oznaili individue koje po
stoje same po sebi. Ta nepodudarnost ne kazuje da se j e
zik vlada prema nekim drugim znakovima izvan predstave,
nego upravo to da on, sam sa sobom i u svojoj vlastitoj du
bini, odrava odnose koji su identini odnosima predstave.
Ako jezik upotrijebi pridjev koji oznaava modifikaciju i
istie j e u okviru reenice kao njenu supstancu, tada prid
j ev postaje imenica; i obrnuto imenica koja se u ree
nici ponaa kao sluajnost, postaje pridjev, oznaavajui
kao i ranije supstance. Poto j e supstanca ono to sa
mo po sebi postoji, imenicama su nazvane sve one rijei
koje u jeziku postoje**) same po sebi, pa ak i kad znae
*) U francuskom jeziku poimenieni pridjev humains *= hommes
~ ljudi. Prim. prev.
**) U francuskom jeziku rije Substantif (imenica) etimoloki je ve
zana sa glagolom subsister (postojati) i imenicom substance. Prim. prev.
GOVOR
161.
samo sluajnosti. Naprotiv, pridjevima su nazvane rijei
koje oznaavaju supstance kada, u svom nainu oznaava
nja, treba da budu vezane za druge rijei u reenici (47).
Elementi reenice meusobno odravaju odnose identine
odnosima predstave; ali ta identinost nije utvrena taka
po taka, tako da j e svaka supstanca izraena imenicom,
a svaka sluajnost pridjevom. U pitanju j e jedna glo
balna identinost koja proizilazi iz same prirode stvari: re
enica jeste predstava; jedna j e artikulisana na isti nain
kao i druga, ali za reenicu j e svojstveno da na ovaj ili onaj
nain moe artikulisati i predstavu koju preobraava u go
vor. Ona j e sama u sebi ve jedna predstava koja artiku-
lie jednu novu, uz mogunost odstupanja koje u sebi nosi
i slobodu govora i razliku izmeu jezika.
To j e prvi sloj artikulacije: najpovrniji i svakako naj-
prividniji. Od ovog trenutka sve moe postati govor, dodue
jo slabo diferenciran: za vezivanje imena postoji samo mo
notonija glagola biti i njegova predikativna funkcija. Me
utim, elementi predstave artikuliu se prema jednoj mno
go kompleksni j oj emi (sukcesija, podreenost, posij edi-
nost) koju treba prenijeti u jezik kako bi ovaj postao zaista
reprezentativan. Stoga sve rijei, slogovi, pa ak i slova koji
su u opticaju izmeu imenica i glagola moraju izraavati
one ideje koje su u Por-Roajalu nazivali pomonim (48);
potrebni su predloi i veznici, sintaksiki znaci koji ozna
avaju odnose identinosti i slaganja ili zavisnosti i kon-
gruencije (49): znaci za mnoinu i rod, padei itd; potrebne
su, najzad, rijei koje povezuju zajednike imenice sa in
dividuama koje oznaavaju oni lanovi ili pokazne rjei
ce koje j e Lemersije (Lemercier) nazivao konkretizatori
ili dezapstraktori (50). Takvo mnotvo rijei sainjava
artikulaciju koja j e inferiorna jedinstvu imena (imenice ili
pridjeva) kakvo j e zahtijevao goli oblik reenice: nijedna
od tih rijei ne sadri u svojoj nazonosti neki izolovan
reprezentativni sadraj koji bi bio fiksan i odreen; one
ne pokrivaju ideju makar i pomonu osim kad su
vezane za druge rijei; dok su imenice i glagoli apsolutni
znaenjski elementi, te rijei imaju samo relativno znae
nje (51). One se, bez sumnje, obraaju predstavi i postoje
samo ukoliko ova, u svojoj analizi, razotkrije unutranju
mreu svojih odnosa; ali same, te rijei nemaju vrijednosti
osim u okviru jedne gramatike cjeline iji su dio. One u
jeziku uspostavljaju jednu novu artikulaciju, i to mjeo
I I
162
RIJ ECI I STVARI
vitog karaktera istovremeno reprezentativnu i gramati
ku, a da se nijedan od ta dva plana ne moe svesti na
drugi.
Tako se fraza naseljava sintaksikim elementima iji
j e obris mnogo tananiji od irokih figura reenice. Taj novi
presjek dovodi optu gramatiku do neminovnog izbora: ili
nastaviti analizu ispod nominalnog jedinstva i istaknuti,
prije znaenja, beznaajne elemente od kojih j e to jdin-
stvo izgraeno, ili regresivnim postupkom svesti to nomi
nalno jedinstvo, priznati mu ue mjere i pronai njegovu
reprezentativnu efikasnost ispod punih rijei, u partikula-
ma, slogovima pa ak i samim slovima. Te mogunosti su
otvorene, tavie i odreene onog trenutka kad teorija je
zika uzima za predmet govor i njegove reprezentativne vri
jednosti. One definiu heretiku taku koja razdvaja grama
tiku X V I I I vijeka.
Hoemo li pretpostaviti, kae Haris (Harris) da je
svako znaenje, poput tijela, djeljivo na bezbroj drugih zna
enja koja se, opet, mogu dijeliti beskonano? To bi bilo
besmisleno; trba stoga obavezno dopustiti da postoje zna-
enjski glasovi iji nijedan dio, sam po sebi, ne moe imati
posebno znaenje (52). Znaenje iezava im se reprezen
tativne vrijednosti rijei razdvoje ili izostave: tada se jav
ljaju u svojoj nezavisnosti elementi koji se ne podudaraju
s milju i ije se veze ne mogu svesti na govorne veze. Po
stoji jedna mehanika svojstvena slaganjima, rekciji, flek
siji, slogovima i glasovima, i nikakva reprezentativna vri
jednost ne moe do kraja sagledati tu mehaniku. J ezik
treba tretirati kao maine koje se malo pomalo usavra
vaju (53): u svom najjednostavnijem obliku, reenica j e
sastavljena od jednog subjekta, jednog predikata i imen-
skog dijela, a svako dodavanje smisla zahtijeva itavu novu
reenicu; tako i na j rudimentarni je maine pretpostavljaju
principe kretanja koji su razliiti za svaki njihov organ.
Ali kad se usavre, maine potinjavaju jednom istom prin
cipu sve organe koji su samo njeni posrednici, sredstva
transformisanja, instrumenti primjene; isto tako i jezici
usavravanjem preputaju smisao reenice gramatikim
organima koji u sebi nemaju reprezentativne vrijednosti,
ali im j e zadatak da j e preciziraju, poveu njene elemente
i odrede njene sadanje determinante. U jednoj reenici i
na jednom mjestu mogu se izraziti vremena i posljedini,
prisvojni i Iokalizacioni odnosi koji se dobro uklapaju u se
GOVOR
163
riju subjekat-predikat-imenski dio, ali ne mogu biti obu
hvaeni tako irokim dijapazonom razlikovanja. Otuda va
nost koja se od Bozea (Bauze) (54) pridaje teoriji dodatka
i subordinacije. Otuda i rastua uloga sintakse; u vrijeme
Por-Roajala, sintaksa j e bila identifikovana sa konstrukci
jom i redom rijei, dakle, sa unutranjim razvijanjem re
enice (55); od ikara (Sicard), ona postaje samostalna:
ona svakoj rijei diktira njenu vlastitu formu (56). Tako
j e skicirana autonomija gramatikog elementa, kakvu e,
sasvim pod kraj vijeka, definisati Silvestr de asi (Sylve
stre de Saci), koji je, prvi, zajedno sa ikarom, napravio
razliku izmeu logike analize reenice i gramatike anali
ze fraze (57).
Razumljivo j e zato su analize te vrste bile potisnute
dok j e govor bio predmet gramatike; im bi se dospjelo do
jednog sloga artikulacije u kome su se reprezentativne vri
jednosti razbijale u prah i pepeo, prelazilo bi se na drugi
kraj gramatike, tamo gdje artikulacija nije imala nikakvog
uticaja u domenu upotrebe i istorije; sintaksa j e u X V I I I
vijeku bila smatrana za arbitrarno mjesto, gdje su se po
svojoj volji formirale jezike navike svakog naroda (58).
U svakom sluaju, u X V I I I vijeku te analize nisu
mogle biti nita vie od apstraktnih mogunosti, pa ak ni
skica za ono to e postati filozofija, nego samo neprivile-
govana grana jednog izbora. Nasuprot tim analizama i po
ev od iste take hereze, vidimo kako se razvija refleksija,
koja je, za nas i nauku o jeziku koju smo izgradili od X I X
vijeka, liena vrijednosti, ali koja j e tada omoguavala da
svu analizu verbalnih znakova odrimo u okviru govora.
Tragalo se za opskurnom nominalnom funkcijom za koju
se vjerovalo da je uvuena u te rijei i skrivena u njima-,
kao i u slogovima, fleksijama i slovima koje j e stidljiva
analiza reenice propustila kroz svoju mreu. To j e stoga
to ipak, kako su to primjeivali autori iz Por-Roajala,
sve vezne partikule imaju izvjestan sadraj jer predstav
ljaju nain na koji su predmeti vezani i nain njihovog sli
jeda u naim predstavama (59). Ne moe li se pretpostaviti
da su te partikule bile imena kao i sva druga? Ali umje
sto da zamiiene predmete, one su zauzele mjesto gestova
pomou kojih ih ljudi oznaavaju ili simuliraju njihove
veze i niihov slijed (60). Te rijei su ili malo pomalo iz
gubile vlastiti smisao (ovaj, dodue, nije bio uvijek vid
ljiv, j er j e bio vezan za gestove, tijelo ili poloaj govornog
*
164
RIJ ECI I STVARI
lica), ili su se inkorporirale u druge rijei u kojima su
nale vrst oslonac, pruivi im zauzvrat itav sistem mo
difikacija (61). Na taj nain, sve su rijei, bez obzira ka
kve one bile, uspavane imenice: glagoli su povezali pridje
ve uz glagol biti; veznici i predloi su imena gestova koji
su odsad nepokretni; deklinacije i konjugacije samo su
apsorbovane imenice. Rijei se sad mogu otvoriti i oslo
boditi let svim imenicama koje su se u njima krile. Kao
bitni princip analize, Le Bel (Le Bel) j e navodio da nema
spoja iji dijelovi nisu odvojeno postojali prije nego to su
bili spojeni (62); to mu j e omoguilo da sve rijei svede
na slogovne elemente u kojima vaskrsavaju stara zaborav
ljena imena jedine rijei koje su mogle postojati uz
glagol biti: Romulus, na primjer (63), dolazi od Roma i
moliri (graditi); a Roma dolazi od Ro, to oznaava snagu
(Robur), i Ma, to znai veliki (magnus). Na isti nain Ti-
jebo (Thibault) otkriva u rijei abandonner (napustiti)
tri skrivena znaenja: a oznaava ideju pruanja ili cilja
jedne stvari prema drugoj; ban sugerie ideju o- cjelini
drutvenog tijela, do oznaava gest kojim se neeg odri
emo (64).
I ako treba preko slogova doi do samih slova, pro
nai emo jo vrijednosti jednog rudimentarnog imenova
nja. Tome se posvetio Kur de eblen (Court de Gebelin)
za svoju najveu, ali i najtroniju slavu, pokret usana,
koji j e najlake izazvati, koji j e najblai i najgraciozni]i,
sluio j e za oznaavanje prvih bia koja ovjek poznaje,
onih koja ga okruuju i kojima sve duguje (tata, mama,
poljubac). Meutim, zubi su isto toliko vrsti koliko su
usne pokretne i savitljive; intonacije koje oni proizvode
su snane, zvune, bune. . . Dodirom zuba izgovaramo ri
jei tonne (tutnji), retentit (odzvanja), tonne (udi se);
kao i rijei: tambours (dobo), timbales (talambas), trom
pettes (truba). A i samoglasnici, izdvojeni, mogli bi raz
viti tajnu hiljadugodinjih rijei koje su upotrebom pre
krivene. A izraava (avoirimati), E egzistenciju, I silu, O
uenje (oi koje se zaokrugle), U vlagu, to jest raspolo
enje (65). A moda su u najstarijoj dubini nae istorije,
suglasnici i samoglasnici, razdijeljeni u dvije jo nejasne
grupe, sainjavali samo dvije rijei kojima j e artikulisan
ljudski jezik: melodini samoglasnici izraavali su strasti, a
grubi suglasnici potrebe (66). J o uvijek se moe uoiti
GOVOR
165
razlika izmeu oporog govora na sjeveru ume guturala,
gladi i hladnoe i junih jezika sastavljenih od samoglas
nika nastalih u jutarnjim susretima pastira, kada su iz
istog kristala izvora izbijale prve ljubavne vatre.
U svoj svojoj dubini, sve do prastarih glasova koji su
ga prvi put otrgli od obinog krika, jezik uva svoju re
prezentativnu. funkciju; u svakoj moguoj artikulaciji, od
vajkada, jezik j e imenovao. U samom sebi jezik j e ogromno
brujanje naziva koji se pokrivaju, saimaju, skrivaju i odr
avaju kako bi omoguili analizu ili kompoziciju kompleks
ni j ih predstava. U okviru fraza, tamo gdje izgleda da se
znaenje oslanja na beznaajnim slogovima, uvijek postoji
neki prikriveni naziv, forma koja izmeu svojih zvunih zi
dova sadri odbljeske nevidljive ali neizbrisive predstave.
Za filologiju X I X vijeka, takve analize su ostale fnrtvo
slovo u pravom smislu rijei. Ali ne i za itavo jeziko
iskustvo najprije ezoterino i mistino iz vremena Sve
tog Marka, Reveronija (Reveroni), Fabre dOlivea (Fabre
DOliver), Eea (Oegger), zatim literarno, kada enigma ri
jei ponovo vaskrsava u svom masivnom biu sa Malar-
meom (Mallarm), Ruselom (Roussel), Lerisom (Leris) i
Ponom (Ponge). I deja da razbijanjem rijei ne dolazimo
ni do obinih umova ni do pukih proizvoljnih elemenata,
nego do drugih rijei koje i same, kad se ralane, stvara
ju nove rijei ta ideja j e istovremeno i negativ itave
moderne nauke o jeziku i mit u koji transponujemo naj
tamnije snage jezika, ali i najrealnije. J ezik moe postati
predmet nauke zato to j e proizvoljan, a to se moe de-
finisati pod kojim uslovima on postaje znaajan. Ali poto
ne prestaje da govori ispod svojih mogunosti, poto ga
proimaju neiscrpne vrijednosti, moemo govoriti beskraj
nim aputanjem u kome se raa literatura. Ali u epohi kla
sicizma odnos uopte nije bio isti: da bi jezik bio shvaen
u cjelini i u svom najoptijem obliku reenice, trebalo j e
da svaka rije u svom najsitnijem dijelu bude najsavjesniji
in imenovanja.
V OZNAAVANJ E
Ali ipak teorija o generalizovanom imenovanju ot
kriva na ivici jezika izvjestan odnos prema stvarima ko ii j e
sasvim neto drugo nego reenina forma. Ako u svojoj os
166
RIJ ECI I STVARI
novi jezik vri funkciju imenovanja, to jest ako izdvaja
predstavu ili j e pokazuje kao prstom, onda jezik znai in-
diciranje, a ne sud. Za stvari j e vezan nekim obiljejem,
notom, prisvojenom figurom ili gestom koji oznaava, ali
nita od toga ne moe se svesti na predikativni odnos. Prin
cip imenovanja i porijeklo rijei odrava ravnoteu sa for
malnom primarnou suda. Kao da na jednoj i drugoj stra
ni jezika, razvijenog u svim svojim artikulacijama, postoji
bie u svojoj verbalnoj ulozi pripadanja, i porijeklo u svo
joj ulozi prvobitnog oznaavanja. Porijeklo omoguava da
se pomou znaka zamijeni ono to j e indicirano, a bie da
se jedan sadraj vee sa drugim. Tako smo suoeni sa
dvjema suprotstavljenim, ali i meusobno pripadajuim,
funkcijama veze i zamjene, karakteristinim za svaki znak
uopte, sa njegovom sposobnou za analizu i predstavu.
Ponovo iznijeti na svjetlost dana porijeklo jezika zna
i pronai prvobitni momenat u kome je jezik bio samo oz
naavanje. Time treba istovremeno objasniti i njegovu ar-
bitrarnost (j er ono to oznaava moe biti isto tako razli
ito od onoga to pokazuje kao to i gest moe biti razli
it od predmeta prema kojem j e usmjeren), i njegov duboki
odnos sa onim to imenuje (j er su pojedini slogovi ili ri
jei uvijek bili izabrani da bi oznaili odreenu stvar). Pr
vom zahtjevu odgovara analiza jezika akcije, a drugom
prouavanje korjenova. Ali oni nisu suprotstavljeni, kao u
objanjenju Kratila, na osnovu prirode i na osnovu za
kona; oni su, naprotiv, neophodni jedan drugom, jer prvi
referie o zamjenjivanju pomou znaka onoga to j e ozna
eno, a drugi opravdava stalnu mo oznaavanja tog znaka.
J ezik akcije j e tijelo koje govori, a ipak nije dat una
prijed. Priroda jedino dozvoljava da u raznim situacijama
u kojima se nalazi, ovjek moe da se ispoljava pomou
gestova; njegovo lice j e stalno u pokretu, on puta nearti-
kulisane glasove, to jest glasove koje nisu proizveli ni j e
zik ni usne (67). Sve to nije jo ni jezik pa ak ni znak,
nego posljedica i nastavak nae animalnosti. Tu oiglednu
uznemirenost karakterie univerzalnost, jer zavisi od grae
naih organa. Otuda i mogunost da ovjek uoi istu po
javu i kod svojih srodnika. On sa krikom koji uje kod
drugog i sa grimasom na njegovom licu moe povezati iste
predstave koje su esto pratile i njegove krikove i njegove
gestove. On tu mimiku moe prihvatiti kao oznaku i zam
jenu za misao drugog. Kao znak. Razumijevanje poinje.
GOVOR
167
On se zauzvrat moe koristiti tom mimikom koja j e postala
znak da bi kod sagovornika podstakao ideju koju i sam
nosi u sebi, osjeaje, potrebe i muku koji su obino vezani
za takve gestove ili glasove: to su krici koji su namjerno
upueni drugome ili prema nekom predmetu isti uzvici
(68). Upotrebom tako koncentrisanog znaka (koji j e ve iz
raz), neto poput jezika upravo se raa.
Vidimo da iz ovih analiza, zajednikih i Kondijaku i
Destitu, jezik akcije povezuje istim porijeklom jezik i pri
rodu. Ali cilj toga povezivanja j e vie u tome da ga odvoji
od prirode, nego da ga ukorjeni u njoj. Da bi obiljeio svoju
neizbrisivu razliku od krika i zasnovao ono to ini njegovu
izvjetaenost. Sve dok j e samo obino produenje tijela,
akcija nema nikakvu mo govora: ona nije jezik. Ona to
postaje, ali nakon odreenih i kompleksnih operacija: no
tiranje analogije odnosa (krik drugoga prema onome to
on osjea isto j e to i moj krik prema mom apetitu ili
mom strahu); inverzija vremena i dragovoljna upotreba
znaka prije predstave koju oznaava (prije nego to mi se
javi tako snaan osjeaj gladi da zbog njega viem, ja krik
nem, i taj krik j e udruen sa osjeajem gladi); najzad, na
mjera da kod drugog izazovem predstavu koja odgovara
kriku ili gestu (posebno j e samo to to svojim krikom niti
izazivam niti namjeravam izazvati osjeaj gladi, nego upra
vo predstavu o odnosu izmeu znaka i moje elje za hra
nom). J ezik j e mogu tek na nivou te isprepletenosti. On
ne poiva na nekom prirodnom pokretu shvatanja ili izra
avanja, nego na reversibilnim odnosima koji se mogu
analizirati znakova i predstava. J ezik se ne javlja kad se
predstava eksteriorizira, nego kad na koncentrisan nain
iz sebe izdvaja znak i kroz njega se d ispoljiti. ovjek
oko sebe ne otkriva znakove kao govorni subjekat ili na
osnovu nekog ve stvorenog jezika, znakove koji su kao ni
jeme rijei to ih treba deifrovati i ponovo ozvuiti; ri
jei se raaju, i sa niima itav jezik, koji j e samo naknadna
organizacija zvunih znakova, zato to j e predstava prae
na vlastitim znakovima. Uprkos svom imenu, jezik akci
j e razotkriva jednu nesvadljivu mreu znakova koja raz
dvaja jezik od akcije.
Stoga on svoju izvjetaenost zasniva na prirodi, jer
elementi od kojih j e taj jezik akcije sastavljen (glasovi,
gestovi, grimase) sukcesivno se javljaju u prirodi, a ipak
oni uglavnom nisu ni u em sadrajno identini sa onim
168
RIJ ECI I STVARI
to oznaavaju; oni odravaju samo odnose simultanosti i
sukcesije. Krik ne lii na strah, ni pruena ruka na glad.
Kad se definitivno uoblie, ti znaci e ostati bez mate i
bez udi (69), j er ih j e jednom zauvijek stvorila priroda,
ali oni nee izraavati prirodu onoga to oznaavaju, jer
uopte nisu pravljeni prema njenoj slici. Od tog trenutka
ljudi e moi da se slue konvencionalnim jezikom; oni sad
raspolau sa dosta znakova koji obiljeavaju stvari kako
bi mogli fiksirati noVe znakove koji analiziraju i kombinuju
prethodne. U Raspravi o porijeklu nejednakosti (70) Ruso
j e isticao da nijedan jezik ne moe poivati na ugovoru iz
meu ljudi, jer sam ugovor pretpostavlja jedan utvren
jezik, priznat i u praksi potvren; jezik stoga treba zami
sliti kao neto to su ljudi dobili, a ne sami izgradili. U
stvari, jezik akcije potvruje tu potrebu i ini nekorisnom
tu hipotezu. ovjek od prirode dobija ono od ega stvaia
znakove, a znakovi mu slue/ da bi se sa drugim ljudima
dogovorio koje od njih treba zapamtiti, kakvu im vrijed
nost pridati i prema kakvim pravilima ih upotrebljavati;
oni, takoe, slue da bi se formirali novi znakovi po uzoru
na prethodne. Prvi oblik ugovora sastoji se u izboru zvu
nih znakova (koje j e lake raspoznati iz daljine i koji su
jedini moguni znaci sporazumijevanja nou), drugi oblik
j e komponovanje i oznaavanje jo neobiljeenih predstava
pomou znakova bliskih onima koji oznaavaju bliske pred
stave. Tako se konstituie jezik u pravom smislu rijei; po
mou serije analogija koje lateralno produuju jezik akcije,
ili bar njegov zvuni dio; taj novi jezik lii ovom posljed
njem i upravo ta slinost olakava njegovo razumijeva
nje. Tu slinost nazivamo analogijom . . . Vidite kako nam
analogija, koju uzimamo kao zakon, ne dozvoljava da zna
kove izaberemo nasumce ili proizvoljno (71).
Nastanak jezika iz jezika akcije potpuno izmie al
ternativi izmeu prirodne imitacije i proizvoljne konven
cije. Gdje postoji priroda u znacima koji se spontano
raaju u nama samima ne postoji nikakva slinost, a
tamo gdje se slinostima koriste, postignut j e dragovoljan
sporazum izmeu ljudi. Priroda jukstaponira razlike i ve
zuje ih silom; refleksija otkriva slinosti, a analiza ih raz
vija. Prva faza omoguava izvjetaenost, ali sa materija
lom koji svi ljudi na isti nain nameu; druga iskljuuje
proizvoljnost, ali otvara puteve slobodi, iako ovi nisu jed
nako rasporeeni kod svih ljudi i svih naroda. Prirodni
GOVOR
169
zakon namee razliku izmeu rijei i stvari vertikalnu
diobu izmeu jezika i onoga to mu j e dunost da oznai;
pravila konvencije nalau slinost meu rijeima, veliku
horizontalnu mreu koja proizvodi nove rijei na osnovu
starih i tako ih mnoi do beskonanosti.
Stoga j e shvatljivo zato teorija korjenova ni u em
ne protivrjei analizi jezika akcije, nego upravo u njoj na
lazi utoite. Korjenovi su rudimentarne rijei koje pro
nalazimo, identine, u velikom broju jezika a moda i u
svim; oni su bili najprije nametnuti kao nehotini krikovi
koje je jezik akcije spontano iskoristio. Tu su ljudi traili
korjenove da bi ih prenijeli u njihove konvencionalne j e
zike. I ako su svi narodi, u svim podnebljima, izabrali, iz
meu tolikog materijala jezika akcije, upravo te elemen
tarne nosioce zvunosti, to znai da su u njima otkrili, ali
tek kasnije i na osnovu razmiljanja, slinost sa predmetom
koji oznaavaju ili pak mogunosti da tu slinost primijene
na neki analogan predmet. Slinost korjena sa onim to
imenuje dobij a vrijednost verbalnog znaka tek na osnovu
konvencije koja j e povezala ljude i ujedinila njihove jezi
ke akcije u jedan jezik. Na taj nain iz unutranjosti same
predstave znaci se stapaju sa samom prirodom koju ozna
avaju i koja se na identian nain namee svim jezicima
prvobitni trezor svih rijei
Korjenovi se formiraju na vie naina. Pomou ono-
matopeje, koja nije spontan izraz nego voljna artikulacija
nekog znaka koji lii: Oponaati glasom isti um koji
stvara i predmet to ga elimo imenovati (72). Upotrebom
slinosti koju smo osjetili ulima: Utisak o crvenoj boji,
koja je iva, brza, gruba za oko, bie najbolje preveden
glasom R, koji ostavlja slian utisak na ulo sluha (73).
Nametanjem glasnim organima pokreta analognih pokreti
ma koje elimo da oznaimo: Tako da glas koji nastaje iz
oblika i prirodnog pokreta organa stavljenog u takav polo
aj postane ime predmeta: grlo kripi da bi izrazilo trenje
jednog tijela o drugo, ono se iznutra izdubljuje da bi oz
nailo udubljenu povrinu (74). Najzad, da bismo oznaili
organ, koristimo se glasovima koje on prirodno stvara: ar
tikulacija ghen dala je ime grlu (gorge), a da bi oznaili
dents (zube) sluimo se dentalima d i t (75). Sa tim kon
vencionalnim artikulacijama slinosti svaki jezik moe iz
vesti svoje prvobitne korjenove. Taj postupak je ogranie
nog opsega j er su gotovo svi korjenovi jednosloni i jer
170
RIJ ECI I STVARI
ih j e veoma mali broj dvije stotine za hebrejski jezik
prema procjenama Berijea (Bergier) (76) on j e jo
ogranieniji ako imamo na umu da su korjenovi (zbog od
nosa slinosti koje uspostavljaju) zajedniki za veinu je
zika: de Bros (de Brosses) misli da za Sve dijalekte Evro
pe i Istoka oni ne bi ispunili ni itavu stranicu papira za
pisma. Ali na osnovu tih korjenova formiran je svaki je
zik u svojoj specifinosti: Njihov razvitak je izvanredan.
Kao plod brijesta iz koga izraste veliko stablo koje puta
nove izdanke iz svakog korjena i tokom vremena stvara
pravu umu (77).
J ezik se sad moe ralaniti prema svojoj genealo
giji. Takvu genealogiju De Bros j e htio da razvije meu
stalnim filijacijama koje j e nazvao univerzalni arheolog
(78). Na vrhu bi bili korjenovi mali broj njih kojima
se slue evropski i orijentalni jezici; ispod njih bi dole
komplikovanije rijei koje su iz njih proizale, ali vodei
rauna da se navedu najprije one koje su najblie, a za
tim nastavi reanje u gustom poretku, tako da izmeu suk
cesivnih rijei ostane najmanje moguno rastojanje. Tako
bi se stvorile savrene i iscrpne serije, apsolutno kontinu
irani lanci u kojima bi prekidi, ako bi ih bilo, uzgredno oz
naavali mjesto neke rijei, dijalekta ili nekog ve iezlog
jezika (79). Kad se jednom rairi takva mrea bez avova,
dobijemo polje koje moemo presjei po apscisi i ordi-
nati: vertikalno dobijamo kompletnu filijaciju svakog kori
jena, a po horizontali imamo rijei koje se upotrebljavaju
u odreenom jeziku; to se vie udaljavamo od prvobitnih
komplikovanijih korjenova, jezici su sigurno sve skorijeg
datuma definisani su jednom transverzalnom linijom;
ali istovremeno rijei su sve efikasnije i podobnije za ana
lizu predstava. Tako bi se istorijski prostor tano poklapao
sa pravougaonikom misli.
Izuavanje korjenova moe izgledati kao povratak is-
torije i teorije o jeziku-majci, koju j e jedno vrijeme klasi
cizam, izgleda, drao po strani. U stvari, analiza korjenova
ne situira jezik u istoriju koja bi bila mjesto njegova na
stanka i transformacije. Ona, u sukcesivnim etapama, pre
lazi istoriju simultanog presjeka predstave i rijei. J ezik
u klasicizmu nije fragmenat istorije koji u odreenom tre
nutku potvruje jedan nain miljenja refleksije, jezik je
tu prostor analize na kome vrijeme i ljudsko znanje razvi
jaju svoj tok. A da jezik nije postao ili ponovno po
GOVOR
171
stao na osnovu teorije korjenova, istorijsko bie, moe
mo lako nai dokaze u nainu kojim su se u X V I I I vijeku
traile etimologije. Kao nit vodilja nije uzimana studija o
materijalnim preobraajima rijei, nego konstantnost nje
nih znaenja.
To izuavanje imalo j e dva vida: definisanje korijena
i odstranjivanje nastavaka i prefiksa. Definisati korijen
znai utvrditi etimologiju. Ta vjetina ima svoja ustaljena
pravila (80); rije treba osloboditi svih naslaga koje su
na njoj mogle ostaviti kombinacije i fleksije; doprijeti do
jednoslonog nukleusa; pratiti taj nukleus tokom itave
prolosti jezika kroz stare povelje i glosare; doi, naj
zad, do drugih, jo starijih jezika. A du itave ove putanje
treba imati na umu da se taj jednosloni elemenat trans-
formie: svi samoglasnici nekog korjena mogu biti meu
sobno zamijenjeni tokom istorije, j er samoglasnici su sam
glas, bez diskontinuiteta i prekida. Suglasnici se, meutim,
modifikuju prema privilegovanim normama: guturalni, lik
vidni, palatalni, dentalni, labijalni, nazalni ine porodicu
homofonih suglasnika u kojima dolazi, ali ne bez ikakve
obaveze, do promjene u izgovoru (81). J edina neizbrisiva
konstanta koja osigurava kontinuitet korijena tokom ita
ve istorije to j e jedinica smisla: reprezentativno polje
koje traje neodreeno dugo. To j e stoga to moda ni
ta ne moe ograniiti indukcije, a sve im moe sluiti kao
temelj, poev od totalne slinosti do najpovrnijih slino
sti: smisao rijei j e najpouzdanija svjetlost koju moe
mo konsultovati (82).
VI DERI VACIJ A
Kako j e moguno da se rijei, koje su u svojoj prvo
bitnoj sutini imena i oznake i koje se artikuliu onako
kako se analizira sama predstava, mogu nepovratno uda
l j i ti od svog prvobitnog znaenja i dobiti smisao blizak
prvome, iri ili ui od njega? Promijeniti ne samo oblik
nego i opseg? Primiti nove zvunosti i nove sadraje, tako
da su, vjerovatno, razni jezici od istog fonda korjenova
stvorili razliite zvukovne sisteme, pa ak i rijei iji se
smisao vie ne podudara?
Promjene oblika su bez pravila, gotovo nedefinisane
i nikad ustaljene. Svi njihovi uzroci su vanjskog karakte
172
RIJ ECI I ST4'ARI
ra: lakoa izgovora, moda, navike, klima hladnoa favo-
rizuje labijalno itanje, toplota guturalne tendencije
(83). Naprotiv, promjene smisla, poto su ograniene do te
mjere da doputaju itavu nauku o etimologijama, ako ne
ba sasvim izvjesnu, ono bar vjerovatnu (84) pod
vrgnute su izvjesnim principima koji se mogu naznaiti.
Ti principi koji postepeno stvaraju unutranju istoriju je
zika imaju svi specijalan karakter. J edni se tiu bliskih
slinosti ili bliskosti stvari, drugi se odnose na mjesto na
kome se nalaze jezik i oblik koji ga uva. J ednom rijeju,
odnose se na figure i pismo.
Poznata' su dva velika tipa pisma: ono koje ocrtava
smisao rijei i ono koje analizira i ponovno stvara glaso
ve. Izmeu njih postoji kruta razlika bilo da se sloi
mo da je kod izvjesnih naroda drugo pismo zamijenilo
ono prvo nakon nekog zaista genijalnog poteza (85), ili
da prihvatimo miljenje prema kome su se oba pisma ja
vila gotovo istovremeno prvo kod naroda-crtaa, a dru
go kod naroda-pjevaa (86). Grafiki predstaviti smisao
rijei, to izvorno znai napraviti taan crte stvari koju
rije oznaava: istinu govorei, to jedva da j e pismo; u
najboljem sluaju, to j e pikturalna reprodukcija pomou
koje se mogu transkribovati samo na j konkretni j e prie.
Prema Varburtonu (Warburton), Meksikanci znaju samo
a takav prosede (87). Pravo pismo j e poelo tek kad su
ljudi poeli predstavljati ne same stvari, nego pojedine
elemente koji ih konstituiu ili neku uobiajenu oznaku
koja ih obiljeava ili pak neto emu one lie. Otuda i tri
razliite tehnike: kurioloko pismo Egipana, najgrublje
pismo koje koristi neko obiljeje kojim j e zamijenjena
cjelina (luk umjesto bitke, stepenik umjesto sjedita
grada); zatim hijeroglifi tropa, malo savreniji, koji se
koriste najupeatljivijom okolnou (npr. poto j e Bog
svemogu, on sve zna i moe nadgledati ljude: zato je
predstavljen jednim okom); najzad, simboliko pismo, ko
j e se slui manje ili vie skrivenim slinostima (sunce koje
se die oznaeno j e glavom krokodila ije se okrugle oi
nalaze tano u visini vode) (88). U ovome prepoznajemo
tri velike figure retorike: sinegdohu, metonimiju i katahre-
zu. I slijedei linije koje sami utvruju, ti jezici, praeni
simbolikim pismom, mogu dalje evoluirati. Oni postepe
no dobijaju poetske vrijednosti; prvi nazivi pretvaraju se
u poetne take dugih metafora: ove se progresivno kom-
GOVOR
173
plikuju i uskoro su tako daleko od svog ishodita da ga
j e teko vie i pronai. Tako se raaju sujevjerja koja nas
uvjeravaju da j e sunce krokodil ili da j e Bog veliko oko
koje nadgleda svijet; tako se javljaju i ezoterike pre
dodbe kod onih koji sa generacije na generaciju prenose
metafore; tako nastaju i govorne alegorije (tako este u
najarhainijim literaturama) i iluzija da se znanje sastoji
u poznavanju slinosti.
Ali istorija jezika, nosei sa sobom i figurativno pi
smo, brzo se zaustavlja, j er tu nije mogue zabiljeiti ni
kakav napredak. Znaci se ne mnoe pedantnim analizama
predstava, nego najudaljenijim analogijama: tako j e favo-
rizovana vie imaginacija naroda nego njihovo razmilja
nje; lakovjernost a ne nauka. Osim toga, saznanje zahtije
va dva razliita procesa uenja: uenje rijei (kao za sve
jezike) i uenje sigli koje nemaju veze sa izgovorom ri
jei. Ljudski ivot nije odve dug za takvo dvostruko ue
nje; a ako smo uz to doli do nekog otkria, nedostaje
nam znakova da bismo ga objavili. A obrnuto, znak koji
j e objelodanjen, poto ne odrava unutranju vezu sa ri
jeju koju predstavlja, ostaje uvijek sumnjiv: iz epohe u
epohu ne moemo nikad biti sigurni da j e isti zvuk na
stanjen u istoj figuri. Novosti su, dakle, nemogune a
tradicije kompromitovane, tako da j e za naunike jedina
briga da prema sjaju primljenom od predaka gaje praz
novjerno potovanje, kao i prema ustanovama koje uvaju
njihovo nasljee: Oni osjeaju da svaka promjena u obi
ajima doprinosi jeziku, a da svaka promjena u jeziku
zbunjuje i unitava itavu njihovu nauku (89). Kad jedan
narod ima samo jedno figurativno pismo, njegova politika
mora iskljuiti istoriju ili bar svaku istoriju koja ne bi
bila obina i puka konzervacija. Upravo tu, u tom odnosu
izmeu prostora i jezika lei, prema Volneu (Volney) (90),
sutinska razlika izmeu Istoka i Zapada. Kao da prostor
ni raspored jezika propisuje zakon vremena; kao da jezik
ljudima nije doao putevima istorije, nego kao da oni stu
paju u istoriju kroz sistem znakova jezika. U tom spletu
predstava, rijei i prostora (rijei predstavljaju prostor
predstave, a same se predstavljaju u vremenu) formira
se tiho sudbina naroda.
Naravno, sa abecednim pismom ljudska istorija se
temeljito mijenja. J er ljudi ne transkribuju svoje ideje
nego glasove, a iz ovih izdvajaju zajednike elemente ka
174
RIJ EI I STVARI
ko bi stvorili mali broj jedinstvenih znakova ija kombi
nacija omoguava stvaranje slogova i svih moguih rijei.
Dok simboliko pismo, u elji da specijalizuje same pred
stave, slijedi nejasni zakon slinosti i pomjera jezik izvan
oblika rzumne misli, abecedno pismo, odbijajui da ocrta
predstavu, transponuje u analizu glasova pravila koja vae
za sam razum. Stoga slova uzalud odbijaju da predstav
ljaju ideje; slova se meusobno kombinuju kao ideje, a
ideje se veu i razvezuju kao slova abecede (91). Rascjep
tanog paralelizma izmeu predstave i grafizma omogu
ava da cjelinu jezika, ak i pisanog, situira u opti do-
men analize i da oboje podstaknu napredak i pisma i mi
sli (92). Isti grafiki znaci moi e dekomponovati sve no
ve rijei i bez straha od zaborava prenijeti svako otkrie
im do njega doe; tada e se moi upotrebljavati ista abe
ceda za transkribovanje razliitih jezika i tako jednom na
rodu prenijeti ideje drugog. Poto j e uenje te abecede
vrlo lako zbog vrlo malog broja njegovih elemenata, svako
e moi da razmiljanju i analizi ideja posveti ono vrije
me koje drugi narodi troe na uenje slova. Tako se u
samom jeziku, upravo na tom prevoju rijei gdje se spa
jaju analiza i prostor, raa prva ali nedefinisana mogu
nost napretka. U svojoj osnovi, napredak kakav j e defini-
san u X V I I I vijeku, nije pokret u istoriji, on j e rezultat
sutinskog odnosa prostora i jezika: Proizvoljni znaci j e
zika i pisma pruaju ljudima sredstvo da za sebe osigu
raju posjedovanje svojih ideja i da ih drugima prenesu
kao nasljedstvo koje se poveava otkriima tokom sva
kog vijeka; tako ljudski rod u oima filozofa izgleda kao
ogromna cjelina koja kao i svaki pojedinac ima svoje
djetinjstvo i svoj razvitak (93). Stalnoj isprekidanosti
vremena jezik daje kontinuitet prostora i zadrava pravo
da kroz vrijeme povezuje saznanja o stvarima u onolikoj
mjeri ukoliko sam analizira, artikulie i presijeca predsta
vu. S jezikom se fragmentira, konfuzna monotonija pros
tora, a sjedinjuje se razliitost sukcesija.
Ostaje, meutim, jo jedan posljednji problem, jer
pismo j e oslonac i uvijek budan uvar tih analiza koje
stalno postaju sve tananije. Pismo nije njihov princip. Ni
prvi pokret. Taj pokret oituje se u pomjeranju koje je
zajedniko i panji i znacima i rijeima. U nekoj pred
stavi duh se moe vezati Ci vezati za sebe verbalni znak)
za neki elemenat koji j e dio njegove cjeline, za neku okol
GOVOR
175
nost koja ga prati, za neto drugo to j e odsutno, ali mu
je slino i u sjeanju se javlja zbog te slinosti (94). I u
pravo tako se jezik i razvijao i malo pomalo iao svojim
pravcem, poev od prvih oznaavanja. U poetku sve je
imalo neko ime vlastito ili posebno. Zatim se ime vezi
valo samo za jedan elemenat stvari i irilo na sve druge
pojedince koji sadre taj elemenat: nije vie sam hrast
nazvan drvo, nego sve to ima bar stablo i grane. Ime se
vezalo i za neku markantnu okolnost: no vie ne oznaava
samo kraj jednog dana, nego granicu mraka koja razdvaja
sve zalaske sunca i sve zore. I analogije su dobile ime:
list je postalo sve to j tanko i glatko kao list na drvetu
(95). Progresivna analiza i razvijenija artikulacija jezika,
koje omoguavaju davanje istog imena veem broju stvari,
formirale su se slijedei nit ovih osnovnih figura koje re
torika dobro poznaje: sinegdoha, metonimija, i katahre-
za (i l i metafora, ako se analogija manje neposredno osje
a). To znai da te figure nisu uopte rezultat stilske ra
finiranosti; one, naprotiv, otkrivaju mobilnost svojstvenu
svakom jeziku im j e spontan: Vie se stvori figura jed
nog pazarnog dana na Halama*) nego za nekoliko dana
na akademskim skupovima (96). Vjerovatno j e da j e ta
analogija bila mnogo vea u poetku nego sada: u nae
doba analiza j e tako prefinjena, etvorougao jezika tako
kompaktan, odnosi naporednosti i zavisnosti tako uspo
stavljeni da rijei nemaju nikakve mogunosti da se miu
sa svog mjesta. Ali na izvorima ovjeanstva, kad su ri
jei bile tako rijetke, kad su predstave bile jo nejasne i
loe definisane, kad su ih strasti modifikovale i meusob
no stapale, rijei su imale ogromnu sposobnost pomjera-
nja. Moe se ak rei da su rijei bile figurativne prije
nego to su postale vlastite: to znai da su se, im bi do
bile status pojedinanih imena, proirivale na predstave
pod dejstvom jedne spontane retorike. Kao to kae Ruso,
sigurno se govorilo o divovima prije nego to su se poeli
oznaavati ljudi (97). Prvo su lae bile oznaavane pomo
u njihova jedra, a dua, Psiha, prvobitno j e bila pred
stavljena figurom laice (98).
Tako u osnovi govornog jezika, kao i samog pisma,
pronalazimo retoriki prostor rijei, to jest onu slobodu
s kojom znak, prema analizi predstave, pada na neki in-
*) Najvea parika pijaca. Prim. prev.
176
RIJ ECI I STVARI
terni elemenat, na neku taku u njegovoj blizini ili na neku
analognu figuru. I ako jezici posjeduju onu raznovrsnost
koju mi moemo konstavovati, ako od prvobitnih obiljea
vanja, koja su sigurno bila zajednika zbog univerzalnosti
ljudske prirode, nisu prestali da se razvijaju u razliitim
oblicima, ako je svaki imao svoju Istoriju, svoju modu,
obiaje, zaborav, to j e stoga to rijei imaju svoje mjesto
ne u vremenu, nego u prostoru, u kome mogu nai svoje
izvorno boravite, gdje se mogu premjetati, okretati se u
krugu i lagano razvijati itavu jednu krivulju jedan
tropoloki prostor. Na taj nain dospijevamo do one take
koja nam j e sluila kao ishodite same refleksije o jeziku.
Izmeu svih znakova, jeziku j e bilo svojstveno da bude
sukcesivan: ne zato to bi i sam pripadao hronologiji, nego
zato to j e u sukcesivnom ozvuavanju razvijao simulta-
nost predstave. Ali ta sukcesija koja analizira i izbacuje
na povrinu, jedan iza drugog, diskontinuirane elemente,
prelazi itav onaj prostor koji predstava prua pogledu
naeg duha. Tako jezik samo dovodi u linearni poredak
predstavljene dispozicije. Reenica razvija i podrazumije
va figuru koju retorika ini osjetljivom za na pogled. Bez
tog tropolokog prostora jezik ne bi bio sastavljen od svih
tih zajednikih imenica koje omoguavaju uspostavljanje
odnosa pripadanja. A bez te analize rijei, figure bi ostale
nijeme, trenutne i primjetljive samo u jednom magnove-
nju, one bi ubrzo zapale u no u kojoj ne postoji ak ni
vrijeme.
Poev od teorije o reenici do teorije o derivaciji, i
tava klasina refleksija o jeziku, sve to se zove opta
gramatika predstavlja samo skraen komentar ove jed
nostavne reenice jezik analizira. To j e prekretnica
na kojoj se u X V I I vijeku prelomilo itavo zapadno isku
stvo o jeziku ono koje j e dotle vjerovalo da jezik govori.
V I I J E ZI NI CETVOROUGAO
J o nekoliko zavrnih primjedaba. etiri teorije o
reenici, artikulaciji, obiljeavanju i derivaciji ine seg
mente jednog etvorougla. Dvije i dvije te teorije se
suprotstavljaju i slue jedne drugima kao oslonac. Artiku
lacija j e ono to daje sadraj istoj glagolskoj, jo uvijek
praznoj, formi reenice; ona j e ispunjava, ali j oj se suprot
stavlja, kao to se imenovanje, koje diferencira stvari,
suprotstavlja prisvajanju koje ih povezuje. Teorija obilje
avanja ispoljava taku povezivanja svih nominalnih obli
ka koje artikulacija presjeca; ali oni se njoj i suprotstav
ljaju kao to se trenutno okomito, gestualno obiljeava
nje suprotstavlja nabrajanju openitosti. Teorija deriva
cije pokazuje kontinuiran pokret rijei od njihova porije
kla, ali pomjeranje na povrini predstave suprotstavlja se
jedinstvenoj i stabilnoj vezi koja povezuje korjen za pred
stavu. Najzad, derivacija se ponovo vraa reenici, jer bi
bez nje obiljeavanje ostalo ogranieno na samo sebe i ne
bi moglo dosegnuti taj nivo optosti koji dozvoljava vezu
prisvajanja; ipak, derivacija se stvara prema jednoj pro
stornoj figuri, dok se reenica odvija prema jednom suk
cesivnom poretku.
Treba napomenuti da izmeu suprotnih vrhova ovog
pravougaonika postoji i neka vrsta dijagonalnih odnosa.
Prije svega izmeu artikulacije i derivacije: ako moe po
stojati artikulisan jezik sa rijeima koje se slau jedna od
druge, naslanjaju ili se jednostavno redaju, onda j e to
moguno utoliko to rijei, poev od njihove izvorne vri
jednosti i prostog ina obiljeavanja koji ih j e ustanovio,
nisu prestale da deriviraju, dobijajui razliit opseg; otuda
jedna dijagonala koja presijeca itav jeziki etvorougao,
du te linije fiksirano je stanje nekog jezika: njegove spo
sobnosti artikulacije su propisane stepenom derivacije do
kog je taj jezik dospio; tu j e definisan i njegov istorijski
poloaj i njegova mo diskriminacije. Druga dijagonala
spaja reenicu sa porijeklom, to jest afirmaciju zaogrnutu
inom suenja sa obiljeavanjem koje j e implicitno sva
kom inu imenovanja. Du ove linije uspostavljen je od
nos rijei sa onim to one predstavljaju: tako postaje vid
ljivo da rijei samo. izraavaju bie predstave, ali da uvi
jek imenuju neto od onog to j e predstavljeno. Prva dija
gonala obiljeava progres jezike specifikacije; druga
beskrajno preplitanje jezika i predstave, podvojenost zbog
koje ispada da verbalni znak predstavlja uvijek predstavu.
Na ovoj posljednjoj liniji rije vri ulogu supstituta (uz
svoju mo predstavljanja); na prvoj ulogu elementa (uz
svoju mo da komponuje i dekomponuje).
U taki ukrtanja tih dviju dijagonala, u sreditu
etvorougla, tamo gdje se podvostruavanje predstave ot
kriva kao analiza, gdje supstitut ima snagu da razdvoji,
GOVOR 1 7 7
12
178
RIJ ECI I STVARI
gdje su, prema tome, situirani i mogunost i princip jed
ne opte taksinomije predstave, nalazi se imenica. Imeno
vati znai istovremeno dati verbalnu predstavu jednog
predstavljanja i situirati ga u jednu optu tabelu. itava
klasina teorija o jeziku organizuje se oko tog centralnog
i privilegovanog bia. U njemu se ukrtaju sve funkcije
jezika, j er se pomou njega predstave mogu pojaviti u re
enici. Pomou njega se i govor artikulie prema sazna
nju. Naravno, sam sud moe biti pravilan ili pogrean. Ali
kad bi sva imena bila tana, kad bi analiza na kojoj ona
poivaju bila savreno promiljena, kad bi jezik bio do
bro nainjen, ne bi bilo nikakve tekoe oko izricanja ta-
nih sudova, a greka, kad bi se pojavila, bila bi jasna kao
u algebarskom raunu i lako bi je bilo otkriti. Ali nesavr
enost analize i sva pomjerania do kojih dolazi derivaci
jom nametnula su imena analizama, apstrakcijama ili ne
dozvoljenim kombinacijama. To ne bi predstavljalo teko
u kad se rijei ne bi izdavale kao predstava o predstavi
to znai da se jedna rije ne moe zamisliti, bez obzira
koliko ona bila apstraktna, openita ili prazna, a da se ne
potvrdi mogunost onoga to ona predstavlja. Stoga se u
sredini jezikog etvorougla imenica javlja istovremeno
kao taka prema kojoj konvergiraju sve strukture jezika
(imenica j e najintimnija figura jezika, najbolje zatiena,
ist unutranji rezultat svih njegovih konvencija, svih pra
vila, itave njegove istorije) i kao taka' od koje itav j e
zik moe stupiti u takav odnos u kome on zaista moe biti
prosuen.
Tu se povezuje sve klasino iskustvo o jeziku: rever-
sibilni karakter gramatike analize, koja j e i nauka i pro
pis, studija rijei i pravilo za njihovu gradnju, upotrebu
i preobraanje u njihovu reprezentativnu funkciju; sutin
ski nominalizam filozofije, poev od Hobsa do Ideologa,
nominalizam koji nije moguno razdvojiti od kritike jezi
ka i tog nepovjerenja prema optim i apstraktnim rijei
ma koje susreemo kod Malebrana, Berklija, Kondijaka i
Hjuma, velika zabluda o savreno providnom jeziku u ko
me bi same stvari bile imenovane bez zbrke, bilo pomou
jednog sasvim arbitrarnog ali tano promiljenog sistema
(vjetaki jezik), bilo pomou nekog prirodnog jezika koji
bi izraavao misao kao to se na licu ispoljava strast (o
takvom jeziku, stvorenom od neposrednih znakova, ma
tao j e Ruso u prvom od svojih Dijaloga). Moe se rei
GOVOR
179
da Imenica organizuje itav govor klasicizma; govoriti ili
pisati ne znai kazati stvari ili izraziti se ne znai igrati se
jezikom, nego usmjeriti se prema uzvienom inu ime
novanja, kretati se kroz jezik do onog mjesta gdje se stvari
i rijei vezuju zajednikom sutinom koja i omoguava
da dobiju ime. Ali to ime, kad se jednom ve iskae, sav
jezik koji do njega vodi ili koji smo preli da bismo ga
dosegli, resorbuje se u njemu i gubi se. Na taj nain jezik
klasicizma u svojoj dubokoj sutini tei uvijek prema toj
granici, i postoji samo ukoliko j e pomjera. On napreduje
u praznini koju odrava Imenica. Zato j e i samom svojom
mogunou vezan za retoriku, tj. za itav onaj prostor
koji okruuje ime, koji ga prisiljava da gravitira oko onog
to predstavlja i pol java elemente ili bliskost ili analo
gije onoga to imenuje. Figure kroz koje prolazi jezik osi
guravaju kanjenje imena koje stie u posljednji trenutak
da ih prekrije i ukine. Imenica j e termin govora. Moda se
itava knjievnost klasicizma moe situirati u taj prostor,
u taj pokret koji tei da dokui imenicu koje se uvijek
pribojava j er ona ubija mogunost govora zato to je
iscrpna. Takav pokret j e odnio iskustvo jezika od tako
suzdrljivog priznanja Princeze od Kleva do neposredne
estine ilijete. Ovdje j e imenovanje izvreno u svojoj naj
jednostavnijoj ogoljenosti; retorike figure koje su to ime
novanje do tog trenutka drale po strani, iezavaju i po
staju neodreene figure elje, koju iste rijei, uvijek po
navljane, ustrajno pokuavaju da dosegnu a da im nikad
nije dato da dokue njenu granicu.
itava knjievnost klasicizma situirana j e u tom po
kretu koji poinje sa figurom imena i zavrava se samim
imenom, kreui se od elje da imenuje istu stvar novim
figurama (to j e precioznost) do elje da imenuje tanim
rijeima ono to se nikad nije dogodilo ili j e ostalo u na-
borima dalekih rijei, kao to su tajne due, utisci nastali
na granici stvari ili tijela za koje j e jezik Pete etnje po
stao spontano limpidan. Romantizam e vjerovati da j e
prekinuo sa prethodnom epohom zato to j e nauio da ime
nuje stvari njihovim imenom. Istinu govorei i itav klasi
cizam j e tome teio: I go (Hugo) j e ispunio elju Voatira
(Voiture). Ali samim tim imenica prestaje da bude nado
knada za jezik; ona postaje enigmatina materija jezik. J e
dini trenutak nepodnoljiv i dugo prekriven tajnom
u kome j e imenica bila istovremeno i ispunjenje i supstan-
12*
180
RIJ ECI I STVARI
cija jezika, obeanje i sirova materija, to je bilo kada je,
sa Sadom, imenica u potpunosti bila proeta eljom, bila
j e mjesto pojavljivanja, zadovoljenja i nedefinisanog otpo
injanja. Otuda injenica da Sadovo djelo u naoj kulturi
predstavlja neprestani izvorni apat. Sa tom estinom ime
nice izgovorene zbog same sebe, jezik stupa u brutalnost
stvari; drugi dijelovi govora dobijaju svojim redom, svoju
autonomiju, uzmiu suverenom djelovanju imenice, pre
staju da oko njega obrazuju pomoni krug ukrasa. I po
to vie ne predstavlja posebnu ljepotu zadravanje j e
zika oko ili na ivici imenice, ukazujui mu na ono to on
ne kazuje, nastae govor, ali ne diskurzivni ija e se uloga
sastojati u Ispoljavanju jezika kroz svoje sirovo bie. To
vlastito bie jezika X I X vijeka e na; 'ati Glagolom (za
razliku od glagola iz vremena klasicizma, ija j e funkcija
da, diskretno ali kontinuirano, privrsti jezik za bie pred
stave). A taj govor koji sadri takvo bie i oslobaa ga radi
njega samog zove se knjievnost.
Oko te klasicistike privilegije imenice, teorijski seg
menti (reenica, artikulacija, derivacija) definiu samo
vanjsku ivicu onoga to j e nekad bilo iskustvo jezika. Ana
lizirajui ih postepeno, nije nam bio zadatak da napiemo
istoriju gramatikih koncepcija X V I I i X V I I I vijeka, niti da
zacrtamo opti profil onoga to su ljudi mogli misliti o
jeziku. Bilo j e u pitanju prije svega to da se odredi pod
kakvim uslovima jezik moe postati predmet znanja i iz
meu kojih granica se rasprostire epistemoloki domen. Ne
traiti, dakle, zajedniki imenitelj shvatanja, nego defini-
sati na osnovu ega j e moguno da postoji takvo ili ona
kvo sh va tanje o jeziku. Zato jeziki pravougaonik ocr
tava vie periferiju nego neku unutranju figuru i pokazu
j e kako se jezik preplie sa onim to mu j e strano i ne
ophodno. Vidjeli smo da je jezik postojao zahvaljujui re
enici: bez prisustva, makar implicitnog, glagola biti i od
nosa pripisivanja koji on dozvoljava, ne bismo imali posla
sa jezikom nego sa znacima kao to su i drugi. Reeniki
oblik postavlja kao uslov jezika potvrdu odnosa identino
sti ili razlike: govor j e moguan u onolikoj mjeri u kojoj
to dozvoljava taj odnos. Ali tri ostala teorijska dijela go
vora istiu sasvim razliit zahtjev: da bi postojala deriva
cija rijei, poev od njihova porijekla, da bi se utvrdila
izvorna pripadnost nekog korijena svom znaenju i da bi
postojao neki artikulisan redosljed predstava, treba da po
GOVOR
181
stoji, od najneposrednijeg iskustva, apat analogan stvari
ma, neka slinost prethodno data. Kad bi sve bilo apso
lutna razliitost, misao bi bila svedena na posebnost i, kao
Kondijakova statua prije nego to j e poela da se sjea i
da uporeuje, osuena na apsolutnu disperziju i apsolutnu
monotoniju. Ne bi bilo ni pamenja ni mogune imagina
cije, pa prema tome, ni refleksije. Bilo bi nemoguno me
usobno uporediti stvari, definisati njihova identina obi
ljeja i osnovati jedno zajedniko ime. Ne bi bilo ni jezi
ka. Ako jezik postoji, to j e stoga to se ispod identinosti i
razlika nalazi fond kontinuiteta, slinosti, ponavljanja i pri
rodnih ukrtanja. Slinost koja j e iskljuena iz znanja od
poetka X V I I vijeka ini vanjsku ivicu jezika: prsten koji
okruuje domen onoga to se moe analizirati, dovesti u
red i spoznati. Govor razbija apat stvari, ali bez njega on
ne bi bio mogu.
Sada moemo shvatiti koliko j e solidno i kompaktno
jedinstvo jezika u klasicistikom iskustvu. J ezik, igrom ar-
tikulisanog oznaavanja, uvodi slinost u reeniki odnos.
To jest u sistem identinosti i razlika, kakav j e utemeljen
glagolom biti i mreom imenica. Osnovni zadatak klasicis
tikog govora bio j e davanje imena stvarima i imenovanje
njihovog bia pomou log imena. U toku dva vijeka govor
na Zapadu bio j e boravite ontologije. Kada je imenovao
bie svake predstave uopte onda je bio filozofija: teo
rija saznanja i analiza ideja. Kada j e predstavljenim stva
rima pripisivao ime koje im odgovara na itavom pod
ruju predstave i kad j e razmjetao mreu nekog dobro
stvorenog jezika onda j e bio nauka: nomenklatura i tak-
sinomija.
G L A V A P E T A
KLASIFIKACIJ A
I TA KAU I STORI ARI
Istoriari ideja ili nauka koje su ovdje samo ovla
naznaene imali su, tokom X V I I i X V I I I vijeka, povje
renje u jednu novu radoznalost, onu koja im je pomogla
ako ne da otkriju, ono bar da proire i preciziraju nauke
0 ivotu vie nego ikada ranije. Tom fenomenu se po tra
diciji pripisuje izvjestan broj uzroka i vie sutinskih ma
nifestacija.
U pogledu porijekla i motiva, istie se nov presti po-
smatranja: mo koja mu se pripisuje od Bekona (Bacon) i
tehnika usavravanja koja mu je donio pronalazak mikro
skopa. Tome se, takoe, dodaje napredak fizikih nauka,
koje su pruale model racionalnosti, poto su se pomou
eksperimenata i teorije mogli analizirati zakoni kretanja
1 odbijanja svjetlosnih zraka. Zar nije bilo normalno da se,
pomou ogleda, posmatranja i prorauna, istrauju zako
nitosti na osnovu kojih bi se moglo organizovati jedno
kompleksnije ali blisko podruje ljudskih bia? Kartezi-
janski mehanizam, koji j e kasnije postao prepreka, bio je u
poetku nalik na instrument jednog transfera i vodio je,
i protiv svoje volje, od mehanike racionalnosti do otkri
vanja racionalnosti ivog stvora. Pored ostalih uzroka, isto
riari ideja istiu takoe i razliita interesovanja: eko
nomski interes prema zemljoradnji, fiziokritija j e bila svje
dok tog interesa, ali i prvi ozbiljan napor oko stvaranja
agronomije; zatim radoznalost na pola puta izmeu pri
vrede i teorije za egzotine biljke i ivotinje koje ljudi
pokuavaju aklimatizovati, i o kojim velika nauna i istra
ivaka putovanja kao to j e Turneforovo (Tournefort)
184
RIJ ECI I STVARI
na Srednji Istok, ili Adansonovo (Adanson) u Senegal
daju opirne opise, crtee i uzorke; zatim -se posebno is
tie etika valorizacija prirode, tog u osnovi dvosmislenog
pokreta, pomou koga i aristokrati i graani investiraju
novac i osjeanja u zemlje koje su prethodne epohe odav
na bile napustile. Usred X V I I I vijeka Ruso sakuplja kolek
ciju bilja.
U spisak manifestacija istoriari unose zatim i razne
oblike koje su dobile nove nauke o ivotu, kao i duh kojim
su bile proete. One mora da su najprije bile mehanicisti
ke, pod uticajem Dekarta, i to sve do kraja X V I I vijeka;
prvi uspjesi hernije mora da su im tada dali svoje obiljeje,
ali tokom itavog X V I I I vijeka vitalistike teme su uzele
ili preuzele privilegiju da se najzad formuliu kao jedin
stvena doktrina vitalizam koji u neto razliitim ob
licima Borde (Bordeu) i Bartez (Barthez) pouavaju u
Monpeljeu, Blumenbah (Blumenbach) u Nemakoj, Didro,
zatim Bia (Bichat) u Parizu. U tako razliitim teorijskim
sistemima gotovo uvijek su postavljana ista pitanja i svaki
put su dobijana razliita rjeenja: (1) mogunost klasifi
kacije ivih stvorova jedni su, kao Line, smatrali da i
tava priroda moe ui u jednu taksinomiju, driigi, kao Bi-
fon, da j e priroda odve raznovrsna i bogata da bi se mo
gla podvesti pod tako krute okvire; (2) proces nastajanja
mehanicisti su pristalice preformisanja, drugi vjeruju u
specifian razvitak klice; (3) analiza funkcionisanja (kr
votoka, prema Harveju, osjeaja, motorinosti i, krajem vi
jeka, disanja).
Na osnovu tih problema i diskusija koje su iz njih
nastajale, dunost istoriara j e da rekonstruie velike de
bate koje su, kako j e reeno, podijelile miljenje i strasti
ljudi, kao i njihov razum. Tako vlada uvjerenje da j e otkri
ven mnogo vaniji sukob izmeu teologije, koja u svaki
oblik i u sve pokrete unosi boije provienje, jednostav
nost, misteriju i traenje njenih puteva, i nauke, koja na
stoji da de finie autonomiju prirode. Mogue j e takoe ot
kriti i kontradikciju izmeu nauke, odve vezane za stare
prednosti astronomije, mehanike, optike, i jedne druge na
uke koja ve poinje da sumnja da u oblastima ivota po
stoje nesvodljivi i specifini elementi. Najzad, istoriari
uoavaju kako se ocrtava, kao pred njihovim oima, sup
rotnost izmeu onih koji vjeruju u nepokretnost prirode
kao to su Tumefor i naroito Line i onih koji, sa
KLASIFIKACIJ A
185
Boneom, Benoa de Majeom (Benot de Maillet) i Didroom,
predosjeaju ve veliku stvaralaku snagu ivota, njegovu
neiscrpnu mo preobraavan ja, njegovu plastinost i skre
tanje s pravca kojim obuhvata sve svoje proizvode, uklju
ujui i nas same, u okviru jednog vremena kojim niko ne
gospodari. Mnogo prije Darvina i Lamarka velika debata
oko evolucioriizma zapoela je djelima Telijamed, Palinge-
neza i D'Alamberov san. Mehanizam i teologija, oslanjajui
se jedno na drugo ili se neprestano osporavajui, bili su
spremni da epohu klasicizma zadre na samom poetku
uz Dekarta i Malebrana; s druge strane, ireligioznost i ne
jasna intuicija o fenomenima ivota, i oni u sukobu (kao
kod Bonea) ili se potpomaui (kao kod Didroa), trebalo
je da priblie klasicizam svojoj najblioj budunosti de
vetnaestom vijeku, za koji se pretpostavlja da je, jo ne-
preciziranim pokuajima u X V I I I vijeku, bio pozitivno
i racionalno uoblienje u okviru jedne nauke o ivotu ko
j oj nije bilo potrebno da rtvuje racionalnost da bi u sre
ditu svoje svijesti odrala specifinost ivog bia i onu
pomalo podzemnu toplotu koja krui izmeu njega pred
meta naeg saznanja i nas koji treba da ga saznamo.
Nepotrebno j e vraati se na apriorizam takve metode.
Ukazaemo samo na njene posljedice: tekoa u hvatanju
mree koja bi meusobno povezala tako razliita istraiva
nja kao to su pokuaji taksinomije i mikroskopska pos-
matranja; potreba registrovanja sukoba izmeu fiksista i
onih koji to nisu, ili izmeu metodista i pristalica sistema;
nunost diobe znanja na dva podruja koja se prepliu
iako su strana jedno drugom: prvo j e definisano onim
to se ve zna (aristotelovsko ili skolastiko nasljee, te
ina kartezijanizma, presti Njutna), a drugo onim to se
jo ne zna (evolucija, specifinost ivota, pojam organiz
ma); a naroito primjena kategorija koje su strogo ana-
hronine u odnosu na znanje. Od svih j e svakako najzna
ajnija ivot. Postoji pokuaj da se napie istorija bio
logije u X V I I I vijeku, ali se pri tome ne shvata da biolo
gija nije postojala i da klasifikacija znanja kakvu pozna
jemo od prije sto pedeset godina ne moe vrijediti za. neki
prethodni period. Razlog to je biologija bila nepoznata,
vrlo j e jednostavan: ni sam ivot nije postojao. Postojala
su samo iva bia koja su se pojavljivala kroz reetke jed
nog znanja koje se konstituisalo u okviru istorije prirode.
186
RIJ ECI I STVARI
I I I STORI J A PRIRODE
Kako j e doba klasicizma moglo definisati domen is-
torije prirode ija nam oiglednost i jedinstvo izgledaju
sada tako daleki i kao ve pomijeani? Koje j e to polje na
kome se priroda javila tako bliska samoj sebi da bi poje
dinci koji su u njenom okrilju mogli biti klasifikovani, i
istovremeno dovoljno udaljena od same sebe da bi to- mo
rali biti na osnovu analize i refleksije?
I ma se utisak a esto se to i kae da se istorija
prirode mogla pojaviti sa opadanjem uticaja kartezijan-
skog mehanizma. Kad se najzad ispostavilo da j e nemogu-
no podvrgnuti itav svijet zakonima pravolinijskog kreta
nja, kad j e vegetalno i animalno pokazalo dovoljno otpora
prema obinim oblicima protene supstance, tada j e tre
balo da se priroda ispolji u svom neobinom bogatstvu; mi
nuciozno posmatranje ivih bia trebalo j e da se rodi na
onom mjestu s koga se kartezijanizam upravo povukao. Na
alost, stvari se ne deavaju tako jednostavno. Moguno j e,
a i to bi trebalo ispitati da jedna nauka proizae iz dru
ge; ali se nauka nikad ne moe roditi iz iskustva druge,
ni iz pada, pa ak ni iz prepreka na koju nailazi ta druga.
U stvari, mogunost istorije prirode sa Rejom (Ray), Don-
stonom (J onston), Kristoforom Knautom (Christophe
Knaut) javlja se paralelno sa kartezijanizmom, a ne s nje
govim krahom. Ista epistem j e omoguila i mehaniku od
Dekarta do DAlambera i istoriju prirode od Turnefora do
Dobantona (Daubenton).
Da bi se pojavila istorija prirode, nije bilo potrebno
da se priroda zgusne, da se pomrai, da umnoi svoje me
hanizme dok ne dobije onu mranu teinu istorije koju mo
emo samo konstatovali i opisati, a da j e pri tome ne mo
emo ni mjeriti, ni izraunati, ni objasniti; trebalo j e i
to j e upravo suprotno da I storija postane Prirodna. Do
X VI i do sredine X VI I vijeka postojale su istorije: Belon
j e napisao I storiju prirode kod ptica, Dire udnu isto
riju biljaka, Aldrovandi I storiju zmija i zmajeva. Go
dine 1657. Donston j e objavio Prirodnu istoriju etvoro-
noaca. Naravno, taj datum ne treba shvatiti bukvalno (1);
on samo simbolie jednu referencu i ukazuje iz daleka na
prividnu zagonetnost jednog dogaaja. To j e iznenadni pre-
laz dvaju razliitih poredaka saznanja u domen Istorije.
Do Aldrovandija I storija j e bila nerazmrsivo tkivo i savr
KLASIFIKACIJ A
187
eno jedinstvo svega to se opaa kod stvari, svih znakova
koji su kod njih otkriveni, ili koji su u njih utisnuti: na
pisati istoriju neke biljke ili ivotinje znailo je, isto tako,
nabrajati njene elemente ili organe, kao i slinosti koje ima,
il i vrline to j oj se pripisuju, legende i prie u koje j e umi
jeana, grbove gdje j e predstavljena, lijekove to se sprav
ljaju od nje, hranu koju nam prua, ono to o njoj kau
stari i to putnici o njoj javljaju. I storija ivog bia nije ni
ta drugo nego samo to bie upleteno u semantiku mreu
koja ga povezuje sa svijetom. Podjela, koja nam izgleda
oevidna, izmeu onog to vidimo, onog to su drugi po-
smatrali i saoptili, onog to su, najzad, izmislili i to naiv
no vjeruju, ta velika trodjelna podjela, prividno tako jedno
stavna i neposredna, izmeu Opservacije, Dokumenta i Pri
e, ne postoji. I to ne zato to se nauka kolebala izmeu ra
cionalne vokacije i tereta naivne tradicije, nego zbog jed
nog sasvim odreenog i nezaobilaznog razloga: znaci su bili
dio stvari, dok su u X VI I vijeku postali naini predstav
ljanja.
Kad j e Donston pisao svoju Prirodnu istoriju etvo-
ronoaca, je Ii on o tome predmetu znao vie nego Aldro-
vandi pola vijeka ranije? Ne mnogo, tvrde istoriari. Ali ni
je u tome pitanje; ako ga ba i postavimo na taj nain, mo
ramo odgovoriti da j e Donston znao mnogo manje od Al-
drovandija. Ovaj j e za svaku ivotinju koju je prouavao
davao opiran opis njene anatomije i naina na koji se
moe uhvatiti; pored toga j e opisivao i njenu alegorijsku
upotrebu i njen nain razmnoavanja, njeno boravite i
dvorce za koje j e vezuje legenda, njenu ishranu i najbolji
nain spremanja sosa od njenog mesa. Donston svoje po
glavlje o konju dijeli na dvanaest rubrika: naziv, anatomski
dijelovi, boravite, starost, razmnoavanje, glas, pokreti,
simpatija i antipatija, koritenje, medicinska upotreba (2).
Nita od toga nije nedostajalo kod Aldrovandija, a bilo j e
i vie. Sutinska razlika izmeu njih j e upravo u onome
to j e nedostajalo. itava animalna semantika otpala j e kao
mrtva i nepotrebna stvar. Rijei vezane za ivotinju razri
jeene su i odbaene: tako se ivo bie, u svojoj anatomiji,
obliku, navikama, svom raanju i smrti, ispoljava u svoj
svojoj nagosti. I storija prirode smjestila se u tom procjepu
koji j e sada nastao izmeu stvari i rijei utljivom pro
cjepu, istom od svakog verbalnog taloenja, a ipak arti-
kulisanom prema elementima predstave, procjepu koji s
188
RIJ ECI I STVARI
punim pravom moe biti imenovan. Stvari dospijevaju do
obale govora jer se javljaju u procjepu predstave. Prema
tome, ne poinjemo posmatrati u trenutku kad odbijamo da
raunamo. U konstituisanju istorije prirode i empirijske
klime u kojoj se ona razvija ne treba gledati iskustvo koje
pospjeuje milom ili silom nastanak saznanja to je
na nekom drugom mjestu vrebalo istinu prirode; istorija
prirode a stoga se ona i javila ba u tom trenutku je
ste prostor koji se u predstavi otvorio pomou analize to
anticipira mogunost imenovanja, to jest mogunost da vi
dimo ono to emo moi kazati, ali to ne bismo mogli
kazati naknadno niti vidjeti na odstojanju da stvari i rijei
odvojene jedne od drugih ne komuniciraju od samog
poetka u predstavi. Deskriptivni poredak koji je, dosta
poslije Donstona, u istoriji prirode predloio Line, veoma
j e karakteristian. Prema njemu, svako poglavlje koje se
odnosi na bilo koju ivotinju mora imati sljedei raspo
red: naziv, teorija, rod, vrsta, odlike, upotreba i, na kraju,
Litteraria. itav jezik koji se s vremenom taloio na povr
ini stvari odbaen j e do krajnje granice, kao dodatak u
kome se govor sam prepriava i sam iznosi otkria, tradi
cije, vjerovanja i pjesnike figure. Prije tog jezika o jeziku
pojavila se sama stvar, sa svojim vlastitim obiljejima, ali
u okviru realnosti koja j e od samog poetka bila fiksirana
imenom. Oivljavanje jedne prirodne nauke u doba klasiciz
ma nije rezultat direktnog ili indirektnog prenoenja racio
nalnosti koja se formirala na drugom mjestu (u geometriji
ili mehanici). Ona se posebno oblikovala i ima svoju vlas
titu arheologiju, iako j e ova vezana (ali samo kao korela-
tivna ili simultana datost) za optu teoriju znakova i za
projekat univerzalne mathesis.
Stari naziv istorija mijenja svoju vrijednost i moda
dobija neko arhaino znaenje. U svakom sluaju, ako j e
istina da j e u grkoj misli istoriar onaj koji vidi i koji pri
a na osnovu vienog, u naoj kulturi to nije uvijek slu
aj. Tek kasnije, na pragu klasicizma, istoriar j e poeo
da igra takvu ulogu. Do sredine X VI I vijeka zadatak isto-
riara j e bio da sakupi to veu zbirku dokumenata i zna
kova o svemu to bi, u svijetu, moglo formirati neko obi
ljeje. On je bio zaduen da svim iezlim rijeima vrati
mo govora. Njegovo postojanje nije bilo toliko definisano
njegovim pogledom koliko sposobnou obnovljenog govo
ra, nekom vrstom pomone rijei koja j e oivljavala mnoge
KLASIFIKACIJ A
189
potisnute rijei. Epoha klasicizma daje istoriji sasvim dru
gi smisao: trebalo j e prvi put baciti paljiv pogled na same
stvari i ono to taj pogled uoava opisati izglaanim, ne
utralnim i vjernim rijeima. Razumljivo j e stoga to j e u
tom proiavanju prvi oblik istorije bila istorija priro
de. J er ovoj su potrebne samo rijei koje su bez posrednika
primijenjene na same stvari. Dokumenti za tu novu istoriju
nisu druge rijei, tekstovi ili arhivski podaci, nego svijetli
prostori u kojima su poredane stvari: herbari, kolekcije,
botanike bate; mjesto na kome se deava ta istorija oz
naeno j e vanvremenskim pravougaonikom u kome se, os
loboena od svakog komentara, svakog susjednog jezika,
pojavljuju bia jedna uz druga, sa njihovom vidljivom po
vrinom, meusobno bliska na osnovu njihovih zajednikih
crta i na taj nain ve unaprijed virtuelno analizirana i
obiljeena vlastitim imenom. esto se kae da j e podizanje
botanikih i zoolokih vrtova izraz jednog novog intereso-
vanja za egzotine biljke i ivotinje. U stvari ve odavna
i biljke i ivotinje pobuuju radoznalost. Promijenio se je
dino prostor u kome ih moemo vidjeti i opisati. U rene
sansi su neobine ivotinje bile pravi spektakl: susretali
smo ih na sveanostima, takmienjima, u stvarnim ili iz
miljenim borbama, u rekonstrukcijama legendi gdje su
prepriavane basne za koje se zna od pamtivijeka. Kabinet
za istoriju prirode i bata, u klasicizmu, namjesto krunog
defilea u smjeru kazaljke, postavljaju stvari izloene prema
tabeli. Ono to se nalo izmeu tog teatra i tog kataloga,
nije elja za znanjem, nego nov nain povezivanja stvari
sa pogledom i govorom u isti mah. To j e bio i nov nain
stvaranja istorije.
Poznata j e i metodoloka vanost koja se krajem
X V I I I vijeka pridavala tim prostorima i tim prirodnim
raspodjelama radi klasifikacije rijei, jezika, korjenova,
dokumenata, arhiva, ukratko za stvaranje itavog jednog
istorijskog miljea (u dananjem znaenju rijei) u kome
e X I X vijek pronai, nakon te puke tabele stvari, obnov
ljenu mogunost govora o rijeima. I to ne govora koji e
imati stil komentara, nego koji e biti isto tako pozitivan i
objektivan kao i govor istorije prirode.
Sve potpunije konzerviranje pisanih stvari, osnivanje
arhiva, klasifikacija grae, reorganizacija biblioteka, stva
ranje kataloga, repertoara, inventara, znai na kraju epo
he klasicizma, vie nego jednu novu osjetljivost prema vre-
190
RIJ ECI I STVARI
menu, njegovoj prolosti, dubini istorije, znai uvoenje
reda u jezik koji j e ve kodifikovan i ija su obiljeja utvr
ena, reda koji ima isti karakter kao i red meu ljudima.
I u takvom klasifikovanom vremenu, u tom ipartanom i
specijaliziranom nastojanju, istoriari X I X vijeka zapoee
pisati istoriju koja e najzad biti istinita to jest oslo
boena od racionalnosti klasicizma, od njenog poretka i
njene teodiceje; istorija vraena eruptivnoj estini vre
mena.
I I I STRUKTURA
Tako rasporeena i shvaena, istorija prirode j e uslov-
ljena mogunou da stvari i jezik zajedniki pripadaju
predstavi; ali ona postoji kao zadatak samo ukoliko su
stvari i jezik odvojeni. Ona e stoga morati da smanji to
rastojanje kako bi jezik pribliila pogledu, a viene stvari
rijeima. I storija prirode nije nita drugo nego imenovanje
vidljivog. Otuda njena prividna jednostavnost i taj stav koji
iz daleka izgleda naivan j er je nametnut oiglednou stva
ri. Ima se utisak da j e sa Turneforom, Lineom i Bifonom
poelo imenovanje onoga to j e od vajkada bilo vidljivo,
ali j e ostalo nijemo pred nekom vrstom nesavladljive ras-
tresenosti pogleda. U stvari to i nije hiljadugodinja ne
panja koja j e odjednom uklonjena, nego jedno novo vidno
polje to se otvorilo sa ovom svojom slojevitou.
I storija prirode nije postala moguna zato to je o
vjek poeo gledati bolje i iz vee blizine. U sutini, moe se
rei da j e klasicizam nastojao ako ne da vidi to j e mogu
no manje, a ono da namjerno skui polje svog iskustva.
Posmatranje, poev od X V I I vijeka, postaje ulno saznanje
sazdano na sistematskoj negaciji. I z toga se iskljuuje ne
provjerena vijest, ali se iskljuuju i ukus i sonost, jer s
njihovom nesigurnou nije moguno sprovesti univerzal
no prihvatljivu analizu zasebnih elemenata. I ulo dodira
j e striktno ogranieno na oznaavanje nekoliko dosta uo
ljivih opozicija (kao to je razlika izmeu glatkog i hrapa
vog); ulo vida j e dobilo iskljuivu privilegiju, j er j e to
ulo evidentnosti i protenosti prema tome, i analize partes
extra partes, koju ovako odobrava: slijepac iz X V I I I vije
ka moe biti geometar, ali ne i prirodnjak (3). Osim toga,
sve to se nudi pogledu ne moe biti iskorieno: boje, na
primjer, ne mogu pruiti nikakvo korisno uporeenje. Vid
KLASIFIKACIJ A
191
no polje u kome e posmatranje potpuno zavladati samo je
talog tih ogranienja: to j e vidljivost osloboena svake
druge ulne primjese i obojena u sivo. To polje, mnogo vie
nego paljiv pristup samim stvarima, definie uslov nastan
ka istorije prirode, i pojavu njenih preienih objekata:
linija, povrina, oblika, reljefa.
Moe se rei da upotreba mikroskopa nadomjeta te
restrikcije; i da ulno iskustvo, ako se i suava na krajnje
sumnjivim ivicama, dobija u opsegu, proteui se prema
novim predmetima opservacije koja se moe tehniki kon-
trolisati. U stvari to j e isti zbir negativnih uslova koji su
ograniili domen iskustva i uinili mogunim koritenje
optikih instrumenata. Da bismo zapoeli paljivije posma
tranje kroz soivo, treba odbaciti saznanje pomou drugih
ula ili na osnovu neprovjerenih vijesti. Promijenjeni kri
teriji, koji su sad ogranieni na vizuelno iskustvo, moraju
imati vie vrijednosti nego veze izmeu razliitih svjedo
anstava koje stiemo na osnovu utisaka, lektire ili asova.
Ako se neodreeno ukljuivanje vidljivog u svoj vlastiti
prostor otkriva bolje pogledu kroz mikroskop, ono time
nije i osloboeno. Najbolji dokaz za to j e i injenica da se
optiki instrumenti upotrebljavaju naroito za rjeavanje
problema generacije: to jest za otkrivanje naina kakvim
se oblici, raspored i karakteristine proporcije odraslih po
jedinaca i njihove vrste, mogu prenositi s pokoljenja na po
koljenje, ouvavi pritom svoju striktnu identinost. Mikro
skop nije upotrebljen da bi prekoraio granice fundamen-
talnog domena vidljivosti, nego da bi rijeio jedan od pro
blema koje ovaj postavlja odravanje vidljivih oblika to
kom generacija. Upotreba mikroskopa zasnovana je na ne-
instrumentalizovanom odnosu izmeu stvari i oiju; odno
su koji definie istoriju prirode. Zar Line nije govorio da
su Naturalia, nasuprot Coelestia i Elementa, odreena da
se direktno podvrgnu ulima? (4). A Turnefor je mislio
da je za poznavanje biljaka, umjesto paljivog ispitivanja
varijacija kome se predajemo s religioznom revnou,
mnogo ,bolje analizirati ih onakve kakve nam ispadnu
pred oi (5).
Posmatrati znai zadovoljiti se gledanjem. I to siste
matskim gledanjem malog broja stvari. Gledanjem onoga
to se u zbrkanoj raskoi predstave moe analizirati, to
moe svako priznati i to na taj nain moe dobiti ime
koje svako moe da uje: Sve nedovoljno naglaene sli
192
RIJ ECI I STVARI
nosti, kae Line, navedene su na sramotu umjetnosti (6).
Razvijene prema vlastitoj zamisli, osloboene svake slino
sti, oiene ak i od svojih boja, vizuelne predstave po-
stae najzad vlastiti predmet istorije prirode: taj predmet
ona e pretvoriti u jezik koji namjerava stvoriti. Taj pred
met se poistovjeuje sa protenou od koje su sainjena
bia u prirodi protenou koju definiu etiri varijabla
(ali samo etiri!): oblik elemenata, kvantitet tih elemenata,
nain na koji su meusobno rasporeeni u prostoru, relativ
na veliina svakog od njih. Kao to je govorio Line u jed
nom kapitalnom tekstu: Svaka primjedba treba da pro
izlazi iz broja, figure, proporcije i situacije (7). Kad, na
primjer, prouavamo organe za oploavanje kod biljaka,
bie dovoljno ali i neophodno da nabrojimo pranike i tu-
ak (i l i pak da konstatujemo njihovo odsustvo), da defi-
niemo oblik u kom se ispoljavaju i geometrijsku figuru
prema kojoj su rasporeeni u cvijetu (krug, heksagon, tro-
ugao), kakve su veliine u odnosu na druge organe. Ta e
tiri varijabla koje moemo primijeniti na isti nain na pet
dijelova biljke korijen, stabljiku, lie, cvijet, plod
specifikuju dovoljno prostor koji se nudi predstavi da bi
smo j e mogli artikulisati deskripcijom prihvatljivom za sve:
pred istom individuom svako e moi napraviti isti opis; i,
obrnuto, na osnovu tog opisa svako e moi prepoznati in
dividue koje tom opisu odgovaraju. I ta sutinska artiku
lacija vidljivog, prvi sukob jezika i stvari, moi e se ost
variti na nain koji iskljuuje svaku neizvjesnost.
Svaki dio, potpuno odvojen, biljke ili ivotinje mo
e biti opisan ukoliko moe prihvatiti etiri vrijednosti.
Te etiri vrijednosti koje se odnose na neki organ ili
elemenat i koje ga determiniu, botaniari nazivaju struk
turom. Pod strukturom dijelova biljke podrazumijevamo
sastav i skup fragmenata koji obrazuju cjelinu (8). Ona
nam omoguava da opiemo ono to vidimo, i to na dva
naina koji se meusobno ne iskljuuju niti suprotstav
ljaju. Broj i veliina mogu uvijek biti odreeni rauna
njem ili mjerenjem; stoga ih moemo izraziti u kvanti
tativnim mjerilima. Naprotiv, oblici i raspored moraju biti
opisani na drugi nain: bilo identifikovanjem sa geome
trijskim oblicima, bilo analogijama koje moraju biti evi
dentne u to veoj mjeri (9). Na taj nain moemo opi
sati izvjesne vrlo kompleksne oblike na osnovu njihove uo
ljive slinosti sa ljudskim tijelom, koje slui kao rezerva
KLASIFIKACIJ A
193
za sve modele slinosti i spontano oznaava prekretnicu
izmeu onog to se moe vidjeti i onog to se moe rei
(10).
Struktura ograniavajui i filtrirajui vidljivo
omoguava mu da se pretvori u jezik. Za nju, vidljivost
ivotinje ili biljke pretvara se u cijelosti u govor koji je
obuhvata. A moe j oj se desiti da se preko rijei pretvori
u pogled, kao u botanikim kaligramima o kojim j e sa
njao Line (11). On j e htio da raspored opisa, podjela na
poglavlja, pa ak i tipografska rjeenja reprodukuju figuru
same biljke; da tekst u svojim varijablima oblika, raspo
reda i kvantiteta primi vegetalnu strukturu. Prijatno je
slijediti prirodu: sa Korijena prei na Stabljiku, na Petelj
ke, na Lie, na Drke, na Cvjetove. Opis bi trebalo podi
j eliti na onoliko alina koliko ima dijelova biljke; trebalo
bi masnim slovima ispisati ono to se odnosi na glavne
dijelove, a sitnim slovima ono to se odnosi na dijelove
dijelova. Treba dodati ono to se inae zna o biljci kao
to crta kompletira svoju skicu igrom sjene i svjetla:
Podjela na dijelove sadravae itavu istoriju biljke, poev
od njenog imena, strukture, njenog vanjskog izgleda do
njene prirode i upotrebe. Transponovana u jezik, biljka
se u njega ugravira i pred itaoevim oima figurira kao
ista forma. Knjiga postaje herbarij struktura. Nemojmo
rei da su tu u pitanju snovi jednog sistematiara koji
istoriju prirode ne predstavlja u njenom punom opsegu.
I kod Bifona, koji j e bio stalni protivnik Linea, postoji
ista struktura, i ona igra istu ulogu: Metod posmatranja
odnosie se na oblik, veliipu, razne dijelove, njihov broj,
njihov poloaj, na samu sutinu stvari (12). Bifon i Line
postavljaju isti okvir; njihov pogled na stvari obuhvata
istu dodirnu povrinu; ista tamna polja kriju nevidljivo;
isti svijetli i razgovjetni prostori pruaju se rijeima.
Ono to predstava prua u konfuznom vidu i u obli
ku simultanosti, struktura analizira i na taj nain otvara
put linearnom razvoju jezika. Opis je, u odnosu na pred
met koji gledamo, isto to i reenica u odnosu na pred
stavu koju izraava: njeno fragmentiranje u okviru serije,
elemenat po elemenat. Ali sjeamo se da j e jezik u svom
empirijskom obliku implicirao teoriju o reenici i teoriju
o artikulaciji. Sama po sebi, reenica j e bila prazna; to
se tie artikulacije, reenica je bila govor ukoliko je bila
povezana prividnom ili tajnom funkcijom glagola biti. Is-
13
194
RIJ ECI I STVARI
torija prirode j e nauka, to jest jezik, ali zasnovan i dobro
formiran: njegov reenini slijed jest punopravna artiku
lacija; razbijanje elemenata u serije razglaba predstavu
na nain koji j e i oevidan i univerzalan. Dok iz jedne iste
predstave moe proistei velik broj reenica, j er je imenice
kojima j e predstava ispunjena artikuliu na razne naine;
jedna ista ivotinja ili biljka bie opisana na isti nain uko
liko izmeu predstave i jezika stoji struktura. Teorija struk
ture, koja u doba klasicizma proima itavu istoriju pri
rode, svodi na istu funkciju uloge koje u jeziku igraju
reenica i artikulacija.
Na taj nain ona povezuje istoriju prirode sa mathe-
sis. Ona, zaista, itavo polje vidljivog svodi na sistem va
rijabla ije vrijednosti mogu biti odreene ako ne prema
kvantitetu, a ono bar prema savreno jasnom i uvijek do
vrenom opisu. Prema tome, izmeu prirodnih bia se moe
uspostaviti sistem identinosti i poredak razlika. Adanson
j e smatrao da e se Botanika jednog dana moi tretirati
kao strogo matematika nauka i da e se u njoj moi po
stavljati problemi onako kako se to ini u algebri ili geo
metriji: Pronai najosjetljiviju taku koja odreuje liniju
razdvajanja ili dodira izmeu porodice svrabljivica i po
rodice caprifolliuma (orlovi nokti) ili nai vrstu
biljke (prirodnu ili vjetaku, nije vano) koja zauzima sre
dinu izmeu porodice Apocineja i Volujaka (13). Velika
rasprostranjenost bia na Zemljinoj povrini, prema svo
j oj strukturi, moe ui u okvir sukcesije jednog deskrip
tivnog jezika i u polje mathesis, koja bi bila opta nauka
0 redu. I taj konstitutivni odnos, tako kompleksan, uspo
stavlja se u prividnoj jednostavnosti onoga to j e vidljivo
1 opisano.
Sve ovo j e od prvorazrednog znaaja za definisanje
samog predmeta istorije prirode. Ovaj se ispoljava u po
vrinama i linijama, a ne u funkcionisanju ili u nevidlji
vom tkivu materije. Biljka ili ivotinja manje se ispolja-
vaju kroz njihovo organsko jedinstvo nego kroz vanjski
izgled organa. Mi ih prije vidimo kao ape, cvijee ili plo
dove nego to znamo za disanje ili unutranju tekuinu.
I storija prirode pokriva prostor vidljivih, simultanih i pro-
pratnih varijabla bez unutranjih odnosa subordiniranosti
ili organizacije. U X V I I i X V I I I vijeku anatomija j e izgu
bila vodeu ulogu koju je imala u renesansi i koju e po
novo dobiti u vrijeme Kivjea; to ne znai da j e radoznalost
KLASIFIKACIJ A
195
u meuvremenu opala ili znanje nazadovalo, nego osnovni
raspored vidljivog i izrecivog ne obuhvata vie tijejo. Otu
da epistemoloki prioritet botanike: to j e otuda to j e za
jedniki prostor za rijei i za stvari predstavljao za biljke
mnogo privlaniji i mnogo manje mutan okvir nego za
ivotinje; ukoliko su mnogi konstitutivni organi vidljivi
na biljci to nije sluaj sa ivotinjom taksinomijsko
saznanje, bazirano na neposredno uoljivim varijablima,
je i bogatije i koherentnije u botanici nego u zoologiji. Tre
ba, dakle, opovrgnuti ono to j e esto ponavljano: u X V I I
i X V I I I vijeku ispitivanje metoda klasifikacije nije bilo
prouzrokovano interesovanjem za botaniku. To interesova-
nje je bilo uslovljeno injenicom da su znanje i iskaz bili
moguni samo u taksinomijskom prostoru vidljivosti, pa
je stoga znanje o biljkama moralo imati primat nad zna
njem o ivotinjama.
Botanike bate i kabineti za istoriju prirode bili su
kao institucije nuni korelativi takve podjele. I njihova
vanost za kulturu klasicizma ne ogleda se u onome to
one omoguavaju da se uoi, nego u onome to kriju i to
ostavljaju da samo padne u oi: njihov znaaj prevazila-
zi anatomiju i funkcije organizma; oni prikrivaju organizam
da bi pred naim oima, koje oekuju istinu, razotkrili vid
l j i vi reljef oblika, njegove elemente, naine irenja i mjere.
Oni su knjiga sainjena od struktura, prostor u kome se
kombinuju odlike i u kom su rasporeene klasifikacije.
J ednog dana krajem X V I I I vijeka K ivje e staviti ruku u
muzejske posude sa biljkama, razbie ih i tako secirati i
tavu klasinu konzervu animalne vidljivosti. Taj gest iko-
noklasta, na koji se Lamark nee nikad odluiti, ne izra
ava neku novu radoznalost prema tajni za koju nismo
imali ni volje, ni hrabrosti, ni mogunosti da j e upoznamo.
Tu je u pitanju mnogo ozbiljnija promjena u itavom pri
rodnom procesu zapadne kulture: to j e kraj istorije u zna
enju koje su j oj pripisivali Turnefor, Line, Bifon, Adan-
son, kao i Boas j e de Sova (Boissier de Sauvage), koji je
suprotstavljao istorijsko saznanje vidljivog filozofskom sa
znanju nevidljivog, skrivenog i saznanju uzroka (14); i to
e biti poetak onoga to j e omoguilo da se, zamjenjujui
klasifikaciju anatomijom, strukturu organizmom, vidljive
odlike unutranjom subordiniranou, tabelu serijom, u
stari ploni svijet ivotinja i biljaka, izgraviran crnim zna
cima na bijeloj podlozi, unese itava dimenzija vremena
koja e dobiti obnovljeno ime istorija.
13*
196
RIJ ECI I STVARI
I V OSOBINE
Struktura j e ono obiljeje vidljivog koje pomou izvje
snog prelingvistikog izbora omoguava da se to vidljivo
transkribuje u jezik. Ali tako dobijena deskripcija pred
stavlja samo neku vrstu vlastitog imena: ona svakom biu
ostavlja njegovu striktnu individualnost i ne iskazuje ak
ni tabelu kojoj pripada, ni okolinu kojom j e okruena, ni
mjesto koje zauzima. Deskripcija j e jednostavno i puko
obiljeavanje. A da bi istorija prirode postala jezik, des
kripcija treba da postane zajednika imenica. Vidjeli smo
kako su u spontanom jeziku prvobitna obiljeavanja, ko
jim su bile obuhvaene samo pojedinane predstave, nakon
preuzimanja izvornih elemenata iz jezika akcije, dobila
uz pomo derivacije optije vrijednosti. Ali istorija pri
rode j e dobro sroen jezik: ona nije izloena prisilama de
rivacije i njenih figura; ona ne mora izraavati povjerenje
nikakvoj etimologiji (15). I storija prirode treba da u jednoj
istoj operaciji ujedini ono to svakodnevni jezik dri raz
dvojeno: ona u isti mah treba da vrlo tano oznaava sva
prirodna bia i da ih situira u sistem identinosti i raz
lika koji ih meusobno pribliava i distingvira. Istorija
prirode mora, dakle, obezbjediti i pouzdano obiljeavanje
i kontrolisanu derivaciju. A kako j e teorija strukture svo
dila artikulaciju na reenicu, isto tako i teorija osobina mo
ra identifikovati vrijednosti koji neto oznaavaju i pro
stor u kome deriviraju. Poznavati biljke, kae Tumefor,
znai tano znati imena koja su im data s obzirom na
strukturu nekih njihovih di j el ova. . . Pojam osobine koja
u sutini distingvira jednu biljku od druge, mora takoe
biti vezan za ime svake biljke (16).
Odreivanje osobine j e istovremeno i lako i teko.
Lako j e zato to istorija prirode ne treba da stvara sistem
imena na osnovu predstava koje j e teko analizirati, nego
da ga bazira na jeziku koji se ve razvio u deskripciji.
Imenuje se ne na osnovu onog to se vidi, nego na osnovu
elemenata koje j e struktura ve unijela u sam govor. Tu
j e u pitanju stvaranje jednog pomonog jezika na osnovu
ve postojee-primarnog, ali pouzdanog i univerzalnog.
No odmah iskrsava i jedna vea tekoa. Da bismo utvr
dili identinosti i razlike izmeu svih prirodnih bia, tre
balo bi voditi rauna o svakoj crti koja j e pomenuta u
deskripciji. To j e beskrajno velik zadatak, koji bi pomje
KLASIFIKACIJ A
197
rio stvaranje istorije prirode u nedokuivu udaljenost kad
ne bi postojale tehnike koje umanjuju tekou i ogrania
vaju posao uporeivanja. Unaprijed moemo konstatovati
da se te tehnike mogu podijeliti na dva tipa: (1) ili pra
viti totalna uporeivanja, ali u okviru grupa koje su empi
rijski konstituisane i kojim j e broj slinosti oito tako
visok da nabrajanje nee zahtijevati puno vremena; tako
bi se sve vie obezbjeivalo utvrivanje identinosti i
distinkcija. (2) I l i izabrati jednu dovrenu i relativno ogra
nienu, ukupnost oblika ije konstante i varijacije treba
prouavati u svim pojedinim sluajevima. Ovaj drugi po
stupak nazvan j e Sistem. Onaj prvi Metod. Njih suprot
stavljamo kao to suprotstavljamo Linea Bifonu, Adanso-
nu, Antoan- Loranu de isjeu (Antoine-Laurent de J us-
sieu). Isto kao to se suprotstavlja stroga i jasna koncep
cija prirode finoj i neposrednoj percepciji srodnosti u
prirodi. I l i ideja o nepokretnosti prirode, koju suprotstav
ljamo ideji o kontinuitetu prekobrojnih bia to meu
sobno komuniciraju, mijeaju se, a moda i pretvaraju
jedna u druga. . . Ipak, sutina nije u tom sukobu velikih
intuicija prirode. Ona se nalazi u lancu nunosti koje su
uinile mogunim i neophodnim izbor izmeu dva naina
konstituisanja istorije prirode kao jezika. Sve ostalo je
samo logina i neizbjena posljedica.
Sistem razgraniava pojedine elemente koje njegova
deskripcija briljivo dovodi u red. Oni definiu privilego-
vanu i, istinu govorei, iskljuivu strukturu, povodom koje
emo prouavati cjelinu identinosti i razlika. Svaka raz
lika koja se ne bude odnosila na neki od tih elemenata
bie proglaena irelevantnom. Ako, poput Linea, izabere
mo kao karakteristino obiljeje sve razliite dijelove koji
slue za donoenje ploda (17), razlika u liu, stabljici,
korijenu ili peteljci morae biti sistematski zanemarena.
Isto tako, svaka identinost koja ne bi pripadala svakom
pojedinom elementu ne moe imati vrijednost potrebnu za
definisanje glavne osobine. Ako su, pak, kod dva poje
dinca ti elementi slini, oni dobijaju isti naziv. Tu struk
turu izabranu kao mjesto pertinentnih identinosti i raz
lika nazivamo osobinom. Prema Lineu, karakter se sas
toji od najbriljivije deskripcije oploavanja prve vrste.
Sve ostale vrste roda porede se sa prvom i izostavljaju
sve diskordantne note; najzad, nakon itavog tog posla,
stvara se osobina (18).
198
RIJ ECI I STVARI
Sistem j e proizvoljan u svojoj poetnoj taki j er za
nemaruje svaku razliku i svaku identinost koja se ne
odnosi na privilegovanu strukturu. Ali nita nam ne ospo
rava pravo da jednog dana, pomou te tehnike, otkrijemo
sistem koji e biti prirodan. Svim razlikama u osobinama
odgovarale bi jednako vrijedne razlike u optoj strukturi
biljke; i, obrnuto, svi pojedinci ili sve vrste obiljeene za
jednikom osobinom nose u svakom svom dijelu isti od
nos slinosti. Ali ne moe se dospjeti do prirodnog sistema
prije nego to se sa sigurnou formira vjetaki, bar u
nekim domenima biljnog ili ivotinjskog svijeta. Stoga Line
i ne tei da u neposrednoj datosti stvori prirodni sistem
prije nego to savreno upozna sve to j e vano (19)
za njegov sistem. Doista, prirodna metoda sadri prvu i
posljednju elju botaniara i svi njeni fragmenti moraju
biti ispitani s najveom panjom (20), kao to j e i sam
Line uinio u djelu Classes Plantarum; ali, u nedostatku
takve prirodne metode koju tek treba stvoriti, vjetaki
sistemi su apsolutno potrebni (21).
Osim toga, sistem j e relativan: on moe funkcionisati
sa svom potrebnom preciznou. Ako j e izabrana osobina
formirana od iroko zasnovane strukture, od velikog broja
varijanata, razlike e se pojaviti veoma rano, im preemo
s jedne individue na drugu, pa ak i ako su jedna drugoj
u susjedstvu: osobina j e tada sasvim blizu proste i obine
deskripcije (22). Ako je, naprotiv, privilegovana struktura
uska i sadri malo varijanata, razlike e biti rijetke i indi
vidue e biti grupisane u kompaktne mase. Osobina se
odreuje prema stepenu finoe klasiranosti koju elimo
postii. Da bi zasnovao radove, Turnefor j e kao osobine
izabrao kombinaciju cvijeta i ploda. Ali ne kao Sezalpen
zato to su to najkorisniji dijelovi biljke nego zato
to omoguavaju kombinatoriku koja numeriki zadovolja
va: elementi pozajmljeni od tri ostala dijela (korijen, stab
ljika i lie) bili bi ili odve brojni, ako bismo ih ispitivali
zajedno, ili odve malobrojni, ako bismo ih posmatrali
pojedinano (23). Line j e izraunao da 38 organa za raz
mnoavanje, od kojih svaki sadri etiri poznata varijabla
broja, figure, situacije i reeninog iskaza, omoguavaju
stvaranje 5.776 konfiguracija, koje su dovoljne za definisa-
nje rodova (24). Ako elimo dobiti brojnije grupe od ro
dova, treba se pozvati na specijalnije osobine (vjetake
osobine oko kojih su se sporazumjeli botaniari), kao to
KLASIFIKACIJ A
199
su samo pranici ili samo tuak: tako se moe doi do
klasa i redova (25).
Tako se itavo vegetativno i animalno carstvo moe
predstaviti u obliku kvadrata. Svaka grupa moe dobiti
odreeno ime. Tako neka vrsta, ak i ako nije bila opisana,
moe biti odreena sa maksimalnom preciznou pomou
razliitih cjelina izmeu kojih j e situirana. Njeno itavo
ime provlai se kroz sistem osobina koji j e utvren od
najudaljenijih klasa. Ali, kako to primeuje Line, to mora
biti djelimino preutano (ne imenuju se klasa i red), no
drugi dio mora biti iskazan: treba navesti rod, vrstu i va
rijetet (26). Tako priznata prema svojoj sutinskoj osobini
i oznaena na osnovu nje, biljka e izraavati i svoje srod
stvo kojim j e vezana za one to joj lie i pripadaju istom
rodu (dakle, istoj porodici i istom redu). Ona e u isti mah
dobiti i svoje vlastito ime i itavu seriju (vidljivu ili skri
venu) zajednikih imena meu kojima j e smjetena. Ge
neriko ime je, tako rei, punovana moneta za nau bo
taniku republiku (27). Istorija prirode tako ispunjava
svoj bitni zadatak, a to je raspored i imenovanje (28).
Metoda j e druga tehnika kojom se rjeava isti pro
blem. Umjesto da daje presjek itavog opisanog materijala
elemenata (rijetkih ili mnogobrojnih) koji e sluiti pri
konstituisanju osobine metoda se sastoji u progresivnom
deduciranju. Deducirati ovdje znai isto to i oduzeti. Po
lazi se kao to j e to uinio Adanson ispitujui biljke u
Senegalu (29) od neke vrste nasumce izabrane ili uoene
sluajnim susretom. Ona se u cijelosti opie po dijelovima,
fiksirajui sve vrijednosti koje su u njoj dole do izraaja.
Taj posao se ponavlja i za sljedeu vrstu, koja je' takoe
izabrana proizvoljno; i ovaj put deskripcija mora biti pot
puna kao ,i prvi put, s tom razlikom to nita ne smije
biti ponovljeno od onog to j e spomenuto u prvom slu
aju. Navode se samo razlike. To isto vai i za treu u od
nosu na drugu, i tako dalje. Tako na kraju konstatujemo
da su sve razliite crte, kod svih biljaka, spomenute po
jednom, ali samo jedan put. Grupirajui oko prvih deskrip
cija one koje su dobijene kasnije i koje postaju krae to,
vie odmiemo, vidimo kako se kroz prvobitni haos pro
bijaju obrisi opte slike srodnosti. Osobina koja distingvira
svaku vrstu ili svaki rod jedina j e spomenuta crta meu
tolikim preutnim identipostima. Dodue, takva tehnika
bila bi nesumnjivo najsigurnija, ali broj postojeih vrsta
200
RIJ ECI I STVARI
j e toliki da bi ga bilo nemoguno iscrpsti. Ispitivanje, pak,
sluajno izabranih vrsta otkriva nam postojanje velikih
porodica, to jest iroke grupe u kojoj vrste i rdovi posje
duju znatan broj identinosti. I uprkos brojnim obiljeji
ma svojstvenim svakoj vrsti (to moe utvrditi i pogled
lien analitikog prodora), slinost svih vrsta Ljutia, kao
i svih vrsta J edia odmah pada u oi. U tom smislu, da
zadatak ne bi bio beskonaan, treba usmjeriti postupak.
Shvatljivo j e postojanje velikih porodica iji su prvi opisi,
sasvim sluajno definisali osnovne linije cjeline koju ispi
tujemo. Te zajednike crte sada utvrujemo na pozitivan
nain, a zatim, kad sretnemo neki rod ili vrstu obiljeene
tim crtama, bie dovoljno da oznaimo razlike koje ih od
vajaju od drugih, tj. njihovog prirodnog susjedstva. Poz
navanje svake vrste bie veoma olakano zahvaljujui
ovoj karakteristici: Podijeliemo sva tri carstva na vie
porodica koje e okupljati sva bia to meusobno odra
vaju uoljive odnose; napraviemo pregled svih optih i po
sebnih osobina koje posjeduju bia sadrana u te tri po
rodice; na taj nain moemo biti sigurni da smo sva
bia vratili njihovim prirodnim porodicama; na taj nain,
zapoinjui kunom i vukom, vukom i medvjedom, upozna-
emo i lava i tigra i hijenu, ivotinje koje spadaju u istu
porodicu (30).
Odmah j e vidljivo ta razdvaja metod od sistema.
Moe postojati samo jedan metod, a veliki broj sistema mo
e biti izmiljen i primijenjen: Adanson j e definisao ez
deset i pet sistema (31). Sistem je proizvoljan itavim svo
jim tokom, ali kad se jednom definie sistem varijabla, tj.
osobina, vie nisu mogune izmjene: ni dodavanje ni oduzi
manje. Metod je nametnut spol ja, pomou globalnih sli
nosti koje povezuju stvari; on smjesta transkribuje per
cepciju u govor; na samom poetku on j e veoma blizak
opisu; ali on uvijek moe unijeti potrebne izmjene u optu
osobinu koju definie empirijski: neka crta za koju smo
smatrali da j e bitna za jednu grupu biljaka ili ivotinja
moe biti oznaka samo nekih primjeraka ako ne otkrijemo
i druge koji i bez te oznake oevidno pripadaju istoj po
rodici; metod uvijek mora biti spreman da se sam poprav
lja. Kao to kae Adanson, sistem je kao pravilo o krivom
stanovitu u proraunu: on proizlazi iz odluke, ali mora
biti apsolutno koherentan; metod je, naprotiv, bilo kakav
poredak predmeta ili injenica dovedenih u vezu podudar-
KLASIFIKACIJ A
201
nou ili slinou koja se izraava nekim optim pojmom
primjenljivim na sve predmete, a da pri tome taj sutinski
pojam ili princip ne smatramo ni apsolutnim ni nepro
mjenljivim, ni tako optim da ne moe podnijeti izuzetke...
Metod se od sistema razlikuje po ideji koju autor stvara
o njegovim principima, smatrajui da su u metodu pro
mjenljivi, a u sistemu apsolutni (32).
Uz to, izmeu struktura animalnog i vegetativnog,
sistem moe uoiti samo odnose koordinacije: poto j e
osobina izabrana ne zbog svoje funkcionalne vanosti nego
zbog kombinatome efikasnosti, nita ne potvruje u unu
tranjoj hijerarhiji individue da takav oblik tuka ili takav
raspored pranika izaziva takvu strukturu: ako je klica
mukata izmeu aice i krunice, ako su kod kozlaca pra
nici rasporeeni izmeu tukova, to su ni manje ni vie nego
pojedinane strukture (33): njihova mala vanost rezultat
j e njihove rijetkosti, dok jednak raspored aice i krunice
vrijedi samo zbog uestalosti (34). Naprotiv, metod po
to polazi od najoptijih identinosti i razlika i ide prema
sve manje optim odlikama sposoban j e da ispolji i
vertikalne odnose subordinacije. Metod omoguava, u stva
ri, da se uoi koje su znaajne osobine koje se ne mogu
osporiti u okviru jedne porodice. U odnosu na sistem, obrt
j e veoma znaajan: sutinske odlike omoguavaju distin-
gviranje najirih i, na prvi pogled, najrazliitijih porodica,
dok je, prema Tumeforu i Lineu, sutinska osobina defini-
sala rod; za konvenciju prirodnjaka, meutim, bilo je
dovoljno da izaberu vjetaku osobinu kao razliku izmeu
klasa i redova. U metodu, opta organizacija i njene unu
tranje zavisnosti odnose prevagu nad lateralnom transla-
cijom jednog stalnog broja varijabla.
No, uprkos tim razlikama, sistem i metod poivaju
na istoj epistemolokoj podlozi. Ovu moemo definisati
jednom rijeju: u klasinim znanjima poznavanje empi
rijske individue moe biti postignuto samo n jedinstvenoj,
sreenoj i univerzalnoj tabeli svih mogunih razlika. U
XVI vijeku identinost biljaka i ivotinja bila j e utvriva-
na pomou pozitivnog obiljeja (esto vidljivog, ali pone
kad i skrivenog) koje su u sebi nosili. Ono to je razliko
valo, na primjer, razliite vrste ptica nisu bile razlike koje
su postojale izmeu njih, nego injenica da su jedne lovile
nou, druge ivjele na vodi, tree se, opet, hranile ivim
mesom (35). Svako bie nosilo j e neko obiljeje i vrsta se
202
RIJ ECI I STVARI
mjerila prema rasprostranjenosti tog obiljeja. Tako je
svaka vrsta bila ocrtana sama po sebi, izraavajui svoju
individualnost nezavisno od svih drugih. Poev od X VI I
vijeka, meutim, znaci se mogu utvrditi jedino analizom
predstava, prema slinostima i razlikama. To znai da sva
ka oznaenost moe postojati tek u izvjesnom odnosu pre
ma svim drugim moguim oznaavanjima. Znati ta je
svojstveno nekoj individui znai posjedovati klasifikaciju
ili mogunost klasifikovanja svih drugih. Identitet i ono
to ga obiljeava definiu se sumom razlika. ivotinja ili bi
ljka nisu ono to pokazuje ili krije biljega koju na
njima otkrivamo; oni su ono to nisu drugi; oni u sebi po
stoje samo do one granice koja ih dijeli od ostalih. Metod
i sistem su samo dva naina definisanja identinosti po
mou opte mree razlika. Kasnije, poev od Kivjea, iden
titet vrsta bie takoe fiksira pomou igre razlika, ali e se
vrste pojaviti na planu velikih organskih cjelina sa vlasti
tim unutranjim sistemom i zavisnou (skelet, disanje,
krvotok): beskimenjaci nee biti definisani odsustvom
kime, nego odreenim nainom disanja, odreenim tipom
krvotoka i itavom jednom organskom kohezijom koja sa
injava pozitivno jedinstvo. Interni zakoni organizma po-
stae, umjesto diferencijalnih osobina, predmet nauke o
prirodi. Klasifikacija kao sutinski i konstitutivni problem
istorije prirode situirana je, istorijski i nuno, izmeu teo
rije obiljeja i teorije organizma.
V SADRAJ I KATASTROFA
Usred ovog dobro stvorenog jezika kakav j e postala
istorija prirode, ostaje ipak jedan problem. Poslije svega
moguno j e da preobraaj strukture u osobinu ne postane
nikad moguan i da se zajednika imenica nikad ne rodi
iz vlastite. Ko moe garantovati da deskripcija nee raz
viti tako irok krug elemenata, tako razliitih izmeu po
jedinih individua i pojedinih vrsta, da e svaki pokuaj
stvaranja zajednikog imena biti unaprijed onemoguen?
K o moe obezbijediti da svaka struktura ne bude strogo
izolovana od svake druge i da ne funkcionie individualno
obiljeje? Da bi se ispoljila najjednostavnija osobina, tre
ba da se bar jedan elemenat strukture, prethodno uoene,
ponovi i u slijedeoj. Taj opti poredak razlika koji omo
KLASIFIKACIJ A
203
guava uspostavljanje rasporeda vrsta, implicira i izvjestan
mehanizam slinosti. Taj problem j e izomorfan sa proble
mom koji smo susreli govorei o jeziku (36): da bi zajed
nika imenica postala moguna, morala j e izmeu stvari
postojati ona neposredna slinost koja omoguava zna-
enjskim elementima da prou kroz predstavu, da izbiju
na njenu povrinu, da se zakae za svoje slinosti i tako
obrazuju kolektivne oznake. Ali da bismo ocrtali taj reto
riki prostor u kome imenice postepeno dobij aj u svoju op-
tu vrijednost, nije potrebno da determiniemo status te
slinosti niti da utvrdimo da li je ona osnovana na istini;
trebalo j e da ona sadrava samo dosta imaginarnog. Me
utim, za istoriju prirode, taj dobro stvoreni jezik, ni te
analogije sa imaginarnim ne mogu vrijediti kao garancije;
i radikalna sumnja koju j e Hjum izrekao o nunosti po
navljanja u iskustvu treba da u istoriji prirode j er j oj
prijeti isto to i jeziku bude na neki nain zaobiena.
U prirodi mora postojati kontinuitet.
Taj zahtjev za kontinuiranom prirodom nema sasvim
isti oblik u sistemu i u metodu. Za sistematiare kontinui
tet je stvoren od jukstaponiranih elemenata bez pukotine
meu razliitim oblastima kojim osobine omoguavaju da
budu jasno distingvirane. Dovoljna j e neprekidna gradaci
j a vrijednosti koju moe imati struktura izabrana kao oso
bina. Poev od tog principa, ispostavie se da sve vrijed
nosti pripadaju nekim stvarnim biima, ak ako ih jo i
ne poznajemo. Sistem odreuje biljke, ak i one koje jo
nije pomenuo; to nikad ne uspijeva da uini nabrajanje
u okviru nekog kataloga (37). U tom kontinuitetu juksta-
poniranosti kategorije nee biti jednostavno proizvoljne
konvencije; one e moi odgovarati (ako su postavljene ka
ko treba) oblastima koje postoje zasebno na toj nepre
kinutoj traci prirode; one e biti prostranija podruja, ali
isto tako realna kao i individue. Tako j e polni sistem, pre
ma Lineu, omoguio da se otkriju neosporno osnovni ro
dovi: Znaj da osobina ne konstituie rod, nego, naprotiv,
rod konstituie osobine; znaj da osobina proizlazi iz roda,
a ne obrnuto (38). Naprotiv, kod metoda gdje su slinosti
u svojim masivnim i evidentnim oblicima date una
prijed, kontinuitet prirode nee biti samo isto negativni
postulat (j er izmeu pojedinih kategorija nema praznog
prostora), nego i pozitivan zahtjev: itava priroda obrazu
204
RIJ ECI I STVARI
j e jednu iroku osnovu na kojoj bia sve vie meusobno
lie, a bliski pojedinci bivaju beskrajno slini. To j e kon
tinuitet fuzije, u kojoj j e svaka optost nominalna. Nae
opte ideje, kae Bifon, odnose se na kontinuiranu skalu
predmeta na kojoj jasno primjeujemo samo sredinu, dok
krajevi bjee i sve vie izmiu naim razmatranjima. . .
to pravimo vei broj podjela prirodnih proizvoda, vie se
pribliavamo istini, j er stvarno u prirodi postoje samo j e
dinke, dok rodovi, poreci i klase postoje jedino u naoj
mati (39). I Bone j e govorio u istom duhu, da nema
skokova u prirodi: tu j e sve stupnjevito i nijansirano. Ako
izmeu bilo koja dva bia postoji praznina, kakav bi bio
razlog prelaska jednog u drugo. Zato nema nijednog bia
iznad (i l i ispod) koga ne postoje druga bia koja mu se
pribliavaju nekim osobinama ili se od njega udaljuju. Mo
emo uvijek pronai srednje proizvode, kao to j e polip
sredina izmeu vegetativnog i animalnog, letea vjeverica
izmeu ptice i etvoronoca, a majmun izmeu etvoro-
noca i ovjeka. Prema tome, nae podjele na vrste i klase
imaju isto nominalni karakter; one samo predstavljaju
sredstva vezana za nae potrebe i granicu naeg sazna
nja (40).
U X V I I vijeku kontinuitet prirode j e zahtijevala i
tava istorija prirode, to jest itav napor za stvaranjem re
da i utvrivanjem optih kategorija, bilo da su one realne
i propisane oevidnim razlikama, ili da su slobodnije ili
jednostavno razdijeljene u naoj mati. J edino kontinuitet
moe garantovati da se priroda ponavlja i da struktura
moe postati osobina. Ali odmah se taj zahtjev podvostru-
ava. J er, ako j e iskustvu dato da, u svom neprekinutom
kretanju, pree stopu po stopu kontinuitet svake individue,
svakog varijeteta, vrste, roda, klase, ne bi bilo ni potrebno
stvarati nauku; deskriptivna oznaavanja bi se punoprav
no generalizovala, a jezik spontanim kretanjem pretvorio u
nauni govor. I storija prirode postala bi nekorisna ili bi ve
bila zavrena u svakodnevnom jeziku ljudi; opta grama
tika bi u isto vrijeme bila univerzalna taksinomija bia.
Ali ako j e istorija prirode, savreno razliita od analize
rijei, neophodna, to j e stoga to nam iskustvo ne prua
sadraj prirode onakav kakav jeste. Ona nam ga prua sa
propustima, j er postoji dosta praznina u seriji vrijednosti
koje efektivno popunjavaju varijabli (ima mogunih bia
ije mjesto moemo utvrditi, ali koja nismo nikad bili u
KLASIFIKACIJ A
205
stanju da posmatramo) i u velikoj zbrci, j er stvarni
prostor, geografski i zemaljski, u kome se nalazimo otkriva
nam bia meusobno izmijeana u ogromnom redu, koji,
u odnosu na veliku mreu taksinomija, i nije nita drugo
nego sluaj, nered i ispreturanost. Line j e isticao da udru
ivanjem na istom mjestu lema (koga ubrajamo u ivoti
nje) i konserve (koju ubrajamo u alge), ili spuve i ko
rala, priroda ne povezuje, na nain kako bismo mi elili
klasifikacioni poredak, najsavrenije biljke i ivotinje na
zvane vrlo nesavrenim, nego kombinuje nesavrene ivo
tinje sa nesavrenim biljkama (41). I Adanson je konsta-
tovao da j e priroda zbrkana mjeavina bia koje j e sa
mo sluaj pribliio: ovdje j e pomijeano zlato sa nekim
drugim metalom, sa kamenom, sa zemljom, a tamo lju
biica raste pokraj hrasta. Izmeu tih biljaka lutaju et-
voronoci, gmizavci i insekti; ribe se, tako rei, stapaju sa
vodenitn elementom u kome plivaju i sa biljkama to rastu
u dubini vode... Ta mjeavina j e tako opta i tako ras
prostranjena da izgleda kao sam zakon prirode (42).
Meutim ta isprepletenost j e rezultat itave hrono-
loke serije dogaaja. Ovi imaju svoju ishodinu taku i
mjesto primjene ne u samim ivim vrstama nego u prosto
ru u kome prebivaju. Oni nastaju u meusobnom odnosu
Zemlje i Sunca, u klimatskim uslovima, u katastrofama
Zemljine kore; najprije zahvataju mora i kontinente, tj.
povrinu zemlje; ivi stvorovi to doivljavaju kao odjek
pravog zbivanja i preko sporednih utisaka: toplota ih pri
vlai ili ih tjera, vulkani ih unitavaju; oni iezavaju sa
zemljom koja se rui. Moguno je, na primjer, kako j e to
pretpostavljao Bifon (43), da je zemlja u poetku bila za-
arena, da bi se tek postepeno ohladila; ivotinje, koje su
navikle da ive pod veim temperaturama, grupisale su
se u jednoj oblasti koja j e jo i danas arka, dok su umje
renija podruja i hladne oblasti bili naseljeni vrstama koje
do tada jo nisu imale priliku da se pojave. Sa revolucija
ma u istoriji Zemljine kore, taksinomijski prostor (gdje
su bliskosti utvrene ne prema osobinama, nego prema na
inu ivota) bio j e razdijeljen na konkretna podruja. ta-
vie, on j e bio iskomadan i mnoge vrste, bliske onima ko
j e mi poznajemo ili koje se nalaze u nama poznatim tak-
sinomijskim zonama, morale su ieznuti ostavljajui za
sobom samo tragove koje j e teko deifrovati. U svakom
sluaju, ta istorijska serija dogaaja nadovezuje se na
206
RIJ ECI I STVARI
mreu bia: ona j oj ne pripada, ali se odvija u realnom
prostoru svijeta, a ne u ovom analitikom i klasifikator-
skom. Ono to ta serija dovodi u pitanje, to j e svijet kao
mjesto bic a ne bic kao nosilaca ivotvorne snage. Isto-
rizam, koji simboliu biblijske prie, pogaa direktno na
astronomski sistem, a indirektno taksinomijsku mreu vr
sta; i osim Postanja i Potopa, moguno j e da j e naa
kugla doivjela i druge revolucije koje nismo mogli utvr
diti. Zemlja j e vezana za sav astronomski sistem i veze
koje uvruju Zemlju sa ostalim nebeskim tijelima po
sebno Suncem i kometama mogle su biti izvor mnogih
revolucija, poslije kojih nije ostao nikakav vidljiv trag,
ali o kojima stanovnici susjednih svjetova moda neto
znaju (44).
I storija prirode, da bi mogla postojati kao nauka,
pretpostavlja dvije cjeline: jednu ini neprekinuta mrea
bia; taj kontinuitet moe primiti razliite prostorne obli
ke; ari Bone ga zamilja kao veliki linearni lanac iji su
krajevi jedan vrlo jednostavan, drugi vrlo sloen, a u
ijem j e sreditu uzano centralno podruje, jedino koje
nam se otkriva bilo u obliku centralnog stabla od koga po
lazi jedna grana (koljki, rakova kao pomoni ogranak),
a druga serija insekata, od koje se odvajaju insekti i a
be (45). Taj isti kontinuitet Bifon definie kao iroku pot
ku ili snop koji u intervalima izbacuje pobone grane da
bi se spojile sa snopovima drugih redova (46). Palas (Pal-
las) zamilja figuru u obliku poliedra (47); Herman (Her-
manil) bi htio izraditi model u tri dimenzije sastavljen od
konaca koji svi polaze iz zajednikog ishodita, zatim se
odvajaju jedni od drugih razvijajui se u velik broj bo
nih grana i najzad ponovo spajaju (48). Od tih prostornih
konfiguracija koje na svoj nain ocrtavaju taksinomijski
kontinuitet, razlikuje se serija dogaaja; ova je diskon
tinuirana i razliita u svakoj pojedinoj epizodi, ali njen
zbir ocrtava samo jednu jednostavnu liniju, a to j e linija
vremena (koju moemo zamisliti kao pravu, izlomljenu
ili krunu liniju). U svom konkretnom obliku i gustoi ko
ja j oj j e svojstvena, priroda se smjeta izmeu taksinomij-
ske mree i linije revolucija. Tabele koje ona formira pred
naim oima a kroz koje je nauka duna da proe, pred
stavljaju veliku povrinu ivih vrsta.
Sad se vidi koliko je povrno suprotstavljati kao dva
razliita shvatanja koja se sukobljavaju u svojim funda
KLASIFIKACIJ A
207
mentalnim opredjeljenjima fiksizam, koji se zadovolja
va da klasifikuje bia u okviru jedne permanentne tabele, i
neku vrstu evolueionizma, koji vjeruje u vajkadanju is
toriju prirode i duboki pokret bia kroz trajanje. vrstina
jedne mree vrsta i rodova i serija dogaaja koji j e mrse
ine sastavni dio epistemoloke podloge na kojoj se u kla
sicizmu moglo razviti znanje kakvo j e istorija prirode. To
u osnovi nisu dva radikalno suprotna naina posmatranja
prirode zato to su za sebe napravili izbor, stariji i fun-
damentalniji od svake nauke; to su prije simultani zahtje
vi u arheolokoj mrei koja je u klasicizmu definisala zna
nje o prirodi. Ali ta dva zahtjeva su komplementarna. Pre
ma tome nesvodljiva. Temporalna serija ne moe se
integrisati u gradaciju bia. Epohe u prirodi ne propisuju
unutranje vrijeme bia i njihovog kontinuiteta; one dik
tiraju nevrijeme koje ih naruava, unitava, mijea, dijeli
i ukrta. Nema i ne moe biti govora o nekom evolucio-
nizmu ili transformizmu u klasicistikoj misli, jer vrijeme
nije nikad bilo shvaeno kao princip razvitka ivih bia u
njihovoj unutranjoj organizaciji; ono j e shvaeno kao mo
guna revolucija u vanjskom prostoru gdje ta bia ive.
V I UDOVITA I FOSI LI
Moe se primijetiti da j e i prije Lamarka postojala
misao evolucionistikog tipa. I da j e njen znaaj bio veliki
sredinom X V I I I vijeka, sve do take gdje ju je prekinuo
Kivije. Da su Bone, Mopertuis, Didro, Robine, Benoa de
Maje jasno artikulisali ideju da ivi oblici mogu prelaziti
jedni u druge, da su sadanje vrste sigurno rezultat drev
nih preobraaja i da je, moda, itav svijet usmjeren pre
ma nekoj taki u budunosti, tako da ne moemo tvrditi da
j e bilo koja iva forma definitivno uobliena i stabilizova-
na zauvijek. Zaista, takve su analize nespojive sa onim to
mi danas nazivamo milju evolucije. On se bave tabelom
identinosti i razlika sa serijom sukcesivnih dogaaja. A da
bi tu tabelu i tu seriju mislile kao cjelinu, ove analize ima
ju na raspolaganju samo dva sredstva.
Prvo se sastoji u integrisanju serije sukcesija u okvir
kontinuiteta bia i njihov raspored na tabeli. Sva bia koja
j e taksinomija rasporedila u neprekinutu simultanost, pot-
injena su vremenu. Ali ne u smislu da vremenska serija
208
RIJ ECI I STVARI
stvara mnogobrojne vrste koje bi kasnije jedan horizontal
ni pogled mogao razdijeliti u okviru klasifikatorskog kva
drata, nego u smislu da su sve take taksinomije obiljee
ne vremenskim znakom, tako da evolucija nije nita dru
go nego solidarno i opte pomjeranje skale od prvog do
posljednjeg elementa. To j e sistem arla Bonea. On prije
svega implicira da lanac bia, sa bezbroj karika koje stre
me ka apsolutnom savrenstvu Boga, ne dospijeva do te
take u ovom trenutku (49); da je rastojanje izmeu Bo
ga i najsavrenijeg bia jo beskrajno i da u tom meu
prostoru koji se moda ne moe prekoraiti itavo
neprekinuto mnotvo bia ne prestaje da napreduje prema
veem savrenstvu. On takoe implicira da ta evolucija
odrava intaktni odnos koji postoji izmeu razliitih vrsta;
ako neka na ovom putu usavravanja dosegne stepen kom
pleksnosti koju j e ranije posjedovala vrsta na viem ste-
penu, ali koju ipak ne moe dosegnuti j er i ova, ponesena
istim impulsom, nije mogla a da ne ostvari odgovarajui
savreniji oblik: Postojae kontinuirani progres, manje ili
vie spor, svih vrsta prema jednom viem savrenstvu, tako
da e svi stepeni na skali biti konstantno promjenljivi pre
ma odreenom i konstantnom odnosu . . . ovjek, preavi
u sferu koja j e podobnija za izuzetnost njegovih sposobno
sti, ostavie majmunu i slonu to prvo mjesto koje j e za
uzimao meu ivotinjama nae planete. . . Rodice se
Njutni kod majmuna i Vobani (Vauban) meu dabrovima.
Ostrige i polipi bie, u odnosu na najsavrenije vrste, ono
to su danas ptice i etvoronoci u odnosu na ovjeka
(50). Taj evolucionizam nije samo nain shvatanja po
jave jednih bia na osnovu drugih; to je, u stvari, nain
generalizacije principa kontinuiteta i zakona po kome sva
bia tvore neprekinuti lanac. U Lajbnicovom stilu (51), taj
evolucionizam dodaje sadraj vremena sadraju prostora,
a beskrajnom mnotvu bia beskrajnu mogunost njihova
usavravanja. Nije u pitanju progresivna hijerarhizacija, ne
go konstantna i globalna hijerarhija koja ve postoji. to,
konano, pretpostavlja da j e vrijeme ne princip taksi
nomije, nego jedan od njenih faktora. I da j e prestabilira-
no, kao i sve druge vrijednosti kojima se slue varijabli.
Stoga Bonea treba smatrati preformacionistom, to j e da
leko od onog to od X I X vijeka podrazumijevamo pod
evolucionizmom; jer treba pretpostaviti da su se nesree
i katastrofe na Zemlji desile prije no to j e beskrajni la-
KLASIFIKACIJ A
209
nac bia usmjeren u pravcu beskonanog usavravanja:
Te evolucije su bile predviene i ucrtane u zametku ivo
tinja od samog njihovog postanja. Te su evolucije vezane
sa svim revolucijama koje j e Bog unaprijed odredio u so-
lamom sistemu. Svijet j e u svojoj sveukupnosti bio larva;
evo ga ve u fazi aure; jednog dana e sigurno postati lep
tir (52). I sve e vrste biti na isti nain potisnute tim
velikim preobraajem. Takav sistem, oito je, nije evolu-
cionizam koji poinje da naruava staru dogmu o fiksnosti
formi; to j e taksinomija, koja u sebe, jo ukljuuje i vri
jeme. To j e generalizovana klasifikacija.
Drugi oblik evolucionizma sastoji se u sasvim druk
ijem koritenju vremena. Ono vie ne slui za pomjera-
nje na konanoj ili beskonanoj liniji usavravanja cijele
klasifikatorske tabele, nego za otkrivanje pojedinanih po
lja koja se povezuju u kontinuiranu mreu vrsta. Vrijeme
sukcesivno oduzima varijablima sve mogue vrijednosti,
ono j e trenutak karakterizacije koji se stvara malo poma
lo i kao dio po dio. Slinosti ili parcijalne identinosti koje
ine mogunom taksinomiju postaju tada obiljeja prisut
na u sadanjem trenutku jednog i istog ivog bia, istraja-
vajui kroz sve katastrofe prirode i ispunjavajui tako sve
mogunosti koje taksinomijska tabela prua praznini. Ako
ptice imaju krila kao to ribe imaju peraja, to j e stoga to
su one u vrijeme povlaenja potopnih voda bile osuene
dorade ili delfini koji su zauvijek preli da stanuju u vaz-
duhu. Sjeme tih riba to j e palo u movare moglo je biti
uzrok prve transmigracije vrste iz mora na zemlju. Bez ob
zira to ih j e moglo uginuti na stotine miliona ne mogavi
se naviknuti na novu sredinu, dovoljno je da su dva pri
mjerka uspjela pa da se zasnuje nova vrsta (53). Promje
ne u uslovima ivota ivih bia, kao i u izvjesnim oblicima
evolucionizma, izgleda, da povlae i raanje novih vrsta.
Ali nain djelovanja vazduha, vode, klime i zemljita na
ivotinje nije isto to i djelovanje sredine na neku funkciju
ili organe koji tu funkciju vre; vanjski elementi samo slu
ajno djeluiu u procesu stvaranja osobine. I ako je ta poja
va hronoloki uslovljena nekim zemaljskim dogaajem, a
priori j e uinjena mogunom na tabeli varijabla koja odre
uje sve eventualne oblike ivih bia. Kvazievolucionizam
X V I I I vijeka predvia, izgleda, i spontane varijacije oso
bine, kako to nalazimo kod Darvina, kao i pozitivno dje
lovanje sredine, kako j e to opisao Lamark. Ali to j e ret-
14
210
RIJ ECI I STVARI
rospektivna iluzija; za takav oblik miljenja vremenski
slijed oznaava sam6 liniju du koje se pruaju sve mo
gune vrijednosti unaprijed utvrenih varijabla. Prema to
me, treba definisati princip modifikovanja inherentan sva
kom ivom biu, koji mu omoguava, u sluaju neke nove
peripetije, da dobije novu osobinu.
Tada se nalazimo pred novim izborom: bilo da kod
ivih stvorova pretpostavljamo spontanu sposobnost mije
njanja oblika (i l i bar dobijanje, tokom generacija, osobine
koja j e neto drukija od one koju su imali u poetku, i
koja se najzad nee moi prepoznati) ili da im pripiemo
traenje neke zavrne vrste koja bi sadravala osobine svih
onih to su j oj prethodile, ali na viem stepenu komplek
snosti i savrenstva.
Prvi sistem j e sistem beskrajnih greaka, kao to je
sluaj Mopertuisa. Tabela vrsta koju moe formirati istori
ja prirode bila bi sastavljena, komad po komad, na osnovu
u prirodi konstantne ravnotee izmeu memorije koja osigu
rava sadraj (odravanje vrsta u vremenu i slinost jednih
drugima) i sklonosti ka derivaciji, koja istovremeno osigu
rava istoriju, razlike i disperziju. Mopertuis smatra da su
partikule materije obdarene aktivnou i memorijom. Poto
jedna drugu privlae, one koje su manje aktivne ine mine
ralnu supstancu; one aktivnije ulaze u sastav kompleksni-
jeg tijela ivotinja. Ti oblici, koje dugujemo privlanosti i
sluaju, iezavaju ako ne mogu opstati. Oni koji preive
stvaraju nove jedinke u ijoj se memoriji zadri osobina
roditeljskog para. I sve tako dok neka devijacija partikula
neka sluajnost ne izbaci na povrinu novu vrstu koju
takoe odrava uporna snaga pamenja: Uzastopnim od
stupanjima dolazi do beskrajne raznovrsnosti ivotinja
(54). Na taj nain, sukcesivnim varijacijama iva bia do-
bijaju one osobine za koje znamo, a koherentna i vrsta
mrea koju stvaraju predstavlja, kad ih posmatramo u vre
menskoj dimenziji, samo fragmentarni rezultat jednog sa
draja mnogo kompaktnijeg i finijeg: to j e sadraj satkan
od bezbroj sitnih razlika zaboravljenih i promaenih. Vid
l jive vrste koje se nude naoj analizi nastale su na nepre
glednoj platformi monstruoznosti koje se ispoljavaju, blis
taju, padaju u provaliju, a ponekad se i odravaju. I to j e
kljuna taka: priroda ima svoju istoriju samo ukoliko je
sposobna da sauva svoj sadraj. Ona se ispoljava u obli
KLASIFIKACIJ A
211
ku sukcesije zato to naizmjenino preuzima sve mogue
osobine (svaku vrijednost iz svih varijabla).
Ni j e drukija stvar ni sa obrnutim sistemom proto
tipa i zavrne vrste. U tom sluaju treba pretpostaviti, sa
.-B. Robineom (J .-B. Robinet), da kontinuitet nije obez-
bijeen memorijom nego projektom. Projektom komplek
snog bia prema kome se orijentie priroda polazei od jed
nostavnih elemenata koje sastavlja i ureuje malo pomalo:
Najprije, elementi se kombinuju. Mali broj jednostavnih
principa slui kao osnova za sva tijela; oni uglavnom vode
glavnu rije pri stvaranju minerala; zatim velelepnost pri
rode ne prestaje da se poveava sve do samih bia koja
se etaju na povrini zemlje; varijacija organa po broju,
po veliini, po finoi, po unutranjoj grai i po vanjskom
liku daje vrste koje se dijele i ponovo dijele do beskraja
prema novim rasporedima (55). I tako redom do najslo
enijeg rasporeda za koji mi znamo. Tako se itav konti
nuitet u prirodi protee izmeu apsolutno arhainog pro
totipa, skrivenog dublje od svake istorije, i zavrne kom
plikacije tog modela, bar onakve kakvu moemo posmatra-
ti u liku ovjekova bia (56). Izmeu ta dva krajnja slu
aja nalaze se svi moguni stepeni kompleksnosti i kom
binacije: kao ogromna serija pokuaja od kojih su neki
istrajali u obliku konstantnih vrsta, dok su neki bili uni
teni. udovita ne pripadaju nekoj drukijoj prirodi ne
go i same vrste: Treba vjerovati da prividno najbizarnije
forme pripadaju u sutini univerzalnom planu bia; da su
to metamorfoze prototipa isto tako prirodne kao i druge,
iako nam ukazuju na drukije fenomene, i da i one slue
kao prelazni oblici izmeu pojedinih vrsta. I one spremaju
i obrazuju kombinacije koje ih prate, kao to su i same
proizale iz onih koje im prethode; da i one doprinose po
retku stvari, a ne da ga naruavaju. Priroda samo obiljem
oblika uspijeva da stvori bia pravilnije i simetrini j e or
ganizacije (57). Kod Robinea, kao i kod Mopertuisa, suk
cesija i istorija za prirodu znae samo sredstvo pomou
koga ona registruje lanac beskrajnih varijacija. Prema to
me, ni vrijeme ni trajanje kroz raznovrsnost svojih sredina
ne osiguravaju kontinuitet i specifinost ivih bia; napro
tiv, na kontinuiranoj osnovi svih moguih varijacija vri
jeme zacrtava put na kome klima i geografija biraju pri-
vilegovane oblasti, odreene za opstanak. Sadraj nije neka
vidljiva brazda fundamentalne istorije u kojoj bi se ivi
14*
212
RIJ ECI I STVARI
princip borio sa promjenljivom sredinom. Sadraj prethodi
vremenu. On j e uslov vremena. U odnosu na njega istorija
moe igrati samo negativnu ulogu: ona izabira i ostavlja
da preivi, ona zanemaruje i puta da iezne.
I z toga proizilaze dvije posljedice. Prije svega neop
hodnost da uvedemo udovita koja su, kao buka iz du
bine, neprekinut ubor prirode. Ako zaista treba da vrije
me, koje j e ogranieno, proe ili j e ve prolo ita
vom povrinom sadraja prirode, treba dopustiti da j e zna
tan broj moguih varijacija zaobien, a zatim izbrisan. I
kao to j e geoloka katastrofa bila nuna da bi se od tak-
sinomijske tabele moglo prei ka kontinuitetu kroz jedno
zbrkano, haotino i ispresijecano iskustvo, isto je tako nu
no grananje udovita osuenih na smrt da bismo se mog
li vratiti od kontinuiteta ka tabeli kroz jednu vremen
sku seriju. Drugim rijeima, ono to u jednom smislu tre
ba itati kao dramu zemlje i vode, u drugom smislu treba
ga itati kao prividnu aberaciju oblika za nau teoriju. u
dovite obezbjeuje kontinuitet koji potopi, vulkani i ra
zoreni kontinenti pomuuju u prostoru naeg svakidanjeg
iskustva.
Druga posljedica: tokom takve istorije znaci kontinui
teta spadaju u red slinosti. Poto tu teoriju ne definie
nikakav odnos miljea i organizma (58), ivi oblici e doiv
jeti sve mogue metamorfoze a iza sebe e ostaviti samo
tragove slinosti. Po emu se, na primjer, moe prepoznati
da priroda nije prestala da ocrtava, poev od prvobitnog
prototipa, ovjekovu privremeno zavrenu figuru? Po tome
to j e napustila na svom putu hiljade oblika koji obiljea
vaju njen rudimentarni model. Vrsta koja lii na ljudsko
srce i koja j e stoga nazvana Anthropocardit. . . zasluuje
posebnu panju. Njena supstanca j e kao kamen iznutra.
Zadrala j e oblik maksimalno slian srcu. Vidi se ogranak
uplje vene sa jednim dijelom njenih ravi. I z lijevog dijela
vidi se kako izlazi ogranak velike arterije sa svojim do
njim, silaznim dijelom (59). Fosil, sa svojom dvostrukom
prirodom ivotinje i minerala, oznaava privilegovano mje
sto za slinost koju zahtijeva istoriar, dok j e prostor
taksinomije snano razbija.
udovite i fosil igraju vrlo preciznu ulogu u toj kon
figuraciji. Na osnovu snage sadraja koju ima priroda, u
dovite ispoljava razliku (ova j e jo bez zakonitosti i bez
tano definisane strukture); udovite j e panj specifikaci
KLASIFIKACIJ A
213
ja, ali u tvrdoglavom hodu istorije oznaava samo podvr
stu. Fosil j e ono to zadrava slinosti kroz sve derivacije
kroz koje j e prola priroda; on postoji kao daleka i bliska
forma identinosti; on oznaava kao neku kvaziosobinu u
istorijskom pomjeranju. udovite i fosil su samo unazad
okrenuta projekcija onih razlika i onih identinosti koje za
taksinomiju definiu najprije strukturu, a zatim osobinu.
Izmeu tabele i kontinuiteta oni obrazuju sjenovitu i mo
bilnu oblast u kojoj j e ono to analiza definie kao iden
tinost samo nijema analogija; a ono to definie kao kon
stantnu razliku koja joj pripada, samo j e slobodna i sluaj
na varijacija. Ali istoriju prirode j e nemogue misliti
kroz prirodnu istoriju; epistemoloki raspored, zacrtali
na tabeli i u kontinuitetu, meutim, u tolikoj mjeri j e va
an da nastojanje moe dobiti samo posredniko mjesto
odmjereno samim zahtjevima cjeline. Zato se ono i javlja
kao nuni prelaz izmeu tabele i kontinuiteta. I to bilo
kao zbir nezgoda koje su strane ovjeku i koje ga pogaaju
jedino spol ja, bilo kao pokret stalno zapoinjan, ali zau
stavljen od samog zaetka, koji j e primjetljiv jedino na ivi
cama tabele na marginama koje se zanemaruju. I tako,
na osnovi kontinuiteta udovite obrazlae u obliku kari
kature genezu razlika, a fosil, u neizvjesnosti svojih sli
nosti, podsjea na izvornu tvrdoglavost identinosti.
V I I GOVOR PRIRODE
Teorija istorije prirode ne moe se odvojiti od teorije
jezika. A ipak nije u pitanju meusobno preuzimanje meto
da. Ni komunikacija koncepta, ili prestanak nekog modela
koji, poto j e uspio na jednoj strani, treba da bude opro
ban i u susjednom domenu. Nije rije ni o nekoj optijoj
racionalnosti koja bi nametnula identine forme za razmi
ljanje o gramatici i taksinomiji. U pitanju je, naime, su
tinski raspored znanja, koje saznanje o biima tako usmje
rava da ih j e moguno predstaviti i u sistemu imena. Bez
sumnje, bilo j e u toj oblasti, koju sada zovemo ivot, i dru
gih istraivanja pored napora za klasifikovanjem, i drugih
analiza osim analize identinosti razlika. Ali sve su se one
oslanjale na neku vrstu istorijskog apriorizma koji im j e
dozvoljavao njihovo grananje, koji j e omoguavao sve bor
be miljenja ije su one bile predmet. Taj apriorizam nije
214
RIJ ECI I STVARI
konstituisan na konstantnim problemima koje konkretni
fenomeni ne bi prestali da predstavljaju kao zagonetke iza
zovne za ovjekovu radoznalost. On nije formiran ni od iz
vjesnog stepena saznanja koje se na taloilo u toku prolih
vi jeko va, a koje slui kao oslonac za manje ili vie brz i
ravnomjeran napredak racionalnosti. On nije determinisan
ni onim to se zove mentalitet ili okvir miljenja neke
epohe, ako pod tim treba podrazumijevati istorijski profil
spekulacije, vjerovanja ili vanih teorijskih ubjeenja. Taj
apriorizam j e ono to u nekoj epohi kri sebi polje mogu
eg znanja u naem iskustvu, to definie nain postojanja
bia koja se javljaju, to svakidanji pogled naoruava te
orijskom snagom i definie uslove pod kojima se o stvari
ma moe istinito govoriti. I storijski apriorizam na kome su,
u X V I I I vijeku, bila zasnovana istraivanja i rasprave o
postojanju rodova, stabilnosti vrsta, prenoenju nasljednih
osobina kroz generacije, to j e postojanje same istorije pri
rode: organizacija izvjesnog vidljivog podruja kao domena
znanja, definisanje etiri varijabla deskripcije, konstituisa-
nje sistema susjedstva u kome svaka jedinka, bez obzira
kakva je, moe nai svoje mjesto. I storija prirode u klasi
cizmu ne odgovara prostom i pukom otkriu novog objek
ta radoznalosti: ona pokriva seriju kompleksnih operacija
koje u skup predstava unose mogunost jednog nepromjen
ljivog reda. Ona konstituie itav domen empirije, budui
da j e moemo opisati i rasporediti. Ono to j e povezuje sa
teorijama jezika, razlikuje j e od onog to mi od X I X vije
ka nazivamo biologijom. Ona u klasicistikoj misli igra
odreenu kritiku ulogu.
Istorija prirode j e savremena jeziku: ona j e na istom
nivou kao i spontani nivo koji analizira predstave sjea
nja, koji fiksira njihove zajednike elemente, stvara zna
kove na osnovu njih i, najzad, namee im odreena imena.
Klasifikacija i govor nalaze svoje porijeklo u tom istom
prostoru koji predstava otvara u sebi, j er j e ona izloena
vremenu, memoriji, refleksiji, kontinuitetu. Ali istorija pri
rode, moe i treba da postoji kao jezik nezavisan od sva
kog drugog samo ako j e dobro stvoren jezik. I univerzal
no valjan. U spontanom i loe napravljenom jeziku e
tiri elementa (reenica, artikulacija, oznaavarnje i derivaci
j a) ostavljaju izmeu sebe otvorene upljine: pojedinana
iskustva, potrebe ili strasti, navike, predrasude, manje ili
vie budna panja sve j e to uslovilo stvaranje stotinu
KLASIFIKACIJ A
215
razliitih jezika, koji se ne razlikuju samo po obliku rijei,
nego prije svega po nainu na koji te rijei odslikavaju
predstavu. I storija prirode moe postati dobro napravljen
jezik ako j e igra zatvorena, to jest ako deskriptivna ta-
nost od svake reenice stvara konstantan presjek realnosti
(ako se uvijek predstavi moe pripisati ono to se artikulie
u govoru) i ako oznaavanje svakog bia punopravno od
reuje mjesto koje ono zauzima u optem poretku cjeline.
U jeziku je funkcija glagola univerzalna i prazna. Ona sa
mo propisuje najoptiji oblik reenice i u okviru tog ob
lika imenice aktiviraju svoj sistem artikulacije. I storija pri
rode grupie te dvije funkcije u jedinstvenu strukturu koja
artikulie jedne prema drugim sve varijable koji se mogu
pripisati biu. I dok j e u jeziku oznaavanje, u svom in
dividualnom funkcionisanju, izloeno sluaju derivacija ko
j e daju opseg i irinu zajednikim imenicama, osobina, ona
kva kakvu utvruje istorija prirode, omoguava da se is
tovremeno obiljei jedinka i da se situira u jedan prostor
openitosti to se meusobno prepliu. Tako se iznad po
vrine svakodnevnih rijei die graevina jezika drugog
stepena u kojoj najzad vladaju tani nazivi rijei: Meto
da, dua nauke, oznaava na prvi pogled bilo koje tijelo
prirode na taj nain to to tijelo iskazuje sebi svojstveno
ime, a to ime podsjea na sva saznanja steena tokom vre
mena o tijelu koje j e dobilo svoje ime. Tako se u krajnjoj
konfuziji otkriva velianstveni poredak prirode (60).
Ali to sutinsko imenovanje taj prelaz od vidljive
strukture ka taksinomijskoj osobini upuuje nas na veo
ma skup zahtjev. Spontanom jeziku, da bi sainio i ispu
nio figuru koja ide od monotone funkcije glagola biti do
derivacije i ukupnosti retorikog prostora, potrebna j e sa
mo imaginacija: to jest neposredne slinosti. Naprotiv, da
bi taksinomija bila mogua, priroda treba da bude zaista
podlona zakonu kontinuiteta, i to u svojoj cjelini. Tamo
gdje jezik zahtijeva slinost utisaka, klasifikacija zahtijeva
princip najsitnije razlike izmeu stvari. Taj continuum,
koji se ukazuje u okviru samog imenovanja, u upljini iz
meu deskripcije i rasporeda, zamiljen j e prije samog je
zika i kao njegov uslov. I ne zato to moe zasnovati j e
dan dobro nainjen jezik, nego zato to on opravdava svaki
jezik. Kontinuitet prirode daje priliku memoriji da doe
do izraaja, kada neka predstava nekom nejasnom ili slabo
uoenom podudarnou priziva drugu i omoguava da se
216
RIJ ECI I STVARI
i jednoj i drugoj pripie proizvoljan znak zajednike ime
nice. Ono to j e za imaginaciju znailo bukvalnu slinost
samo j e nejasan i nemotivisan trag iroke neprekinute os
nove identinosti i razlika. Imaginacija (ona koja, dopu
tajui poreenja, omoguava jezik) j e stvarala, a da se to
nije ni znalo, dvosmisleno mjesto na kome se naruen ali
uporan kontinuitet prirode spajao sa praznim ali paljivim
kontinuitetom svijesti. Na taj nain ne bi uopte bilo mo
guno govoriti, ne bi bilo mjesta ni za najsitniju rije, da
u osnovi stvari prije svake predstave priroda nije
odravala kontinuitet. Da bi se stvorila velika tabela vrsta,
rodova i klasa, trebalo j e da i stori j a1prirode upotrijebi,
kritikuje, klasifikuje, i, najzad, ponovo formira jezik iji
j e uslov postojanja leao upravo u tom sadraiu. Stvari i
rijei su rigorozno izukrtane: priroda se odaje samo kroz
mreu imenovanja i ona, koja bi bez tih imena ostala nije
ma i nevidljiva, blista daleko iza njih, stalno prisutna pre
ko te mree po kojoj se ona potinjava znanju, ali postaje
vidljiva tek kad j e prome jezik.
Stoga se sigurno istorija prirode u epohi klasicizma
nije mogla konstituisati kao biologija. Do kraja X V I I I vi
jeka ivot zaista ne postoji. Postoje samo iva bia. Ona
su svrstana u jednu ili vie klasa koje obuhvataju sve stva
ri na svijetu: i ako se moe govoriti o ivotu, onda se*go
vori samo o osobini u taksinomijskom znaenju rijei
u univerzalnoj raspodjeli bia. Obino se stvari po pri
rodi dijele na tri klase: minerale, kojima se priznaje rast,
ali ne i pokret i osjetljivost; biljke, koje rastu i koje su
sposobne da primaju osjeaje; ivotinje, koje se spontano
premjetaju u prostoru (61). to se tie ivota i praga
koji on die izmeu ivog i neivog, sve stvari mogu biti
razvrstane prema toj skali. Ako sa Mopertuisom defini-
emo ivot mobilnou i srodnikim vezama koje privlae
elemente izmeu sebe i odravaju ih vezanim, onda ga mo
ramo svrstati meu najjednostavnije estice materije. Ako
pak ivot definiemo kao kompleksnu osobinu, onda mu
moramo nai vie mjesto na skali. Tako j e radio Line kad
j e utvrivao kriterije ivota ovim redom: raianje (pomo
u sjemena ili pupoljka), ishrana (upijanjem hrane), sta
renje, vanjski pokreti, unutranja cirkulacija tenosti, bo
lesti, smrt, prisustvo kapilara, lijezda, epiderme i duplji
(62). ivot ne obiljeava vidljiv prag iza koga se zahtije
vaju novi oblici znanja. ivot j e klasifikatorska kategori
KLASIFIKACIJ A
217
ja, relativna kao i sve druge, sa kriterijima koje ovjek nak
nadno utvruje. I kao sve druge, podlona j e izvjesnim
nepreciznostima im pokuamo da j oj odredimo granice.
Kao to j e zaokret vezan i za svijet biljaka i ivotinja, i
fosili, kao i metali, nalaze se na toj neizvjesnoj granici na
kojoj ne znamo da li treba govoriti o ivotu ili ne. Ali gra
nica izmeu ivog i neivog nije nikad presudan problem
(63). Kao to kae Line, prirodoslovac onaj koga on na
ziva Historiens naturalis razlikuje pogledom dijelove
prirodnih tijela i opisuje ih prema broju, figuri, poloaju
i proporciji; zatim ih imenuje (64). Prirodoslovac je, da
kle, ovjek koji raspolae strukturiranim podrujem vizu-
elnog i karakteristinom denominacijom. On ne raspolae
ivotom.
Stoga istoriju prirode, onakvu kakva se razvila u epo
hi klasicizma, ne treba vezivati za filozofiju ivota, ak ni
nejasnu ni mucavu. Ona je, u stvari, ukrtena s jednom
teorijom rijei. I storija prirode je smjetena istovremeno i
prije i poslije jezika; ona razbija svakodnevni jezik, ali
samo zato da bi ga ponovo formirala i otkrila ono to ga
ini mogunim kroz bukvalne slinosti koje zapaa mata;
ona ga kritikuje, ali zato da bi otkrila njegov osnov. Ako
ga obnavlja i eli da ga usavri, to j e stoga to nastoji da
dopre do njegova izvora. Ona prekorauje svakidanji rje
nik koji j oj slui kao neposredni oslonac i preko njega
trai ono ime je konstituisan njegov razlog postojanja.
Ali i obrnuto, ona je sva u prostoru jezika, j er j e u sutini
ona samo koncentrisana upotreba jezika i krajnji cilj j oj
je da stvarima utvrdi prava imena. Izmeu jezika i teo
rije prirode postoji, dakle, odnos, ali on j e prvenstveno
kritike prirode. Poznavati prirodu znai, u stvari, graditi
na osnovu jezika jedan drugi, istinski jezik koji e otkriti
pod kakvim uslovima je mogu svaki jezik i u kojim gra
nicama se prostire domen njegove validnosti. Kritiko pi
tanje postojalo j e i u X V I I I vijeku, ali vezano za oblik od
reenog znanja. Zato ono nije ni moglo dobiti autonomiju
i vrijednost radikalne upitnosti: ono nije prestalo da se
kree u domenu gdje j e bilo govora o slinosti, o snazi ima
ginacije, o prirodi i ljudskoj prirodi, o vrijednosti optih
i apstraktnih ideja; ukratko, o odnosima izmeu percep
cije slinosti i vrijednosti koncepta. U doba klasicizma
o tome svjedoe Lok i Line, Bifon i Hjum kritiko
218
RIJ ECI I STVARI
pitanje j e pitanje osnovanosti slinosti i postojanja ro
dova.
Krajem X V I I I vijeka javie se nova konfiguracija
koja e za modeme oi definitivno zamutiti stari prostor
istorije prirode. S jedne strane, kritika se pomjera i od
vaja od tla na kome je roena. Dok j e Hjumu problem
kauzalnosti posluio kao povod da postavi uopteno pita
nje o slinostima (65), Kant, izdvajajui kauzalnost, izvre
pitanje; tamo gdje je trebalo uspostaviti odnose identi
nosti i razlika na neprekinutoj osnovi slinosti, on formu-
lie obrnut problem o sintezi razliitog. Tako se u isti
mah kritiko pitanje premjeta sa koncepta na sud, sa po
stojanja roda (dobijenog pomou analize predstava) na
mogunost meusobnog povezivanja predstava, sa prava
imenovanja na osnovanost pripisivanja, sa nominalne arti
kulacije na samu reenicu i glagol biti koji j e stvara. Ono
j e na taj nain potpuno generalizovano. Umjesto da vrijedi
samo povodom odnosa izmeu prirode i ljudske prirode,
ono se zanima za samu mogunost svakog saznanja.
Ali, s druge strane, u isto doba, ivot dobija svoju
autonomiju u odnosu na koncepte klasifikacije. ivot izmi
e onom kritikom odnosu koji je u X V I I I vijeku bio kon
stitutivni elemenat znanja o prirodi. Ovo izmie znai
dvije stvari: ivot postaje predmet saznanja kao i ostalo,
i kao takav podloan jte svakoj kritici uopte. Ali on se i
odupire toj kritikoj jurisdikciji, koju sad sam preuzima
i u svoje ime je prenosi na svaki moguni oblik saznanja.
Tako se tokom itavog X I X vijeka, od Kanta do Diltaja
(Dilthey) i Bergsona, kritika misao i filozofija ivota
nalaze u situaciji nado vezivanja i meusobnog osporavanja.
G L A V A S E S T A
RAZMJ ENA
I ANALI ZA BOGATSTVA
U doba klasicizma nema ni ivota ni nauke o ivotu;
nema ni filologije. Postoji samo istorija prirode i opta
gramatika. Nema, takoe, ni politike ekonomije, jer na
planu znanja proizvodnja nije postoj Eda. Nasuprot tome,
u X V I I i X V I I I vijeku postoji pojam koji nam j e ostao
blizak iako j e za nas izgubio svoju prvobitnu preciznost.
Uz to i ne postoji pravi pojam o kome bi trebalo govo
riti, j er on zapravo i ne zauzima mjesto u okviru sistema
ekonomskih koncepata koje bi mogao djelimino pomje
riti oduzimajui im pri tome neto od njihovog smisla i
njihova uticaja. U pitanju j e prije jedan opti domen; to
jest, koherentan i dobro stratifikovan sloj koji obuhvata,
kao niz parcijalnih elemenata, pojmove o vrijednosti, ci
jeni, trgovini, prometu, renti, interesu. Taj . domen osnov
i predmet ekonomije u periodu klasicizma bio je
domen bogatstva. Nepotrebno je da ovim povodom postav
ljamo pitanja koja proizilaze iz ekonomije drukijeg tipa,
na primjer, ekonomije zasnovane na proizvodnji ili radu.
Nepotrebno j e analizirati i njene raznovrsne koncepte (ak,
i naroito, ako njihovo ime kasnije nastavlja da ivi, uz
izvjesnu analogiju), ne vodei rauna o sistemu u kome
oni dobijaju svoje pozitivne odlike. To bi isto bilo kao
kad bismo htjeli analizirati lineovski rod izvan istorije
prirode ili teoriju vremena kod Bozea ne vodei rauna o
injenici da j e opta gramatika bila istorijski uslov za sam
nastanak takve teorije.
Stoga treba izbjegavati svako retrospektivno itanje
koje bi klasinoj analizi bogatstva pridavalo samo naknad
no jedinstvo politike ekonomije koja se upravo konstitui-
e. Ipak, istoriari ideja imaju obiaj da upravo tako resti-
tuiu zagonetni nastanak tog znanja koje se u zapadnoj
misli pojavilo sasvim naoruano i ve opasno u doba Ri-
karda i .-B. Sea (J .-B. Say). Oni smatraju da j e na
una ekonomija bila zadugo onemoguena isto moralnom
problematikom profita i rente (teorija prave cijene, prav
danje ili osuda interesa), zatim sistematskom konfuzijom
izmeu novca i bogatstva, vrijednosti i trine cijene: je
dan od glavnih krivaca i jedna od najeklatantnijih mani
festacija te asimilacije bio j e merkantilizam. Ali, malo po
malo, X V I I I vijek je utvrdio bitne distinkcije i zacrtao neke
od velikih problema koje pozitivna ekonomija nije pre
stala da i dalje tretira uz pomo odgovarajuih instrume
nata: novac j e pronaao svoj konvencionalni, iako ne pro
izvoljni, karakter (i to tokom duge diskusije izmeu me-
talista i antimetalista: meu prve moemo ubrojiti ajlda
(Child), Petija (Petty), Loka, Kantijona (Cantillon), Gali-
janija; u druge spadaju Barbon (Barbon), Boagijber (Bois-
guillebert) i naroito Lo (Law), zatim, neto diskretnije,
nakon kraha iz 1720, Monteskje i Melon); tako se poela
praviti razlika a to j e zasluga Kantijona izmeu teo
rije o prometnoj cijeni i teorije o stvarnoj vrijednosti. Ta
ko j e uoen i veliki paradoks vrijednosti suprotstavlja
njem nekorisne skupoe dijamanta sa jeftinoom Vode, bez
koje ne moemo ivjeti (moguno je da takav problem na
emo formulisan i kod Galijanija). Tako se poela prida
vati vanost optoj teoriji korisnog (predskazujui teorije
Devensa (J evons) i Mengera (Menger), koja j e skicirana
kod Galijanija, Graslena i Tirgoa). Shvaen j e i znaaj vi
sokih cijena za razvitak trgovine (to j e Beherov (Becher)
princip, koji su u Francusku prenijeli Boagijber i Kene);
najzad i evo nas do fiziokrata zapoele su analize me
hanizma proizvodnje. Tako j e od dijelova i elemenata po
litika ekonomija formulisala svoje osnovne teme do onog
trenutka kada j e okrenuvi u drugom pravcu svoje ana
lize procesa proizvodnje Adam Smit iznio na svjetlo
dana tvrdnju o rastuoj podjeli rada; Rikardo j e istaknuo
ulogu kapitala, a .-B. Se nekoliko fundamentalnih zakona
trine privrede. Od tog vremena politika ekonomija je
poela da postoji zajedno sa svojim vlastitim predmetom
i svojom unutranjom koherentnou.
220 RIJ ECI I STVARI
RAZMJ ENA
221
Zaista, pojmovi kao: novac, cijena, vrijednost, pro
met i trite nisu bili razmatrani u X V I I i X V I I I vijeku
na osnovu mogueg znaenja u budunosti, nego na osnovu
starog i opteg epistemolokog rasporeda. Analiza bogat
stva znai za ekonomiju isto to i opta gramatika za fi
lologiju ili istorija prirode za biologiju. I kao to se moe
shvatiti teorija glagola i imenice, analiza jezika akcije, kor-
jenova i njihove derivacije a da se ne pozovemo putem
opte gramatike na onu arheoloku mreu koja ih ini mo
gunim i nunim, i kao to se ne moe razumjeti bez
omeavanja domena istorije prirode ta j e deskripcija,
karakterizacija ili taksinomija, kao ni suprotnost izmeu
sistema i metoda ili izmeu fiksizma i evolucije, isto
tako je nemoguno pronai nunu vezu koja povezuje ana
lizu novca, cijena, vrijednosti i trgovine ako ne iznesemo
na vidjelo domen bogatstva koji predstavlja mjesto njiho
vog simultanog postojanja i djelovanja.
Svakako analiza bogatstva nije konstituisana prema
istim odstupanjima ni istom ritmu kao opta gramatika
ili istorija prirode. To j e stoga to j e refleksija o novcu,
trgovini i razmjeni vezana za odreenu praksu i instituci
je. Ali ako i moemo suprotstaviti praksu istoj speku
laciji, i jedna i druga ipak se oslanjaju na isto sutinsko
poznavanje. Reforma novca, bankarska praksa, trgovina
sve to moe biti racionalizovano, sve se moe razvijati,
odrati se ili ieznuti prema vlastitim oblicima. Svi oni
poivaju na odreenom znanju: znanju koje se ne ispo-
ljava samo za sebe u obliku govora, nego ije su nunosti
potpuno iste kao i za apstraktne teorije ili spekulacije koje
su prividno liene odnosa prema stvarnosti. U jednoj kul
turi, i u odreenom trenutku, postoji samo jedna epistem
koja definie uslove nastanka svakog znanja. Bilo da je u
pitanju znanje koje se ispoljava u okviru teorije ili koje je
ukljueno u odreenu praksu. Monetama reforma koju je
1575. donijela Skuptina triju stalea, zatim merkantilis-
tike mjere i iskustvo Loa i njegov krah imaju istu arheo
loku podlogu kao i teorija Davancatija (Davanzatti), Bu-
trua (Bouteroue), Petija i Kantijona. Stoga tim sutin
skim nunostima treba dati rije.
222
RIJ ECI I STVARI
I I NOVAC I CIJ ENA
U XVI vijeku ekonomska misao j e ograniena ili
gotovo ograniena na problem cijena i monetarne sup-
stance. Pitanje cijena odnosi se na apsolutni ili relativni
karakter poskupljenja ivotnih namirnica i na posljedice
koje su na cijene ostavljale sukcesivne devalvacije ili priliv
amerikog metala. Problem monetarne supstance jeste pro
blem etalona, odnosa cijena izmeu razliitih metala u upo
trebi, problem nesklada izmeu teine novca i njegove no
minalne vrijednosti. Ali te dvije serije problema bile su
vezane j er se metal javljao kao znak koji mjeri bogatstvo
samo utoliko to j e i sam predstavljao bogatstvo. Ako j e
mogao oznaavati, to je stoga to je i sam bio realna oz
naka. I kao to su rijei imale istu stvarnost kao i ono o
emu su govorile, i kao to su oznake ivih bia bile ispi
sane na njihovim tijelima kako bi se mogle uoiti, tako su
i znaci koji su obiljeavali bogatstvo i mjerili vrijednosti
morali imati neko realno obiljeje. Da bi mogli izraavati
cijene, i sami su morali biti dragocjeni. Trebalo j e da budu
rijetki, korisni i poeljni. Trebalo je, takoe, da sve te od
like budu stabilne kako bi oznaka koju potvruju postala
pravo obiljeje, univerzalno itljivo. Otuda korelacija izme
u problema cijena i prirode novca, to j e inilo osnov
svake refleksije o bogatstvu od Kopemika do Bodena i
Davancatija.
U materijalnoj realnosti novca udruuju se njegove
dvije komponente kao zajednika mjera izmeu raznih
roba i kao supstancija u mehanizmu razmjene. Ta mjera
j e stabilna, priznata od svih i vrijedna na svakom mjestu,
ako za podlogu ima stvar s kojom se moe raunati i ako
se moe uporediti sa raznovrsnou stvari koje elimo mje
riti: tako je, kae Kopemik, i nastao hvat (1,949 m) i ga
lon (13 1) kao materijalna jedinica za duinu i zapreminu
(1). Prema tome, moneta postaje prava mjera samo kad
njena jedinica postane stvarnost i kad se na nju ne moe
pozvati bilo koja roba. U tom smislu X VI vijek se vraa
teoriji koja j e bila, bar jedno vrijeme, prihvaena u sred
njem vijeku i koja j e ostavljala vladaru ili narodnoj
volji pravo da utvrdi valor impositus novca, da mu iz
mijeni stopu, da oduzme vrijednost odreenoj valuti ili bilo
kom drugom metalu. Vrijednost novca treba da bude usa-
glaena sa metalnom masom koju sadri; to jest da posta
RAZMJ ENA
223
ne ono to j e nekad bila dok vladari ne bijahu utisnuli svoj
lik i peat na metalne medaljone. Od tog trenutka ni ba
kar, ni zlato, ni srebro nisu smatrani monetom, nego su
bili procjenjivani prema njihovoj teini (2). Vie se nije
isticala vrijednost proizvoljnih znakova kao realno obi
ljeje novca; moneta je bila tano odmjerena j er j e ozna
avala samo mogunost tipiziranja bogatstva na bazi nje
gove vlastite materijalne stvarnosti.
Na toj epistemolokoj osnovi u XVI vijeku bile su iz
vrene sve reforme, a sukobi su dobili svoj pun opseg. Cilj
je bio da se monetarni znaci svedu na njihovu mjernu
tanost: nominalna vrijednost obiljeena na novcu treba da
odgovara kvantitetu metala koji j e izabran kao talon; mo
neta u tom sluaju oznaava samo svoju mjernu vrijednost.
U tom smislu anonimni autor djela Compendious zahtije
vao j e da sva tekua valuta nestane nakon odreenog vre
mena, jer su pretjerana poveavanja nominalne vrijed
nosti odavna izmijenila funkcije mjere. Stoga bi trebalo da
se vrijednost novca koji je u prometu utvrdi prema pro
cjeni metala koji sadri; to se tie nove valute, ona e
dobiti nominalnu vrijednost prema svojoj vlastitoj teini:
od tog trenutka bie u opticaju i stara i nova valuta, pre
ma istoj vrijednosti, istoj teini i istim oznakama; tako e
moneti biti vraena njena stara stopa i njena valjanost
(3). Nije poznato da li j e tekst Compendious-a, koji nije bio
objavljen prije 1581, ali koji j e sigurno postojao i kruio kao
rukopis tridesetak godina ranije, irispirisao monetarnu po
litiku pod vlau kraljice Elizabete. Ipak, sigurno je da,
nakon serije pretjeranih poveanja (devalvacija) izmeu
1544. i 1559, proklamacija iz marta 1561. smanjuje nomi
nalnu vrijednost monete i svodi j e na koliinu metala koju
sadri. Isto tako i u Francuskoj Skuptina triju stalea iz
1575. zahtijeva i dobija ukidanje raunskih jedinica (koje
uvode i treu definiciju monete isto aritmetikog karakte
ra, uz vee postojee definicije teine i nominalne vrijed
nosti: taj dopunski odnos skrivao j e pred slabo obavijete
nim smisao monetarnih manipulacija); ukaz od septembra
1577. utvruje zlatnik i kao stvarnu jedinicu i kao raunsku
jedinicu i nalae potinjavanje zlatu svih drugih metala
posebno srebra, koje j e ouvalo svoju osloboditeljsku vri
jednost, ali j e izgubilo pravo neprikosnovenosti. Tako je
moneta tipizirana prema njenoj metalnoj teini. Znak kojim
224
RIJ ECI I STVARI
j e obiljeena valor impositus predstavlja samo tano
i providno obiljeje mjere koju sadri.
Ali u isto vrijeme dok se takvo vraanje zahtijeva, a
ponekad i izvrava, izvjestan broj fenomena svojstvenih
moneti-znaku izbija na vidjelo dana i moda definitivno
kompromituje ulogu monete. Prije svega, injenica j e da
se u opticaju nalazi moneta koja j e slabijeg kvaliteta, dok
se metalni novac velike plemenitosti krije i povlai iz pro
meta: to se zove Greemov (Gresham) zakon (4), koji su
poznavali i Kopernik (5) i autor djela Compendious (6).
Postoji, zatim, i odnos izmeu monetarnih injenica i kre
tanja cijena: na taj nain moneta j e postala roba kao i
ostale ne apsolutni uzorak svih ekvivalentnosti nego
sredstvo ija se mo razmjene i, prema tome, vrijednost
supstituisanja u razmjeni mijenja prema svojoj veoj ili
manjoj uestalosti: i moneta, dakle, ima svoju cijenu. Ma-
letroa (Malestroit) j e primijetio (7) da, uprkos prividu, u
X V I I vijeku nije dolazilo do poveanja cijena: roba je uvi
jek ono to jeste, a moneta j e po svojoj prirodi konstan
tan uzorak, dok poveanje cijena moe biti samo prouzro
kovano poveanjem nominalnih vrijednosti koje u sebi nosi
ista metalna masa. Za istu koliinu ita daje se ista koli
ina zlata i srebra. Na taj nain nita ne poskupljuje: po
to je jedan zlatnik vrijedio dvadeset turskih (prema gra
du Turu, prim. prev.) sua pod Filipom VI , a danas vrijedi
pedeset, potrebno j e da una (1,188 m) sukna, koja j e ne
kad kotala etiri livre, vrijedi danas deset livri. Poskup
ljenje se ne sastoji u tome to vie dajemo, nego u tome
to manje primamo zlata i istog srebra nego to smo na
vikli. Ali poev od' te identifikacije uloge monete i me
talne mase, lako se moe shvatiti da i moneta postaje pod
lona istim promjenama kao i svaka druga roba. I ako j e
Maletroa implicitno doputao da koliina i prodajna vrijed
nost metala ostaje stabilna, Boden je neto kasnije (8) kon-
statovao poveanje metalne mase uvezene iz Novog Svijeta,
pa prema tome i realno poskupljenje robe. J er su vladari,
posjedujui ili dobijajui od pojedinaca sve vee koliine
ipki plemenitog metala, kovali novac u sve veoj koliini
i sve boljeg kvaliteta. Sada je, dakle, za istu robu trebalo
dati veu koliinu metala. Poveanje cijena izazvano je
vanim uzrokom i gotovo jedinim koji niko do sada nije
dodirnuo: to j e obilje zlata i srebra, obilje onoga to
daje vrijednost i cijenu stvarima.
RAZMJ ENA
225
I sam talon ekvivalentnosti uvuen j e u sistem raz
mjene, a kupovna mo monete oznaava samo prodajnu
vrijednost metala. Oznaka kojim j e obiljeen novac, koja
ga determinie i ini sigurnim i prihvatljivim za sve, ima
reversibilan karakter i moguno j e proitati j e na dva na
ina: ona upuuje na koliinu metala koja j e konstantna
mjera (tako j e deifruje Maletroa); ali ona upuuje i na
robu, promjenljive koliine i cijene, to jest metal (tako
itamo kod Bodena). Tu se susreemo sa rasporedom koji
j e analogan rasporedu karakteristinom za opti poredak
znakova u X VI vijeku. Znakovi su tada bili konstituisani
na osnovu slinosti koje su, opet, da bi se mogle prepozna
ti, zahtijevale znakove. Ovdje, meutim, monetarni znak
ne moe definisati svoju prometnu vrijednost i moe se
oslanjati kao oznaka jedino na metalnu masu koja definie
svoju vrijednost meu ostalim robama. Ako dopustimo da
razmjena u sistemu potreba odgovara slinosti u sistemu
saznanja, jasno j e da j e ista epistem kontrolisala za vri
jeme renesanse i znanje o prirodi i razmiljanje ili praksu
koji se odnose na novac.
I kao to j e odnos mikrokozma i makrokozma bio
neophodan da se zaustavi beskrajno osciliranje izmeu
slinosti i znaka, isto tako j e trebalo uspostaviti odreen
odnos izmeu metala i robe koji bi, u krajnjoj liniji, omo
guavao da se fiksira cjelokupna prodajna vrijednost ple
menitih metala i da se tako definitivno tipiziraju cijene
svih roba. Taj odnos utvrdilo j e provienje kad j e u zem-
ljinoj utrobi stvorilo rudnike zlata i srebra i kad ih j e po
stepeno otkrilo ljudima; kad j e odredilo da biljke rastu i
da se ivotinje mnoe. Izmeu svih stvari koje ovjeku
mogu trebati ili koje on eli i svjetlucavih ica metalne
rude postoji apsolutna saglasnost. Priroda je, kae Da-
vancati, sve zemaljske stvari uinila dobrim; zbir svih
ovih stvari, na osnovu nagodbe koju su sklopili ljudi, vri
jedi koliko i sve zlato koje se izrauje. Svi ljudi stoga ele
sve da bi zadobili sve stvari. . . Da bismo Svakim danom
konstatovali pravilo i matematike proporcije koje stvari
odravaju izmeu sebe i sa zlatom, trebalo bi sa samog
neba ili sa nekog veoma visokog opservatorija posmatrati
stvari koje postoje i koje nastaju na zemlji, ili pak njihove
slike koje se odraavaju u nebu kao u vjernom ogledalu.
Tada bismo odbacili nae raunice i rekli: na zemlji ima
toliko zlata, toliko stvari, toliko ljudi, toliko potreba; u
226
RIJ ECI I STVARI
kolikoj mjeri stvari zadovoljavaju potrebe, tolika e biti i
njihova vrijednost, toliko e vrijediti zlata (9). Taj iscrp
ni nebeski raun niko ne moe napraviti osim Boga: ra
un odgovara onoj drugoj procjeni koja dovodi u vezu
svaki elemenat mikrokozma sa makrokozmom, s tom j e
dinom razlikom to ova posljednja povezuje zemaljsko sa
nebeskim i polazi od stvari, ivotinja ili ovjeka do zvi
jezda; nebeski raun, meutim, povezuje zemlju sa svojim
bezdanim peinama i rudnicima; on usaglaava stvari ko
je se raaju u ovjekovim rukama sa trezorima zakopanim
jo od stvaranja svijeta. Oznake slinosti, poto upravljaju
saznanjem, okrenute su prema savrenstvu neba; znaci
razmjene, poto zadovoljavaju elje, oslanjaju se na crno,
opasno i prokleto svjetlucanje metala. To j e svjetlucanje
dvosmisleno j er u dubini zemlje kopira onog koji pjeva na
kraju noi: to j e svjetlucanje kao izokrenuto obeanje sre
e, a poto metal lii na zvijezde, poznavanje svih tih opas
nih trezora u isti mah predstavlja i poznavanje svijeta. I
refleksija o bogatstvu dobij a oblik duboke spekulacije o
kozmosu, kao to, u obrnutom smjeru, bitno poznavanje
poretka svijeta treba da vodi tajni metala i posjedovanju
znanja o bogatstvu.
Vidimo, dakle, kako su, u X VI vijeku, elementi znanja
povezani gustom mreom nunosti: vidimo kako kozmolo
gija znakova udvostruava i konano zasniva refleksiju o
cijenama i valuti, kako omoguava teorijsku i praktinu
spekulaciju o metalima, kako meusobno povezuje obe
anja, elje i saznanja na isti nain na koji se podudaraju
i pribliuju tajni afiniteti metala i zvijezda. Na ivici zna
nja, gdje ono postaje svemono, gotovo boansko, udru
uju se tri funkcije Basileus, Philosophos i Metalicos.
Ali kao to j e i to znanje dato samo u fragmentima i pa
ljivom osvjetljenju ivinatio, tako isto i poznavanje pojedi
nanih i parcijalnih odnosa meu stvarima i metalom, e
ljom i cijenom, pomou boanskog saznanja ili onog koje
se moe stei sa nekog uzdignutog opservatorija, nije da
to ovjeku. Osim u rijetkim trenucima i kao puka sluaj
nost duhovima koji znaju vrebati: to jest trgovcima. Ono
to su bili proroci u neodreenoj igri slinosti i znakova,
to su postali trgovci u otvorenoj igri razmjene i monete.
Na zemlji jedva otkrivamo ono malo stvari koje nas okru
uju i cijenimo ih prema tome da li su svuda i u svako
RAZMJ ENA
227
doba traene. Trgovci su odmah i veoma dobro obavije
teni i stoga izvanredno poznaju cijene stvari (10).
I I I ME RKANTI LI ZAM
Da bi se domen bogatstva konstituisao kao predmet
refleksije u klasicistikoj misli, bilo j e potrebno da se ra
lani konfiguracija misli uvrena u XVI vijeku. Kod
ekonomista iz doba renesanse, pa ak i do samog Davan-
catija, sposobnost novca da procjenjuje robu i mogunost
njene meusobne razmjene proizilazila j e iz njegove unu
tranje vrijednosti: bilo j e dobro poznato da plemeniti me
tali imaju malo svrhe izvan kovanja novca; ali ako su bili
izabrani kao mjera, ako su bili koriteni u razmjeni i ako
su stoga dosegli visoku cijenu, to j e zbog toga to su u jed
nom prirodnom poretku, a i sami po sebi, imali apsolutnu
i fundamentalnu cijenu, veu od ostalih, a prema kojoj se
mogla odmjeriti vrijednost svake robe (11). Plemeniti me
tal bio je, po sebi, oznaka bogatstva; njegov prikriveni sjaj
ukazivao j e na to da j e u pitanju i skrivena prisutnost i
vidljivo obiljeje svih zemaljskih bogatstava. Zbog toga j e
i bio na cijeni; zbog toga j e i odmjeravao sve ostale vri
jednosti; zbog toga ga je, najzad, bilo mogue razmijeniti
za sve to j e imalo neku cijenu. On j e bio dragocjen u pra
vom smislu rijei. U X VI I vijeku novcu se pripisuju te tri
osobine (cijena, mjera, razmjena), ali sve tri se oslanjaju
ne na prvu, nego na posljednju. Dok j e renesansa obje
funkcije metala-novca (mjeru i razmjenu) zasnivala na
njegovom dvostrukom karakteru (injenica da j e metal
dragocjenost i mjera), X VI I vijek zanemaruje analizu: kao
osnova svake druge osobine slui funkcija razmjene (spo
sobnost mjerenja i dobijanja cijene to se ispoljava kao
posljedica te funkcije).
Taj obrt j e djelo misli i prakse koja dominira ita
vim X V I I vijekom (od Sipion de Gramona [Scipion de
Grammont] do Nikole Barbona [Nicolas Barbon]) i na
zivamo ga prilino tanim imenom merkantilizam. U br
zini se esto deava da ga okarakteriemo kao apsolutni
monetarizam, to jest da sistematski i uporno brkamo bo
gatstvo sa koliinom monete. U stvari, merkantilizam ne
stvara manje-vie konfuznu identinost izmeu jednog i
drugog, nego promiljenu artikulaciju koja od valute stva
15*
228
RIJ ECI I STVARI
ra instrument predstave i analize bogatstva, a od bogat
stva sadraj koji j e predstavljen monetom. Isto kao to se
stara konfiguracija slinosti i obiljeja razbila da bi se
ponovo formirala u okviru dvaju korelativnih sistema
predstave i znakova, i krug dragocjenog se razbija u epo
hi merkantilizma bogatstvo se javlja kao objekat potre
be i elje, dijeli se i meusobno supstituie kroz igru nov
ca. I reciproni odnosi novca i bogatstva uspostavljaju se
u obliku prometa i razmjene. Ako j e bilo moguno vjero
vati da merkantilizam brka bogatstvo i novac, to j e stoga
to novac ima mo da izrazi svako mogue bogatstvo, jer
j e on univerzalni instrumenat analize i predstavljanja, jer
on bez ostatka pokriva itav svoj domen. Svako bogatstvo
moe biti unoveno; ono na taj nain ulazi u promet. Na
taj nain svako j e bie bilo moguno okarakterisati i sta
viti u neki taksinomijski okvir, jer svako bie j e moglo do
biti ime i ui u artikulisani jezik; svaka predstava j e mo
gla neto izraziti i, da bi postala poznata, mogla j e ui u
neki sistem identinosti i razlika.
Ali ovo treba poblie objasniti. Od svih stvari koje na
svijetu postoje, koje e merkantilizam nazvati bogatstvom?
Sve one koje, poto se mogu predstaviti, postaju i pred
met nae elje. To jest one koje su obiljeene nunou,
koriu, uivanjem ili rijetkou (12). Pa, da li se i za
metale od kojih se kuje novac (ne obini bakarni, u upo
trebi u pojedinim krajevima, nego novac koji se upotreblja
va u vanjskoj trgovini) moe rei da predstavljaju bogat
stvo? Zlato i srebro su veoma malo korisni tano ko
liko omoguavaju da se njima sluimo u domainstvu; i
uzalud su rijetki, njihovo obilje prekorauje granicu upo
trebe. Ako ih jo uvijek traimo, ako ljudima uvijek ne
dostaju, ako bue rudnike i vode ratove da bi ih se do
epali, to j e stoga to j e kovanje zlatnog i srebrenog nov
ca dalo tim metalima i vrijednost i rijetkost koje oni, sami
po sebi, nemaju. Novac ne crpe svoju vrijednost iz materi
jala od koga j e sastavljen, nego iz oblika koji predstavlja
sliku ili obiljeje vladara (13). Zlato j e dragocjeno j er j e
to novac. A ne obrnuto! Tako j e odjednom razbijen od
nos fiksiran u X VI vijeku: novac (i metal od koga j e na
pravljen) dobija vrijednost na osnovu iste funkcije znaka.
I z toga proizilaze dvije posljedice. Prije svega, vrijednost
stvari ne zavisi od metala. Ona se odreuje sama po sebi
(bez pozivanja na novac) prema kriteriju korisnosti, ui
RAZMJ ENA
229
vanja ili rijetkosti. Stvari utvruju svoju vrijednost u me
usobnom odnosu; metal samo omoguava da se izrazi ta
vrijednost, kao to rije izraava sliku ili ideju, ali j e ne
konstituie: Zlato j e samo znak i upotrebni instrumenat
koji izraava samo praktinu stranu vrijednosti; ali prava
procjena vrijednosti vue svoj korijen iz ovjekova suda i
njegove procjenjivake sposobnosti (14). Bogatstvo j e bo
gatstvo zato to ga mi takvim smatramo, isto kao to su
ideje ono to jesu zato to ih mi sebi predstavljamo. Mo
netarni ili verbalni znaci prikljuuju se samo kao dodatak.
Ali zato su zlato i srebro koji sami po sebi jedva
da predstavljaju neko bogatstvo dobili ili preuzeli ta
kvu mo znaenja? Mogla bi se, svakako, u tu svrhu koris
titi i neka druga roba, ma koliko runa i odvratna bila
(15). Bakar kod mnogih naroda ostaje jeftin dok j e samo
puka kovina; kod drugih, opet, postaje dragocjen tek kad
se pretvori u kovani novac (16). Ali openito govorei, zla
to i srebro se upotrebljavaju zato to u sebi sadre vlas
tito savrenstvo. To savrenstvo ne spada u red cijena,
nego proizilazi iz beskrajne mogunosti predstavljanja. Ti
metali su tvrdi, neunitivi i nepromjenljivi; mogu se dije
liti na sitne dijelove; imaju veliku teinu ak i kad ne za
uzimaju mnogo prostora; lako se mogu transportovati; la
ko se mogu obraivati. Sve te osobine zlata i srebra pred
stavljaju privilegovan instrumenat kojim se mogu izraziti
sva druga bogatstva i u vezi sa njima praviti stroga upo-
reenja. Tako j e definisan odnos izmeu novca i bogatstva.
Odnos j e svakako proizvoljan j er sadrajna vrijednost nov
ca ne odreuje cijenu stvari; svaki predmet ak i bez
cijene moe sluiti kao novac, ali treba da uz to posje
duje sposobnost predstavljanja i analize to omoguava
da se izmeu raznih stupnjeva bogatstva utvrdi odnos jed
nakosti ili razlike. Stoga se ini da j e upotreba zlata i sre
bra s pravom utemeljena. Kao to kae Butru, novac j e
dio materije kojoj su javne vlasti dale teinu i odreenu
vrijednost kako bi posluila kao cijena i u trgovini izrav
nala nejednakosti meu stvarima (17). Merkantilizam
j e u isti mah oslobodio novac zahtjeva da svoju vrijednost
pronalazi u samom metalu ludosti onih za koje j e sre
bro roba kao i svaka druga (18) i izmeu novca i bo
gatstva uspostavio strog odnos predstavljanja i analize. U
novcu, kae Barbon, ne gledamo koliinu srebra koju sa
dri, nego injenicu da novac ima odreeni kurs (19).
230
RIJ ECI I STVARI
Obino smo dvostruko nepravedni prema onome to
smo nazvali merkantilizam: bilo da ga lano optuuje
mo zbog onoga to on ne prestaje kritikovati (sadrajna
vrijednost metala kao princip bogatstva), bilo da u njemu
otkrivamo seriju neposrednih kontradikcija: zar on nije
definisao novac u pukoj funkciji znaka, dok j e istovreme
no zahtijevao njegovo gomilanje kao da j e u pitanju roba?
Zar nije priznao znaaj kvantitativnih fluktuacija, a zane
mario njihovo djelovanje na cijene? Zar on nije bio pro
tekcionistiki, a pri tome stvorio mehanizam poveanja bo
gatstva na bazi razmjene? U stvari te kontradikcije ili te
nedoumice postojale bi samo ako bismo merkantilizmu po
stavili dilemu koja za njega ne moe imati nikakvog smi
sla: da li j e novac roba ili znak. Za misao klasicizma koja
se upravo konstituisala, novac j e ono to omoguava da se
izrazi bogatstvo. Bez takvog znaka bogatstvo bi ostalo ne
pokretno, beskorisno i utljivo; zlato i srebro su stoga tvor
ci svega to ovjek moe poeljeti. Ali da bi mogao igrati
ulogu predstavljanja, novac mora posjedovati odreena
svojstva (fizika, a ne ekonomska) koja ga ine adekvatnim
(pa prema tome i dragocjenim) svojoj ulozi. Zbog toga to
j e univerzalni znak, novac postaje rijetka i nejednako raz
dijeljena roba: Kurs i vrijednost koji su odreeni sva
kom novcu predstavljaju njegovu pravu sadrajnu valid-
nost (20). Isto kao to na planu predstava znaci koji ih
zamjenjuju i analiziraju moraju i sami biti predstave, i no
vac moe izraavati bogatstvo ako i sam predstavlja iz
vjesno bogatstvo. Ali on postaje bogatstvo zato to j e znak,
dok predstava mora biti predstavljena da bi naknadno po
stala znak.
Otuda potiu prividne kontradikcije izmeu principa
akumulacije i prometa. U jednom vremenskom periodu
broj postojeih vrsta j e odreen; Kolber j e ak mislio da,
uprkos eksploataciji rudnika i uvozu amerikog metala,
koliina srebra koja j e u opticaju u Evropi ostaje kon
stantna. A upravo taj novac j e potreban da bi se njim iz
razilo bogatstvo, tj. da bi se privuklo, da bi se pojavilo, bilo
da dolazi iz inostranstva ili da se stvara u zemlji; taj novac
j e potreban da bi to bogatstvo prelo iz ruke u ruku u
procesu razmjene. Treba, znai, uvoziti metal iz susjednih
zemalja: J edino trgovina i sve to od nje zavisi moe iza
zvati taj snani efekat (21). Zakonodavstvo zato treba da
vodi rauna o dvije stvari: da zabrani izvoz metala u ino-
RAZMJ ENA
231
stranstvo ili njegovo korienje u druge svrhe osim za ko
vanje novca, da utvrdi prava carine koja bi omoguavala
da trgovaki bilans bude uvijek pozitivan, da favorizuje
uvoz nepreraene robe, da sprijei koliko j e moguno uvoz
gotovih proizvoda, da izvozi manufakturne proizvode rae
nego ivotne namirnice ija nestaica izaziva skok cije
na (22). Ali metal koji se akumulira nije odreen da stoji
i eka: on eka jedino da bude potroen u razmjeni. Kao
to j e govorio Beher, sve to predstavlja rashod za jed
nog partnera znai prihod za drugog (23), a Tomas Man
(Thomas Mun) j e izjednaavao gotov novac sa imanjem
(24). To znai da novac postaje stvarno bogatstvo tek kad
izvrava svoju reprezentativnu funkciju: kad zamjenjuje
robu, kad omoguava da se premjeta ili da eka, kad si
rovinama prua priliku da postanu predmeti potronje,
kad nagrauje rad. Prema tome, nema bojazni da gomila
nje novca dovodi do poveanja cijena, a Bodenova teza da
j e velika skupoa u XVI vijeku bila izazvana prilivom ame
rikog zlata nije odriva; ako j e istina da poveanje fon
da legalne valute dovodi do skoka cijena, ono takoe sti-
mulie trgovinu i manufakturnu proizvodnju. Tako se po
veava bogatstvo, a poveava se i broj elemenata izmeu
kojih j e razdijeljeno to bogatstvo. Od skoka cijena se ne
treba plaiti: naprotiv, poto su se umnoili dragocjeni
predmeti, poto sad graani, kako kae Sipion de Gramon,
mogu nositi svilu i kadifu, vrijednost stvari, ak i onih
vrlo rijetkih, morala je opasti u odnosu na sve ostale. Isto
tako i metal gubi svoju vrijednost u odnosu na ostalo u
onoliko j mjeri u kolikoj se poveava masa novca u opti
caju (25).
Prema tome, odnos izmeu bogatstva i novca uspo
stavlja se kroz promet i razmjenu, a ne na osnovu dra
gocjenosti metala. Kad dobra mogu stupiti u promet (za
hvaljujui novcu), ona se umnoavaju, a bogatstvo se po
veava; kad suma novca postaje vea zahvaljujui povolj
nom prometu i pozitivnom bilansu, omoguena je nabavka
nove robe i izgradnja novih kultura i fabrika. Stoga moe
mo, zajedno sa Homekom (Horneck), rei da su zlato i
srebro najistiji dio nae krvi, sr nae snage, najneop-
hodniji instrumenti ljudske djelatnosti i naeg ivota (26).
Ovdje susreemo onu staru metaforu o novcu koji slui
svijetu kao krv organizmu (27). Poto su sad novac i bo
gatstvo obuhvaeni okvirom razmjene i prometa, merkan-
232
RIJ ECI I STVARI
tilizam moe usaglasiti svoju analizu sa modelom kakav j e
dao Harvi (Harvey). Prema Hobsu (28) .kruenje novca od
vija se izmeu ppreza i taksi na robu koja se prevozi, kupuje
ili prodaje; ta metalna masa ide zatim do samog srca
ovjeka Levijatana, to jest do dravnog trezora. Tu me
tal dobij a svoj vitalni princip: jedino drava moe odre
diti da li e ga pretopiti ili ponovo pustiti u opticaj. J edi
no njen autoritet odreuje sudbinu njegova kursa; ako bu
de raspodijeljen pojedincima (u obliku penzija, plata ili
nadoknada za robu koju j e otkupila drava), novac e, u
ovom drugom opticajnom ciklusu, stimulisati razmjenu,
proizvodnju i kulture. Opticaj tako postaje jedna od su
tinskih kategorija analize. Ali uoavanje tog dvostrukog
ciklusa bilo je moguno tek kad j e ire otvoren prostor u
kome su se nali znaci i novac, bogatstvo i predstave. Me
tafora, tako poznata na Zapadu, o gradu i ljudskom orga
nizmu, u X V I I vijeku j e dobila svoju imaginarnu mo tek
na nivou radikalnije arheoloke nunosti.
U merkantilistikom iskustvu domen bogatstva se
stvara na isti nain kao i domen predstava. Vidjeli smo da
se predstave predstavljaju na osnovu njih samih: u sebi
otvaraju prostor u kome se analiziraju i od svojih elemena
ta formiraju zamjene koje istovremeno omoguavaju da se
uspostavi sistem znakova i tabela identinosti i razlika. Na
isti nain se i bogatstvo moe razmjenjivati; moe se raz
dijeliti u dijelove na kojima se zasnivaju odnosi jednako
sti i nejednakosti; mogu se ti pojedini dijelovi meusobno
oznaiti elementima koji se savreno daju porediti sa dra
gocjenim metalima. I kao to j e itav svijet predstave pre
kriven drugostepenim predstavama koje ih izraavaju, i to
u neprekinutom lancu, tako se i sva bogatstva svijeta na
laze u meusobnom odnosu- ukoliko su ukljuena u neki
sistem razmjene. Od jedne predstave do druge ne postoji
autonomni in znaenja, nego jednostavna i beskrajna mo
gunost razmjene. Ma kakve da su bile ekonomske determi
nante i posljedice merkantilizma, on nam izgleda, ako ga
ispitujemo ria nivou epistem, kao spor i dugotrajan napor
za usmjeravanjem refleksije prema cijenama i novca prema
analizi predstava. On j e otvorio podruje bogatstva koje
se nalazi uz bok podruja to se u isto doba otvorilo pred
istorijom prirode i pred optom gramatikom. Ali dok j e u
ova dva posljednja sluaja dolo do nagle mutacije (u Gra
matici Por-Roajaia naglo dolazi do izraaja odreen nain
RAZMJ ENA
233
gledanja na jezik, a u djelima Donstona i Tumefora od
jednom pada u oi njihov nain gledanja na prirodne j e
dinke), nain postojanja novca i bogatstva budui ve
zan za itavu jednu praksu i mreu institucija posje
dovao j e mnogo vei stepen istorijskog viskoziteta. Prirod
nim biima i jeziku nije bila potrebna duga merkantilisti-
ka operacija da bi stupili u domen predstave, da bi se
podvrgli njenim zakonima i od nje dobili svoje znakove i
svoja naela.
I V ZALOG I CI J ENA
Klasina teorija o novcu i o cijenama razraena je
tokom istorijskog iskustva koje nam j e dobro poznato.
Prije svega treba istaknuti preuzimanje monetarnih znako
va, koje j e u Evropi poelo dosta kasno u X V I I vijeku;
treba Ii traiti prve znake svijesti o tom procesu u Kolbe-
rovoj tvrdnji da j e metalna masa u Evropi stabilna i da se
priliv amerikog zlata moe zanemariti? U svakom slua
ju, krajem vijeka moe se konstatovati da metal postaje
veoma rijedak: opadanje trgovine, pad cijena, tekoe, oko
plaanja dugova, renti i poreza, devalorizacija zemljinih
posjeda. Otuda velika serija devalvacija koje su se desile
u Francuskoj u prvih petnaest godina X V I I I vijeka, iji j e
cilj bio poveavanje fonda valute: jedanaest padova (re
valvacija) koji se proteu od 1. decembra 1713. do 1. sep
tembra 1715, i iji j e cilj mada su krahirali da puste u
promet metal koji j e skriven; itav niz mjera kojima se
smanjuje stopa renti i umanjuje nominalni kapital; pojava
banknota 1701, koje j e drava uskoro zamijenila rentama.
Izmeu ostalog, i Loovo iskustvo j e omoguilo pojavu me
talnog novca, poveanje cijena, ponovnu valorizaciju zem
lje, oivljavanje trgovine. Ukazi iz januara i maja 1726. pro
pisuju uvoenje stalnog metalnog novca za itav X V I I I vi
jek: oni nareuju kovanje zlatnika koji e sVe do revolu
cije vrijediti 24 trske livre.
Obino se u tim iskustvima i njihovom teorijskom
kontekstu, kao i diskusijama koje su izazvali, gleda sukob
izmeu zagovornika monete-znaka i monete-robe. S jedne
strane j e Lo, sa Terasonom (29), Ditoom (Dutot) (30),
Monteskjeom (31), vitezom od okura (de J aucourt) (32);
s druge strane su Pari-Diveme (Paris-Duvemey) (33), kan
234
RIJ ECI I STVARI
celar dAgeso (dAguesseau) (34), Kondijak, Destit; izme
u te dvije grupe, tano po sredini, nalaze se Melon (35),
i Graslen (36). Istina, bilo bi interesantno da se tano na
vedu njihova shvatanja i odredi njihov odjek u razliitim
drutvenim grupama. Ali ako ispitujemo ono znanje koje
ih j e uinilo mogunim, i jedne i druge, uoavamo da j e u
pitanju samo povrna suprotnost; ako j e ak i nuna, mo
guna j e jedino na jedinstvenoj osnovi, koja u jednoj taki
otvara dva pravca neophodnog izbora.
Ta jedinstvena osnova definie novac kao zalog
definicija koju susreemo kod Loka i neto ranije kod
Vona (Vaughan) (37), a zatim kod Melona zlato i sre
bro su, prema usvojenoj praksi, zalog i ekvivalent ili za
jednika mjera svega to slui za ovjekovu potrebu (38),
kod Ditoa bogatstvo povjerenja ili shvatanja samo j e
reprezentativnog karaktera, kao i zlato i srebro, bronza ili
bakar (39), kod Forbonea (Fortbonnais) vana taka
u bogatstvu jeste uvjerenje vlasnika novca i robe da ih
mogu razmijeniti kad god to zaele. . . na osnovu stope u
tvrene praksom (40). Rei da j e novac zalog znai rei
da on nije nita vie nego eton koji smo dobili prema za
jednikom dogovoru puka fikcija, dakle. Ali to, takoe,
znai da on vrijedi onoliko koliko i ono za to smo ga dali,
j er moe biti zamijenjen za takvu istu robu ili njoj odgo
varajuu. Novac moe uvijek svom vlasniku vratiti ono to
j e za nj zamijenjeno, isto kao to u predstavama znak mo
ra da dovede do misli ono to predstavlja. Novac j e dobra
memorija, predstava koja se ponavlja, za trenutak odgo
ena razmjena. Kao to kae Le Tron (L e Trone), trgovi
na koja se slui novcem znai usavrenost u onolikoj mjeri
u kolikoj j e i sama trgovina nesavrena (41); to j e in ko
me neko vrijeme nedostaje onaj koji ga nadomjeta, je
dna poluoperacija to obeava i oekuje obrnutu razmje
nu nakon koje e zalog biti pretvoren u svoj stvarni sa
draj.
Ali kako monetarni zalog moe dati takvu garantiju?
Kako moe izbjei dilemu znaka bez vrijednosti ili robe
koja j e slina svim drugim? To j e ona heretika taka u
itavoj klasicistikoj analizi novca: tu dolazi do izbora
koji j e podijelio pristalice Loa i njegove protivnike. Moe
se shvatiti da j e operacija koja od novca ini zalog osigu
rana trinom vrijednou samog metala od koga j e na
pravljen, ili nekom drugom robom koja bi mu bila prido-
RAZMJ ENA
235
data na osnovu optenarodnog pristanka ili vladareve volje.
Lo j e izabrao ovu drugu soluciju zbog rijetkosti metala i
estih promjena njegove trine vrijednosti. On j e smatrao
da se moe pustiti u opticaj papirni novac koji bi imao po
krie u zemljinim posjedima: treba izdati hipotekame
banknote na zemlju koje e se ugasiti anuitetnim otplata
ma . . . taj e novac biti u prometu kao i kovani, zadra
vajui vrijednost koju izraava (42). Poznato j e da j e Lo
morao odustati od te prakse u Francuskoj i da j e za va
lutu traio pokrie kod jedne trgovake kompanije. Krah
itavog poduhvata nije ni u em opovrgla teorija o nov-
cu-zalogu, teorija koja j e uinila mogunim taj poduhvat,
ali i svaku refleksiju o novcu, pa ak i suprotnu Loovim
shvatanjima. I kad j e 1726. stvoren stalni metalni novac,
zalog j e postao samo metal od koga j e novac iskovan. Mo
razmjene novca osigurana je, dakle, trinom vrijednou
metala. Tirgo e kritikovati Loa to j e povjerovao da je
novac samo bogatstvo znaka ije se povjerenje oslanja
na vladarev lik. Taj lik, meutim, na novcu samo garan-
tuje njegovu teinu i kakvou. . . Srebro je, dakle, kao
roba a ne kao znak, zajednika mjera za druge r obe.... Zla
to dri svoju cijenu zbog rijetkosti i uopte nije zlo to se
istovremeno upotrebljava i kao roba i kao mjera te dvi
j e upotrebe podravaju njegovu cijenu (43). Lo i njegove
pristalice ne suprotstavljaju se shvatanjima svog vijeka
kao genijalni ili samo neoprezni prethodnici papirnog
novca. Kao i njegovi protivnici, on novac definie kao za
log. Ali on smatra da e njegovo pokrie biti bolje osigura
no (tj. bie vee i stabilnije) nekom robom koja j e izvan
samog monetarnog kruga; njegovi protivnici, naprotiv,
smatraju da j e novac bolje osiguran (tj . da j e sigurniji i
manje podloan pekulacijama) samom vrijednou meta
la koji j e materijalna realnost novca. Izmeu Loa i onih
koji ga kritikuju opozicija obuhvata samo razmak izmeu
zaloga i zalagaa. U jednom sluaju novac, osloboen sva
ke trine vrijednosti ali osiguran vrijednou koja j e iz
van njega, postaje ono ime se razlikuje roba (44); u
drugom sluaju, novac, nosei u sebi odreenu cijenu, bi
va i ono ime i ono za ta se mogu razmijeniti bogat
stva. Ali u oba sluaja novac omoguava da se fiksira ci
jena stvarima zahvaljujui odnosu proporcije izmeu raz
liitih roba kao i njihovoj sposobnosti da stupe u promet.
236
RIJ EI I STVARI
Kao zalog, novac oznaava odreeno bogatstvo (sa
danje ili ne): novac utvruje cijenu tog bogatstva. Ali od
nos izmeu novca i robe, dakle sistem cijena, mijenja se
im se, u jednom trenutku, koliina novca ili robe izmije
ni. Ako j e koliina novca u odnosu na robu mala, onda e
on dobiti veu vrijednost, a cijene e opasti; ako se ta ko
liina povea tako da postane obilna u odnosu na robu,
onda e i novac imati manju vrijednost a cijene e sko
iti. Snaga predstavljanja i analize novca varira prema
koliini novca i prema koliini roba: ta snaga postaje kon
stantna tek kad se stabilizuju te dvije koliine ili kad obje
variraju u istom srazmjeru.
Kvantitativni zakon nije Lokov pronalazak. Bo
den i Davancati znali su jo u XVI vijeku da poveanje
metalne mase u opticaju izaziva skok cijena; ali j e izgledalo
da j e taj mehanizam bio vezan za devalorizaciju samog me
tala. Krajem X VI I vijeka taj mehanizam j e definisan na
osnovu reprezentativne funkcije novca, to jest pravilom da
koliina novca bude proporcionalna sa itavom trgovi
nom. to ima vie metala, to e svaka roba na svijetu ras
polagati sa vie reprezentativnih elemenata; a to vie ima
robe, to e i svaka novana jedinica imati snanije pokrie.
Dovoljno j e da uzmemo bilo koju robu kao stabilnu re
ferencu i fenomen variranja e se ispoljiti u punom svje
tlu: Ako uzmemo ito kao fiksnu mjeru kae Lok
uoiemo da j e vrijednost novca doivjela iste promjene
kao i druge r obe. . . Razlog j e potpimo shvatljiv. U svije
tu ima deset puta vie novca nego to ga j e bilo u vrijeme
otkria Indije; stoga on vrijedi 9/ 10 manje, tj. treba platiti
deset puta vie nego prije 200 godina da bismo kupili istu
koliinu robe (45). Opadanje vrijednosti metala koju smo
ovdje spomenuli ne odnosi se na izvjestan dragocjeni kva-
litet metala, nego na njegovu optu reprezentativnu mo.
Stoga novac i robu treba posmatrati kao dvije mase blizna-
kinje koje se nuno podudaraju: Kao to se ukupna suma
jedne nalazi u totalu druge, tako se dio jedne nalazi u di
jelu druge. . . Kad bi postojala samo jedna roba koja se
moe dijeliti kao zlato, polovina te robe bi odgovarala po
lovini ukupne sume na drugoj strani (46). Pod prepostav-
kom da postoji samo jedno imanje na svijetu, itavo ze
maljsko zlato bi bilo potrebno da izrazi njegovu vrijednost;
i, obrnuto, ako bi ljudi imali na raspolaganju samo jednu
novanicu, sva bogatstva koja se raaju iz prirode il i po
RAZMJ ENA
237
tiu iz njihovih ruku, trebalo bi da se mjere dijelovima te
novanice. Poev od te granine situacije, ako bi novac po
eo da pritie a roba ostala ista vrijednost novca bi
opala srazmjemo njegovom priticanju; naprotiv, ako bi
industrija, umjetnost i nauka ukljuile u krug razmjene
i nove predmete. . . na te nove vrijednosti bi trebalo pri
mijeniti dio reprezentativnih znakova starih vrijednosti;
taj dio, oduzet od mase znakova, umanjio bi njihov rela
tivni kvantitet, a za toliko bi i poveao njihovu reprezenta
tivnu vrijednost, kako bi se mogao suoiti sa jo veim
vrijednostima, budui da j e njegova funkcija da ih sve
predstavi u proporcijama koje im odgovaraju (47).
Prema tome, nema prave cijene: nita u robi ne uka
zuje na koliinu novca kojom bi se ona mogla otkupiti.
J eftinoa nije ni taniji ni pogreniji odnos od skupoe.
Ipak, postoje praktina pravila koja omoguavaju da se
utvrdi koliina novca kojom j e poeljno izraavati bogat
stvo. U krajnjoj liniji svaka stvar koja se moe razmije
niti trebalo bi da ima svoj ekvivalent svoje obiljeje
u obliku kovanog novca; to bi bilo Iako sprovesti u slu
aju kad j e tekui novac od papira (on bi se proizvodio i
unitavao, prema Loovoj ideji, srazmjemo potrebama raz
mjene); ali bi to bilo teko ili ak nemogue kad j e novac
od metala. Meutim, ista monetama jedinica u prometu
stie mo predstavljanja veeg broja stvari; kad ide od ru
ke do rake, ona j e sad plaa preduzetniku za njegov obje-
kat, sad nadnica radniku, sad zarada trgovcu, farmeru ili
renta isplaena vlasniku. Ista metalna masa tokom vreme
na i u zavisnosti od pojedinaca koji j e primaju, moe pred
stavljati vie ekvivalentnih stvari (predmet, rad, mjeru i
ta, dio prihoda), kao to zajednika imenica moe pred
stavljati vie pojedinaca, vie vrsta, vie rodova itd. Ali po
to jedna osobina moe pokriti neki iri i generalniji po
jam tek kad postane jednostavnija, novac izraava sve vi
e bogatstvo ukoliko bre cirkulie'. Opseg osobine se defi
nie po broju vrsta koje okuplja (to jest po prostoru koji
zauzima na tabeli); brzina cirkulisanja novca definie se
brojem ruku kroz koje prolazi prije nego to se vrati na
poetnu taku (stoga se kao izvor uzima plaanje poljo
privrednih proizvoda, jer se jedino tu apsolutno sigurno
smjenjuju redovni godinji ciklusi). Vidimo, dakle, da tak-
sinomijskom opsegu osobine u prostoru tabele odgovara br
zina novanog obrtanja u odreenom roku.
238
RIJ ECI I STVARI
Ta brzina ima dvije granice: prvo j e beskrajno ve
lika brzina koja dolazi do izraaja u direktnoj razmjeni
gdje novac ne igra nikakvu ulogu, a drugo beskrajno
spora brzina u kojoj svaki elemenat bogatstva dobija svoj
monetarni ekvivalent. Izmeu tih krajnosti postoje prom
jenljive brzine kojima odgovaraju koliine novca to ih i
ne moguim. A kako su ciklusi opticaja uslovljeni rokom
od jedne godine (vremenom jedne etve), moguno j e na
osnovu toga, a vodei rauna o broju stanovnika jedne dr
ave, odrediti potrebnu i dovoljnu koliinu novca koju pri
ma svaki pojedinac ili koja mu j e dovoljna za ivot. Sada
shvatamo kako su u X V I I I vijeku bili povezani analiza
prometa, problem razvoja stanovnitva i proraun najbo
ljeg kvaliteta kovanog novca. To trostruko pitanje postavlja
se kao normativno, j er problem se ne sastoji u tome da
utvrdimo pomou kakvih mehanizama novac cirkulie ili
stagnira, kako se troi ili akumulira (takva pitanja su
moguna samo u ekonomiji koja postavlja problem proiz
vodnje i kapitala), nego koja j e to nuna koliina novca
potrebna da bi u nekoj zemlji novac mogao kruiti to
bre, prolazei kroz dosta velik broj ruku. Tada e cijene
biti ne tane, nego tano usaglaene: raspodjela monetar
ne mase izraavae artikulaciju koja nee biti odve labava
ni odve stegnuta. Tabela e biti dobro napravljena.
Ta optimalna proporcija nije ista ako imamo u vidu
jednu zemlju ili sistem njene vanjske politike. Ako zamis
limo dravu sposobnu da ivi sama od sebe, i tada e ko
liina novca koju treba pustiti u opticaj zavisiti od vie
varijabla: od koliine robe angaovane u sistemu razmje
ne; od dijela robe koja ne ulazi u sistem direktne razmje
ne i koja u odreenom trenutku mora biti izraena nov
cem; od koliine novca za koji se moe zamijeniti papirni
novac; najzad, od ritma isplaivanja. Nije svejedno, kako
kae Kantijon (48), da li e radnici biti plaeni sedmino
ili dnevno, da li e renta biti isplaena krajem godine ili
tromjeseno. Kad definiemo ta etiri varijabla za odre
enu zemlju, onda se moe odrediti optimalni kvalitet me
talnog novca. Za takvu procjenu, Kantijon polazi od po
ljoprivredne proizvodnje, od koje, direktno ili indirektno,
potie sve bogatstvo. Ta proizvodnja se dijeli na tri rente
kojima raspolae posjednik: ona koja se plaa vlasniku,
ona to slui za odravanje posjednika, njegovih ljudi i sto
ke, najzad, ona trea koja ostaje posjedniku radi una-
RAZMJ ENA
239
predenja poslova (49). Ali samo prva i polovina tree mo
raju biti isplaene u novcu, druge mogu biti isplaene u
obliku direktne razmjene. Vodei rauna da polovina sta
novnitva stanuje u gradovima i ima vie ivotne tro
kove od seljaka, jasno j e da bi novana masa u opticaju
morala iznositi 2/ 3 proizvodnje. Ako bi se sva plaanja
vrila jednom godinje. Ali, u stvari, zemljina renta se u-
bira tromjeseno; prema tome, dovoljna j e i koliina novca
koja iznosi 1/ 6 proizvodnje, tavie, mnoga plaanja se
vre dnevno ili sedmino; tada j e iznos novca ravan deve
tom dijelu proizvodnje, to jest treini posjednikove ren
te (50).
Ali taj raun j e taan samo ukoliko imamo u vidu
jednu izolovanu zemlju. Dok veina zemalja, u stvari, odr
ava meusobne trgovake veze na bazi iste razmjene;
metal se procjenjuje prema njegovoj teini ( a ne prema
nominalnoj vrijednosti). U tom sluaju moe se takoe iz
raunati relativna koliina novca koju j e poeljno pustiti
u opticaj. Ipak, takav proraun se ne mora pozivati na
zemljinu proizvodnju, nego, moda, na odnos zarada i ci
jena, uporeen sa slinim odnosom u nekoj stranoj zemlji.
J er tamo gdje su cijene relativno niske (zbog male kolii
ne novca), strani novac se privlai irokim mogunostima
kupovine; tako se poveava koliina metala. Drava tada
postaje bogata i mona; ona moe izdravati flotu i ar
miju, zavriti osvajanja, jo se obogatiti. . . Koliina novca
u opticaju utie na skok cijena, iako daje mogunost po
jedincima da kupuju u inostranstvu, tj. tamo gdje su cije
ne nie; na taj nain metal postepeno iezava i drava po
novo siromai. To j e ciklus koji opisuje Kantijon i koji sa
ima u obliku opteg naela: Odve veliko obilje novca ko
je, dok traje, ini drave monim, baca ih neosjetno ali
prirodno u siromatvo (51).
Te oscilacije sigurno ne bi bilo moguno izbjei da
u poretku stvari ne postoji i suprotna tendencija, koja
stalno poveava bijedu ve siromanih zemalja, a poveava
prosperitet bogatih. To znai da kretanje stanovnitva ima
suprotan pravac kretanju novca: ovaj ide od razvijenih
zemalja ka onima u kojim vladaju niske cijene; ljude,
opet, privlae dobre zarade, to jest zemlje koje raspolau
velikim koliinama novca. Tako siromane zemlje poka
zuju tendenciju raseljavanja; poljoprivreda i industrija na
zaduju, a bijeda se poveava. U bogatim zemljama, napro
240
RIJ ECI I STVARI
tiv, priliv radne snage omoguava eksploataciju novog bo
gatstva, ija prodaja proporcionalno poveava koliinu
novca u opticaju (52). Stoga politika treba da usklauje
ta dva suprotna kretanja stanovita i novca. Broj stanov
nika treba da raste postepeno ali stalno, kako bi proizvod
nja uvijek mogla nai dovoljno radne snage; tada se nad
nice nee poveavati bre nego bogatstvo, pa prema tome
ni cijene. Tada e i trgovinski bilans biti povoljan. U tim
zahtjevima otkrivamo temelj populacionistikih teza (53).
Ali, s druge strane, i koliina novca treba da bude u blagom
porastu, j er to j e jedini nain da poljoprivredna i industrij
ska proizvodnja budu ravnomjerno rasporeene, da nadnice
budu dovoljne, da stanovnitvo ne bude pogoeno bije
dom usred bogatstva koje stvara; otuda potiu sve mjere
za unapreenje vanjske trgovine i odravanje pozitivnog
bilansa.
Ono to obezbjeuje ravnoteu i onemoguava duboke
oscilacije izmeu bogatstva i siromatva nije, dakle, izvje
stan status definitivno uvren, nego spoj prirodan i
koncentrisan dvaju kretanja. U zemlji vlada blagostanje
ne kad j e koliina novca velika ili cijene niske, nego kad
j e npvac na onom stepenu poveanja koji treba besko
nano produavati to omoguava odravanje zarade bez
poveanja cijena: tada se stanovnitvo redovno poveava,
produktivnost rada j e vea i cijene se ne formiraju po
uzoru na cijene u inostranstvu. Za industriju moe biti
korisno poveanje zaliha zlata i srebra samo izmeu pove
anja koliine zlata i skoka cijena. Zemlja u kojoj se ko
liina novca smanjuje slabija j e i siromanija, u trenutku
kad vrimo takvo poreenje, od zemlje koja nema veu
koliinu novca ali koja se stalno poveava (54). Tako se
objanjava panska propast: posjedovanje rudnika znatno
j e povealo koliinu novca, pa prema tome izazvalo i skok
cijena, a da se industrija, poljoprivreda ni stanovnitvo
nisu mogli ravnomjerno razvijati, irenje amerikog zlata
u Evropi bilo j e fatalno: pomou njega su kupovane siro
vine, razvijana proizvodnja, bogaene farme, sama panija
j e ostala siromanija nego ikada. Ako je, pak, i Engleska
dovlaila zlato, to j e bilo jedino u svrhu bogaenja pro
izvodnje, a ne radi luksuza, to jest radi poveanja broja
radnika i koliine njihovih proizvoda (55).
Takve analize su veoma znaajne j er uvode pojam
napretka u domen ljudske aktivnosti. Ali jo vie zato to
RAZMJ ENA
241
u igru znakova i predstava unose i vremenski pokazatelj
koji definie uslovnosti tog napretka. Takav pokazatelj ne
nalazimo nigdje vie u teoriji o poretku. Novac, kako ga
zamilja misao klasicizma, ne moe predstavljati bogatstvo
ne modifikujui iznutra tu mo vremena bilo da jedan
spontani ciklus poveava (poto j e prethodno smanji)
svoju sposobnost predstavljanja bogatstva, bilo da jedan
politiki ciklus odraava ustrajnim naporima konstantnu
mo predstavljanja. U domenu istorije prirode, osobine
(zbir identinosti koje su izabrane da predstavljaju i me
usobno distingviraju vrste ili rodove) nalazile su se u
samom kontinuiranom prostoru prirode koju su rala
njivali u taksinomijske tabele; vrijeme j e bilo umijeano
samo spolja, i to samo da bi naruilo kontinuitet najsit
nijih razlika i da bi ih rasporedilo prema oznaenim mje
stima njihove geografije. Ovdje, meutim, vrijeme pripada
unutranjem zakonu predstava; ono se s njima spaja, i
prati bez prekida onu mo predstavljanja i analize u okviru
monetarnog sistema koju u sebi nosi bogatstvo. Tamo gdje
j e istorija prirode otkrivala da su identinosti razdvojene
razlikama, analiza bogatstva otkriva diferencijale ten
dencije ka poveanju i ka smanjenju.
Ta funkcija vremena u bogatstvu morala se pojaviti
od onog trenutka (to j e bilo krajem X V I I vijeka) kada j e
novac bio definisan kao zalog i poistovjeen sa kreditom:
trebalo j e da rok potraivanja, da brzina njegovog isteka,
da broj ruku kroz koje prolazi novac u odreenom vre
menu, postanu karakteristini varijabli njegove reprezen
tativne moi. Ali sve to j e bila samo posljedica misli koja
j e monetarni znak, u odnosu na bogatstvo, stavila u poloaj
predstave u pravom znaenju rijei. Prema tome, u analizi
bogatstva ista arheoloka mrea obuhvata i teoriju novac-
predstava i, u domenu istorije prirode, teoriju osobine-
predstave. Osobina obiljeava bia situirajui ih u njihovo
susjedstvo; cijena izraena novanim jedinicama oznaava
bogatstvo, ali u njegovom stalnom kretanju od poveanja
do smanjenja.
V FORMIRANJ E VRI J EDNOSTI
Teorija novca i trgovine odgovara na pitanje: kako
u procesu razmjene cijene mogu karakterisati stvari; kako
novac moe uspostaviti sistem znakova i oznaka izmeu
16
242
RIJ ECI I STVARI
razliitih oblika bogatstva? Teorija vrijednosti odgovara
na pitanje koje se ukrta sa ovim i koje ispituje u dubinu
ili po vertikali horizontalnu plohu na kojoj se odvija bes
konani proces razmjene. To pitanje glasi: zato postoje
stvari koje ljudi nastoje da razmijene, zato jedne vrijede
vie nego druge, zato neke, potpuno nekorisne, imaju ve
liku vrijednost, a druge, koje su neophodne, nemaju nika
kvu vrijednost? Vie, dakle, nije u pitanju to da saznamo
prema kom mehanizmu se stvari mogu meusobno pred
staviti (i koji bi metal odgovarao tom univerzalno repre
zentativnom bogatstvu), nego zato uopte predmeti elje
i potrebe moraju biti predstavljeni i kako se ustanovljuje
vrijednost stvari i kako se moe tvrditi da ona vrijedi to
liko i toliko.
Vrijednost, za misao klasicizma, oznaava vrijednost
neega to se u procesu razmjene moe zamijeniti za neku
drugu stvar. Novac jo nije bio izmiljen, cijene jo nisu
bile fiksirane i mijenjane su ukoliko j e bio uspostavljen
odnos razmjene. Meutim, razmjena j e samo prividno jed
nostavan fenomen. J er u direktnoj razmjeni dobara tram
pa j e moguna jedino onda kad oba partnera priznaju
vrijednost onoga to posjeduje drugi. U izvjesnom smislu
stvari koje se razmjenjuju postoje i prije nego to najzad
doe do dvostrukog ustupanja i prihvatanja. Ali, s druge
strane, ono to ovjek jede ili pije, ili to mu j e potrebno
za ivot, ima vrijednost tek kad ga ustupi; ono to mu ne
treba lieno j e vrijednosti ukoliko ne slui da bi se dobi
valo neto potrebno. Drugim rijeima, da bi jedna stvar
u razmjeni mogla predstavljati drugu, mora prethodno biti
ispunjena vrijednou; a ipak vrijednost postoji samo u
samoj predstavi (trenutnoj ili mogunoj), to jest u samoj
razmjeni ili mogunosti razmjene. Otuda dvije istovre
mene mogunosti tumaenja: jedna analizira vrijednost u
samom inu razmjene, u taki ukrtanja onog to se daje
i to se dobija; druga analizira vrijednost kao prethodnicu
razmjene i kao njen prvi uslov. Ta dva tumaenja odgo
varaju prvo, analizi koja sutinu jezika postavlja i za
tvara u okviru reenice; drugo, analizi koja otkriva tu su
tinu jezika meu prvobitnim obiljejima, tj. u jeziku ak
cije ili korijenu. U prvom sluaju jezik otkriva svoju mo
gunost u prisvajanju koje izraava glagol biti, to jest u
onom elementu jezika koji j e iza svih rijei ali koji ih
upuuje jedne na druge; glagol ini mogunim sve rijei
RAZMJ ENA
243
jezika na osnovu njihove reenike veze i odgovara pro
cesu razmjene koji, kao najprimamiji in, utvruje vri
jednost razmijenjenih stvari i cijenu po kojoj ih proda
jemo. U drugom obliku analize, jezik j e ukorijenjen izvan
samog sebe, u prirodi i analogiji stvari. Korijen, primarni
krik, iz koga nastaje rije prije nego to se i formira
jezik, odgovara neposrednom utvrivanju vrijednosti prije
razmjene i recipronih mjera izazvanih potrebom.
Ali za gramatiku ta dva oblika analize na osnovu
reenice ili na osnovu korijena sasvim su razliita, j er
on ima posla sa jezikom, to jest sistemom predstava koji
istovremeno oznaava i prosuuje, ili koji se istovremeno
odnosi i na predmet i na istinu. U podruju ekonomije
takva distinkcija ne postoji jer, za ljudsku elju, odnos
prema predmetu i potvrda da j e taj predmet poeljan,
oznaava istu stvar. Oznaiti ga znai ve uspostaviti vezu.
Na taj nain, tamo gdje su gramatici stajala na raspo
laganju dva odvojena i meusobno izravnata teorijska
segmenta, koji su omoguivali analizu reenice (i l i suda)
a zatim i obiljeja (gesta ili korijena), ekonomija poznaje
samo jedan teorijski segment, ali koji j e podloan dvo
strukom i suprotnom tumaenju. J edna analizira vrijed
nost na osnovu razmjene potrebnih predmeta korisnih
predmeta, a druga na osnovu nastanka predmeta ija e
razmjena kasnije definisati vrijednost, to jest na osnovu
obilja prirode. Izmeu ta dva moguna tumaenja nala
zimo jednu heretiku taku koja nam j e ve poznata. Ona
razdvaja ono to se zove Kondijakova psiholoka teorija
(koju su podravali i Galijani i Graslen) od teorije fizio-
krata, sa Keneom i njegovom kolom. Fiziokrati svakako
nemaju onu vanost koju su im pripisali ekonomisti prve
polovine X I X vijeka kad su kod njih traili osnove politi
ke ekonomije. Ali isto tako bi bilo uzaludno pridavati istu
vanost kao to su to inili marginalisti i psiholokoj
koli. Izmeu ta dva naina analize nema drugih razlika
osim porijekla i pravca izabranog za savlaivanje nunosti.
Da bi postojali vrijednost i bogatstvo, potrebno j e
kau fiziokrati da postoji razmjena, to jest da raspola
emo vikom koji j e potreban drugima. Plod koji elim,
i berem i jedem, predstavlja dobro to mi ga prua pri
roda; bogatstvo j e moguno tek kad na mom stablu ima
toliko plodova da ih ostaje na pretek. Uz to jo treba da
neko bude gladan i da ih trai od mene. Vazduh koji udi-
16*
244
RIJ ECI I STVARI
emo, kae Kene, voda koju crpimo iz rijeke, kao i sva
druga bogatstva pristupana svim ljudima, ne mogu biti
predmet trgovine: to su dobra, a ne bogatstva (56). Prije
razmjene postoji samo stvarnost, siromana ili obilna, koju
nam prua priroda; vrijednosti se pojavljuju tek kad jedna
strana potrauje, a druga ustupa. Meutim, razmjena ima
cilj da raspodijeli vikove tako da oni budu ustupljeni
onima kojima nedostaju. Zato razmjena nije bogatstvo,
osim privremeno, u onom trenutku kad zapoinje i dovr
ava putanju to ih vodi ka potroau i tako ih vraa prvo
bitnoj prirodi dobra. Cilj j e razmjene, kae Mersije de la
Rivjer (Mercier de la Rivire), uivanje i potronja, tako
da se i trgovina sumarno moe definisati kao razmjena
korisnih stvari u elji da one dou u ruke potroaa (57).
Ali konstituisanje vrijednosti pomou trgovine (58) nije
moguno bez izvjesnog umanjivanja ukupne vrijednosti
robe zbog prevoza, uvanja, obrade i prodaje (59); ukratko,
roba kao vrijednost gubi dio vrijednosti prije nego to po
stane bogatstvo. J edina trgovina koja nita ne kota jeste
trampa: tu roba ima samo trenutnu vrijednost, u samom
inu razmjene: Kad bi se razmjena mogla obaviti nepo
sredno i bez trokova, to bi bilo povoljno za obje strane;
stoga j e krupna greka kad se pod trgovinom podrazumi
jevaju sve one posrednike operacije koje samo slue tr
govini (60). Fiziokrati su uzimali u obzir samo materi
jalnu stvarnost robe: tada formiranje vrijednosti postaje
skupo i ide na raun same robe. Stvoriti vrijednost ne
znai zadovoljiti mnogobrojne potrebe; to znai rtvovati
jednu robu da bismo mogli razmijeniti druge. Vrijednost
j e negativna strana robe.
Ali kako dolazi do formiranja vrijednosti? Kakvo je
porijeklo vika koji robama omoguava da se pretvore u
bogatstvo, a da se u nizu uzastopnih razmjena i cirkula
cija ne izgube i potpuno ieznu? Kako j e moguno da
cijena formiranja vrijednosti ne iscrpe samu robu to stoji
na raspolaganju ljudima?
Da li trgovina u sebi moe pronai taj potrebni do
datak? Sigurno ne, j er ona eli da razmjenjuje vrijednost
za vrijednost, i to prema najveoj moguoj jednakosti.
Da bismo mogli primiti, treba mnogo i uloiti, a da bismo
mnogo uloili, treba mnogo i primiti. U tome se sastoji
sva vjetina trgovanja. Trgovina, po svojoj prirodi, samo
vri razmjenu stvari jednake vrijednosti (61). Svakako da
RAZMJ ENA
245
se roba na nekom udaljenom tritu moe razmijeniti po
veoj cijeni od one koju bi dobila na mjestu proizvodnje:
ali to poveanje odgovara realnim trokovima prevoza, a
ako roba pri tome nita ne gubi, to znai da j e roba izgu
bila od svoje vlastite cijene onoliko koliko iznosi troak
oko njenog prevoza. Stoga j e uzalud robu voziti s jednog
kraja svijeta na drugi: trokovi razmjene se uvijek odbi
jaju od razmijenjene robe. Sama trgovina nije izmislila
taj suvini posao; trebalo je, naprotiv, da prvo postoji obi
lje dobara kako bi trgovina bila moguna.
Ni industrija nije u stanju da nadoknadi trokove oko
formiranja vrijednosti. U stvari, proizvodi preraivake in
dustrije mogu biti puteni u prodaju u skladu sa dva raz
liita principa. Ako su cijene slobodne, konkurencija tei
da umanji vrijednost, tako da cijene, pored sirovina, pokri
ju i radnike nadnice za preradu. U skladu sa Kantijono-
vom definicijom, ta nadnica odgovara visini trokova oko
izdravanja radnika u toku radnog vremena. Tome svaka
ko treba dodati i trokove beneficije preduzetnika. Ali u
svakom sluaju poveanje vrijednosti izazvano preradom
robe predstavlja iznos potreban za izdravanje onih koji u
toj preradi uestvuju. Reeno j e ve da j e za stvaranje
bogatstva potrebno rtvovati dobra: Zanatlija gubi ono
liko od trokova za svoje izdravanje koliko proizvodi ra
dom (62).
Kada su cijene monopolisane, prodajne cijene se mo
gu znatno poveati. Ali pri tome, ipak, rad nije bolje na
graen: konkurencija tei da odri nadnice na nivou koji j e
neophodan za odranje radnika (63); to se tie beneficija,
monopolisanje cijena ih moe poveati u onolikoj mjeri u
kolikoj se poveava vrijednost robe na tritu; ali to pove
anje predstavlja samo proporcionalni pad prometne vri
jednosti druge robe: Svi ti preduzetnici se bogate samo za
to to se drugi izlau troku (64). Na prvi pogled izgleda
da industrijska proizvodnja poveava vrijednosti; u stvari
ona od razmjene oduzima cijenu za izdravanje jednog ili
vie radnika. Vrijednost se, dakle, ne formira niti se pove
ava proizvodnjom, nego potronjom, bilo da j e u pitanju
potronja koja otpada na radnika koji osigurava svoj op
stanak, na preduzetnika koji izvlai beneficije ili nekog iz
van proizvodnje koji kupuje: Poveanje prodajne vrijed
nosti, izazvano klasom neradnika, jeste posljedica troko
va oko radnika, a ne oko njegova rada. Za ovjeka koji tro
i a ne radi vai isto pravilo (65). Vrijednost se javlja ta
mo gdje su iezla dobra; a rad funkcionie kao potronja:
on stvara cijenu trokova ivota koje j e sam napravio.
To j e tano za poljoprivrednu proizvodnju. Radnik
koji kopa nema razliit status od onoga koji tka ili pre
vozi; on j e samo orue rada i obrade (66) orue ko
me j e potrebno izdravanje i koji ga dobij a od proizvoda
zemlje. Kao i u ostalim sluajevima, prihod od poljopriv
rednog rada tei da se izjednai sa trokovima tog izdra
vanja. Ipak, taj rad ima jednu privilegiju, ne ekonomsku
u sistemu razmjene nego fiziku, u domenu proizvod
nje dobara: a to j e da zemlja koja se obrauje prua mno
go veu koliinu dobara potrebnih za izdravanje nego to
j e potrebno obraivau. Kao plaeni rad, trud poljopriv
rednika j e isto tako negativan i izloen trokovima kao i rad
proizvoaa; ali kao fizika razmjena sa prirodom <67),
on podstie prirodu na ogromnu plodnost. I ako j e tano
da j e to obilje unaprijed raspodijeljeno na cijenu rada, sje
tvu i hranu za stoku, ipak emo nai klas tamo gdje smo
posijali samo zrno; a stoka se tovi ak i dok se odmara,
to se ne moe rei za balu svilene tkanine ili vune u ma-
gacinu (68). Poljoprivreda j e jedino podruje gdje pove
anje vrijednosti u proizvodnji nije ekvivalentno odrava
nju poljoprivrednika. To, u stvari, znai da postoji jedan
nevidljivi proizvoa koji ne trai naknadu. S njim j e po
ljoprivrednik udruen iako to ne zna. I dok poljoprivred
nik troi onoliko koliko zaradi, zahvaljujui njegovom koa
utoru, taj isti rad stvara dobra prema kojima e biti utvr
ena vrijednost; Poljoprivreda j e proizvodnja boanskog
karaktera u kojoj proizvoa uzima za ortaka samog tvorca
prirode, tvorca svih dobara i itavog bogatstva (69).
Stoga j e shvatljivo zato su Fiziokrati pridavali toliki
teorijski i praktini znaaj zemljinoj renti a ne poljopriv
rednom radu. To j e stoga to se ovaj poslednji nadoknauje
potronjom, a zemljina renta predstavlja, ili treba da
predstavlja, ist proizvod: koliinu dobara koje priroda
daje povrh onog to j e potrebno za izdravanje radnika i
onog to j e potrebno za proirenu reprodukciju. Takva
renta omoguava pretvaranje dobara u vrijednosti ili bogat
stvo. Ona snabdijeva svaki rad i potronju koja mu odgo
vara. Otuda dvije glavne tenje: staviti j oj na raspolaga
nje veliku koliinu novca kako bi mogla pothranjivati rad,
trgovinu i industriju; voditi rauna da bude zagarantovan
246 RIJ ECI I STVARI
RAZMJ ENA
247
avans to pripada zemlji, kako bi i dalje mogla proizvoditi.
Stoga e ekonomski i politiki program Fiziokrata nuno
sadravati: poveanje cijena poljoprivrednih proizvoda, ali
ne i zaradu onih koji obrauju zemlju; ubiranje svih po
reza od same zemljine rente; ukidanje monopolisanih
cijena i svih trgovakih privilegija (kako bi industrija i tr
govina, kontrolisani pomou konkurencije, odrali nuno
odgovarajue cijene); veliko vraanje novca zemlji u obli
ku avansa potrebnih za osiguranje buduih etvi.
itav sistem razmjene, sve skupo formiranje cijena,
povezuju se na tu neuravnoteenu, radikalnu i primitivnu
razmjenu koja se uspostavlja izmeu avansa vlasnika i
blagodarnosti prirode. J edino j e ta razmjena beneficirana i
samo u okviru tog istog profita mogu se izraunati tro
kovi svake druge razmjene, to jest pojava svakog elemen
ta bogatstva. Bilo bi netano rei da priroda spontano stva
ra vrijednosti; ali ona j e neiscrpan izvor dobara to ih raz
mjena pretvara u vrijednosti, iako ne bez trokova i po
tronje. Kene i njegovi uenici analizirali su bogatstva na
bazi onoga to se ulae u razmjenu to jest onog vika
koji postoji i koji nema nikakvu vrijednost, ali koji po
staje vrijednost ulazei u krug zamjena, u kome e morati
da plati svako pomjeranje i svako kretanje u obliku
zarade, hrane, ivotnih trokova, ukratko jednim dijelom
onog vika kome i sam pripada. Fiziokrati zapoinju anali
zu samom stvari koja j e oznaena vrijednou, ali koja je
postojala i prije sistema bogatstva. Isti j e sluaj i sa gra-
matiarima kad analiziraju rijei na osnovu korijena, ne
posrednog odnosa koji povezuje zvuk i stvar i sukcesivnih
apstrakcija pomou kojih taj korijen postaje imenica.
VI KORI ST
Analize Kondijaka, Galijanija, Graslena i Destita odgo
varaju gramatikoj teoriji reenice. Kao polaznu taku ona
bira ne ono to j e dato u sistemu razmjene, nego ono to
j e dobijeno: to je, dodue, ista stvar, ali gledana sa stano
vita onoga kome j e potrebna, koji j e trai i pristaje da
se odrekne onoga to posjeduje da bi dobavio to drugo to
smatra korisnijim i vrednijim. Fiziokrati i njihovi protiv
nici kreu se u istom teorijskom polju, ali suprotnim prav
cem: jedni se pitaju pod kakvim uslovima i uz koju ci-
248
RIJ ECI I STVARI
jenu dobro moe postati vrijednost u sistemu razmjene,
a drugi u kome sluaju se vrijednosni sud moe pretvo
riti u cijenu u tom istom sistemu razmjene. J asno j e za
to su analize fiziokrata i utilitarista esto veoma bliske, a
ponekad i komplementarne. Razumljivo j e zato su se na
Kantijona mogli pozivati: jedni, zbog njegove teorije o tri
zemljina prihoda i vanosti koje pripisuje zemlji; drugi,
zbog analize prometa i uloge koju daje novcu (70); takoe
j e shvatljivo zato j e Tirgo mogao biti vjeran fiziokratima
u djelu Stvaranje i raspodjela bogatstva, a veoma blizak
Galijaniju u Vrijednosti i Moneti.
Zamislimo naj rudimentarni ju situaciju razmjene: o
vjek koji posjeduje samo kukuruz i penicu, a drugi koji
ima vino i umu. J o ne postoji nikakva utvrena vrijed
nost, ni ekvivalencija, niti kakva zajednika mjera. Ipak,
ako su ljudi sjekli umu, ako su sijali i ubirali etvu, oni
0 tome svemu imaju odreen sud; bez ikakvog poreenja
oni procjenjuju da ito ili drva mogu zadovoljiti neku nji
hovu potrebu koja e im biti korisna: Rei da neto
vrijedi, znai da moe posluiti ili mi samo tako misli
mo u neku svrhu. Vrijednost je, dakle, zasnovana na ko
risti ili, to j e isto, na upotrebljivosti koju nosi u sebi
(71). Takav sud uvruje ono to Tirgo naziva procje-
njivaka vrijednost stvari (72). To j e apsolutna vrijednost,
j er se odnosi na svaku pojedinanu stvar bez uporeiva
nja sa drugom; ona je ipak relativna i promjenljiva, jer
se modifikuje prema apetitima, eljama ili potrebama ljudi.
Meutim, razmjena koja se vri na bazi te prvobitne
koristi nije obino svoenje na zajedniki imenitelj. Ona j e
stvaralac korisnog, jer prua mogunost da jedan prosu
di neto to j e za drugog do tada imalo veoma malo ko
risti. U tom trenutku postoje tri mogunosti: (1) ili viak
kod svakog, kako kae Kondijak (73) ono to nije ko
riteno ili to ne misli neposredno biti iskoriteno od
govara po koliini i kvalitetu potrebama drugog: sav vi
ak kod proizvoaa ita, u razmjeni, postaje koristan za
proizvoaa vina, i obrnuto; od tog momenta, ono to je
bilo korisno postaje totalno korisno stvaranjem simultanih
1 jednakih vrijednosti na svakoj strani; ono to j e u pro
cjeni jednog bilo beznaajno postaje vano kod drugog; a
kako j e situacija simetrina, procjenjivake vrijednosti au
tomatski postaju ekvivalentne; korist i cijene se podudara
ju bez ostatka; procjena se izjednaava sa vrednovanjem.
RAZMJ ENA
249
(2) I li, pak, viak kod jednog nije dovoljan za podmirenje
potreba drugog i zato e prvi voditi rauna da ne d sve
to ima; sauvae jedan dio da bi od nekog treeg dobio
onaj dodatak neophodan za njegovu potrebu; taj dio
koji njegov partner nastoji da svede na minimum, j er mu
je potreban itav viak prvoga pomae da se ustanove
cijene: vie se ne razmjenjuje viak ita za viak vina, nego
se nakon dueg cjenkanja daje toliko akova vina za toliko
vagona ita. Moe li se rei da onaj koji daje vie gubi u
razmjeni od vrijednosti onoga to j e posjedovao? Uopte
ne. Taj j e viak za njega beskoristan j er znai, da, poto ve
prihvata razmjenu, pridaje vie vanosti onome to dobija
od onog to ustupa. (3) Najzad, prema treoj hipotezi, ni
ta nije apsolutno suvino, ni za koga, j er svaki partner zna
da se moe koristiti, na due ili krae vrijeme, svime to
posjeduje: stanje potrebe j e opte i svaki dio vlasnitva
postaje bogatstvo. Od tog trenutka partneri mogu nita
ne razmjenjivati, ali svaki moe smatrati da bi mu dio
imetka onog dugog bio korisniji od njegovog vlastitog. I
jedan i drugi uspostavljaju i to svako za sebe, tj. prema
razliitom proraunu minimalnu nejednakost: toliko
mjerica kukuruza koje nemam, kae jedan, vrijedee za
mene malo vie nego toliko mjerica drveta; toliko i toliko
drveta, kae drugi, bie mi dragocjenije nego isto toliko
kukuruza. Te dvije procjenjivake nejednakosti definiu
za svakog relativnu vrijednost koju on pripisuje onome
to posjeduje i onome to jo ne posjeduje. Nema drugog
naina da se te dvije nejednakosti izjednae osim da se
izmeu njih uspostavi jednakost sljedeeg odnosa: do raz
mjene e doi kad odnos kukuruza prema drvetu za jed
nog postane jednak odnosu izmeu drveta i kukuruza za
drugog. Dok se procjenjivaka vrijednost definie samo
igrom potrebe i predmeta to jest na osnovu jedinstve
nog interesa pojedinca u procesu vrednovanja postoje
dva ovjeka koji uporeuju i etiri interesa to se porede;
ali oba pojedinana interesa svakog od dvojice partnera
bila su prethodno uporeena meusobno, a poslije toga
uporeuju se njihovi rezultati; tako se dolazi do prosje
ne procjenjivake vrijednosti; ta nejednakost odnosa o
moguava nam da tvrdimo, na prmijer, kako etiri mjerice
kukuruza i pet naramaka drva imaju istu razmjensku vri
jednost (74). Ali ta jednakost ne znai da se vri razmje
na izmeu jedne i druge koristi prema jednakim dijelovi
ma; tu se vri razmjena nejednakosti, to jest na obje stra
ne iako i jedan i drugi elemenat razmjene imaju svoju
vlastitu korist dobija se vie vrijednosti nego to se
posjedovalo. Umjesto dvije neposredne koristi, dobijamo
dvije druge, koje treba da zadovolje mnogo vee potrebe.
Takve analize ukazuju na ukrtanje vrijednosti i raz
mjene: ne bi dolo do razmjene da neposredne vrijednosti
nisu postojale to jest da u stvarima nije postojala od
lika koja j e njihova sluajna karakteristika i koja jedino
zavisi od ovjekove potrebe, kao to posljedica zavisi od
svog uzroka (75). Ali razmjena takoe stvara i vrijednost.
I to na dva naina. Ona ini korisnim stvari koje bi bez
nje imale veoma malu, ili, moda, nikakvu vrijednost: ta
dijamant moe vrijediti za ljude koji su gladni ili koji tre
ba da se obuku? Ali dovoljno j e da na svijetu postoji samo
jedna ena koja eli da se dopadne i samo jedna trgovina
koja j e u stanju da j oj pribavi taj dijamant pa da taj
dragi kamen postane za njegovog vlasnika, kome on ne
treba, indirektno bogatstvo;. . . za njega taj predmet dobi
ja prometnu vrijednost (76); tako e vlasnik moi za ono
to slui samo tome da bi blistalo da nabavi hranu: otuda
vanost luksuza (77), otuda injenica da, sa stanovita bo
gatstva, nema razlike izmeu potrebe, udobnosti i uiva
nja (78). S druge strane, razmjena stvara nov tip vrijed
nosti procjenjivaku vrijednost: razmjena stvara izme
u raznih oblika koristi reciproan odnos koji podvostru-
ava odnos prema obinoj potrebi. Ona taj odnos i moi-
fikuje: to J e stoga to u domenu procjene, tj. uporeiva
nja svake vrijednosti sa svima ostalim, najneznatniji novi
oblik koristi smanjuje relativnu vrijednost ve postojeih.
Cjelokupno bogatstvo se ne poveava, uprkos pojavi novih
predmeta koji mogu zadovoljiti potrebe: svaka proizvodnja
stvara nov poredak vrijednosti u odnosu na masu bogat
stva; prvobitni predmeti potrebe gube na vrijednosti da bi
u globalnoj masi ustupili mjesto novoj vrijednosti pred
meta za udobnost ili zabavu (79). Razmjena, dakle, pove
ava vrijednosti (stvarajui nove oblike korisnog koji, ma
kar indirektno, podmiruju izvjesne potrebe); ali razmje
na u isti mah smanjuje vrijednosti (jedne u odnosu na
druge u meusobnom poreenju). Pomou razmjene i
ono to nije korisno postaje korisno i, u istom srazmjeru,
najkorisnije postaje manje korisno. Takva j e konstitutivna
250 RIJ ECI I STVARI
funkcija razmjene u procesu stvaranja vrijednosti: ona da
j e cijenu svim stvarima i umanjuje svakoj pojedinoj.
Stoga j e jasno da su teorijski elementi isti i kod fi-
ziokrata i kod njihovih protivnika. Kostur osnovnih postav
ki j e isti: svako bogatstvo nastaje iz zemlje; vrijednost
predmeta j e vezana za razmjenu; novac vai kao predsta
va bogatstva u opticaju: opticaj mora biti to j e mogue
jednostavniji i kompletniji. Ali te postavke kod fiziokrata
i utilitarista su rasporeene u obrnutom poretku; pre
ma tome, ono to j e za jedne pozitivno, postaje za druge
negativno. Kondijak, Galijani i Graslen polaze od razmje
ne korisnih predmeta kao subjektivne i pozitivne osnove
svih vrijednosti; sve to zadovoljava neku potrebu ima,
dakle, vrijednost, a svaka transformacija ili promet koji
omoguavaju zadovoljenje to veeg broja potreba pred
stavlja samo vei skok vrijednosti: to poveanje i omogu
ava plaanje radnika, dajui im iz tog poveanja ekvi
valent za njihovo izdravanje. Ali svi ti pozitivni elementi
koji ine vrijednost poivaju na odreenom stanju ovje
kovih potreba, dakle na ogranienim mogunostima plod
nosti prirode. Za fiziokrate tu istu seriju datosti treba pre
i, ali u obrnutom pravcu: svaka promjena i svaki rad oko
proizvoda dobijenih iz zemlje plaaju se kao naknada za
izdravanje radnika; ti se trokovi stoga biljee kao uma
njena totalna vrijednost dobara; vrijednost nastaje tamo
gdje ima potronje. Stoga, da bi se vrijednost pojavila,
priroda treba da bude obdarena beskrajnom plodnou.
Sve to se primjeuje pozitivno i kao u obliku reljefa pri
prvom tumaenju, izgleda kao udubljenje i negativna vri
jednost pri drugom. Utilitaristi na artikulaciji razmjene
zasnivaju pripisivanje vrijednosti pojedinim stvarima; fi
ziokrati, meutim, postojanjem bogatstva objanjavaju
progresivno ralanjivanje vrijednosti. Ali i kod jednih i
kod drugih, teorija vrijednosti kao i teorija strukture u
istoriji prirode, povezuju momenat koji pripisuje i onaj
koji artikulise.
Moda j e bilo jednostavnije rei da fiziokrati pred
stavljaju zemljine posjednike, a utilitaristi trgovce
i. preduzetnike. Ovi prvi stoga vjeruju u poveanje vrijed
nosti kad doe do transformacije ili premijetanja prirod
nih proizvoda; oni su, dalje, bili zaokupljeni trinom eko
nomijom, u kojoj su potrebe i elje imale vrijednost zako
na. Fiziokrati su, meutim, vjerovali samo u poljoprivred
RAZMJ ENA 251
252
RIJ ECI I STVARI
nu proizvodnju i zahtijevali bolje nagraivanje u toj ob
lasti; kao posjednici, oni su zemljinoj renti pripisivali
prirodnu osnovanost, a teei ka politikoj vlasti, eljeli
su da ostanu jedini poreski obveznici, pa i nosioci prava
koja porez pretpostavlja. Svakako, u koherentnosti njiho
vih interesa mogu se otkriti sutinska ekonomska opredje
ljenja i jednih i drugih. Ali pripadnost nekoj drutvenoj
grupi moe uvijek objasniti zato pojedinac bira jedan si
stem miljenja, a ne drugi; ali uslov da taj sistem bude
miljen nikad se ne nalazi u postojanju te grupe. Ovdje
treba napraviti distinkciju izmeu dva oblika i dva nivoa
prouavanja. J edan bi bio neka vrsta ispitivanja mnijenja
0 tome ko j e u X V I I I vijeku bio fiziokrat, a ko antifizio-
krat; kakvi su bili interesi u pitanju; koji su bili elementi
1 argumenti politike; kako se odvijala borba za vlast. Dru
gi se, ne vodei rauna o linostima i njihovoj istoriji, sa
stoji u definisanju uslova pod kojima j e bilo moguno
misliti u koherentnim i simultanim oblicima fiziokrat-
sko i utilitaristiko znanje. Prva analiza upuuje na
doksologiju, dok se arheologija moe sluiti samo drugom.
V I I OPTA SLI KA
Opta organizovanost empirijskih redova moe sada
biti zacrtana u svojoj cjelini*).
Prije svega konstatovano j e da j e analiza bogatstva
svedena na istu konfiguraciju kao i istorija prirode i op
ta gramatika. Teorija vrijednosti zaista omoguava da
objasnimo (bilo pomou potrebe ili nedostatka, bilo pomo
u obilja prirode) kako izvjesni predmeti mogu stupiti u
sistem razmjene, kako u primitivnom gestu trampe pred
met moe biti ekvivalentan sa drugim, kako se procjena pr
voga moe prenijeti na procjenu drugoga po principu jed
nakosti (A i B imaju istu vrijednost) ili analogije (vrijed
nost A, koju ima roba mog partnera, u odnosu na moje
potrebe, analogna je, za njega, vrijednosti B koju ima mo
ja roba). Vrijednost, dakle, odgovara atributivnoj funkciji
koju u optoj gramatici osigurava glagol i koja, pravei
reenicu, ini prvi korak ka stvaranju jezika. Ali kad vred
novanje postaje procjenjivaka vrijednost, to jest kad se
ono definie i ograniava u okviru sistema konstituisanog
na osnovu svih moguih razmjena, tada j e svaka vrijed-
*) Vidi shemu na str. 262.
RAZMJ ENA
253
nost utvrena i artikulisana zahvaljujui svim ostalim: od
tog trenutka vrijednost omoguava artikulacionu ulogu
koju opta gramatika priznaje svim neverbalnim elementi
ma reenice (to jest imenicama i svim rijeima koje, otvo
reno ili skriveno, sadre nominalnu funkciju). U sistemu
razmjene, u tom mehanizmu koji svakom dijelu bogatstva
omoguava da oznaava druge ili da njima bude oznaen,
vrijednost j e u isti mah i glagol i imenica, snaga povezi
vanja i princip analize, pripisivanje i presjek. U analizi bo
gatstva, vrijednost, dakle, zauzima isti poloaj kao i struk
tura u istoriji prirode; kao i ova, ona istom operacijom
ujedinjuje funkciju koja omoguava da se jednom znaku
pripie obiljeje drugog, jednoj predstavi druga; isto tako,
ona omoguava artikulaciju elemenata koji obrazuju cje
linu predstave ili artikulaciju znakova to j e razbijaju.
Sa svoje strane, teorija novca i trgovine objanjava
kako neka materija moe dobiti znaajnu funkciju kad
slui kao stalno obiljeje za odreen predmet; ona takoe
objanjava (kroz trgovinu, poveanje ili smanjenje kolii
ne novca) kako se taj odnos izmeu znaka i onoga to j e
oznaeno moe izmijeniti, ali da nikad potpuno ne iezne,
kako isti monetarni elemenat moe oznaavati manje ili vi
e bogatstva, kako mu se znaenje pomjera, iri ili suava
u odnosu na vrijednosti koje j e prinuen da predstavlja.
Teorija cijene odgovara, stoga, onome to j e u optoj gra
matici analiza korjenova i jezika akcije (funkcija obiljea
vanja) i onome to se javlja kao tropa i promjena znae
nja (funkcija derivacije). I novac, kao i rijei, ima ulogu
obiljeavanja, ali on -ne prestaje ni da oscilira oko svoje
vertikalne osovine, prema kojoj su variranja cijena u odno
su na prvobitno formiranje odnosa izmeu metala i bogat
stva isto to i retorika pomjeranja u odnosu na prvobitnu
vrijednost verbalnih znakova. Ali i vie od toga, obezbjeu-
jui na osnovu vlastitih mogunosti oznaavanje bogatstva,
fiksiranje cijena, izmeu nominalnih vrijednosti, osiroma
enje i obogaenje nacija, novac u odnosu na bogatstvo
funkcionie kao obiljeje u odnosu na prirodna bia: on
omoguava da im se nametne posebno obiljeje i da im
se odredi samo provizorno mjesto u prostoru koji j e za
sada definisan sveukupnou stvari i znakova kojim raspo
laemo. Teorija novca i cijene zauzima u analizi bogatstva
isto mjesto kao i teorija obiljeja u istoriji prirode. Kao i
ova posljednja, ona spaja u okviru iste funkcije mogunost
254
RIJ ECI I STVARI
davanja znaka stvarima, predstavljanja jedne stvari po
mou druge i mogunost pomjeranja znaka u odnosu na
ono to obiljeava.
Ove etiri funkcije koje po svojim posebnim svojst
vima definiu verbalni znak i izdvajaju ga izmeu svih
ostalih znakova koje predstava moe predoiti, nalaze se
i u teorijskom sistemu znakova istorije prirode i u prak
tinoj upotrebi novanih znakova. Domen bogatstva, do
men ljudskih bia formira se i otkriva utoliko ukoliko se
izmeu predmeta potrebe, izmeu pojedinca, uspostavljaju
sistemi znakova koji omoguavaju oznaavanje jednih pred
stava pomou drugih, derivaciju predstava koje znae, u
odnosu na one koje su oznaene, artikulaciju onog to j e
predstavljeno, pripisivanje jednih predstava drugim. U
tom smislu moe se rei da za misao klasicizma sistemi
istorije prirode i teorije novca ili trgovine imaju iste uslo-
ve nastanka kao i sam jezik. To znai dvije stvari: prije-
svega da poredak u prirodi i poredak u domenu bogatstva,
za misao klasicizma, postoje na isti nain kao i sistem pred
stava koji se formira pomou rijei; zatim, rijei obrazuju
dovoljno privilegovan sistem znakova da bi istorija priro
de ako j e dobro stvorena i novac ako j e dobro
kontrolisan mogli funkcionisati poput jezika. Ono to
j e algebra u odnosu na mathesis, to su znaci, a posebno
rijei, u odnosu na taksinomiju: konstituisanje i oevidno
ispoljavanje reda stvari.
Ipak postoji jedna krupna razlika koja onemoguava
da klasifikacija bude spontani jezik prirode, a cijena pri
rodni govor bogatstva, tavie, postoje dvije razlike, od
kojih jedna dozvoljava razlikovanje domena verbalnih zna
kova od domena bogatstva ili prirodnih bia, a druga omo
guava razlikovanje teorije od istorije prirode kao i od is
torije vrijednosti i cijena.
etiri momenta koji definiu sutinske funkcije jezi
ka (pripadanje, artikulacija, oznaavanje i derivacija) so
lidno su povezani meusobno j er se pozivaju jedni na
druge od onog trenutka kada se s glagolom prekorauje
prag jezika. Ali u stvarnom nastanku jezika, kretanje se
ne vri u istom pravcu ni sa istom strogou: od prvobit
nih obiljeavanja, ovjekova imaginacija (prema podneb
lju u kome ivi, uslovima ivota, osjeanjima i strastima,
prema ivotnom iskustvu) podstie stvaranje derivacija ko
je se razlikuju prema pojedinim narodima i koje, svakako,
RAZMJ ENA
255
objanjavaju pored raznovrsnosti jezika relativnu ne
stabilnost svakog. U jednom trenutku te derivacije i u okvi
ru jednog posebnog jezika, ljudima stoji na raspolaganju
izvjesna suma rijei, imenice koje se artikuliu jedne pre
ma drugoj i meusobno ukrtaju svoje predstave; ali takva
analiza j e u tolikoj mjeri nesavrena, ona ostavlja toliko
nepreciznosti i toliko prekoraenja da za iste predstave
ljudi upotrebljavaju razliite reenice: njihovo razmilja
nje nije sauvano od greaka. Izmeu oznaavanja i deri
vacije mnogobrojna su pomjeranja imaginacije; izmeu
artikulacije i pripadanja proteu se zablude razmiljanja.
Stoga se na potisnutom horizontu jezika projicira ideja
jednog univerzalnog jezika u kome bi se reprezentativna
vrijednost rijei sasvim jasno mogla fiksirati, vrsto za
snovati i lako priznati kako bi razmiljanje moglo donijeti
odluku u punoj svjetlosti istine o bilo kojoj reenici po
mou tog jezika seljaci bi mogli lake prosuivati o istini
stvari nego to to sad ine filozofi (80); taj savreno
jasni jezik omoguio bi stvaranje savreno jasnog govora;
sam po sebi, taj jezik bi bio Ars combinatoria. Stoga i
upotreba svakog jezika treba da bude popraena jednom
Enciklopedijom koja bi definisala polje znaenja rijei,
propisala najprirodnija stanja, ocrtala dozvoljena pomjera
nja znanja, kodifikovala odnose bliskosti i slinosti. Rje
nik j e napravljen da bi kontrolisao igru deriviranih zna
enja u odnosu na prvobitno oznaavanje rijei, isto kao
to j e i univerzalni jezik stvoren da bi kontrolisao, na
osnovu jedne dobro utvrene artikulacije, greke miljenja
pri donoenju suda. Ars combinatoria i Enciklopedija su
podjednako odgovorne zbog nesavrenstva postojeeg j e
zika.
Istorija prirode, poto ve mora da bude nauka, pro
met bogatstva, poto j e to institucija koju su stvorili ljudi
i stavili j e pod kontrolu, moraju izbjei tim opasnostima
inherentnim svakom spontanom jeziku. Izmeu artikula
cije i pripisivanja u domeriu istorije prirode ne moe biti
greka, j er se struktura ispoljava u neposrednoj vidlji
vosti; nema ni imaginarnih pomjeranja, ni lanih slinosti,
ni nepotrebne bliskosti na osnovu koje bi neko tano ozna
eno prirodno bie bilo rasporeeno u sferu koja nije nje
gova, zbog toga to j e osobina utvrena bilo na osnovu
koherentnosti sistema, bilo na osnovu nepogreivosti siste
ma. Struktura i osobina obezbjeuju teorijsko zatvaranje
256
RIJ ECI I STVARI
onoga to u jeziku ostaje otvoreno i podstiu stvaranje
umjetnikih projekata koji su u sutini nedovreni. Isto
kao to vrijednost, koja od procjenjivake automatski po
staje prometna, i novac, koji svojim porastom ili padom
izaziva ali i ograniava oscilaciju cijena, garantuju izrav
navanje artikulacije i prisvajanja, oznaavanja i deriva
cije. Vrijednost i cijene obezbjeuju praktino zatvaranje
segmenata koji u jeziku ostaju otvoreni. Struktura omo
guava da se istorija prirode odmah nae u sferi kombi
natorike, a osobina j oj omoguava da za bia i njihove sli
nosti stvori tanu i definitivnu poetiku. Vrijednost kombi-
nuje bogatstva jedna s drugim, a novac omoguava njiho
vu stvarnu razmjenu. Tamo gdje neuredni poredak jezika
implicira kontinuiran odnos prema umjetnosti i njenom
beskrajnom naporu, poredak u prirodi i u domenu bogat
stva ispoljava se u istom i jednostavnom postojanju
strukture i obiljeja, vrijednosti i novca.
Ipak, treba napomenuti da se prirodni poredak formu-
lie u teoriji koja vai kao tano tumaenje neke serije ili
neke stvarne tabele: stoga j e struktura bia istovremeno
i neposredna forma vidljivog i njena artikulacija; isto tako
osobina obiljeava i lokalizuje jednim istim potezom. Na
protiv, procjenjivaka vrijednost postaje prometna tek na
kon odreenih promjena. Prvobitni odnos izmeu metala i
robe tek postepeno postaje cijena koja varira. U prvom slu
aju u pitanju j e tana podudarnost izmeu prisvajanja i
artikulacije, obiljeavanja i derivacije; u drugom prelazak
vezan 7a prirodu stvari i ljudsku djelatnost. Sa jezikom
sistem znakova prima se pasivno i nesavreno; jedino ga
moe usavriti umjetnost: stoga j e teorija jezika odmah
normativnog karaktera. I storija prirode, da bi oznaila
bia, stvara sistem znakova koji j e ovjek proizveo, um
noio i izmijenio; teorija bogatstva j e u cijelosti vezana za
politiku.
Meutim, druge dvije strane osnovnog kvadrata ostaju
otvorene. Kako j e moguno da obiljeavanje (kao jedin
stven i precizan in) omogui artikulaciju prirode, bogat
stva i predstava? Kako j e openito moguno da se dva
suprotna segmenta (suda i znaenja za jezik, strukture i
osobine za istoriju prirode, vrijednosti i cijene za teoriju
bogatstva) odnose jedan na drugi i tako omogue jezik,
stvaranje sistema u prirodi i neprekinut krug bogatstva?
Upravo tu treba pretpostaviti da predstave lie jedna na
RAZMJ ENA
257
drugu i da u mati jedna drugu dozivaju; tu su i prirodna
bia u odnosu bliskosti i slinosti, i ljudske potrebe su
primjerene jedna drugoj i trae da budu zadovoljene. Sklop
predstava, neprekinuta traka bia i obilja prirode uvijek su
neophodni kad treba stvoriti jezik ili istoriju prirode, kad
treba omoguiti bogatstvo i njegovu upotrebu. Continuum
predstave i bia, ontologija negativno definisana kao od
sustvo nitavila, opta reprezentativnost bia i bie ispo-
ljeno prisustvom predstave sve to ini dio jedinstvene
konfiguracije klasicistike epistem. U tom principu kon
tinuiteta moguno j e prepoznati snaan metafiziki mo-
menat misli X VI I i X V I I I vijeka (to omoguava da oblik
reenice dobije efektivni smisao, da se struktura organi-
zuje kao osobina, a vrijednost stvari izrazi pomou cije
ne); dok odnosi izmeu artikulacije i prisvajanja, obilje
avanja i derivacije (to s jedne strane stvara sud, a s dru
ge smisao, strukturu i osobinu, vrijednost i cijenu) de
finiu snaan nauni momenat te misli (to ini mogu
nim gramatiku, istoriju prirode, nauku o bogatstvu). Dovo
enje u red empirijskog fonda vezano j e na taj nain za
ontologiju, koja je karakteristina za misao klasicizma; ta
misao se, u stvari, od poetka nalazi u okviru ontologije,
koja postaje prozirna zahvaljujui injenici da izmeu bia
i predstave nema jaza; ona j e u samoj predstavi osvijet
ljena injenicom da degaira sadraj bia.
to se tie izmjene do koje j e dolo krajem X V I I I
vijeka u itavoj zapadnoj epistem, mogue ju j e okarakte-
risati tvrdnjom da se snaan nauni momenat konstituisao
tamo gdje j e u klasicistikoj epistem vladao snaan me
tafiziki period. Naprotiv, izdvojilo se znaajno filozofsko
podruje tamo gdje j e klasicizam postavio najsolidnije epi
stemoloke brave. I zaista, analiza proizvodnje, kao pr o
jekat nove politike ekonomije, imala je prije svega cilj
da analizira odnos izmeu vrijednosti i cijene; pojmovi kao
to su organizam i organizacija, metodi uporedne anato
mije, ukratko sve teme iz biologije koja se raala obja
njavaju kako strukture posmatranja kod pojedinaca mo
gu vaiti i kao opte karakteristike rodova, porodica i og
ranaka. Najzad, da bi se ujedinile formalne odlike jezika
(njegova sposobnost da formira reenice) i smisao koji pri
pada rijeima, filologija prouava ne vie reprezentativ
ne funkcije govora, nego zbir morfolokih konstanti podre
enih istoriji. Filologija, biologija i politika ekonomija ne
17
258
RIJ ECI I STVARI
konstituiu se umjesto Opte gramatike, I storije prirode ili
Analize bogatstva, nego u domenu gdje takva znanja nisu
postojala, u podruju koje j e ostalo neispisano, u dubini
brazde koja razdvaja njihove velike teorijske segmente i
koja se ispunjava bukom ontolokog sadraja. Predmet
znanja X I X vijeka formira se upravo tamo gdje j e zau ta
la klasicistika punoa bia.
I obrnuto, nov filozofski prostor otvara se tamo gdje
se razbijaju prediheti klasicistikog znanja. Momenat pri
pisivanja (kao oblik suda) i momenat artikulacije (kao op-
ti presjek bia) razdvajaju se i stvaraju problem odnosa
izmeu apofantike logike i formalne ontologije; razdvaja
ju se i prvobitno oznaavanje i derivacija i tako otvaraju
prostor za pitanje odnosa izvornog smisla i istorije. Tako
su ustolieni veliki sistemi moderne filozofske misli. J ed
ni istrauju odnos izmeu logike i ontologije i, stupajui
putevima formalizacije, suoavaju se, u novom obliku, s
problemom mathesis. Drugi ispituju odnos znaenja i vre
mena; oni zapoinju traenje koje uopte ne moe biti za
vreno, i iznose na vidjelo teme i metode interpretacije.
Svakako, sutinsko filozofsko pitanje koje se tu moe for-
mulisati odnosi se na ta dva oblika misli. Naravno, arheo
logija ne moe rei da li j e takav odnos mogu ni kako se
moe zasnovati; ali ona moe ukazati na podruje u kome
se on moe formirati, gdje epistem modeme filozofije po
kuava da pronae svoje jedinstvo i na kojoj taki znanja
ona pronalazi svoj najiri prostor: na tom mjestu spaja se
formalno (apofantike logike i ontologije) sa znaenjskim,
koje proizilazi iz interpretacije. Sutinski, problem misli
klasicizma nalazi se u odnosu izmeu imena i poretka
u otkrivanju nomenklature kao taksinomije ili u formu-
lisanju sistema znakova koji bi bio razumljiv u kontinuite
tu bia. Ono to modema misao dovodi u pitanje, to je
odnos izmeu smisla i oblika istine i oblika bia; na hori
zontu nae misli vlada govor moda nedokuiv govor
koji bi u isti mah bio i ontologija i semantika. Struktu
ralizam nije nova metoda; on j e samo probuena i nemir
na svijest modernog znanja.
V I I I ELJ A I PREDSTAVA
Ljudi X V I I i X V I I I vijeka nisu razmiljali o bogatstvu,
prirodi il i jeziku u duhu iskustva koje su naslijedili od
RAZMJ ENA
259
prolih epoha niti u pravcu onog to j e uskoro bilo otkri
veno. Oni su o tome razmiljali na osnovu optih principa
koji su propisivali ne samo koncepte i metode, nego i de-
finisali izvjestan nain bivanja jezika, pojedinca ili pred
meta potrebe i elje. Taj nain bivanja to j e predstava.
Od tog trenutka dolazi do izraaja itav jedan zajedniki
teren na kome istorija nauka figurira kao povrinski e-
fekat. To ne znai da j e ubudue moemo zanemariti, nego
da se rasuivanje o istorijskom karakteru znanja ne moe
vie zadovoljiti stupnjevitim hodom saznanja kroz razli
ite vremenske periode. Saznanja, u stvari, nisu fenomeni
naslea ni tradicije i nemogue j e iskazati ta ih j e uini
lo moguim izlaganjem onoga to j e bilo ranije poznato i
to su ona, kako se to kae, donijela novo. Istorija zna
nja stvara se na osnovu svega to j e bilo savremeno tom
znanju, i to ne kao reciproni uticaj, nego kao uslovnost
i vremenski konstituisana apriomost. Samo u tom smislu
arheologija moe konstatovati postojanje opte gramatike;
samo tako ona moe otvoriti prostor bez pukotina u kome
e istorija nauka, ideja i shvatanja moi da likuje.
Ako su analize predstave, jezika, prirodnog poretka
i bogatstva savreno koherentne i homogene, meu njima
ipak postoji duboki nesklad. To j e stoga to predstava dik
tira naia postojanja i jezika i pojedinca i prirode i same
potrebe. Analiza predstave ima stoga presudnu vrijednost
za sve empirijske domene. itav klasicistiki sistem po
retka, itava ona opsena taksinomija koja omoguava sa
znanja o stvarima na osnovu njihovih slinosti odvija se
u prostoru otvorenom sebi samoj pomou predstave koja
se sama predstavlja. I bie i Isto imaju svoje odreeno
mjesto. J ezik j e samo predstava rijei; priroda j e samo
predstava bia; a potrebna j e samo predstava potrebe.
Kraj klasicistike misli i epistem koja j e omoguila na
stanak opte gramatike, istorije prirode i nauke o bogat
stvu koincidira sa povlaenjem predstave ili sa oslo
baanjem, u odnosu na predstavu, jezik, ivo bie i po
trebu. Mrani ali uporni duh naroda koji se slui jezikom,
grubost i neprestani napori u ivotu, podm uk l a snaga po
trebe sve to izmie nainu na koji se stvara predstava.
A ova j e uvijek podvostruena, ograniena, okruena, mo
da i mistifikovana, u svakom sluaju podreena vanjskom
naletu slobode, elje ili volje koji se izdaju kao metafizi
ko nalije svijesti. Neto kao htijenje iz koga moda pro-
17*
260
RIJ ECI I STVARI
izilazi jedna nova snaga modernog iskustva: ono tu pred
stavu moda i konstituie dajui, u svatom sluaju, znak
da se zavrava period klasicizma, a s njim i vladavina
reprezentativnog govora, dinastija predstave koja samu se
be oznaava i u svom prodiranju u domenu rijei iska
zuje uspavani poredak stvari.
Taj obrt datira od markiza de Sada. Taj neumorni
napor ispoljava nestabilnu ravnoteu izmeu zakona (izu
zev zakona elje) i pedantnog rasporeda diskurzivne pred
stave. Govorni poredak u toj ravnotei nalazi i svoju gra
nicu i svoj zakon, ali on posjeduje i snagu kojom se pro
tee do onog to njim rukovodi. U tome sigurno lei na
elo libertinaa, onog koji se u zapadnom svijetu javio
kao posljednji (poslije njega zapoelo j e doba seksualno
sti): liberten je onaj koji, podloan svim udima elje i
svakom njenom kapricu, moe ali i treba da njen najsitniji
detalj osvijetli lucidnom predstavom izazvanom svjesnim
naporom volje. Postoji striktan poredak libertenskog i
vota: svaka predstava mora da odmah oivi u samoj elji,
kao to i svaka elja treba da se ispolji u istom svjetlu
reprezentativnog govora. Otuda ona stroga sukcesija sce
na (scena j e kod Sada rastrojstvo podeeno prema pred
stavi), a u okviru scene paljiva ravnotea izmeu kom
binatorike tijela i sklopa razloga. Moda se listina i ili-
jeta, na poetku moderne kulture, nalaze u istom poloaju
kao i Don K ihot na granici izmeu renesanse i klasicizma.
Servantesov junak, tumaei odnose u svijetu, i jeziku ona
ko kako se to radilo u X VI vijeku, otkrivajui igrom sli
nosti dvorce tamo gdje su bile krme i dame gdje su bile
seoske djevojke, zatvarao se, a da toga nije bio ni svje
stan, u istu predstavu. Ali poto j e ta predstava potova
la samo zakon slinosti, ona se morala ispoljiti kao ob
lik kominog buncanja. Ali u drugom dijelu romana Don
Kihot nalazi pravu istinu i pravi zakon svijeta; on vie
nema ta da oekuje od te knjige u kojoj se rodio, koju
nije itao, ali ijim se tokom morao kretati; to j e sudbi
na koju su mu nametnuli drugi. Bilo mu j e dovoljno da
ivi u dvorcu u kome je, nakon sumanutog prodora u svi
jet iste predstave, najzad postao obina i jedinstvena li
nost usred artificijelne predstave. Likovi markiza de Sada
odgovaraju mu na drugom kraju klasicizma, to jest na po
etku njegove propasti. To vie nije ironini trijumf pred
stave nad slinou, to j e mrano i ponovljeno nasilje elje
RAZMJ ENA
261
koja probija granice predstave. istina bi odgovarala dru
gom dijelu Don Kihota. Ona j e neodreen predmet elje
ije j e i pravo porijeklo, kao to j e i Don Kihot, uprkos
svojoj volji, predmet predstave, to u stvari jeste u dubi
ni svog bia. Kod istine elja i predstava meusobno ko
municiraju prisustvom Drugog, koji junakinju zamilja
kao predmet elje, dok ona sama zna samo za vanjski,
daleki i sleeni oblik elje. U tome j e njena nesrea. Nje
na nevinost ostaje izmeu elje i predstave. ilijeta je,
meutim, subjekat svih moguih elja, ali te elje se bez
ostatka ponavljaju u predstavi na kojoj se razumski pre
tvaraju u govor i scene. Na taj nain tokom itave njene
ivotne prie, ispunjene eljom, nasiljem, divljanjem i smr
u, razvija se blistava slika predstave. Ali ta slika j e tako
blijeda, tako providna za sve figure elje koje se u nioj go
milaju i mnoe jedino pomou njihove kombinatorike, da
j e isto tako besmislena kao i slika Don Kihota, kada je,
na osnovu slinosti, vjerovao da ide putevima izmeu svi
jeta i knjiga, dok se gubio u lavirintu vlastitih predstava.
ilijeta dovodi do krajnjih granica dimenzije onog to je
predstavljeno da bi na povrinu izbile, bez i najmanje gre
ke, bez preutkivanja, bez vela, sve mogunosti elje.
Eto na osnovu ega ta pria zatvara epohu klasicizma
kao to ju j e Don Kihot otvorio. I ako j e tano da j e to
posljednji govor savremen Rusou i Rasinu, ako j e to po
sljednji govor koji pokuava da predstavi, to jest imenu
je, zna se da on u isti mah reducira tu ceremoniju na ono
to j e najtanije (on stvari naziva njihovim pravim ime
nom, razbijajui tako itav retoriki prostor), ali ga i prp-
duava do u beskraj (imenujui sve, ne zaboravljajui ni
najmanju mogunost, j er ih sve nabraja zahvaljujui uni
verzalnom obiljeju elje). Markiz de Sad dopro j e do
krajnjih granica klasicistikog govora i misli. On caruje
tano na njihovoj granici. Poev od njega, nasilje, ivot i
smrt, elja i seksualnost razapee iznad predstave ogrom
nu mreu sjenki koju mi sada pokuavamo da pohvatamo
onako kako moemo, naim govorom, naom slobodom i na
om milju. Ali naa misao je tako kratkog dometa, naa
sloboda tako potinjena, a na govor 'tako izlizan, da smo
prisiljeni da shvatimo da ta sjenka koja se provlai ispod
njih predstavlja ogromnu neprijatnost s kojom smo su
oeni. Uspjeh ilijete uvijek se nalazi u predjelima samo
e. Takav uspjeh nema granica.
XVII i XVIII vijek
262 RIJ ECI I STVARI
0. O.i O pi ti gr easti k *
?* * ' pr i r oda
B.l Anal 1 bogBtgtTa
XI X vijek
G L A V A S E D M A
GRANICE PREDSTAVE
I DOBA I STORI J E
Posljednje godine XVI I I vijeka prekinute su diskonti-
nuitetom slinim onome koji je poetkom XVI I vijeka
razbio misao renesanse. Tada su se velike cirkulame figu
re, u koje je bila zatvorena slinost, razmjestile i otvo
rile kako bi se mogla razviti tabela slinosti; ta se tabela
sada ponovo rui, a znanje je pronalo nove prostore. Taj
je iskontinuitet isto tako zagonetan u svom principu u
svoj prvobitnoj rastrzanosti, kao i onaj koji je razdvajao
Paracelsove krugove od kartezijanskog reda. Odakle potie
ta iznenadna i neoekivana mobilnost epistemolokih po-
mjeranja, skretanje pozitiviteta i uz to duboka promiena
njihovog n, ma postojanja? Kako je moguno da se mi
sao otrgne od podruja u kome je nekad prebivala ti.
od opte gramatike, istorije prirode, bogatstva i da skre
ne u zabludu, himeru i ne-znanje sve ono to je, dvadeset
godina ranije, bilo postavljeno i utvreno u svijetlim pro
storima saznanja? Kakvi dogaaji i kakvi zakoni diktiraju
takve promjene koje tvrde da se stvari ne mogu ni po-
smatrati, ni opisati, ni iskazati, ni okarakterisati, ni klasi-
tikovati, ni saznati na isti nain i da se u meuprostoru
rijeci ili u njihovoj providnosti ne nalazi vie ni bogat
stvo, ni zivo bie, ni govor, kao predmeti saznanja, nego
sasvim drukija bia? Za arheologiju znanja, taj duboki
otvor u mrei kontinuiteta, ako treba da bude paljivo
analiziran, ne moe biti objanjen, pa ak ni obuhva
en, jednom jedinstvenom rijeju. To je jedan radikalan
preokret koji se odvija na itavoj vidljivoj povrini zna
nja i iji se znaci, potresi i efekti mogu pratiti u svim po
jedinanim fazama. J edino misao, hvatajui sama sebe u
korijenu svoje istorije, moe osnovano zakljuiti ta je u
svojoj osnovi bila istina tog preokreta.
Arheologija mora slijediti vanjske manifestacije po
kreta; ona e obrazloiti nain na koji su se mijenjale kon
figuracije svojstvene svakom pozitivitetu (ona e, na prim
jer, analizirati, kad je u pitanju gramatika, gubljenje pri
mame uloge imenice i nova znaenja sistema fleksije^ isto
tako u domenu ivih bia potinjenost obiljeja funk
ciji); ona e analizirati promjene empirijskih datosti koji
ma je ispunjen pozitivitet (potinjenost jezika govoru,
proizvodnje bogatstvu); ona e prouavati meusobna po-
mjeranja pozitivitet (na primjer, novi odnosi izmeu bio
logije, nauke o jeziku i ekonomije); najzad, i naroito,
ona e pokazati da opti prostor znanja nije prostor iden
tinosti i razlika, ne-kvantitativnih redova, univerzalnih ka-
rakterizacija, opte taksinomije, mathesis nemjerljivog,
nego da je to prostor stvoren od organizovanosti, tj. inter
nih odnosa meu elementima iji zbir osigurava funkciju;
ona e pokazati da je ta organizovanost diskontinuirana,
da ne formira tabelu simultanosti koja bi bila bez pukoti
ne, nego da u samoj toj skupini ima organizovanih cjelina
koje su istog nivoa, dok se druge spajaju u serije ili li
nearne redove. Na taj nain, kao principi organizovanosti,
javljaju se Analogija i Sukcesija: veza izmeu pojedinih
organizovanih cjelina vie ne moe biti identinost dvaju
ili vie elemenata, nego identinost odnosa meu elemen
tima (gdje komponenta vidljivog ne igra nikakvu ulogu) i
funkcijama koje iz njih proizilaze. tavie, ako se desi da
se te cjeline nau jedna uz drugu zbog izuzetno velikog bro
ja analogija, to nee biti zbog toga to zauzimaju meusob
no bliska mjesta u klasifikacionom prostoru, nego zato
to su obrazovane u isto vrijeme, odnosno neposredno je
dna iza druge u sukcesivnom nizu. Dok se u klasicistikoj
misli hronoloki slijed samo rasprostirao u prethodno stvo
renom prostoru tabele na kojoj su unaprijed bile predstav
ljene sve mogunosti, odsad e slinosti, koje se javljaju u
isti mah i koje simultano moemo posmatrati u prostoru,
biti samo oblici postavljeni i fiksirani sukcesijom koja
proizilazi iz uzastopnih analogija. Klasicistiki poredak
operisao je u stalnom prostoru sa identinostima i razlika
ma koje su razdvajale i spajale stvari: takav poredak su
vereno je vladao, ali uvijek u neto drukijem obliku i pod
razliitim zakonima, nad ljudskim govorom, slikom pri
26 6 RI J ECI I STVARI
GRANI CE PREDSTAVE
267
rodnih bia i razmjenom bogatstva. Poev od XI X vijeka,
istorija e u okviru vremenske serije razviti analogije koje
meusobno pribliavaju razliite organizovane cjeline. Ta
e istorija postepeno nametnuti svoje zakone analizi pro
izvodnje, analizi organizovanih bia i, najzad, lingvistikih
grupa. I storija omoguava stvaranje analognih organizo
vanih cjelina isto kao to je i poredak otvorio put sukce
sivnim identinostima i razlikama.
Ali, jasno je da se istorija u ovom sluaju ne moe
shvatiti kao zbirka injeninih sukcesija u kojoj se na
laze injenice onakve kako su konstituisane. To je sutin
ski oblik postojanja empirijskih datosti, ono to ih afir-
mie, situira, razmjeta i raspodjeluje u prostoru znanja
radi eventualnog saznanja ili mogue nauke. I kao to po
redak u klasicistikoj misli nije bio vidljiva harmonija
stvari, niti njihova regularnost, ni simetrija podeena i
konstatovana, nego sam prostor njihova bia i ono to ih
je, prije svakog efektivnog saznanja, uvrtavalo u domen
znanja, isto tako i I storija, poev od XI X vijeka, definie
mjesto nastanka empirijske datosti, to jest prostor izvan
svake utvrene hronologije u kome ta datost poprima
sebi svojstveno bie. Stoga se sigurno I storija tako rano
podijelila, na osnovu jedne dvosmislenosti koja se ne mo
e ukrotiti, na empirijsku nauku o dogaajima i onaj su
tinski nain postojanja koji pripisuje sudbinu svim ivim
biima pa i ljudima kao posebnim stvorenjima. I storija
je, zna se, najeruditskiji, najobavjeteniji, najbudniji i
moda najzatrpaniji domen naeg sjeanja; ali to je isto
tako i izvor sa koga dolaze do postojanja i do kratkotraj
nog sjaja sva bia. Nain postojanja svega to je dato u
iskustvu, I storija je postala nezaobilazna za nau misao.
U tome se ona nita ne razlikuje od klasicistikog Poretka.
I on se mogao uspostaviti u okviru koncentrisanog zna
nja, ali on je u sutini znaio prostor u kome je svako
bie dolazilo do saznanja. Klasicistika metafizika je
upravo bila situirana u tom razmaku izmeu reda i Po
retka, klasifikacije i I dentinosti, prirodnih bia i Priro
de; ukratko, izmeu percepcije (ili imaginacije) ljudi i
shvatanja, odnosno boije volje. Filozofija XI X vijeka na
la je svoje podruje izmeu istorije i I storije, dogaaja i
Porijekla, evolucije i prvog raskida od izvora, zaborava i
Povratka. Ona, dakle, nije vie Metafizika, osim ukoliko
nije Pamenje, i nuno je uputila misao prema pitanju:
268
RI J ECI I STVARI
ta za neku misao znai imati istoriju? To e pitanje ne
umorno pritiskati filozofiju od Hegela do Niea i dalje.
U tome ne treba gledati kraj jedne autonomne filozofske
refleksije, koja je jo odve mlada i ponosna da bi se
iskljuivo okrenula prema onome to je bilo reeno prije
nje. Nemojmo u tome traiti ni izgovor da bismo optuili
jednu misao nesposobnu da se sama odri, prisiljenu da
se oslanja na ve dovren misaoni sistem. Dovoljno je u
tome prepoznati filozofiju odvojenu od odreene meta
fizike, jer se nalazi izvan okvira poretka, ali ukljuena u
vrijeme, u njegov tok, u njegova vraanja, jer je obuhva
ena nainom postojanja I storije.
Ali treba se malo podrobnije osvrnuti na ono to se
desilo na prelazu izmeu XVI I I i XI X vijeka, na tom pre
okretu prebrzo formulisanom kao skok od Poretka do
I storije, i na toj sutinskoj izmjeni pozitiviteta, koji je to
kom sto pedeset godina otvorio prostore mnogim susjedr
pim disciplinama analizi predstava, optoj gramatici,
istoriji prirode, razmiljanju o bogatstvu i trgovini. Kako
su govor, tabela i razmjena, kao naini rasporeivanja
empirijskog svijeta, bili jednostavno izbrisani? U kom
drugom prostoru i prema kakvim figurama su se smjestili
i meusobno rasporedili rijei, bia, predmeti potrebe?
Kakav novi oblik bivanja su morali dobiti da bi sve te
promjene bile omoguene i da bi se za svega nekoliko
godina pojavile nauke s kojima smo se ve od poetka
XI X vijeka sasvim familijarizovali, kao to su filologija,
biologija, politika ekonomija? Ako su se ti novi domeni
znanja mogli konstituisati u prolom vijeku, to je stoga
to nam je malo vie objektivnosti u saznanjima, tanosti
u posmatranju, strogosti u rasuivanju, organizacije u
istraivanju i naunom informisanju sve to potpomog
nuto sa malo sree i genija, uz nekoliko uspjenih otkri
a pomoglo da izaemo iz preistorijskog doba u kome
je nauka jo mucala sa Gramatikom Por-Roajala, Lineo-
vim klasifikacijama i teorijama o trgovini i zemljoradnji.
Ali ako se sa stanovita racionalnosti saznanja moe go
voriti o preistoriji, u vezi sa pozitivitetom se moe govo
riti samo o istoriji. I zaista je trebalo da doe do tako
snanog pokreta, jednog od najradikalnijih koji je potre
sao zapadnu kulturu, da bi se pozitivitet klasicizma razbio
i da bi se konstituisao jedan novi iz koga'mi jo nismo
sasvim izali.
GRANI CE PREDSTAVE
269
Taj pokret, sigurno zato to smo i mi njim obuhva
eni, dobrim dijelom izmie naoj kontroli. Njegova dale-
kosenost, dubina slojeva koje je potresao, toliki broj po-
zitiviteta koje je razbio i ponovo stvorio, izvanredna sna
ga koja mu je omoguila da se za svega nekoliko godina
ovlada itavim prostorom kulture sve to moe biti pro
cijenjeno i odmjereno tek nakon gotovo beskrajnog istra
ivanja koje bi obuhvatalo samo bie modernog doba.
Konstituisanje tolikog broja pozitivnih nauka, pojava lite
rature, orijentisanje filozofije prema vlastitoj budunosti,
pojava istorije kao nauke i kao naina postojanja empi
rijskog svijeta sve su to znaci jednog dubokog raskida;
znaci razasuti po prostoru znanja koje moemo primije
titi zahvaljujui stvaranju filologije, politike ekonomije
ili biologije. I u hronologiji je dolo do disperzije: dodue,
itav pokret moemo situirati u period s tano oznae
nim granicama (izmeu 1775. i 1825), ali u okviru tog pe
rioda postoje takoe dvije faze koje se smjenjuju izmeu
1795 1800. U prvoj fazi sutinski nain postojanja pozi-
tiviteta se ne mijenja; ljudsko bogatstvo, vrste u prirodi,
rijei od kojih su sastavljeni jezici, ostali su i dalje ono
to su bili u doba klasicizma: podvostruene predstave,'
predstave ija je uloga da oznae druge predstave, da ih
analiziraju, da ih ponovo komponuju ili dekomponuju
kako bi u njima izazvali sa sistemom njihovih iden
tinosti i njihovih razlika utvrivanje opteg principa
reda. Tek u drugoj fazi rijei, klase i bogatstvo dobie takav
oblik ispoljavanja koji vie nee biti kompatibilan sa obli
kom predstave. Naprotiv, konfiguracija pozitiviteta se iz
mijenila vrlo rano, jo od analiza Adama Smita, A.-L. de
isjea ili Vik dAzira (Vicq dAzyr) do vremena Dona ili
Anketil - Diperona (Anquetil - Duperron). I zmijenio se na
in na koji u okviru svake konfiguracije funkcioniu re
prezentativni elementi, nain na koji oni obezbjeuju nji
hovu dvostruku ulogu oznaavanja i artikulacije, na koji
oni uspijevaju pomou uporeenja da uspostave
poredak. Tu prvu fazu emo analizirati u sljedeem po
glavlju.
270
RI J ECI I STVARI
I I MJ ERA RADA
Rado se tvrdi da je Adam Smit osnovao modernu po
litiku ekonomiju, ili ukratko ekonomiju, uvodei u do-
men refleksije do tada nepoznat pojam rada. Tako su jed
nim potezom sve stare analize novca, trgovine i razmjene
6ile proglaene preistorijskim naunim disciplinama, izu
zev, moda, jedino fiziokratije, kojoj se odalo priznanje
da je bar pokuala da napravi analizu poljoprivredne pro
izvodnje. Tano je da Adam Smit odmah na poetku po
vezuje pojam bogatstva sa pojmom rada: Godinji rad
jedne nacije predstavlja prvobitni fond koji za godinu da
na potronje obezbjeuje sve potrebne stvari za ivot; te
stvari su ili gotov proizvod rada ili su kupljene pomou
tog proizvoda (1); tano je, takoe, da Smit pominje i
upotrebnu vrijednost stvari kojima se slui ovjek, kao
i prometnu vrijednost kojom se izraava koliina rada
potrebnog za proizvodnju. Vrijednost neke robe za onog
koji je posjeduje i koji ne misli da se njom koristi ili je
sam troi, nego namjerava da je razmijeni za neku dru
gu robu, ravna je onoj koliini rada koja vlasniku omo
guava da tu robu nabavi (2). Doista, razlika u analizama
Smita, Tirgoa ili Kantijona je manja nego to se vjeruje,
ili, pak, ona se sastoji u onome to nam se ini. Od Kan
tijona, a i prije njega, savreno se razlikovala upotrebna
od prometne vrijednosti; od Kantijona se upotrebljava i
izraz koliina vremena kojim se mjeri prometna vrijed
nost. Ali koliina vremena koju deifrujemo u samom
predmetu bila je samo mjerni instrumenat, istovremeno
relativan i svodljiv. Rad jednog ovjeka vrijedio je, u
stvari, onoliko koliko vrijedi hrana potrebna za izdrava
nje njega i porodice, za ono vrijeme dok traje posao (3).
Tako da u krajnjoj instanci potreba hrana, odjea i
stan definie apsolutnu mjeru cijena na tritu. U toku
itavog klasicizma, potreba je mjerilo ekvivalentnosti, a
upotrebna vrijednost slui kao idealna referenca za pro
metne vrijednosti. Hrana, dakle, utvruje cijene, a poljo
privredna proizvodnja, ito i zemlja imaju privilegije koje
im svi priznaju.
Adam Smit, dakle, nije izmislio rad kao ekonomski
pojam, jer ga ve nalazimo i kod Kantijona, kod Kenea,
kod Kondijaka. Cak mu i ne daje ni novu ulogu, jer se
i on njim slui kao mjerom za promentu vrijednost: Rad
GRANI CE PREDSTAVE
271
je stvarna mjera vrijednosti, koja se moe razmijeniti za
svaku robu (4). Smit je za rad rezervisao funkciju ana
lize bogatstva koje se razmjenjuje. Ta analiza nije vie
puki momenat koji razmjenu svodi na potrebu (i trgo
vinu na prvobitni oblik trampe); ona otkriva nesvodljive,
nezaobilazne i apsolutne mjerne jedinice. Zato ni bogat
stvo ne formira neki unutranji poredak ekvivalentnih vri
jednosti pukim uporeivanjem predmeta za razmjenu ni
procjenom pojedinanih sposobnosti da predstave pred
met potrebe (u krajnjoj instanci, osnovni predmet hra
nu); bogatstvo se ralanjuje prema jedinicama vremena
koje su ga stvorile. Bogatstvo je uvijek reprezentativni
elemenat koji funkcionie: ali ono to reprezentuje nije
elja nego rad.
Ali tu odmah iskrsavaju dvije primjedbe: kako rad
moe biti fiksna mjera za prirodnu cijenu stvari dok i
sam ima cijenu koja je promjenljiva? Kako rad moe
biti nezaobilazna jedinica poto se i sam mijenja i poto u
razvitku proizvodnje postaje stalno produktivniji i stalno
sve vie rasparan? Ali upravo kroz te primjedbe i, reklo
bi se, njihovim posredstvom, moe se jasno sagledati ne-
svodljivost rada i njegov prvobitni karakter. Doista, na
svijetu ima podruja i perioda kad je rad skup: tada su
radnici malobrojni a nadnice visoke; na drugom mjestu
ili u drugo vrijeme, radne snage ima u izobilju, slabo je
rasporeena i rad je jeftin. Ali ono to se u tim oscilacija
ma mijenja, to je koliina hrane koja se moe pribaviti
za jedan radni dan; ako ima malo robe, a mnogo potro
aa, jedinica rada bie nagraena samo malom kolii
nom odgovarajuih namirnica; rad e, naprotiv, biti dobro
plaen ako namirnica ima u velikim koliinama. To su,
dakle, samo posljedice odreenog stanja na tritu; sam
rad, sati provedeni na poslu, napori i umor su u svakom
sluaju isti. Najzad, to se osjea vea potreba za radom,
proizvodi su sve skuplji. I ste koliine rada su uvijek iste
za onog koji radi (5).
I pak moe se rei da rad nije isti, jer za proizvod
nju istog predmeta trebae, u zavisnosti od usavrenosti
proizvodnje (to jest od podjele rada), raunati na dui
ili krai rok. Ali, istinu govorei, pri tome se ne mijenja
rad sam po- sebi, nego odnos rada i proizvodnje. Rad,
shvaen kao nadnica, napor i umor, predstavlja fiksan
brojitelj: mijenja se samo imenitelj (broj proizvedenih
272
RI J ECI I STVARI
predmeta). Radnik, koji bi sam trebalo da obavi osamna
est razliitih operacija potrebnih za proizvodnju igle, na
pravio bi ih, moda, najvie dvadesetak u toku itavog
dana. Ali deset radnika, od kojih bi svaki izvrio po dvije
operacije, mogli bi proizvesti 48 hiljada igala u toku da
na; kako na svakog radnika otpada desetina proizvodnje,
moe se smatrati da svaki proizvodi 4.800 igala dnevno
(6). Ovdje je proizvodna mo rada umnoena; u okviru
iste jedinice rada (jedan radni dan), poveao se broj pro
izvedenih predmeta; njihova prometna vrijednost e opa
sti, tt> jest svaki radnik e moi kupiti proporcionalno
manju koliinu rada. Rad se nije smanjio u odnosu na
stvari, nego su se stvari smanjile u odnosu na jedinicu
rada.
I stina je da je razmjena uslovljena naim potreba
ma. Bez njih ne bi bilo ni trgovine ni rada, kao ni podjele
rada, koji proizvodnju ini produktivnijom. Naprotiv, po
trebe, kad su zadovoljene, sputavaju rad i njegovo usa
vravanje: Poto razmjena diktira podjelu rada, povea
vanje te podjele mora biti ogranieno opsegom same raz
mjene ili rasprostranjenou trita (7). Potrebe i raz
mjena proizvoda koja odgovara tim potrebama ostaju kao
trajni princip ekonomije: to je njen pokreta i njen ok
vir; rad i njegova podjela samo su posljedice tog prin
cipa. Ali u okviru razmjene, na nivou ekvivalentnosti, mje
ra kojom se utvruju jednakosti i razlike nije istog ka
raktera kao i potreba. Ona tu nije vezana za puku elju
pojedinca, niti se mijenja sa njom. To je apsolutna mje
ra, ako pod tim podrazumijevamo da ona ne zavisi od
ljudskog srca niti ovjekovih apetita; ona se njima na
mee spolja: to je njihovo vrijeme i njihov trud. U od
nosu na prethodnike, analiza Adama Smita predstavlja
sutinski preokret: ona pravi razliku izmeu razloga raz
mjene i mjere predmeta koji se moe razmjenjivati, pri
rode razmijenjene robe i jedinica koje omoguavaju nje
no ralanjivanje. Razmjena se vri zato to postoji potre
ba i predmeti koji nam trebaju, ali poredak razmjene,
njihova hijerarhija i razlike koje dolaze do izraaja utvr
uju se na osnovu jedinica rada koje su utroene oko
odreenog proizvoda. Ako je za ovjekovo iskustvo na
nivou koji se stalno zove psihologija ono to razmjenju
je ono to mu je neophodno, prijatno i ugodno, za
ekonomistu je ono to cirkulie u obliku stvari samo rad.
GRANI CE PREDSTAVE
273
Ne predmeti kojim se podmiruju potrebe, nego vrijeme
i napor transformisan, sakriven, zaboravljen.
Taj preokret ima veliki znaaj. Dodue, Adam Smit
jo uvijek analizira, kao i njegovi prethodnici, ona pod
ruja pozitivi teta koja su se u XVI I I vijeku zvala bo
gatstvo. Pod tim on takoe podrazumijeva predmete po
trebe dakle predmete koji u sebi nose odreen oblik
predstave koji sami sebe predstavljaju u procesu raz
mjene. Ali u okviru tog podvostruavanja i 'adi podea
vanja normi, jedinica i mjera razmjene, Smit formulie
princip reda koji se ne moe svesti na analizu predstave:
on iznosi na svjetlost dana rad, to jest napor i vrijeme,
taj radni dan koji istovremeno razdvaja i troi ovjekov
ivot. Ekvivalentnost predmeta elje nije uspostavljena
posredstvom drugih predmeta ili drugih elja, nego pre
laskom na neto to im je krajnje heterogeno. Ako u bo
gatstvu postoji poredak, tj. da se za jedan predmet mo
e kupiti drugi, ako zlato vrijedi dva puta vie nego sre
bro, to nije stoga to ljudi imaju sline ukuse, niti otud
to na isti nain osjeaju glad, nego zato to su svi pod
loni vremenu, naporu, umoru i, u krajnjoj liniji, smrti.
Ljudi vre razmjenu zato to osjeaju potrebe i imaju
elje, ali oni tu razmjenu mogu izvriti i urediti zato to
su podloni vremenu i velikoj vanjskoj fatalnosti. Sama
plodnost rada nije toliko zavisna od line vjetine ili od
proraunate koristi; ona je takoe zasnovana na uslovima
koji su izvan nje: napredak industrije, podjela rada na
umni i fiziki. I z toga se vidi na koji nain refleksija o
bogatstvu poinje, od Adama Smita, da prekorauje pro
stor koji joj je bio odreen u doba klasicizma. Tada je
bila smjetena u samoj ideologiji u samoj analizi
predstave; ubudue ona e se pozivati na oba domena
koji izbjegavaju i oblike i zakone dekompozicije ideja:
s jedne strane, ona je usmjerena ka antropologiji, koja do
vodi u pitanje sutinu ovjeka (njegovu konamost, nje
gov odnos prema vremenu, neminovnost smrti) i predmet
u koji ulae svoj ivot i svoj trud iako u tome ne moe
prepoznati predmet svoje neposredne potrebe; s druge
strane, ona ukazuje na mogunost politike ekonomije, ko
ja se vie bavila prouavanjem razmjene bogatstva (i
predstavama na kojim je ono zasnovano), nego njegovim
stvarnim proizvoenjem: oblicima rada i kapitala. Pre
ma tome, jasno je kako e se ideologija i analiza pred
18
274
RI J ECI I STVARI
stava izmeu tih novostvorenih pozitiviteta antropolo
gije, koja govori o ovjeku stranom samom sebi, i ekono
mije, koja govori o mehanizmu izvan ljudske svijesti
svesti na psihologiju, dok se pred njom i protiv nje ire
dimenzije jedne mogue istorije. Poev od Smita, vrijeme
nee biti shvaeno kao ciklina izmjena siromaenja i bo
gaenja, niti kao linearno narastanje vjete politike koja,
poveavajui koliinu novca u opticaju, intenzivira pro
izvodnju bre nego to die cijene. Vrijeme e biti unu
tranja mjera jedne organizacije koja narasta prema vla
stitoj nunosti i razvija se prema autonomnim zakonima,
to jest vrijeme kapitala i reima proizvodnje.
I I I ORGANI ZACI J A BI A
U domenu istorije prirode, modifikacije koje smo
konstatovali u periodu izmeu 1775. i 1795. pripadaju istom
tipu. Ono to se tie principa klasifikacije ne dovodi se
uopte u pitanje: cilj klasifikacije je da utvrdi osobine
po kojima se jedinke i vrste grupiu u ire jedinice i po
kojima se te jedinice meusobno razlikuju te im omogu
avaju da se uvrste u tabelu gdje e jedinke i grupe, po
znate ili nepoznate, moi da pronau svoje mjesto. Te oso
bine se utvruju prema sveoptoj predstavi o jedinkama;
osobine su i analiza jedinki i stoga omoguuju konstitui-
sanje poretka. Opti principi taksinomije, oni po kojima
su ureeni sistemi Tumefora i Linea, kao i Adansonova
metoda, nastavljaju i dalje da vrijede i za A.-L. de isjea,
Vik dAzira, Lamarka i Kandola. Meutim, i tehnika koja
omoguava da se utvrde osobine, i odnos izmeu vidljivih
struktura, i kriteriji identinosti izmijenjeni su isto kao
to je Adam Smit izmijenio odnose izmeu potrebe i ci
jene. Tokom itavog XVI I I vijeka klasifikatori su utvri
vali osobine na osnovu poreenja vidljivih struktura, i to
dovoenjem u vezu elemenata koji su bili homogeni, jer
je svaki mogao da predstavlja sve ostale: jedina razlika
je bila u tome to su za sistematiare reprezentativni ele
menti bili fiksirani unaprijed, dok su se za metodiare po
stepeno izdvajali tokom progresivnog suoavanja. Ali pre-
laz sa opisane strukture na klasifikatorsko obiljeje odvi
jao se samo na nivou reprezentativnih funkcija koje je vid
ljivi predmet vrio u odnosu na samog sebe. Od de isjea,
GRANI CE PREDSTAVE
275
Lamarka i Vik dAzira, osobina ili preobraaj strukture u
osobinu zasniva se na principu stranom domenu vidljivog,
na internom principu nesvodljivom na recipronu igru
predstava. Taj princip (kome u ekonomiji odgovara rad)
jeste organizacija. Kao osnova taksinomije, organizacija se
ispoljava u etiri razliita oblika.
1. Prije svega u obliku hijerarhije osobina. Ako vrste
ne rasporeujemo jedne pored drugih i prema njihovim
raznolikostima, nego ako prihvatimo njihovo grupisanje
kako bismo odmah ograniili polje istraivanja onakvo
kakvo nam namee evidentnost (kao to su za biljke
itarice, dikotiledone, krstaice, mahunarke; ili za ivotinje
gliste, ribe, ptice, etvoronoci), zapaamo da su izvjes
ne osobine apsolutno konstantne i prisutne kod svih rodo
va. Meu te osobine ubrajamo poloaj pranika, njihov
odnos prema tuku, oblik krunice sa pranicima, broj re-
njeva meu kojima se nalazi klica sjemena. I druge oso
bine su veoma este u pojedinim porodicama, ali nisu tako
postojane; one se odnose na manje vane organe (broj
latica, cvijet sa ili bez krunice, postojanje aice i tuka
ili njihovo odsustvo): tu je rije o sekundarnim osobina
ma. Najzad, osobine koje po vanosti dolaze na tree mje
sto ponekad su konstantne, a ponekad promjenljive (mo-
nofilna ili polifilna struktura aice, broj kuita u plodu,
raspored cvjetova i listova, vrsta stabljike); takve osobine
nisu dovoljne za definisanje porodice ili reda. Ne zato to
ne bi bile sposobne, ako bismo ih primijenili na sve vrste,
da obrazuju cjeline koje bi imale opti karakter, nego zato
to se ne odnose na ono to je bitno u nekoj grupi ivih
bia. Svaka velika porodica u prirodi ima svoje odlike po
kojima se definie, a osobine po kojima ih prepoznajemo
najblie su sutinskim karakteristikama svake jedinke: ta
ko, na primjer, poto je razmnoavanje biljke njena naj
vanija funkcija, i embrion e biti njen najvaniji dio, pa
se biljke i mogu podijeliti na tri vrste: akotiledone, mono-
kotiledone i dikotiledone. Na osnovu tih bitnih primarnih
osobina, doi e do izraaja druge, koj e unijeti nove,
finije, distinkcije. Vidimo, dakle, da se osobina ne odreuje
prema vidljivoj strukturi jedinke ili obiljejima za koja
moemo tvrditi da postoje ili ne; osobina se temelji na
postojanju funkcija bitnih za svako ivo bie, kao i na
znaajnim odnosima koji ne proizilaze iz puke deskripcije.
18*
276
RI J EI I STVARI
2. Osobine jedinki su, dakle, vezane za funkcije. U
izvjesnom smislu to.znai povratak na staru teoriju o obi
ljejima i oznakama, prema kojoj svako bie nosi znak
onoga to je kod njega najhitnije na najistaknutijem mje
stu. Ali u ovom sluaju vani odnosi su samo oni koji iz
raavaju funkcionalnu zavisnost. Ako je broj kotiledona
presudan za klasifikaciju biljaka, onda je to stoga to ko-
tiledoni imaju odreenu ulogu pri razmnoavanju biljke i
to su na taj nain vezani za njenu itavu unutranju or
ganizaciju; oni oznaavaju funkciju koja uslovljava samu
sutinu jedinke (8). I sto tako Vik DAzir je i za ivotinje
pokazao da su najznaajnije funkcije ishrane; zbog toga
postoje konstantni odnosi izmeu strukture zuba meso
dera i njihovih miia, njihovih prstiju i noktiju, stoma
ka i crijeva (9). Prema tome, osobina se ne utvruje u
odnosu koji vidljivo odrava prema samom sebi; osobina
je samo vidljiva taka jedne kompleksne i hijerarhijske
organizacije u kojoj funkcija igra sutinsku ulogu komande
i odreivanja. Osobina nije znaajna zato to esto dolazi
do izraaja u strukturama koje posmatramo. Mi je tako
esto susreemo zato to je funkcionalno vana. I , kao to
kae Kivje, rezimirajui djelo posljednjih velikih metodi-
ara njegovog vijeka, to se vie pribliavamo najoptijim
klasama, osobine koje ostaju kao zajedniko obiljeje bi
vaju sve konstantnije; a poto su najkonstantniji odnosi
oni koji su vezani za najznaajnije dijelove, raspored oso
bina je izvren prema tim najznaajnijim dijelovima... Na
taj nain i metod je sasvim prirodan, jer vodi rauna o
vanosti pojedinih organa (10).
3. U takvim uslovima shvatljivo je kako je pojam i
vota postao neophodan za obrazovanje reda prirodnih bi
a. Znaaj tog pojma je dvostruk: prije svega trebalo je u
dubini tijela pohvatati odnose to povezuju povrinske or
gane sa onima ije postojanje i skriveni oblik obezbjeuju
bitne funkcije organizma. Tako tor (Storr) predlae da
se sisari klasifikuju prema rasporedu i obliku noktiju, jer
to najbolje ukazuje na nain kretanja i mogunost mije
njanja sredine. A nain kretanja je opet vezan za vrstu is
hrane i razne organe sistema za varenje (11). tavie, mo
e se desiti da su najznaajnije osobine istovremeno i naj
skrivenije. Ve smo meu biljkama utvrdili da cvjetovi i
plodovi najvidljiviji dijelovi biljke nisu najznaajniji
elementi, nego da je to embrionalni aparat i organi kao
GRANI CE PREDSTAVE
277
to su kotiledoni. Ta pojava je jo ea kod ivotinja.
tor je mislio da bi velike klase trebalo definisati prema
oblicima krvotoka, a Lamark, koji sam nije praktikovao
seciranje, za ivotinje nieg reda odbija svaki princip kla
sifikacije koji se ne bi oslanjao na neki vidljiv oblik: po-
smatranje zglavaka na tijelu i udovima kod ljuskara na
velo je sve prirodoslovce da ih gledaju kao insekte, pa sam
i ja dugo zadrao takvo miljenje. Ali poto je prihvaeno
da je organizacija najhitnije obiljeje koje nas uvodi u me
todiko i prirodno razvrstavanje ivotinja i meu njima
utvruje prave odnose, iz toga proizilazi da I juskari, po
to diu iskljuivo na krge kao i koljke, i poto, kao i
one, imaju miiavo srce, moraju biti rasporeeni odmah
iza njih, a ispred pauka i insekata, kod kojih nije ista ta
kva organizacija (12). Klasifikovati ne znai vie upui
vati vidljivo na samo sebe, ostavljajui da jedan eleme-
nat predstavi druge; klasifikovati znai upuivati vidljivo
na nevidljivo kao njegov duboki smisao, a zatim izai iz te
tajanstvene arhitekture prema oevidnim znacima koji se
nalaze na povrini tijela. Kao to je govorio Pinel u svom
prirodoslovnom djelu, ako se drimo vanjskih obiljeja
koja nam namee nomenklatura, zar time ne zatvaramo
najplodniji izvor saznanja i odbijamo, tako rei, da otvo
rimo veliku knjigu prirode koju kanimo da nauimo (13).
Odsada obiljeje dobija svoju staru ulogu vidljivog znaka
usmjerenog prema skrivenim dubinama; ali ono to obi
ljeava nije neki tajanstveni tekst, prikrivena rije ili sli
nost odve dragocjena da bi mogla biti izloena; to je ko
herentna cjelina jedne organizacije koja u svom jedinstve
nom tkivu obuhvata i vidljivo i nevidljivo.
4. Paralelizam izmeu klasifikacije i nomenklature
razrjeava se sam po sebi. Sve dok se klasifikacija sasto
jala u presjeku koji je postepeno bio stavljen u okvire
vidljivog prostora, bilo je shvatljivo da razgranienje i ime
novanje mogu biti izvreni u isti mah. Problem imena i
problem roda bili su izomorfni. Ali sada, poto se na os
novu same osobine ne moe izvriti klasifikacija a da se
ne pribjegne unutranjoj organizaciji jedinke, razlikova
nje se ne vri prema istim kriterijima niti se pri tome
obavljaju iste operacije kao kad je u pitanju imenovanje.
Da bismo dokuili one sutinske skupine koje povezuju
prirodna bia, treba prei itav unutranji prostor, od naj
skrivenijih organa koji obavljaju glavne funkcije do povr
278
RI J ECI I STVARI
inskih organa. Naprotiv, dobra nomenklatura e se s la
koom razvijati na ravnoj povrini tabele: od vidljive oso
bine jedinke treba samo stii do rubrike u kojoj se nalazi
ime roda i vrste. I zmeu prostora organizacije i nomen
klature postoji sutinsko razmimoilaenje; umjesto da se
podudaraju, oni stoje jedan iznad drugog. U taki gdje se
dodiruju nalazi se vidljivo obiljeje, koje ukazuje na du
binsku funkciju a istovremeno omoguava da se odredi
ime jedinke. Tu distinkciju, koja je za nekoliko godina
okrnjila istoriju prirode i ugrozila prioritet taksinomije, du
gujemo Lamarkovom geniju. U preliminarnoj raspravi dje
la Flore franaise (Francuska flora) on je suprotstavio
dvije radikalne distinkcije u botanici: determinaciju, ko
ja primjenjuje pravila analize i omoguava da se ime
pronae pomou jednostavnog binarnog metoda (ili je
osobina- koju ispitujemo prisutna i tada je rasporeu
jemo na desnu stranu tabele; ili je odsutna traimo je
na lijevoj strani; tako se operacija ponavlja do posljednjeg
odreenja), i pronalazak stvarnih odnosa slinosti koja
pretpostavlja ispitivanje cjelokupne organizacije vrsta (14).
Tako ime i rodovi, obiljeavanje i klasifikovanje, jezik i
priroda prestaju da se ravnopravno ukrtaju. Red rijei i
poredak bia presijecaju se u jednoj vjetaki odreenoj
taki. Njihova stara bliskost na koju se oslanjala istorija
prirode u doba klasicizma poinje da se razbija. Poinje
se govoriti o. stvarima koje se nalaze u nekom prostoru
gdje nema rijei. Uvaavajui, jo dosta rano, takvu distink
ciju, Lamark je zatvorio epohu istorije prirode i radikal
nim potezima otvorio doba biologije.
Pojam organizacije postojao je jo u XVI I I vijeku;
isto tako ni u analizi bogatstva pojam rada nije izmiljen
nakon svretka klasicizma. Ali je organizacija tada ozna
avala odreen nain stvaranja kompleksnih jedinki na
osnovu elementarnih jedinica. Line je, na primjer, razli
kovao jukstapoziciju koja izraava proces uveavanja mi
nerala i uzimanje hrane kao proces rasta i ishrane bi
ljaka i ivotinja (15). Bone ie suprotstavljao agregat vr
stih neorganizovanih tijela od sastava vrstih organizo-
vanih, koji obuhvata gotovo beskrajan broj dijelova, flu
idnih i vrstih (16). Ali takav pojam organizacije nije ni
kad posluio, prije kraja XVI I I vijeka, da se zanuje je
dan prirodni poredak, da definie svoj prostor ili da raz
granii svoje figure. Tek u djelima isjea, Vik d'Azira i
GRANI CE PREDSTAVE
279
Lamarka on dolazi do izraaja kao metod pri karakteriza-
ciji: on stvara meusobnu podreenost osobina i vee ih
za funkcije. On ih rasporeuje prema unutranjoj i vanj
skoj arhitekturi, prema vidljivoj i nevidljivoj. On ih raz
mjeta u prostoru koji nije prostor rijei, govora i jezika.
On se, dakle, ne zadovoljava time da oznai neku kategori
ju bia ili samo granicu u taksinomijskom prostoru. On za
odreena bia definie unutranji zakon koji omoguava da
njihove pojedine strukture dobiju vrijednost osobine. Or
ganizacija je smjetena upravo izmeu struktura koje ar-
tikuliu i osobina koje odreuju tu ona otvara dubok,
unutranji i sutinski prostor.
Ta znaajna promjena deava se jo uvijek u isto-
riji prirode: ona modifikuje metode i tehnike taksinomije,
ali ne osporava sutinske uslove njenog mogueg nastanka;
ona se jo ne mijea u nain postojanja jednog prirodnog
poretka. Ali zato povlai jednu krupnu posljedicu: radi-
kalizaciju podjele izmeu organskog i neorganskog. U ta
beli koju je stvorila istorija prirode, organizovane i ne-
organizovane jedinice bile su razvrstane u dvije kategori
je; one su se ukrtale, ali se nisu podudarale, sa opozici
jom izmeu ivog i neivog. Od onog trenutka kad organi
zacija postane koncept na kome se zasniva prirodna ka-
rakterizacija i omogui prelaz od vidljive strukture ka oz
naavanju, ona sama mora prestati da bude puko obiljeje.
Ona krui oko taksinomijskog prostora u koji se bila smje
stila i sad prua mogunost za nove klasifikacije. Samim
tim opozicija izmeu organskog i neorganskog postaje su
tinska. I, zaista, poev od perioda 1775 1795. iezava
stara trolana i etvorolana artikulacija; suprotstavlja
nje organskog i anorganskog ne zamjenjuje u potpunosti
tu artikulaciju, ona je prije svega ini nemogunom na
meui drugu podjelu, na drugom nivou i u drugom pod
ruju. Palas (Pallas) i Lamark (17) formuliu tu veliku
dihotomiju s kojom se podudara suprotnost izmeu i
vog i neivog. Postoje samo dva carstva u prirodi pi
e Vik dAzir 1786. godine jedno ivi, a drugo je lieno
ivota (18). Organsko postaje ono to je ivo, a ivo je
ono to proizvodi, rastui i obnavljajui se; anorgansko
je neivo, to jest ono to se ne razvija i to se ne obnavlja;
ono je na granici ivota inertno i neplodno, to jest
smrt. A ako je vezano za ivot to je kao ono to tei da
ga uniti i ubije. U svim ivim biima postoje dvije mo
280
RI J ECI I STVARI
ne sile, vrlo razliite i uvijek u meusobnom sukobu, tako
da svaka ponitava rezultate koje jedna uspije da stvo
ri (19). Sada se vidi kako razbijanjem slike o istoriji pri
rode postaje mogue neto kao to je biologija, i kako u
Biaovim (Bichat) analizama dolazi do izraaja fundamen
talna opozicija izmeu ivota i smrti. To svakako nee zna
iti pobjedu, manje ili vie stalnu, vitalizma nad meha
nizmom: vitalizam i njegov napor za definisanjem speci
finosti ivota predstavlja samo povran rezultat tih arheo
lokih dogaaja.
I V FLEKSI J A RI J ECI
Tanu repliku tih dogaaja nalazimo u podruju je-
zikih analiza. Ali oni tu dobijaju znatno diskretniji oblik
i mnogo sporiju hronologiju. Za to postoji i razlog koji
nije teko otkriti: u itavom klasicizmu jezik je bio po
stavljen i miljen kao govor, to jest kao spontana analiza
predstave. Od svih kvantitativnih oblika, jezik je bio naj
dublje vezan za samo gibanje predstave. I u toj mjeri je
jezik bio dublje usaen u predstavu i njen nain postoja
nja nego ostali misaoni poreci koje je stvarala klasifikaci
ja bia ili razmjena bogatstva. Tehnike izmjene, kao one
koje su pogodile mjeru prometnih vrijednosti ili postupke
karakterizacije, bile su dovoljne da znatno promijene ana
lizu bogatstva ili istoriju prirode. Da bi i nauka o jeziku
doivjela tako znaajne promjene, trebalo je da doe do
dubljih potresa sposobnih da izmijene i samo bie pred
stava u zapadnoj kulturi. Kao to se teorija imenice u XVI I
i XVI I I vijeku nalazila uz samu predstavu i time do iz
vjesne mjere diktirala analizu struktura i osobina ivih
bia, zatim analizu cijena i vrijednosti dobara, isto tako
krajem klasicizma ona se najdue odrava i razbija se tek
kasnije, kad se i sama predstava mijenja u dubini svog
arheolokog statusa.
Do poetka XI X vijeka analiza jezika pokazuje tek
neznatne izmjene. Rijei se ispituju na osnovu njihove re
prezentativne vrijednosti, kao moguni elementi govora
koji im propisuje isti nain postojanja. I pak, taj repre
zentativni sadraj se vie ne analizira u okvirima to ga
pribliavaju aspolutnom porijeklu, bilo da je ono mitsko
ili ne. U optoj gramatici rijei su, u najistijem obliku,
bile nosioci znaenja manje ili vie skrivenog, manje ili
vie izvedenog, ali iji je prvobitni razlog postojanja bio u
izvornom oznaavanju. Svaki jezik, makako kompleksan,
nalazio se u procjepu koji su jednom zauvijek stvorili ar
haini krikovi. Granine slinosti sa drugim jezicima
bliske sonornosti koje upuuju na slina znaenja bile
su zabiljeene i sakupljene samo da bi potvrdile vertikalni
odnos svakog jezika sa njegovim duboko usaenim, go
tovo nijemim vrijednostima. U posljednjoj etvrti XVI I I
vijeka horizontalno poreenje jezika dobija jednu novu
funkciju: ono vie ne omoguava da saznamo koliko svaki
jezik u sebi uva sjeanja na pretke, ni kakve su oblike
prije Vavilona utisnute u zvunost njegovih rijei; ali ono
omoguava da se ocijeni do koje granice jezici meusob
no lie, kolika je uestalost njihovih slinosti i u kolikoj
mjeri su jezici meusobno prozirni. Otuda velike konfron
tacije razliitih jezika do kojih dolazi krajem vijeka, a e
sto pod pritiskom politikih motiva, kao to je pokuaj u
Rusiji (20) da se utvrdi broj jezika u Carevini. U Petro-
gradu 1787. godine izdana je i prva knjiga djela Glossarium
comparativum totius orbis; ono se odnosi na 279 jezika:
171 iz Azije, 55 iz Evrope, 30 iz Afrike, 23 iz Amerike (21).
Ta uporeivanja su vrena iskljuivo u funkciji reprezen
tativnih sadraja. Konfrontira se jedno isto znaenjsko
jezgro koje slui kao invarijant sa rijeima koje ga
u raznim jezicima mogu oznaiti (Adelung (22) daje
500 verzija rijei Pater u raznim jezicima i dijalektima).
Osim toga bira se korijen kao konstantni elemenat kroz ob
like koji neznatno variraju, zatim se utvruje gama zna
enja koje on moe dobiti (to su prvi pokuaji leksiko
grafije, kod Bitea (Buthet) i La Sarta (La Sarthe). Sve
te analize redovno upuuju na dva principa koji su ve
pripadali optoj gramatici, a to su: princip izvornog i za
jednikog jezika koji je pruio prvobitni fond korjenova;
i princip serije istorijskih dogaaja, stranih jezika, koji na
njega utiu spolja, poveavajui ili mijeajui ve posto
jee oblike (invazije, migracije, napredak nauke, politika
sloboda ili ropstvo itd.).
Konfrontacija jezika krajem XVI I I vijeka donosi na
vidjelo jednu posredniku figuru izmeu artikulacije sadr
aja i vrijednosti korjenova: to je fleksija. Dodue, grama-
tiarima je odavna poznat fenomen fleksije (isto kao to
je u prirodnoj istoriji bio poznat pojam organizacije prije
GRANI CE PREDSTAVE 281
282
RI J ECI I STVARI
Palasa ili Lamarka, a u ekonomiji pojam rada prije Ada
ma Smita); ali fleksije su bile analizirane samo kao re
prezentativne vrijednosti bilo da su posmatrane kao
pomone predstave, bilo da su se predstave mogle meu
sobno povezati (neto kao druga vrsta rijei). Ali ako, po
put Kerdua (23) i Viljema Donsa (24), napravimo pore-
enje izmeu razliitih oblika glagola biti u sanskritu, la
tinskom i grkom, nailazimo na konstantan odnos, supro
tan opteprihvaenom: ovdje dolazi do promjene korjena,
a fleksije su analogne. Sanskritska serija asmi, asi, asti,
smas, stha, santi odgovara, ali samo po analogiji fleksije,
latinskoj seriji sum, es, est, sumus, estis, sunt. Stoga su
Kerdu i Anketil-Diperon ostali na nivou analize opte gra
matike kad je prvi u tom paralelizmu vidio ostatke jednog
prvobitnog jezika, a drugi rezultat istorijskog miljenja
do koga je moglo doi izmeu I ndusa i Mediteranaca u
aoba Bakrtijanskog kraljevstva. Ali u tom poreenju nije
bilo u pitanju dovoenje u vezu prvobitnog sloga sa prvo
bitnim smislom, nego upravo kompleksni odnos izmeu
promjene korijena i gramatikih funkcija. Konstatovano je
da u ta dva razliita jezika postoji konstantan odnos izme
u serije formalnih izmjena i serije gramatikih funkcija,
sintaksikih vrijednosti i promjena smisla.
Na taj nain opta gramatika poinje da mijenja svoj
'domen: njeni razliiti teorijski segmenti ne povezuju se vie
na isti nain; a mrea koja ih spaja pokazuje neto druk
iji oblik. U doba Bozea i Kondijaka labilan odnos izmeu
korjena i smisla koji proizilazi iz predstave ili veza izme
u moi oznaavanja i moi artikulisanja, bili su obezbije-
eni suverenou I menice. Sada, meutim, intervenie je
dan nov elemenat: u pogledu smisla ili predstave, on ozna
ava samo pomonu vrijednost (u pitanju je uloga subjek
ta ili objekta koju igra bie ili stvar; u pitanju je, takoe,
i vrijeme radnje); ali u pogledu oblika, on stvara vrst oslo
nac, konstantan i gotovo nepromjenljiv, iji se zakon na
mee svim reprezentativnim korjenovima, a djelimino ih
i modifikuje. tavie, taj elemenat, drugorazredan po svo
joj znaenjskoj vrijednosti a prvorazredan po svojoj for
malnoj konsistenciji, nije sam po sebi samo izolovani slog,
kao neka vrsta konstantnog korijena. To je itav sistem
modifikacija iji su razliiti elementi meusobno solidarni.
Slovo 5 ne oznaava drugo lice, kao to slovo e prema
Kur de eblenu oznaava disanje, ivot, postojanje. Tek
GRANI CE PREDSTAVE
283
zbir svih promjena m, s, t daje glagolskoj osnovi vrijed
nost prvog, drugog ili treeg lica.
Ta nova analiza, do kraja XVI I I vijeka, usmjerena
je ka istraivanju reprezentativnih vrijednosti jezika. Tu je
jo u pitanju govor. Ali, ve kroz sistem fleksija do
lazi do izraaja i dimenzija iste gramatinosti, tj. jezik
vie nije sastavljen samo od predstava i zvukova koji se
meusobno slau i usaglaavaju prema normama misaonih
veza nego i od formalnih elemenata grupisanih u sistem, i
koji zvukovima, slogovima i kor j en ovima nameu reim
koji vie ne odgovara predstavama. Tako je u analizu je
zika ukljuen elemenat koji je nesvodljiv (kao to je i rad
unesen u analizu razmjene ili organizacija u analizu oso
bina). Kao prva posljedica moe se zabiljeiti pojava fone
tike (krajem XVI I I vijeka), u kojoj se vie ne istrauju
prvobitne ekspresivne vrijednosti glasova, nego odnosi i
meusobno djelovanje glasova. Godine 1781. Helvag (Hel-
wag) definie vokalni trougao (25). Opaa se i pojava prvih
nacrta uporedne gramatike: vie se kao predmet poreenja
u jezicima ne uzima par formiran od grupe slova vezanih
smislom, nego skup modifikacija koje imaju odreenu gra
matiku vrijednost (konjugacije, deklinacije, tvorba rijei).
J ezici se sad porede ne prema onome to oznaavaju ri
jei, nego prema onome to ih meusobno povezuje: oni
sada komuniciraju ne posredstvom neke anonimne i uop-
tene misli koju treba da predstave, nego direktno jedan
s drugim, zahvaljujui onim sitnim instrumentima, na iz
gled tako krhkim, ali konstantnim i nesvodljivim, koji
razmjetaju rijei u posebne odnose. Kao to je govorio
Monbodo (Monboddo): Poto je mehanizam jezika manje
proizvoljan i bolje regulisan nego sam izgovor rijei, mi u
tome vidimo odlian kriterij prema kome moemo odre
diti meausobni afinitet jezika. Stoga kad zapazimo da dva
jezika upotrebljavaju na isti nain jezike postupke kao
to su derivacija, kompozicija ili fleksija, moemo zaklju
iti da ti jezici proizilaze jedan iz drugoga ili da su oni
samo dijalekti zajednikog prvobitnog jezika (26). Sve dok
je jezik bio definisan kao govor, istorija jezika je bila sas
tavljena od samih predstava tog govora: im se promije
ne ideje, stvari, saznanja ili osjeanja, mijenja se i jezik,
i to tano u onom srazmjeru u kome i ti pojedinani fe
nomeni. Ali odsad postoji jedan unutranji mehanizam
jezika koji omoguuje ne samo individualnost svakog jezi
284
RI J ECI I STVARI
ka nego i slinost sa drugim: kao nosilac identinosti i
razlika, znak bliskosti, obiljeje srodnosti, on e postati
oslonac svake istorije jezika. Pomou njega istorija e stu
piti u dubinu same rijei.
V I DEOLOGI J A I KRI TI KA
U optoj gramatici, u istoriji prirode i u analizi bo
gatstva, krajem XVI I I vijeka, dolo je do preokreta koji
svuda ima isto obiljeje. Znaci koji su izazivali predstave,
analiza identinosti i razlika s kojom se moglo zapoeti, ta
bela kontinuirana i artikulisana u isti mah stvarana
na osnovu obilja slinosti, utvreni poredak empirijskih je
dinica, sve to nije se vie moglo zasnivati na pukom po-
dvostruenju predstave u odnosu na samu sebe. Od tog
preokreta* ono to predmetima elje daje vrijednost nisu
samo drugi predmeti koje elja moe sebi predstaviti, nego
upravo ono to je nesvodljivo na predstavu, a to je rad;
ono to nam omoguava da okarakteriemo jedno ljudsko
bie nisu elementi koji se mogu analizirati prema predsta
vama o biu uopte, nego izvjestan unutranji odnos pre
ma tome biu, koji nazivamo organizacija; ono to nam
omoguava da definiemo jedan jezik nije nain na koji
jezik predstavlja predstave, nego izvjesna interna arhitek
tura, izvjestan nain modifikovanja rijei u zavisnosti od
meusobnog poloaja, to je fleksioni sistem. U svim tim
sluajevima odnos predstave prema samoj sebi i odnosi
koji se mogu uspostaviti izvan svake kvantitativne mjere
prolaze kroz uslovnosti izvan same predstave. Da bismo
povezali predstavu o smislu sa predstavom o rijei, treba
se pozvati na isto gramatike zakone jezika koji je pod
reen strogom sistemu fonetskih modifikacija i sintetike
subordiniranosti. U doba klasicizma jezici su imali grama
tiku jer su posjedovali mo predstavljanja; sada oni pred
stavljaju na osnovu te gramatike koja je za njih kao isto-
rijsko nalije, jedna unutranja i nuna dimenzija ije re
prezentativne vrijednosti predstavljaju samo vanjsko blje
tavo lice. Da bismo povezali u definitivan spreg parcijalnu
strukturu i globalnu vidljivost ivog bia, treba se pozvati
na isto bioloke zakone koji, izvan svih signalnih obi
ljeja i kao iza njih, organizuju odnose izmeu funkcija i
organa; iva bia vie ne definiu njihove slinosti, njihove
GRANI CE PREDSTAVE
285
afinitete i njihove porodice na osnovu osobina koje se
mogu opisati; oni posjeduju osobine koje jezik moe defi-
nisati jer imaju strukturu koja je kao tamno, voluminoz-
no i unutranje nalije njihove vidljivosti. Najzad, kad tre
ba povezati predstavu nekog predmeta potrebe sa svim
predmetima koji se mogu nai pred njim u procesu raz
mjene, treba se pozvati na oblik i kvantitet rada koji de-
terminiu njegovu vrijednost. Ono to od predmeta pravi
hijerarhiju u kontinuiranom gibanju trita, to nisu ni dru
gi predmeti ni druge potrebe, nego upravo rad koji ih je
proizveo i koji se tiho u njih usadio; to su dani i sati po
trebni za njihovu izradu, za njihovo vaenje iz zemlje ili
njihov transport; to predstavlja njihovu pravu teinu, nji
hovu trinu solidnost, njihov unutranji zakon i, na taj
nain, ono to se moe nazvati njihovom realnom cijenom.
Na osnovu tog sutinskog obiljeja postaje moguna raz
mjena, a cijene, nakon raznih oscilacija, dobijaju svoju
potrebnu stabilnost.
Taj preokret, pomalo zagonetan, koji krajem XVI I I
vijeka dolazi odozdo u tri razliita domena, dovodei ih
jednim potezom do istog jaza, sada ve moemo sagledati
u cjelini njegovih razliitih oblika. Sad je vidljivo koliko
bi bilo povrno traiti to jedinstvo u napretku racional
nosti ili otkriu neke nove kulturne teme. Posljednjih godi
na XVI I I vijeka kompleksni problemi biologije, istorije
jezika ili industrijske proizvodnje nisu bili ukljueni u
oblike racionalne analize; nije odmah dolo ni do intere-
sovanja za kompleksne figure ivota, istorije i drutva; nije
dolo ni do oslobaanja od racionalizma mehanicistikog
tipa, ni od pravila analize i zakona shvatanja. I li pak do
svega toga je dolo, ali u obliku jednog povrinskog kre
tanja: promjena i pomjeranje kulturnih interesa, nova
podjela miljenja i sudova, pojava novih oblika u naunom
govoru, pojava prvih brazda povuenih na blistavom licu
znanja. Na jedan dublji nain i na nivou na kome se sa
znanja ukorjenjuju u njihov pozitivitet, taj preokret se
odnosi ne samo na predmete koje saznanje ima u vidu,
analizira i objanjava, ne ak ni na nain njihova sazna
vanja ili racionalizacije, nego na odnos predstave prema
onome to ona sadri. Ono to se desilo sa Adamom Smi-
tom, sa prvim filolozima, sa isjeom, Vik dAzirom ili La-
markom, to je sitno odstupanje, ali koje ima sutinsku
vanost za reformu itave zapadne misli: predstava je iz
286
RI J ECI I STVARI
gubila sposobnost da sama po sebi uspostavi veze koje
mogu spajati njene razliite elemente. Nikakva kompozi
cija, nikakva dekompozicija i nikakva analiza identinosti
i razlika ne mogu opravdati vezu koja postoji mea pred
stavama. Poredak, tabela u kome se poredak materijali-
zuje, susjedstvo koje definie, nasljee kao moguan hod
izmeu pojedinih taaka na njegovoj povrini, nisu vie u
stanju da meusobno poveu predstave ili njihove pojedi
ne elemente. Uslov tih veza odsada se nalazi izvan predsta
ve, izvan njene neposredne vidljivosti, u nekoj vrsti svijeta
u pozadini, mnogo dubljeg nego i sama predstava. Da bi
smo doprli do take u kojoj se ukrtaju vidljivi oblici bia
struktura ivih bia, vrijednost bogatstva, sintaksa rije
i trebalo bi se uputiti prema onom vrhuncu, onoj nu
noj ali nedokuivoj taki koja, s onu stranu naeg pogleda,
prodire u samo srce stvari. Uvuene u svoju vlastitu suti
nu, prebivajui u onoj snazi koja ih oivotvoruje, u orga
nizaciji koja ih odrava, u nastanku koji ih neprestano
obnavlja, stvari izmiu po svojoj sutinskoj istini, sva
kom prostoru u okviru tabele. Umjesto da budu samo po
stojanost koja prema istim oblicima rasporeuje predsta
ve, one se uvlae u same sebe, daju sebi vlastiti volumen,
definiu svoj interni prostor koji se za nau predstavu na
lazi spolja. Stvari se skrivaju poev od same njihove arhi
tekture, od kohezione snage koja suvereno vlada nad sva
kim pojedinim djeliem; i upravo u okviru te snage iz koje
nastaju i koja se u njima krije kao nepokretna ali vibran-
tna, stvari se nude naoj predstavi parcijalno, u fragmenti
ma, profilima, dijelovima. I z njihove nedokuive rezerve
ta snaga izdvaja samo pojedine sitne dijelove ije jedin
stvo ostaje uvijek skriveno i zatvoreno. Prostorni poredak
koji je predstavljao opte mjesto za predstavu i za stvari,
za empirijsku vidljivost i sutinska pravila, koji je pove
zivao pravilnosti prirode i slinosti imaginacije u okviru
identinosti i razlika, koji je iznosio na vidjelo empirijski
slijed predstava kao simultanu tabelu i omoguavao da se
u loginom redu izloe elementi prirode taj poredak je
odsada razbijen: postojae samo stvari sa vlastitom orga
nizacijom, njihovim tajnim venama, prostorom to. ih ar-
tikulie i vremenom koje ih stvara; zatim predstava kao
puka vremenska sukcesija u kojoj se stvari objavljuju sa
mo parcijalno za subjekat, za svijest, za izuzetan napor
saznanja, za psiholoku individuu koja iz dubine svoje
GRANI CE PREDSTAVE
287
istorije ili na osnovu na nju prenesene tradicije, pokuava
da sazna. Predstava se nalazi na dobrom putu da vie ne
mogne definisati nain postojanja koji bi bio zajedniki
stvarima i saznanju. Samo bie onoga to je predstavljeno
pae s onu stranu same predstave.
Taj predlog je, meutim, neobazriv. On anticipira je
dan vid saznanja koji jo nije definitivno uvren krajem
XVI I I vijeka. Ne treba zaboraviti da, ako su se Smit, isje
i V. Dons i sluili pojmovima rada, organizacije i grama
tikog sistema, njihov cilj nije bio da napuste tabelarni
prostor koji je utemeljila misao klasicizma, niti da zao-
biu vidljivost stvari i da izbjegnu igri predstave koja sa
mu sebe predstavlja; njihova elja je bila da u taj prostor
unesu takve oblike veza koje bi se mogle analizirati, koje
bi bile konstantne i zasnovane. Stalno su imali na umu
pronalaenje jednog generalnog poretka identinosti i raz
lika. Veliki zaokret kojim je zapoelo osvajanje bia s one
strane predstave, samog bia onog to je predstavljeno, jo
nije zavren; tek je utvreno mjesto od koga e to biti mo
gue. Ali to se mjesto redovno nalazi u unutranjem ras
poredu predstave. Svakako toj dvosmislenoj epistemolo
koj konfiguraciji odgovara i jedan filozofski dualitet koji
predstavlja njeno blisko razrjeenje.
Paralelno postojanje ideologije kritike filozofije kra
jem XVI I I vijeka, Destit de Tracija i Kanta, dijeli u tim
mislima koje simultano ive jedna izvan druge ono to
nauni um odrava u jedinstvu spremnom na brzu disoci-
jaciju. Kod Destita ili erandoa ideologija je kao jedina
racionalna, nauna forma u koju se filozofija moe zao
grnuti, kao i jedina filozofska osnova koja moe posluiti
naukama uopte ili pojedinim domenima saznanja. Kao na
uka o idejama, ideologija mora biti saznanje istog tipa,
kao i ono koje za svoj predmet uzima bia iz prirode ili
rijei jezika ili pak zakone drutva. Ali ukoliko uzima kao
predmet ideje i ukoliko ih izraava pomou rijei i po
vezuje u rasuivanja, ideologija ima vrijednost gramatike
i logike svojstvene svakoj drugoj nauci. I deologija ne is
pituje osnove, granice ili korijen predstave; ona se kree
u, domenu predstava uopte; ona fiksira nune sukcesije
na koje nailazi, ona definie veze koje iskrsavaju, ona ma-
nifestuje zakone kompozicije i dekompozicije. Ona sve zna
nje situira u prostor predstave i prolazei tim prostorom,
ona formulie znanje o zakonima koji je organizuju. U iz
288
RI J ECI I STVARI
vjesnom smislu ona je znanje svih znanja. Ali to'povostru-
avanje koje je omoguava ne dozvoljava joj da napusti
polje predstave; ono ima cilj da sve znanje svede na pred
stavu ijoj neposrednosti nikad ne moemo izmai: Da li
ste ikad shvatili malo preciznije ta to znai misliti, ta
osjeate kad mislite o bilo emu?... Da li vi u sebi kaete:
mislim to kad imate neko miljenje ili kad formuliete neki
sud. Faktiki, donijeti sud istinit ili laan jeste in
misli; taj in se sastoji u osjeanju da postoji neki odnos,
neka veza... Misliti, kao to vidite, znai uvijek osjeati
(27). Treba ipak dodati da Destit, definiui misao o ne
kom odnosu kao osjeaj o tom odnosu, upravo pokriva
itav domen predstave. Ali on dopire i do granice na kojoj
osjeaj, kao prvobitni i potpuno jednostavan oblik pred
stave, kao minimalni sadraj onoga to se moe pruiti
misli, prelazi u podruje fiziolokih uslovnosti koje mogu
da ga objasne. A to, kad itamo u jednom smislu, moe
izgledati kao optost svake misli, dok u drugom kontekstu
biva kompleksan rezultat jedne zooloke posebnosti: 0
ivotinji posjedujemo samo nepotpuna saznanja, ako ne
uzmemo u obzir i njene intelektualne sposobnosti. I deolo
gija je dio zoologij, i kod ovjeka je taj dio naroito va
an i vrijedi ga produbiti (28). Analiza predstave, u tre
nutku kad dosee najvei raspon, svojom krajnjom gra
nicom dodiruje domen koji je ili koji e biti, jer jo ne
postoji domen prirodne nauke o ovjeku.
Ma kako da se meusobno razlikuju po formi, po stilu
i dometu, Kantovo pitanje i pitanje ideologa imaju istu
primjenu: meusobni odnos predstava. Ali taj odnos
ono to ga zasniva i opravdava Kant ne trai na nivou
predstave, ak ni ublaene u svom sadraju do te mjere da
na ivici pasivne svijesti postaje puki osjeaj; on ga trai
u pravcu onog to ga ini mogunim u svojoj optosti.
Umjesto da stvara vezu meu predstavama pomou jednog
unutranjeg produbljavanja koje ga isprazni do obinog
utiska, Kant taj odnos zasniva na uslovima to definiu
univerzalno vrijedan oblik. Orijentiui tako svoje pitanje,
Kant zaobilazi predstavu i ono to je u njoj dato da bi se
obratio samo onome na osnovu ega je svaka predstava
moguna. Same predstave se, dakle, ne mogu razviti po
lazei od samih sebe niti se razbiti jednim pokretom (ana
lizom) i opet se stvoriti (sintezom): jedino se iskustveni
sudovi ili empirijske konstatacije mogu temeljiti na sadra
GRANI CE PREDSTAVE
289
ju predstave. Svaka druga veza, ako treba da bude uni
verzalna, mora da nastane s onu stranu iskustva, u dome
nu apriornog, koji je ini moguom. Nije tu u pitanju
drugi svijet nego uslovi pod kojima moe postojati svaka
predstava o svijetu uopte.
Postoji, dakle, pouzdana podudarnost izmeu kantov-
ske kritike i onog to se u istom tom periodu izdavalo kao
prvi gotovo kompletan oblik ideoloke analize. Ali ideolo
gija irei svoje djelovanje na itavo podruje saznanja
od izvornih utisaka do ekonomske politike, prolazei
preko logike, aritmetike, prirodnih nauka i gramatike
pokuala je da u obliku predstave obnovi upravo ono to
se konstituisalo izvan predstave. To je obnavljanje bilo mo
guno izvriti jedino u kvazimitskoj formi pojedinanog i
univerzalnog porijekla: izolovana, prazna i apstraktna svi
jest trebalo je da na osnovu predstave razvije veliku tabelu
svega to se moe predstaviti. U tom smislu ideologija je
posljednja filozofija klasicizma, kao to je i ilijeta posljed
nji roman klasicizma. Scene i rezonovanja markiza de
Sada dobijaju novu estinu elje u razvoju jedne nove pro
vidne i besprijekorne predstave. Analize ideologije obnav
ljaju sve oblike predstave, pa ak i one naj kompleksni je.
Nasuprot ideologiji, kantovska kritika ' oznaava poetak
naeg modernog doba; ona ispituje predstavu ne prema jed
nom nedefinisanom impulsu koji polazi od prostog ele
menta pa do svih mogunih kombinacija, nego prema gra
nicama njenog prava. Ona prvi put sankcionie taj pre
okret koji se u zapadnoj kulturi odigrao krajem XVI I I
vijeka, tj. povlaenje znanja i misli izvan domena predsta
ve. Taj preokret je tada doveden u pitanje u svojoj osnovi,
svom porijeklu i svojim granicama; na taj nain beskrajno
polje predstave koje je stvorila misao klasicizma, a preko
kojeg je ideologija nastojala proi svojim diskurzivnim i
naunim korakom, ispoljava se konano kao metafizika.
Ali kao metafizika koja nikad ne bi zapala u neobavijete-
ni dogmatizam niti bi ikada iznijela na vidjelo pitanje svo
ga prava. U tom smislu kritika istie metafiziku dimen
ziju koju je filozofija XVI I I vijeka htjela reducirati na
analizu predstave. Ali u isto vrijeme ona otvara mogunost
za jo jednu metafiziku, koja bi, izvan predstave, ispitiva
la sve to predstavlja izvor i porijeklo; ona omoguava
sve one filozofije ivota, Volje, Rijei koje je XI X vijek
razvio u okviru kritike.
19
290
RI J ECI I STVARI
VI OBJ EKTI VNE SI NTEZE
I z toga proizilazi beskrajno mnotvo posljedica. Nji
hov broj je beskrajno velik, jer i naa dananja misao pri
pada jo njihovoj dinastiji. Na prvo mjesto treba istaknuti
simultanu pojavu jedne transcendentalne teme i novih
empirijskih podruja ili bar podruja rasporeenih i za
snovanih na drukiji nain. Vidjeli smo kako mathesis u
XVI I vijeku kao opta nauka o redu nije igrala samo ulo
gu osnivaa u matematikim disciplinama, nego je bila ko-
relativ pri formiranju razliitih i isto empirijskih domena
kao to su opta gramatika, istorija prirode i analiza bo
gatstava; ovi domeni nisu bili formirani prema odreenom
modelu koji im je propisala matematizacija ili mehaniza
cija prirode, oni su nastali i bili rasporeeni na osnovu
jedne opte mogunosti, mogunosti uspostavljanja jedne
uredne tabele identinostii razlika meii predstavama. Tek
krajem XVI I I vijeka, kad je dolo do razbijanja tog ho
mogenog polja predstava, pojavile su se dvije nove kore-
lativne forme misli. J edna ispituje uslove za stvaranje od
nosa izmeu predstava u domenu onoga to te predstave
ini uopte mogunim: ona tako otkriva jedno transcen
dentalno podruje u kome subjekat, koji se nikad ne na
lazi u iskustvu (jer nije empirijske prirode) nego je dovr
en (jer nema intelektualne intuicije), u svom odnosu pre
ma predmetu odreuje sve formalne uslove iskustva
uopte; osnovu jedne mogune sinteze meu predstavama
izdvaja analiza transcendentalnog subjekta. Nasuprot toj
otvorenosti prema transcendentalnom i simetrino po
stavljena prema njoj, jedna druga forma misli istrauje
uslove odnosa meu predstavama s obzirom na bie koje
je predstavljeno. Ono to se na horizontu svih sadanjih
predstava nazire kao osnova njihovih jedinstava, to su pred
meti koji se nikad ne mogu objektivirati, predstave koje
nikad u potpunosti ne mogu predstaviti, vidljivosti u isti
mah manifestne i skrivene, realnosti koje se povlae u ono-
likoj mjeri u kolikoj zasnivaju ono to nam se nudi i to
stoji pred nama mo rada, snaga ivota, sposobnost go
vora. Na osnovu tih oblika koji se nalaze uza samu vanjsku
granicu naeg iskustva, vrijednost stvari, organizacija i
vota, gramatika struktura i istorijska srodnost jezika do
piru do naih predstava i zahtijevaju od nas moda beskra
jan napor saznavanja. Na taj nain traimo uslove mogu
GRANI CE PREDSTAVE
291
nog iskustva u uslovima mogunog predmeta i njegovog
postojanja, dok se u transcendentalnoj refleksiji identifi-
kuju uslovi mogunog predmeta iskustva sa uslovima sa
mog iskustva. Novi pozitivitet nauka o ivotu, jeziku i eko
nomiji podudara se za zavoenjem jedne transcendentalne
filozofije.
Rad, ivot i jezik javljaju se kao transcendentali
koji ine mogunim objektivno saznanje ivih bia, zakona
proizvodnje, oblika jezika. U svom biu oni su izvan sazna
nja, ali samim tim oni su uslovi saznanja; oni odgovaraju
onom transcendentnom polju koje je otkrio Kant, a ipak
se od njega razlikuju u dvije kljune take: oni se nalaze
na strani objekta i na neki nain s onu stranu; kao i ideja
u transcendentalnoj dijalektici, oni totalizuju fenomene i iz
raavaju a priori koherentnost empirijskih jedinica. Ali oni
te fenomene temelje u okviru jednog bia ija zagonetna
realnost konstituie, prije svakog saznanja, poredak i vezu
onoga to treba da upozna, tavie, oni se odnose i na pod
ruje a-posteriomih istina i principe njihove sinteze a
ne na apriornu sintezu svakog mogunog iskustva. Prva
razlika (injenica da se transcendentali nalaze na strani
objekta) objanjava nastanak onih metafizika koje se,
uprkos svojoj postkantovskoj hronologiji, javljaju kao
prekritike : doista, one se okreu od analize uslova sa
znanja kakvi se mogu otkriti na nivou transcendentalne
subjektivnosti; ali te se metafizike razvijaju na osnovu
objektivnih transcendentala (Rije Boija, Volja, ivot)
koji su moguni samo ukoliko je domen predstave pret
hodno ogranien; one, dakle, imaju istu arheoloku pod
logu kao i sama kritika. Druga razlika (injenica da se
transcendentali odnose na a-posteriome sinteze) objanja
va pojavu jednog pozitivizma: itav jedan sloj fenomena
je preputen iskustvu ija se racionalnost i povezanost
oslanjaju na objektivne osnove koje nije mogue iznijeti
na vidjelo dana. Upoznati se mogu ne supstance, nego fe
nomeni; ne sutine, nego zakoni; ne bia, nego njihova pra
vilnost. Tako se na osnovu kritike ili na osnovu tog
nesrazmjera izmeu bia i predstave iji prvi fizioloki
izvjetaj jeste kantizam uspostavlja jedna sutinska ko
relacija: s jedne strane su metafizike predmeta, ili tanije
reeno metafizike onog fonda koji se uopte ne moe ob
jektivirati i iz koga predmeti dolaze do naeg povrnog
saznanja; a s druge strane one koje jedino nastoje da po-
19*
292
RI J ECI I STVARI
smatraju ono to je dato pozitivnom saznanju. Vidljivo je
kako suprotni polovi te apozicije pruaju jedan drugom
oslonac i meusobno se uvruju. Samo u obilju pozitiv
nih saznanja (a naroito onima koje nam pruaju biologi
ja, ekonomija ili filologija) metafizike osnove i objektiv
nih transcendentala nai e svoju udarnu taku. A pozi-
tivizam e nai svoje opravdanje u diobi izmeu osnove
koja se ne moe saznati i racionalnosti koja se moe sa
znati. Tako je trougao kritika pozitivizam metafizika
predmeta postao konstitutivni elemenat evropske misli od
poetka XI X vijeka do Bergsona.
Takva organizacija, u svojoj arheolokoj mogunosti,
povezana je sa nastankom empirijskih polja, o kojima obi
na i puka interna analiza ne moe ubudue da podnese
izvjetaj. Ona se stoga nalazi u korelativnom odnosu sa iz
vjesnim brojem dispozicija svojstvenih modernoj epistem.
Prije svega raa se jedna dotle neformulisana i u
stvari nepostojea tema. Moe izgledati neobino da u doba
klasicizma nije izvren pokuaj matematizacije posmatra-
kih nauka, ili gramatikih saznanja, ili ekonomskog isku
stva. Kao da su galilejska matematizacija prirode i njene
mehanike osnove bili dovoljni da ispune zahtjeve mathe
sis. U tome nema niega paradoksalnog: analiza predstava
prema njihovim identinostima i razlikama, njihovom po
retku u okviru stalnih tabela, situirala je sasvim oprav
dano nauke u polje univerzalne mathesis. Krajem XVI I I
vijeka dolazi do nove i sutinske podjele. Poto se sada
veza meu predstavama ne uspostavlja istim gestom koji
ih dekomponuje, analitike discipline postaju epistemoloki
razliite od onih koje se moraju pozivati na sintezu. Tako
emo dobiti polje apriornih nauka, zatim formalnih i is
tih, i deduktivnih, koje se pozivaju na matematiku logiku;
s druge strane se izdvaja podruje a-posteriornih nauka,
empirijskih nauka koje se ne koriste deduktivnim forma
ma osim fragmentarno i u striktno lokalizovanim zonama.
Posljedica te diobe jeste epistemoloka tenja da se na ne
kom drugom nivou pronae jedinstvo koje je bilo izgub
ljeno disocijacijom mathesis i univerzalne nauke o redu.
Otuda izvjestan broj napora karakteristinih za modernu
misao o nauci: klasifikacija domena znanja na osnovu ma
tematike i hijerarhija ustanovljena u cilju postepenog na
predovanja prema kompleksnijim i manje tanim datosti
ma; refleksija o empirijskim metodama indukcije i napor
da one budu filozofski utemeljene i opravdane s jedne for
malne take gledita; pokuaj proiavanja, formalizova-
nja i matematizovanja domena ekonomije, biologije i same
lingvistike. Kao opreku tim nastojanjima za konstituisa-
njem jedinstvenog epistemolokog polja, nalazimo u
pravilnim razmacima potvrdu nemogueg: ova proizi-
lazi ili iz nesvodljive specifinosti ivota (koju pokuavaju
da obuhvate naroito poetkom XI X vijeka) ili iz poseb
nog karaktera humanistikih nauka, koje se odupiru sva
koj metodolokoj redukciji (to odupiranje je predmet de-
finisanja i odmjeravanja naroito tokom druge polovine
XI X vijeka). Bez sumnje, u toj dvostrukoj potvrdi al-
temiranoj i simultanoj treba uoiti smjer onog dubo
kog preokreta koji je, krajem XVI I I vijeka, odvojio polje
predstava od mogunosti sinteze. Taj preokret usadio je
formalizaciju ili matematizaciju usred svakog modernog
naunog projekta; on je, takoe, objasnio zato svaka brzo
pleta matematizacija ili svaka naivna formalizacija empi
rijskog dovode do prekritikog dogmatizma i odzvanja
u misli kao povratak plitkostima ideologije.
Trebalo bi istaknuti jo jedno obiljeje moderne epi-
stem. Tokom itavog klasicizma, konstantni i sutinski od
nos izmeu znanja ak i empirijskog i univerzalne
mathesis opravdavao je projekat na osnovu jedinstvenog
corpus-a saznanja. Taj projekat je naizmjenino dobijao
oblik opte nauke o kretanju, ili izgled univerzalnog obi
ljeja, ili promiljenog i rekonstruisanog jezika u svim nje
govim analitikim vrijednostima i svim sintaksikim mo
gunostima, ili pak alfabetske i analitike Enciklopedije.
Nije uopte vano to ti pokuaji nisu dobili dovren oblik
ili to u cijelosti nisu ispunili namjeru iz koje su proizili:
svi oni ispoljavaju, makar na vidljivoj povrini dogaaja
ili tekstova, duboko jedinstvo koje je klasicizam stvorio
dajui, kao arheoloku osnovu, znanju analizu identino
sti i razlika kao i univerzalnu mogunost dovoenja u red.
Na taj nain Dekart, Lajbnic, Didro i dAlamber, u onom
to se moe nazvati njihovim neuspjehom, ostali su veoma
bliski onome to je konstituisalo misao klasicizma. Poev
od XI X vijeka, jedinstvo mathesis je prekinuto, i to dva
puta: najprije linijom koja dijeli iste oblike analize i za
kone sinteze, a zatim linijom to dijeli kad je u pitanju
stvaranje sinteza transcendentalnu subjektivnost i na
in postojanja predmeta. Ta dva oblika prekida raaju
GRANI CE PREDSTAVE 293
294
RI J ECI I STVARI
dvije serije pokuaja koje po nekim tenjama ka univer
zalnosti stvaraju opreku izmeu kartezijanskih i lajbni-
covskih poduhvata. Ali, ako malo izblie pogledamo, unifi
kacija polja saznanja nema i ne moe imati u XI X vijeku
ni iste oblike, ni iste pretenzije ni iste osnove kao u doba
klasicizma. U doba Dekarta ili Lajbnica reciprona prozir
nost znanja i filozofije bila je potpuna i ila do te mjere
da univerzalizacija znanja u obliku filozofske misli nije
zahtijevala poseban nain razmiljanja. Poev od Kanta,
problem je sasvim drukiji, znanje se vie ne moe razvi
jati na jedinstvenom i ujedinjujuem fondu mathesis. S jed
ne strane se postavlja problem odnosa izmeu formalnog
i transcendentalnog plana (na tom nivou svi empirijski sa
draji znanja stavljeni su u zagrade i osloboeni su svake
vrijednosti), a sa druge strane, problem odnosa izmeu
domena empirijskog i transcendentalne osnove saznanja
(tada je ist poredak formalnog potisnut u stranu kao ne-
znaajan za objanjenje tog podruja u koje se stapa itavo
iskustvo, pa ak i iskustvo istih oblika misli.) Ali u oba
sluaja filozofska misao o univerzalnosti nije istog nivoa
kao i polje realnog znanja; ona se konstituie ili kao ista
refleksija u stanju da zasnuje ili kao obnavljanje sposobno
da razotkrije. Prvi oblik filozofije ispoljio se naprije u fih-
teovskom poduhvatu, u kome je totalitet transcendental
nog podruja izveden iz istih, univerzalnih zakona oslo
boenih miljenja: tako je otvoreno podruje istraivanja
kojim se pokuava svesti svaka transcendentalna reflek
sija na analizu formalizma ili otkriti u transcendentalnoj
subjektivnosti osnova za moguni formalizam, to se tie
drugog filozofskog otvora, on se najprije pojavio sa he-
gelovskom fenomenologijom, kada je totalitet empirijskog
domena bio obnovljen u samoj svijesti, koja se otkriva
sebi kao duh, to jest kao podruje i empirijsko i transcen
dentalno u isti mah.
Prema tome, jasno je kako je fenomenoloki zadatak
koji je Huserl postavio znatno kasnije vezan iz dubine svo
jih mogunosti i svojih nemogunosti za sudbinu zapadne
filozofije kakva je utemeljena od XI X vijeka. Huserl eli
da fiksira prava i granice formalne logike u refleksiji
transcendentalnog tipa i da transcendentalnu subjektivnost
vee za horizont empirijskih sadraja koje jedino ona moe
da konstituie, odri i otvori beskrajnim eksplikacijama.
Ali on se, moda, time izlae opasnosti koja prijeti svakom
GRANI CE PREDSTAVE
295
dijalektikom poduhvatu i koja ga, nolens-volens, gura u an
tropologiju. Svakako da nije moguno empirijskim sadr
ajima dati transcendentalnu vrijednost niti ih premjestiti
na stranu konstituantne subjektivnosti, a da se pri tome ne
ustupi mjesto, bar kriom, antropologiji, to jest nainu
miljenja u kome su granice prava na saznanje (pa prema
tome i itavog empirijskog znanja) u isto vrijeme i kon
kretni oblici postojanja, onakvi kakvi dolaze do izraaja
u tom istom empirijskom znanju. .
Najdalje i za nas najtee odgonetljive posljedice tog
fundamentalnog preokreta, koji je pogodio zapadnu epi-
stem krajem XVI I I vijeka, mogu se rezimirati na slije
dei nain: negativno, domen istih oblika saznanja se izo-
luje, zadravajui pri tome i autonomiju i suverenitet )u
odnosu na svako empirijsko znanje, raajui i oivljujui
projekat formalizovanja konkretnog i konstituisanja is
tih nauka uprkos svemu i protiv svega; pozitivno, empi
rijski domeni se povezuju na refleksije o subjektivnosti,
ljudskom biu i okonivosti, vrei tako funkciju filozofije
kao i redukciju filozofije ili kontrafilozofije.
G L A V A O S M A
RAD, IVOT, J EZIK
1. NOVA EMPI RI J A
Ve smo dobro poodmakli od istorijskog preokreta ko
ji je trebalo situirati, daleko od hronolokih granica onog
preloma koji u dubini dijeli epistem zapadnog svijeta i iz
dvaja poetak novog modernog naina shvatanja empirije.
To je stoga to se misao koja nam je savremena i koju,
htijui ili ne htijui, mislimo nalazi, jo od kraja
XVI I I vijeka, u nemogunosti da u prostoru predstave
zasnuje sintezu i, korelativnom obavezom, otvori transcen
dentalno polje subjektivnog i, s onu stranu predmeta, utvr
di kvazitranscendentale koji su za nas ivot, Rad i J ezik.
Da bi se ta obaveza ispoljila u oporosti svog istorijskog na
leta, trebalo je ostaviti analizu da prati misao du itavog
njenog toka, a iji je izvor u ogromnom nitavilu, tre
balo je da govor urno podvostrui sudbinu i orijentaciju
modeme misli kako bi dosegao taku u kojoj je ona izmi
jenila pravac: ta dananja jasnoa, moda jo uvijek blije
da, ali odluujua, koja nam omoguava da ako ne domi
niramo, ono bar djelimino obuhvatimo i ukrotimo ono
to od te misli, formirane na pragu modernog doba, stie
jo uvijek do nas i slui nam kao kontinuirana osnova na
eg govora. Meutim, druga polovina preokreta svakako
znaajnija jer se odnosi na samo bie i korijen poziti-
viteta na koji se oslanjaju naa empirijska saznanja
ostala je u neizvjesnosti; nju sada treba analizirati.
U prvoj fazi koja se hronoloki protee od 1775.
do 1795. godine i ija se konfiguracija moe odrediti na
osnovu djela Smita, isjea i Vilkinsa koncepti rada,
organizma i gramatikog sistema bili su uvedeni (ili po
298
RIJ ECI I STVARI
novno uvedeni sa posebnim statusom) u analizu predstava
i tabelarni prostor u kome se ova do sada odvijala. Svaka
ko, njihova uloga se sastojala u odobravanju takve analize,
u uspostavljanju identinosti i razlika i kreiranju instru
menta kao kvalitativnog mjerila pri stvaranju poretka. Ali
ni rad ni gramatiki sistem ni iva organizacija nisu mogli
biti definisani ili osigurani prostom igrom predstava koje
se razbijaju, analiziraju ili ponovo stvaraju i tako se same
po sebi predstavljaju kroz podvostruenje; prostor analize
je morao da izgubi svoju autonomiju. Ubudue, tabela e
prestati da bude stjecite svih mogunih poredaka, centar
svih odnosa, oblik raspodjele svih bia prema njihovoj po
sebnoj individualnosti; ona u odnosu na znanje predstavlja
samo tanak povrinski sloj. Susjedstva koja su na tabeli
izraena, identinosti koje su opisane i ije je ponavljanje
obiljeeno, slinosti koje otkriva i konstante u koje se mo
emo uvjeriti samo su rezultat odreenih sinteza, organi
zacija ili sistema koji se nalaze s onu stranu svih ponav
ljanja koja se mogu dovesti u red na osnovu vizuelnog.
Poredak koji se nudi pogledu, sa permanentnom mreom
svojih distinkcija, samo je povrinsko svjetlucanje iznad
ogromne dubine.
Prostor zapadnog znanja spreman je da se pomjeri:
taksinomija, ija se prostrana mrea prostirala u korela
ciji sa mogunou jedne mathesis i koja je ovaploavala
period uspona znanja u isti mah i prvu mogunost i
stepen njegovog savrenstva bie organizovana prema
jednoj mranoj vertikali: ova e definisati zakon slinosti,
propisati bliskosti i diskontinuitete, zasnovati perceptivne
sposobnosti i pomjeriti sva krupna horizontalna izvoenja
taksinomije prema sporednijem planu posljedica. Na taj
nain evropska kultura stvara za sebe dubinu u kojoj e
se postavljati pitanje ne o identinostima i distinktivnim
odlikama, permanentnim tabelama sa svim njihovim puta
njama i mogunim prolazima, nego o velikim skrivenim
snagama koje su se razvile iz svog primitivnog i nedoku
ivog jezgra, nego o porijeklu i kauzalnosti istorije. Od
sada e stvari dolaziti do predstave samo iz dubine uvu
ene u samu sebe; ispreturane i moda jo tamnije, ali
snano vezane za same sebe, spojene ili razdijeljene, ali ne
milosrdno grupisane silom koja se krije u toj dubini. Vid
ljivi likovi, njihove veze, bjelina koja ih izoluje i okruuje
njihov profil vie nee biti dostupni naem pogledu
RAD, IVOT, J EZIK
299
osim kao jedinstvena masa koja u toj noi previre zajedno
s vremenom.
Tad i to je druga faza tog preokreta znanje u
svom pozitivitetu mijenja i svoju prirodu i svoj oblik.
Bilo bi lano, a naroito nedovoljno, da tu promjenu pri-
piemo otkriu jo nepoznatih predmeta kao to su: gra
matiki sistem sanskrita ili odnos izmeu anatomskih dis
pozicija i funkcionalnih planova, ili pak ekonomska uloga
kapitala. Ne bi bilo tanije zamisliti ni da je opta gra
matika postala filologija, istorija prirode biologija, a
analiza bogatstva politika ekonomija, jer svi ti naini
saznanja korigovali su svoje metode, pribliili se svom
predmetu, racionalizovali svoje koncepte, izabrali bolje na
ine formalizacije ukratko, oslobodili se svoje preisto-
rije jednom vrstom samoanalize samog razuma. Na prelo-
mu vijeka promijenilo se i doivjelo nenadoknadivu izmjenu
samo znanje, kao prethodni i nedjeljivi nain bivanja su
bjekta koji saznaje i predmeta saznanja. Ako je poelo
prouavanje cijene proizvodnje i ako se za analizu formira
nja vrijednosti vie ne koristi idealna i prvobitna situacija
trampe, to je stoga to na arheolokom nivou proizvodnje,
kao fundamentalna figura u prostoru znanja, dolazi na
mjesto razmjene, dovodei na svjetlo dana nove objekte
koji se mogu spoznati (kao to je kapital) i propisujui
nove koncepte i nove metode (kao analizu oblika proiz
vodnje). I sto tako, ako prouavamo internu organizaciju
bia od Kivijea, i ako se u tu svrhu koristimo uporednom
anatomijom, to je stoga to ivot, kao fundamentalni oblik
znanja, izbacuje nove predmete (kao odnos izmeu osobine
i funkcije) i nove metode (kao traenje analogija). Naj
zad, ako Grim i Bop pokuavaju da definiu zakone vo
kalne alternance ili promjene konsonanata, to je stoga to
je Rasprava kao metod znanja zamijenjena J ezikom, koji
definie, dotle neuoljive predmete (porodice jezika u ko
jima su gramatiki sistemi analogni) i propisuje metode
to do tada jo nisu bile upotrebljavane (analiza pravila
transformacije suglasnika i samoglasnika). Proizvodnja, i
vot, jezik u njima ne treba traiti predmete koji bi se,
svojom vlastitom teinom i autonomnim insistiranjem, na
metnuli spol ja saznanju koje ih je odve dugo bilo zane
marilo; u njima ne treba gledati ni sporo graene koncepte
pomou novih metoda, kroz progres nauka u njihovom ho
du prema vlastitoj racionalnosti. Samo fundamentalni na
300
RIJ ECI I STVARI
ini saznanja trpe u njihovom nedjeljivom jedinstvu deri
viranu korelaciju nauka i novih tehnika prema neiskazanim
predmetima. Konstituisanje tih fundamentalnih naina si
gurno je duboko zakopano u arheoloke slojeve. Mi samo
moemo otkriti neke njihove znakove kroz djela Rikarda
za ekonomiju, Kivijea za biologiju i Bopa za filologiju.
I I RI KARDO
U analizama Adama Smita rad je sadrao svoju pri
vilegiju zahvaljujui moi uspostavljanja konstantne mjere
meu vrijednostima stvari. On je omoguavao da u razmjeni
izjednai predmete potrebe; inae bi bio izloen promjeni
i bitnom relativiziranju. Ali takvu ulogu je mogao odigrati
samo pod jednim uslovom: trebalo je pretpostaviti da ko
liina rada, neophodna za proizvoenje neke robe, mora biti
jednaka koliini rada koja se u procesu razmjene mogla
pribaviti za tu robu. Ali kako opravdati tu identinost, na
emu je zasnovati, ako ne na izvjesnoj asimilaciji (koja je
dozvoljena vie tajno nego otvoreno) rada kao proizvodne
djelatnosti i rada kao robe koja se moe kupiti i prodati?
U tom drugom smislu rad ne moe biti shvaen kao kon
stantna mjera, jer on pretpostavlja isto toliko varijacija
koliko i roba sa kojom ga moemo uporediti (1). Ta kon
fuzija- kod Adama Smita proizilazila je iz prednosti koja
je pridavana predstavi: svaka roba predstavljala je izvje
stan rad, a svaki rad mogao je predstavljati izvjesnu ko
liinu robe. Ljudska aktivnost i vrijednost stvari bile su u
meusobnom kontaktu i prozirnom elementu predstave. U
tome Rikardove analize nalaze svoje mjesto i razlog za
svoju presudnu vanost. Te analize nisu prve koje radu re-
zerviu znaajno mjesto u ekonomskoj igri, ali one iznose
na vidjelo jedinstvenost toga pojma, one prvi put radikal
no distingviraju onu snagu, muku i vrijeme radnikovo koji
se kupuju i prodaju kao i onu aktivnost koja je izvor vri
jednosti stvari. Tako emo, s jedne strane, imati rad koji
nude radnici, koji poslodavci prihvataju ili trae i koji je
nagraen nadnicama; s druge strane, imamo rad koji je
potreban za vaenje ruda, pripremanje namirnica, proiz
vodnju predmeta, transport robe i koji tako stvara vrijed
nosti pogodne za razmjenu, a koje nisu postojale prije nje
ga i koje se ne bi ni javile bez njega.
RAD, IVOT, J EZIK
301
Prema Rikardu, kao i prema Smitu, rad moe mjeriti
ekvivalentnost robe koja prolazi kroz proces razmjene: U
najranijem drutvu razmjenska vrijednost stvari ili pravilo
koje utvruje koliinu nekog predmeta koju moramo dati
u razmjenu za drugi ne zavisi od komparativne koliine
rada upotrijebljenog za izradu tih stvari (2). Ali razlika
izmeu Smita i Rikarda sastoji se u slijedeem: za prvoga
rad, poto moe biti razdijeljen na radne dane, moe slu
iti kao zajednika mjera za sve druge robe (izmeu osta
log i za hranu potrebnu za ivot radnika); za drugoga, ko
liina rada omoguava utvrivanje vrijednosti stvari, i to
ne stoga to se ove mogu izraziti u jedinicama rada, nego
prije svega zato to je rad kao proizvodna djelatnost iz
vor svake vrijednosti. Vrijednost vie ne moe biti defi-
nisana, kao u klasicizmu, na osnovu totalnog sistema ekvi
valentnosti i sposobnosti meusobnog predstavljanja poje
dinih roba. Vrijednost je prestala da bude znak i postala
je proizvod. Ako stvari vrijede onoliko koliko i rad upotri
jebljen za njihovu izradu, ili bar ako je njihova vrijednost
proporcionalna tom radu, to ne znai da rad predstavlja
jednu fiksnu i konstantnu vrijednost koja se moe raz
mjenjivati u itavom svijetu i u svim vremenima; to samo
znai da svaka vrijednost, bez obzira kakva ona bila, vodi
svoje porijeklo iz rada. Najbolji dokaz je da vrijednost
stvari raste sa koliinom rada koji treba uloiti u njihovu
proizvodnju; ta vrijednost, meutim, ne doivljava prom
jene sa poveanjem ili padom zarada koje se daju u raz
mjenu za rad kao za bilo koju drugu robu (3). Cirkuliui
na tritu, meusobno se razmjenjujui, vrijednosti posje
duju takoe i sposobnost predstavljanja. Ali tu sposobnost
vrijednost nalazi na drugom mjestu u onom radu koji je
izvomiji od svake predstave i koji se, prema tome, ne
moe definisati razmjenom. Dok u klasicizmu trgovina i
razmjena slue kao osnova koja se ne moe prevazii pri
analizi bogatstva (to vai i za Adama Smita, kod koga je
podjela rada uslovljena kriterijima trampe), od Rikarda je
mogunost razmjene zasnovana na radu. Tako e teorija
o proizvodnji prethoditi teoriji o prometu.
Otuda imamo tri posljedice koje moramo imati na
umu. Prva je uvoenje jedne kauzalne serije koja ima pot
puno nov oblik. U XVI I I vijeku, naravno, nije bio nepoznat
mehanizam ekonomskih uslovnosti: davana su objanjenja
o odlivu i prilivu sredstava, o skoku i padu cijena, o pove
302
RIJ ECI I STVARI
anju proizvodnje, njenoj stagnaciji ili padu; ali svi ti fe
nomeni bili su tumaeni na osnovu prostora na tabeli gdje
su se vrijednosti mogle meusobno suoiti. Cijene bi se
poveavale kad bi reprezentativni elementi rasli bre nego
elementi koje oni predstavljaju; proizvodnja bi opala, in
strumenti predstavljanja se smanjili u odnosu na stvari
koje treba predstaviti, itd. Uvijek je, dakle, bila u pitanju
kruna kauzalnost, uz to jo i povrinska, jer se odnosila
samo na reciprono djelovanje onoga koji analizira i ono
ga to je analizirano. Poev sa Rikardom, rad se, osloboen
veze sa predstavom i nalazei se u podruju gdje ona ne
moe na njega djelovati, organizuje prema kauzalnosti koja
je samo njemu svojstvena. Koliina potrebnog rada za pro
izvodnju nekog predmeta (za njegovo sakupljanje ili nje
gov transport) zavisi od oblika proizvodnje: prema stepe-
nu izvrene podjele rada, koliini i vrsti proizvodnih sred
stava, sumi kapitala kojom raspolae poslodavac i koju
investira u pogone svoje tvornice, sama proizvodnja e do-
bijati drukiji oblik; u nekim sluajevima ona e biti sku
pa, a u drugim jeftinija (4). Ali kako je u svim sluajevi
ma ta cijena (zarade, kapital i dohoci, kamate) odreena
na osnovu rada ve izvrenog i primijenjenog na tu novu
proizvodnju, dolazi do raanja velike linearne i homogene
serije serije proizvodnje. Svaki rad ima svoj rezultat,
koji je na ovaj ili onaj nain primijenjen na jedan drugi
rad ije trokove onda i odreuje; a taj novi rad ulazi za
tim u formiranje vrijednosti, itd. Takva serijska akumu
lacija prvi put ukida reciprono determinisanje, koje je
jedino vailo u klasicistikim analizama bogatstva. Ona ti
me uvodi mogunost stvaranja jednog kontinuiranog isto-
rijskog vremena, iako, kao to emo kasnije vidjeti, Ri-
kardo evoluciju zamilja samo u obliku usporavanja ili ak
zaustavljanja istorije. Na nivou mogunosti formiranja mi
sli, Rikardo je, razdvojivi formiranje i reprezentativnost
vrijednosti, omoguio artikulaciju ekonomije u okviru is
torije. Umjesto da bogatstvo bude rasporeeno u okviru
jedne tabele i da tako formira sistem ekvivalentnosti, or
ganizuje se i gomila u okviru vremenskog lanca: svaka se
vrijednost odreuje ne prema instrumentima koji omogua
vaju da bude analizirana, nego prema uslovima proizvod
nje iz kojih je proizila. Osim toga, ti uslovi su determi-
nisani koliinom rada upotrijebljenog za proizvodnju. I
prije nego to se ekonomska misao vee za istoriju doga
RAD, IVOT, J EZIK
303
aja ili drutva eksplicitnim govorom, istorinost je si
gurno ve odavno proela sam nain bivanja te misli. Eko
nomija u svojoj pozitivnosti nije vie vezana za simultani
prostor razlika i slinosti, nego za vrijeme sukcesivne pro
izvodnje.
Druga posljedica, nita manje znaajna, odnosi se na
pojam rijetkosti. U klasicizmu je rijetkost bila definisana u
odnosu na potrebu: rijetkost je bila isticana ili zanemari
vana ukoliko su potrebe rasle ili dobijale nove forme; za
one koji gladuju, rijetkost je ito, ali za bogate koji izlaze
u visoko drutvo, rijetkost je dijamant. Ekonomisti XVI I I
vijeka bilo da su fiziokrati ili ne smatrali su da se
ta rijetkost moe savladati, bar djelimino, zahvaljujui
zemlji i radu oko zemlje: zemlja, naime, ima udesno svoj
stvo da moe zadovoljiti i mnogo vee potrebe nego to
ih ima ovjek koji je obrauje. U klasicizmu se javlja ri
jetkost zato to ljudi sebi predstavljaju i zamiljaju pred
mete koje sami nemaju; ali postoji i bogatstvo, jer zem
lja u izobilju proizvodi predmete koji se ne mogu odmah
potroiti i koji u prometu i razmjeni mogu stvoriti pred
stavu i o drugim predmetima. Rikardo je okrenuo polove
te analize: prividna blagorodnost zemlje samo je rezultat
njenog sve veeg tvrdiluka; stoga se u ovjekovom duhu
na prvom mjestu ne nalazi ni potreba ni predstava o po
trebi, nego upravo izvjesna izvorna nedovoljnost i neza-
sitost.
Rad se kao ekonomska djelatnost pojavio u isto-
riji svijeta onog dana kada su ljudi postali odve brojni
da bi se mogli prehraniti spontano dobij enim plodovima
zemlje. Poto se nisu imali ime izdravati, jedni su umi
rali, a drugi bi sigurno takoe pomrli da nisu poeli obra
ivati zemlju. I sve to se stanovnitvo vie mnoilo, novi
dijelovi ume su morali biti raskreni, obraeni i pretvore
ni u oranicu. U svim periodima istorije ovjeanstvo je ra
dilo samo pod prijetnjom od,smrti: jer itavo stanovnitvo,
ako ne pronae nove izvore, osueno je na nestanak. I obr
nuto, sve to se vie ovjeanstvo mnoi, ljudi preduzima-
ju sve tee i mnogobrojnije poslove iji se rezultati ne
ispoljavaju neposredno u ovom trenutku. Poto prijetnja
od smrti postaje sve strasnija ukoliko se neophodne namir
nice tee nabavljaju, rad mora biti sve intenzivniji i ko
ristiti se svim sredstvima da bi postao to obuhvatniji. Na
taj nain ekonomija postaje moguna i nuna zahvaljujui
304
RIJ ECI I STVARI
stalno odravanoj situaciji rijetkosti: ovjek izlae svoj i
vot opasnosti pred samom prirodom, koja je sama po sebi
inertna i sterilna, izuzev jednog malog njenog dijela. Eko
nomija sad utvruje svoj princip izvan mehanizma pred
stave, u onom opasnom podruju gdje se ivot sueljava
sa smru. Ona nas upuuje na onaj sistem dvosmislenih
razmatranja koja moemo nazvati antropolokim: ona se
zaista odnosi na bioloka svojstva ljudske vrste, za koju je
Maltus u isto vrijeme kad i Rikardo dokazao da stal
no tezi ka porastu ako se to ne sprijei odreenim mje
rama; ona se odnosi i na poloaj onih ivih bia koja se
izlau opasnosti kako bi u prirodi to ih okruava pronali
sredstva za opstanak; ona, najzad, u radu i grubosti tog ra
da, oznaava jedino sredstvo kojim se moe negirati sutin
sko nedostajanje i kojim se moe bar za trenutak savla
dati smrt. Pozitivitet ekonomije smjeten je u toj antropo
lokoj praznini. Homo oeconomicus nije ovjek koji sebi
predstavlja svoje vlastite potrebe i predmete sposobne da
ih zadovolje; to je ovjek koji prolazi, koji se koristi i
votom i gubi ga izbjegavajui neminovnost smrti. To je
dovreno bie: i kao to je od Kanta pitanje konanosti
postalo vanije od analize predstava, tako isto i od Rikarda
ekonomija, na manje ili vie eksplicitan nain, poiva na
antropologiji, koja tei da konanosti odredi konkretne
forme. Ekonomija XVI I I vijeka postavljala se u odnosu
prema mathesis kao opta nauka o svim mogunim redo
vima; ekonomija XI X vijeka e se odnositi prema antro
pologiji kao govor o ovjekovoj prirodnoj konanosti. Sa
mim tim i potreba i elja se povlae iz subjektivne sfere
u domen koji je ba tada postao predmet psihologije. Ta
mo e upravo, u drugoj polovini XI X vijeka, marginalisti
potraiti pojam koristi. Moe se pomisliti da su Kondijak,
Graslen ili Forbone ve bili psihologisti, jer su analizirali
vrijednost na osnovu potrebe; a isto tako se moe povje
rovati da su fiziokrati bili prvi prethodnici ekonomije, koja
je, poev od Rikarda, analizirala vrijednost na osnovu tro
kova proizvodnje. To je stoga to je ekonomija izlazila iz
konfiguracije koja je u isti mah omoguavala postojanje
i Kenea i Kondijaka; ali prestae i vlast te epistem koja
je zasnivala saznanje na poretku predstava. Tada e stupiti
nova epistemoloka era u kojoj se razlikuje, ne bez meu
sobnog pozivanja, psihologija predstavljenih potreba i an
tropologija prirodne konanosti.
RAD, IVOT, J EZIK
305
Najzad, posljednja posljedica odnosi se na evoluciju
ekonomije. Rikardo pokazuje da kao prirodnu plodnost pri
rode ne treba interpretirati ono to stalno sve snanije obi
ljeava njenu krtost. Zemljina renta, u kojoj su svi eko
nomisti, ukljuujui i Adama Smita (5), gledali obiljeje
plodnosti svojstvene zemlji, postoji samo utoliko to poljo
privredna djelatnost postaje sve tea i tea, a sve manje
rentabilna. Ukoliko su ljudi, stalnim porastom stanovni
ka, prisiljeni da osvajaju nova plodna podruja, i berba
novih koliina ita zahtijeva vie rada, bilo da je u pita
nju dubina oranja, opseg zasijanih povrina ili koliina
ubriva, trokovi proizvodnje za posljednju etvu bie vei
nego za prve etve sa bogate i plodne zemlje. Meutim, ni
taj artikl, do koga je tako teko doi, nije manje neopho
dan nego drugi, ako ne elimo da jedan dio stanovnitva
umre od gladi. Dakle, trokovi oko proizvodnje ita na ja
lovoj zemlji odredie cijenu ita uopte, ak i ako je inae
ito dobijeno dva ili tri puta jeftinije. Otuda plodne zem
lje imaju vei prihod, koji njihovim posjednicima omogu
ava da tu zemlju izdaju u najam uz visoku zakupninu. Ta
ko je zemljina renta rezultat ne plodne prirode, nego ja
love zemlje. I taj fenomen postaje svakim danom sve jae
naglaen: stanovnitvo se poveava, obrauje se sve loija
zemlja, trokovi proizvodnje rastu, a tako se poveava i
zemljina renta. U takvoj situaciji moguno je ak i
potrebno da nominalna zarada radnika raste takoe i
pokriva minimalne trokove ivota. Ali iz istih tih razloga
stvarna zarada praktino se ne moe poveavati, ve moe
samo podmiriti neophodne trokove oblaenja, smjetaja i
ishrane. I, najzad, profit preduzimaa e opasti ukoliko se
povea zemljina renta, i ako raspodjela radnikog do
hotka ostane ista. Profit e toliko opasti da e nestati ako
se to ne zaustavi na nekoj granici: i, zaista, poev od jed
nog odreenog trenutka, industrijski profit e toliko opasti
da se nee moi upoljavati novi radnici; zbog nemoguno
sti ostvarenja dopunske zarade, radna snaga se nee povea
vati, a drutvo e poeti da stagnira. Vie nee biti mo
guno osvajanje novih zemljita koja su jo neplodnija
nego ova prethodna: zemljina renta e dosegnuti svoj pla
fon i nee vie vriti svoj uobiajeni pritisak na industrijske
prihode; oni e se tada moi stabilizovati. I storija e se
pretvoriti u mrtvo more. Konanost ovjekova bia bie
20
306
RIJ EI I STVARI
definisana, i to jednom zauvijek, to jest na beskonano
vrijeme.
Paradoksalno je ali tano da istorinost, koju je u
ekonomiju uveo Rikardo, omoguava da promislimo tu imo-
bilizaciju istorije. Misao klasicizma zamiljala je, u dome
nu ekonomije, budunost stalno otvorenu i stalno promjen
ljivu, ali, u stvari, u pitanju je bila jedna prostorna modi
fikacija: tabela za koju se smatralo da je tvori bogatstvo
razmjenom, razvijanjem i organizovanjem, mogla je da se
poveava; pri tome bi tabela ostala ista, dok bi svaki ele-
menat gubio od svoje relativne povrine, ali bi pri tome
stupao u odnos sa drugim elementima. Vidimo, dakle, ka
kvu ulogu igraju istorija i antropologija. Nema istorije
(rad, proizvodnja, akumulacija i poveanje realnih cijena)
osim ako je ovjek kao prirodno bie okoniv, a ta se
okonivost protee mnogo dalje od prvobitnih granica vrste
i neposrednih potreba tijela, ali ne prestaje da prati, bar
tiho, itav razvitak civilizacije. Sve to se ovjek vie za
dubi u srce svijeta, sve vie napreduje u osvajanju prirode,
i sve je snanije pritisnut svojom konanou, i sve je blii
smrti. I storija ne omoguava ovjeku da pobjegne iz svo
jih prvobitnih granica osim prividno, i ako granici ne
pridajemo najpovrnije znaenje. Ali ako imamo na umu
ovjekovu sutinsku konanost, vidjeemo da njegova an
tropoloka situacija ne prestaje da stalno sve vie drama-
tizuje istoriju, da je ini sve pogibnijom i da joj se pribli
ava svojom vlastitom nemogunou. U trenutku kad isto
rija dosegne te granice, ona se moe samo zaustaviti, vi-
brirati izvjesno vrijeme oko vlastite osovine i konano se
imobilizirati. Ali do tog moe doi na dva naina: bilo da
ona progresivno i sporo dopire do stanja stabilnosti koja
u beskraju vremena sankcionie ono prema emu ona odu
vijek tei, i onom to ni sama nije prestala da bude, bilo
da doe do take u kojoj se zaustavi samo utoliko da bi
ponitila sve ono to je bila do tada.
U prvom sluaju (predstavljenom Rikardovim pesi
mizmom) istorija funkcionie pred licem antropolokih
determinacija kao neka vrsta velikog kompenzatorskog me
hanizma. I stina, istorija je ukljuena u ovjekovu kona
nost, ali ona tu izgleda kao pozitivna i istaknuta figura;
ona omoguava da ovjek prevazie rijetkosti na koje je
osuen. Kako su te rijetkosti svakim danom sve vee, rad
postaje sve intenzivniji, proizvodnja brojano raste, ali s
RAD, IVOT, J EZIK
307
njom i trokovi to jest koliina rada potrebnog za pro
izvodnju pojedinih artikala. Na taj nain nuno dolazi do
trenutka kada rad nije pothranjivan robom koju proizvodi
(jer ova ne kota vie od hrane potrebne za ivot radnika).
Tada vie proizvodnja ne moe pokriti takav manjak. Ri
jetkost e se sama po sebi ograniiti (demografskom stabili
zacijom) i rad e se uravnoteiti sa potrebama (odree
nom raspodjelom bogatstva). Ubudue e se konanost i
proizvodnja podudarati u okviru jedinstvene figure. Svaki
dopunski rad bie nepotreban, svaki viak stanovnitva e
ieznuti. ivot i smrt e biti stavljeni jedno uz drugo, ne
pokretni i pojaani njihovim antagonistikim tenjama.
I storija e ovjekovu ogranienost dovesti do krajnje gra
nice, gdje e se ona ispoljiti u svoj svojoj istoti; vie joj
nee ostati margine gdje bi se mogla skioniti; nee vie
trebati da se trudi da sebi obezbijedi budunost. ovjek
e postepeno biti osloboen svega to se moe sakriti od
svojih vlastitih oiju; on e iscrpsti sve mogunosti koje
zbunjuju i izbjegavaju, pomou vremenskih obeanja, svo
ju antropoloku nagost. Dugim, ali neizbjenim i prisilnim
putevima istorija e dovesti ovjeka do istine koja ga za
ustavlja pred samim sobom.
U drugom sluaju (koji ilustruje Marks) odnos iz
meu istorije i ovjekove antropoloke konanosti deifro
van je na suprotan nain. I storija tu igra negativnu ulogu:
ona istie presiju potrebe, ona poveava manjke, prisilja
vajui ljude da rade i da stalno sve vie proizvode a da pri
tome ne dobijaju vie od onoga to im je neophodno za
ivot, a ponekad i manje. Tako se s vremenom proizvod
rada akumulira i stalno izmie onima koji ga ostvaruju:
oni proizvode mnogo vie od onog dijela vrijednosti koji
im se dodjeljuje na ime zarade, i tako ostavljaju mogu
nost da kapital doe do novog rada. Tako neprestano raste
broj onih koje istorija dri na samoj granici ivotnih us-
lova; sami ti uslovi postaju sve neizvjesniji i pribliavaju
se trenutku kad e i samo postojanje postati nemoguno.
Akumulacija kapitala, poveanje preduzea i njihovih ka
paciteta, pritisak na zarade, pretjerana proizvodnja sve
to suava trite rada, smanjuje raspodjelu i poveava ne
zaposlenost. Dotjerana bijedom do samih granica smrti, i
tava jedna klasa ljudi na najradikalniji nain doivljava
potrebu, glad i rad. Ono to drugi pripisuju prirodi ili spon
tanom poretku stvari, oni vide kao rezultat istorije i alijena
20*
308
RIJ ECI I STVARI
ciju jedne konanosti koja jo nije dobila definitivan ob
lik. I jedino oni mogu shvatiti sutinu ljudskog, kako bi
je ponovo mogli uspostaviti. A to e biti postignuto ukida
njem ili bar obaranjem istorije kakva je dosad bila: jedino
tada e nastati Vrijeme koje nee imati ni isti oblik, ni iste
zakone ni isti nain prelaenja.
Ali alternativa izmeu Rikardovog pesimizma i
Marksovog revolucionarnog obeanja nije mnogo vana.
Takav izbor ne predstavlja nita drugo osim dva razliita
naina shvatanja odnosa izmeu antropologije i istorije,
kako ih postavlja ekonomija kroz pojmove rijetkosti i rada.
Za Rikarda, istorija ispunjava onu prazninu koju stvara
antropoloka konanost i koju ispoljava stalni nedostatak,
sve do momenta kad doe do definitivne stabilizacije; pre
ma Marksu, odvajajui ovjeka od rada, istorija istie jo
snanije ovjekovu konanost, a pri tome je njegova mate
rijalna istina konano osloboena. Naravno, jasno je zato
se misao razliito odluila i zato su jedni izabrali prvi prin
cip analize, a drugi ovaj posljednji. Ali to su samo izvedene
razlike koje proizilaze iz jednog doksologijskog ispitiva
nja. Marksizam, meutim, nije unio nikakav dublji jaz u
dublje slojeve zapadnog znanja. On se bez tekoe situirao
kao puna, tiha i komotna figura, zadovoljavajua uz to za
jedno vrijeme (svoje), u okviru jednog epistemolokog ras
poreda koji ga je prihvatio blagonaklono (jer mu je ustu
pio mjesto) i koji nije imao razloga ni da uznemirava ni
sposobnosti da mijenja, jer se itav oslanjao na taj raspo
red. Marksizam je u okviru misli XI X vijeka riba u vodi:
to jest, na svakom drugom mjestu on prestaje da die.
Ako se on suprotstavlja buroaskim teorijama u ekono
miji, i ako u tom suprotstavljanju istie radikalno vraa
nje istoriji, taj konflikt i to isticanje se baziraju ne na obu-
hvatanju itave istorije, nego na dogaaju koji itava ar
heologija moe precizno odrediti i koji je na isti nain obi
ljeio i buroasku i revolucionarnu ekonomiju XI X vije
ka. Njihov sukob uzalud izaziva talase i nabore na povri
ni: to je samo slaba i bezazlena bura.
Bitno je, meutim, konstituisanje, poetkom XI X vi
jeka, takvog rasporeda znanja u kome istovremeno nala
zimo i istorinost i ekonomiju (u odnosu sa oblicima pro
izvodnje), konanost ovjekova postojanja (u odnosu sa
rijetkou i radom) i isticanje roka istoriji bilo da je
smatramo neodreenim usporavanjem ili radikalnim obr
RAD, IVOT, J EZIK
309
tom. Poznato je kakvu je ulogu odigrao takav raspored u
oivljavanju zamorene dobre volje humanista; poznato je,
tak.oe, kako je dolo do stvaranja utopija o kraju istorije.
U klasicizmu utopija je funkcionisala kao izvorno sanjare
nje: samo je svjeina svijeta trebalo da obezbijedi idealan
raspored tabele na kojoj bi svaka stvar bila na svom mje
stu, sa svojim susjedstvom, svojim specifinim razlikama
i neposrednim ekvivalencijama. U tom prvom osvjetljenju
predstave nisu morale biti odvojene od ivog, otrog i os
jetljivog prisustva onoga to su predstavljale. U XI X vijeku
utopija se odnosila vie na kraj vremena nego na njegovo
raanje: to je stoga to znanje nije konstituisano na osno
vu tabele, nego na osnovu serije, lanca i nastajanja; kada
s obeanom veeri doe sjena raspleta, tiha erozija ili es
tina istorije izbacie na povrinu ovjekovu antropoloku
istinu. Kalendarsko vrijeme moi e i dalje da traje, ali e
biti prazno, jer e istorinost prevagnuti nad ljudskom su
tinom. Nestajanje vremena, sa svim svojim dramatinim
izvorima, zaboravom, alijenacijom, bie uhvaeno u okviru
antropoloke konanosti, koja tu nalazi svoju ozarenu po
tvrdu. Konanost i njena istina ispoljavaju se u vremenu;
samim tim i vrijeme je konano. Veliki san o jednom isto-
rijskom terminu zove se utopija kauzalnih misli, kao to je
san o porijeklu bio utopijom klasifikatorske misli.
Takav raspored je dugo vremena imao prisilni karak
ter; krajem XI X vijeka Nie mu je dao nov sjaj zapalivi
ga. On je obnovio ideju o kraju vremena, da bi od toga
uinio smrt Boga i lutanje posljednjeg ovjeka; on je ob
novio antropoloku konanost, ali samo zato da bi istakao
udesni skok natovjeka; obnovio je i veliki lanac kontinui
teta u istoriji, ali ga je predstavio kao beskrajni povratak.
Smrt boga i nailazak natovjeka, obeanje i uas od velike
godine, uzalud obnavljaju elemente misli XI X vijeka i stva
raju novu arheoloku mreu, jer sve to vodi samo ka razbi
janju onih stabilnih oblika izvajanih od okamenjenih osta
taka stranih i moda nemogunih lica. U toj svjetlosti, za
koju se jo ne zna da li podstie posljednji poar ili ozna
ava dolazak zore, moe se naslutiti prostor savremene
misli. U svakom sluaju, Nie je, umjesto nas i ak prije
naeg roenja, poruio obeanja koja su nam davale di
jalektika i antropologija.
310
RIJ ECI I STVARI
I I I KI VJ E
U svom nastojanju da stvori klasifikaciju koja bi bila
vjerna kao metod i striktna kao sistem, isje je otkrio pra
vilo o podreenosti osobina, kao to se Smit sluio kon
stantnom vrijednou rada da bi utvrdio prirodnu cijenu
stvari u igri ekvivalentnosti. I kao to je Rikardo oslobodio
rad od svoje uloge mjere da bi ga uveo u opte oblike pro
izvodnje, Kivje (6), je podreenost osobina oslobodio od
taksinomijske funkcije, kako bi je uveo u razliite plano
ve organizacije ivih bia. Unutranja veza od koje zavise
strukture jedne od drugih ne nalazi se vie na nivou frek
vencije, ona postaje temelj korelativnog odnosa. Taj ne
srazmjer i tu inverziju elio je da izrazi i ofroa Sent-I ler
(Geoffroy Saint-Hilaire) kad je rekao: Organizacija po
staje apstraktno bi e... koje dobij a mnoge oblike (7).
Prostor ivih bia rotira oko tog pojma i sve to se dotle
moglo javiti u okviru mree istorije prirode (rodovi, vrste,
jedinke, strukture, organi), sve to se prualo pogledu do
bij a sada nov nain bivanja.
Na prvom mjestu to se odnosi na one grupe razlii
tih elemenata koje ve pogled moe artikulisati u dodiru
sa tijelom jedinke a koje zovemo organima. U klasicistikim
analizama organ je bio definisan prema svojoj strukturi
i prema svojoj funkciji; to je bila neka vrsta sistema sa
dvostrukim ulazom, koji smo mogli u cijelosti protuma
iti bilo s obzirom na ulogu koju igra (na primjer obnav
ljanje vrste), bilo s obzirom na njegove morfoloke vari
jable (oblik, veliina, raspored i broj): oba naina tuma
enja tano su se podudarala, ali su bili nezavisni jedan
od drugog; dok je prvi nagovjetavao ono to se moe ko
ristiti, drugi je isticao ono to se moe poistovjetiti. I upra
vo taj raspored naruava Kivje. I stiui zahtjev za podu-
daranjem kao i za nezavisnou, on znatno istie funkcije
nad organom i podvrgava raspored neprikosnovenosti funk
cije. On razbija ako ne individualnost, ono bar nezavisnost
organa. Zabluda je smatrati da je sve vano na nekom
vanom organu; panju treba usmjeriti vie na same
funkcije nego na organe (8); prije nego to definiemo
organe na osnovu njihovih varijabla, treba se pozvati na
funkciju koju oni obezbjeuju. Ali broj tih funkcija je re
lativno mali: disanje, varenje, krvotok, kretanje... Na taj
nain vidljiva razliitost struktura ne izbija na fonu ta
RAD, 2IVOT, J EZIK
311
bele varijabla, nego na fonu velikih funkcionalnih jedinica
sposobnih da ostvare i izvre svoj cilj na razne naine:
Ono to je zajedniko svakoj vrsti organa posmatranoj
kod svih ivotinja svodi se na veoma mali broj stvari i
slinost se ogleda samo u utisku koji stvaraju. To je naro
ito frapantno kad je u pitanju disanje koje karakterie
razliite klase i vri se pomou raznolikih organa dok nji
hova struktura nema nikakve zajednike take (9). Po-
smatrajui organ u odnosu na funkciju, vidimo kako se
ispoljavaju slinosti i tamo gdje nema nijednog identi
nog elementa; krge i plua bez obzira da li imaju neki
zajedniki varijabl lie zato to su to dva varijeteta tog
nepostojeeg, apstraktnog i irealnog organa, odsutan iz sva
ke vrste, ali prisutan u itavom ivotinjskom carstvu i koji
slui kao organ za disanje uopte. Tako se u analizi ivih
bia restauriu analogije aristotelovskog tipa: krge su za
disanje u vodi ono to su plua za disanje na zraku. Do
due, takvi odnosi nisu bili nepoznati ni u klasicizmu; ali
tada su sluili samo za odreivanje funkcija; nisu korite
ni za uspostavljanje poretka stvari u prostoru prirode. Po-
ev od Kivjea, funkcija, definisana na osnovu uoljivog
efekta, postae konstantan termin i omoguie da se dove
du u meusoban odnos elementi lieni svake vizuelne iden
tinosti. to za klasicizam predstavlja samo vizuelnu raz
liku, sada mora biti promiljeno na osnovu funkcionalne
homogenosti. I storija prirode postaje tek kad I sto i Drugo
pripadaju istoj vrsti; neto poput biologije postaje mogue
kad se ta jedinstvenost plana razbija i kad se razlike jav
ljaju na bazi jedne dublje i ozbiljnije identinosti.
To pozivanje na funkciju i ta nepodudarnost izmeu
plana identinosti i plana razlika izbacuju na povrinu no
ve odnose: koegzistenciju, unutranju hijerarhiju, zavis
nost u odnosu na plan organizacije. Koegzistencija ozna
ava injenicu po kojoj neki organ ili sistem organa ne
mogu biti prisutni kod ivog bia, a da pri tome drugi or
gan ili drugi sistem odreenog oblika i karaktera ne budu
takoe prisutni: Svi organi kod iste ivotinje ine jedin
stven sistem iji se svi dijelovi meusobno dre, djeluju i
reaguju jedni na druge; meu tim dijelovima ne moe doi
do promjene a da se to ne reperkutira i na ostale (10).
U okviru sistema za varenje oblik zuba (bilo da slue za
otkidanje ili vakanje) varira paralelno sa duinom i opse
gom sistema za ishranu; ili, pak, da navedemo primjer
312
RIJ ECI I STVARI
koegzistencije razliitih sistema organi za varenje ne
mogu varirati nezavisno od morfologije udova (posebno od
oblika noktiju): zavisno od toga da li ima kande ili ko
pito to jest da li ivotinja moe sama uhvatiti i razde-
rati plijen usni kanal i sokovi za varenje, kao i oblik
zuba ne mogu biti isti (11). Tu su u pitanju lateralne ko
relacije koje meu elementima istog nivoa stvaraju odnose
paralelizma zasnovane na funkcionalnim nunostima: po
to ivotinja treba da se hrani, priroda njenog plijena i
naina njegovog hvatanja ne mogu ostati strani organima
za vakanje i varenje (i obrnuto).
I pak, postoje i hijerarhijske ljestvice. Poznato je da
je analiza u doba klasicizma bila primorana da odbaci pri
vilegije najvanijih organa kako bi mogla razmatrati samo
njihovu taksinomijsku efikasnost. Poto se sada vie ne
tretiraju pitanja nezavisnih varijabla nego pitanja sistema
koji jedni druge uslovljavaju, problem reciprone vanosti
ponovo se postavlja. Stoga usna duplja kod sisara nije sa
mo u kovarijantnom odnosu sa organima za kretanje i hva
tanje; ona je dijelom uslovljena i nainom razmnoavanja.
J er, raanje ivih mladunadi ne implicira samo postoja
nje organa neposredno vezanih za raanje, nego i postoja
nje organa za sisanje, zatim postojanje usana i mesnatog
jezika; ono nalae i cirkulaciju tople krvi i dvodjelni ras
pored srca (12). Analiza organizma i uspostavljanje sli
nosti meu njima pretpostavlja, dakle, da je tabela utvr
ena ne prema elementima koji mogu varirati u raznim
vrstama, nego prema funkcijama koje se kod ivih stvoro
va meusobno uslovljavaju i upravljaju jedne prema dru
gim: vie nije u pitanju poligon mogunih modifikacija,
nego hijerarhijska piramida vanosti. Kivje je najprije
smatrao da funkcije postojanja dolaze ispred funkcija od
nosa (jer ivotinja prije svega postoji, a zatim osjea i
djeluje): on je, dakle, vjerovao da razmnoavanje i krvo
tok odreuju izvjestan broj organa kojima su podreeni
drugi; prvi bi formirali primame odlike, a posljednji
sekundarne (13). Zatim je i krvotok podredio varenju, jer
ono postoji kod svih ivotinja (tijelo polipa u svojoj cjeli
ni samo je neka vrsta probavnog aparata), dok se krv i
krvni sudovi nalaze samo kod ivotinja na viem stepenu
razvoja i postepeno iezavaju kod stvorova nieg reda
(14). Zatim dolazi nervni sistem (sa ili bez kime), koji
mu izgleda kao determinanta svih organskih dispozicija:
RAD, IVOT, J EZIK
313
On predstavlja sutinu svake ivotinje: ostali sistemi ga
samo slue i odravaju (15)..
Ta prednost jedne funkcije nad ostalima implicira ide
ju da organizam u svojim vidljivim dispozicijama odgovara
odreenom planu. Takav plan garantu je primat sutin
skih funkcija, i na to nadovezuje, sa neto vie slobode,
i organe koji osiguravaju manje vana funkcionisanja. Kao
hijerarhijski princip, taj plan definie primarne funkcije,
rasporeuje anatomske elemente koji omoguavaju vre
nje tih funkcija i postavlja ih na privilegovane poloaje na
tijelu: tako u velikoj klasi zglavkara insekti istiu u prvi
plan funkcije kretanja i organa za pokret, kod drugih va
nije su pak vitalne funkcije (16). U kontroli koju Vri nad
manje vanim organima, taj organizacijski plan ne igra ta
ko odluujuu ulogu; on se na neki nain liberalizuje to
se vie udaljava od centra, dozvoljavajui modifikacije,
promjene i dopune u obliku i primjeni. Susreemo ga, do
due, ali u neto elastinijoj formi, izloenog uticajima dru
gih odreenja. To je lako konstatovati kod sisara u pogle
du sistema organa za kretanje, etiri uda ine dio orga
nizacijskog plana, ali samo kao sekundama obiljeja; njih
nita ne ukida niti zamjenjuje, ali su ponekad maskirani
kao u krilima slijepog mia ili u stranjim perajima kod
foke; deava se da su upotrebom degenerisani kao to je
sluaj sa grudnim perajem kod kita... Priroda je ipak na
pravila peraje rukom. Uvijek, dakle, postoji konstantan od
nos u sekundarnim osobinama prema nainu maskiranja
(17). Stoga shvatamo kako vrste istovremeno mogu liiti
(da bi stvorile grupe kao to su rodovi, klase i ono to
Kivje zove ograncima) i meusobno se razlikovati. Njih
meusobno ne povezuje izvjestan broj podudarnih eleme
nata, nego neka vrsta arita identinosti koje se ne moe
analizirati kao vizuelna datost jer pretpostavlja recipronu
vanost funkcija. Na osnovu tog nevidljivog jezgra identi
nosti, organi zauzimaju svoje mjesto, i ukoliko se vie
udaljavaju od centra, dobijaju veu elastinost u moguno
sti variranja i distinktivnim obiljejima. ivotinjske vrste
se razlikuju po perifernim osobinama, a lie po centralnim;
sjedinjuje ih ono to je nedokuivo, a razdvaja ono to je
lako pristupano. to vie elimo povezati rasprostranjene
grupe, sve vie se treba udubiti u mrak organizma, prema
onome to je slabo vidljivo, to izmie pogledu. to vie
elimo obuhvatiti individuu, treba vie izroniti na povrinu
314
RIJ ECI I STVARI
i ostaviti da na svjetlosti blistaju njeni oblici; mnotvo se
vidi, a jedinstvo se krije. Ukratko, ive vrste izmiu i mno
tvu jedinki i vrsta; njih je moguno klasifikovati zato to
ive i na osnovu onoga to kriju.
Veliina preokreta moe se izmjeriti njegovim dovo
enjem u vezu sa taksinomijom klasicizma. Ova je u cje
lini bila zasnovana na etiri varijabla deskripcije (oblici,
broj, raspored, veliina) koji su se mogli jednim potezom
obuhvatiti pomou jezika ili pomou pogleda. U toj namet-
I jivosti vidljivog, ivot je izgledao kao posljedica jednog
presjeka kao obina klasifikatorska granica. Poev od
Kivjea, ivot je zasnovao mogunost klasifikovanja u onom
to je najmanje vidljivo, to je iskljuivo funkcionalno. ivo
bie je bilo lokalitet prirodnog klasifikovanja; injenica da
ga je moguno klasifikovati postaje svojstvo ivog bia. Ta
ko iezava projekat jedne opte taksinomije; tako iezava
i mogunost stvaranja velikog prirodnog poretka koji bi
iao od najjednostavnijeg i najnepokretnijeg do najivljeg
i naj kompleksnijeg; tako iezava i traenje poretka kao
osnova jedne opte nauke o prirodi. Tako nestaje i priro
da imajui na umu da tokom itavog klasicizma nije
postojala kao tema, kao ideja, nego neodreen izvor
znanja, kao homogeni prostor identinosti i razlika koje
se mogu dovesti u red.
Taj prostor je sada razbijen i otvoren u svoj svojoj
dubini. Umjesto jedinstvenog polja vidljivosti i poretka
iji elementi imaju svoju distinktivnu vrijednost, imamo
seriju opozicija iji polovi nisu istog nivoa: s jedne strane
su sekundarni organi, koji su na povrini tijela i bez ika
kve intervencije izloeni neposrednoj percepciji i, s druge
strane, primarni organi, koji su bitni, centralni, skriveni,
i do kojih moemo doi samo seciranjem, to jest bukvalno
skidajui veo sekundarnih organa. Postoji, jo dublje, i
opozicija izmeu organa uopte, jer oni su vrsti, prostor
no odreeni i direktno ili indirektno vidljivi, i funkcija koje
se ne mogu percipirati ali koje uslovljavaju ispod po
vrine raspored onog to se vidi. Najzad, postoji i opo
zicija izmeu identinosti i razlika: one vie ne pripadaju
istoj vrsti niti se utvruju meusobnim dovoenjem u ve
zu na jednom homogenom planu. Diferencije su obilne na
povrini, dok se u unutranjosti briu i gube, povezuju i
pribliuju velikom, tajanstvenom i nevidljivom jedinstvu
ije mnotvo' kao da proizilazi iz neprestane disperzije. i
RAD, IVOT, J EZIK
315
vot vie nije ono to se na manje-vie izvjestan nain moe
razlikovati od mehanikog; ivot je ono u emu se utapaju
sve mogune razlike meu ivim stvorenjima. Taj prelaz od
taksinomijskog do sintetikog pojma ivota naznaen je
u hronologiji ideja i nauka oivljavanjem vitalistikih te
ma poetkom XI X vijeka. Sa gledita arheologije, tada su
utvreni uslovi za nastanak biologije.
U svakom sluaju, ta serija opozicija, razdvajajui pro
stor istorije prirode, izazvala je znaajne posljedice. U
praktinom pogledu javile su se dvije korelativne tehnike
koje se meusobno oslanjaju i povezuju jedna sa dru
gom. Prva tehnika konstituisana je na bazi uporedne ana
tomije: ova je otvorila jedan unutranji prostor zatvoren
s jedne strane povrinskim slojem, a s druge strane onim
to je kvazinevidljivo i beskrajno sitno. J er uporena ana
tomija nije samo obino produbljivanje deskriptivnih teh
nika koje su bile u upotrebi u doba klasicizma; ona se ne
zadovoljava da samo vidi unutra, da vidi bolje i izblie;
ona stvara prostor koji nije ni prostor vidljivih osobina ni
prostor mikroskopskih elemenata (18). Ona tu iznosi na
vidjelo reciproan raspored organa, njihovu korelaciju, na
in na koji se dekomponuju, smjetaju u prostoru i meu
sobno rasporeuju glavne momente neke funkcije. Na taj
nain, suprotno pogledu pred kojim se iri sve obilje raz
lika anatomija, rezanjem tijela, fragmentiranjem pojedi
nih parcela i njihovim usitnjavanjem u prostoru, iznosi na
vidjelo krupne slinosti koje bi ostale nevidljive; ona re-
konstruie skrivene jedinice to lee ispod ogromne dis
perzije vidljivog. Formiranje velikih taksinomijskih jedini
ca (klasa i redova) predstavljalo je u XVI I i XVI I I vijeku
problem lingvistikog presjeka: trebalo je pronai ime koje
bi bilo opte i zasnovano; sada je u pitanju anatomsko
ralanjivanje, to jest treba izdvojiti vrhovni funkcionalni
sistem. Realna anatomska razdioba omoguie povezivanje
velikih porodica ivih bia.
Druga tehnika se oslanja na anatomiju (jer je ona
njen rezultat), ali se njoj i suprotstavlja (jer joj omogu
ava da se nje i oslobodi). Ona se sastoji u uspostavljanju
indikativnih odnosa izmeu povrinskih dakle, vidljivih
elemenata i onih koji su skriveni u unutranjosti tijela.
To je stoga to se na osnovu zakona o solidarnosti u orga
nizmu moe saznati da pojedini povrinski i pomoni organi
impliciraju odreenu strukturu nekog bitnijeg organa; tako
316
RIJ ECI I STVARI
je moguno uspostaviti saglasnost izmeu vanjskih i unu
tranjih oblika koji zajedno ine sastavni dio sutine i
vog stvora (19). Kod insekata, na primjer, raspored pi
paka nema distinktivnu vrijednost jer se ne nalazi u ko
relaciji ni sa jednom od velikih unutranjih organizacija;
naprotiv, oblik donje vilice moe igrati kapitalnu ulogu
pri klasifikaciji insekata prema slinostima i razlikama, jer
taj oblik je vezan za ishranu, za varenje, tj. za bitne funk
cije ivotinje: organi za vakanje moraju biti u odnosu
prema organima za ishranu; to jest u odnosu prema ita
vom nainu ivota, prema tome prema itavoj organi
zaciji (20). I stinu govorei, ta tehnika pokazatelja ne ide
nuno od vidljive povrine ka tamnim oblicima u unutra
njosti organizma: ona moe uspostaviti nune veze koje
idu od bilo koje take na tijelu do neke druge; na taj na
in jedan elemenat moe biti dovoljan da u izvjesnim slu
ajevima sugerie optu arhitekturu organizma. Tako mo
emo prepoznati itavu ivotinju na osnovu jedne jedine
kosti, ili njene jedne povrine: metod koji je dao zauu
jue rezultate u ispitivanju fosila (21). Dok je za misao
XVI I I vijeka fosil bio prefiguracija sadanjih oblika i tako
izraavao kontinuitet vremena, odsada e biti indikacija
figure kojoj je zaista pripadao. Anatomija nije samo raz
bila homogeni tabelarni prostor identinosti: ona je raz
bila pretpostavljani kontinuitet vremena.
Sa teorijskog gledita Kivjeove analize ponovo kom-
ponuju itav reim prirodnog kontinuiteta i diskontinuiteta.
Uporedna anatomija zaista omoguava da se u ivom svi
jetu uspostave dva savreno razliita oblika kontinuiteta.
Prvi se odnosi na velike funkcije koje susreemo kod ve
ine vrsta (disanje, varenje, krvotok, razmnoavanje, kre
tanje...); on kod ivih bia utvruje slinost koja se ne
moe raspodijeliti prema jednoj opadajuoj skali, idui od
ovjeka do zoofita (u viim vrstama postoje sve funkcije,
zatim postepeno nestaju kod niih i najzad kod zoofita
nema ni centra za krvotok, ni ivaca, ni centra za osje
aje; svaka taka kao da se hrani usisavanjem (22). Taj
kontinuitet je slab i relativno labav; po ogranienom broju
bitnih funkcija, on formira prostu tabelu prisutnog i od
sutnog. Drugi kontinuitet je mnogo kompaktniji: on se
odnosi na manje ili vee savrenstvo organa. Ali na toj
osnovi mogu se utvrditi samo ograniene serije, sporedni
kontinuiteti koji se lako kidaju i koji se ukrtaju u raz
RAD, 2I V0T, J EZIK
317
nim pravcima; to dolazi otuda to kod raznih vrsta svi
organi ne idu istim pravcem degradiranja: jedan se nalazi
na najviem stepenu savrenstva u svojoj vrsti, drugi je to
u nekoj drugoj vrsti (23). Tako dobijamo ono to bismo
mogli nazvati parcijalnim i ogranienim mikroserijama,
koje se odnose manje na vrste nego na pojedine organe. Na
drugoj strani imamo labave i diskontinuirane makrose-
rije, koje se odnose manje na organizme nego na veliki
registar bitnih funkcija.
I zmeu ta dva kontinuiteta koji se ne podudaraju niti
se usaglaavaju, vidimo kako se rasporeuju velike diskon
tinuirane mase. One prihvataju razliite planove organiza
cije; iste funkcije su podreene raznim hijerarhijama i re-
alizovane pomou organa razliitog tipa. Lako je, na pri
mjer, kod hobotnice otkriti sve funkcije koje se obavljaju
i u organizmu riba, ali izmeu ribe i hobotnice ne postoji
nikakva slinost niti bilo kakva analogija u rasporedu or
gana (24). Stoga treba posebno analizirati svaku grupu,
traiti ne samo tanku nit slinosti to je moe povezati za
neku drugu grupu, nego snanu koheziju koja grupu iz
nutra zbija. Ne treba ispitivati da li su ivotinje sa crve
nom krvlju na istoj liniji kao i ivotinje sa bijelom, uz
samo neka dodatna usavravanja. Treba utvrditi da svaka
ivotinja crvene krvi koja stoga i pripada autonomnom
podruju ima uvijek koanu lobanju, kimu, udove
(izuzev zmija), arterije i vene, jetru, slezenu, guterau i
bubrege (25). Kimenjaci i beskimenjaci ine sasvim raz
dijeljena podruja meu kojim nema posrednikih obli
ka to bi omoguivali prelaz u jednom ili drugom pravcu:
Ma kakav raspored napravili meu ivotinjama sa ki
mom i onima koje je nemaju, nikad neemo uspjeti da na
kraju jedne od tih klasa ili na poetku druge pronaemo
dvije ivotinje koje toliko lie da bi mogle posluiti kao
veza izmeu njih (26). Vidimo, dakle, da teorija o gra
nanju ne dodaje nikakav nov taksinomijski okvir tradicio
nalnoj klasifikaciji, ta teorija je vezana za konstituisanje
jednog novog prostora identinosti i razlika. To je prostor
bez sutinskog kontinuiteta. Taj prostor se odmah ispo-
I java u razdrobljenom obliku; taj prostor presijecaju linije
koje ponekad divergiraju, a ponekad se presijecaju. Da bi
smo odredili opti oblik tog prostora, treba namjesto kon
tinuirane skale, koja je od Bonea do Lamarka bila tradicio
nalno prihvaena u XVI I I vijeku, zamisliti sliku znaenja,
318
RIJ ECI I STVARI
ili mnotva centara iz kojih polazi bezbroj znakova. Na taj
nain moemo situirati svako bie u toj ogromnoj mrei
koju ini organizovana priroda... ali deset ili dvadeset
znakova ne bi bilo dovoljno da izraze te bezbrojne od
nose (27).
Tako se itavo iskustvo klasicizma naginje na jednu
stranu, a s njim i odnos bia i prirode. U XVI I i XVI I I
vijeku razlika je imala cilj da povee vrste i tako ispuni
razmak izmeu krajnosti bia; ona je igrala ulogu lanca:
bila je krajnje ograniena i krajnje sitna; stajala je u naj-
tjenjoj pregradi; uvijek je bila djeljiva i mogla je pasti i
ispod praga percepcije. Poev od Kivjea, meutim, razlika
se umnoava, zbraja razliite oblike, iri se i odzvanja u
organizmu, izolujui se od svih drugih na istovremeno
razliite naine; ona se ne nalazi u sjecitu bic da bi ih
meusobno povezala; ona funkcionie u odnosu na orga
nizam, kako bi se on sjedinio sa samim sobom i ostao u
ivotu; ona ne ispunjava prostor izmeu dva bia siunim
sukcesijama; ona taj prostor produbljuje kako bi definisa-
la velike izolovane tipove kompatibilnosti. Priroda u XI X
vijeku je diskontinuirana u onolikoj mjeri u kolikoj je i
iva.
Sada moemo procijeniti vanost prevrata. U klasiciz
mu su prirodna bia obrazovala kontinuiranu cjelinu jer
su to bila bia i jer nije bilo razloga za prekidanje njihova
razvitka. Nije bilo moguno predstaviti ta je razdvajalo
bie od njega samog; sadraj predstave (znaci i osobine)
i sadraj bia (krajnja bliskost struktura) bili su, dakle,
korelativni. Sa Kivjeom se upravo cijepa to ontoloko i re
prezentativno tkivo: iva bia zato to ive ne mogu
stvoriti neko novo tkivo progresivnih i stepenovanih razli
ka; ona se moraju zbiti oko jednog jezgra koherentnosti i
ostati savreno odvojena jedna od drugih; ona svako za sebe
predstavljaju razliit plan pri odravanju ivota. Bie kla
sicizma bilo je bez mane; sam ivot je bez neodreene
granice i nije degradiran. Bie se ispoljavalo u svojoj buj
nosti u okviru ogromne tabele; ivot izoluje oblike koji
sami sebe povezuju. Bie se javljalo uvijek u prostoru
predstava koji je mogao biti analiziran; ivot se povlai u
zagonetku o jednoj nedokuivoj snazi u svojoj sutini,
uhvatljiv jedino prema naporima to ih ini da bi se ispo-
ljio i odrao. Ukratko, u itavom klasicizmu ivot je zavi
sio od ontologije, koja je na isti nain obuhvatala sva ma
RAD, IVOT, J EZIK
319
terijalna bia koja se odlikuju protenou, teinom i po
kretom; i u tom smislu sve nauke o prirodi, a posebno na
uke o ivim biima imale su duboko usaenu mehanicisti
ku vokaciju. Poev od Kivjea, ivo bie izmie, bar u prvi
mah, optim zakonima o protenoin biu; bioloko bie se
regionalizuje i osamostaljuje. ivot je ono to je izvan
bia, a to se ipak u njemu manifestuje. I ako postavimo
pitanje odnosa ivog i neivog ili njegovih fiziko-hemij-
skih determinanata, neemo ostati na liniji mehanizma
koji bi bio uporan u svojim klasicistikim modalitetima,
nego emo shvatiti da je u pitanju jedan sasvim nov nain
artikulisanja dviju razliitih priroda.
Ali poto diskontinuitete moramo objasniti odrava
njem ivota i njegovim uslovnostima, vidimo kako iskrsava
jedan nepredvien kontinuitet ili bar jedan sistem in
terakcija koje jo nisu bile analizirane izmeu organiz
ma i onoga to mu omoguava da ivi. Ako se preivari
razlikuju od glodara, i to na osnovu sistema krupnih raz
lika koje ne treba umanjivati, to je stoga to posjeduju
drukiji nastanak i proces formiranja zuba, drukiji pro-
bavni aparat, drukiji raspored prstiju i noktiju; zato to
ne mogu uzimati istu hranu i to je ne mogu na isti nain
obraivati; zato to ne mogu variti iste hranljive sastojke.
ivo bie vie ne moe biti shvaeno kao kombinacija mo
lekula sa odreenim osobinama; ono predstavlja organiza
ciju koja se odrava neprekinutim odnosima sa vanjskim
elementima kojima se koristi (disanjem, ishranom) da bi
odrala ili razvila svoju vlastitu strukturu. Oko ivog bia,
ili kroz njega i kroz zavjesu njegove povrine, odvija se
kontinuirana cirkulacija od spoljanjeg ka unutranjem i
obrnuto, stalno odravana i fiksirana u okviru odreenih
granica. Na taj nain iva tijela moramo posmatrati kao
neku vrstu arita u kojima se dolazi do kombinacije sa
mrtvim stvarima na razliite naine (28). ivo bie, igrom
i suverenou te snage koja ga odrava u diskontinuitetu
sa samim sobom, nalazi se u kontinuiranom odnosu sa
onim to ga okruuje. Da bi ivo bie moglo ivjeti, treba
da postoji vie nesvodljivih organizacija, kao i neprekinuto
kretanje izmeu svake pojedine organizacije i vazduha koji
udie, vode koju pije, hrane koju uzima. Razbijajui kla
sicistiki kontinuitet izmeu bia i prirode, razdijeljena
ivotna snaga iznosi na vidjelo razasute oblike, ali koji su
vezani za uslove postojanja. Za nekoliko godina, na prela
320
RIJ ECI I STVARI
sku iz XVI I I u XI X vijek, evropska kultura je temeljito
izmijenila sutinski prostor ivog bia: za klasicistiko is
kustvo ivo bie bilo je samo rubrika ili serija rubrika u
univerzalnoj taksinomiji bia; ako je njegovo geografsko
lokalizovanje imalo neku ulogu (kao kod Bifona), onda
se ona sastojala u iznoenju varijacija koje su bile mo
gune. Od Kivjea, ivo bie se vraa samom sebi, raskida
svoja taksinomijska susjedstva, oslobaa se irokog plana
kontinuiteta i stvara za sebe nov prostor: dvostruki pro
stor, dodue unutranji: prostor anatomske i fizioloke
kompatibilnosti, i vanjski: prostor elemenata u kome je i
samo bie smjeteno. Ali ta dva prostora imaju zajedniko
obiljeje: to vie nije prostor mogunosti bia, nego pro
stor uslova ivota.
Na taj nain svaki istorijski apriorizam u nauci o i
vim biima potpuno je razbijen i obnovljen. Posmatrano u
svojoj arheolokoj dimenziji a ne na nivou otkria, disku
sija, teorija ili filozofskih opredjeljenja, Kivjeovo djelo nad-
mauje ono to e kasnije postati budunost biologije. e
sto se suprotstavljaju Lamarkove transformistike intu
icije koje predskazuju ono to e biti evolucionizam i sta
ri fiksizam, proet tradicionalnim predrasudama i teolokim
postulatima za koje se zalae Kivje. I itava jedna igra
amalgama, metafora, slabo kontrolisanih analogija, progla
ena je reakcionarnom milju kojoj je veoma stalo do
nepokretljivosti stvari to garantuje nestalni poredak ljudi.
Takva bi bila Kivjeova filozofija. Nasuprot njoj, zacrtava
se teka sudbina jedne progresivne misli koja vjeruje u
snagu kretanja, u neprestanu novost, u ivot adaptacija:
to je, dakle, Lamark-revolucionar. Tako smo dobili divan
primjer naivnosti, pod pretekstom da od istorije stvaramo
ideje u strogo istorijskom smislu. J er, u istorinosti zna
nja ne vae miljenja ni slinosti koje se s vremenom mo
gu meu njima uspostaviti (ima, doista, slinosti izmeu
Lamarka i izvjesnog evolucionizma, kao i izmeu tog evo-
lucionizma i ideja Didroa, Robinea ili Benoa de Majea):
ono to je vano, to omoguava da se istorija misli arti-
kulie u sebi samoj, to su njeni unutranji uslovi mogu
nosti. Meutim, dovoljno je pokuati izvriti analizu tih
miljenja pa da utvrdimo da je Lamark mislio o transfor
macijama vrsta tek na osnovu ontolokog kontinuiteta koji
je bio kontinuitet istorije prirode u klasicizmu. On je pret
postavljao progresivnu gradaciju, neprekinuto usavravanje.
RAD, IVOT, J EZIK
321
neprestani lanac bia od kojih se jedna formiraju na os
novu drugih. Ono to Lamarkovu misao ini mogunom nije
daleki strah od nadolazeeg evolucionizma, nego kontinui
tet bia kakav su otkrile i pretpostavljale prirodne me
tode. Lamark je savremenik A.-L. De isjea, a ne Kiv-
jeov. Ovaj posljednji je u klasicistiku skalu bia unio ra
dikalni diskontinuitet; samim tim on je uveo i pojmove
kao to su bioloka inkompatibilnost, odnos prema spo-
ljanjim elementima, uslovi postojanja. On je istakao i iz
vjesnu snagu koja mora odravati ivot i izvjesnu prijetnju
koja se odobrava smru. Tu je udrueno vie uslova koji
omoguavaju neto poput misli o evoluciji. Diskontinuitet
ivih oblika omoguio je da shvatimo veliko vremensko
odstupanje koje nije dozvoljavao kontinuitet struktura i
osobina, uprkos nekim povrinskim znacima. Tako je is
torija o prirodi mogla biti zamijenjena prirodnom istori-
jom, zahvaljujui prostornom diskontinuitetu, zahvaljujui
kidanju tabele, zahvaljujui tom mehanizmu po kome su
sva prirodna bia, prema svom poretku, dobij ala odgova
rajue mjesto. Dodue, klasicistiki prostor nije iskljuivao
mogunost nastajanja, ali to nastajanje samo je osiguravalo
obino premjetanje mogunih varijacija na tabeli. Razbi
janje tog prostora omoguilo je otkrivanje istorinosti svoj
stvene ivotu, to jest istorinosti njegovog odravanja u
uslovima postojanja. Kivjeov fiksizam kao analiza tak
vog odravanja bio je poetni akt promiljanja te istori
nosti u onom trenutku kad se ona prvi put javila u zapad
nom znanju.
I storinost je, dakle, ukljuena u prirodu odnosno
u ivo bie. Ali ona je tu mnogo vie nego vjerovatna for
ma sukcesije; ona konstituie sutinski nain postojanja
bia. Svakako, u doba Kivjea jo nije postojala istorija i
vog bia kao ona koju e opisati evolucionizam, ali ivo
bie je miljeno odmah od poetka uz uslove koji mu
omoguavaju da ima istoriju. Na isti nain i bogatstvo
je u doba Rikarda dobilo poloaj istorinosti, koja se za
Rikarda jo nije bila formulisala kao ekonomska istorija.
Stabilnost dohotka u industriji, stabilnost u porastu sta
novnitva i poveanju rente kako je to predviao Ri-
kardo, zatim postojanost vrsta koju je utvrdio Kivje mogu,
pri povrnom ispitivanju, izgledati kao odbacivanje isto
rije. U stvari, Rikardo i Kivje su samo osporavali moda
litete hronoloke sukcesije kakvi su bili formulisani u
21
322
RIJ EI I STVARI
XVI I I vijeku. Oni su razdvajali vrijeme od hijerarhijskog
ili klasifikatorskog poretka predstava. Naprotiv, tu imobil-
nost, koju su opisivali ili nagovjetavali, nisu mogli shva
titi osim na osnovu jedne mogune istorije, a ova je bila
data ili samim uslovima postojanja ivog bia, ili uslovima
stvaranja vrijednosti. Paradoksalno je da se Rikardov pe
simizam i Kivjeov fiksizam javljaju samo na istorijskom
fonu: oni definiu stabilnost bia koja ubudue stiu pravo
da imaju svoju istoriju. Klasicistika ideja po kojoj bogat
stvo moe rasti prema stalnom progresu, ili po kojoj se
vrste s vremenom mogu transformisati, definiu mobilnost
bia koja, prije svake istorije, podlijeu jednom sistemu
varijabla, identinosti i ekvivalentnosti. Trebalo je izosta
viti ili staviti u zagrade tu istoriju kako bi bia iz prirode i
proizvodi rada dobili istorinost koja modernoj misli omo
guava da ih obuhvati i da kasnije razvije diskurzivnu na
uku o njihovoj sukcesiji. Za misao XVI I I vijeka hronoloki
slijed samo je svojstvo i manje ili vie precizna manifesta
cija poretka bia; poev od XI X vijeka, taj hronoloki sli
jed izraava, na manje ili vie direktan nain, duboko isto-
rijski nain bivanja stvari i ljudi.
U svakom sluaju, konstituisanje takve ive istorino-
sti imalo je za evropsku misao ogromne posljedice. I sto
tako velike kao i one koje je izazvalo formiranje ekonom
ske istorinosti. Na povrinskom nivou krupnih imaginar
nih vrijednosti, ivot, odsad podreen istoriji, ocrtava se u
obliku animalnosti. ivotinja, ija je prijetnja ili neobinost
ostala razoruana krajem srednjeg vijeka ili bar krajem
renesanse, pronalazi novu fantastinu mo u XI X vijeku.
U meuvremenu klasicistika priroda je privilegovala ve-
getalne vrijednosti biljka je na svom licu nosila obiljeje
svakog eventualnog poretka. Sa svim onim figurama od
stabljike do zrna, od korijena do ploda, biljka je znaila
za tabelarnu misao ist predmet proziran za tajne koje se
velikoduno obnavljaju. Od trenutka kad se osobine i struk
ture postavljaju dubinski prema ivotu, ivotinja postaje
privilegovana figura sa svojom okultnom graom, svojim
skrivenim organima, svojim nevidljivim funkcijama i onom
dalekom snagom koja je u osnovi svega i koja odrava i
vot. Ako je ivo bie klasa, onda trava, na primjer, izra
ava bolje nego ita drugo njegovu limpidnu sutinu; ali
ako je ivo bie samo manifestacija ivota, onda ivotinja
prua najbolje mogunosti da se uoe njene zagonetke. Vi
RAD, IVOT, J EZIK
323
e nego tiha slika osobina, ivotinja izraava prelaz od ne-
organskog ka organskom, i to pomou disanja i ishrane,
i pod djelovanjem smrti: Mrtve supstance se pribliavaju
tijelu, govorio je Kivje, da bi tamo zauzele svoje mjesto
i obavljale odreene radnje po prirodi kombinacija u koje
su ule i da bi, najzad, otuda izale i stale pod zakon
mrtve prirode (29). Biljka je vladala na granici izmeu
pokreta i imobilnosti, osjetilnog i neosjetilnog; ivotinja
se odrava na granici izmeu ivota i smrti. Smrt je opsje
da sa svih strana; tavie, ona joj prijeti iznutra, jer jedino
organizam moe umrijeti i smrt pogaa iva bia upravo iz
dubine njihova ivota. Otuda je sigurno, krajem XVI I I vi
jeka, animalnost dobila dvosmislenu vrijednost: ivotinja
je nosilac smrti, kojoj je u isti mah i potinjena; u njoj
ivot neprestano sam sebe prodire. Ona pripada prirodi
utoliko to i sama u sebi nosi jezgro kontraprirode. Svo
dei svoju najtajniju sutinu biljnog na animalno, ivot
naputa prostor poretka i ponovo postaje divlji. ivot se
otkriva kao krvnik u istom elanu koji ga vodi u smrt. On
ubija jer ivi. Priroda vie ne zna biti dobra. Da ivot vie
ne moe biti odvojen od ubistva, ni priroda od zla, kao ni
elje od kontraprirode, to je ve nagovijestio Sad u XVI I I
vijeku; Sad je iscrpio jezik svog vijeka, dok ga je moderno
doba htjelo osuditi na utanje. Neka nam bude oprotena
(zbog koga?) ova bezobzirna tvrdnja: 120 dana predstavlja
ju divno, prikriveno nalije Lekcija iz komparativne anato
mije. U svakom sluaju, prema kalendaru nae arheologije,
ta dva djela su iste starosti.
Ali taj imaginarni status animalnosti, optereen uzne
mirujuim i mranim snagama, upuuje nas vie na mno
gobrojne i simultane funkcije misli XI X vijeka. Moda
prvi put u zapadnoj kulturi, ivot izmie optim zakonima
bia, onakvog kakvo se ispoljava i analizira u okviru pred
stave. S druge strane svih stvari, ak i onih koje su s onu
stranu mogunih bia, podravajui ih da bi ih bolje ista
kao i unitavajui ih estinom smrti, ivot postaje sutin
ska snaga koja se suprotstavlja biu kao pokret nepokret
ljivosti, kao vrijeme prostoru, kao tajna elja vidljivom
ispoljavanju. ivot je korijen svakog postojanja, a neivo
i nepokretno nisu nita drugo osim ivota koji je posustao;
isto i obino bie samo je nebie ivota. J er ivot je, i
zato u XI X vijeku dobija radikalnu vrijednost, u isti mah
i jezgro bia i nebia: bie postoji samo zato to postoji
21*
324
RIJ ECI I STVARI
ivot i to ga vee za smrt; stabilna i razasuta bia u jed
nom trenutku se oblikuju i zaustavljaju: tog trenutka za
lede ivot i u izvjesnom smislu ga ubiju, ali red doe i na
njih same i ivot ih unitava neiscrpljivou svojih sila.
ivotno iskustvo je, dakle, najoptija zakonitost bia, ispo-
I javanje one primitivne snage poev od koje i sama bia
postoje; I skustvo je jedna divlja ontologija koja tei da
iskae nerazdvojnu vezu bia i nebia u svemu postoje
em. Ali ta ontologija razotkriva manje ono to zasniva
bia od onoga to ih dovodi do nesigurnog oblika i to ih
ve iznutra minira pripremajui njihovo unitenje. U od
nosu na ivot, bia su samo prelazne figure i bie koje
odravaju, u svom kratkotrajnom postojanju, samo je nji
hova tatina i volja za opstankom. Na taj nain bie stvari
je za saznanje samo iluzija, veo koji treba skinuti da bi
smo se uvjerili u nevidljivu i nijemu estinu koja stvari
prodire u noi. Ontologija unitavanja bia vrijedi, dakle,
kao kritika saznanja; ali nije u pitanju toliko zasnivanje
fenomena, utvrivanje njegovih granica i njegovih zakona,
pozivanje na njegovu konanost koja ga ini mogunim,
koliko njegovo razbijanje u onom smislu u kome ivot
unitava bia: jer bie fenomena samo je njegov privid.
Na taj nain prisustvujemo konstituisanju jedne misli
koja se gotovo u svim takama suprotstavlja onoj to je
vezana za formiranje ekonomske istorinosti. Ova posljednja
se oslanja na trostruku teoriju nesvodljivih potreba, ob
jektivnosti rada i kraja istorije. Ovdje se, naprotiv, razvija
misao u kojoj individualnost, sa svojim oblicima, granica
ma i potrebama, predstavlja samo nestalni trenutak osu
en na propast, oznaavajui na tom putu unitenja puku
prepreku koju treba ukloniti. Ovdje je u pitanju misao u
kojoj objektivnost stvari predstavlja privid, varku percep
cije, iluziju koju treba razbiti i svesti na istu volju, bez
fenomena koji ih je stvorio i podnosio neko vrijeme; to
je misao za koju poetak ivota, njegovo neprestano obnav
ljanje i njegova upornost iskljuuju postavljanje granice
u trajanju utoliko vie to i samo vrijeme, sa svojom hro-
nolokom podjelom i svojim kvaziprostornim kalendarom,
nije nita drugo osim iluzija saznanja. Tamo gdje jedna
misao predvia kraj istorije, druga nagovjetava beskraj i
vota; gdje jedna priznaje stvarno proizvoenje stvari po
mou rada, druga razbija varke saznanja; gdje jedna, za
jedno s granicama pojedinca, utvruje i njegov zahtjev za
RAD, IVOT, J EZIK
325
ivljenjem, druga ga potire apatom smrti. Da li je ta su
protnost znak da od XI X vijeka polje znanja ne predstav
lja homogenu refleksiju u svim aspektima? Treba li ubu
due dozvoliti da svaki oblik pozitiviteta ima filozofiju
koja njemu pripada: ekonomija filozofiju rada obiljee
nog potrebom, ali nagraenog vremenom; biologija filo
zofiju ivota obiljeenog kontinuitetom koji formira bia
samo da bi ih razbio i osloboenog svih granica istorije;
nauke o jeziku filozofiju kultura, njihove relativnosti i
njihove izuzetne snage manifestovanja?
I V BOP
Ali kljuna taka koja e osvijetliti sve jeste interna
struktura jezika ili uporedna gramatika; ova posljednja e
nam pruiti sasvim nova rjeenja o genealogiji jezika, kao
to nam je uporedna anatomija bacila svjetlo na istoriju
prirode (30). legel (Schlegel) je to dobro znao: konstitu-
isanje istorinosti u okviru gramatike odvijalo se po istom
modelu kao i u nauci o ivom biu. I , istinu govorei, nema
u tome nita neobino, jer u itavom klasicizmu rijei, od
kojih se mislilo da je stvoren jezik, i osobine po kojima se
pokuavao konstituisati jedan prirodni poredak, dobile su
identian status: one su postojale samo pc svojoj reprezen
tativnoj vrijednosti, po svojoj snazi analize, podvostrua-
vanja, kompozicije i dovoenja u red koji im je priznavan
u odnosu na predstavljene stvari. Najprije sa isjeom i
Lamarkom, a zatim i Kivjeom, osobine su izgubile svoju
reprezentativnu funkciju ili, pak, ako su jo i mogle pred
stavljati i omoguiti uspostavljanje veza susjedstva i blis
kosti, to nije bilo zbog njihove vidljive strukture niti zbog
deskriptivnih elemenata od kojih su te osobine sastavlje
ne, nego upravo zato to su se osobine odnosile na jedin
stvenu cjelinu ili na funkciju koju one obezbjeuju direk*
no ili indirektno, primarno ili sekundarno. U domenu
jezika, rije, u istom periodu, doivljava analognu transfor
maciju: naravno, rije ne prestaje da uva smisao i snagu
predstavljanja neega u duhu pojedinca koji je upotreb
ljava ili slua. Ali ta funkcija vie nije konstitutivna za nje
no bie, za njenu sutinsku arhitekturu, za njenu sposob
nost ukljuivanja u reenicu i vezivanja sa drugim manje-
-vie razliitim rijeima. Ako se rije moe nalaziti u go
326
RIJ ECI I STVARI
voru u kome hoe neto da kae, to joj ne uspijeva stoga
to se odlikuje neposrednom diskurzivnou koju u sebi
nosi prema pravu roenja, nego zato to se, u samom nje
nom obliku, u zvunosti od koje je sastavljena, u promje
nama koje doivljava mijenjajui gramatike funkcije i
modifikacijama kojima je izloena tokom vremena, rije
pridrava izvjesnog broja striktnih zakona koji na isti na
in tretiraju sve druge elemente jezika. Tako rije vie
nije vezana za predstavu osim ukoliko ini dio gramatike
organizacije na osnovu koje jezik definie i osigurava svo
ju vlastitu koherentnost. Da bi rije mogla iskazati ono
to kazuje, treba da pripada jednom gramatikom totali
tetu koji, u odnosu na samu rije, ima sutinski i deter
minirajui primat.
Ta neprimjerenost rijei, taj skok unazad, izvan repre
zentativnih funkcija, bio je sigurno krajem XVI I I vijeka
jedan od vanih dogaaja u zapadnoj kulturi. Ali i jedan
od onih koji su proli najmanje zapaeno. Rado se vraa
mo prouavanju prvih trenutaka politike ekonomije, Ri-
kardovih analiza zemjine rente i cijene proizvodnje; pri
znaje se da je taj dogaaj imao iroke razmjere jer je ne
samo omoguio razvitak nauke nego doveo do izvjesnog
broja ekonomskih i politikih promjena. Ne zanemaruju se
ni novi oblici koie je dobila nauka o prirodi; i ako je isti
na da se, zahvaljujui jednoj retrospektivnoj iluziji, vred
nuje Lamark na raun Kivjea, ako je tano da je teko
shvatiti kako je ivot prvi put sa Lekcijama iz uporedne
anatomije dosegnuo prag pozitiviteta, manje je nejasno da
je zapadna kultura od tog trenutka bacila jedan nov pogled
na svijet ivog bia. Naprotiv, izdvajanje grupe indoevrop
skih jezika, stvaranje uporedne gramatike, prouavanje
fleksije, formulisanje zakona o vokalnoj alternanci i kon-
sonantskim mutacijama jednom rijeju, itavo filoloko
djelo Grima, legela, Raska i Bopa, ostaje na margini na
eg istorijskog iskustva, kao da je ono samo osnovalo neku
pomonu i ezoterinu disciplinu, kao da u tom djelu itav
jezik (pa i na) nije izmijenio svoj nain bivanja. Svakako
ne bi trebalo pokuavati da se opravda takav zaborav upr-
kos vanosti promjene. Do toga je dolo u samo vrijeme
njenog izbijanja, kad je sve jo bilo obavijeno izvjesnom
tajnom i diskrecijom. Moda su te promjene uoljive samo
u izgovoru, gramatici ili semantici: poto do njih dolazi
tako iznenada, ne moe ih shvatiti niko od onih koji govore
RAD, IVOT, J EZIK
327
i iji jezik je ve bremenit skrivenim mutacijama. Mi smo
tih mutacija svjesni tek na trenutak ili djelimino; osim
toga, odluka se donosi tek negativnim odreenjem ra
dikalnim i neposredno oitavanim zastarijevanjem jezika
koji upotrebljavamo. Za jednu kulturu sigurno nije lako
uoiti kad njen jezik prestaje da bude providan za svoje
predstave i kad postaje tei i tromiji. Kad bismo nasta
vili raspravljanje, mogli bismo se upitati kako moemo
saznati osim pomou nekoliko nejasnih pokazatelja koji
se slabo i teko mogu interpretirati da jezik (upravo
ovaj kojim govorimo) dobija novu dimenziju, nesvodljivu
na istu diskurzivnost? I z svih tih razloga nastanak filo
logije je u zapadnoj svijesti ostao mnogo diskretniji nego
raanje biologije ili politike ekonomije. I ako je i filologija
pripadala istom arheolokom prevratu. I ako su se, moda,
njene posljedice proirile mnogo dalje, bar u podzemnim
slojevima na kojim poiva naa kultura.
Kako je dolo do formiranja tog filolokog pozitivi-
teta? Postoje etiri teorijska elementa koji nam poetkom
XI X vijeka signaliziraju njeno konstituisanje; iz istog pe
rioda potiu i: legelov esej o J eziku i filozofiji I ndijaca
(1808), Njemaka gramatika od Grima (1818) i Bopova knji
ga o Sistemu konjugacija u sanskritu (1816).
1. Prvi od tih elemenata odnosi se na nain na koji
se jezik moe iznutra okarakterisati i distingvirati od dru
gih. U doba klasicizma, individualnost jezika mogla se utvr
diti na osnovu vie kriterija: proporcije izmeu razliitih
kriterija su koritene za stvaranje rijei (postoje jezici sa
razvijenijim vokalizmom i jezici sa razvijenijim konsonan-
tizmom), pridavanja privilegija izvjesnim kategorijama ri
jei (jezici sa konkretnim imenicama, jezici sa apstraktnim
imenicama itd.), naina predstavljanja veza (pomou pred-
loga ili na osnovu deklinacije), rasporeda pri utvrivanju
reda rijei (stavljanje logikog subjekta na prvo mjesto,
kao u francuskom, i davanja prednosti vanijim rijeima,
kao u latinskom). Na taj nain razlikujemo jezike Sjevera
i jezike J uga, jezike osjeanja i jezike potrebe, jezike slo
bode i jezike ropstva, jezike varvarstva i jezike civilizacije,
jezike logikog rasuivanja i jezike retorske argumentacije:
sve te razlike meu jezicima odnose se samo na nain na
koji oni mogu analizirati predstavu, a zatim opet kom-
ponovati njene elemente. Ali od legela jezici se, bar po
njihovoj optoj tipologiji, definiu nainom na koji me
328
RIJ ECI I STVARI
usobno povezuju isto verbalne elemente od kojih su sa
stavljeni; neki od tih elemenata su, naravno, reprezentativ
nog karaktera. Oni, u svakom sluaju, imaju reprezenta
tivnu vrijednost, koja je uz to i vidljiva; ali drugi ne sa
dre nikakav smisao i slue da u odreenoj kompoziciji
odrede smisao nekog drugog elementa govora. I upravo
taj materijal sastavljen od imenica, glagola, rijei
uopte, ali i slogova i glasova povezuje jezike pri stvara
nju fraza i reenica. Ali materijalno jedinstvo konstituisano
rasporedom glasova, slogova i rijei nije postignuto obi
nom kombinatorikom elemenata predstave. Ono ima svoje
vlastite principe koji se, kod pojedinih jezika razlikuju:
gramatika kompozicija ima svoje zakonitosti koje znae
nje govora ne moe objasniti. Meutim, kako se znaenje
moe gotovo u cijelosti prenijeti iz jednog jezika u drugi,
upravo te zakonitosti omoguavaju definisanje individual
nosti pojedinih jezika. Svaki jezik ima svoj autonomni gra
matiki prostor; te prostore moemo porediti lateralno, to
jest od jezika do jezika, ne prelazei kroz zajedniku sre
dinu koja bi bila podruje predstave sa svim mogunim
podjelama.
Odmah je moguno razlikovati dva naina kombino-
vanja gramatikih elemenata. J edan se sastoji u njihovom
jukstaponiranju i pokuaju meusobnog odreivanja; u tom
sluaju jezik je sastavljen od mnotva elemenata uglav
nom veoma kratkih koji se mogu kombinovati na razne
naine, ali da pri tome svaka jedinica Sauva svoju auto
nomiju, to jest mogunost da u okviru fraze ili reenice
raskine prelaznu vezu koju je formirala sa nekom dru
gom jedinicom. J ezik se tada definie prema broju takvih
jedinica i mogunih kombinacija koje se u govoru mogu
uspostaviti. Tu je u pitanju skup atoma, mehaniki agre
gat ostvaren vanjskim pribliavanjem (31). Postoji i drugi
nain povezivanja elemenata jednog jezika: to je sistem
fleksije koji iznutra mijenja slogove ili bitne rijei radi
kalne oblike. Svaki od tih oblika nosi izvjestan broj mo
gunih varijacija, unaprijed odreenih; i zavisno od drugih
rijei, od zavisnog ili korelativnog odnosa meu rijeima,
od bliskosti ili udruenosti, upotrijebiemo jednu varijablu,
a ne drugu. Na prvi pogled takav nain vezivanja je manje
bogat nego onaj prvi, jer je broj mogunih kombinacija
mnogo manji; ali u stvarnosti, sistem fleksije ne postoji
nikad u svom istom i ogoljenom vidu; unutranja modi
RAD, IVOT, J EZIK
329
fikacija osnove omoguava mu da dodavanjem primi nove
elemente, koji se, takoe, mogu iznutra modifikovati; na
taj nain svaki korijen je zaista neka vrsta ive klice, jer
kako su odnosi oznaeni unutranjom modifikacijom, a ri
jeima otvoreno polje za slobodan razvoj, rije se prakti
no moe iriti do beskonanosti (32).
Tim velikim tipovima lingvistike organizacije odgo
vara, s jedne strane, kineski jezik, u kome su partikule
koje oznaavaju sukcesivne ideje jednoslone rijei sa svo
jom posebnom egzistencijom, a s druge strane, sanskrit,
ija je struktura u cijelosti organska, razgranavajui se
pomou fleksije, unutranjih modifikacija i raznim prepli-
tanjem korijena (33). I zmeu ta dva najvea i ekstremna
modela moemo rasporediti sve jezike. Svaki e jezik imati
takvu organizaciju koja e ga pribliiti jednom od ova dva
tipa, ili kojp e ga situirati na podjednakoj udaljenosti od
tako razgranienog polja. Najblii su kineskom jeziku: bas
kijski, koptski i ameriki jezici; oni meusobno povezuju
elemente koji se mogu rastaviti; ali ovi, umjesto da stalno
ostaju slobodni kao nesvodljivi verbalni atomi, poinju
odmah da se stapaju u rije; arapski jezik se karakterie
mjeavinom sistema afiksacije i fleksije; keltski je gotovo
iskljuivo jezik sa fleksijom, ali se u njemu mogu nai i
tragovi jezika sa afiksacijom. Moe se rei da je ta opo
zicija bila poznata jo u XVI I I vijeku, i da je odavna
pravljena razlika izmeu kombinacije kineskih rijei i de-
klinacija i konjugacija latinskog ili grkog jezika. Takoe
se moe primijetiti da je ta legelova apsolutna opozicija
bila vrlo brzo kritikovana u Bopovim djelima: tamo gdje
je legel gledao dva tipa jezika potpuno nesvodljiva jedan
na drugi, Bop je traio njihovo zajedniko porijeklo. On po
kuava da utvrdi (34) kako fleksije nisu neka vrsta unu
tranjeg i spontanog razvitka jednog prvobitnog elementa,
nego da su to partikule koje su se nagomilale oko kori
jenskog sloga: m iz prvog lica u sanskritu (bhavmi) ili t
iz treeg lica (bhavti) jesu rezultat dodavanja zamjenice
mm (ja) i tm (on) na glagolsku osnovu. Ali, za stvaranje
filologije nije bitno da saznamo jesu li elementi konjuga-
cije mogli da se u blioj ili daljoj prolosti koriste samo
stalnim postojanjem uz autonomnu vrijednost. Bitno je, i
to razlikuje legelove i Bopove analize od onih koje su ih
u XVI I I vijeku prividno anticipirale (35), da prvobitni slo
govi ne rastu (dodavanjem ili unutranjim irenjem) bez
330
RIJ EI I STVARI
izvjesnog broja promjena koje doivi i sama osnova. U
jednom jeziku kao to je kineski postoje samo zakoni juk-
stapozicije, ali u jezicima u kojima su osnove sklone rastu
(bilo da su one jednoslone kao u sanskritu, ili vieslone
kao u hebrejskom) uvijek pronalazimo pravilne oblike unu
tranjih varijacija. Stoga je razumljivo to je nova filolo
gija, posjedujui kriterije unutranje organizacije za ka-
rakterizaciju jezika, napustila hijerarhijsku klasifikaciju
koju je praktikovao XVI I I vijek: tada se smatralo da po
stoje jezici koji su vaniji od drugih, jer je kod njih ana
liza predstava bila preciznija i finija. Sada su svi jezici
iste vrijednosti: oni posjeduju samo unutranje organizaci
je koje su razliite. Otuda ta radoznalost za rijetke jezike,
koji se slabo upotrebljavaju i koji nisu civilizovani, o ko
jima je Rask pruio svjedoanstvo u svojoj anketi voe
noj u Skandinaviji, Rusiji, na Kavkazu, u Perziji i I ndiji.
2. Prouavanje tih unutranjih varijacija predstavlja
drugi vaan teorijski elemenat. U svojim etimolokim istra
ivanjima, opta gramatika je prouavala transformaciju
rijei i slogova tokom odreenog vremena. Ali takvo pro
uavanje bilo je ogranieno iz tri razloga. Ono se odnosilo
vie na preobraaj slova alfabeta pego na nain kako su
izgovoreni glasovi mogli biti izmijenjeni, tavie, te trans
formacije bile su smatrane kao uvijek moguna posljedica
izvjesnog afiniteta meu slovima; smatralo se da sii p i b,
ili m i n toliko meusobno bliski da se mogu zamijeniti.
Takve promjene bile su izazvane tom sumnjivom bliskou
i zbrkom do koje je moglo doi pri izgovoru ili pri slu
anju. Najzad, vokali su smatrani kao najfluidniji i naj-
nestalniji elemenat jezika, dok su konsonanti vaili kao
njihova vrsta arhitektura (hebrejski ak dozvoljava i izo-
stavljanje vokala).
Prvi put, sa Raskom, Grimom i Bopom, jezik je tre
tiran (iako vie ne postoji tenja za njegovim svoenjem
na izvorne krikove) kao zbir fonetskih elemenata. Dok je
za optu gramatiku jezik nastajao kad bi se zvuk iz usta
i sa usana pretvorio u slovo, sada se smatra da jezik po
stoji ak i kad su ti zvuci artikulisani i rasporeeni u se
riju razgovjetnih glasova. Sada je itavo bie jezika zvune
prirode, to objanjava novi interes koji su pokazali braa
Grim i Renuar (Raynouard) prema nepisanoj knjievnosti,
narodnim umotvorinama i govornim dijalektima. J ezik se
istrauje u neposrednoj blizini onoga to on jeste: u rijei
RAD, 2I V0T, J EZIK
331
koju pismo osui i na mjestu okameni. Tako se raa
itava jedna mistika: to je mistika glagola, istog poetskog
praska, koji prolazi ne ostavivi trag osim kratkotrajne
vibracije. U svojoj prolaznoj i dubokoj sonomosti rije
dobija suverenu ulogu. Njene tajne moi, oivljene dahom
proroka, u sutini se suprotstavljaju ezoterizmu pisma,
koje pretpostavlja pritajenu postojanost tajne u okviru
vidljivog lavirinta. J ezik nije vie onaj manje-vie udaljeni
znak kome je Logika Por-Roajala nudila kao neposredni i
evidentni model portret ovjeka ili geografsku kartu. J ezik
je stekao jednu vibrirajuu prirodu koja ga odvaja od
vidljivog znaka i pribliava muzikoj noti. I trebalo je
upravo da Sosir (Saussure) zaobie taj momenat rijei,
koji je za itavu filologiju XI X vijeka imao vrhunsko mje
sto, da bi, izvan istorijskih oblika, restaurisao dimenziju
jezika uopte i otvorio, nakon toliko zaborava, stari pro
blem znaka koji je ispunjavao misao od Por-Roajala do
posljednjih I deologa.
U devetnaestom vijeku zapoinje, dakle, analiza jezi
ka tretiranog kao zbir glasova osloboenih slova koja ih
pismeno prenose (36). Ta analiza je izvrena u tri smjera.
Prije svega, napravljena je tipologija raznih glasova upo
trijebljenih u jeziku: za samoglasnike je to opozicija iz
meu prostih i dvostrukih (dugih, kao , ; ili diftongira-
nih, kao ae, ai); meu prostim samoglasnicima imamo
opoziciju izmeu istih (a, i, o, u) i promijenjenih (e, ,
); meu istima ima onih koji mogu imati razliit izgo
vor (kao o) i onih koji se uvijek jednako izgovaraju (a,
i, u); najzad, meu ovim posljednjim jedni su izloeni pro
mjeni i mogu dobiti umlaut (a, u), dok i ostaje uvijek isto
(37). Druga vrsta analize odnosi se na uslove to odreuju
promjenu zvunosti: zvuni slog je sm po sebi vaan fak
tor, jer zavrni slog, na primjer, tee uva svoju posto
janost nego onaj koji pripada osnovi. Glasovi iz osnove,
kae Grim, imaju dug ivot, a glasovi u nastavcima krat
kog su ivota. Ali i za to postoje odreene norme, jer odr
avanje ili promjena glasa nisu nikad proizvoljni (38).
To odsustvo proizvoljnosti za Grima je bila potvrda smi
sla (u osnovi velikog broja njemakih glagola a se sup
rotstavlja glasu i kao prtrit prezentu). Za Bopa je to
odsustvo proizvoljnosti rezultat izvjesnog broja zakona.
J edni definiu pravila promjene dvaju konsonanata koji
stoje jedan uz drugi: Tako kad se na sanskritu kae at-ti
332
RIJ ECI I STVARI
(on jede) umjesto ad-ti (od osnove ad, jesti), promjena
d u t je rezultat jednog fizikog zakona. Drugi zakoni de
finiu nain djelovanja nastavka na glasove iz osnove ri
jei: Pod mehanikim zakonima podrazumijevam prije
svega zakone teine, a posebno uticaj koji lini nastavci
vre na prethodni slog (39). Najzad, posljednji oblik ana
lize odnosi se na postojanost transformacija kroz I storiju.
Grim je tako ustanovio tabelu podudarnosti labijala, den
tala i guturala u grkom, gotskom i visokonjemakom:
p, b i / iz grkog jezika postaju /, p i b u gotskom, a b
(ili v), f i p u visokonjemakom; t, d i th iz grkog po
staju th, t i d u gotskom, a d, z i t u visokonjemakom.
Takvim zbirom odnosa utvreni su i putevi istorije; i
umjesto da jezici budu podloni nekim vanjskim mjeri
lima, onima koji su u ljudskoj istoriji i koji treba da
prema klasicistikoj misli objasne njihove promjene,
oni sami u sebi nose princip evolucije. Tu, kao i drugdje,
sudbinu fiksira anatomija (40).
3. Takva definicija zakona o konsonantskim ili vo
kalnim promjenama omoguava formulisanje nove teorije
o osnovi. U doba klasicizma, osnove su se utvrivale po
mou dvostrukog sistema konstanti: alfabetskih konstanti,
koje su se odnosile na neodreen broj slova (ponekad sa
mo na jedno), i znaenjskih konsonanti, koje su oko neke
opte teme grupisale mnotvo bliskih smislova. Na ras
kru tih konstanti, tamo gdje je smisao izbijao na vidjelo
preko istog slova ili istog sloga, korijen se individualizo-
vao. Korijen je ono izraajno jezgro koje se beskonano
preobraava na osnovu primarnog glasa. Ali ako do pro
bijene vokala i konsonanata dolazi na osnovu odreenih
zakona ili pod izvjesnim uslovima, tada osnova mora da
bude stabilna lingvistika individualnost, koju moemo iz
dvojiti sa svojim eventualnim varijacijama, i koja sa svo
jim mogunim oblicima konstituie jedan od elemenata
jezika. Da bi odredila prve i apsolutno jednostavne ele
mente jezika, opta gramatika se morala vraati do one
imaginarne take gdje se glas, jo nepretvoren u rije,
dodirivao sa ivom predstavom. Sada, meutim, elementi
jezika su u samom jeziku (ak i ako pripadaju nekom dru
gom jeziku): postoje isto lingvistika sredstva za uspo
stavljanje njihove konstantne kompozicije i tabele njiho
vih moguih modifikacija. Stoga e etimologija prestati
da bude postupak koji tei da dosegne do nekog praje-
RAD, 2I V0T, J EZIK
333
zi'ka sastavljenog od izvornih prirodnih krikova. Ona po
staje pouzdan i ogranien analitiki metod za pronalae
nje korijena rijei od kog je ona napravljena: Korijen
rijei bio je osvijetljen tek nakon uspjeno izvrenih ana
liza fleksije i derivacije (41).
Tako moemo utvrditi da, u izvjesnim jezicima, kao
to su semitski, korijen rijei ima dva sloga (obino po
tri slova); da je u drugim jezicima (indo-germanskim)
korijen jednosloan; kod nekih opet korijen je sastavljen
od jednog jedinog glasa (i je osnova glagola koji znae ii,
u kod glagola koji znae zadrati); ali najee kod tih
jezika korijen sadri jo i jedan vokal ili konsonant
bilo da je konsonant na poetku ili na kraju; kad je kon
sonant na kraju, vokal je na poetku, a kad je obrnut slu
aj, deava se da uz konsonant stoji jo jedan konsonant
to mu slui kao oslonac (kao kod korijena ma, mad, koji
u latinskom daje metiri, u njemakom messen) (42). De
ava se, takoe, da ti jednosloni korjenovi budu podvo-
strueni, kao do koje se u sanskritu podvostruava u da-
dami, ili grki didmi, ili sta >- tishtami, istmi (43). Naj
zad, priroda samog korijena i njena konstitutivna uloga u
jeziku shvaeni su na sasvim nov nain: u XVI I I vijeku
korijen je bio rudimentarna rije koja je po porijeklu
oznaavala neku konkretnu stvar, jednu neposrednu pred
stavu, predmet koji se nudio pogledu ili nekom od ula.
J ezik je bio sagraen na osnovu nominalnih karakteriza-
cija: derivacija je proirivala domet jezika; iz apstrakcije
su se javljali pridjevi i trebalo je tome samo dodati jedan
nesvodljiv elemenat, monotonu funkciju glagola biti, da
bi se konstituisala kategorija promjenljivih rijei, to jest
neka vrsta stapanja bia i epiteta u okviru verbalnog ob
lika. Bop, takoe, doputa da su glagoli mikstne tvorevine
sastavljene od glagola i nekog korijena. Ali njegove se
analize znatno razlikuju u bitnim takama od klasicistike
sheme: nisu u pitanju samo virtuelna zbiranja atributivne
funkcije i reenikog smisla koji se pripisuje glagolu biti,
rije je, prije svega, o materijalnoj vezi izmeu korijena i
oblika glagola biti: as iz sanskrita nalazimo u sigmi gr
kog aorista, u er latinskog pluskvamperfekta ili futura
drugog; bhu iz sanskrita nalazimo sauvano kao b u latin
skom futuru i imperfektu, tavie, taj dodatak glagolu
biti omoguava nam da osnovi damo obiljeje lica i vre
mena (nastavak je formiran od osnove glagola biti i osno
334
RIJ EI I STVARI
ve line zamjenice kao kod rijei scri pt-s-i ) (44). Prema
tome, dodavanjem glagola biti ne transformie se epitet
u glagol; i sm korijen sadri glagolsko znaenje, kome
nastavci, derivirani iz konjugacije glagola biti, dodaju sa
mo potrebne modifikacije za oznaku lica i vremena. Korje-
novi glagola ne oznaavaju prvobitno stvari, nego upra
vo radnju, proces, elje, volju; oni, meutim, dobijaju na
stavke formirane od glagola biti i linih zamjenica, i po
staju sposobni za konjugaciju, dok kad dobiju druge su
fikse koji se i sami mogu modifikovati postaju ime
nice koje podlijeu deklinaciji. Namjesto bipolarnosti (ko
ja je karakterisala klasicistike analize) imenice i glagola
biti, treba uvesti kompleksniju vezu: to su korjenovi sa
glagolskim znaenjem koji mogu dobiti nastavke razlii
tog tipa i tako formirati glagole ili imenice. Glagoli (i li
ne zamjenice) postaju primordijalni elemenat jezika
to jest onaj od koga se jezik moe poeti da razvija. Gla
gol i line zamjenice izgledaju kao prave poluge jezika
(45).
Bopove analize imale su prvorazrednu vanost ne sa
mo za internu dekompoziciju jezika nego i za definisanje
onoga to jezik moe biti u svojoj sutini. J ezik vie nije
sistem predstava koji ima mo razbijanja i stvaranja no
vih predstava; u svom korijenu jezik oznaava radnje, sta
nja i volju; on izraava ono to se radi ili to se trpi, vie
nego ono to se vidi. Najzad, on na stvari pokazuje kao
prstom zato to su one rezultat, ili predmet, ili instrume-
nat te akcije. J ezik uvruje svoj korijen ne meu stva
rima koje se vide, nego tamo gdje je subjekat i gdje on
djeluje. I moda je on i proiziao prije iz htijenja i snage
nego iz memorije koja podvostruava predstavu. ovjek
govori zato to djela, a ne zato to prepoznavajui saz
naje. Kao i akcija, jezik izraava duboku volju. To ima
dvije posljedice. Prva izgleda paradoksalna pri povrnom
posmatranju: u trenutku konstituisanja filologije otkriem
nove dimenzije iste gramatike, jeziku se ponovo pripisu
je velika izraajna snaga (Humbolt nije samo savremenik
Bopa; on je poznavao njegovo djelo do u detalje); dok
je u klasicizmu ekspresivna funkcija jezika bila priznata
samo kao elemenat kojim se objanjavalo kako glas mo
e predstavljati stvar, u XI X vijeku jezik e u svojim
najkompleksnijim oblicima dobiti ekspresivnu vrijednost
koja je nesvodljiva. Pri tome je nikakva gramatika kon
RAD, 2I V0T, J EZIK
335
vencija i nikakva proizvoljnost ne mogu izbrisati, jer ako
jezik izraava, on to radi ne kao imitaciju stvari nego kao
manifestaciju i transponovanje sutinskog htijenja onih
koji govore. Druga posljedica je u tome to jezik vie nije
vezan za civilizacije na osnovu nivoa saznanja do kog su
one dole (prefinjenost reprezentativne mree, mnotvo
veza koje se mogu uspostaviti meu elementima), nego
na osnovu duha naroda koji ih je stvorio, oivio i u ko
jima se sm moe prepoznati. Kao to ivi organizam svo
jom koherentnou ispoljava funkcije koje ga odravaju
u ivotu, i jezik u itavoj arhitekturi svoje gramatike
ispoljava sutinsku volju koja jedan narod odrava u
ivotu i daje mu mo da govori jezikom koji pripada sa
mo njemu. Od tog trenutka uslovi istorinosti jezika se
mijenjaju: promjene vie ne dolaze odozgo (od elite na
unika, od male grupe trgovaca i putnika, od pobjednike
vojske, od porobljivake aristokratije), one se raaju do
lje, u tiini, jer jezik nije ni instrumenat ni proizvod
ergon kako je govorio Humbolt nego neprestana ak
tivnost energia. U jeziku onaj koji govori, koji ne
prestaje da govori nekom vrstom apata to se ne uje
ali koji krije sav svoj sjaj, to je itav narod. Taj apat
Grim je mislio uhvatiti sluajui altdeutsche Meisterge-
sang a Renuar transkribujui Posies originales des trou
badours. J ezik vie nije vezan za saznanje stvari, nego
za slobodu ljudi: J ezik je ljudski: svoje porijeklo i svoj
rast duguje naoj punoj slobodi; on je naa istorija i nae
nasljee (46). U onom trenutku kad definiemo unutra
nje zakone gramatike, time uspostavljamo duboku srod
nost izmeu jezika i ovjekove slobodne sudbine. Tokom
itavog XI X vijeka biologija e u sebi nositi duboke po
litike odjeke.
4. Analiza korjenova uinila je mogunom jednu no
vu definiciju sistema srodnosti meu jezicima. I to je et
vrti veliki teorijski elemenat koji karakterie pojavu filo
logije. Ta definicija pretpostavlja grupisanje jezika u okvi
ru diskontinuiranih cjelina. Opta gramatika iskljuivala je
poreenje utoliko to je u svim jezicima pronalazila dva
tipa kontinuiteta: vertikalni, koji je omoguavao da se ras
porede svi najprimitivniji korjenovi koji su, uz neke trans
formacije, vezivali jezike za izvornu artikulaciju; horizon
talni, koji je povezivao jezike univerzalnou predstave:
trebalo je da svi jezici analiziraju, dekomponuju i kompo-
nuju predstave koje su, u irokim granicama, bile iste za
itav ljudski rod. Na taj nain jezike je bilo moguno upo-
reivati samo na indirektan nain: mogao se, na primjer,
analizirati nain na koji su se pojedini jezici odnosili pre
ma zajednikom fondu prvobitnih korjenova; mogao se,
takoe, uporeivati i nain na koji su dva jezika prela
mala i povezivala iste predstave. Ali od Grima i Bopa po
stalo je moguno direktno i obostrano poreenje dvaju ili
vie jezika. Uporeenje je direktno jer nije potrebno pro
laziti kroz iste predstave ili potpuno izvorne korjenove:
dovoljno je prouiti promjene osnove, sistem fleksije i se
riju nastavaka. Lateralno uporeenje ne posie za elemen
tima zajednikim za sve jezike niti za reprezentativnim
fondom iz koga svi jezici crpu: stoga nije mogue svesti
jedan jezik na oblik i principe koji ine mogunim sve
druge jezike; jezike treba gmpisati prema njihovoj formal
noj bliskosti: Slinost se nalazi ne samo u velikom broju
zajednikih korjenova nego se protee sve do unutranje
strukture jezika i njihove gramatike (47).
Ali te gramatike strukture koje je moguno direktno
meusobno uporeivati ispoljavaju dvije posebne karakte
ristike. Prije svega, te strukture postoje samo kao sistem:
sa jednoslonim osnovama moguan je izvjestan broj flek
sija; nastavci mogu imati posljedice iji se broj i karak
ter mogu odrediti; nain afiksacije odgovara nekim mo
delima koji su savreno stabilni; kod vieslonih osnova
sve modifikacije i sva uporeenja podlijeu drugim za
konima. I zmeu takva dva sistema (od kojih je jedan ka
rakteristian za indoevropske jezike, a drugi za semitske),
nema ni posrednog tipa ni prelaznog oblika. I zmeu te
dvije porodice postoji diskontinuitet. Ali, s druge strane,
gramatiki sistemi, poto propisuju izvjestan broj zakona
evolucije i mutacije, omoguavaju da se do izvjesne take
fiksir^ pokazatelj starenja nekog jezika; jer, da bi se od
reena forma pojavila iz odreenog korijena, potrebno je
da ona doivi takvu i takvu promjenu. U klasicizmu, kad
bi dva jezika liila, trebalo je ili ih oba povezati za prvo
bitni jezik ili sloiti se da jedan potie od drugoga (ali
kriterij je pri tome bio spoljanji; najizvedeniji jezik je
bio onaj koji se u istoriji javio najkasnije) ili prihvatiti
mogunost razmjene meu jezicima (razmjene koja pro-
istie iz vanlingvistikih dogaaja: invazije, trgovine, mi
gracije). Sada, meutim, kad dva jezika imaju analogne
336 RIJ EI I STVARI
sisteme, treba odluiti ili da jedan proizilazi iz drugoga,
ili da oba potiu od zajednikog pretka od koga su onda
razvijali djelimino razliite, a djelimino analogne siste
me. Tako je postepeno odbaena Kerduova hipoteza o
sanskritu i grkom jeziku, po kojoj su postojali tragovi
zajednikog jezika pretka; naputena je i Anketilova hipo
teza o mjeavini ovih jezika u doba kraljevstva Baktrijana.
I Bop je, takoe, mogao pobiti legela, za koga je in
dijski jezik bio najstariji, dok su drugi (latinski, grki,
germanski i perzijski jezici) moderniji i potiu od prvoga
(48). On je pokazao da izmeu sanskrita i latinskog i gr
kog i germanskog jezika postoji odnos bratstva, poto
sanskrit nije jezik-majka ostalih, nego prije njihov stariji
brat, najblii jeziku koji je predak itave te porodice.
Primjeujemo, dakle, kako se istorinost uvukla u
domen jezika kao i u domen ivih bia. Da bi se moglo mi
sliti o evoluciji koja nije samo slijed ontolokih kon
tinuiteta treba da neprekinut i ist plan istorije prirode
bude prekinut, da diskontinuitet raznih ogranaka izbaci
na povrinu planove organizacije u njihovoj raznovrsnosti,
da se organizmi rasporede prema funkcionalnim dispozici
jama koje moraju osigurati i da se na taj nain uvrste
odnosi izmeu ivog bia i onog to mu omoguava da po
stoji. I sto tako, da bi istorija jezika mogla biti miljena,
trebalo je jezike odvojiti od velikog hronolokog kontinuite
ta koji ih je bez prekida povezivao sa izvorom; trebalo ih
je, takoe, osloboditi zajednike mree predstava u koju
su bili uhvaeni. Zahvaljujui tom dvostrukom raskidu, he
terogenost gramatikih sistema se ispoljila u svom pravom
obliju, sa zakonima koji propisuju promjene i putevima
koji fiksiraju mogunosti evolucije. Poto je jednom uki
nuta istorija vrsta kao hronoloki slijed svih moguih obli
ka, tek tada je ivo bie moglo dobiti karakter istorino-
sti; na isti nain, da u jeziku nisu prekinute analize bes
krajnih derivacija i miljenja bez kraja i konca koja je
opta gramatika uvijek pretpostavljala, jezik nikad ne bi
dobio karakter unutranje istorinosti. Trebalo je sanskrit,
grki, latinski i njemaki jezik tretirati u sistematskoj si-
multanosti; trebalo ih je, uprkos svakoj hronologiji, situ
irati u zajedniko vrijeme, kako bi njihove strukture po
stale providne i kako bi se u njima mogla proitati istori
ja jezika. I ovdje, kao i drugdje, trebalo je izbrisati hro-
noloke serije; tada se formirala drukija istorija, koja ne
RAD, IVOT, J EZIK 337
22
338
RIJ ECI I STVARI
iskazuje samo nain sukcesije bia i njihovu povezanost u
vremenu nego i modalitete njihovog formiranja. Empirija
u pitanju su podjednako prirodne jedinke kao i rijei
kojima se one mogu imenovati proeta je sad istorijom,
i to u dubini njenog bia. Poinje poredak vremena.
Postoji, meutim, ogromna razlika izmeu jezika i i
vih bia. Bia nemaju prave istorije izvan odnosa izmeu
njihovih funkcija i uslova njihovog postojanja. Njihova
unutranja kompozicija ini mogunom njihovu istori-
nost, ali istorinost postaje istorija tek zahvaljujui vanj
skom svijetu u kome ta bia ive. Stoga, da bi se ta isto
rija javila u punom sjaju i bila opisana govorom, trebalo
je da se na Kivjeovu uporednu anatomiju doda analiza
sredine i uslova koji djeluju na ivo bie. Anatomija je
zika, da se posluimo Grimovim izrazom, funkcionie u ele
mentu istorije: to je anatomija mogunih promjena koja
objanjava ne samo realnu koegzistenciju organa ili njiho
vo meusobno iskljuivanje nego pravac u kome se te
promjene mogu ili ne mogu odvijati. Nova gramatika je
neposredno dijahronijska. A kakva bi mogla drugo biti kad
se njen pozitivitet moe ustanoviti jedino prekidom izme
u jezika i predstave? Unutranja organizacija jezika, ono
to jezici dozvoljavaju i iskljuuju, da bi mogla funkcioni-
sati, mogla je biti obuhvaena jedino u obliku rijei. Ali
taj oblik ne moe objelodaniti svoje zakone ako ga ne upo-
redimo sa svojim prethodnim stanjima, sa promjenama ko
jima je sklon, sa modifikacijama do kojih nikad ne dolazi.
Razdvajajui jezik od onoga to on predstavlja, on se prvi
put pojavio u svojoj vlastitoj legalnosti i istovremeno se
ispostavilo da je uhvatljiv jedino u istoriji. Poznato je da
je Sosir mogao izbjei toj dijahronijskoj vokaciji biologije
jedino uspostavljajui odnos izmeu jezika i predstave, a
slobodan od obaveze da konstituie semiologiju, koja, po
put opte gramatike, definie znak na osnovu veze izmeu
dviju ideja. Dakle, isti arheoloki dogaaj ispoljio se, uz
neke parcijalne razlike, i u istoriji prirode i u jeziku. Odva
jajui osobine ivog bia ili gramatika pravila od zakona
predstave, istorinost je dobila pravo graanstva. Ali toj
istorinosti ivota i jezika, u domenu biologije, bila je po
trebna i dodatna istorija koja bi iskazala odnose izmeu
pojedinca i sredine; jer, u neku ruku, istorija ivota stoji
izvan istorinosti ivog bia; stoga evolucionizam konsti
tuie teoriju biologije, iji se uslovi za nastanak nalaze u
RAD, IVOT, J EZIK
339
biologiji bez evolucije, to jest Kivjeovoj. Naprotiv, istori-
nost jezika otkriva, odmah i bez posredovanja, svoju isto
riju. I storinost u biologiji i u jeziku komuniciraju iznutra.
Dok e se biologija XI X vijeka vie pribliavati vanjtini
ivog bia, njegovoj drugoj strani, iako pri tome biologija
ostaje ipak prijemivi]a za povrinu tijela na kojoj se za
drava pogled prirodoslovca, filologija e razmrsiti odnose
koje je gramatiar uspostavio izmeu jezika i vanjske is
torije da bi tako definisao unutranju istoriju. A kad se
ova potvrdi u svojoj objektivnosti, sluie kao nit vodilja
za rekonstruisanje dogaaja palih izvan svakog sjeanja.
V J EZI K KOJ I J E POSTAO PREDMET
Moe se primijetiti da ova etiri teorijska elementa
koje smo analizirali, poto sigurno obrazuju arheoloko
tlo filologije, odgovaraju i suprotstavljaju se onima koji
omoguavaju definisanje opte gramatike (49). Poev od po
sljednjeg, pa sve do prvog od ta etiri elementa, vidljivo je
da se teorija o srodnosti meu jezicima (diskontinuitet iz
meu velikih porodica, interna analogija u reimu promje
na) suoava sa teorijom o derivaciji, koja je pretpostavljala
stalno faktor troenja i mijeanja i djelovala na isti nain
na sve jezike, na osnovu jednog vanjskog principa i uz
beskonani niz posljedica. Teorija o osnovi suprotstavlja se
teoriji o obiljeavanju: jer osnova je lingvistika indivi
dualnost koja se moe izolovati, karakteristina za jednu
grupu jezika, a koja slui kao jezgro pri formiraniu gla
golskih oblika; dok korijen povezuje oba pola jezika
prirodu i prvobitni krik, iscrpljujui sve dok ne postane
zvuk koji se beskrajno moe transformisati i ija je funk
cija bila izvorno nominalno razluivanje stvari. Prouava
nje unutranjih varijacija jezika suprotstavlja se teoriji
reprezentativne artikulacije: ova je definisala rijei i in-
dividualizovala ih jedne prema drugima upuujui ih na
sadraj koji su mogle oznaavati; artikulacija jezika bila je -
vidljiva analiza predstave; sada, pak, rijei se karakteriu
po njihovoj morfologiji i ukupnosti mutacija koje svaki
njihov glas moe doivjeti. Najzad, posebno treba istaknuti
da se unutranja analiza suoava sa primatom koji je u
klasicizmu misao pridavala glagolu biti: on je vladao na
granici jezika, jer je to bila prva veza meu rijeima i zato
22*
340
RIJ ECI I STVARI
to je imao sutinsku mo afirmisanja; on je oznaavao
prag jezika, isticao njegovu specifinost i vezivao ga na
neizbrisiv nain sa oblicima misli. Nezavisna analiza gra
matikih struktura, kakva se praktikuje od XI X vijeka,
izoluje, meutim, jezik, tretira ga kao autonomnu organi
zaciju, kida njegove veze sa prosuivanjem. Ontoloki pre-
laz koji je obezbjeivao glagol biti izmeu govora i misli
sad je raskinut; jezik time stie vlastito bie. I to bie sa
dri zakone koji njime upravljaju.
Klasicistiki poredak u jeziku zatvorio je krug nad
samim sobom. I zgubio je svoju providnost i svoju vrhov
nu funkciju u domenu znanja. U XVI I i XVI I I vijeku on
je bio neposredan i spontan nain razvijanja predstava; po
njemu su predstave dobij aie svoja prvobitna obiljeja, od
reivale i pregrupisavale svoje zajednike crte, utvrivale
odnose identinosti i atributivnosti; jezik je bio saznanje,
a saznanje punopravni govor. U odnosu na svako saznanje,
jezik se nalazio u sutinskoj situaciji: stvari su se mogle
upoznati jedino kroz jezik. Ne zato to je on bio dio svi
jeta u jednoj ontolokoj isprepletenosti (kao u renesansi),
nego zato to je jezik bio prva skica poretka predstava;
zato to je bio poetni, neizbjeni nain predstavljanja
predstava. U njemu se formirala svaka optost. Klasicisti
ko saznanje bilo je duboko nominalistiko. Od XI X vije
ka jezik se oslanja na samog sebe, dobija svoje vlastite di
menzije, razvija svoju istoriju, zakone i objektivnost koja
pripada samo njemu. On je postao predmet saznanja kao
i toliki drugi: skupa sa ivim biima, sa bogatstvom i vri
jednou, sa istorijom dogaaja i ljudi. On, moda, zavisi
od vlastitih koncepata, ali analize kojima je izloen ukori
jenjene su u isto tlo kao i sve druge koje se odnose na em
pirijska saznanja. To uzdizanje koje je optoj gramatici
omoguavalo da u isti mah bude i Logika i da se s njom
ukrsti, sada je svedeno na manju mjeru. Saznati jezik ne
znai vie pribliiti se veoma blizu samog saznanja; to
samo znai primijeniti metode znanja uopte na poseban
domen objektivnosti.
To nivelisanje jezika koje ga svodi na isti status
predmeta, kompenzuje se na tri naina: 1) prije svega je
zik je nuan posrednik za svako nauno saznanje koje se
ispoljava kao govor. Uzalud ga pokuavamo razluiti, raz
viti i analizirati pod lupom nauke, on uvijek izbija tamo
gdje se nalazi subjekat koji saznaje im ovaj ima neto
RAD, 2I V0T, J EZIK
341
da kae o onome to zna. Otuda dvije brige koje se pro
vlae kroz itav XI X vijek. J edna se sastoji u neutralisa-
nju i poliranju naunog jezika, do te mjere da, osloboen
svake vlastite singularnosti, oien od sluajnosti i neta-
nosti kao da uopte ne pripada svojoj sutini jezik
moe postati taan odraz, revni dvojnik, ogledalo bez sjene
saznanja koje nije verbalno. To je pozitivistiki san o je
ziku koji bi bio na nivou onoga to se zna: jezik-tabela, kao
to je to zamiljao Kivje kad je predlagao da nauka bude
kopija prirode. Nasuprot stvarima, nauni govor bi bio
samo tabela, ali ovdje tabela ima sutinski drugaije
znaenje nego u XVI I I vijeku: tada je bila u pitanju dioba
prirode prema konstantnoj tabeli identinosti i razlika za
koju je jezik predstavljao samo prvobitnu mreu, aproksi
mativnu i sklonu korekcijama; sada je sam jezik tabela, ali
u tom smislu to je osloboen zbrke koja ga prisiljava da
preuzme klasifikatorsku ulogu, i to se nalazi na izvjesnoj
distanci od prirode i inkamira njen vjerni portret (50).
Druga briga sasvim razliita od prve, iako joj je kore-
lativna sastoji se u traenju nezavisne logike gramatike,
rjenika, sintetikih oblika, rijei: to je logika koja je mo
gla izvui na povrinu univerzalne implikacije misli i ko
ristiti se njima drei ih zatiene od konstituisanog jezika
u kome bi ove mogle biti maskirane. Bilo je neophodno da
nastane jedna simbolika logika, kao to je Bulova (Bool),
u vrijeme kad su jezici postali predmeti za filologiju: i to
zbog toga to, uprkos nekim povrinskim slinostima u teh
nikim analogijama, nije bilo moguno konstituisati jedan
univerzalan jezik kao to je to bilo u doba klasicizma;
bilo je jedino moguno predstaviti oblike i slijed misli iz
van svakog jezika; poto je ovaj postao predmet nauke,
trebalo je izmisliti jezik koji bi bio vie simbolizam nego
jezik i koji bi postao providan za misao u njenom saznaj-
nom kretanju. Moglo bi se rei da su u izvjesnom smislu
logika algebra i indoevropski jezici dva proizvoda rala
njivanja opte gramatike; ovi jezici su ukazivali na pomje-
ranje jezika prema poznatom predmetu, dok je algebra uka
zivala na pokret koji ga je pribliavao saznaj nom inu,
oslobaajui ga pri tome svakog konstituisanog oblika. Ali
bilo bi nedovoljno izloiti injenicu u tom isto negativ
nom obliku: na arheolokom nivou uslovi nastanka jedne
ne-verbalne logike i istorijske gramatike su potpuno isti.
Njihovo tlo pozitiviteta je identino.
342
RIJ ECI I STVARI
2) Druga kompenzacija za nivelisanje jezika jeste
kritika vrijednost koja se pridaje njegovom prouavanju.
Postavi istorijska realnost, konsistentna i duboka, jezik
postaje i stjecite tradicije, preutnih navika misli, mra
nog duha naroda; on akumulira fatalnu memoriju koja i
ne zna da je memorija. I zraavajui svoje misli rijeima
iji nije vlasnik, stavljajui ih u glagolske oblike ije im
istorijske dimenzije izmiu, ljudi koji vjeruju da ih govor
slua, ne znaju da se oni sami podvrgavaju njegovim za
htjevima. Gramatiki raspored jednog jezika predstavlja
samo apriornu formu onoga to se tim jezikom moe izra
ziti. I stina govora ne moe izbjei zamku filologije. Otuda
tolika potreba za vraanjem shvatanja, filozofije, pa, mo
da, i nauka do onih rijei koje su ih uinile mogunim, i
ak jo dalje do one misli ija ivost nije jo obuhva
ena gramatikama. Stoga je u XI X vijeku shvatljiv izraziti
interes za sve tehnike egzegeze. Ta ponovna pojava proizi-
lazi iz injenice da je jezik dobio enigmatsku gustinu koja
ga je karakterisala u renesansi. Ali nije u pitanju pronala
enje prvobitne rijei koja se zagubila, nego uznemiravanje
rijei kojima govorimo, otkrivanje navika koje naim ide
jama namee gramatika, ponovno ozvuavanje i sluanje
one tiine koju svaki govor razbija im se pretvori u rije.
Prva knjiga Kapitala je egzegeza vrijednosti; itav Nie
je egzegeza nekoliko grkih rijei; Frojd egzegeza svih
onih nijemih fraza koje dre i istovremeno produbljuju na
prividni govor, nae fantazme, nae snove, nae tijelo. Fi
lologija kao analiza onog to se kae u dubini govora po
stala je moderni oblik kritike. Tamo gdje su se u XVI I I
vijeku traile granice saznanja, sad se trai razrjeenje sin
takse, raskidanje sputavajuih naina govora, okretanje ri
jei prema onome to iskazuje pomou njih i uprkos nji
ma. Bog je, moda, manje s onu stranu znanja nego s ovu
stranu naih fraza; i ako je zapadni ovjek nerazdvojiv od
njega, to nije zbog neke nesavladljive tenje za prekora
enjem granica iskustva, nego zbog toga to njegov jezik
stalno previre u sjenci boijih zakona: Plaim se da se
neemo nikad osloboditi boga, jer jo vjerujemo u gra
matiku (51). U XVI vijeku interpretacija je ila od svije
ta (stvari i tekstova u isti mah) do rijei boije; naa in
terpretacija, ili ona koja se formirala tokom XI X vijeka,
polazi od ljudi, od boga, od saznanja ili himera ka rijei
ma koje ih ine mogunim. Ono to ta interpretacija otkri-
RAD, 2I V0T, J EZIK
343
va nije suvereni poloaj prvobitnog govora nego injenica
da smo, prije svake rijei, podloni i proeti govorom.
Metode interpretacije u modernoj misli suoavaju se
sa tehnikama formalizovanja: jedne imaju pretenziju da
govor uzdignu iznad samog njega i to blie onome to se
u njemu kae, ali bez njega; druge tee da kontroliu itav
eventualni jezik i da ga nadmae zakonom o onome to je
moguno rei. I nterpretacija i formalizovanje su postali
dva velika oblika analize u nae doba: istinu govorei, mi
i ne znamo za neki drugi. Ali znamo li mi kakvi su odnosi
izmeu egzegeze i formalizovanja; da li smo u stanju da
ih kontroliemo i da ih ukrotimo? J er, ako nas egzegeza
vodi manje ka prvobitnom govoru nego ka golom postoja
nju neega kao to je jezik, nee li ona biti prisiljena da
iskae samo iste oblike jezika prije nego to ovaj dobije
neki smisao? Ali da bismo formalizovali ono to smatra
mo jezikom, zar nije potrebno izvriti bar minimalnu eg-
zegezu i interpretirati sve one nijeme figure koje kao da
hoe neto rei? I stina je da nas trenutno okupira podjela
izmeu interpretacije i formalizovanja. Ali ta podjela nije
odve stroga; njeni kraci ne prodiru duboko u nau kul
turu; ti su kraci isuvie savremeni da bismo mogli rei
da takva podjela zahtijeva izbor izmeu prolosti koja je
vjerovala u smisao i sadanjosti (budunosti) koja je ot
krila oznaujue. U pitanju su doista dvije korelativne teh
nike ije je zajedniko tlo formirano biem jezika kakav
je konstituisan na pragu modernog doba. Pretjerano kri
tiko uzdizanje jezika, kojim je kompenzovano nivelisanje
u predmetu, impliciralo je da bude priblino inu saznanja
istom od svake rijei i od svega to se ne moe saznati u
naem govoru. J ezik je trebalo ili uiniti providnim za ob
like saznanja ili ga uroniti u sadraj nesvjesnog. To savr
eno objanjava dvostruku orijentaciju XI X vijeka pre
ma formalizmu misli i prema otkriu nesvjesnog, prema
Raselu i prema Frojdu. To objanjava i pokuaj meusob
nog pribliavanja i ukrtanja tih dvaju pravaca: pokuaj
isticanja istih oblika koji se nameu naem nesvjesnom
prije svakog sadraja; ili pokuaj dovoenja iskustva, smi
sla bia i doivljenog horizonta svih naih saznanja u krug
govora. Ovdje strukturalizam i fenomenologija, uza sve
svoje specifinosti, nalaze opti prostor koji definie nji
hovo zajedniko mjesto.
344
RIJ ECI I STVARI
Najzad, posljednja kompenzacija za nivelisanje jezi
ka, najznaajnija i najmanje oekivana, to je pojava litera
ture. Literature kao takve, jer od Dantea ili od Homera, na
Zapadu je postojao jedan oblik jezika koji mi danas nazi
vamo literaturom. Ali rije je svjeeg datuma, kao to je
skoranja i praksa izolovanja jednog jezika iji specifini
modalitet jeste da bude literatura. Literatura je ospora
vanje filologije (iako je to njena figura bliznakinja) : ona
svodi jezik gramatike na ogoljenu mo govora i na susret
sa divljim i neodoljivim biem rijei. Od romantiarske
pobune protiv imobiliziranog govora i njegove ceremoni-
jalnosti, do malarmeovskog otkria rijei i njene nemone
snage, vidi se kakva je u XI X vijeku bila funkcija litera
ture prema modernom nainu postojanja jezika. U odnosu
na taj sutinski sistem, sve ostalo je samo posljedica: li
teratura se sve vie razlikuje od govora ideja i zatvara se
u korjenitu neprelaznost; ona se oslobaa svih vrijednosti
koje su joj u doba klasicizma pomagale da cirkulie (ukus,
uivanje, prirodnost, istinitost) i u svom vlastitom pro
storu stvara sve to joj obczbjeuje poricanje igre (skan
dalozno, runo, nemogue); ona raskida sa svakom defini
cijom rodova kao oblika primjerenih odreenom poretku
predstava i postaje obina manifestacija jezika, iji je je
dini cilj da afirmie protivno svakom govoru svoje
izdvojeno postojanje; ona stoga mora da se uvijek vraa
sama sebi, kao da njen govor nema drugog sadraja osim
stalnog iskazivanja svog vlastitog oblika: literatura se obra
a sebi kao spisateljska subjektivnost ili nastoji da u sa
mom pokretu iz koga se raa obuhvati sutinu itave lite
rature. Tako svi njeni konci konvergiraju prema istom
kraju jedinstvenom, trenutnom, a ipak potpuno univer
zalnom prema prostom inu pisanja. U trenutku, kad je
zik kao rije postaje predmet saznanja, on se ispoljava u
sasvim suprotnom modalitetu: tiho i oprezno stavljanje ri
jei na papir, gdje nema ni zvuka ni sagovornika, gdje ri
je iskazuje samu sebe i sama blista u sjaju vlastitog bia.
G L A V A D E V E T A
OVJ EK I NJ EGOVI DVOJ NICI
I POVRATAK J EZI KA
Sa literaturom, sa povratkom egzegeze i elje za for-
malizovanjem, sa konstituisanjem filologije, ukratko sa
ponovnom pojavom jezika u njegovom mnogoobraznom
obilju, poredak klasicistike misli moe biti izbrisan. Od
tog trenutka taj poredak za svaki budui pogled stupa u
sferu sjenki. Istina, ne bi trebalo govoriti o mraku, nego
moda o malo priguenoj svjetlosti, prividno oiglednoj,
ali koja vie skriva nego to ispoljava; nama izgleda da
o klasicistikom znanju znamo sve ako znamo da j e racio-
nalistiko, da, poev od Galileja i Dekarta, daje apsolutnu
privilegiju mehanici, da pretpostavlja sveopti poredak u
prirodi, da omoguava vrlo radikalnu analizu u cilju otkri
vanja elementa ili porijekla, ali da ve predosjea na
osnovu svih koncepata shvatanja i uprkos njima kreta
nje ivota, dubinu istorije i nered prirode koji j e teko
obuzdati. Ali, prepoznavati misao samo po tim znacima
znailo bi ne priznavati njen sutinski sklop; znailo bi pot
puno zanemariti odnos izmeu tih manifestacija i onoga
to ih j e uinilo mogunim. Ali kako, nakon svega (osim
uz pomo trudoljubive i spore tehnike), otkriti onaj kom
pleksni odnos meu predstavama, identinostima, poreci-
ma, rijeima, prirodnim biima, eljama i interesima, od
trenutka kad j e ta velika mrea razbijena, dok su potrebe
same za sebe organizovale svoju proizvodnju, iva bia se
okrenula prema sutinskim funkcijama ivota, a rijei se
opteretile vlastitom materijalnom istorijom ukratko, od
trenutka kada su identinosti predstave prestale da ispo-
ljavaju poredak bia bez preutkivanja i bez ostatka? i
346
RIJ ECI I STVARI
tav sistem povezivanja koji j e analizirao slijed predstava,
to jest usku vremensku seriju koja se odvija u ovjekovom
duhu da bi zatim bila zaustavljena, razvijena i razdijeljena
u okviru jedne stalne tabele, sve te zbrke stvorene rijei
ma i gevorom, osobinama i klasifikacijom, ekvivalentnou
i razmjenom, sada su ukinute tako da je ve teko pronai
nain na koji j e ta cjelina funkcionisala. Posljednji komad
koji j e razbijen i iji j e nestanak zauvijek udaljio od
nas misao klasicizma jeste upravo jedan takav sistem
veza: govor, koji j e obezbjeivao prvobitno, spontano i na
ivno razvijanje predstave u okviru tabele. Od onog dana
kad je on prestao da postoji i funkcionie u samoj pred
stavi kao njen prvobitni raspored, misao klasicizma nam
j e odmah prestala biti neposredno pristupana.
Prag izmeu klasicizma i modernog doba (uostalom,
rijei nisu ni vane; recimo, od nae preistorije do onog
to nam j e jo savremeno) bio je definitivno prekoraen
kad su rijei prestale da se ukrtaju sa predstavama i da
spontano ocrtavaju okvir saznanja stvari. Poetkom X I X
vijeka rijei su ponovo pronale svoju staru, zagonetnu du
binu; ali ne da bi napravile integralnu krivulju svijeta kao
u renesansi, niti da bi se pomijeale sa stvarima u okviru
krunog sistema znakova. Odvojen od predstave, jezik jo
postoji kao neka razbijena cjelina: za filologe rijei su
zbir konstituisanih predmeta ije je mjesto utvrdila istori-
ja; za one koji vole formalizovati, jezik se mora osloboditi
svog konkretnog sadraja i ispoljavati samo one oblike
govora koji imaju univerzalnu vrijednost; i ako elimo dati
neku interpretaciju, tada rijei postaju tekst koji treba
ralaniti kako bismo doli do onog drugog smisla koji te
rijei kriju; najzad, deava se da se jezik javlja u samom
inu pisanja i da oznaava samo samog sebe. Takvo drob
ljenje namee jeziku ako ne privilegiju a ono bar sudbinu
koja j e u poreenju sa radom ili ivotom sasvim specifi
na. Kad j e razbijena tabela istorije prirode, iva bia se
nisu rasprila, nego su se, naprotiv, grupisala oko zagonet
ke ivota; kad j e iezla analiza bogatstva, svi ekonomski
procesi su se grupisali oko proizvodnje i onog to je ini
mogunom; naprotiv, kad j e razbijeno jedinstvo opte gra
matike govor, jezik se ispoljio u razliitim nainima
postojanja, ali njegovo jedinstvo nije moglo biti restauri
rano. Moda j e stoga i filozofska refleksija bila dosta dugo
udaljena od jezika. Dok j e neumorno traila u ivotu i
OVJ EK I NJ EGOVI DVOJ NICI
347
radu neto to bi bio njen predmet ili njen konceptualni
model, ona j e jeziku posveivala samo uzgrednu panju; za
nju je, prije svega, bilo u pitanju uklanjanje prepreka koje
joj j e jezik mogao postaviti; trebalo je, na primjer, oslo
boditi rijei utljivog sadraja koji ih j e alijenirao ili pak
uiniti jezik gipkijim i fluidnim da bi osloboen speci
jalizacije shvatanja mogao izraziti kretanje ivota i svo
je vlastito trajanje. J ezik j e u polje misli stupio direktno
tek krajem X I X vijeka. Moglo bi se ak rei i u XX vijeku
da Ni e- fi l ol og i ovdje j e bio mudar, obavijeten, pi
sac dobrih knjiga nije prvi pribliio filozofske zadatke
radikalnoj refleksiji o jeziku.
I eto, sada, u tom filozofsko-filolokom prostoru koji
nam j e otvorio Nie, jezik se javlja kao zagonetna mnogo-
obraznost koju treba obuzdati. Tada se javljaju kao pro
jekti (i l i moda samo privienja, ko to moe danas znati?)
teme o univerzalnoj formalizaciji svakog govora, ili teme
o integralnoj egzegezi svijeta, koja bi bila i savrena de
mistifikacija tog svijeta, ili teme o optoj teoriji znakova;
tema (koja j e istorijski sigurno bila prva) o transforma
ciji bez ostatka, o integralnom ukljuivanju svih govora u
okvire jedne jedine rijei, svih knjiga u okvire jedne stra
nice, itavog svijeta u jednu knjigu. Veliki posao kome se
Malarme posvetio do kraja ivota jeste upravo ovaj koji
nas danas preokupira; u svom zaetku taj posao obuhvata
sav na napor pri stvaranju moda nemogueg jedinstva od
razdrobljenog bia jezika. Malarmeov pokuaj da svaki
moguni govor zatvori u krhke okvire jedne rijei, u tu
siunu materijalnu crnu liniju ispisanu mastilom na pa
piru, odgovara u osnovi na pitanje koje je Nie postavio
filozofiji. Za Niea se nije postavljalo pitanje da sazna ta
su sami po sebi dobro ili zlo; nego ko j e bio oznaen ili pak
ko j e govorio kad bi, ukazujui na samog sebe, izgovarao
Agathos, i Deilos ukazujui na druge (1). J er, upravo
kod onoga koji dri govor, koji uva rijei, nalazi se itav
jezik. Na Nieovo pitanje: Ko govori? Malarme odgovara i
ne prestaje da ponavlja svoj odgovor da govori sama rije
u svojoj samoi, u svom slabom titranju, u svom nitavilu;
ne, dakle, smisao rijei, nego njeno zagonetno i nesigurno
bie. Dok j e Nie do kraja odrao upitnost, spreman da,
najzad, i sam zakorai u pitanje i prenese ga na sebe kao
govorni subjekat koji ispituje: Ecce homo Malarme ne
prestaje da se sam uklanja, da nestaje iz svog govora do
348
RIJ EI I STVARI
te mjere da pristaje da bude samo puki izvrilac u cere
moniji Knjige u kojoj e se govor sam po sebi kompono-
vati. Moguno j e da sva pitanja koja izviru iz nae rado
znalosti (ta je jezik? ta j e znak? Da li sve ono to j e
nijemo u svijetu, u naim gestovima, u naim snovima, u
naim bolestima da li to sve govori i kakvim jezikom
i prema kakvoj gramatici? Da li sve ima znaenje, i l i ta
ima, i za koga ima i na osnovu kakvih pravila? Kakav od
nos postoji izmeu jezika i bia, i da li se jezik uvijek
obraa biu? ta j e sa jezikom koji nita ne kae, nikad
ne uti i sebe naziva literaturom?) moguno j e da sva
ta pitanja budu danas postavljena u razmaku koji se ne
moe ispuniti izmeu Nieovog pitanja i Malarmeovog od
govora.
Za ta pitanja tek sada znamo otkuda dolaze. Ona su
postala moguna kad se poetkom X I X vijeka zakon go
vora odvojio od predstave, i kad j e bie jezika ostalo raz
drobljeno; pitanja su postala nuna kad je, sa Nieom i
Malarmeom, misao bila povuena snano prema jeziku, pre
ma njegovom jedinstvenom i tekom biu. itava radozna
lost nae misli nalazi se sad u pitanju: ta j e jezik i kako
ga kanalisati da bi se sam ispoljio u svojoj punoi? U iz
vjesnom smislu to pitanje se nastavlja na ona koja su se
u X I X vijeku odnosila na ivot i rad. Ali status tog istra
ivanja i svih pitanja koja ga ine raznovrsnim nije savr
eno jasan. Treba li u tome nasluivati raanje i li bar prvu
svjetlost na nebu u kojoj naziremo misao, tu misao koja
govori ve milenvima, ne znajui ta j e to govor i ne zna
jui da uopte govori, misao koja e prikupiti svoje snage
i ponovo se ozariti u sjaju bia? Zar to nije ono to je
spremao Nie kad j e u svom jeziku ubio i ovjeka i Boga
u isti mah, obeavajui Povratak mnogolikog i obnovljenog
sjaja bogova? I li, moda, sva ta pitanja o jeziku treba shva
titi kao nastavak ili dovretak onog preokreta o ijem smo
nastanku i posljedicama s kraja X V I I I vijeka saznali od
arheologije. Funkcionisanje jezika bilo bi samo jedna od
najskorije vidljivih posljedica (j er je ona najskrivenija i
najhitnija) raskida sa poretkom klasicizma; nastojei da
prevladamo taj raskid i da osvijetlimo jezik u njegovoj cje
lini, pripisali bismo mu ta se desilo prije nas i bez nas,
krajem X V I I I vijeka. Ali ta bi znaio taj dovretak? U
elji da rekonstruiemo izgubljeno jedinstvo jezika, da li
treba ii do kraja dvadesetovjekovne misli ili se obraati
OVJ EK I NJ EGOVI DVOJ NICI
349
oblicima koji su nespojivi s njom? Razbijanje jezika veza
no je, u sutini, za taj arheoloki dogaaj koji moemo
oznaiti iezavanjem govora. Pronai u jedinstvenom pro
storu igru jezika znailo bi i nainiti korak blie novom ob
liku misli, ili zatvaranje u samog sebe jednog naina mi
ljenja konstituisanog u prolom vijeku.
Na ta pitanja, istina, ja ne znam odgovoriti niti se u
tim alternativama mogu opredijeliti za neku stranu. J a ne
nagaam ni da li u ikad moi odgovoriti, ili da li u se
jednog dana moi opredijeliti. Ipak, znam zato ta pitanja
mogu sebi postaviti, odnosno, zato moram da ih postavim
danas. J edino oni koji ne znaju itati udie se kako sam
to mogao jasnije nauiti kod Kivjea, Bopa ili Rikarda nego
kod Kanta ili Hegela.
I I KRALJ EVO MJ ESTO
Nad tolikim brojem nepoznatih stvari, nad tolikim pi
tanjima bez odgovora, trebalo bi se svakako zaustaviti: tu
je fiksiran kraj govora, a moda i poetak rada. Treba,
meutim, rei jo nekoliko rijei. Ali su to rijei iji je
status sigurno teko opravdati j er j e u pitanju uvoenje
linosti koja se jo nije bila javila u klasicistikoj igri
predstava. Zakone te igre treba prepoznati u slici Pratilje,
na kojoj j e predstava predstavljena u svakom od svojih
aspekata: slikar, paleta, velika tamna ploha okrenutog plat
na, platna na zidu, gledaoci koji posmatraju i koje okru
uju oni to njih gledaju; najzad, u centru, u srcu pred
stave, najblie onome to j e bitno ogledalo, koje poka
zuje ono to j e predstavljeno, ali kao daleki odsjaj iz du
bine irealnog prostora, tako strano svim pogledima okre
nutim na drugu stranu da predstavlja samo slabu podvo-
struenost predstave. Sve unutranje linije platna, a naro
ito one koje dolaze od sredinjeg odbljeska, uperene su
prema onome to j e predstavljeno ali to je odsutno. U
isti mah i objekat jer upravo to umjetnik predstavljen
na slici kopira na platno i subjekat j er ono to je
umjetniku pred oima dok slika jeste on sm, poto su po
gledi na platnu upereni prema tom fiktivnom mjestu kra
ljevske linosti koje je i realno mjesto samog slikara, jer,
najzad, gost tog dvosmislenog mjesta na kome se smje
njuju slikar i suveren jeste gledalac iji pogled transformi-
350
RIJ ECI I STVARI
e platno u objekat, istu predstavu tog sutinskog nedo
statka. Ipak, taj nedostatak j e samo praznina za govor koji
trudoljubivo dekomponuje platno, jer ono je stalno nasta
njeno, kao to to pokazuju panja predstavljenog slikara,
ozbiljnost prisutnih linosti, prisustvo velikog platna to
se vidi s lea i na pogled za koji ta slika postoji i za koji
j e u dubini vremena bio napravljen raspored.
U misli klasicizma, onaj za koga predstava postoji i
koji j e sam u njoj predstavljen kao slika il i odbljesak, onaj
koji povezuje sve izukrtane konce slike taj na njoj ni
kad nije predstavljen lino. Prije kraja X V I I I vijeka o
vjek nije postojao. Ni j e postojala ni snaga ivota, ni plod
nost rada, ni istorijska dubina jezika. Graditeljsko znanje
je samo za sebe nedavno konstruisalo tu kreaturu i to
prije manje od 200 godina: ali taj ovjek j e brzo ostario,
te se mislilo da j e poivao u sjenci ve milenijima i ekao
trenutak vakrsnua, kad e konano biti upoznat. Naravno,
moe se rei da su opta gramatika, istorija prirode i ana
liza bogatstva bile u izvjesnom smislu naini da se ovjek
upozna, ali treba praviti razliku: prirodne'nauke su treti
rale ovjeka kao vrstu ili rod: dokaz za to j e i diskusija
o problemu rasa u X V I I I vijeku. Gramatika i ekonomija, s
druge strane, koriste se pojmovima kao to su potreba, e
lja ili memorija i imaginacija. Ali nije postojala epistemolo
ka svijest kao takva. Epistem klasicizma artikulie se pre
ma linijama koje ni na kakav nain ne izoluju ovjekov vlas
titi i specifini domen. A ako jo insistiramo i primijetimo
da nijedna epoha nije posvetila vie panje ljudskoj prirodi
niti j e dala stabilniji i definitivniji status, bolje izloen go
voru moi emo odgovoriti da je i sam koncept ljudske
prirode i nain na koji j e on funkcionisao iskljuivao mo
gunost da u klasicizmu nastane nauka o ovjeku.
Treba naglasiti da s u epistem klasicizma funkcije
prirode i ljudske prirode suprotstavljaju kao oponentni
pojmovi: priroda, igrom stvarne jukstapozicije, istie razli
ke u kontinuiranom poretku bia; ljudska priroda istie
identinost u neurednom lancu predstava, i to na osnovu
gomilanja slika. J edna implicira zbrku istorije pri konsti-
tuisanju sadanjih pejzaa; druga implicira poreenje ne-
aktuelnih elemenata koji naruavaju osnovu hronolokog
slijeda. Uprkos toj opoziciji ili upravo kroz nju, nasluuje
se pozitivni odnos izmeu prirode i ljudske prirode. One,
u stvari, igraju sa identinim elementima (isto, kontinuira
OVJ EK I NJ EGOVI DVOJ NICI
351
no, neprimjetna razlika, sukcesija bez prekida); obje na
neprekinutoj osnovi ispoljavaju mogunost opte analize
koja dozvoljava raspodjelu pojedinanih identinosti i vid
ljivih razlika, prema tabelarnom prostoru i prema utvre
nom slijedu. Ali u tome ne uspijevaju ni jedna ni druga, i
po tome su meusobno bliske. Prema snazi podvostruava-
nja, lanac predstava moe pronai, iznad zemaljskog ne
reda, neprekinutu mreu bia; memorija, najprije riskant
na i izloena kapricima predstava kakve se nude, fiksira se
postepeno u optu sliku svega to postoji; tada ovjek mo
e uvesti svijet u svemo govora koji j e u stanju da pred
stavi svoju predstavu. U govornom inu, ili pak (vodei ra
una o onome to j e klasicistiko iskustvo smatralo hitni
j i m) u inu imenovanja, ljudska priroda kao elemenat
predstave o samoj sebi, transformie linearni slijed misli u
konstantnu tabelu bia parcijalno razliitih: govor u kome
ona udvostruava i ispoljava predstave povezuje je za pri
rodu. Obrnuto, lanac bia j e vezan za ljudsku prirodu
igrom same prirode: poto realni svijet, kakav se prua po
gledu, ne predstavlja puko razvijanje osnovnog lanca bia,
nego samo njegove izmijeane fragmente ponavljane i
diskontinuirane serija predstava u duhu nije prisiljena
da slijedi kontinuiranu putanju nevidljivih razlika; tu se
susreu krajnosti, a iste stvari se javljaju u vie mahova;
identine crte se slau u sjeanju, a razlike dolaze do izra
aja. Tako se velika nedefinisana i kontinuirana mrea
ocrtava u njenim glavnim punktovima, manje-vie optim
crtama, u oznakama identifikovanja. Pa, prema tome, i u
rijeima. Lanac bia postaje govor povezujui se na taj
nain sa ljudskom prirodom i serijom predstava.
To povezivanje prirode sa ljudskom prirodom, na os
novu dvaju suprotnih ali komplementarnih funkcija, jer
se ne mogu obavljati jedna bez druge, povlai za sobom
iroke teorijske posljedice. Za misao klasicizma, ovjek
nije situiran u prirodu posredstvom regionalne, ograniene
i specifine prirode koja mu j e data pravom roenja
kao svim drugim biima. Ako se ljudska priroda preplie
sa prirodom, to se deava pomou mehanizma znanja i nji
hovog funkcionisanja; ili, u rasporedu koji j e utvrdila epi-
stem klasicizma, priroda, ljudska priroda i njihovi odnosi
predstavljaju funkcionalne, definisane i predviene mo
mente. A ovjek, kao neprozirna i prvobitna realnost, kao
teki objekat i suvereni subjekat svakog mogunog sazna
352
RIJ ECI I STVARI
nja, ne zauzima nikakvo mjesto. Modeme teme o ivoj in
dividui koja govori i radi prema zakonima ekonomije, filo
logije ili biologije, ali koja, po nekoj unutranjoj iskrivlje
nosti i nadoknadi, dobija i pravo igrom samih tih za
kona da ih upozna i da ih potpuno iznese na vidjelo dana,
sve te teme, nama bliske i vezane za postojanje humanis
tikih nauka, iskljuene su iz klasicistike misli: u to vri
jeme nije bilo moguno da se na ivici svijeta digne ta ne
obina figura bia ija bi priroda (ona koja ga odreuje,
dri i proima odvajkada) bila da saznaje prirodu i samog
sebe kao prirodno bie.
Nasuprot tome, na raskru predstave i bia, gdje se
presijecaju priroda i ljudska priroda na tom mjestu gdje
danas vjerujemo da vidimo primarno, neosporno i zago
netno postojanje ovjeka misao klasicizma istie snagu
govora. To jest, jezika koji predstavlja jezika koji ime
nuje, presijeca, kombinuje, vezuje i razvezuje stvari, inei
ih providnim za rijei. U toj ulozi jezik transformie slijed
percepcija u tabelu i kontinuitet bia predstavlja kao oso
bine. Tamo gdje postoji govor, predstave se redaju i juksta-
poniraju; stvari se okupljaju i artikuliu. Duboka vokacija
jezika klasicizma bila j e oduvijek da pravi tabelu: bilo
da se radi o prirodnom govoru, zbirci istina, opisu stvari,
kodeksu tanih saznanja ili enciklopedijskom rjeniku. J e
zik, dakle, postoji samo da bi bio providan; izgubio j e onu
tajnu konsistenciju koja se u X VI vijeku zgunjavala u ri
je koju treba deifrovati i mijeala sa stvarima svijeta;
on j e jo dobio onu mnogoobraznost o kojoj se mi danas
pitamo: u doba klasicizma govor j e ona prozirna nunost
kroz koju prolaze predstave i bia kad se bia predstav
ljaju pogledu duha, kada predstava ini vidljivim bia u
njihovoj istini. Mogunost saznavanja stvari i njihovog po
retka prolazi zahvaljujui suverenosti rijei: rijei nisu ni
obiljeja koja treba deifrovati (kao u doba renesanse), ni
manje-vie pouzdani instrumenti koji se mogu ukrotiti (kao
u doba pozitivizma); one prave bezbrojnu mreu na osnovu
koje se bia manifestuju, a predstave dovode u red. Otuda
svakako injenica da refleksija o jeziku, iako ini sastavni
dio jednog opteg rasporeda u koji je ukljuena, kao i ana
liza bogatstva ili istorija prirode, vri, u odnosu na njih,
najvaniju funkciju.
Ali najvanija posljedica jeste da jezik, kao zajedniki
govor predstave i stvari, kao mjesto u kome se ukrtaju
OVJ EK I NJ EGOVI DVOJ NICI
353
priroda i ljudska priroda, potpuno iskljuuje neto to bi
bilo nauka o ovjeku. Dok j e taj jezik bio govoren, u za
padnoj kulturi nije postojala mogunost da postojanje o
vjeka bude dovedeno u pitanje, j er su u jeziku predstava i
bie bili povezani. Govor, koji j e u X V I I vijeku povezivao
J a mislim i J a sam postao je, u svom vidljivom ob
liku, sutina klasicistikog jezika, j er se u njemu ravno
pravno vezivala predstava za bie. Prelaz od J a mislim
na J a sam obavljao se u svjetlosti evidentnosti, u okviru
govora iji se sav domen i sve funkcionisanje sastojalo u
meusobnom podeavanju onog to se predstavlja i onog
to jeste. Tom prelazu ne moe se prigovoriti ni da bie
uopte nije sadrano u misli, ni da to posebno bie kakvo
j e izraeno u J a sam nije bilo ispitano i analizirano za
sebe. Ti prigovori mogu nastati i isticati svoje pravo, ali
tek na osnovu govora koji j e sasvim drukiji i iji razlog
postojanja nije veza izmeu predstave i bia; takve e pri
govore moi da formulie jedino problematika koja zaobi
lazi predstavu. Ali dok j e trajao govor klasicizma, pitanje
o nainu postojanja kakav implicira Cogito nije moglo biti
formulisano.
I I I ANAL I TI K A KONACNOSTI
Kad istorija prirode postaje biologija, kad analiza bo
gatstva postaje ekonomija, kad se naroito refleksija o je
ziku pretvara u filologiju i kad se brie klasicistiki govor
u kome su se ukrtali predstava i bie, tada, u snanom
pokretu tog arheolokog prevrata, javlja se ovjek u svom
dvosmislenom poloaju predmeta znanja i subjekta koji
saznaje: potinjeni suveren, posmatrani gledalac, on se jav
l ja tu, na onom kraljevom mjestu koje su mu ve bile
odredile Pratilje, ali odakle j e njegovo realno prisustvo bilo
odavna iskljueno. Kao da su na tom upranjenom mje
stu prema kome j e okrenuto itavo Velaskezovo platno ali
koje j e prikazivalo samo sluajnom igrom ogledala i kao
na silu sve figure to se naizmjenino nasluuju, me
usobno iskljuuju, prepliu i mijeaju (model, slikar, kralj,
gledalac) prekinule svoj nevidljivi ples i okamenile se u
jednu punu figuru koja trai da ivom pogledu najzad bude
ponuen itav prostor predstave.
354
RIJ ECI I STVARI
Motiv tog novog prisustva, modalitet koji mu je svoj
stven, poseban raspored epistem koji ga dozvoljava, nov
odnos to se kroz epistem uspostavlja meu rijeima, ri
jei i njihov poredak sve to sada moe biti potpuno osvi
jetljeno. K ivje i njegovi savremenici traili su da sm ivot,
u dubini svog bia, definie mogunosti ivog bia; na isti
nain i Rikardo j e traio u radu uslove mogune razmjene,
profita i proizvodnje; prvi filolozi traili su, takoe, u is-
torijskoj dubini jezika mogunost govora i gramatike. Sa
mim tim predstava j e prestala da vrijedi za iva bia,
potrebe i rijei kao njihov zaviaj i prvobitna postojbina
njihove istine; u odnosu na njih, predstava j e sada samo
posljedica koja im manje-vie odgovara u svijesti to ih
prihvata i restituie. Predstava koju stvaramo o stvarima ne
treba vie da u jednom privilegovanom prostoru razvija
tabelu njihova poretka; ona je, uz tu empirijsku individual
nost koja se zove ovjek, fenomen jednog poretka koji
sada pripada stvarima i njihovim unutranjim zakonima. U
predstavi, bia vie ne ispoljavaju njihov identitet, nego
samo vanjski odnos koji uspostavljaju sa ljudskim biem.
Ovo, sa svojim vlastitim biem, sa snagom da stvara pred
stave, izbija iz pukotine koju su stvorili iva bia, predmeti
razmjene i rijei kad su se, napustivi predstavu koja je
do tada bila njihov prirodni zaviaj, povukli u dubinu stva
ri i zatvorili sami u sebe prema zakonima ivota, proiz
vodnje i jezika. Usred njih, pritijenjen krugom koji su
oko njega napravili, odreen je ovjek ili, bolje, on j e
bio prikladan ~ j er on govori, stanuje meu ivotinjama
(i to na mjestu koje nije samo privilegovano nego i ru
kovodee u toj skupini: ak i ako nije shvaen kao stadij
evolutivne krivulje, priznat mu je krajnji stepen jedne du
ge serije), jer, najzad, odnos izmeu potreba i sredstava
kojima raspolae za njihovo zadovoljenje jeste takav da je
on nuno i princip i sredstvo svake proizvodnje. Ali to
nasilno odreivanje j e dvosmisleno. U izvjesnom smislu,
ovjek j e potinjen radu, ivotu i jeziku: njegovo konkretno
postojanje nalazi u njima svoja odreenja; ovjeku se mo
e pristupiti jedino preko rijei, preko njegova organizma,
preko predmeta koje proizvodi, kao da oni prije svega (ili,
moda, iskljuivo) sadre istinu, a sam ovjek, im pone
da misli, otkriva se svojim oima kao predmet koji ve
postoji, kao sadrina koja se nuno pretpostavlja, kao ne-
svodljiva anteriornost, kao ivo bie, instrumenat proizvod
OVJ EK I NJ EGOVI DVOJ NICI
355
nje, kao nosilac rijei koje postoje prije njega. Svi ti sa
draji koje mu njegovo znanje otkriva kao vanjske, kao
prethodnike starije od njegovog dolaska na svijet, oduzi
maju mu njegova prava, pritiskuju ga svom teinom i pro
bijaju kao da j e on samo puki objekat u prirodi ili lice koje
nestaje u istoriji. Tu, u pozitivitetu znanja, ve se nago
vjetava ovjekova konanost i to u imperativnom ob
liku. Poznato j e da je ovjek konano bie, kao to j e po
znata anatomija mozga, mehanizam trokova proizvodnje
ili sistem indoevropske konjugacije; moglo bi se rei i da
se ispod svih tih vrstih figura, pozitivnih i punih, naslu
uju konanost i granice koje one nameu; a takoe se
pogaa ta one ine nemogunim.
Ali, istinu govorei, to prvo otkrie konanosti j e ne
stabilno; nita ne omoguava da se na njemu zadrimo; a
zar se ne bi moglo pretpostaviti da ono obeava isti onaj
beskraj koji i porie? Evolucija vrsta moda jo nije za
vrena; oblici proizvodnje i rada ne prestaju da se mije
njaju, i moda ovjek jednoga dana u svom radu nee gle
dati princip alijenacije, kao ni u svojim potrebama stalnu
potrebu da se podsjea na svoje granice; nita takoe ne
dokazuje da on nee otkriti takve simbolike sisteme, do
voljno sposobne da razrijee zagonetku istorijskih jezika.
Nagovijetena pozitivitetom, ovjekova konanost se pro
filira u paradoksalnom obliku neodreenog; ona vie uka
zuje na monotoniju puta koji sigurno nema kraja ali koji,
moda, nije bez nade, nego na krutost granice. Ipak, svi
ti sadraji, zajedno sa onima to kriju i to usmjeravaju
prema ivicama vremena, nude se mogunom saznanju tek
kad se u cijelosti veu za konanost. J er oni uopte ne bi
tu bili kad bi ovjek, koji se otkriva kroz njih, bio obu
hvaen nijemim, mranim, neposrednim i srenim krugom
animalnog ivota; ali oni ne bi postojali ni kad bi ih o
vjek mogao obuhvatiti u bljesku beskrajnog poimanja. Ali
ovjekovom iskustvu dato je tijelo, to jest njegovo vlastito
tijelo, fragment dvosmislenog prostora ija se vlastita i
nesvodljiva prostornost podeava prema prostoru stvari;
tom istom iskustvu data j e i elja kao primarni apetit na
osnovu koga sve stvari dobijaju vrijednost, i to relativnu
vrijednost; tom iskustvu dat j e i jezik, pomou koga se
govor svih vremena, kao i sve sukcesije i sve simultanosti
mogu izraziti. To znai da j e svaki ovaj pozitivni oblik u
kome ovjek saznaje da j e konaan dat ovjeku tek na os
356
RIJ ECI I STVARI
novu njegove vlastite konanosti. Ipak, konanost nije naj-
ia sutina pozitiviteta, nego ono na osnovu ega se po-
zitivitet moe javiti. Nain postojanja, i to postojanja u
kome su propisane forme, otkriva se u sutini na osnovu
tijela; nain proizvodnje dat mi j e na osnovu elje; a na
in postojanja jezika, itava brazda istorije koju rijei za
trenutak obasjaju kad ih izgovaramo, ili, moda, u jo kra
em vremenskom segmentu, dat mi j e na osnovu tanke niti
moje misli koja govori. U osnovi svih empirijskih pozitivi
teta i svega to se moe oznaiti konkretnim ogranienji
ma, nalazimo konanost koja j e u izvjesnom smislu ista
svuda: ona j e obiljeena prostornou tijela, glau elje i
vremenom jezika; ali ipak, ona j e radikalno drugaija; gra
nica se ne ispoljava kao odreenje nametnuto ovjeku spo-
Ija (j er postoje priroda i istorija), nego kao sutinska ko
nanost koja se oslanja na svoju vlastitu injenicu i otvara
se prema pozitivitetu svake konkretne granice.
Na taj nain, iz samog sredita empirije javlja se po
treba da se uspnemo ili da siemo do analitike ko
nanosti u kojoj e ovjekovo bie stopiti, u njihovom po
zitivitetu, sve oblike koji mu ukazuju da nije beskonaan.
I prvo obiljeje kojim e biti obiljeen ovjekov nain po
stojanja, jeste ponavljanje identinosti i razlike izmeu
pozitivnog i sutinskog: smrt, koja anonimno nagriza sva
kodnevno postojanje ivog bia, ista j e kao i ona sutinska
smrt na osnovu koje mi j e dat moj empirijski ivot; elja,
koja povezuje i razdvaja ljude u neutralnosti ekonomskog
procesa, ista j e kao i ona na osnovu koje smatram sve
stvari poeljnim; vrijeme, u kome nastaju jezici, u kojima
j e ono nastanjeno i koje ih najzad istroi, isto j e ono vri
jeme koje produava moj govor, prije nego to sam ga i
izgovorio, u sukcesiji koju niko ne moe obuzdati. S kraja
na kraj iskustva, konanost odgovora samoj sebi; u samoj
figuri Istog ona j e identinost i razlika pozitiviteta i nji
hove osnovanosti. Tako vidimo kako modema fleksija od
samog poetka te analize skree ka miljenju Istog gdje
j e Razlika isto to i Identinost ka razvoju predstave i
njenom procvatu u okviru tabele kako to predvia kla
sicistiko znanje. U tom uskom i beskrajnom prostoru, na-
stalom ponavljanjem pozitivnog u okviru fundamentalnog,
razvie se sva analiza konanosti tako vezana za sud
binu moderne misli: ovdje emo naizmjenino vidjeti kako
transcendentalno smjenjuje empirijsko, kako cogito ponav
OVJ EK I NJ EGOVI DVOJ NICI
357
lja nemiljeno, povratak iskonu ponavlja svoje uzmicanje;
ovdje e se afirmisati i misao Istog, nesvodljiva na kla
sicistiku filozofiju.
Moe se rei da nije bilo potrebno ekati X I X vijek
da bi ideja o konanosti bila iznesena na vidjelo..I stina, on
ju je, moda, samo pomjerio u prostor misli, dajui j oj
jednu kompleksniju i dvosmisleniju ulogu koju j e tee za
obii: za misao X V I I i X V I I I vijeka njena vlastita kona
nost prisiljavala j e ovjeka da ivi animalnim ivotom, da
radi u znoju, da razmilja nejasnim rijeima; ta konanost
mu j e smetala da apsolutno upozna mehanizme svog ti
jela, sredstava za zadovoljenje svojih potreba, metod mi
ljenja osloboen opasne pomoi jezika, naoruanog navi
kama i matom. Kao neadekvatnost beskraja, ovjekova
granica j e odraavala i postojanje tih empirijskih sadraja,
kao i nemogunost njihovog neposrednog saznanja. I tako
se negativni odnos prema beskraju bilo d j e shvaen
kao kreacija, ili pad, veza due i tijela, ili posebno gleda
nja na totalitet, ili kao veza predstave sa impresijom is
postavio kao da prethodi empiriji ovjeka i saznanju koje
nam o njemu moe pruiti. Iskustvo koje se formira po
etkom X I X vijeka situira otkrie konanosti ne u okviru
misli o beskraju, nego usred tih sadraja koji nam se pru
aju, i to pomou jednog ogranienog znanja, kao konkretni
oblici ogranienog postojanja. Otuda beskrajna igra sa
udvostruenom referencom: ako j e ovjekovo znanje ogra
nieno, to j e stoga to j e uzeto iz pozitivnog sadraja j e
zika, iz rada i ivota; i, obrnuto, ako se ivot, rad i jezik
nude u svom pozitivitetu, to j e stoga to i saznanje ima
konane oblike. Drugim rijeima, za misao klasicizma, ko
nanost (kao pozitivno konstituisano odreenje na os
novu beskraja) daje obavjetenja o svojim negativnim
oblicima, i to: tijelu, potrebi, jeziku i ogranienom sa
znanju koje se o tome moe stei. Za modemu misao,
pozitivitet ivota, proizvodnje i rada (koj i imaju svoje
postojanje, svoju istoriju i svoje vlastite zakone) ima kao
negativni korelativ ogranieni karakter saznanja; i obrnuto,
granice saznanja pozitivno zasnivaju mogunost znanja, ali
uvijek u okviru jednog ogranienog iskustva kao to su
ivot, rad i jezik. Dok su ti empirijski sadraji bili situira
ni u prostoru predstave, metafizika beskraja bila j e ne
samo moguna nego i nuna; trebalo j e da ti sadraji stvar
no budu vidljivi oblici ovjekove konanosti, a da ipak
358
RIJ B i l I STVARI
mogu imati i svoje mjesto i svoju istinu u okviru predsta
ve. I deja o beskraju i ideja o njegovom odreenju u okviru
konanosti omoguavala j e i jedno i drugo. Ali kad su
empirijski sadraji bili odvojeni od predstave i kad su
princip svog postojanja zatvorili u same sebe, tada je
metafizika beskonanog postala nepotrebna. Konanost vie
nije prestajala da se poziva na samu sebe (od pozitiviteta
sadraja do ogranienja saznanja, od ogranienog poziti
viteta tog saznanja do ogranienog znanja sadraja). Tada
j e dolo do preokreta u itavoj zapadnoj misli. Tamo gdje
j e nekad postojala korelacija izmeu metafizike predstave i
beskraja i analize ivih bia, ovjekovih potreba i rijei
njihovog jezika, sada se konstituie analitika konanosti i
ovjekova postojanja, a u suprotnosti prema njoj (ali ko-
relativnoj suprotnosti) javlja se stalna elja za konstitu-
isanjem metafizike ivota, rada i jezika. Ali to su samo
elje, odmah osporene i minirane iznutra, j er metafizika je
moguna samo kao mjera ovjekove konanosti; to jest
metafizika ivota koja konvergira prema samom ovjeku,
ako se tu i ne zaustavlja; metafizika rada koji oslobaa
ovjeka kako bi se i ovjek mogao njega osloboditi; metafi
zika jezika kojeg ovjek moe ponovo usvojiti svijeu
o svojoj kulturi. Na taj nain, moderna misao e biti ospo
rena svojim vlastitim metafizikim uzletima i pokazae da
refleksije o ivotu, radu i jeziku, u onoj mjeri u kojoj vri-
iede kao analitika konanosti, ispoljavaju kraj metafizike:
lilozofija ivota razotkriva metafiziku kao veo iluzije, filo
zofija rada je razotkriva kao alijeniranu misao i ideologiju,
a filozofija jezika kao kulturnu epizodu.
Ali kraj metafizike samo j e negativna strana jednog
mnogo kompleksnijeg dogaaja do kog j e dolo u zapadnoj
misli. Taj dogaaj obiljeen j e pojavom ovjeka. Ne treba
misliti da j e ovjek iskrsnuo iznenada na naem horizontu,
nameui, nasilno i zbunjujue za nau misao, brutalnu
injenicu o postojanju svog tijela, svog rada, svog jezika.
Svakako, na nivou privida, moderno doba otpoinje kad
ljudsko bie poinje da postoji u svom organizmu, u svo
j oj glavi, u skeletu, usred svog fiziolokog mnotva; kad
poinje da postoji usred rada iji princip dominira njime,
a proizvod mu izmie; kad ono svoju misao zaodijeva u
jezik toliko stariji od njega da mu oivljena znaenja ne
moe ukrotiti insistentnou svoje rijei. Ali, dufelje uzevi,
naa kultura j e prekoraila prag modernog doba onog dana
OVJ EK I NJ EGOVI DVOJ NICI
359
kada j e konanost miljena kao pozivanje na samu sebe.
Ako j e na nivou raznih znanja istina da j e konanost uvijek
oznaena na osnovu konkretnog ovjeka i empirijskih obli
ka koji se mogu pripisati njegovom postojanju, na arheo
lokom nivou, koji otkriva istorijsku i optu apriornost sva
kog znanja, moderni ovjek odreen svojim tjelesnim
postojanjem kao i svojstvom bia koje govori i radi
moguan j e jedino kao konano bie. Moderna kultura
moe misliti ovjeka zato to misli o konanom poev od
samog ovjeka. Razumljivo j e u tim uslovima da j e i mi
sao klasicizma, kao i one prije nje, mogla govoriti o duhu
i tijelu, o ljudskom biu, njegovom tako ogranienom mje
stu u kozmosu, o svim granicama njegova saznanja i slo
bode, ali da nikakva misao nije znala za ovjeka onakvog
kakav se nudi modernom znanju. Humanizam renesanse
i racionalizam klasicista mogli su ovjeku dati privilego-
vano mjesto u poretku svijeta, ali nisu mogli misliti o
vjeka.
I V EMPI RI J SKO I TRANSCENDENTALNO
U analitici konanosti ovjek j e neobina mjeavina
empirijsko-transcendentalnog, j er j e to bie u kome se
osvjeava sve to saznanje ini mogunim. Ali zar ljudska
priroda kod empirista u X V I I I vijeku ne igra istu ulogu?
U stvari, tada su analizirana svojstva i oblici predstave,
to j e omoguavalo uopteno saznanje (tako j e Kondijak
definisao nune i dovoljne operacije pomou kojih se pred
stava razvija u saznanje: reminiscencija, svijest o sebi, ima
ginacija, memorija); sada, kad se analiza ne odvija u okvi
ru predstave, nego u okviru ovjekovih konanosti, treba
utvrditi mogunosti saznanja na osnovu empirijskih sadr
aja datih u tom saznanju. Za opte kretanje modeme mi
sli nije vano gdje su lokalizovani ti sadraji: nije pitanje
da li ih treba traiti u introspekciji ili u drugim oblicima
analize. J er prag naeg modernog doba ne nalazi se u onom
trenutku kad se javila elja da se na prouavanje ovjeka
primijene objektivne metode, taj prag se nalazi u trenutku
kad je konstituisana empirijsko-transcendentalna mjeavina
koja j e nazvana ovjek. Tada su nastale dvije vrste analize:
ona koja j e bila situirana u prostoru tijela i ona koja je
prouavanjem percepcije, senzorijalnih mehanizama, neu-
360
RIJ ECI I STVARI
ro-motomih shema, artikulacije svojstvene stvarima i or
ganizmu funkcionisala kao neka vrsta transcendentalne
estetike: ona j e otkrivala da j e saznanje bazirano na ana-
tomsko-fiziolokim uslovima, da se ono postepeno formiralo
u nervaturi tijela, da mu j e tu bilo privilegovano sjedite
i da njegovi oblici nisu mogli biti odvojeni od posebnosti
tjelesnih funkcija; ukratko, da postoji priroda ljudskog sa
znanja koja j e determinisala njegove oblike i u isti mah
mogla biti ispoljena u svojim vlastitim empirijskim sadr
ajima. S druge strane, postojala j e analiza koja je, na os
novu prouavanja iluzija, manje ili vie zastarjelih, koje
ovjeanstvo lake ili tee savlauje, funkcionisala kao ne
ka vrsta transcendentalne dijalektike; na taj nain se po
kazivalo da saznanje ima istorijske, drutvene il i ekonom
ske uslove, da se ono formira u okviru odnosa ispreplete
nih meu ljudima i da nije od posebne figure u kojoj su se
ti uslovi ispoljavali ovdje-ondje, ukratko, da postoji istorija
ljudskog saznanja koja se nalazila u empirijskom znanju
propisujui mu istovremeno i njegove oblike.
Zajedniko objema vrstama analize j e to to ni jedna od
njih ne osjea potrebu za drugom; tavie, obje se mogu li
iti pozivanja na analitiku (i l i na teoriju subjekta): one
vjeruju da se oslanjaju same na sebe j er su u pitanju sami
sadraji koji funkcioniu kao transcendentalna refleksija.
Ali traganje za prirodom ili istorijom saznanja, u okviru
u kome saznanje svodi svoje dimenzije kritike na sadraj
empirijskog saznanja, pretpostavlja ve izvjesnu kritiku.
Kritiku koja nije puka refleksija nego rezultat serije ma-
nje-vie nejasnih razgranienja. U pitanju su, prije svega,
relativno lucidna razgranienja ak i kad su arbitrarna: to
jest, ona koja prave razliku izmeu rudimentarnog, nesa
vrenog, slabo uravnoteenog i saznanja u nastanku i sazna
nja za koje moemo rei ako ne da j e dovreno ono bar
da j e konstituisano u stabilnim i definitivnim oblicima (ta
kvo razgranienje ini mogunim prouavanje prirodnih
uslova saznanja); zatim ona razgranienja koja distingvira-
ju iluziju i istinu, ideoloku himeru i naunu teoriju (to
razgranienje omoguava prouavanje istorijskih uslova sa
znanja); ali postoji i jedno mranije, ali sutinskije raz
granienje: to j e razgranienje same istine. J er, treba da
postoji istina predmetnog reda ona koja se postepeno
ocrtava, formira, uravnoteuje i ispoljava kroz tijelo i ru
dimente percepcije, zatim ona koja se javlja dok se raz
OVJ EK I NJ EGOVI DVOJ NICI
361
bijaju iluzije i dok istorija stupa u sferu dezalijenacije; ali
treba da postoji i istina govornog reda, istina koja omogu
ava da se o istoriji ili prirodi saznanja formira jezik koji
bi bio istinit. Status takvog govora, istina, ostaje dvosmi
slen. Postoje dvije stvari: ili taj istiniti govor nalazi svoju
osnovu i svoj model u onoj empirijskoj istini ije porijeklo
situira u prirodi ili istoriji, i tada imamo analizu pozitivis
tikog tipa (istina predmeta propisuje istinu govora koji
opisuje njegov nastanak); ili istinski govor anticipira tu
istinu iju prirodu i istoriju definie; on j e skicira unapri
jed i priprema iz daljine i tako dobijamo govor eshatolo-
kog tipa (istina filozofskog govora konstituie istinu koja
se tek formira). Istinu govorei, ovdje j e manje u pitanju
alternativa nego oscilacija inherentna svakoj analizi koja
empirijsko uzdie na nivo transcendentnog. Kont i Marks
su svjedoci injenice da su eshatologija (kao objektivna
budua istina govora o ovjeku) i pozitivizam (kao istina
govora definisana na osnovu istine o predmetu) arheoloki
nerazdvojni: govor koji u isti mah eli da bude empirijski
i kritiki moe biti ili pozivistiki ili eshatoloki; ovjek
j e pri tome istina istovremeno i reducirana i obeana. U
njemu vlada nepodijeljena prekritika naivnost.
Stoga moderna misao nije mogla izbjei i to upravo
poev od tog naivnog govora da trai prostor za govor
koji ne bi pripadao ni sferi reduciranja ni sferi obeanja:
govor ija bi tenzija drala odvojeno empirijsko i transcen
dentalno, omoguavajui istovremeno pozivanje na jedno
i na drugo; govor koji bi omoguavao analizu ovjeka
kao subjekta, to jest kao stjecite empirijskih saznanja
svedenih to j e mogue blie na ono to ih ini mogunim i
kao isti oblik neposredno prisutan u svakom sadraju; go
vor koji bi, u odnosu na kvazi-estetiku i kvazi-dijalektiku,
igrao ulogu analitike, u kojoj bi ove bile udruene u teo
riju subjekta i, moda, artikulisane kao posrednik koji obu
hvata i iskustvo tijela i iskustvo kulture. Takvu komplek
snu, superodreenu i nunu ulogu igrala j e u modernoj
misli analiza doivljenog. Doivljeno j e u isti mah i pro
stor u kome su svi empirijski sadraji dati iskustvu; ono
j e i izvorni oblik koji ih ini mogunim i ukazuje na njihov
prvobitni korijen; doivljeno povezuje prostor tijela sa vre
menom kulture, determinante prirode sa teinom istorije
pod uslovom da tijelo, a kroz njega i priroda, budu najprije
dati u iskustvu kao nesvodljiva prostornost, a da kultura,
362
RIJ ECI I STVARI
nosilac istorije, bude doivljena u neposrednosti nataloe-
nih znaenja. Shvatljivo j e da j e analiza doivljenog u mo
dernoj misli konstituisana kao radikalno osporavanje pozi-
tivizma i eshatologije; da j e pokuala da obnovi zaborav
ljenu dimenziju transcendentalnog; da j e htjela da izbaci
naivni govor iz istine svedene na empirijsko i na profetski
govor koji iskustvu naivno obeava dolazak ovjeka. Pri
svem tom ostaje da analizu doivljenog ini govor mjeo
vite prirode: analiza se obraa jednom specifinom i dvo
smislenom spoju, ali dovoljno konkretnom da se na njega
moe primijeniti deskriptivan i pedantan jezik; ta analiza
nastoji da artikulie mogunu objektivnost saznanja priro
de prema izvornom iskustvu koje se ocrtava kroz tijelo, da
artikulie mogunu istoriju jedne kulture prema seman
tikoj dubini koja se u doivljajnom iskustvu naizmjeni
no prikriva i ispoljava. Ona, dakle, samo sa vie brige
ispunjava hitne zahtjeve koji su bili postavljeni kad se
javila elja da se u ovjeku istakne empirijsko na raun
transcendentalnog. Sada vidimo kako, uprkos prividu, gu
sta mrea povezuje misao pozitivistikog ili eshatolokog
tipa (u prvom redu marksizam) sa refleksijom inspirisa-
nom fenomenologijom. Skoranje pribliavanje ne spada u
red naknadnog pomirenja: na nivou arheolokih konfigu
racija te dvije misli su bile nune, i pojedinano i u meu
sobnom odnosu, od trenutka kad je konstituisan antropolo
ki postulat, to jest otkada se ovjek javio kao empirijsko-
transcendentalni spoj.
Pravo osporavanje pozitivizma i eshatologije ne na
lazi se, dakle, u povratku na doivljajno (koj e ih, u stvari,
jo vie potvruje), nego ako do tog osporavanja moe
uopte i doi ono proizilazi iz pitanja koje izgleda abe-
rantno toliko j e ono u neskladu sa svim onim to istorij-
ski ini mogunim svaku nau misao. To pitanje glasi: da
li zaista ovjek postoji. Izgleda paradoksalno i pretpostaviti
ta bi bio i svijet i misao kad ovjek ne bi postojao. To
j e stoga to smo u tolikoj mjeri zaslijepljeni evidentnou
ovjeka da vie nismo sauvali ni uspomenu na ono, ne tako
davno, vrijeme kad su postojali: svijet, njegov poredak,
ljudska bia, ali ne i ovjek. Stoga je shvatljiv potres koji
jo traje a do koga j e dolo od Nieove misli kojom se
objavljuje kao neizbjenost, kao Obeanje-Prijetnja, da ov
jeka uskoro vie nee biti bie samo natovjek; to u filo
zofi j i Povratka znai da j e ovjek ve odavna ieznuo i
OVJ EK I NJ EGOVI DVOJ NICI
363
da ne prestaje iezavati, a da su naa moderna misao
o ovjeku, naa molba za njega i na humanizam mirno
spavali nad njegovim bunim nepostojanjem. Mi, koji
vjerujemo da smo vezani za samo nama svojstvenu ko
nanost, koja nam saznanjem otkriva istinu o svijetu, zar
ne bi trebalo da se sjetimo da smo vezani za lea tigra?
V COGITO I NEMI LJ ENO
Ako j e ovjek u svijetu zaista stjecite empirijskog
i transcendentalnog, ako on mora biti ta paradoksalna
figura u kojoj empirijski sadraji saznanja otkrivaju (ali
polazei od sebe) uslove to su ih uinili mogunim, on
se ipak ne mora ispoljiti u neposrednoj i suverenoj pro
vidnosti cogita; ali on isto' tako ne moe prebivati ni u
objektivnoj inertnosti onoga to, s pravom, ne dopire i
nee nikad doprijeti do samosaznanja. ovjek j e nain
bivanja u kome se formira uvijek otvorena dimenzija, ni
kad definitivno ograniena, u kojoj se kree od take to
se ne prelama kroz cogito do misaonog ina to omo
guava da j e ponovo dosegne; i obrnuto, od tog istog
dosega do empirijske teine, do neurednog uspona sa
draja, do dominacije iskustava koja sama sebi izmiu,
do utljivog horizonta koji se prua do nemiljenog. Po
to j e mjeavina empirijsko-transcendentalna, ovjek j e i
stjecite nepriznavanja onog nepriznavanja koje svoju
misao preputa da bude prevaziena svojim vlastitim
biem i koje j oj omoguava da se sjeti onoga to j oj izmi
e. I z tog razloga transcendentalna refleksija, u svom
modernom obliku, ne nalazi oslonac svoje nunosti, kao
to j e sluaj kod Kanta, u postojanju jedne nauke o pri
rodi (kojoj se suprotstavlja neprestana borba i neizvjes
nost filozofa), nego u nijemom postojanju, ipak sprem
nom da govori j er j e kao proeta nekim mogunim govo
rom, onim ne-saznatim od koga j e ovjek stalno pozvan
da sazna samog sebe. Vie se ne postavlja pitanje: kako
j e moguno da iskustvo prirode daje priliku za formuli-
sanje nunih sudova? Nego: kako j e mogue da ovjek
misli ono to ne misli, da prebiva tamo gdje mu mjesto
iz potaje bjei, da oivljava okamenjenim pokretom svoju
vlastitu figuru koja mu se predstavlja kao tvrdoglava
vanjtina? Kako ovjek moe biti taj ivot ija mrea,
364
RIJ ECI I STVARI
ije pulsiranje, ija skrivena snaga beskrajno prevazilaze
iskustvo koje mu j e o tome neposredno dato? Kako on
moe biti taj rad iji mu se zahtjevi i zakoni nameu kao
potpuno strana strogost? Kako on moe biti subjekat
jednog jezika koji se kroz milenije formirao bez njega,
iji mu sistem izmie i iji smisao tone u gotovo ne-
savladljiv san rijei koje on za trenutak obasjava govo
rom i u kome j e od samog poetka prisiljen da oblikuje
i svoju rije i svoju misao, kao da one samo oivljavaju
jedan segment na mrei bezbrojnih mogunosti? To je
etverostruko pomjeranje u odnosu na kantovsko pita
nje j er vie nije u pitanju istina nego bie; ne priroda
nego ovjek; ne mogunost saznanja nego mogunost
prvobitnog nepriznavanja; ne neosnovane osnove filo
zofskih teorija suoenih sa naukom nego ponavljanje, u
okviru jasne filozofske svijesti, itavog domena neosno
vanih iskustava u kome se ovjek ne prepoznaje.
Poev od tog pomjeranja transcendentalnog pitanja,
savremena misao nije mogla a da ne oivi temu cogita.
Zar Dekart nije na osnovu greke, iluzije, sna, ludila, sva
kog iskustva neosnovane misli, otkrio da to nije misao
tako da se misao o zlu, o neistinitom, o himerikom,
o isto imaginarnom javlja kao centar mogunosti svakog
takvog iskustva i prva neosporna oevidnost? Ali moderni
cogito j e i drukiji od Dekartovog, kao to j e i naa trans
cendentalna refleksija udaljena od kantovske analize. To
j e stoga to se za Dekarta postavljalo pitanje o iznoe
nju misli kao najoptijeg oblika svake misli, kao to su
greka ili iluzija, o nainu otklanjanja opasnosti, njiho
vom pronalaenju, objanjavanju i ukazivanju na metode
za njihovo izbjegavanje. U modemom cogitu u pitanju j e
isticanje distance koja istovremeno razdvaja i povezuje
sadanju misao za samu sebe i ono to se od same misli
ukljuuje u ne-misao; njemu j e potrebno da (i zbog toga
j e on manje evidentnost koju otkrivamo nego neprestani
napor koji stalno treba obnavljati) pree, ponovi i reak
tivira na eksplicitan nain artikulaciju misli prema onome
to u njoj, oko nje i ispod nje nije misao, ali j oj nije ni
strano kao nesvodljiva i nepobjediva vanjtina. U tom
smislu cogito nee biti iznenadno vidovito otkrie da sva
ka misao jeste misao, nego stalno obnavljana upitnost
kojoj j e cilj da sazna kako misao prebiva izvan ovda
njeg, a ipak tako bilzu sebe, kako ona moe biti u obliku
OVJ EK I NJ EGOVI DVOJ NICI
365
ne-miljenog. On ne svodi bie stvari na misao a da i samo
bie misli ne razgrana do najsitnijeg ogranka onoga to
ne misli.
Taj dvostruki aspekt modernog cogita objanjava
zato stav J a mislim ne vodi do evidentnosti stava J a
postojim; im se pokazalo da j e stav J a mislim anga-
ovan do te mjere da j e gotovo sav u sadanjosti, vie
nije moguno iz njega izvesti stav J a sam: da li ja stvar
no mogu tvrditi da sam ja taj jezik kojim govorim i u
kome se kree moja misao pronalazei tu sistem svojih
vlastitih mogunosti, ali koja postoji samo u dubini na
slaga koje ni sama nee biti u stanju da potpuno aktueli-
zuje? Mogu li tvrditi da sam ja taj rad koji obavljam
svojim rukama, ali koji mi bjei ne samo kad ga zavrim
nego i prije nego to sam ga i zapoeo? Mogu li tvrditi da
sam ja taj ivot koji osjeam u sebi, ali koji me istovre
meno obuhvata tim vremenom koje sa sobom nosi, izba
cujui me za trenutak na njegov sami vrh, ali i imanentnim
vremenom koje me vodi ka smrti? J a mogu tvrditi da sam
to sve i da to nisam; cogito ne vodi afirmaciji bia, nego
se otvara nizom pitanja gdje se govori o biu: ta treba da
budem, ja koji mislim i koji sam svoja misao, da bih bio
ono to ne mislim, da moja misao bude ono to ja nisam?
ta je, dakle, to bie koje svjetluca u pukotini cogita, ali
koje nije suvereno dato ni u sebi ni po sebi? Kakav j e od
nos i teka pripadnost bia i misli? ta j e ovjekovo bie
i kako j e moguno da to bie, koje moemo okarakterisati
da ima misao i da j e samo za sebe zadrava, odrava
neizbrisiv i fundamentalan odnos sa nemiljenim? Tako se
raa refleksija veoma udaljena od kartezijanizma i kan
to vske analize, u kojoj se prvi put pominje ovjekovo bie
u onoj dimenziji u kojoj se misao obraa nemiljenom i
podeava prema njemu.
I z toga proizilaze dvije posljedice. Prva j e negativna,
i pripada istorijskom redu. Moe izgledati da je fenomeno
logija povezala kartezijansku temu cogita sa transcenden
talnim motivom koji j e Kant izveo iz kritike Hjuma; Hu-
serl bi na taj nain bio shvaen kao mislilac koji j e oivio
najdublju vokaciju zapadnog ratia, okreui ga samom
sebi u okviru refleksije koja postaje radikalizacija iste
filozofije i osnov mogunosti njene vlastite istorije. Istinu
govorei, Huserl nije mogao izvriti takvo spajanje osim
u sluaju kad bi transcendentalna analiza promijenila svo
366
RIJ ECI I STVARI
j e aplikaciono podruje (ovo j e preneseno od mogunosti
nauke prirodi na mogunost da ovjek misli sebe) i kad
bi cogito izmijenio svoju funkciju (ona vie ne vodi ka apo-
diktikom postojanju, na osnovu misli koja se afirmie
svuda gdje misli, nego ka pitanju kako misao moe izbjei
sama sebi i tako se uputiti prema mnogoobraznom i raz-
granatom ispitivanju bia). Fenomenologija j e stoga mno
go manje nastavak jedne stare racionalne distinkcije Za
pada nego to j e osjetljiva i primjerena konstatacija dubo
kog raskida do koga j e dolo u modernoj epistem na pri
jelazu X V I I I i X I X vijeka. Ako i izraava tu povezanost,
ona j e uslijedila nakon otkria ivota, rada i jezika; kao i
nakon otkria te nove figure koja se, pod starim imenom
ovjeka, javila nema jo dva vijeka; uslijedila j e i nakon
pitanja o ovjekovom nainu postojanja i njegovom odno
su prema nemiljenom. Stoga fenomenologija ak i ako
j e bila skicirana u poetku kroz antipsihologizam i ukoliko
je, protiv njega, vaskrsnula problem apriornosti i transcen
dentalni motiv nije nikad mogla da odstrani skrivenu
bliskost i susjedstvo, koje u isti mah obeava i prijeti, sa
empirijskim analizama ovjeka; stoga je, iako u poetku
svedena na cogito, uvijek bila prisiljena da postavlja pita
nja, odnosno ontoloko pitanje. Pred naim oima' fenome-
noloki projekat ne prestaje da se razvija u opis doivlje
nog, koji j e ipak empirijski, kao i u ontologiju nemilje-
nog, koja ukida prednost stava J a mislim.
Druga posljedica j e pozitivna. Ona se tie odnosa ov
jeka i nemiljenog ili njihove zajednike pojave u zapadnoj
kulturi. Lako se stie utisak da je, otkad je ovjek postao
pozitivna figura u polju znanja, stara privilegija refleksiv
nog saznanja, misao koja samu sebe misli, morala da ie
zne; samim tim objektivnoj misli bilo j e dato da se kree
u samom ovjeku i da tu pronae upravo ono to nikad
ne moe biti predmet njegove refleksije ni njegove svije
sti: mrane mehanizme, determinacije bez figura, itav je
dan pejza sjenki koji j e direktno ili indirektno nazvan ne
svjesnim. Zar nesvjesno nije ono to se nudi naunoj mi
sli koju ovjek primjenjuje na samog sebe kad prestane
da se misli u obliku refleksije? U stvari, nesvjesno i uopte
oblici nemiljenog nisu bili nadoknada za ovjekovo pozi
tivno znanje, ovjek i nemiljeno, na arheolokom nivou,
savremenici su. ovjek se nije mogao zacrtati kao konfigu
racija u epistem a da istovremeno misao ne otkrije i u
OVJ EK I NJ EGOVI DVOJ NICI
367
sebi i izvan sebe dio noi, prividno inertnu dubinu u kojoj
j e angaovana, predio nemilienog u njoj usaen, ali u koji
j e i sama uhvaena. Nemilieno (ma kakvo mu dali ime)
ne prebiva u ovjeku kao zgrena priroda ili istorija to
poiva u slojevima; ono postoji u odnosu na ovjeka, na
Drugog: tog Drugog, brata-blizanca, koji nije roen ni od
njega ni u njemu, nego pored i istovremeno u identinoj
novosti, u neopozivom dualitetu. Taj mrani predio koji se
obino interpretira kao ponor u ovjekovoj prirodi, ili kao
tvrava koju j e istorija neobino zakljuala, vezan j e za
njega na sasvim drugi nain; taj predio j e u isti mah
ovjeku i neophodan i smjeten izvan njega: kao sjenka
ovjekova koja stupa u domen znanja, kao slijepa mrlja
od koje poinje saznanje. U svakom sluaju, nemiljeno
j e sluilo ovjeku kao podmukla i neprekinuta pratnja jo
od X I X vijeka. Poto j e bilo samo insistentni dvojnik, ni
kad nije bilo miljeno nezavisno; stoga to j e bilo samo
Drugo i samo sjenka, dobilo j e i dopunski oblik i obrnuto
ime An sich prema Filr sich u hegelovskoj fenomenologiji;
Vnbewusste kod openhauera; otueni ovjek kod Marksa;
implicitno, neaktuelno, nataloeno, ne-ostvareno u Huserlo-
vim analizama; u svakom sluaju, to j e bila neiscrpna dvoj
nost koja se razumnom znanju nudi kao projekcija onoga
to j e ovjek u svojoj istinitosti, ali koja igra ulogu pret
hodne podloge na osnovu koje ovjek mora da sebi lii
i da se vrati istini. Taj dvojnik uzalud moe biti blizak, on
j e stran i uloga njegove misli i njegova vlastita inicijativa
sastojae se u pribliavanju ovjeka i misli; itava mo
derna misao j e proeta zakonima misli o nemiljenom, za
htjevom da se sadraj bia po-sebi misli u obliku bia za
sebe, da se ovjek dezalijenira i pomiri sa svojom vlasti
tom sutinom, da se objasni horizont koji iskustvu daje
podlogu neposredne oiglednosti, da se digne veo sa Ne
svjesnog, da se apsorbuje u svojoj vlastitoj tiini ili da
oslukuje svoj neodreeni apat.
U modernom iskustvu mogunost pojave ovjeka u
polju znanja, pojava te nove figure u okviru epistem im
plicira imperativ koji iznutra pohodi misao; nije vano da
li j e oblikovan kao moral, politika, humanizam, zadatak o
zbrinjavanju zapadne sudbine, ili kao svijest o obinom
vrenju dunosti u istoriji; bitno je da misao sama po sebi
i u dubini svoga djelovanja bude istovremeno i znanje i
modifikacija onoga to zna, refleksija i transformacija na
368
RIJ ECI I STVARI
ina bivanja onoga o emu razmilja. Ona odmah pokree
ono to dotakne: ona ne moe otkriti nemiljeno ili krenuti
u njegovom pravcu a da ga odmah ne priblii sebi ili
pak da ga udalji, kako se ovjekovo bie, koje se razvija
u tom meuprostoru, ne bi time izmijenilo. Ima u tome
neto to j e duboko vezano za nau modernu epohu: Za
pad j e upoznao samo dva oblika etike izvan religioznog
morala: staru (u obliku stoicizma ili epikurejstva), koja
se podeavala prema poretku svijeta otkrivajui njegove
zakone i koja j e iz njega mogla izvui principe mudrosti
ili shvatanje o graanskom poretku (u X V I I I vijeku ak
i politika misao pripada toj optoj formi); i modernu,
koja ne formulie nikakav moral utoliko to svaki impe
rativ prebiva u samoj misli i u njenoj tenji da obuhvati
nemiljeno (2). I refleksija, i osvjeenje, i razjanjenje
utnje, i rije vraena onome to j e nijemo, i izlazak na
vidjelo dana onih sjenki koje povlae ovjeka ka njemu
samome, i oivljavanje inertnog sve to konstituie i sa
draj i oblik etike. Modema misao, istinu govorei, nije
nikad mogla da predloi neki moral: ali ne zbog toga to
j e ona ista spekulacija, nego, naprotiv, to j e od samog
poetka i u svojoj biti izvjestan nain djelovanja. Pustimo
da se izjasne oni koji podstiu misao da izae iz svoje po-
vuenosti i da formulie svoj izbor; pustimo da rade oni
koji, izvan svih obeanja i u odsustvu svake vrline, ele
da konstituiu sebi moral. Za modernu misao nema mo
gunog morala, j er od X I X vijeka misao j e izala iz sa
me sebe i iz svog vlastitog bia, ona vie nije teorija. Cim
ona misli, ona vrijea ili pomiruje, pribliava ili udaljuje,
razbija, povezuje ili ponovo vee; ona ne moe a da ne
oslobaa ili da podjarmljuje. I prije nego to propie,
prije nego to skicira budunost i kae ta treba da se
radi, prije ak nego to i ohrabri ili pozove na uzbunu, mi
sao u korjenu svog postojanja, od svoje najranije forme,
jeste akcija akt izloen opasnostima. Sad, Nie, Arto i
Bataj znali su to za sve one koji su htjeli da preu preko
toga; sigurno j e da su to znali i Hegel i Marks i Frojd.
Moe li se rei da to ne znaju, u svojoj nitavnosti, oni
koji tvrde da nema filozofije bez politike opcije, da je
svaka misao progresivna ili reakcionarna? Njihova glu
post j e u uvjerenju da svaka misao izraava ideologiju
neke klase; njihova nenamjerna dubina j e u tome to
prstom ukazuju na moderni nain bivanja same misli. Po
OVJ EK I NJ EGOVI DVOJ NICI
369
vrno govorei, moe se rei da j e saznanje o ovjeku, za
razliku od nauke o prirodi, uvijek vezano na najneodre-
eniji nain za etiku ili politiku: tavie, moderna misao
usmjerena j e u pravcu gdje onaj Drugi mora postati I sti
kao i sam ovjek.
VI UZMICANJ E I POVRATAK ISKONA
Posljednja odlika koja karakterie i ovjekov nain
bivanja i refleksiju koja mu je upuena jeste odnos prema
iskonu. Odnos koji se bitno razlikuje od onoga koji j e mi
sao klasicizma pokuala da uspostavi pri formulisanju ide
alne geneze. Pronai porijeklo u X V I I I vijeku znailo je
premjestiti se sasvim blizu istog i pukog podvostruenja
predstave: o ekonomiji se razmiljalo na osnovi trampe,
jer su tu obje predstave koje su partneri formirali o svom
vlasnitvu i o vlasnitvu drugog bile ekvivalentne; prua
jui mogunost zadovoljenja dviju gotovo identinih elja,
te predstave su bile gotovo iste. O porijeklu jezika mi
ljeno j e kao o providnosti izmeu predstave o jednoj stva
ri i predstave krika, zvuka, mimike (u' jeziku akcije) koja
ju j e pratila.
U modernoj misli ne moe se zamisliti takav iskon: vid
j eli smo kako su rad, ivot i jezik stekli svoju vlastitu isto-
rinost u koju su bili usaeni: oni stoga nisu nikad mogli
iskazati svoje stvarno porijeklo, iako j e itava njihova isto
rija iznutra usmjerena prema njemu. Vie porijeklo ne
prua mogunost istorinosti, nego sama istorinost u svo
joj osnovi ostavlja da se iskae nunost porijekla koje j oj
j e i strano i inherentno: kao zamiljeni vrh konusa u ko
me se povezuju sve razlike, sve disperzije i sve diskonti-
nuiranosti i tu prave taku identinosti, neuhvatljivu figu
ru Istog, koja ima snagu da se razbije i postane druga.
Poetkom X I X vijeka ovjek j e konstituisan u kore
laciji sa tim istorinostima, sa svim tim stvarima koje
su zatvorene u same sebe i koje kroz svoj razvoj i prema
vlastitim zakonima oznaavaju neuhvatljivu identinost
svog porijekla. Ipak, ovjek se prema svom iskonu ne od
nosi na isti nain. To j e stoga to se ovjek otkriva kao
bie vezano za ve stvorenu istorinost: on nikad nije sa-
vremen tom iskonu koji se kroz trajanje stvari ocrtava
prikrivajui se. Kad ovjek pokua da se definie kao ivo
370
RIJ ECI I STVARI
bie, on svoj poetak otkriva na podlozi ivota koji j e za
poeo mnogo prije njega; kad pokuava da se shvati kao
radno bie, on iznosi na vidjelo dana samo najrudimentar-
nije oblike u okviru vremena i prostora instituicionalizo-
vanih, ukroenih drutvenim poretkom; kad pokuava da
definie svoju sutinu govornog bia, s onu stranu svakog
konstituisanog jezika, on ima na raspolaganju samo ve
razvijen jezik, a ne mucanje, prvu rije na osnovu koje su
svi jezici postali moguni. ovjek uvijek moe misliti svoj
iskon na osnovu onoga to j e ve zapoeto. Iskon za njega
nije uopte poetak neto kao prvo jutro istorije od ko
ga su se kasnije nagomilale nove tekovine. Iskon j e vie
nain na koji se ovjek uopte, svaki ovjek ma kakav bio,
podeava prema onome to j e ve zapoeto u radu, ivotu
i jeziku; to j e traganje za onim domenom u kome ovjek
u svojoj naivnosti stvara svijet obraen tokom milenija,
ivi u svjeini svoje jedinstvene egzistencije, nesigurne i
skoranje, ivotom koji see do prvih organskih formacija
i, najzad, slae u jo neizreene reenice (ak ako su ih i
itave generacije ve ponavljale) rijei starije od svake
memorije. U tom smislu nivo prvobitnog za ovjeka j e sva
kako ono to mu j e najblie: ona povrina kojom se ne
vino kree uvijek prvi put, i na kojoj, tek to se otvore,
oi otkrivaju figure isto tako mlade kao to j e i njegov
pogled figure koje kao ni on ne mogu biti stare, i to
ne stoga to su uvijek mlade, nego zato to pripadaju vre
menu koje nema ni istu mjeru ni iste osnove kao on. Ali
ta uzana povrina prvobitnog koja se prua du itavog
naeg postojanja i nikad ga ne iznevjerava (ak ni u tre
nutku smrti, kad se ona otkriva u svoj golotinji) nije ne
posrednost roenja; ona j e naseljena onim kompleksnim
posrednitvom koje su formirali i ostavili u vlastitoj isto-
r i j i rad, ivot i jezik. Na taj nain, u tom obinom kon
taktu, od prvog rukotvorenog predmeta, od manifestova-
nja najjednostavnije potrebe do uzleta naj neutralni j e rije
i, ovjekom dominiraju sva posrednitva vremena, a on
ih, i ne znajui, oivljava. Ne znajui ali to ne moe
ostati nepoznato, jer putem toga saznanja ljudi stupaju u
meusobni kontakt i nalaze, se u mrei koju j e isplelo ra
zumijevanje. No ipak to saznanje j e ogranieno, dijago
nalno, parcijalno, j er j e okrueno odasvud ogromnim pro
storom sjenki u kome rad, ivot i jezik kriju svoju istinu
OVJ EK I NJ EGOVI DVOJ NICI
371
(i svoje vlastito porijeklo), ak i onima koji govore, po
stoje i djelaju.
Prvobitno, onako kako ga modema misao neprekidno
opisuje od Fenomenologije duha, veoma j e razliito od one
idealne geneze koju j e pokuao da rekonstituie klasicisti
ki vijek; ono j e takoe razliito (iako j e s njim povezano
sutinskom korelacijom) od iskona, koji se nasluuje u ne
koj vrsti retrospektivne onostranosti, kroz istorinost bia.
Daleko od toga da vodi, ili samo da cilja, ka nekom vrhu
identinosti realnom ili virtuelnom daleko i od toga
da oznaava momenat Istog u kome disperzija Drugog ne
igra nikakvu ulogu, ovjekova prvobitnost j e ono to se od
samog poetka artikulie prema neem drugom; to j e ono
to u svoje iskustvo uvodi sadraje i oblike starije od sa
mog ovjeka, a koje on ne ukrouje; to j e ono to ga po
vezuje sa mnotvom izukrtanih meusobno i nesvodljivih
hronologija i rasprava ga u vremenu, da bi ga najzad raz
bilo usred trajanja stvari. Paradoksalno j e da prvobitnost
u ovjeku ne nagovjetava vrijeme njegova roenja ni naj
starije jezgro njegova iskustva: ona ga povezuje s onim
to nema isto vrijeme kao i on; ona u njemu oslobaa sve
ono to mu nije savremeno; ona stalno ukazuje na to da
su stvari poele da bivaju mnogo prije njega, i da zbog
toga njemu, kome j e iskustvo konstituisano i ogranieno
stvarima, niko ne moe odrediti iskon. Ta nemogunost
ima dva vida: ona, s jedne strane, znai da j e iskon stvari
uvijek udaljen j er datira iz vremena kad jo nije postojao
ovjek; ali, s druge strane, ona znai, nasuprot stvarima
ije se svjetlucavo raanje moe primijetiti u tami vre
mena, da j e ovjek bie bez iskona, bie koje nema ni
domovine ni datuma, ije j e raanje nedokuivo j er se
nikad i nije desilo. Ono to se nagovjetava u neposred
nosti prvobitnosti, to j e injenica da j e ovjek odvojen
od iskona koji bi ga uinio savremenim svom vlastitom
postojanju: meu tolikim stvarima koje se u vremenu ra
aju i tu umiru, on je, odvojen od svakog iskona, ve tu.
I to tako da i same stvari (ak i one koje ga prevazilaze)
nalaze svoj poetak u njemu: vie nego oiljak uinjen
u jednom neodreenom trenutku trajanja, ovjek j e ot
vor od koga se vrijeme uopte moe rekonstruisati, tra
janje tei, a stvari javljati, u trenutku koji im j e svoj
stven. Ako su u empirijskom poretku stvari uvijek za
njega pomaknute unazad, neuhvatljive u njihovoj nultoj
372
RIJ ECI I STVARI
taki, ovjek j e u sutini uvijek jo vie pomaknut una
zad, tako da stvari, na planu neposrednosti prvobitnog is
kustva, mogu da odvagnu svoju anteriornost.
Pred misao se tada postavlja jedan zadatak: treba os
poriti iskon stvari, ali ga osporiti s ciljem da ga zasnuje-
mo pronalazei nain na koji se konstituie mogunost
vremena to jest onaj iskon bez porijekla i poetka na
osnovu koga sve moe da se rodi. Takav zadatak implicira
da bude dovedeno u pitanje sve to pripada vremenu, sve
to je u njemu formirano, sve to prebiva u njegovom
mobilnom elementu, kako bi se pojavila pukotina bez
kronologije i bez istorije iz koje nastaje vrijeme. Ono bi
tada bilo obustavljeno u toj misli koja mu ipak ne moe
umaknuti, jer ona nikad nije savremena iskonu; ali to
obustavljanje bi imalo mo da pomjeri ravnoteu odnosa
izmeu iskona i misli; ono bi rotiralo oko svoje osovine,
postajui ono to jo misao treba da misli, i ona bi mu,
uvijek iznova, bila obeana kao stalna prijetnja, sve blia,
ali nikad izvrena. Iskon j e ono to upravo nadolazi, po
navljanje prema kome hrli misao, povratak onoga to je
oduvijek otpoeto, bliskost svjetlosti koja j e oduvijek svi
jetlila. Tako se, i po trei put, iskon profilira kroz vr i j e
me; ali ovoga puta to j e uzmicanje u budunost, podsticaj
koji misao daje sama sebi da napreduje golubijim koraci
ma prema onome to nije prestalo da j e ini moguom,
da vreba pred sobom, na svom horizontu, onaj dan kad
j e dola i odakle dolazi u izobilju.
U trenutku kad j oj j e bilo moguno da proglasi hi-
merama geneze opisane u X V I I I vijeku, misao moder
nog doba zapoela je da rjeava problematiku iskona,
veoma kompleksnu i veoma izukrtanu. Ta problematika
j e sluila kao osnov naeg iskustva o vremenu, i na os
novu nje nastali su, od X I X vijeka, svi pokuaji da se
obuhvati ono to u ljudskom poretku moe biti poetak
i ponovljeni poetak, udaljavanje i prisutnost poetka, po
vratak i kraj. Moderna misao j e zaista uspostavila odnos
prema iskonu koji je za ovjeka bio suprotan onome to
j e vrijedio za stvari: ona j e tako dozvoljavala iako je
unaprijed razbijala i uvala svoju mo osporavanja
pozitivistike napore da se hronologija ovjeka ukljui u
hronologiju stvari, tako da ponovo bude uspostavljeno j e
dinstvo vremena i da ovjekov iskon bude samo datum,
jedna faza u sukcesivnoj seriji bia (to jest, da se taj is
OVJ EK I NJ EGOVI DVOJ NICI
373
kon, a s njim i pojava kulture, roenje civilizacija, ukljui
u okvir bioloke evolucije); ona je, takoe, dozvoljavala i
suprotne i komplementarne napore, koji su nastojali da
prema ovjekovoj hronologiji poredaju iskustva to ih je
on stekao o stvarima, saznanja do kojih j e doao, nauke
koje j e ustanovio (tako da, ako svi ovjekovi poeci pre
bivaju u vremenu stvari, individualno i kulturno vrijeme
ovjeka omoguava, jednom psiholokom ili istorijskom
genezom, definisanje momenta u kome stvari prvi put su
sreu lice svoje istine); u svakom od ta dva niza, iskon
ovjeka i iskon stvari se meusobno potinjavaju jedan
drugome; ali sama injenica da postoje dva niza, mogu
na i nesvodljiva, ukazuje na fundamentalnu asimetrinost
koja karakterie modernu misao o iskonu, tavie, ta mi
sao posljednjom svjetlou priziva jedan sloj prvobitnog
u kome nikakav iskon nije prisutan, ali u kome ovje
kovo vrijeme, bez poetka, manifestuje za mogunu me
moriju vrijeme bez uspomena na stvari. Otuda dvostruko
iskuenje: psihologizirati svako saznanje, ma kakvo bilo,
i od psihologije napraviti neku vrstu opte nauke za sve
nauke; i, obrnuto, opisati taj sloj prvobitnosti na nain
koji izmie svakom pozitivizmu, tako da se na osnovu
toga moe uznemiravati pozitivitet svake nauke i zahtije
vati da j oj se suprotstavi sutinski i nezaobilazni karakter
iskustva. Ali, stavljajui sebi u zadatak obnavljanje do
mena prvobitnog, moderna misao u tome otkriva uzmica
nje iskona; i ona paradoksalno namjerava da ide u prav
cu u kome se to uzmicanje vri i ne prestaje da se pro
dubljuje; ona pokuava da ga izbaci na povrinu s druge
strane iskustva, kao i ono to j e najblie njezinoj naj
vidljivijoj mogunosti, kao i ono to joj j e neizbjeno. I
ako se uzmicanje iskona nudi tako u najveoj svjetlosti,
zar se iskon ne vraa sebi u slijedu svog arhaizma? Stoga
j e moderna misao posveena od vrha do dna velikom za
datku povratka, brizi za poetkom, onom udnom nemiru
koji je prisiljava da ponovi ponavljanje. Tako se od He-
gela do Marksa i penglera razvila tema o misli koja se
u samom okviru u kome se dovrava vraa samoj sebi,
osvjetljava svoju vlastitu punou, dovrava svoj krug,
pronalazi sebe u svim neobinim figurama svoje odiseje i
prihvata da iezne u tom istom okeanu iz koga je izrasla.
Nasuprot tome povratku, koji, ako nije srean, jeste sa
vren, zacrtava se iskustvo Helderlina, Niea i Hajdegera,
374
RIJ ECI I STVARI
kod kojih j e povratak dat kao krajnje izmicanje iskona
tamo gdje su se bogovi okrenuli, gdje pustinja raste,
gdje j e uspostavila dominaciju svoje volje. Tu nije
u pitanju ni dovravanje ni krunica, nego ona nepre
stana pukotina koja otkriva iskon u onolikoj mjeri u ko
likoj on sam izmie; tada j e krajnost najblie. Ali ako to
podruje prvobitnog, koje j e modema misao otkrila istovre
meno kad j e izmislila i ovjeka, obeava kraj ispunjenja i
dovrenu punou, ili pak restituira prazninu iskona u
svakom sluaju ona miljenju propisuje neto kao to je
I sto: kroz domen prvobitnog, koji artikulie ljudsko is
kustvo prema vremenu prirode i ivota, prema istoriji, pre
ma prolosti nataloenoj u kulturama, moderna misao na
stoji da pronae ovjeka u njegovom identitetu u toj
punoi ili nitavilu koje on inkarnira istoriju i vrijeme
u tom ponavljanju koje ine nemogunim ali koje prisilja
vaju da misli, da pronae bie u onome to ono jeste.
U tom nastojanju da se iskon misli najblie i najdalje
od sebe, misao otkriva da ovjek nije savremenik onoga
to ga ini da biva ili onoga na osnovu ega jeste, nego
da j e obuhvaen silom koja ga razbija i dri daleko od nje
govog vlastitog iskona, ali mu ga obeava u bliskoj budu
nosti, koja e, moda, biti uvijek prikrivena; ipak ta sila
mu nije strana, ona ne prebiva izvan njega u blagosti vje
nog iskona koji se neprestano obnavlja j er tada bi iskon
bio efektivno dat; ta sila j e sila njegovog vlastitog bia.
Vrijeme ali vrijeme koje j e on sm odvaja ga pod
jednako od zore u kojoj j e nastao kao i od zore koja mu
se najavljuje. Vidimo u kolikoj mjeri j e to fundamentalno
vrijeme to vrijeme na osnovu koga vrijeme moe biti
dato iskustvu razliito od onoga to se pojavljuje u fi
lozofiji predstave: tada j e vrijeme razbijalo predstavu jer
j oj j e nametalo oblik jedne linearne sukcesije; do predsta
ve je, pak, stajalo da zamijeni samu sebe u imaginaciji, da
se tako savreno sakrije i ukroti vrijeme; slika j e omogu
avala da se vrijeme obuhvati integralno, da se nadoknadi
ono to j e bilo ustupljeno sukcesiji i da se izgradi znanje
isto tako istinito kao i vjeni um. U modemom iskustvu,
naprotiv, pomicanje iskona j e sutinskije od svakog iskus
tva, j er u iskonu iskustvo blista i ispoljava svoj pozitivitet.
To j e stoga to ovjek nije savremenik svog bia i to se
stvari ispoljavaju u vremenu koje j e samo njima svojstve
no. I ovdje se susreemo sa temom konanosti. Ali ta ko-
OVJ EK I NJ EGOVI DVOJ NICI
375
nanost, najavljena dominacijom stvari nad ovjekom
injenicom da su ga prevazilazili i ivot i istorija i jezik
javlja se sada na jednom sutinskijem nivou: ona j e ne-
prevazieni odnos ovjekova bia prema vremenu.
Pronalazei tako konanost u ispitivanju iskona, mo
derna misao zatvara veliki etvorougao koji j e zapoela da
ocrtava kada j e itava zapadna epistem bila naruena kra
jem X V I I I vijeka: veza pozitiviteta sa konanou, podvo-
struavanje empirijskog u transcendentalnom, stalni odnos
cogita prema nemiljenom, pomjeranje i povratak iskona,
sve to po naem miljenju definie nain ovjekova
postojanja. I upravo na toj analizi naina postojanja, a ne,
na analizi predstave, misao pokuava da od X I X vijeka fi
lozofski utemelji mogunost znanja.
V I I GOVOR I OVJ EKOVO BIE
Moe se primijetiti da ta etiri teorijska segmenta
(analiza konanosti, empirijsko-transcendentalnog ponavlja
nja, nemiljenog i iskona) odravaju izvjestan odnos sa
etiri podreena domena koji su, svi zajedno, u epohi kla
sicizma konstituisali optu teoriju jezika (3). Odnos koji je,
na prvi pogled, odnos slinosti i simetrije. Sjeamo se da
j e teorija glagola objanjavala kako jezik moe prevazii
svoje vlastite granice i afirmisati bie i to tako da
pri tome bude osigurano i samo bie jezika, j er se nije
mogao ni stvoriti ni otvoriti svoj prostor tamo gdje je, bar
tajno, postojao glagog biti; analiza konanosti objanja
va na isti nain kako je ovjekovo bie odreeno pozitivi-
tetima koji su mu strani i koji ga veu za materijalnost
stvari, ali i nain na koji konano bie svakom odreenju
daje mogunost da se ispolji u svojoj pozitivnoj istini.
Dok j e teorija artikulacije ukazivala na nain presijecanja
rijei i stvari koje su predstavljale, analiza podvostrue-
nja empirijskog i transcendentalnog pokazuje suglasja i ne
odreene oscilacije onoga to je dato iskustvom i onoga
to iskustvo ini mogunim. Istraivanje prvobitnih oznaka
U jeziku, otkrivalo je, u najutljivijem predjelu rijei, slo
gove, glasove i uspavanu predstavu koja je bila kao nji
hova zaboravljena dua (a koju je trebalo iznijeti na vidje
lo dana, natjerati da ponovo govori i pjeva radi vee ta-
nosti misli, radi udesnije moi poezije); na analogan na
376
RIJ EI I STVARI
in, za modernu misao inertnost nemiljenog j e uvijek na
seljena na izvjestan nain cogitom, i da bi se ta misao uspa
vala u onome to nije misao, treba j e ponovo oivjeti i is
taknuti u suverenosti stava j a mislim. Najzad, u klasi
cistikoj misli o jeziku postojala j e i teorija o derivaciji:
ona je ukazivala na to kako jezik, od samog poetka svoje
istorije i moda od trenutka svog nastanka, kad j e tek pre
ao u govor, skree u svoj domen, okree se sam oko sebe,
udaljujui se od svoje prvobitne predstave, i postavlja svo
j e rijei, ak i najstarije, tek kad se razviju u svojim re
torikim figurama; toj analizi odgovara napor pri miljenju
iskona, koji je ve stalno skriven, napor to nas usmjerava
u pravcu gdje ovjekovo bie stoji uvijek u odnosu na sa
mo sebe, u udaljenosti i na razmaku to ga konstituiu.'
Ali ta igra suglasja ne treba da nam stvara iluzije. Ne
treba zamiljati da se klasicistika analiza govora odvijala
kroz vjekove bez modifikacija i primjenjivala samo na novi
predmet; da joj j e snaga neke istorijske teine ouvala
identitet upkos tolikim mutacijama oko nje. U stvari, e
tiri teorijska segmenta koja su obiljeavala prostor opte
gramatike nisu se ouvala: razbila su se, promijenila funk
ciju i nivo, modifikovala su itav domen validiteta kad je
krajem X V I I I vijeka iezla teorija predstave. U doba kla
sicizma opta gramatika imala j e cilj da pokae kako se
u okviru sukcesivnog lanca predstava moe uvesti jezik
koji, uprkos svom ispoljavanju na jednostavnoj i slaboj li
niji govora, pretpostavlja oblike simultanosti (potvrdu eg
zistencije i koegzistencije; presjek predstavljenih stvari i
formiranje optosti; primarni i neizbrisivi odnos izmeu
rijei i stvari; pomjeranje rijei u njihovom retorikom
prostoru). Naprotiv, analiza naina postojanja ovjeka, ka
kva se razvila od X I X vijeka, ne poiva u teoriji predstave;
njen j e zadatak da pokae kako j e uopte moguno pred
staviti stvari, pod kakvim uslovima, na kom tlu i u kakvim
granicama se one mogu pojaviti kao pozitivitet jo dublji
nego razni naini percepcije; u tom koegzistiranju ovjeka
i stvari, u irokom prostoru koji otvara predstava, otkriva
se ovjekova radikalna konanost, disperzija koja se isto
vremeno udaljuje od iskona i obeava mu je, nezaobilazna
distanca vremena. Analitika ovjeka, onakva kakva j e tra
dicijom sauvana, ne vri analizu govora. Prisutnost ili od
sutnost jedne teorije predstave, ili jo tanije prvobitna
osobina ili izvedena pozicija te teorije, modifikuje iz teme
OVJ EK I NJ EGOVI DVOJ NICI
377
l ja ravnoteu sistema. Dok se predstava sama po sebi pod
razumijeva, kao opti elemenat misli, teorija govora vrijedi
istovremeno i u okviru istog pokreta, kao osnov svake mo
gue gramatike i kao teorija saznanja. Ali im iezne pri
mat predstave, teorija govora se razbija i dobij amo njena
dva ogoljena i metamorfozirana nivoa. Na empirijskom ni
vou nalaze se etiri konstituitivna segmenta, ali funkcija
koju su oni vrili j e u potpunosti drukija (4): tamo gdje
j e analizirana, privilegija glagola, njegova mo da govor
izvede iz njegovih granica i da ga uvrsti u biu predstave,
uvedena j e analiza interne gramatike strukture koja je
imanentna svakom jeziku i koja ga konstituie kao auto
nomno bie; isto tako i teorija fleksija, traenje zakona
mutacija svojstvenih rijeima zamjenjuju analizu artikula
cije koja j e zajednika i rijeima i stvarima; teorija osnove
dola j e na mjesto analize reprezentativnog korijena; naj
zad, otkrivena j e lateralna bliskost jezika tamo gdje j e tra
en beskrajni kontinuitet derivacija. Drugim rijeima, sve
to j e funkcionisalo u okviru odnosa izmeu stvari (onakve
kakve su predstavljene) i rijei (sa njihovom reprezenta
tivnom vrijednou) ponovljeno j e u jeziku i shvaeno kao
njegova unutranja osnovanost. Na nivou baze, postoje jo
etiri segmenta teorije o govoru: kao i u klasicizmu, oni
slue u toj novoj analitici ljudskog bia da izraze odnos
prema stvarima; ali ovaj put modifikacija j e ila u obrnu
tom smjeru; sada nije u pitanju njihovo ukljuivanje u
unutranji prostor jezika, nego njihovo oslobaanje od
domena predstave u kome su bili zarobljeni i o njihovoj
ulozi u domenu vanjtine, gdje se ovjek javlja kao kona
an, odreen, angaovan u dubini onoga to ne misli i pod
loan u svom biu disperziji vremena.
Klasicistika analiza govora, od trenutka kad j e pre
stala da se nastavlja na teoriju predstave, bila j e razbijena
na dva dijela: s jedne strane, ona se ukljuila u empirijsko
saznanje gramatikih oblika, a s druge postala j e ana-
litika konanosti; ali nijedno od ta dva pomjeranja nije se
moglo izvesti bez totalnog obrta funkcija. Sada se moe
shvatiti sutina nepodudarnosti to vlada izmeu postoja
nja klasicistikog govora (koji se oslanja na neispitanu evi-
dentnost predstave) i postojanja ovjeka kakav j e dat u
modernoj misli (uz antropoloku refleksiju koju takvo po
stojanje omoguava): analitika ovjekovog naina posto
janja omoguena j e tek poto j e razbijena, pomjerena i izo
378
RIJ ECI I STVARI
krenuta analiza reprezentativnog govora. Takoe se moe
naslutiti sva teina prijetnje koja pritiska ovjekovo bie
pri pomisli na pojavu jezika u zagonetnom jedinstvu nje
gova bia. Da li se na budui zadatak sastoji u pristupa
nju jednom nainu miljenja, dosad nepoznatom u naoj
kulturi, koji dozvoljava da se istovremeno, bez diskontinui-
teta i kontradikcije, promilja i bie ovjeka i bie jezika?
U tom sluaju treba izbjei sve to bi moglo da znai naivni
povratak na klasicistiku teoriju o govoru (povratak koji
nas navodi na iskuenje utoliko vie to smo nemoni da
mislimo blistavo ali odsjeno bie jezika, dok teorija pred
stave ve postoji, potpuno konstituisana, koja nam pokazuje
mjesto gdje se to bie moe smjestiti i razbiti u isto funk-
cionisanje). Ali isto tako moguno j e da bude zauvijek za
branjen pokuaj da se u isti mah promilja i bie jezika i
ovjekovo bie; moguno j e da tu postoji neizbrisiva up
ljina (u kojoj mi upravo postojimo i govorimo) tako da bi
svaku antropologiju trebalo proglasiti himerom koja bi
raspravljala o biu jezika, kao i svaku koncepciju jezika ili
znaenja to bi nastojala da se priblii, da ispolji ili oslo
bodi ovjekovo vlastito bie. Moda se tu nalaze temelji
najznaajnijeg izbora filozofije naeg vremena. Izbora do
koga moe doi tek u nekoj buduoj refleksiji. J er nita
nam ne moe unaprijed kazati na kojoj j e strani otvoren
put. J edino to mi zasada sigurno znamo jeste da nikad u
zapadnoj kulturi bie ovjeka i bie jezika nisu mogli ko
egzistirati niti se podeavati jedno prema drugome. Njiho
va inkompatibilnost bila j e jedna od osnovnih crta nae
misli.
Promjena izvrena od analize govora ka analitici ko
nanosti ima jo jednu posljedicu. Klasicistika teorija zna
ka i rijei trebalo j e da pokae kako predstave koje se niu
u tako uskom i stisnutom nizu da se distinkcije i ne po
javljuju i da su sve iste, mogu biti izloene u jednoj per
manentnoj tabeli stabilnih razlika i ogranienih identinos
ti; tu j e bila u pitanju geneza Razlike na osnovu potajno
varirane monotonije Istoga. Analitika konanosti ima upra
vo obrnutu funkciju: ukazujui na injenicu da j e ovjek
determinisan, ona treba da ispolji kako j e osnov svih tih
determinacija samo ovjekovo bie u svojim radikalnim
granicama; ona mora ispoljiti kako su sadraji iskustva ve
unaprijed njihovi vlastiti uslovi, kako misao unaprijed po
hodi nemiljeno koje j oj izmie i koje ona stalno nastoji
OVJ EK I NJ EGOVI DVOJ NICI
379
na uhvati; ona pokazuje kako j e iskon, kome ovjek nikad
ne moe biti savremenik, u isti mah dat ovjeku kao blis
kost i kao neuhvatljivost: ukratko, ona pokazuje kako Dru
gi i Daleko znai istovremeno i Blisko i Isto. Na taj nain
prelazimo sa refleksije o poretku Razlika (zajedno sa ana
lizom koju ona pretpostavlja i ontologijom sadraja, sa
zahtjevom za punim biem, bez pukotina, razvijenim u
svom savrenstvu, to pretpostavlja i metafiziku) na misao
o Istom, misao koja se osvaja u igri svojih kontradikcija:
to implicira (pored etike o kojoj smo govorili) i dijalek
tiku i onu formu ontologije koja, stoga to j oj ne trebaju
sadraji, misli o biu samo u okviru njegovih ogranienih
oblika ili u poveavanju njegove distance, i koja se moe i
mora liiti metafizike. Takva dijalektika igra i ontologija
bez metafizike prizivaju se i jedna drugoj odgovaraju kroz
itavu modemu misao i tokom itave njene istorije: jer
to j e misao koja vie ne stremi ka formiranju nedovrene
Razlike, nego ka otkrivanju Istoga koje tek treba da po
stane. Meutim, takvo otkrivanje j e uvijek praeno i simul
tanom pojavom Dvostrukog, i onog razmaka malenog
ali nepremostivog koji pronalazimo u onom i izmeu
izmicanja i povratka, misli i nemiljenog, empirijskog i
transcendentalnog, onog to spada u red pozitiviteta i to
spada u red fundamenata. Poto Identinost udaljava od
same sebe (distancom koja j oj j e u izvjesnom smislu inhe
rentna, a u drugom smislu j e konstituie), kao i ponavlja
nje, koje odraava identino, ali u obliku udaljavanja od
njega, nalaze se sigurno u sreditu te modeme misli kojoj
u urbi pripisujemo otkrie vremena. U stvari, ako malo
paljivije pogledamo, vidjeemo da j e klasicistika misao
stvarala mogunost spacijalizacije stvari u okviru tabele,
da j e isticala svojstvo istog slijeda u kome j e mogue sje
titi se poev od samog sebe, izvriti podvostruenje i stvo
riti simultanost na osnovu kontinuiranog vremena: tu je
vrijeme rastvaralo prostor. U modernoj misli, kao osnov
istorije stvari i istorinosti svojstvene ovjeku, nalazi se
distanca to produbljuje Isto, razmak koji ga razbija i po
novo pribliava njegovim krajevima. Ta duboka spacijal-
nost omoguava da modema misao misli uvijek vrijeme, da
ga sazna kao sukcesiju, da se izdaje kao dovretak is
kon ili povratak.
380
RIJ ECI I STVARI
V I I I ANTROPOLOKI SAN
Antropologija kao analitika ovjeka sigurno j e igrala
ulogu konstitutivnog elementa u modernoj misli, j er se od
nje jo nismo odvojili. Ona j e postala nuna od trenutka
kad j e predstava izgubila mo da sama i u jedinstvenom
elanu determinie igru sinteza i analiza. Trebalo j e da em
pirijske sinteze budu obezbjedene na drugom mjestu, a ne
u suverenosti stava J a mislim. Njih j e trebalo traiti u
pravo tamo gdje ta suverenost dopire do svoje granice, to
jest u konanosti ovjeka konanosti koja podjednako
vai i za svijest kao i za ivu jedinku koja govori i radi. To
j e Kant ve formulisao u svojoj Logici kad j e tradicionalnoj
trilogiji dodao i posljednje pitanje: tri kritika pitanja (ta
mogu znati? ta treba da radim? i ta mi j e doputeno da
oekujem?) usmjerena su i na etvrto i na neki nain stav
ljena na njegov raun: Was ist der Mensch? (5).
To pitanje, vidjeli smo, provijava kroz itavu misao
od poetka X I X vijeka: ono unaprijed i kao osnov stvara
konfuziju izmeu empirijskog i transcendentalnog, iju je
podijeljenost uoio i sam Kant. Na osnovu tog pitanja kon-
stituisala se refleksija izmijeanog nivoa koja karakterie
modernu filozofiju. Briga koju ono posveuje ovjeku i
koju zahtijeva ne samo u svojim govorima nego i u svom
patosu, briga kojom j e zaokupljeno pri pokuaju da ovjeka
definie kao ivo bie, kao pojedinca koji radi, kao govorni
subjekat, znai samo za naivne due da j e konano dola
vladavina ovjeka; u stvari u pitanju je mnogo prozainiji
i manje moralan dogaaj isticanje ovjeka prirode, o
vjeka razmjene ili govora kao osnove svoje vlastite ko
nanosti. U takvom, okrilju transcendentalna funkcija pre
kriva svojom neminovnom mreom inertni i sivi prostor
empirije; obrnuto, empirijski sadraji oivljuju, pomalo se
uzdiu, ustaju i odmah su subsumirani u govoru koji iri
dalje njihovu transcendentalnu uvjerenost. I tako, u tom
okrilju, filozofija j e usnula novim snom;- ali to nije vie
san Dogmatizma nego Antropologije. Svako empirijsko sa
znanje, samo ako se odnosi na ovjeka, vrijedi kao mogue
filozofsko polje u kome treba otkriti osnove saznanja, de
finiciju njegovih granica i konano istinu svake istine. An
tropoloka konfiguracija moderne filozofije sastoji se u
razdvajanju dogmatizma na dva dijela, na dva razliita ni
voa koji se oslanjaju jedan na drugi i granie jedan dru
OVJ EK I NJ EGOVI DVOJ NICI
381
gim: prekritika analiza onoga to j e ovjek u svojoj su
tini postaje analitika svega to moe ui u okvir ovjeko
va iskustva.
Da bismo razbudili misao iz tog sna tako dubokog
da ga ona doivljava kao javu, j er u tolikoj mjeri ona brka
cirkularnost dogmatizma to se razdvaja na dva dijela da
bi u tome naao svoj oslonac i nemir radikalno filozofske
misli da bi j e upozorili na njene najranije mogunosti,
postoji jedan jedini nain: razbiti do temelja antropoloki
etvorougao. Poznato je da se svaki napor za obnavlja
njem misli poziva na taj etvorougao: bilo da je u pitanju
kretanje u antropolokom polju i zaustavljanje na onome
to ono iskazuje, ili pokuaj ponovnog ispitivanja granica
misli, izvan svakog psihologizma i istorizma, i povezivanje
sa projektom generalne kritike razuma. Moda bi prvi po
kuaj iskorjenjivanja Antropologije trebalo vidjeti u Ni-
eovom iskustvu, za koje je bez sumnje vezana savremena
misao: pomou filoloke kritike, pomou izvjesnog oblika
biologizma, Nie j e pronaao mjesto na kome ovjek i bog
pripadaju jedno drugom, na kome j e smrt ovog posljednjeg
znak iezavanja onog prvog i na kome obeanje natovje-
ka znai prije svega bliskost ovjekove smrti. Po tome Nie,
nudei nam budunost kao rok i kao zadatak, oznaava
prag od kojega savremena filozofija moe iznova poeti da
misli; on e sigurno i dalje nastaviti da natkriljuje svoj
put. Ako j e otkrie Povratka kraj filozofije, kraj ovjeka
j e povratak poetka filozofiranja. U nae vrijeme moe se
misliti samo u praznini nastaloj nakon ovjekova iezava
nja. J er ta praznina ne produbljuje nedostatak; ne ukazuje
na propust koji treba ispraviti. Ta praznina je samo razdva
janje jednog prostora u kome j e ponovo mogue misliti.
Antropologija moda konstituie sutinski razvoj koji
j e upravljao milju i vodio j e od Kanta do nas. Taj razvoj
j e sutinski, j er predstavlja dio nae istorije; ali on se i
razbija pred naim oima, j er u njemu prepoznajemo i de-
nonsiramo zaborav otvora koji ga j e uinio moguim i upor
nu prepreku koja se suprotstavlja nastupajuoj misli. Svima
onima koji jo ele da govore o ovjeku, o njegovoj vlada
vini ili njegovom oslobaanju, svima onima koji jo po
stavljaju pitanje o tome ta j e ovjek u svojoj sutini, svi
ma onima koji hoe da pou od njega da bi dospjeli do
istine, svima onima koji, naprotiv, svode svako saznanje
na ovjekove istine, i onima koji ne ele formaliziranja bez
antropologiziranja, koji ne vole mitologizirati bez demisti
ficiran ja, koji nee da misle a da odmah ne pomisle da to
misli sam ovjek, svim tim krivim i iskrivljenim oblicima
misli, moemo suprotstaviti samo jedan filozofski osmjeh
koji j e dobrim dijelom utljiv.
382 f RIJ ECI I STVARI
\
GL AVA DE S E T A
HUMANISTIKE NAUKE
I TRI J EDAR ZNANJ A
Nain ovjekova bivanja kakav j e konstituisan u mo
dernoj misli omoguava mu da igra dvije uloge: on j e u
isti mah i osnov svih pozitiviteta i prisutan, na nain za
koji se ak ne moe rei ni da j e privilegovan, u elementu
empirijskih stvari. Ta injenica ovdje nije u pitanju ov
jekova opta sutina koja od X I X vijeka slui kao gotovo
evidentna podloga nae misli sigurno j e presudna za sta
tus koji treba odrediti humanistikim naukama, tom kor
pusu saznanja (ali i ova j e rije, moda, prejaka: recimo,
da budemo jo neutralniji, tom zbiru razliitih govora) iji
j e predmet ovjek u onome to j e empirijsko kod njega.
Prva stvar koju treba konstatovati jeste da humanis
tike nauke nisu dobile u nasljee neki ve zacrtan domen,
premjeren u svojoj cjelini, ali neobraen, koji bi one obra
dile uz pomo naunih koncepata i pozitivnih metoda;
X V I I I vijek im nije ostavio, pod imenom ovjeka ili ljud
ske prirode, domen bar spolja omeen, ali jo prazan, koji
bi one kasnije pokrile i analizirale. Epistemoloko polje u
kome se kreu humanistike nauke nije bilo unaprijed obi
ljeeno: nikakva filozofija, nikakav politiki ili moralni
stav, nikakva empirijska nauka bez obzira koja, nikakvo
posmatranje ovjeijeg tijela, nikakva analiza osjeaja, ima
ginacije ili strasti nije nikad, u X V I I i X V I I I vijeku, su
srela neto kao to j e ovjek; j er ovjek nije postojao (isto
kao ni ivot, jezik ili rad); i humanistike nauke se nisu
javile kada je, pod pritiskom nekog racionalizma, nekog
nerijeenog naunog problema ili nekog praktinog intere
384
RIJ ECI I STVARI
sa, odlueno da ovjek (htijui ili ne htijui, s manje ili
vie uspjeha) pree meu naune predmete gdje jo uvi
jek nije sigurno da ga apsolutno moemo svrstati; one su
nastale onog trenutka kada se ovjek u zapadnoj kulturi
konstituisao i kao ono to treba misliti i kao ono to treba
saznati. Dodue, ne treba sumnjati da je svaka pojedina
humanistika nauka nastala povodom nekog problema, ne
kog zahtjeva, neke prepreke teorijskog ili praktinog ka
raktera. Svakako, bilo j e potrebno da industrijsko drutvo
pojedincima nametne nove norme kako bi se u X I X vijeku
psihologija postepeno konstituisala kao posebna nauka;
trebalo je, takoe, da se pojave prijetnje koje su od Revo
lucije ugroavale drutvenu ravnoteu, pa i ravnoteu po
retka koji je sama buroazija stvorila, da bi se pojavila
misao sociolokog tipa. Ali ako te reference mogu objasniti
zato su se ba u tako determinisanim uslovima javile i ar-
tikulisale upravo takve nauke, ako se, dalje, moe objasniti
sutinska injenica da j e ovjek, izolovan ili u grupi, prvi
put otkada ljudska bia postoje i ive u drutvu, postao
predmet nauke to ne moe biti smatrano ni tretirano
kao fenomen shvatanja: to j e dogaaj koji pripada samom
znanju.
A sam taj dogaaj j e nastao nakon sveopte raspodje
le epistem: u trenutku kada su se, naputajui prostor
predstave, ljudska bia uvukla u specifinu dubinu ivota,
bogatstva u progresivni rast oblika proizvodnje, a rijei u
nastanak jezika. U tim uslovima bilo j e nuno da se
ovjekovo saznanje, u svojoj tenji za naunou, pojavi
kao savremenik i ravnopravan partner biologiji, ekonomiji
i filologiji, tako da se u tom saznanju, sasvim prirodno,
ogledao najpresudniji napredak do koga je, u istoriji za
padne kulture, dola empirijska racionalnost. Ali, poto je
teorija predstava iezavala u isto vrijeme kad se javila i
potreba ispitivanja ovjekova bia kao temelja svakog po-
zitiviteta, nije moglo a da ne doe do izvjesne neravnotee:
ovjek j e postao ono na osnovu ega je svako saznanje
moglo biti konstituisano, ali ne i problematizovano; ovjek
je tim vie postao ono to omoguava dovoenje u pitanje
svakog saznanja o ovjeku. Otuda i ovo dvostruko i neiz
bjeno osporavanje: prvo koje odrava stalnu raspru iz
meu nauka o ovjeku i nauka uopte, poto prve gaje ne
ukrotivu tenju da zasnuju ove druge, koje su stalno prisi
ljene da trae svoje temelje, opravdanje svojih metoda i
oienje njihove istorije od psihologizma, sociologizma
HUMANISTIKE NAUKE
385
i istoricizma; i drugo koje odrava stalnu raspru izme
u filozofije, koja humanistikim nauLama zamjera naiv
nost u pokuaju da se same zasnuju, i onih humanistikih
nauka, koje kao svoj vlastiti predmet zahtijevaju ono to
j e nekad bio domen filozofije.
Ako su sve te konstatacije nune, to ipak ne znai da
se one ne razvijaju u sferi iste kontradikcije; njihovo po
stojanje, njihovo neumorno ponavljanje ve due od jed
nog vijeka ne ukazuju na permanentnost jednog otvorenog
problema; one se pozivaju na jedan precizan i jasno odre
en epistemoloki raspored u istoriji. U epohi klasicizma,
od projekta analize predstave do teme o mathesis univer-
salis, polje znanja bilo j e savreno homogeno: svako sazna
nje, ma kakvo ono bilo, bilo je dovoeno u red preko utvr
ivanja razlika, a njih j e definisalo utvrivanjem poretka:
to je bilo tano za matematiku, tano i za taksinomije (u
irem znaenju) i za nauke o prirodi; ali je bilo tano i
za sva aproksimativna saznanja, nesavrena i mahom spon
tana, koja se ispoljavaju u formulisanju najmanjeg govora
ili u svakodnevnom procesu razmjene; to je, najzad, tano
i za filozofsku misao i one duge uredne nizove koje su I de
olozi, ne manje nego i Dekart ili Spinoza, ali na drugi na
in, htjeli uspostaviti kako bi najjednostavnije i najoigled-
nije ideje doveli do najsloenijih istina. Ali od X I X vijeka
epistemoloko polje se razbija, ili se razvija u razliitim
pravcima. Teko j e umaknuti prestiu klasifikacija i linear
nih hijerarhija koje formulie Kont; ali nastojati da sva
moderna znanja poev od matematike budu dovedena u
jedan niz, znailo bi podvrgnuti jedino gleditu objektivi-
teta saznanja pitanje pozitiviteta znanja, njihovog naina
bivanja, njihove vezanosti za mogunost nastanka koju im
u istoriji daje i njihov predmet i njihov oblik.
Ispitivan na tom arheolokom nivou, domen modeme
epistem ne podvrgava se idealnoj matematizaciji i ne raz
vija od formalne istote neki dugi niz saznanja u silaznoj
liniji, sve optereenijih empirijom. Bolje j e modernu epi
stem zamisliti kao volumen otvoren u tri pravca. Na jed
nom od njih nalaze se matematika i fizika, za koje vai
lanani poredak deduktivnog i linearnog karaktera eviden
tnih i provjerenih propozicija; na drugom pravcu su na
uke (kao nauke o jeziku, ivotu, proizvodnji i raspodjeli
bogatstva) koje su ponizane prema utvrenim odnosima
diskontinuiranih ali analognih elemenata, tako da se meu
25
386
RIJ ECI I STVARI
njima moe uspostaviti veza kauzalnosti i mogu formuli-
sati konstante strukture. Ta prva dva pravca definiu za
jedniki meusobni plan: onaj koji, prema smjeru kreta
nja, moe izgledati ili kao domen primjene matematike na
te empirijske nauke ili kao domen matematizacije u ling
vistici, biologiji ili ekonomiji. Trei pravac pripada filo
zofskoj refleksiji koja se razvija kao misao Istog; sa prav
cem lingvistike, biologije i ekonomije on zatvara zajedniki
plan: ovdje se mogu javiti i ve su se javile razliite filo
zofije ivota, otuenog ovjeka, simbolikih oblika (kada se
u filozofiju prenose koncepti i problemi koji su nastali u
raznim domenima empirije); ali, ako vrimo ispitivanje sa
jedne radikalno filozofske take gledita, ovdje se javljaju
i same osnove tih empirija, zatim regionalne ontologije koje
pokuavaju da definiu ta su ivot, rad i jezik; najzad,
filozofski pravac zajedno sa matematikim disciplinama
definie zajedniki plan formalizacije misli.
I z tog epistemolokog trijedra iskljuene su humani
stike nauke, bar u tom smislu to ih ne moemo nai na
nekom od pravaca ni povrina tako razgranienih. Ali moe
se rei da ih on i ukljuuje, jer su otie situirane u presjeku
pomenutih znanja, odnosno u volumenu koji zatvaraju po
jedini planovi. Takav poloaj (u jednom smislu minoran, a
u drugom privilegovan) dovodi ih u vezu sa svim drugim
oblicima znanja: one su projekat, koji se manje ili vie
odgaa ali koji je konstantan, za stvaranje ili koritenje
matematike formalizacije; one postupaju prema modelima
ili konceptima pozajmljenim od biologije, ekonomije ili
nauka o jeziku; najzad, one se obraaju onom nainu ov
jekova bivanja koji filozofija nastoji da promisli na nivou
radikalne konanosti, dok one same tee da preu njene
empirijske manifestacije. Moda ta pomalo nebulozna ras
podjela u trodimenzionalnom prostoru oteava situiranje
humanistikih nauka, jer im obezbjeuje nesigurnu lokali
zaciju u epistemolokom domenu i prikazuje ih i kao opa
sne i u opasnosti. Opasne j er za sva druga znanja one
predstavljaju stalnu opasnost: dodue, ni deduktivne na
uke, ni empirijske, kao ni filozofska refleksija ne izlau
se opasnosti, ako ostanu u vlastitom domenu, da preu
u humanistike nauke ili da se opterete njihovom neisto
om; ali poznato j e koliku tekou predstavlja utvrivanje
tih meu-planova koji meusobno povezuju sve tri dimen
zije epistemolokog prostora; to dolazi otuda to i najma
HUMANISTIKE NAUKE
387
nja devijacija u odnosu na te rigorozno definisane planove
moe odvesti misao u domen koji pripada humanistikim
naukama: otuda opasnost od psihologizma, sociologiz-
ma to bismo jednom rijeju mogli nazvati antropo-
logizmom koji poinje da prijeti im, na primjer, pre-
stajemo da pravilno mislimo o odnosu izmeu misli i for-
malizacije, ili im ne analiziramo pravilno naine bivanja
ivota, rada i jezika. Antropologizacija je u nae vrijeme
velika opasnost u kviru samog znanja. Lako se vjeruje
da se ovjek oslobodio samog sebe otkad je otkrio da nije
ni u sreditu stvaranja, ni u centru prostora, pa ak ni na
vrhu ili krajnjem cilju ivota; ali ako ovjek nije suveren
u zemaljskom carstvu, ako on vie ne vlada u trenutku
nastanka bia, humanistike nauke predstavljaju opasne
posrednike u prostoru znanja. Ali, istinu govorei, taj po
loaj ih osuuje na jednu sutinsku nestabilnost. Ono to
objanjava tekou humanistikih nauka, njihovu nesta
bilnost, njihovu neizvjesnost kao nauka, njihovu opasnu
familijarnost sa filozofijom, njihov slabo definisan oslo
nac na druge domene znanja, njihov podreen i deriviran
karakter, ali i njihovu pretenziju ka univerzalnosti, nije,
kao to se esto kae, krajnja zgusnutost njihova predmeta;
nije ni metafiziki status ni neizbrisiva transcendentalnost
ovjeka o kome one govore, nego upravo kompleksnost
epistemoloke konfiguracije u kojoj su smjetene, njihov
konstantni odnos prema dimenzijama to sa tri strane
omeavaju njihov prostor.
I I OBLI K HUMANI STI KI H NAUKA
Sada treba skicirati oblik tog pozitiviteta. Obino po
kuavaju da ga definiu u funkciji matematike: bilo da ga
pribliuju to j e moguno vie matematici, registrujui sve
to se u naukama o ovjeku moe matematizirati i sma
trajui da sve to nije podlono takvoj formalizaciji jo
nije dobilo svoj nauni pozitivitet; bilo da se briljivo
pravi distinkcija izmeu domena koji se moe matema
tizirati i onog koji j e na njega nesvodljiv, jer j e to podru
je interpretacije, j er se u njemu upotrebljavaju metodi1
razumijevanja i j er j e skoncentrisan oko klinikog pola
znanja. Takve analize nisu samo zamorne zato to su otr
cane, nego, prije svega zato to nisu pertinentne. Istina,
25*
388
RIJ ECI I STVARI
nema sumnje da takav oblik empirijskog znanja koji se
primjenjuje na ovjeka (i koji, potujui konvenciju, mo
emo nazvati humanistikim naukama prije nego to i
saznamo u kom smislu i u kojim granicama ih moemo
smatrati naukama) ima veze sa matematikom: kao i sva
ki drugi domen znanja, i taj, pod izvjesnim uslovima, moe
posluiti kao matematiko sredstvo; neki postupci huma
nistikih nauka i veina njihovih rezultata mogu biti for-
malizovani. Zato prije svega treba upoznati ta sredstva,
obaviti te formalizacije, definisati nivoe na kojima one
mogu biti izvrene; za istoriju znanja svakako j e intere
santno kako j e Kondorse mogao primijeniti raun vjero-
vatnoe na politiku, kako j e Fehner (Fechner) definisao
logaritamski odnos izmeu porasta osjeaja i nadralji-
vosti, kako se savremeni psiholozi slue teorijom informa
cija da bi shvatili fenomene uenja. Ali uprkos specifinosti
postavljenih problema, malo j e vjerovatno da j e odnos pre
ma matematici (mogunosti matematizacije ili otpor pre
ma svim pokuajima formalizacije) konstitutivan za huma
nistike nauke u njihovom posebnom pozitivitetu. I to iz
dva razloga: jer, u sutini, ti problemi su zajedniki za jo
mnoge druge discipline (kao to su biologija, genetika),
ak ako one i nisu identine; a naroito zato to arheolo
ka analiza, u istorijskoj apriornosti nauka o ovjeku,
nije otkrila neki nov oblik matematike ili nagli napredak
postojee u domenu ljudskog, nego upravo neku vrstu na
zadovanja mathesis, disocijaciju njenog jedinstvenog polja,
i osloboenje u odnosu na linearni poredak najmanjih mo
gunih razlika, empirijskih organizacija kao to su ivot,
jezik i rad. U tom smislu pojava ovjeka i konstituisanje
humanistikih nauka (pa makar i u obliku projekta) bili
bi korelativne pojave neke vrste de-matematizacije. Moe
se rei da razbijanje znanja shvaenog u cjelini kao ma
thesis ne znai nazadovanje matematike iz prostog razloga
to to znanje nije nikad ni vodilo (osim u astronomiji i
nekim podrujima fizike) ka efektivnoj matematizaciji;
iezavajui, ono je, prije svega, oslobaalo prirodu, kao i
cijelo podruje empirije, za sve vie ogranienu i kontro-
lisanu primjenu matematike. Prvi veliki napredak matema
tike fizike, kao i prva masovna upotreba rauna vjero-
vatnoe, datiraiu iz perioda kad j e odbaena ideja nepo
srednog konstituisania opte nauke ne-kvantnih redova. Za
ista se ne moe porei da j e odbijanje mathesis (bar privr&-
HUMANISTIKE NAUKE
389
meno) omoguilo da se u izvjesnim domenima znanja uklo
ne prepreke kvaliteta i da se matematika sredstva upo
trijebe tamo gdje jo nisu bila prodrla. Ali ako, na nivou
fizike, razbijanje projekta mathesis predstavlja istu stvar
kao i otkrie novih primjena matematike, u ostalim dome
nima nije bila ista stvar: biologija se, na primjer, konsti-
tuisala izvan nauke o kvalitativnim redovima, kao analiza
odnosa izmeu organa i funkcija, prouavanje struktura i
ravnotea, ispitivanje njihova formiranja i razvitka u isto
ri j i jedinki i vrsta; sve to nije smetalo biologiji da se slui
matematikom, kao i ovoj da bude primijenjena mnogo ire
nego ranije. Ali biologija nije dobila autonomiju niti j e de-
finisala svoj pozitivitet u odnosu prema matematici. Isto
je bilo i sa humanistikim naukama: ovjek se mogao kon-
stituisati kao predmet znanja zahvaljujui nazadovanju
mathesis, a ne napredovanju matematike. Samo pojava em-
pirijsko-transcendentalnog bia, tog bia ija j e misao bes
krajno proeta nemiljenim, bia uvijek odvojenog od isko
na koji mu j e obean u neposrednosti povratka tek ta
pojava daje humanistikim naukama njihov posebni status.
I ovdje, kao i u drugim disciplinama, moguno j e da je
primjena matematike bila olakana (a biva sve vie i vie)
na osnovu svih modifikacija do kojih je dolo poetkom
X I X vijeka u zapadnom znanju. Ali zamiljati da su huma
nistike nauke definisale svoj najradikalniji projekat i za
poele svoju pozitivnu istoriju onog dana kada j e primije
njen raun vjerovatnoe na fenomene politikog ubjeenja
i upotrijebljeni logaritmi za mjerenje rastueg intenziteta
osjeaja, znailo bi usvojiti jedan povrni i lani efekat
umjesto sutinskog dogaaja.
Drugim rijeima, izmeu tri dimenzije koje humani
stikim naukama otvaraju njihov vlastiti prostor i odre
uju njihov volumen u kome one formiraju vlastitu masu,
matematika j e najmanje problematina; s njom humanisti
ke nauke odravaju najjasnije odnose i na neki nain naj-
prozirnije: stoga j e pozivanje na matematiku, u ovoj ili onoj
formi, uvijek bio najjednostavniji nain da se pozitivnom
znanju o ovjeku dadne stil, oblik i nauno opravdanje.
Naprotiv, na j sutinski je tekoe, one koje najbolje omogu
avaju definisanje humanistikih nauka u njihovoj biti, na
laze se u onim drugim dvema dimenzijama znanja: to jest,
analitici konanosti i empirijskim naukama iji j e predmet
jezik, ivot i rad.
390
RIJ ECI I STVARI
Zaista, humanistike nauke obraaju se ovjeku kao
biu koje ivi, govori i proizvodi. Kao ivo bie on raste,
vri odreene funkcije, ima potrebe; pred njim se otvara
prostor ije pokretne koordinate on sam u sebi povezuje;
openito govorei, njegovo tjelesno postojanje presijeca
se skroz sa ivim biem; proizvodei predmete i orua,
razmjenjujui ono to mu j e potrebno, organizujui itavu
mreu prometa onoga to on moe potroiti, gdje j e i sam
definisan kao relej, ovjek se u svom postojanju nalazi di
rektno izmijean sa drugima; najzad, posjedujui jezik, on
moe konstituisati itav jedan simboliki univerzum u ok
viru koga odrava vezu sa prolou, sa stvarima, sa dru
gim, na osnovu koga on, takoe, moe izgraditi neto poput
znanja (posebno, znanje o sebi koje u jednom od mogunih
oblika obuhvataju humanistike nauke). Humanistike na
uke mogu se, dakle, situirati u blizini, na neposrednoj gra
nici i itavom duinom nauka i j i j e predmet ivot, rad i
jezik. Zar se one nisu formirale upravo u vrijeme kada se
ovjek prvi put nudi kao mogunost jednog pozitivnog zna
nja? Ipak, ni biologija, ni ekonomija, ni filologija ne tre
ba da budu shvaene kao prve i na j fundamentalni j e huma
nistike nauke. To emo lako priznati za biologiju koja se
bavi i drugim ivim stvorovima osim ovjeka; s vie te
koe emo to dopustiti za ekonomiju ili filologiju, iji je
vlastiti i iskljuivi domen aktivnost specifina za ovjeka.
Ali niko se ne pita zato biologija ili fiziologija, zato ana
tomija centara u kori mozga ne mogu biti smatrane kao
nauke o ovjeku. To j e stoga to se predmet ovih nauka
ne prikazuje u slubi bioloke funkcije (kao ni njene po
sebne forme ili njenog produetka koji se tie ovjeka);
predmet tih nauka j e upravo na suprotnoj strani, on po
inje tamo gdje se zaustavlja, ne rad ili efekti, nego samo
bice te funkcije tamo gdje se oslobaaju predstave, isti
nite ili lane, jasne ili nejasne, savreno svjesne ili uronjene
u neku sanjivu dubinu, koje se mogu posmatrati direktno
ili indirektno, izloene u samom ovjeku ili vidljive samo
spolja; istraivanje intrakortikalnih veza meu integracio
nim centrima za jezik (auditivnim, vizuelnim, motornim)
ne spada u humanistike nauke; ali one e nai svoje mje
sto im j e u pitanju prostor rijei, prisutnost ili zaborav
ljanje njihova smisla, razmaka izmeu onog to se.eli rei
i artikulacije u kojoj se taj cilj ostvaruje, iji subjekat
moda i nema svijesti ali kome se ne bi mogao pripisati
HUMANISTIKE NAUKE
391
nikakav nain postojanja kad taj subjekat ne bi imao pred
stave.
J o generalnije uzeto, za humanistike nauke ovjek
nije to ivo bie koje ima posebnu formu (specijalnu psi
hologiju i gotovo jedinstvenu autonomiju); to j e ivo bie
koje, iz samog ivota kome u cijelosti pripada i kojim j e
proeto itavo njegovo bie, stvara predstave zahvaljujui
kojima on ivi i na osnovu kojih ima tu udnu sposobnost
da upravo moe sebi predstaviti ivot. I sto tako uzalud je
ovjek ako ne jedina vrsta koja radi u svijetu, bar ona za
koju su proizvodnja, potronja i raspodjela dobara dobile
veliku vanost i tako mnogostruke i diferencirane oblike
zbog svega toga ekonomija ipak nije humanistika nauka.
Moe se rei da ekonomija, da bi definisala zakone u sa
mom mehanizmu proizvodnje (kao to su akumulacija ka
pitala ili odnosi izmeu stope zarada i cijene dohotka), pri
bjegava ljudskom ponaanju i predstavi koja ih zasniva
(interes, traenje maksimalnog profita, tendencija tednje);
ali inei to, ona se slui predstavama kao rekvizitom jed
nog funkcionisanja (koje, zaista, predstavlja eksplicitnu
ljudsku aktivnost); meutim, nauka o ovjeku postoji sa
mo tamo gdje individue ili grupe stvaraju predstavu o svo
jim partnerima, u proizvodnji i razmjeni, u nainu na koji
oni osvjetljavaju ili zanemaruju ili maskiraju to funkcio-
nisanje i poloaj to ga pri tome zauzimaju, u nainu na
koji zamiljaju drutvo gdje se taj proces odvija, u nainu
na koji se osjeaju integrisani ili izolovani, zavisni, poti-
njeni ili slobodni u drutvu. Predmet humanistikih nauka
nije ovjek koji je od zore svijeta ili prvog krika svog zlat
nog doba rtvovan radu; to je bie koje, iz samih oblika
proizvodnje kojom j e uslovljen itav njegov ivot, formira
predstavu o svojim potrebama, o drutvu pomou koga,
s kojim ili protiv koga ih zadovoljava, tako da na osnovu
toga on moe Stei predstavu o samoj ekonomiji. to se
tie jezika, ista j e stvar: iako je ovjek jedino bie na zemlji
koje govori, ipak poznavanje fonetskih mutacija, bliskosti
jezika ili zakona o semantikom pomjeranju ne spada u
humanistike nauke; naprotiv, o humanistikim naukama
emo moi govoriti im ponemo istraivati nain na koji
pojedinci ili grupe stiu predstavu o rijeima, koriste se
njihovim oblikom i smislom, stvaraju realni govor, poka
zuju ili u sebi kriju ono to misle, kau ne znajui esto
vie ili manje nego to bi to htjeli, ostavljaju itavu masu
392
RIJ ECI I STVARI
verbalnih tragova svojih misli koje treba deifrovati i re-
stituisati koliko je to moguno u njihovoj reprezentativ
noj ivosti. Prema tome, predmet humanistikih nauka nije
jezik (koj i ipak govore samo ljudi), nego bie koje iz sa
mog jezika to ga okruuje stie predstavu putem go
vora o smislu rijei ili reenicama koje iskazuje i tako
stie predstavu o jeziku uopte.
Vidimo, dakle, da humanistike nauke nisu analiza
onoga to je ovjek po svojoj prirodi, nego analiza koja se
prua izmeu onoga to j e ovjek u svom pozitivitetu (bie
koje ivi, radi i govori) i onoga to tom istom biu omo
guava da sazna (il i da trai da sazna) ta j e ivot, u emu
se sastoji sutina rada i njegovih zakona i na koji nain
moe govoriti. Humanistike nauke zauzimaju, dakle, raz
mak koji dijeli (ali i povezuje) biologiju, ekonomiju i filo
logiju od onoga to ih omoguava u samom ovjekovom
biu. Bilo bi pogreno praviti od humanistikih nauka na
stavak biolokih mehanizama koje j e interiorizirala ljudska
vrsta u svoj kompleksni organizam, u svoje ponaanje i u
svoju svijest; nita nije manje pogreno situirati u huma
nistike nauke ekonomiju i nauku o jeziku (ija j e nesvod-
ljivost na humanistike nauke ispoljena u naporu da se kon-
stituiu ista ekonomija i lingvistika). U stvari humanisti
ke nauke vie interioriziraju i skreu prema ovjekovom
subjektivitetu ekonomiju i lingvistiku, nego to se same
nalaze u njihovom okviru. Ako ih i ponavljaju djelimino
u domenu predstave, one ih dotiu samo spolja, ostavlja
jui ih u njihovoj tami, shvatajui mehanizme i funkcije
koje one izoluju kao stvari, ispitujui te stvari ne u smislu
ta su one, nego ta prestaju da budu kad se otvori prostor
predstave. Od tog trenutka one pokazuju kako se moe
roditi i razviti predstava. One tajno vuku nauke o ivotu,
radu i jeziku prema analitici konanosti, pokazujui kako
ovjek u svom biu moe biti doveden u vezu sa stvarima
koje poznaje i kako saznaje stvari koje u njihovom nainu
pozitivnog bivanja odreuju ovjekovo postojanje. Ali ono
to analitika zahtijeva u unutranjosti ili bar u dubokoj
pripadnosti bia koje svoju konanost duguje samo sebi,
humanistike nauke razvijaju u spoljanjosti svijesti. Stoga
svojstvo humanistikih nauka nije tenja ka izvjesnom sa
draju (tom jedinstvenom predmetu kakav j e ovjek); njih
mnogo jae distingvira isto formalni karakter: prosta i
njenica da su, u odnosu na nauke u kojima j e ovjekovo
HUMANISTIKE NAUKE
393
bie dato kao predmet (iskljuivo za ekonomiju i filologiju
ili parcijalno za biologiju), u poziciji podvostruavanja i
da to podvostruavanje utoliko prije vai i za same njih.
Tu poziciju moemo osjetiti na dva nivoa: humanisti
ke nauke ne prouavaju ivot, rad i jezik ovjekov u naj
veoj providnosti u kojoj se mogu javiti, nego u zbiru po
naanja, vladanja, stavova, ve uinjenih gestova, ve izgo
vorenih ili napisanih fraza, zbiru u kome je to sve unapri
jed dato onima koji rade, ponaaju se, razmjenjuju, dje
luju i govore; na drugom nivou (to je, takoe, formalno
svojstvo, ali razvijeno do svoje krajnje take, i to najrjee)
uvijek j e moguno u stilu humanistikih nauka (psiholo
gije, sociologije, istorije kultura, ideja ili nauka) tretirati
injenicu da za izvjesne individue ili drutva postoji neto
kao spekulativno znanje o ivotu, proizvodnji ili jeziku
u krajnjem sluaju, biologija, ekonomija i filologija. Sva
kako, ovo j e samo ukazivanje na mogunost koja se rijet
ko ostvari i moda nije u stanju da na nivou empirije pru
i veliko bogatstvo; ali injenica da ta mogunost postoji
kao eventualna distanca, kao prostor za povlaenje dodije
ljen humanistikim naukama u odnosu na ono otkuda do
laze, i injenica da se ta igra moe primijeniti na same
humanistike nauke (uvijek j e moguno o humanistikim
naukama praviti humanistike nauke, o psihologiji psiho
logiju, o sociologiji sociologiju itd.) dovoljno ukazuju na
njihovu neobinu konfiguraciju. U odnosu na biologiju,
ekonomiju, nauke o jeziku humanistikim naukama ne
nedostaje preciznosti ili strogosti; one su vie nauke pod
vostruavanja, u poziciji meta-epistemologije. Moda taj
prefiks nije najbolje izabran: jer se o meta-jeziku govori
jedino ako elimo definisati pravila interpretiranja prvobit
nog jezika. Ovdje humanistike nauke, kad se podvostru-
avaju sa naukama o jeziku, radu i ivotu, kad se na kraj
njem rubu same podvostruavaju, ne tee da uspostave
formalizovani govor; one ovjeka, koga uzimaju za svoj
predmet, posmatraju u njegovoj konanosti, njegovoj rela
tivnosti i perspektivi, tj. u neodreenoj eroziji vremena. U
tom sluaju moda bi bilo bolje govoriti o ana ili hipo-
cpistemologij'; ako ovaj posljednji prefiks oslobodimo sve
ga pejorativnog to moe imati, on bi sigurno najbolje izra
avao stanje stvari: tada bi bilo jasno da neizbrisiv utisak
fluidnog, netanog, nepreciznog koji ostavljaju humanisti
ke nauke predstavlja samo povrinski efekat onoga to
omoguava da ih definiemo u njihovom pozitivitetu.
394
RIJ ECI I STVARI
I I I TRI MODELA
Ve u prvom pristupu moemo rei da j e domen na
uka o ovjeku pokriven trima naukama ili trima episte
molokim regijama, koje su u okviru njih opet izdijeljene
i meusobno izukrtane; te regije su definisane trostrukim
odnosom izmeu humanistikih nauka uopte i biologije,
ekonomije i filologije. Zato moramo prihvatiti miljenje da
se psiholoka regija nalazi tamo gdje se ivo bie, u pro
duetku svojih funkcija, svojih neuro-motornih shema, svo
jih fiziolokih regulacija, ali i razmaka to ih dijeli i ogra
niava, otvara mogunostima predstave; na isti nain soci
oloka regija nala j e svoje mjesto tamo gdje individua
koja radi, proizvodi i troi stie predstavu o drutvu gdje
se odvija ta aktivnost, ili o grupama meu kojima j e ta
aktivnost razdijeljena, o imperativima, sankcijama, rituali
ma, sveanostima i vjerovanjima koji podravaju tu aktiv
nost ili j e formiraju; najzad, u toj oblasti gdje vladaju za
koni i oblici jezika, ali i gdje ostaju na svojoj ivici, dozvo
ljavajui ovjeku da u njima oblikuje svoje predstave, tu
se raa i prouavanje literature, mitova, kao i prouavanje
svih oralnih manifestacija i svih pisanih dokumenata, ukrat
ko, analiza pisanih tragova koje pojedinac ili itava kultura
ostavljaju za sobom. Takva podjela, mada j e samo sumar
na, ipak nije sasvim netana. Ona ipak ostavlja netaknutim
dva sutinska problema: jedan se odnosi na oblik pozitivi-
teta koji j e svojstven humanistikim naukama (koncepti
oko kojih se one organizuju, tip racionalnosti na koji se po
zivaju i pomou koga nastoje da se konstituiu kao znanje);
drugi se odnosi na vezu sa predstavom (i tu paradoksalnu
injenicu da se humanistike nauke obraaju mehanizmima,
oblicima, nesvjesnim procesima, tj. samo spoljanjim gra
nicama svijesti, iako j e njihovo mjesto tamo gdje postoji
predstava).
Poznate su diskusije do kojih je dolo pri odreivanju
specifinog pozitiviteta u okviru domena humanistikih na
uka: treba li upotrijebiti genetiku analizu ili strukturalnu?
objanjavanje ili shvatanje? pribjegavanje niem ili de-
ifrovanje na nivou teksta? Istinu govorei, sve te naune
diskusije nisu nastale i nisu se nastavile tokom istorije
humanistikih nauka zato to su se u ovjeku odnosile na
neki tako kompleksan predmet, ili zato to se za njega nije
mogao pronai odgovarajui pristup, ili zato to j e trebalo
HUMANISTIKE NAUKE
395
naizmjeniDO koristiti vie pravaca. U stvari, te su disku
sije mogle postojati samo ukoliko se pozitivitet humanis
tikih nauka simultano oslanja na transfer triju razliitih
modela. Taj transfer za humanistike nauke nije marginal
ni fenomen (neka vrsta strukture na koju se oslanja, za
okreta na osnovu vanjske inteligibilnosti, potvrde od strane
ve konstituisanih nauka); to nije ni neka ograniena epizo
da njihov istorije (kriza formiranja u epohi u kojoj su
one bile jo tako mlade da nisu bile u stanju da fiksiraju
svoje koncepte ni svoje zakone). U pitanju je, naprotiv, ne
izbrisiva injenica koja j e trajno vezana za njihovo vlastito
mjesto u okviru epistemolokog prostora. Treba, zaista,
razlikovati dvije vrste modela to se upotrebljavaju u hu
manistikim naukama (ostavljajui po strani modele for-
malizacije). S jedne strane postoje i to. jo postoje kon
cepti koji su preneseni zahvaljujui jednom drugom do
menu svijesti i koji, gubei svaku operatornu efikasnost,
igraju samo ulogu slike (organicistike metafore u socio
logiji X I X vijeka, energetske metafore kod anea, geomet
rijske i dinamike metafore kod Levina). Ali ima i konsti-
tuirajuih modela koji za humanistike nauke nisu puke
tehnike formalizacije ili obina sredstva za izmiljanje pro
cesa; oni omoguavaju obrazovanje, cjelina fenomena kao
zbira objekata za jedno moguno znanje; oni obezbjeuju
njihovu vezu u empiriji. Oni igraju ulogu kategorija u
jedinstvenom znanju, humanistikih nauka.
Ti konstituirajui modeli pozajmljeni su od biologije,
ekonomije i nauke o jeziku, ovjek se tek u projekciji bio
logije ispoljava kao bie koje ima funkcije koje prima
stimuluse (fizioloke, ali i socijalne, meuljudske, kultur
ne), odgovara na njih, prilagoavajui se, evoluirajui, pod
vrgavajui se zahtjevima sredine, nastojei da izbjegne ne
ravnoteu, postupajui prema pravilima, posjedujui uslove
postojanja i mogunost pronalaenja prosjenih normi po
deavanja koje mu omoguavaju da vri svoje funkcije. U
projekciji ekonomije, ovjek se ispoljava kao bie koje
ima potrebe i elje, koje trai da ih zadovolji jer ima inte
resa, teei ka profitu, protivei se drugim ljudima, ukrat
ko, on se ispoljava u nesvodljivoj situaciji bia u konfliktu;
on te konflikte eskivira, bjei od njih, ili uspijeva da ih
savlada, da nae rjeenje koje, bar u izvjesnoj mjeri i za
odreeno vrijeme, ublauje njihove kontradikcije; on usta
novljuje kodeks pravila koja su istovremeno i ogranienje
396
RIJ ECI I STVARI
i podstrek za konflikt. Najzad, u projekciji jezika ovjek
lii na bie koje hoe neto da kae; njegovi najsitniji ges-
tovi, sve do njihovog mahinalnog mehanizma i do njihovog
kraha, imaju izvjestan smisao; i sve to on rasporeuje
oko sebe, sve to stvara kao predmete, rituale, navike, go
vor, svi ti tragovi koje on za sobom ostavlja konstituiu
se u koherentnu cjelinu i sistem znakova. Na taj nain, ta
tri para funkcije i norme, konflikta i pravila, znaenja i
sistema, pokrivaju bez ostatka itav domen saznanja o o
vjeku.
Ne treba, meutim, vjerovati da svaki od tih parova
koncepata ostaje lokalizovan na onoj projekcionoj povrini
na kojoj se mogao javiti: funkcija i norma nisu psiholoki
koncepti i samo takvi; konflikt i pravilo nemaju ogranienu
primjenu na samo socioloki domen; znaenje i sistem ne
vrijede samo za fenomene manje-vie vezane za jezik. Svi
se ti koncepti ponavljaju u zajednikom volumenu huma
nistikih nauka, oni vrijede u svakom regionu koje obuhva
ta taj volumen: otuda tekoa pri fiksiranju granica ne sa
mo meu objektima nego i meu metodama svojstvenim
psihologiji, sociologiji, analizi knjievnosti i mitu. Ipak, glo
balno govorei, moe se tvrditi da j e psihologija u sutini
studija o ovjeku u okviru funkcija i normi (funkcija i
normi koje se mogu interpretirati na osnovu konflikata i
znaenja, pravila i sistema); sociologija j e studija o ovjeku
u okviru pravila i konflikata (ali koje moemo interpretira
ti, to stalno i inimo, na osnovu funkcija kao da su u pi
tanju individue organski meusobno povezane, ili na os
novu sistema znaenja kao da se radi o pisanim ili izgo
vorenim tekstovima); najzad, prouavanje knjievnosti i mi
tova zavisi u sutini od analize znaenja i sistema oznaa-
vajueg ali poznato j e da se analiza knjievnosti i mitova
moe ostvariti i u kategorijama funkcionalne koherentno
sti ili konflikta i pravila. Na taj nain, sve humanistike
nauke se izukrtaju i uvijek se mogu interpretirati jedna
pomou druge, granice meu njima se briu, posrednike
i mijeane discipline se mnoe, ak se i njihov vlastiti pred
met razbija. Ali ma kakva da je priroda analize i domen na
koji se ona primjenjuje, postoji jedan formalni kriterij po
kome se razaznaje nivo psihologije, sociologije ili analize
jezika: samo izbor sutinskog modela, kao i poloaj po
monih modela koji omoguavaju da saznamo u kom tre
nutku se psihologizira ili sociologizira u prouavanju
HUMANISTIKE NAUKE
397
literature i mitova, a u kome se trenutku u psihologiji de-
ifruju tekstovi ili vri socioloka analiza. Ta dvostruka
slika koju stiemo na osnovu vie metoda nije nedostatak
metode. Nedostatak se javlja samo u sluaju kad metodi
nisu poredani ili eksplicitno podeeni jedan prema drugo
me. Poznato j e sa kako zadivljujuom preciznou j e vo
eno prouavanje indo-evropskih mitologija koritenjem
sociolokog modela na osnovu analize znaenja i oznau-
jueg. A poznato je, takoe, do kakve sinkretike slabosti je
doveo pokuaj zasnivanja takozvane klinike psihologije.
Bilo da j e osnovano i ukroeno ili da se odvija u kon
fuziji, to ukrtanje konstituirajuih modela objanjava dis
kusije o metodama koje smo maloas pomenuli. One ne
vuku ni svoje porijeklo ni svoje opravdanje iz ponekad
kontradiktorne kompleksnosti koja bi bila ovjekova vlasti
ta osobina, nego iz igre opozicija koja omoguava da se
svaki od tri modela definie prema ostala dva. Suprotstaviti
genezu strukturi znai suprotstaviti funkciju (u njenom
razvoju, u njenim operacijama koje progresivno bivaju raz
novrsne, u njenim adaptacijama steenim i uravnoteenim
u vremenu) sinhronizmu konflikta i pravila, znaenja i sis
tema; suprotstaviti analizu niega onoj koja se odrava
na nivou svog predmeta, znai suprotstaviti konflikt (kao
prvobitnu, arhainu datost, istaknutu od ovjekovih prvih
i najvanijih potreba) funkciji i znaenju; suprotstaviti
razumijevanje objanjenju znai suprotstaviti tehniku koja
omoguava deifrovanje smisla na osnovu sistema koji nosi
znaenje tehnikama koje pruaju mogunost da se neto
sazna o konfliktu i njegovim posljedicama, ili o oblicima i
deformacijama koje moe dobiti i pretrpjeti funkcija sa
odgovarajuim organima. Ali treba ii i dalje. Poznato j e
da se u humanistikim naukama gledite diskontinuiteta
(prag izmeu prirode i kulture, meusobna nesvodljivost
ravnotea ili rjeenja koje j e svako drutvo pronalo, od
sustvo posrednikih oblika, nepostojanje kontinuiteta ni u
prostoru ni u vremenu) suprotstavlja gleditu kontinuiteta.
Postojanje te suprotnosti objanjava se bipolarnim karak
terom modela: analiza u stilu kontinuiteta oslanja se na
permanentnost funkcija (koje pronalazimo od samog po
etka ivota u identinosti koja ukorjenjuje i omoguava
sukcesivne adaptacije), na podlogu znaenja (koja jedna
druga ponavljaju, i stvaraju mreu govora); naprotiv, ana
liza diskontinuiteta nastoji prije svega da istakne internu
398
RIJ ECI I STVARI
koherentnost sistema koji nose znaenje, specifinost gru
pa pravila i odlunost koju dobijaju u odnosu na ono to
treba urediti, izbijanje norme iznad funkcionalnih oscilacija.
Moda bi se itava istorija humanistikih nauka od po
etka X I X vijeka mogla skicirati na osnovu ta tri modela.
Oni su prekrili itavo polje tih nauka, j er ve itav vijek
moemo pratiti vladavinu njihovih privilegija: prije svega,
vladavina biolokog modela (ovjek, njegova, psiha, nje
gova grupa, njegovo drutvo, jezik kojim govori, postoje u
epohi romantizma kao iva bia i zaista ukoliko samo ive;
njihov nain bivanja j e organski, i analiziramo ga u slu
bi funkcije); zatim dolazi vladavina ekonomskog modela
(ovjek i itava njegova aktivnost predstavljaju mjesto
konflikta iji su oni i izraz, manje ili vie manifestan, i rje
enje, manje ili vie uspjelo); najzad kao to Frojd do
lazi poslije Konta i Marksa poinje vladavina filolokog
modela (kad j e u pitanju interpretiranje i otkrivanje skri
venog smisla) i lingvistikog modela (kad j e rije o struktu
riranju i iznoenju na vidjelo sistema koji nosi znaenje).
J ednim snanim zamahom humanistike nauke su pomjere-
ne od vre forme ivih modela ka jednoj formi koja j e
vie ispunjena modelima pozajmljenim od jezika. Ali to
pomjeranje j e bilo praeno jo jednim: onim koje j e po
tisnuto prvi parnjak iz svakog od konstituirajuih parova
(funkciju, konflikt, znaenje) i istaknulo sa toliko vie in
tenziteta vanost drugog (norme, pravila, sistema): Gold-
tajn, Maus, Dimezil predstavljaju taj trenutak kad je, s
malim izuzecima, dolo do preokreta u svakom modelu. Ta
kav preokret ima dvije serije znaajnih posljedica: dok j e
gledite funkcije imalo prednost nad normom (dok se nije
pokuavalo da se, na osnovu norme i aktivnosti koja j e po
stavlja, shvati ispunjenje funkcije), trebalo j e de facto od
vojiti normalna funkcionisanja od onih koja to nisu bila;
tako je priznato postojanje i jedne patoloke psihologije,
pored normalne, kao njena obrnuta slika (otuda vanost
deksonovske sheme o dezintegraciji kod Riboa ili anea);
tako su priznate i patologija drutva (Dirkem) i iracionalne
i kvazimorbidne forme vjerovanja (Levi-Bril, Blondel); isto
tako, dok j e prevladavalo gledite konflikta nad gleditem
pravila, pretpostavljalo se da izvjesni konflikti ne mogu
biti prevazieni, da se pojedinci i drutva izlau opasnosti
da se u njima izgube; najzad, dok je prevladavalo gledite
znaenja nad sistemom, vreno j e razdvajanje znaeeg i
HUMANISTIKE NAUKE
399
beznaajnog, dozvoljavala se mogunost da u izvjesnim o-
menima ovjekova ponaanja u prostoru urustva ima
smisla, a da ga drugdje nema. Na taj nain humanistike
nauke vrile su u svom vlastitom polju sutinsku podjelu,
one su se uvijek rasprostirale izmeu jednog pozitivnog i
jednog negativnog pola, oznaavale su uvijek neki alteritet
(i to na osnovu kontinuiteta koji su analizirale). Naprotiv,
kad je analiza zapoela na bazi norme, pravila i sistema,
svaka cjelina j e dobila svoju vlastitu koherentnost i svoj
validitet; vie nije bilo mogue govoriti o morbidnoj svi
jesti ak ni kad su u pitanju bolesti ili drutva koja j e na
pustila istorija, o primitivnom mentalitetu ak i kad j e ri
je o apsurdnim priama, legendama prividno bez koherent
nosti ili o beznaajnom govoru. Sve moe biti miljeno u
poretku sistema, pravila i norme. U svom pluralizmu
poto su sistemi izolovani, poto pravila obrazuju zatvorene
cjeline, poto i norme istiu svoju autonomiju polje
humanistikih nauka je postalo jedinstveno. Prestalo je
odmah da bude razdijeljeno prema dihotomiji vrijednosti.
I ako pomislimo da je Frojd vie nego iko drugi pribliio
saznanje o ovjeku njegovom filolokom i lingvistikom mo
delu, ali da j e i prvi zapoeo da radikalno brie granicu
izmeu pozitivnog i negativnog (normalnog i patolokog,
razumljivog i neizrecivog, znaajnog i beznaajnog), jasno
j e kako najavljuje prelaz od analize u okviru funkcija,
konflikata i znaenja ka analizi u okviru norme, pravila i
sistema: na taj nain, itavo znanje u okviru koga j e za
padna kultura stvorila izvjesnu sliku o ovjeku okree se
oko Frojdovog djela, a da pri tome ne izlazi iz svog sutin
skog poloaja. I upravo u tome j e kako emo kasnije
vidjeti presudna zasluga psihoanalize.
U svakom sluaju, taj prelazak na gledite norme, pra
vila i sistema pribliava nas problemu koji j e ostao neri
jeen: to je pitanje uloge predstave u humanistikim nauka
ma. Ve j e moglo izgledati sporno da ove zatvorimo (i tako
ih suprotstavimo biologiji, ekonomiji i filologiji) u prostor
predstave; stoga j e trebalo istai da se funkcija moe vriti,
da konflikt moe razviti vlastite posljedice, da znaenje
moe nametnuti svoju inteligibilnost a da se ne proe kroz
fazu eksplicitne svijesti. Zar, stoga, sada ne treba priznati
da svojstvo norme u odnosu na funkciju koju odreuje,
pravila u odnosu prema konfliktu kojim upravlja, sistema
u odnosu na znaenje koje ini mogunim, lei u injenici
400
RIJ ECI I STVARI
da uopte ne pripadaju svijesti? I zar ne treba uz ve izo-
Iovana dva istorijska gradijenta dodati i treega, i rei da
od X I X vijeka humanistike nauke nisu prestale da se pri-
bliuju podruju nesvjesnog, gdje se instanca predstave na
lazi u neizvjesnosti? U stvari, predstava nije svijest i ni
ta ne dokazuje da to objelodanjivanje elemenata ili orga
nizacija koje nikad nisu date kao takve omoguava da hu
manistike nauke izbjegnu predstavu. Stvarna uloga kon
cepta znaenja jeste da pokae kako neto kao jezik, ak i
kad nije u pitanju eksplicitni govor, moe uglavnom biti
dat predstavi; uloga komplementarnog koncepta sistema
jeste da pokae kako znaenje nije nikad prvo i nikad sebi
savremeno, nego uvijek drugo i kao izvedeno u odnosu na
sistem to mu prethodi, sistem koji ini njegovo pozitivno
porijeklo i koji se izdaje postepeno i u fragmentima kroz to
porijeklo; u odnosu na svijest o znaenju, sistem j e uvijek
nesvjestan, zato to j e on i nastao prije svijesti i zato to
se ona u njemu i nalazi i na osnovu nje i djeluje; drugim
rijeima, par znaenje-sistem jeste ono to osigurava i re-
prezentativnost jezika (kao teksta ili strukture koju anali
ziraju filologija i lingvistika) i blisko prisustvo, koje odlae
iskon (prisustvo kakvo j e ispoljeno kao nain ovjekova
bivanja u analitici konanosti). Na isti nain i pojam kon
flikta pokazuje kako potreba, elja i interes, .ak i ako
nisu dati svijesti koja ih doivljava, mogu dobiti oblik u
okviru predstave; a uloga koncepta suprotnog od pravila
jeste da pokae kako su estina konflikta, na izgled divlja
insistentnost potrebe, i beskraj elje u stvari ve organi-
zovani nemiljenim, koje ne samo da im propisuje pravila
nego ih i ini mogunim na osnovu pravila, Par konflikt-
-pravilo osigurava reprezentativnost potrebe (one potrebe
koju ekonomija prouava kao objektivni proces rada i pro
izvodnje) i reprezentativnost tog nemiljenog, koje otkriva
analitika konanosti. Najzad, koncept funkcije ima ulogu
da pokae kako strukture ivota mogu dati priliku za pred
stavu (ak i ako nisu svjesne) a koncept norme kako
funkcija sama sebi daje mogunost vlastitog postojanja i
kako ih ograniava svojim vrenjem.
Tako shvatamo zato te velike kategorije mogu orga-
nizovati itavo polje humanistikih nauka: to j e mogue jer
one dre u posjedstvu to polje, dre ga na odstojanju, ali
istovremeno povezuju i empirijske pozitivitete ivota, rada
i jezika (od kojih se ovjek istorijski odvojio kao figura
HUMANISTIKE NAUKE
401
jednog mogueg znanja) sa oblicima konanosti koji ka-
rakteriu ovjekov nain bivanja (onakav kakav se konsti-
tuisao onog dana kad j e predstava prestala da definie
opti prostor saznanja). Te kategorije nisu samo obini
empirijski koncepti jedne dosta velike optosti; one su
upravo ono na osnovu ega se ovjek moe ponuditi jed
nom moguem znanju; one se kreu itavim poljem mo
gunosti i artikuliu ga veoma snano na obje dimenzije
kojim ga ograniavaju.
Ali to nije sve: one omoguavaju disocijaciju karak
teristinu za svako savremeno znanje o ovjeku, izmeu
svijesti i predstave. One definiu nain na koji empirija
moe biti predstavljena, ali na nain koji nije poznat svi
jesti (funkcija, konflikt, znaenje sve su to naini na
koje ivot, potreba, jezik bivaju podvostrueni u predstavi,
ali na nain koji savreno moe biti nesvjestan); s druge
strane, one definiu nain na koji konanost moe biti
predstavljena na pozitivan i empirijski nain, ali koji nije
providan za naivnu svijest (ni norma, ni pravilo, ni sistem
nisu dati svakodnevnom iskustvu: oni ga presijecaju, daju
priliku za parcijalne svijesti, ali ne mogu u cijelosti biti'
osvijetljeni bez pomoi refleksivnog znanja). Tako huma
nistike nauke govore samo u elementu reprezentativnog,
ali prema dimenziji svjesnog i nesvjesnog, utoliko vie to
te nauke pokuavaju da iznesu na vidjelo sisteme, pra
vila i norme. Sve se odvija kao da dihotomija izmeu nor
malnog i patolokog tei da nestane u korist bipolarnosti
svijesti i nesvjesnog.
Stoga ne treba zaboraviti da sve upeatljivija vanost
nesvjesnog ne kompromituje ni u emu primat predstave.
Taj primat, meutim, pokree jedan vaan problem. Sada
kad empirijska znanja, kao i znanja o ivotu, radu i jeziku,
izmiu svakom zakonu, sada kad se nain ovjekova bivanja
nastoji definisati izvan njegovog polja, ta j e predstava ako
ne fenomen empirijskog reda koji se deava u ovjeku i
koji bi mogao biti kao takav i analiziran. Ali predstava
nije samo puki predmet za humanistike nauke; ona je,
kao to smo to ve vidjeli, samo polje humanistikih na
uka, i to u itavoj njegovoj duini; ona j e opti pijedestal
takve forme znanja, ono na osnovu ega j e ona moguna.
Otuda proizilaze dvije posljedice. J edna ima istorijski ka
rakter: to j e injenica da humanistike nauke, za razliku od
empirijskih, od poetka X I X vijeka, i za razliku od mo-
26
402
RIJ ECI I STVARI
eme misli, nisu mogle zaobii primat predstave; kao i i
tavo klasicistiko znanje, one se nalaze u samoj predstavi,
one nisu njihove nasljednice ili njihovi nastavljai, jer je
itava konfiguracija znanja modifikovana i one su nastale
samo utoliko to se pojavilo, zajedno sa ovjekom, bie koje
je ranije postojalo u polju epistem. Ipak, moguno j e shva
titi zato se, svaki put kad se sluimo humanistikim nau
kama da bismo filozofirali, kad se vraamo u prostor mi
sli onog to smo mogli saznati i tamo gdje je ovjek do
veden u pitanje, imitira filozofija X V I I I vijeka u kojoj o
vjek ipak nije imao svoje mjesto; to je stoga to, proiru
jui izvan njegovih granica domen ovjekova znanja, pro
irujemo preko tih granica i domen vlasti predstave, i tako
iznova stvaramo filozofiju klasicistikog tipa. Druga poslje
dica se ogleda u injenici da se humanistike nauke, treti
rajui ono to j e predstava (u svjesnom ili nesvjesnoni ob
liku), nalaze u situaciji da same uslove svoje mogunosti
tretiraju kao svoj predmet. Njih, dakle, uvijek oivljava ne
ka vrsta transcendentalne mobilnosti. One ne prestaju da
prema sebi vre kritiko obnavljanje. One se kreu od ono
ga to j e dato predstavi ka onome to predstavu ini mo
gunom, ali to j e jo uvijek predstava. Na taj nain huma
nistike nauke tee manje da se generalizuju ili da se pre
ciziraju, kako to ine ostale nauke, nego to su usmjerene
ka neprestanom demistificiranju: tj. prelasku od neposred
ne i nekontrolisane evidentnoti ka manje providnim ali
fundamentalnijim oblicima. Taj kvazitranscendentalni put
uvijek uzima oblike otkrivanja. One se uvijek otkrivanjem
mogu generalizovati ili osposobiti da misle individualne fe
nomene. Na horizontu svake humanistike nauke postoji
projekat da se ovjekova svijest svede na svoje realne us
love, da se restituie na sadraje i oblike iz kojih j e na
stala i koji se u njoj kriju; stoga i problem nesvjesnog
njegova mogunost, status, nain postojanja i naini nje
gova saznanja i objelodanjivanja nije problem koji je u
samim humanistikim naukama i s kojim se one susreu
sluajno u svojim postupcima; to je problem koji se pro
tee du itavog njihovog postojanja. Za sve humanistike
nauke karakteristino j e jedno transcendentalno uzdizanje
koje se vraa u otkrivanje ne-svjesnog.
Moda bismo u ovome mogli nai sredstvo da poblie
odredimo ono to je kod njih bitno. Prije svega, jasno je
da ono to manifestuje sutinu humanistikih nauka nije
HUMANISTIKE NAUKE
403
taj privilegovani i neobino zamreni predmet kakav je
ovjek. I to iz prostog razloga to ih ovjek niti konstituie
niti im prua specifini domen; za njih stvara mjesto, in-
staurie ih i tako im omoguava da samog ovjeka konsti
tuie kao svoj predmet upravo opti raspored epistem. Sto
ga moemo rei da humanistike nauke postoje ne svuda
gdje j e u pitanju ovjek, nego svuda gdje se u dimenzija
ma svojstvenim nesvjesnom analiziraju norme, pravila i
znaajne cjeline koje svijesti otkrivaju uslove njihovih ob
lika i njihovih sadraja. Govoriti o naukama o ovjeku
znai praviti najobiniju zloupotrebu jezika. Na taj nain
moemo ocijeniti u kolikoj su mjeri uzaludne i beskorisne
sve diskusije koje nastoje da utvrde da li takva saznanja
mogu stvarno biti nazvana naunim i kakvim okolnostima bi
trebalo da se potine pa da to postanu. Nauke o ovjeku
sastavni su dio modeme epistem, kao to su to i hernija
ili medicina ili neka druga nauka; ili kao to su gramatika
i istorija prirode bile dio klasicistike epistem. Ali rei
da one ulaze u sastav epistemolokog polja, znai samo da
one tu uvruju korijen svog pozitiviteta, da tu nalaze
svoje uslove postojanja, da nisu samo puke iluzije, pseudo-
naune iluzije, motivisane jedino na nivou shvatanja, inte
resa ili vjerovanja, da one nisu ono to neki nazivaju bi
zarnim imenom ideologije. Ali to ipak ne znai da su one
i nauke.
Ako j e tano da svaka nauka, ma kakva ona bila, kad
se ispituje na arheolokom nivou i kad se nastoji raistiti
tlo njenog pozitiviteta,. uvijek qtkriva onu epistemoloku
konfiguraciju koja ju j e uinila mogunom, svaka episte
moloka konfiguracija, naprotiv, ako j oj se i moe pripi
sati pozitivitet, moe savreno da ne bude uopte nauka;
ona se time, dodue, ne svodi na obinu podvalu. Tu treba
napraviti distinkciju izmeu tri stvari: postoje teme sa
naunim pretenzijama koje moemo sresti na nivou obi
nog mnijenja i koje nisu (i l i nisu vie) u okviru epistemo
loke mree jedne kulture: od X VI I vijeka, na primjer, pri
rodna magija j e prestala da pripada zapadnoj epistem, ali
se dugo odrala u mehanizmu vjerovanja i efektivnih valo
rizacija. Postoje zatim i epistemoloke, figure i j i izgled,
poloaj i funkcionisanje mogu biti vraeni u prvobitni po
zitivitet na osnovu arheoloke analize; a zatim mogu da
se ponaaju prema dvjema razliitim organizacijama: jed
ne pokazuju osobine objektiviteta i sistematinosti koje
26*
404
RIJ ECI I STVARI
omoguavaju da budu definisane kao nauke, a druge ne od
govaraju tim kriterijima, to jest, njihov oblik koherentnosti
i njihov odnos prema objektu determinisani su jedino nji
hovim pozitivitetom. Ove ne posjeduju uzalud formalne
kriterije naunog saznanja, one ipak pripadaju pozitivnom
domenu saznanja. Stoga bi bilo isto tako nepravedno i uza
ludno analizirati ih kao fenomene mnijenja kao i konfronti
rati ih, pomou istorije ili kritike, sa isto naunim forma
cijama. Bilo bi, takoe, apsurdno tretirati kao kombinaci
ju u kojoj su izmijeani prema nejednakim razmjerama
iracionalni elementi sa drugima koji to nisu., Njih treba
situirati na nivo pozitiviteta, koji ih ini moguim i nuno
determinie njihov oblik. Arheologija u odnosu na njih ima
dva zadatka: odreivanje naina na koji su one raspore
ene u epistem, gdje su uvrstile svoj korijen, i pokaziva
nje u emu j e njihova konfiguracija radikalno razliita od
konfiguracije nauka u pravom smislu te rijei. Ta njima
svojstvena konfiguracija ne moe biti tretirana kao nega
tivni fenomen: to nije prisustvo prepreke, niti j.e neko
unutranje odsustvo zbog kojih ne mogu prei prag nau
nih oblika. One, uz nauke i na istom arheolokom nivou, u
svojim vlastitim figurama sadre i druge konfiguracije
znanja.
Takve konfiguracije smo sreli u optoj gramatici i u
klasicistikoj teoriji o vrijednosti; one su imale istu pod
logu pozitiviteta kao i kartezijanska matematika, ali one
nisu bile nauke bar ne za njihove savremenike. To j e slu
aj i sa onim to se danas zove humanistikim naukama;
one pri arheolokoj analizi ocrtavaju savreno pozitivne
konfiguracije; ali im odredimo te konfiguracije i nain
na koji su rasporeene u modernoj epistem, shvatamo
zato ne mogu biti nauke: njih ini mogunim izvjesna
situacija bliskosti u odnosu na biologiju, ekonomiju ili fi
lologiju (i l i lingvistiku); ali one postoje samo utoliko to
su locirane, tu, pored njih, ili ispod njih, u prostoru koji je
nastao njihovom projekcijom. One sa naukama odravaju
odnose koji su, meutim, u sutini drukiji od odnosa iz
meu dviju bliskih i srodnih nauka: taj odnos pretpostav
lja transfer vanjskih modela u domen nesvjesnog i svijesti,
a impuls kritike refleksije prenosi prema mjestu sa kog
dolaze ti modeli. Stoga j e nepotrebno isticati da su huma
nistike nauke lane nauke, one uopte nisu nauke; kon
figuracija koja definie njihov pozitivitet i ukorjenjuje ih u
HUMANISTIKE NAUKE
405
modernu epistem liava ih svake mogunosti definisanja
kao nauka; a ako se upitamo zato su one uzele za sebe taj
naziv, onda moemo samo rei da on pripada arheolokoj
definiciji njihovog poloaja, to jest transfera modela po
zajmljenih od nauka. Prema tome, ni nesvodljivost ovjeka,
to se smatra njegovom neospornom transcendencijom, ni
njegova odve velika kompleksnost, ne smetaju da on po
stane predmet nauke. Zapadna kultura j e pod imenom
ovjeka konstituisala bie koje iz istih razloga mora biti
pozitivni domen znanja i ne moe- biti predmet nauke.
I V I STORI J A
Govorili smo o humanistikim naukama; govorili smo
i o velikim regionima koji razgraniavaju psihologiju, so
ciologiju, analizu literature i mitologija. Ali nismo govorili
0 Istoriji, iako j e ona prva i kao majka svih nauka o o
vjeku, iako j e ona stara koliko, moda, i ovjekovo pame
nje. Moda smo j e stoga dosad i preutkivali. Moda za nju
1 nema mjesta meu humanistikim naukama ili pored
njih: vjerovatno j e da ona s njima odrava itav jedan ne
obian, neodreen, neizbrisiv ali i mnogo dublji odnos nego
to je to odnos bliskosti u zajednikom prostoru.
Tano j e da j e istorija postojala i prije konstituisanja
humanistikih nauka; jo iz dubine grkog vijeka ona je
izvrila izvjestan broj velikih poteza u zapadnoj kulturi:
memoari, mitovi, prenoenje Rijeci i Primjera, uvar tra
dicije, kritika svijest sadanjosti, odgonetanje sudbine o
vjeanstva, anticipacija budunosti ili obeanje povratka.
Takvu istoriju to j e bar definie u optim crtama na
suprot naoj karakterisala j e injenica da j e ovjek
podeavajui ovjekovo vrijeme sa trajanjem svijeta (u
nekoj vrsti velike hronologije kozmosa kao kod stoika) ili,
obrnuto, proirujui do najsitnijih parcela prirode princip
i kretanje ovjekove usmjerenosti (neto poput hrianskog
Provienja) shvatao veliku jedinstvenu i ujednaenu is
toriju u svakoj njenoj taki, koja bi u-isto skretanje, pad
ili uspon odvukla sve ljude i sve stvari, ivotinje i svako
ivo bie, kao i najspokojnije lice same zemlje. Meutim,
to jedinstvo j e razbijeno poetkom X I X vijeka u velikom
prelomu zapadne epistem: tada je, naime, otkrivena isto-
rinost prirode; ta vie, za svaki tip ivog bia definisane
406
RIJ ECI I STVARI
su forme podeavanja sa okolinom, to j e kasnije omoguilo
definisanje evolucije istorinosti. Uz to j e dokazano da tako
strogo ljudske aktivnosti kao to su rad ili jezik sadre
u sebi istorinost koja ne moe nai za sebe mjesto u ve
likoj prii zajednikoj stvarima i ljudima. Proizvodnja ima
svoje naine razvitka, kapital svoje zakone akumulacije, ci
jene svoje norme oscilacije i promjena koje se ne mogu
svesti ni na prirodne zakone niti se pripisati optem kre
tanju ovjeanstva; isto tako, ni jezik se migracijama, tr
govinom ili ratovima ne modifikuje u tolikoj mjeri prema
onome to se deava sa ovjekom ili sa onim to on moe
izmisliti, koliko se mijenja pod pritiskom izvjesnih uslov-
nosti koje su svojstvene fonetikim i gramatikim oblicima
od kojih j e jezik konstituisan. A ako se ak moglo i rei da
se jezici raaju, ive, gube svoju mo starei i da najzad
umiru, ta metafora biolokog karaktera nije napravljena da
bismo pomou nje razrijeili istoriju jezika u vremenu
koje j e vrijeme ivota, nego upravo zato da bismo istakli
kako i jezici imaju svoje interne zakone funkcionisanja i
kako se njihova hronologija razvija prema vremenu koje
zavisi od njihove posebne koherentnosti.
Ljudi su obino skloni da misle da j e X I X vijek,
uglavnom iz politikih i socijalnih razloga, posvetio veu
panju ljudskoj istoriji, da j e naputena ideja poretka ili
kontinuiranog plana vremena, kao i ideja neprekinutog kon
tinuiteta, i da je, u elji da prikae vlastiti uspon, buro
azija u kalendaru svojih pobjeda susrela istorijsku dubinu
institucija, teinu navika i vjerovanja, estinu borbi, naiz-
mjeninost uspjeha i padova. Tako se pretpostavlja da je
istorinost, otkrivena kod ovjeka, bila prenesena i na pred
mete koje j e on proizveo, na jezik kojim je govorio, pa i
na sam ivot. Prouavanje ekonomije, istorije knjievnosti
i gramatike, jednom rijeju evolucija ivog bia bila bi
samo posljedica irenja istorinosti otkrivene najprije kod
ovjeka na sve domene saznanja. Ali, u stvari, desilo se pot
puno obrnuto. Stvari su, prije svega, dobile vlastitu isto
rinost koja ih j e oslobodila onog kontinuiranog prostora
kojj im j e nametala ista hronologija koju j e potovao i
ovjek. Na taj nain, ovjeka j e napustilo ono to j e kon-
stituisalo najoiglednije sadraje njegove istorije; priroda
mu vie ne govori o stvaranju ili kraju svijeta, o zavisno
sti ili njegovom skoranjem suenju; ona mu govori samo
o jednom prirodnom vremenu; njena bogatstva mu vie ne
HUMANISTIKE NAUKE
407
kazuju starost ili bliski povratak zlatnog doba; ona mu sa
mo govore o uslovima proizvodnje koji se mijenjaju u I s
toriji; jezik vie ne uva obiljeja prije Vavilona ili prvih
krikova koji su odjekivali u umi; on j e naoruan vlastitom
mreom filijacija. Ljudsko bie nema vie istorije: bolje
reeno, poto govori, radi i ivi, ono je, u samoj sutini,
obuhvaeno istorijom, koja mu nije ni potinjena ni ho
mogena. Fragmentiranjem prostora u kome se kontinuirano
irilo klasicistiko znanje, obuhvaanje svakog domena nje
govim vlastitim trajanjem, ovjek koji se javlja poetkom
X I X vijeka j e dezistoriziran.
A imaginarne vrijednosti koje j e tada dobila prolost,
itava lirska buka koja je u to doba obavijala svijest o is
toriji, itava radoznalost za dokumente i tragove koje j e
vrijeme ostavilo za sobom sve to ispoljava golu inje
nicu da se ovjek naao prazan pred istorijom, ali da je
ve i ranije nastojao da u samom sebi i meu stvarima koje
su mu jo mogle odraavati njihov lik (ostale su se uutale
i zatvorile u same sebe) pronae istorinost za koju j e u
sutini bio vezan. Ali ta istorinost j e sasvim dvosmislena.
Poto ovjek ostaje otvoren za pozitivno znanje samo uto
liko to govori, radi i ivi, da li e njegova istorija biti
neto drugo osim nerazmrsivi vor razliitih vremena koja
su njemu strana i koja su meusobno heterogena? Da li e
istorija ovjeka biti vie nego neka vrsta moduliranja koje
je zajedniko i promjenama u nainu ivota (klima, plod
nost tla, naini obrade, koritenje bogatstva), i promjena
ma u ekonomiji (pa, prema tome, i u drutvu i institucija
ma) i sukcesiji oblika i upotrebe jezika? Ali tada ovjek
sam nije istorian: vrijeme mu dolazi iz drugog pravca, a
ne iz samog njega, on se konstituie kao subjekat I storije
tek zbrajanjem istorije bia, istorije stvari, istorije rijei.
On j e podreen pukim dogaajima. Ali odmah se taj odnos
obine pasivnosti izokree: jer ono to govori, to radi i
troi, to ivi ljudskim ivotom, to j e sm ovjek; u tom
smislu on ima pravo na trajanje isto tako pozitivno kao to
j e trajanje bia i stvari, i to ne manje autonomno a
moda i jo sutinskije: jer istorinost svojstvena ovjeku
i duboko zapisana u njegovom biu omoguava mu da se
adaptira kao i svako drugo ivo bie i da evoluira (ali za
hvaljujui oruima, tehnikama, organizacijama koji ne pri
padaju nikakvom drugom ivom stvoru), omoguava mu
da izmisli oblike proizvodnje, da stabilizuje, produi ili
408
RIJ ECI I STVARI
skrati validitet ekonomskih zakona svijeu koju o njima
ima i institucijama koje na osnovu njih ureuje, omogu
ava mu, najzad, da na jezik izvri neku vrstu unutranje
presije koja se prenosi na svaku izgovorenu rije i da
ga stalno i neosjetno usmjerava ka samom njemu u bilo
kom trenutku vremena. Na taj nain, iza istorije pozitivi
teta nastaje jo radikalnija istorija samog ovjeka. To
j e istorija koja sada zaokuplja samo ovjekovo bie, jer
ono shvata ne samo da j e oko njega svuda I storija, nego
da j e i ono samo sa svojom vlastitom istorinou ono
ime j e zacrtana istorija ljudskog ivota, istorija ekono
mije, istorija jezika. Tako bi se moglo rei da veoma du
boko u ovjeku postoji njegova vlastita istorinost, koja je,
u odnosu na samu sebe, njena vlastita istorija, ali isto tako
i radikalna disperzija na kojoj su zasnovane sve ostale is
torije. X I X vijek j e upravo traio tu primarnu eroziju u
svojoj tenji da sve istorizira, da o svemu pie optu isto-
riju, da se stalno vraa u vremenu i da najstabilnije stvari
situira u slobodni vremenski prostor. I ovdje svakako treba
revidirati nain na koji se po tradiciji pie istorija I stori
je: obino se kae da j e sa X I X vijekom prestala puka hro-
nika dogaaja, prosto memoriranje prolosti naseljene sa
mo pojedincima i dogaajima, i da je zapoelo traenje op-
tih zakona trajanja. U stvari, nijedna istorija nije bila
vie eksplikativna, vie preokupirana optim zakonima i
konstantama no istorija klasicistike epohe, kada j e ovjek
sa svijetom inio jedinstvenu istorijsku cjelinu. Od X I X
vijeka na svjetlost dana izbija ist oblik ljudske istorinosti
to jest injenica da j e ovjek kao takav izloen dogaaju.
Otuda i tenja da se pronau ili zakoni za taj isti oblik
(u penglerovoj fi l ozofi j i ), ili da se taj oblik definie na
osnovu injenice da ovjek ivi, radi, govori i misli: te in
terpretacije ovjeka kao ive vrste ili na osnovu zakona
ekonomije ili na bazi kulturnih cjelina jesu interpretacije
Istorije.
U svakom sluaju poloaj I storije u epistemolokom
prostoru ima ogroman znaaj za odreivanje njenog odno
sa prema humanistikim naukama. Poto istorijski ovjek
jeste ovjek koji ivi, radi i govori, svaki sadraj Istorije,
ma kakav bio, zavisi od psihologije, sociologije ili od nauka
o jeziku. Ali i obrnuto, poto j e ljudsko bie postalo skroz
istorijsko, nikakav sadraj koji analiziraju humanistike
nauke ne moe ostati stabilan u samom sebi niti izbjei
HUMANISTIKE NAUKE
409
kretanje Istorije. I to iz dva razloga: zato to psihologija,
sociologija i filozofija, ak i kad ih primjenjujemo na pred
mete to jest ljude koji su im savremeni, tee samo
sinhronijskim presjecima u okviru istorinosti koja ih kon-
stituie i proima; i zato to su oblici koje su humanistike
nauke postepeno dobile kao i predmeti koje one biraju i
metodi koje na njih primjenjuju, dati u I storiji; ona ih
stalno nosi i modifikuje po svom nahoenju. Zatim I sto
rija stalno nastoji da prevazie svoj vlastiti istorijski ko
rijen, i to se vie trudi da na taj nain dosegne istorijsku
relativnost svog porijekla i svojih opredjeljenja kao sferu
svoje univerzalnosti, utoliko jasnije nosi obiljeje svog is-
torijskog roenja i utoliko se jasnije kroza nju ispoljava
istorija, iji j e ona sastavni dio (i o tome pengler i svi
filozofi istorije pruaju svjedoanstvo); obrnuto, to bolje
prihvata svoju relativnost, to se dublje ukljuuje u kreta
nje koje j oj j e zajedniko sa onim to pria i utoliko vie
tei ogranienom obliku prie, a tada se sav pozitivni sa
draj koji se ispoljava kroz humanistike nauke razbija.
Istorija, prema tome, za humanistike nauke formira
istovremeno i privilegovano i opasno mjesto susreta. Sva
koj nauci o ovjeku ona daje pozadinu koja je ustanovljuje,
fiksira joj tlo i neku vrstu zaviaja: ona determinie kul
turno podruje hronoloku epizodu, geografski segment
u kome se tom znanju moe priznati njegova validnost;
ali ona ih i omeava granicom koja ih opkoljuje i od sa
mog poetka rui njihovu pretenziju da vrijede u domenu
univerzalnosti. Ona na taj nain otkriva da, ako j e ovjek
ak i prije nego to j e to znao uvijek bio podloan
odreenjima koja se ispoljavaju kroz psihologiju, sociologi
ju i analizu jezika, on nije iz tog razloga i bezvremeni pred
met znanja koje bar na nivou svojih prava, ostaje bez
odreenog doba. ak i kad humanistike nauke izbjegavaju
svako pozivanje na istoriju, one (a pri tome moemo meu
njih svrstati i istoriju) samo dovode u vezu dvije kulturne
epizode (onu na kojoj se primjenjuju kao na svoj predmet
i onu u kojoj se ukorjenjuju njihov nain bivanja, njihovi
metodi i njihovi koncepti); a kad se primjenjuju na svoju
vlastitu sinhroniju, one tada tu epizodu iz koje su proizile
vraaju samoj sebi. Na taj nain ovjek se nikad ne po
javljuje u svom pozitivitetu a da odmah ne bude ograni
en bezgraninou Istorije.
410
RIJ ECI I STVARI
Vidimo kako se i ovdje konstituie pokret analogan
onome koji j e iznutra oivio itav domen nauka o ovje
ku: kao to smo u prethodnoj analizi vidjeli, taj pokret
stalno j e upuivao pozitivitet koji je odreivao ovjekovo
bie na konanost koja ispoljava svoj vlastiti pozitivitet;
tako da su i nauke bile obuhvaene tom velikom oscilaci
jom, ali su j e one preuzimale u obliku vlastitog pozitivite
ta, nastojei da stalno idu od svjesnog ka nesvjesnom. Me
utim, sa I storijom zapoinje slina oscilacija; ovaj put,
ipak, ona se ne odvija izmeu ovjekovog pozitiviteta (o
vjeka uzetog kao predmet i empirijski ispoljenog kroz rad,
ivot i jezik) i radikalnih granica njegovog bia; ona se
odvija izmeu vremenskih granica koje definiu posebne
oblike rada, ivota i jezika, s jedne strane, i istorijskog
pozitiviteta subjekta koji pomou svijesti nalazi put do
rada, ivota i jezika, s druge strane. I ovdje su subjekat i
objekat povezani recipronim dovoenjem u pitanje; ali
dok se ranije to dovoenje u pitanje odvijalo u okviru sa
mog pozitivnog saznanja i progresivnim otkrivanjem ne
svjesnog pomou svijesti, sada se ono odvija na vanjskim
rubovima objekta i subjekta; ono oznaava eroziju koja
prijeti i jednom i drugom, disperziju koja ih meusobno
udaljuje, otkidajui ih od tihog, ukorijenjenog i definitiv
nog pozitiviteta. Otkrivajui nesvjesno kao svoj objekat su
tinske prirode, humanistike nauke pokazivale su kako
uvijek ostaje mogunost da se u onome to j e ve miljeno
misli na otvoren nain; otkrivajui zakon vremena kao
vanjsku granicu humanistikih nauka, I storija pokazuje da
sve to j e miljeno treba da bude miljeno opet u jednoj
misli koja se jo nije rodila. Ali, moda su tu u pitanju dva
lica one konanosti koja otkriva da je sama sebi osnova i
koja j e u X I X vijeku izbacila na povrinu figuru ovjeka:
a konanost bez beskraja j e konanost koja se nikad nije
zavrila, koja j e uvijek u zaostatku prema samoj sebi, kojoj
jo neto preostaje da misli u trenutku kad upravo misli,
kojoj uvijek ostaje vremena da bi ponovo mislila ono to
je ve jednom mislila.
U modernoj misli istoricizam i analitika konanosti
suoeni su licem u lice. Istoricizam j e nain isticanja stal
nog kritikog odnosa izmeu I storije i humanistikih na
uka. Ali on taj odnos uspostavlja samo na nivou pozitivi
teta: pozitivno saznanje ovjeka ogranieno j e istorijskim
pozitivitetom subjekta koji saznaje, tako da j e trenutak
HUMANISTIKE NAUKE
411
konanosti razbijen u mehanizmu relativiteta kome nije
mogue izmai i koji sam vrijedi kao apsolut. Biti kona
an znailo bi jednostavno biti zahvaen zakonima per
spektive, koja u isti mah omoguava izvjestan kontakt
tipa percepcije ili razumijevanja i onemoguava da on
ikad postane univerzalno i definitivno razabiranje. Svako
saznanje ukorijenjeno j e u ivotu, drutvu ili jeziku koji
imaju svoju istoriju. I u toj istoj istoriji saznanje nalazi o
naj elemenat koji mu omoguava da komunicira sa drugim
oblicima ivota, drugim tipovima drutva, drugim znae
njima: stoga istoricizam uvijek implicira izvjesnu filozo
fi j u ili bar izvjesnu metodologiju ivog razumijevanja (u
elementu Lebenswelt), meuljudske komunikacije (na bazi
socijalnih organizacija) i hermeneutike (kao kontakt sa
smislom koji j e istovremeno i drugorazredan i primaran,
to jest skriven ali i mnogo dublji). Na taj nain, razliiti
pozitiviteti koje j e I storija stvorila i ostavila u sebi mogu
stupiti u meusobni kontakt, skoncentrisati se oko nekog
naina saznanja i osloboditi sadraje koji u njima drije
maju; tada se ne javljaju granice sa svom strogou koja
se ne smije prekoraiti, nego parcijalni totaliteti, koji su
stvarno ogranieni, totaliteti ije se granice do izvjesne
mjere mogu pomjeriti, ali koji se nikad nee protezati do
definitivne analize niti e se uzdignuti do apsolutnog tota
liteta. Zato analiza konanosti ne prestaje da potrauje od
istoricizma onaj dio koji je on zanemario: njen j e cilj da,
iz same osnove svakog pozitiviteta i jo prije njega, ista
kne konanost koja ih ini moguim; tamo'gdje j e istori
cizam traio mogunost i opravdanje konkretnih odnosa
izmeu ogranienih totaliteta, iji j e nain ivota unapri
jed dat samim ivotom, ili socijalnim oblicima ili znae
njima jezika, analitika konanosti tei da ispita odnos iz
meu ljudskog bia i bia koje, oznaavajui konanost,
ini moguim pozitivitete u njihovom konkretnom nainu
bivanja.
V PSI HOANALI ZA, ETNOLOGIJ A
Psihoanaliza i etnologija u naem znanju zauzimaju
privilegovano mjesto. Ali ne zato to su, bolje nego druge
humanistike nauke, utvrdile njihov pozitivitet i najzad
ispunile stari projekat da budu stvarno naune; nego zbog
412
RIJ ECI I STVARI
toga to na ivicama svih saznanja o ovjeku, one formi
raju jedan neiscrpan trezor iskustava i koncepata, ali, prije
svega, princip uznemirenosti, dovoenja u pitanje, kritike
i osporavanja onoga to j e moglo izgledati inae usvoje
nim. Meutim, za to postoje i razlozi koji su u vezi sa
predmetom koje one uzimaju u svom pojedinanom pri
stupu, ali koji su u vezi i sa poloajem to ga zauzimaju
i funkcijom koju vre u optem prostoru epistem.
Psihoanaliza se, zaista, nalazi najblie onoj kritikoj
funkciji za koju smo vidjeli da j e inherentna svakoj hu
manistikoj nauci. Postavljajui sebi zadatak da kroz svi
jest omogui govor nesvjesnog, psihoanaliza se kree u
pravcu one sutinske regije gdje se odravaju odnosi pred
stave i konanosti. Dok sve humanistike nauke idu ka ne
svjesnom, okreui mu lea i oekujui da se ono otkrije
uporedo sa napredovanjem analize svijesti, psihoanaliza
se direktno usmjerava prema nesvjesnom, sasvim neustra
ivo ne prema onome to treba da se postepeno objasni
u progresivnom osvjetljavanju implicitno datog, nego pre
ma onome to je tu i to se skriva, to postoji sa nijemom
vrstinom stvari, teksta zatvorenog u samog sebe, ili kao
bijela praznina u vidljivom tekstu i to se tako opire sva
kom pristupu. Nema sumnje da j e Frojdov postupak uao
u sastav interpretacije smisla i dinamike opiranja i nepri-
stupanosti; slijedei isti put kao i humanistike nauke,
ali sa pogledom okrenutim u suprotnom pravcu, psiho
analiza stremi ka onom momentu po definiciji nepri
stupanom svakom teorijskom saznanju ovjeka, svakom
kontinuiranom kontaktu na bazi znaenja, konflikta ili
funkcije kada se sadraji svijesti artikuliu ili ostaju
bez rijei pred ovjekovom konanou. To znai da, za
razliku od humanistikih nauka, koje na putu ka nesvje
snom ostaju uvijek u prostoru reprezentativnog, psihoana
liza ide naprijed da bi prekoraila predstavu, da bi j e pri
krila i tko istaknula konflikte ispunjen pravilima, tamo
gdje bi se oekivala funkcija ispunjena vlastitim normama,
i znaenja koja ulaze u sastav sistema kao i golu injenicu
da tu postoji sistem (dakle znaenje), pravilo (dakle su
protstavljanje), norma (dakle funkcija). U tom predjelu
gdje j e predstava u neizvjesnosti, na svojoj samoj ivici,
otvorena na neki nain prema zatvorenom krugu konano
sti, ocrtavaju se tri figure pomou kojih se ivot, sa svo
jim funkcijama i svojim normama, zasniva u nijemom
HUMANISTIKE NAUKE
413
ponavljanju Smrti, a konflikti i pravila u ogoljenom otvoru
elje, znaenja i sistema u jeziku koji j e u isto vrijeme
i Zakon. Poznato j e kako su psiholozi i filozofi nazvali sve
to: frojovskom mitologijom. Moglo se i oekivati da im se
Frojdovi postupci uine takvim; za jedno znanje koje j e
situirano u domenu reprezentativnog, ono to okruuje i
definie, prema vanjskoj strani, mogunost predstave
moje biti samo mitologija. Ali kada pratimo kretanje psi
hoanalize u njenom toku, ili kad se kreemo epistemolo
kim prostorom u njegovoj cjelini, jasno uoavamo da te
figure svakako imaginarne za kratkovide predstav
ljaju same oblike konanosti kakva j e analizirana u moder
noj misli: zar smrt nije upravo ono na osnovu ega je
svako znanje uopte moguno tako da bi ona u psiho
analizi bila figura onog empirijsko-transcendentalnog pod-
vostruavanja koje svojom konanou karakterie ovje
kov nain bivanja? Zar elja nije ono to ostaje uvijek
nemiljeno usred same misli? I zar taj Zakon-J ezik (isto
vremeno i rije i sistem rijei) koji psihoanaliza nastoji
da pretvori u govor, nije ono mjesto sa koga svako znae
nje vue svoje porijeklo, ali i ono odakle j e obean povra
tak za sami in analize? Sasvim j e tano da se ni ta Smrt,
ni ta elja, ni taj Zakon ne mogu susresti u samom znanju,
koje se u svom pozitivitetu kree empirijskim domenom
ovjeka; ali oni stoga oznaavaju uslove mogunosti na
stanka svakog znanja o ovjeku.
I upravo kad se taj jezik pokazuje u svom ogoljenom
stanju, ali se i skriva od svakog znaenja kao da j e u pita
nju veliki despotski i prazni sistem, kada elja vlada u
svom divljem stanju, kao da j e strogost njenog pravila ni-
velisala svaku opoziciju, kada Smrt dominira svaku psiho
loku funkciju i dri se iznad njih kao njihova jedina i pu-
stona norma tek tada mi prepoznajemo ludilo u nje
govom sadanjem obliku, ludilo kakvo se prua modemom
iskustvu kao njegova istina i njegova dvojnost. U toj em
pirijskoj figuri koja j e ipak strana svemu (i u svemu) to
se moe eksperimentalno ispitivati, naa svijest ne nalazi,
kao u X VI vijeku, trag nekog drugog svijeta; ona vie ne
konstatuje lutanja zabludjelog razuma; ona vidi kako iskr
sava ono to nam j e najblia opasnost kao da se odjed
nom profilira rel j ef ponora naeg postojanja; konanost,
na osnovu koje jesmo, mislimo i znamo, odjednom iskrsa
va pred nas kao postojanje istovremeno i realno i nemo
414
RIJ ECI I STVARI
gue, misao koju ne moemo misliti, predmet naeg zna
nja ali koji mu uvijek izmie. Stoga psihoanaliza u tom
ludilu par excellence koje psihijatri nazivaju izofrenija
pronalazi svoj intimni i svoj nepobjedivi nemir: j er u
tom ludilu dati su, u potpuno manifestnom i apsolutno po
tisnutom obliku, oblici konanosti prema kojoj ono obino
napreduje neodreeno (i neokonivo), poinjui sa onim to
je, htijui ili ne htijui, dato u jeziku pacijenta. Tako se
psihoanaliza u tome prepoznaje kad se nae pred psihoza
ma nad kojima ipak (i l i moda upravo zbog toga) nema
nikakve moi: kao da psihoza prua i daje u okrutnom os
vjetljenju, na nain ne odve udaljen, nego upravo veoma
blizak, ono prema emu analiza treba da bude usmjerena.
Ali taj odnos psihoanalize i onoga to ini mogunim
uopte svako znanje sa podruja humanistikih nauka ima
jo jednu posljedicu. Psihoanaliza se, naime, ne moe raz
viti kao isto spekulativno saznanje ili opta teorija o o
vjeku. Ona ne moe pokriti sve polje predstave, ni pokuati
da obuhvati njegove sve granice niti se usmjeriti prema
fundamentalnijem u obliku neke empirijske nauke izgra
ene na osnovu briljivog posmatranja; taj upad moe biti
napravljen samo u okviru prakse, ali onda nije u pitanju
angaovanje saznanja o ovjeku, nego angaovanje samog
ovjeka ovjeka sa Smru koji j e izloen patnji, sa e
ljom koja je izgubila svoj predmet i sa jezikom u kome
se tiho artikulie njegov Zakon. Svako analitiko saznanje
vezano j e neodoljivo za praksu, za tijesni meusobni odnos
pojedinaca od kojih jedan slua jezik drugoga, oslobaajui
tako svoju elju predmeta koju je izgubila i oslobaajui
ga od stalno ponavljanog susjedstva smrti (dajui mu na
znanje da e jednog dana umrijeti). Zbog toga psihoanalizi
nije nita toliko strano kao opta teorija o ovjeku ili an
tropologija.
I kao to se psihoanaliza nalazi u podruju nesvjesnog
(toj kritikoj ivahnosti koja iznutra uznemirava itavo
podruje humanistikih nauka), etnologija j e situirana u
domenu istorinosti (toj stalnoj oscilaciji zbog koje su hu
manistike nauke stalno osporavane njihovom vlastitom is
torijom). Bez sumnje, teko je tvrditi da etnologija odra
va sutinski odnos sa istorinou, j er j e ona po tradiciji
nauka o narodima bez istorije; u svakom sluaju ona u
kulturama (sistematskim izabiranjem i zbog nedostatka do
kumenata) prouava vie invarijante strukture nego suk
HUMANISTIKE NAUKE
415
cesiju dogaaja. Ona izostavlja dugi hronoloki govor po
mou koga mi pokuavamo da mislimo u okviru same na
e kulture, kako bismo doli do sinhronijskih korelacija u
ostalim kulturnim oblicima. A ipak etnologija je moguna
tek poev od odreene situacije, od jedinstvenog dogaaja
u kome je angaovana i naa istorinost i istorinost svih
ljudi koji mogu biti predmet etnologije (iako, naravno, mo
emo praviti etnologiju naeg vlastitog drutva): etnolo
gija prua svoj korijen u mogunost koja pripada istoriji
nae kulture, ili bolje njenom sutinskom odnosu pre
ma svakoj istoriji, a koja joj omoguava da se vee za dru
ge kulture na isto teorijski nain. Postoji izvjestan po
loaj zapadnog ratia koji se konstituisao u svojoj istoriji i
koji ustanovljava odnose koje moe imati sa svim drugim
drutvima, pa ak i onim u kome je ratio istorijski poni
kao. To ne znai da je etnologiji neophodna kolonizatorska
situacija: ni hipnoza, ni alijenacija bolesnika u fantasma-
gorinom licu ljekara ne ine konstituitivni dio psihoana
lize; nego isto kao to se ova moe razviti u tihoj estini
jednog jedinstvenog odnosa, isto tako i etnologija ne dobija
svoje vlastite dimenzije samo u suverenosti istorije uvi
jek suzdranoj ali uvijek aktuelnoj evropske misli i od
nosa koji j oj se moe suprotstaviti kao i svakoj drugoj
kulturi.
Ali taj odnos (utoliko to etnologija ne tei da ga iz
brie, nego ga, naprotiv, produbljuje definitivno se situira
jui u njemu) ne zatvara etnologiju u cirkulame igre isto-
ricizma; on j e dovodi u poloaj da zaobie takvu opasnost,
okreui kretanje iz koga su te igre nastale: umjesto da
iznese na vidjelo empirijske sadraje kao to to ine
psihologija, sociologija ili analiza literature i mitova, i da
ih prui istorijskom pozitivitetu subjekta koji ih uoava,
etnologija stavlja pojedinane oblike svake kulture, kao i
razlike koje ih suprotstavljaju i granice kojim se ona de-
finie i zatvara u svoju vlastitu koherentnost, u prostor u
kome se povezuju odnosi sa svakim od tri velika pozitivi
teta (ivot, potreba i rad, jezik): stoga etnologija pokazuje
kako se u kulturi vri normalizacija biolokih funkcija, za
tim pravila koja ine moguim ili obaveznim sve oblike
razmjene, proizvodnje i potronje, najzar sisteme koji se
organizuju oko ili prema modelu lingvistikih struktura.
Etnologija se, dakle, prua prema onom podruju u kome
se humanistike nauke podeavaju prema biologiji, elcono-
416
RIJ ECI I STVARI
miji, filologiji i lingvistici, za koje smo vidjeli s koje visi
ne ih nadvisuju: stoga j e opti problem svake etnologije pro
blem odnosa (kontinuiteta ili diskontinuiteta) izmeu pri
rode i kulture. Ali pri takvom nainu ispitivanja problem
istorije j e potpuno okrenut: jer, tada je u pitanju determi-
nisanje pomou funkcionalnih normi, izabranih ili po
stavljenih, pomou propisanih pravila, pomou upotrijeblje
nih simbolikih sistema vrste istorijskog trajanja koju
j e svaka kultura u stanju da asimilira; takvo ispitivanje
tei da iz korijena obuhvati onu istorinost koja se tu ja
vlja i razloge zbog kojih e istorija biti nuno kumulativna
ili cirkulama, progresivna ili podreena korektivnim osci
lacijama i sposobna za spontano podeavanje ili podreena
krizama. Tako j e objanjen osnov tog istorijskog skretanja,
u ijem okviru razliite humanistike nauke dobijaju svoju
vrijednost i mogu biti primijenjene na odreenu kulturu ili
neko sinhrono podruje.
Ni etnologija kao ni psihoanaliza ne ispituje samog o
vjeka, onakvog kakav se moe pojaviti u humanistikim
naukama, nego podruje koje ini moguim znanje o o
vjeku; kao i psihoanaliza, ona se kree itavim poljem tog
znanja pokretom koji tei da dokui njegove granice. Ali
psihoanaliza se slui posebnim odnosom transfera da bi
otkrila na krajnjim ivicama predstave elju, Zakon,
Smrt, koji, na samom kraju jezika i prakse, ocrtavaju kon
kretne figure konanosti; etnologija se, pak, nalazi u ok
viru posebnog odnosa koji zapadni ratio uspostavlja sa
svim drugim kulturama. Odatle ona zaobilazi predstave
koje ljudi u nekoj civilizaciji mogu stei o samim sebi,
o svom ivotu, svojim potrebama, znaenjima skrivenim u
svom jeziku; iza tih predstava ona vidi kako niu norme
na osnovu kojih ljudi vre funkcije ivota, pravila pomou
kojih osjeaju i zadovoljavaju svoje potrebe, sisteme na
ijoj osnovi im j e dato svako znaenje. Privilegiju etnolo
gije i psihoanalize, razlog njihove duboke srodnosti i nji
hove simetrije ne treba, dakle, traiti u izvjesnoj tenji
da prodru u dubinu zagonetke, u najtajniji dio ljudske pri
rode; u prostoru njihova govora, meutim, svjetluca isto-
rijska apriornost svih nauka o ovjeku veliki prekidi,
brazde, diobe koje su u zapadnoj epistem ocrtale profil
ovjeka i ralanile ga za jedno mogue znanje. Stoga je
bilo nuno da obje. budu nauke o nesvjesnom: ne zato to
dopiru u ovjeku do onoga to j e ispod njegove svijesti,
HUMANISTIKE NAUKE
417
nego zato to streme da, izvan ovjeka, stignu do onoga
to omoguava saznanje, i to pozitivno, svega to se daje
ili to izmie svijesti.
Na osnovu toga moemo shvatiti izvjestan broj pre
sudnih injenica. U prvom redu da psihoanaliza i etnolo
gija nisu u tolikoj mjeri humanistike nauke koliko su to
druge, ali one se kreu du itavog njihovog podruja, one
ga oivljuju na cijeloj povrini, one svuda ire njihove kon
cepte, one svuda istiu njihove metode i njihove interpre
tacije. Uostalom, nijedna humanistika nauka ne moe biti
sigurna da nema obaveza prema psihoanalizi i etnologiji,
niti da j e ravnoduna prema onome to su one otkrile, a
neke ak i zavise od njih na izvjestan nain. Ali specifinost
njihova razvitka ogleda se u injenici da one uzalud imaju
taj kvaziuniverzalni znaaj* jer se ipak ne pribliuju op-
tem konceptu ovjeka: ni u jednom trenutku one ne tee
da obuhvate ono to j e u njemu specifino, nesvodljivo,
optevaee na svakom mjestu gdje j e izloen iskustvu.
I deje o psihoanalitikoj antropologiji, o ljudskoj priro
di koju j e obnovila etnologija zasada su samo pobone
elje. Ne samo da se one ne mogu liiti koncepta ovjeka,
nego se pomou njega ne mogu ni potvrditi, jer one se uvi
jek obraaju ovjekovim krajnjim granicama. 0 obje te
nauke moemo rei ono to je Levi-Stros govorio o etno
logiji: one razbijaju ovjeka. Ni j e u pitanju da utvrdimo
kako j e on bolji i istiji ili slobodniji, j er one upravo tee
ka onome to j e utvreno kao pozitivitet. U odnosu na
humanistike nauke, psihoanaliza i etnologija su kontra-
nauke; to ne znai da su one manje racionalne ili ob
jektivne nego druge, nego da im one prilaze iz suprotnog
pravca, privode ih njihovoj epistemolokoj osnovi i ne pre
staju da razmrsuju ovjeka, koji u humanistikim nauka
ma stvara i obnavlja svoj pozitivitet. Onda je shvatljivo da
su psihoanaliza i etnologija ustanovljene jedna prema dru
goj u fundamentalnoj korelaciji: od Totema i Tabua, stva
ranje polja koje im j e zajedniko, mogunost govora koji
ih povezuje bez diskontinuiteta, dvostruka artikulacija is
torije individua prema nesvjesnom u kulturi i istorinosti
kulture prema nesvjesnom u pojedincima, otvara proble
me sigurno najoptije kad je u pitanju ovjek.
Moemo naslutiti presti i vanost etnologije, koja,
umjesto da se najprije definie kao to j e to inila dosada
prouavanjem drutava bez istorije, trai odluno svoj
27
418
RIJ ECI I STVARI
predmet u nesvjesnim procesima koji karakteriu sistem ne
ke kulture; ona na taj nain odrava odnos istorinosti,
konstitutivan svakoj optoj etnologiji, u okviru prostora u
kome se kree psihoanaliza. Ona tako ne bi asimilovala
mehanizme i oblike drutva izloenog pritiscima kolektivnih
fantazma, pronalazei na taj nain u irim razmj erama ono
to analiza otkriva na nivou individua; kao sistem nesvjes
nih kulturnih elemenata ona bi definisala skup formalnih
struktura koje daju znaenje mitskom govoru, a svoju ko
herentnost i nunost daju pravilima kojima su potinjene
potrebe, temeljei norme ivota drukije od onih u prirodi
i ne sluei se kao podlogom pukim biolokim funkcijama.
Moe se, takoe, naslutiti i simetrika vanost psihoana
lize, koja se pridruuje etnologiji, i to ne pomou uspostav
ljanja jedne kulturne psihologije niti sociolokim obja
njavanjem fenomena ispaljenih na nivou individua, nego
otkrivanjem injenice da i nesvjesno posjeduje ili da j e
ono samo izvjesna formalna struktura. Po tome etnologija
i psihoanaliza ne bi bile jedna uz drugu niti bi se dodiri
vale, nego bi se ukrtale kao dvije linije usmjerene u raz
nim pravcima: jedna bi ila od prividnog elidiranja ozna
enog u neurozi ka propustu u sistemu oznaujueg gdje se
ta neuroza ispoljava; druga bi ila od analogije mnogoob-
raznosti oznaenog (u mitologijama, na primjer) ka jedin
stvu strukture ije formalne transformacije otkrivaju raz
novrsnost pria. Prema tome, psihoanaliza i etnologija se
ne bi mogle meusobno podeavati na nivou odnosa izme
u pojedinca i drutva, kao to se to esto mislilo; ta dva
domena znanja bliska su ne stoga to individua pripada
grupi, niti stoga to se kultura reflektuje na manje ili vie
iskrivljen nain u pojedincu; one, u stvari, imaju samo
jednu zajedniku taku, ali ona je bitna i neizbjena: to je
taka u kojoj se presijecaju pod pravim uglom. J er, zna-
enjski lanac na kome poiva jedinstveno iskustvo poje
dinca pada okomito na formalni sistem na kome poivaju
znaenja kulture: u svakom trenutku struktura svojstvena
individualnom iskustvu nalazi u sistemima drutva izvje
stan broj mogunih izbora (i iskljuenih mogunosti); obr
nuto, drutvene strukture u svakoj njihovoj taki izbora na
laze izviestan broj mogunih poiedinaca (i drugih koii to
nisu). Na isti nain i u jeziku linearna struktura uviiek
omoguava u izvjesnom trenutku izbor izmeu vie rijei i
vie fonema (ali iskljuuje sve ostale).
HUMANISTIKE NAUKE
419
Tako nastaje tema jedne iste teorije jezika koja tako
shvaenoj etnologiji i psihologiji daje njihov formalni mo
del. Tako bi dolo do stvaranja discipline koja bi mogla
pokriti i dimenzije etnologije, koja humanistike nauke pri-
bliuje pozitivi tetu to ih okruuje, i dimenzije psihoanali
ze, koja pribliuje znanje o ovjeku konanosti to ga ute
meljuje. Uz lingvistiku bismo tako dobili i nauku savreno
zasnovanu na poretku pozitiviteta koji su izvan ovjeka (j er
je u pitanju isti jezik) i koja bi se, prolazei prostorom
humanistikih nauka, pribliila pitanju konanosti (j er mi
sao moe misliti samo kroz jezik i u njemu: tako da se
u samom jeziku nalazi pozitivitet koji vrijedi kao sutinski).
Iznad etnologije i psihoanalize, tanije isprepletena s njima,
nalazi se i trea kontranauka, koja se kree, uznemiruje
i oivljava konstituisano polje humanistikih nauka, preko
raujui ga i na granici pozitiviteta i na granici konano
sti; ona predstavlja najoptije osporavanje. Kao i druge
dvije kontranauke, ona istie na diskurzivan nain gra
nine oblike humanistikih nauka; kao i one dvije, i ona
situira svoje iskustvo u osvijetljenim i opasnim predjelima
gdje ljudsko znanje, u obliku nesvjesnog i istorinosti, odr
ava svoj odnos sa onim to ih ini mogunim. Izlaui
ono to j e ovjeku omoguilo da bude poznat, sve tri za
jedno snose izvjestan rizik. Tako se pred naim oima od
vija ovjekova sudbina, ali se odvija u suprotnom pravcu;
udnim upredanjem ovjek se.vraa svom roenju, zavia
ju koji ga j e uinio mogunim. AH zar to nije i nain kojim
on dopire do svog kraja? jer ni lingvistika ne govori vie
0 samom ovjeku nego psihoanaliza ili etnologija.
Reklo bi se da lingvistika, sa takvom ulogom, ponavlja
samo one funkcije koje su nekad pripadale biologiji ili eko
nomiji, kada se, u X I X i poetkom X X vijeka, javio pokuaj
za ujedinjenjem humanistikih nauka uz ouvanje koncepa
ta pozajmljenih od biologije i ekonomije. Ali lingvistika se
izlae opasnosti da dobije i mnogo fundamentalniju ulogu.
1 to iz vie razloga. Prije svega zato to dozvoljava to
se u svakom sluaju trudi da uini mogunim strukturi
ranje samih sadraja; ona stoga nije teoretsko ponavljanje
saznanja steenih na drugom mjestu niti interpretacija ve
obavljenog deifrovanja fonema; ona ne predlae lingvis
tiku verziju injenica posmatranih u humanistikim na
ukama, ona je princip prvobitnog deifrovanja; pod njenim
pogledom stvari dobijaju egzistenciju samo ukoliko mogu
27
420
RIJ ECI I STVARI
obrazovati elemente jednog znaeeg sistema. Lingvistika
analiza j e vie percepcija nego eksplikacija; to znai da je
ona konstitutivna u samom svom predmetu, tavie, tim
isticanjem strukture (kao invarijantnog odnosa u zbiru ele
menata) odnos humanistikih nauka prema matematici po
novo j e otvoren, i to u potpuno novoj perspektivi; nije u
pitanju vie to da saznamo da li se mogu kvantifikovati re
zultati ili da li su ljudska ponaanja sposobna da stupe u
polje mjerljive vjerovatnoe; stvar j e u tome da saznamo
da li se bez igre rijei moe upotrijebiti pojam strukture
ili, bar, da li je u pitanju ista struktura kad se govori o
matematici i o humanistikim naukama; to pitanje postaje
centralno ako elimo saznati mogunosti i prava, uslove i
granice opravdane formalizacije; vidimo da odnos izmeu
nauka o ovjeku i osovine formalnih disciplina odnos
koji dotada nije bio bitan i dok j e bio izjednaen sa pra
vom mjerenja a priori vaskrsava i postaje moda sutin
ski sada kada se u domenu humanistikih nauka javlja i
njihov odnos empirijskom pozitivitetu jezika i pre
ma analitici konanosti; tada i tri osovine koje definiu vo
lumen svojstven naukama o ovjeku postaju vidljive i goto
vo simultane u pitanjima koja postavljaju. Najzad, vanost
lingvistike i njene primjene na saznanja o ovjeku izbacuje
na povrinu, u svoj njegovoj zagonetnoj insistentnosti, pi
tanje bia jezika, pitanje za koje smo vidjeli u kolikoj je
mjeri vezano za fundamentalne probleme nae kulture. Ono
j e oteano i upotrebom sve veeg broja lingvistikih ka
tegorija, j er se odsad treba pitati ta jezik treba da bude
da bi strukturisao ono to samo po sebi nije ni rije ni go
vor, a to treba da se podesi prema istim oblicima sazna
nja. Tako smo se mnogo duim i mnogo neobinijim putem
nali na onom mjestu koje su oznaili Nie i Malarme kad
j e jedan pitao: ko govori? a drugi nazirao svjetlost odgo
vora u samoj Rijei. Pitanje o tome ta je jezik u svom
biu dobija ponovo svoj imperativni ton.
U toj taki gdje pitanje jezika, tako snano determi-
nisano, ponovo izbija na povrinu, i gdje ono, izgleda, op
sjeda ovjeka sa svih strana (ta figura koja je dola na
mjesto klasicistikog govora), savremena kultura poinje
dobrim dijelom da gradi svoju sadanjost a moda i svoju
budunost. S jedne strane javljaju se kao pitanja iznenada
veoma bliska svim domenima a koja su dotle izgledala ve
oma udaljena: to su pitanja opte formalizacije misli i sa
HUMANISTIKE NAUKE
421
znanja; i dok smo ranije vjerovali da su ta pitanja posvee
na samo odnosu izmeu logike i matematike, ona se sada ot
varaju prema moguem i prema zadatku da se proisti sta
ri empirijski razum konstituisanjem formalnih jezika, da se
izvri ponovna kritika istog uma na osnovu novih oblika
matematike apriornosti. Meutim, na drugom kraju nae
kulture, pitanje jezika j e povjereno onom obliku rijei koji
nije prestajao da postavlja takvo pitanje, ali koji ga sada
prvi put postavlja samom sebi. injenica da je literatura u
nae dane fascinirana biem jezika nije znak ni kraja ni
dokaz njene radikalizacije: to j e fenomen koji svoju nu
nost ukorjenjuje u jednu veoma opsenu konfiguraciju u
kojoj je ocrtana nervatura i nae misli i naeg znanja. Ali
ako pitanje formalnog jezika istie mogunost ili nemo
gunost strukturisanja pozitivnih sadraja, literatura po
sveena jeziku istie, u njihovoj empirijskoj ivosti, fun
damentalne oblike konanosti. I z unutranjosti jezika do
ivljenog i prihvaenog kao jezik, u igri njegovih moguno
sti uperenih ka njihovim krajnjim takama, nagovjetava
se ovjekova konanost; kad dospije na vrhunac svake mo
gue rijei, on ne stie do sredita samog sebe, nego do
podnoja onog to ga ograniava; u predio u kome luta
smrt, u kome se gasi misao, u kome se obeanje iskona ne
izmjerno vraa unazad. Taj novi nain bivanja literature
trebalo j e da bude otkriven u djelima Artoa ili Rusela, na
primjer, i kod ljudi kao to su oni; kod Artoa jezik, od
baen kao govor i obnovljen u plastinoj estini udara,
upuen j e kriku, izmuenom tijelu, materijalnosti misli,
puti; kod Rusela, jezik, razbijen u prah sistematski pripre
manim sluajem, prepriava obnavljanje smrti i zagonetku
iskona kome je oduzeta dvojnost. I kao da oblici kona
nosti nisu mogli izdrati taj ispit u jeziku ili kao da je on
bio nedovoljan (moda j e bila nedovoljna i njegova nedo-
voljnost); stoga j e taj ispit obavljen u ludilu tako se
figura jezika pojavila i u jeziku (kao ono to se u njemu
otkriva), ali i prije njega, kao neka bezoblina, nijema i
beznaajna oblast u kojoj se jezik moe osloboditi. I upra
vo u tom potpuno otvorenom prostoru literatura se, sa
nadrealizmom najprije (ali u jo prikrivenom obliku), za
tim u sve istijem vidu sa Kafkom, Batajom i Blanoom,
ispoljila kao iskustvo: kao iskustvo smrti (i u samom ele
mentu smrti), nemiljene misli (i njenog nedokuivog pri
sustva), ponavljanja (izvorne nevinosti, koja j e uvijek tu
422
RIJ ECI I STVARI
sasvim blizu jezika a isto tako veoma udaljena); kao isku
stvo konanosti (uhvaene u otvoru i prisili te iste ko
nanosti).
Vidimo, dakle, da taj povratak jeziku nema u na
oj kulturi vrijednost iznenadnog prodora; to uopte nije
iznenadno otkrie neke odavna skrivene evidentnosti; nije
to ni obiljeje misli koja se vraa samoj sebi pokretom
kojim se oslobaa svakog sadraja, niti literarnog narci-
sizma koji se oslobaa svega to bi literatura trebalo da
iskae, kako bi govorila samo o injenici da j e ona jedino
do temelja ogoljen jezik. U stvari, u pitanju j e dosljedno
krenje normi u zapadnoj kulturi poetkom X I X vijeka
prema zadacima koje j e sama postavila. Bilo bi pogreno
gledati u tom optem pokazatelju naeg iskustva koji mo
emo nazvati formalizmom, znak slabljenja ili prorjei-
vanja misli nesposobne da ponovo dosegne punou svojih
sadraja; ne bi bilo manje pogreno da taj predznak odmah
postavimo na horizont jedne nove misli i novog znanja.
To savremeno iskustvo nalo j e svoju mogunost u okviru
koherentno formulisanog cilja moderne epistem; taj j e cilj
svojom logikom i podstaknuo i konstituisao tu mogunost
i uinio nemogunim njen nestanak. Sve ono to se odigralo
u epohi Rikarda, Kivjea i Bopa, onaj oblik znanja koji je
konstituisan u ekonomiji, biologiji i filologiji, misao o ko
nanosti koju j e Kantova kritika pripisala fi lozofiji kao
njen zadatak sve to jo uvijek ini neposredni prostor
nae refleksije. Mi jo mislimo na tom mjestu.
A ipak osjeanje dovretka i kraja, podmukli utisak
koji prati nau misao, oivljava j e ili je, moda, uspavljuje
lakoom njenih obeanja, i koji nas uvjerava da se upravo
neto novo raa to mi samo djelimino nasluujemo kao
slabu svjetlost u dnu horizonta to osjeanje i taj utisak
nisu, moda, ipak neosnovani. Moe se rei da oni ve po
stoje i da nisu prestali da se formuliu jo od poetka X I X
vijeka; moe se rei da su Helderlin, Hegel, Fojerbah i
Marks nosili u sebi tu izvjesnost da se u njima dovrava
misao a, moda, i jedna itava kultura, i da se iz dubine
koja nije nesaglediva pribliava druga u oprezu zore, u
svjetlosti podneva, u sukobima kojim se zavrava dan. Ali
bliska i opasna budunost ije opasnosti prihvatamo i ijih
se obeanja plaimo, sigurno nije istog reda. To najavlji
vanje j e nametalo misli da za ovjeka uspostavi stabilan
boravak na zemlji, odakle su bogovi bili protjerani ili izbri
HUMANISTIKE NAUKE
423
sani. U nae vrijeme, a Nie iz daleka najavljuje tu pre
kretnicu, nije potvrena u tolikoj mjeri odsutnost bogova
koliko j e naglaen kraj ovjeka (taj sitni i neznatni rasko
rak uinio je da ovjekova konanost bude u isto vrijeme
i njegov kraj); tada j e postalo jasno da smrt boga i po
sljednji ovjek stoje u meusobnoj vezi: zar posljednji
ovjek ne najavljuje da j e ubio boga, unosei tako svoj
jezik, svoju misao i svoj smijeh u prostor gdje je umro
bog, ali istiui u isto vrijeme da j e on ubio boga i da
samo njegovo postojanje ukljuuje u sebi i slobodu i od
luku o tom ubistvu? Na taj nain posljednji ovjek je
istovremeno i stariji i mlai od smrti boga; poto j e ubio
boga, sad on sam mora da odgovara za svoju konanost;
ali poto on i govori i misli i postoji samo u domenu te
smrti, samo ubistvo koje j e poinio osueno je na smrt;
novi, bogovi, ponovo isti, ispunjavaju budui Okean; ovjek
e ieznuti. Vie nego smrt boga ili bolje, u koloteini
te smrti i prema dubokoj korelaciji sa njom, Nieova mi
sao najavljuje kraj njegovog ubice; ona oglaava bljesak
ovjekovog lica ozarenog osmjehom i povratak maske; ne
stanak dubokog proticanja vremena koje je nosilo ovjeka
i u iju j e presiju on sumnjao usred samih stvari; iden
tinost Povratka i Istog i apsolutne disperzije ovjeka. To
kom itavog X I X vijeka, kraj filozofije i obeanje jedne
nove kulture bili su jedno te isto sa milju o konanosti
i pojavom ovjeka u znanju; u nae doba, injenica da
se filozofija blii kraju i injenica da se, moda, u njoj, ali
jo vie izvan nje i protiv nje, u literaturi kao i formalnoj
refleksiji, postavlja pitanje jezika, dokazuje svakako da se
ovjek blii svom kraju.
To j e stoga to j e itava moderna epistem ona koja
se formirala krajem X V I I I vijeka i koja jo slui kao pozi
tivan osnov naem znanju, ona koja j e konstituisala po
seban nain ovjekova bivanja i mogunost njegovog saz
nanja empirijskim putem itava ta epistem bila j e ve
zana za iezavanje Govora i njegovog monotonog carstva,
za pomjeranje jezika prema objektivi tetu i za njegov mno-
goobrazni povratak. Ako taj isti jezik izbija sada, ali sa
mnogo vie insistiranja, u obliku jedinstva koje moramo
ali ne moemo misliti, zar to nije znak da ta itava konfi
guracija sada gubi ravnoteu i da ovjek iezava dok na
horizontu sve jae blista bie jezika? Poto je ovjek kon-
stituisan kad je jezik bio osuen na disperziju, zar sada.
424
RIJ ECI I STVARI
kad se jezik ujedini, i sm nee doivjeti istu stvar? A ako
j e to tano, zar j e greka duboka greka, j er bi nam sa
krila ono to treba sad da mislimo ako sadanje isku
stvo interpretiramo kao primjenu oblika jezika na ljudski
poredak? Zar ne bi bolje bilo prestati misliti o ovjeku ili
0 njegovom iezavanju i osnovu za mogunost svih na
uka o ovjeku u korelaciji sa naom brigom o jeziku?
Zar ne treba priznati, sad kad je jezik ponovo tu, da e se
ovjek vratiti onom blagome nepostojanju u kome ga je
nekad odravalo prisilno jedinstvo Govora? ovjek j e bio
figura izmeu dva naina postojanja jezika; tavie, on se
konstituisao u vremenu tek kad se jezik, u okviru predstave
1 kao razbijen u njoj, oslobodio vremena parcijalizujui
se: ovjek j e formirao vlastitu figuru u meuprostoru je
zika u fragmentima. Naravno, nisu to sve tvrdnje, nego u
najboljem sluaju pitanja na koja j e nemogue odgovo
riti; njih treba ostaviti u neizvjesnosti tamo gdje su i po
stavljena, ostajui jedino pri saznanju da se mogunost
njihova postavljanja otvara sigurno prema nekoj buduoj
misli.
VI
Sigurno j e samo jedno: ovjek nije ni najstariji ni
najkonstantniji problem koji se postavlja pred ljudsko zna
nje. Sluei se relativno kratkom hronologijom i ograni
enim geografskim presjekom evropskom kulturom od
X VI vijeka moemo biti sigurni da j e ovjek samo sko
ranje otkrie. Nisu se znanja ni odavna ni tajno kretala
oko njega i njegovih zagonetki. Meu svim promjenama
do kojih j e dolo u znanju o stvarima i njihovom poretku,
znanju o identinostima, razlikama, osobinama, ekvivalen
tnostima i rijeima ukratko, u svim tim epizodama du
boke istorije Istog, samo se u jednoj, onoj koja j e poela
prije sto pedeset godina i koja se, moda, upravo zatvara,
pojavila figura ovjeka. A ni to nije ni oslobaanje od jed
nog starog nemira, prelaz na ozarenu svijest o hiljadugo-
dinjoj brizi, pristup objektivitetu onoga to j e dugo ostalo
obuhvaeno vjerovanjima i filozofijom; to j e bila samo
posljedica promjene u sutinskom rasporedu znanja. ov
jek j e skoranje otkrie, kome arheologija nae misli Iako
utvruje datum. A moda i bliski kraj.
HUMANISTIKE NAUKE
425
Ako taj raspored znanja iezne kao to j e i nastao,
ako nekim sluajem, iju mogunost moemo samo naslu
titi ali iji oblik ni obeanje jo ne poznajemo, ako, dakle,
taj raspored izgubi svoju ravnoteu, kao to se to desilo
na prelazu u X V I I I vijek sa osnovama klasicistike misli
tada se moemo kladiti da e i ovjek ieznuti kao to
na obali mora nestaju sprudovi pijeska.
BILJ EKE
GLAVA DRUGA
(1) P. Grgoire, Syntaxeon artis mirabilis, Cologne,
1610, p. 28.
(2) G. Porta, La Physionomi e humaine (trad. franai
se, 1655), p. 1.
(3) U. Aldrovandi, Monstrorum historia, Bononiae,
1647, p. 663.
(4) T. Campanella, Realis philosophia, Francfort, 1623,
p. 98.
(5) G. Porta, Magie naturelle, (trad. franaise), Rou
en, 1650, p. 22.
(6) U. Aldrovandi, Monstrorum historia, p. 3.
(7) Paracelse, Liber Paramirum (trad. Grillot de
Giviy, Paris, 1913), p. 3.
(8) Crollius, Trait des signatures (trad. franaise,
Lyon, 1624), p. 18.
(9) Paracelse, loc. cit.
(10) Csalpin, De plantis libri XVI (1583).
(11) Crollius, Trait des signatures, p. 88.
(12) P. Belon, Histoire de la nature des oiseaux, Paris,
1555, p. 37.
(13) Aldrovandi, Monstrorum historia, p. 4.
(14) Crollius, Trait des signatures, p. 87.
(15) G. Porta, Magie naturelle, p. 72.
(16) I bidem.
(17) J . Cardan, De la subtilit (trad. franaise, Paris,
1656), p. 154.
(18) S.G.S., Annotations au Grand Miroire du Monde
de Duchesne, p. 498.
(19) Paracelse, Die 9 Bcher des Natura Rerum (Oeu
vres, d. Suhdorff, t. I X, p. 393).
(20) Crollius, Trait des signatures, p. 4.
(21) I d p. 6.
(22) I bidem,
428
RI J ECI I STVARI
(23) I d., p. 33.
(24) I d., p. 3334.
(25) J . Cardan, Mtoposcopi e (d. de 1658), p. I I I -VI I I .
(26) Bacon, Hi stoire naturelle (trad. franaise, 1631),
p. 221.
(27) Paracelse, Archidoxis magica (trad. franaise,
1909), p. 2123.
(28) T. Campanella, De sensu rerum et magia (Franc
fort, 1620).
(29) P. Ramus, Grammaire, Paris, 1572, p. 3 et p. 125
126.
(30) Claude Duret, Trsor de lhistoire des langues,
Cologne, 1613, p. 40.
(31) Duret, loc. cit.
(32) Gesner, oevidno u djelu Mithridates citira, ali
sasvim izuzetno, onomatopeje (I I izd. Tiguri, 1610, p. 34).
(33) Osim za jezike, jer je alfabet materija jezika. Up.
drugo poglavlje Mithridatesa od esnera. Prva alfabetska
enciklopedija je Grand Dictionnaire histori que od Moreria
(1674).
(34) La Croix du Maine, Les Cents Buffets pour dres
ser une bibli othque parfai te (1583).
(35) Biaise de Vigenre, Trait des chi ffres (Paris,
1587), p. 1 et 2. Claude Duret, Trsor de l'histoire des lan
gues, p. 19 et 20.
(36) Montaigne, Essais, liv. I I I , chap. XI I I .
GLAVA TREA
(1) Descartes, Oeuvres philosophiques (Paris, 1963),
t. I ; p. 77.
(2) F. Bacon, Novum organum (trad., Paris, 1847),
liv. I , p. 111 et 119, par. 45 et 55.
(3) Descartes, Regulae, XI V, p. 168.
(4) I bid., XI V, p. 168.
(5) I bid., p. 182.
(6) I bid., VI , p. 102; VI I , p. 109.
(7) Regulae, XI V, p. 182.
(8) Regulae, VI I , p. 110.
(9) Regulae, I I I , p. 86.
(10) Logique de Port-Royal, I partie, chap. I V.
(11) Berkeley, Essai dune nouvelle thorie de la vision
(Oeuvres choisies, trad. Leroy, 1944, t. I , p. 163164).
(12) Berkeley, Principes de la connaissance humaine
(Oeuvres choisies, t. I , p. 267).
(13) Condillac, Essai sur l origine des connaissances
humaines (Oeuvres, Paris, 1798, t. I , p. 188208).
BI LJ EKE
429
(14) I d., I bid., p. 75.
(15) Logique de Port-Royal, I partie, chap. 'I V.
(16) I bid.
(17) Destutt de Tracy, El ments di dol ogi e (Paris,
an XI ), t. I I , p. 1.
(18) Hobbes, Logique, trad. Destutt de Tracy, Elments
didol ogi e, Paris, 1805, t. I I I , p. 599.
(19) Hume, Essai sur la nature humaine (trad. Leroy,
Paris, 1946), t. I , p. 7580.
(20) Merian, Rfl exi ons sur la ressembl ance (1767), p.
3, 4.
(21) Linn, Philosophie botanique, par. 155, 256.
GLVA ETVRTA
(1) Hobbes, Logique, loc. cit., p. 607608.
(2) Locke, Essai sur l Entendement humain (trad. Co-
ste, 2 d., Amsterdam, 1729), p. 320321.
(3) Condillac, Grammaire (Oeuvres, t. V, p. 3940).
(4) Destutt de Tracy, El ments d'i dol ogi e, t. I , Pa
ris, an I X.
(5) U. Domergue, Grammaire gnrale analytique (Pa
ris, an VI I ), t. I , p. 1011.
(6) Condillac, Grammaire (Oeuvres, t. V, p. 336).
(7) Abb Sicard, Elments de grammaire gnrale
3ed., Paris, 1808), t. I I , p. 113.
(8) Up. Destutt de Tracy, Elments didol ogi e, t. I ,
p. 261266.
(9) Encyclopdi e, article Langue.
(10) Condillac, Grammaire (Oeuvres, t. V, p. 45, 67
73). _
(11) Adam Smith, Considration sur l origine et la for
mation des langues (trad. franaise 1860), p. 410.
(12) Destutt de Tracy, Elments didol ogi e, prface,
t. I , p. 2.
(13) Up. Bonnet, Contemplations de la nature (Oeuvres
compl tes, t. I V, p. 136, note).
(14) Up. Destutt de Tracy, Mmoi res de l Acadmie des
Sciences morales et politiques, t. I I I , p. 535.
(15) DAllembert, Discours prliminaire de lEncycl o
pdie.
(16) Destutt de Tracy, Elments di dol ogi e, t. I , p. 24.
(17) Diderot, Article Encyclopdie de lEncycl op
die, t. V, p. 637.
(18) Rousseau, Essai sur l'origine des langues (Oeu
vres, Paris, 1826, t. XI I I , p. 220221).
(19) Up. Michaelis, De lI nfluence des opinions sur le
langage (1759, trad. franaise, Paris, 1762): poznato je da
430
RI J ECI I STVARI
su Grci jednom rijeju, Soa, identifikovali slavu i milje
nje, a da su Germani izrazom das l iebe Gewi tter izraavali
vjerovanje u oplodnu mo oluje (p. 24, 40).
(20) Smatra se (v. npr. Warburton, Essai sur les hi
roglyphes) da znanje starih naroda, posebno Egipana, nije
najprije bilo tajno pa tek onda javno, nego da je u poetku
zajedniki izgraeno, a da su ga kasnije svetenici konfis-
kovali, maskirali i preobrazili. Ezoterizam nije prvobitni
oblik znanja, nego njegov pervertirani vid.
(21) E. Guichard, Harmonie tymol ogi que (1606), V.
klasifikacije istog tipa kod Scaligera (Diatribe de Europa-
eorum linguis) ili Wilkinsa (An essay towards real charac-
l er), Londres, 1668, p. 3 sq.
(22) Le Blan, Thorie nouvelle de la parole (Paris,
1750). Po ovom autoru, latinski jezik je ostavio u nasljee
samo nekoliko rijei talijanskom, panskom i francuskom
jeziku.
(23) Abb Girard, Les Vrais Principes de la langue
franaise, Paris, 1747, t. I , p. 2225.
(24) O tom problemu i diskusijama koje je izazvao v.
Bauze, Grammaire gnrale (Paris, 1767); abb Batteux,
Nouvel examen du prjug de l'inversion (Paris, 1767), abb
dOlivet, Remarques sur la langue franaise (Paris, 1771).
(25) Abb Pluche, La Mcanique des langues (rd. de
1811), p. 26.
(26) I d I bid., p. 23.
(27) Up., na primjer, Buffier, Grammaire franaise
(Paris, 1723, nouvelle dition). Zato e se krajem XVI I I vi
jeka ee upotrebljavati naziv filozofska gramatika nego
opta gramatika koja pripada svim jezicima; D. Thi-
bault, Grammaire phi l osophique (Paris, 1802), t. I , p. 67.
(28) Destutt de Tracy, Elments d'i dol ogi e, t. I I , p. 87.
(29) J . I tard, Rapport sur les nouveaux dvel oppe
ments de Vi ctor de lAveyron (1806). Ponovno izdanje in
L. Malson, Les Enfants sauvages (Paris, 1964), p. 209.
(30) Destutt de Tracy, Elments didol ogi e, t. I I , p. 60.
(31) U. Domergue, Grammaire gnrale analytique, p.
34.
(32) Hobbes, Logique, loc. cit., p. 620.
(33) Adam Smith, Considrations sur l origine et la
formati on des langues, p. 421.
(34) Logique de Port-Royal, p. 106107.
(35) Condillac, Grammaire, p. 115.
(36) Logique de Port-Royal, p. 107. V. Condillac,
Grammaire, p. 132134. U L Origine des connaissances isto-
rija glagola je analizirana na drukiji nain, ali ne i njegova
funkcija. D. Thibault, Grammaire phi l osophique (Paris,
1802), t. I , p. 216.
B ILJ E KE
431
(37) Up. Logique de Port-Royal, p. 107 i Abb Girard,
Les Vrais Principes de la langue franaise, p. 56.
(38) Bauze, Grammaire gnrale, I , p. 426 et sq.
(39) Condillac, Grammaire, p. 185186.
(40) Destutt de Tracy, Elments d'idologie, t. I I , p.
64.
(41) U. Domergue, Grammaire gnrale analytique, p.
11.
(42) Condillac, Grammaire, p. 152.
(43) I d., I bid., p. 155.
(44) I d., I bid., p. 153. Up., takoe, A. Smith, Considra
tions sur l'origine et la formation des langues, p. 408410.
(45) A. Smith, loc. cit., p. 410.
(46) Logique de Port-Royal, p. 101.
(47) I bid., p. 5960.
(48) I bid., p. 101.
(49) Duclos, Commentaire la Grammaire de Port-
Royal (Paris, 1754), p. 213.
(50) J .-B. Lemercier, L ettre sur la possibil i t de faire
de la grammaire un Art-Science (Paris, 1806), p. 6365.
(51) Harris, Herms, p. 3031 (up. takoe A. Smith,
Considrations sur l origine des langues, p. 408409).
(52) I d., I bid., p. 57.
(53) A. Smith, Considrations sur l'origine des langues,
p. 430431. '
(54) Bauze (Grammaire gnral e) prvi put upotreb
ljava naziv dodatak (complment).
(55) Logique de Port-Royal, p. 117 et sq.
(56) Abb Sicard, Elments de la grammaire gnrale,
t. I I , p. 2.
(57) Sylvestre de Saci, Principes de grammaire gn
rale (1799), up. takoe: U. Domergue, Grammaire gnrale
analytique, p. 2930.
(58) Up. npr. Abb Girard, Les Vrais Principes de la
langue franaise (Paris, 1747), p. 8283.
(59) Logique de Port-Royal, p. 59.
(60) Batteux, Nouvel examen du prjug de l inver
sion, p. 2324.
(6 I d., I bid., p. 2428.
(62) Le Bel, Anatomie de la langue latine (Paris, 1764),
p. 24.
(63) I d., I bid., p. 8.
(64) D. Thibault Grammaire philosophique (Paris,
1802), p. 172173. ..
(65) Court de Gbelin, Histoire naturelle de la parole '
(d. 1816), p. 172173.
(66) Rousseau, Essai sur l origine des langues (Oeu
vres, d. 1826, t. XI I I , p. 144151 i 188192).
432
RI J ECI I STVARI
(67) Condillac, Grammaire, p. 8.
(68) Svi dijelovi govora su samo fragmenti, razbijeni
i ponovo komponovani, tog poetnog uzvika (Destutt de
Tracy, Elments d'i dol ogi e, t. I I , p. 75).
(69) Condillac, Grammaire, p. 10.
(70) Rousseau, Discours sur l origine de l ingalit
(up. Condillac, Grammaire, p. 27, n. 1).
(71) Condillac, Grammaire, p. 1112.
(72) De Brosses, Trait de la formation mcanique
des langues (Paris, 1765), p. 9.
(73) Abb Copineau, Essai synthti que sur l origine et
la formati on des langues (Paris, 1774), p. 3435.
(74 De Brosses, Trait de la formation mcanique des
langues, p. 1618.
(75) I d., I bid., t. I , p. 14.
(76) Bersrier, Les Elments pri miti fs des langues (Pa
ris, 1764), p. 78.
(77) De Brosses, Trait de la formati on mcanique
des langues, t. I , p. 18.
(78) I d., I bid., p. I I , p. 490-^99.
(79) I d., I bid., t. I , predgovor, p. L.
(80 Up. naroito Turgot, lanak Etymologie u Ency
clopdie.
(81) Uz nekoliko pomonih varijanata, to su jedine
fonetske varijacije koje priznaju De Brosses (De la forma
tion mcanique des langues, p. 108123), Bergier (El
ments pri miti fs des langues, p. 4562), Court de Gbelin
Hi stoire naturelle de la parole, p. 5964), Turgot (lanak
Etymologie)).
(82) Turgot, lanak Et^onologie u Encyclopdi e. Up.
de Brosses, p. 420.
(83) De Brosses, Trait de la formation mcanique des
langues, t. I , p. 6667.
(84) Turgot, lanak Etvmologie u Encyclopdie.
(85) Duclos, Remarques sur la grammaire gnrale, p.
4344.
(86) Destutt de Tracy, Elments di dol ogi e, I I , p.
307312.
(87) Warburton, Essai sur les hiroglyphes des Egyp
tiens (franc, prev.) Paris, 1744, p. 15.
(88) I d., I bid., p. 923.
(89) Destutt de Tracy, Elments di dol ogi e, t. I I , p.
284300.
(90) Volney, Les ruines (Paris, 1791), gl. XI V.
(91) Condillac, Grammaire, gl. 2.
(92) Adam Smith, Considrations sur l'origine et la
formation des langues, p. 424.
BI LJ EKE
(93) Turgot, Tableau des progrs successi fs de lesprit
humain, 1750 (Oeuvres, d. Schelle, p. 215).
(94) Condillac, Essai sur l origine des connaissances
(Oeuvres, t. I ), p. 7587.
(95) Du Marsais, Trait des tropes (izd. 1811), p. 150
151.
(96) I d., I bid., p. 2.
(97) Rousseau, Essai sur l'origine des langues, p. 152
(98) De Brosses, Trait de la prononci ati on mcani
que, p. 267.
GLAVA PETA
(1) J . Ray, jo 1686. pie knjigu Histori a plantarum
generalis.
(2) J onston, Historia naturalis de quadripedibus (Am
sterdam, 1657), p. 111.
(3) Diderot, L ettre sur les aveugles. Up. Linn: Tre
ba odbaciti svako sluajno obiljeje koje kod biljke ne po
stoji ni za oko ni za dodir (Philosophie botanique, p. 258).
(4) Linn, Svstema naturae, p. 214. Za ogranienu ko
rist mikroskopa, vidi ibid, p. 220221.
(5) Tournefort, I sagore in rem herbariam (1719),
prev. Becker-Tournefort (Paris, 1956), p. 295. Buffon prigo
vara lineovskoj metodi da se oslanja na tako prefinjena
svojstva da prisiljava na upotrebu mikroskopa. J edan iza
drugoga, prirodoslovci shvataju upotrebu optikog instru
menta kao teorijski prigovor.
(6) Linn, Philosophie botanique, par. 299.
(7) I d., I bid., par. 167, 327.
(8) Tournefort, Elments de la botanique, p. 558.
(9) Linn, Philosophie botanique, par. 299.
(10) Linn, Philosophie botanique, par. 331, nabraja di
jelove tijela koji mogu posluiti kao arhetipovi, bilo za di
menzije, bilo za oblik: kosa, nokti, palevi, stopala, oko,
uho, prst, pupak, penis, vagina, dojka.
U l ) I d., I bid., 328329.
(12) Buffon, Manires de traiter l Histoire naturelle.
(Oeuvres compl tes, t. I , p. 21).
(13) Adanson, Famille des plantes, I , predgovor, p. CCI .
(14) Boissier de Sauvages, Nosol ogi e mthodi que
(franc, prev., Lyon, 1772), t. I , p. 9192.
(15) Linn, Philosophie botanique, par. 258.
(16) Tournefort, Elments de botanique, p. 12.
(17) Linn, Philosophie botanique, par. 192.
(18) I d., I bid., par. 193.
28
(19) Linn, Systema naturae, par. 12.
(20) Linn, Philosophie botanique, par. 77.
(21) Linn, Systema naturae, par. 12.
(22) Deskripcija je prirodno obiljeje vrste (Linn,
Philosophie botanique, par. 193).
(23) Tournefort, Elments de botanique,, p. 27.
(24) Linn, Philosophie botanique, par. 167.
(25) Linn, Systme sexuel des vgtaux, p. 21.
(26) Linn, Philosophie botanique, par. 212.
(27) I d., I bid., par. 284.
(28) I d., I bid., par. 151 Te dvije funkcije, zagaranto-
vane obiljejem, odgovaraju upravo funkcijama obiljeava
nja i derivacije koje u jeziku osigurava zajednika imenica.
(29) Adanson, Histoire naturelle de Sngal, (Paris,
1757).
(30) Adanson, Cours dhistoire naturelle, 1772 (d.
1845), p. 17.
(31) Adanson, Familles des plantes, Paris, 1763.
(32) I d., I bid., t. I , predgovor.
(33) Linn, Philosophie botanique, par. 105.
(34) I d., I bid., par. 94.
(35) Up. P. Belon, Hi stoire de la nature des oiseaux.
(36) V. supra, str. 198.
(37) Linn, Philosophie botanique, par. 156.
(38) I d., I bid., par. 169.
(39) Buffon, Discours sur la manire de traiter lhisto
ire naturelle (Oeuvres compl tes), t. I , p. 36, 39.
(40) Ch. Bonnet, Contemplation de la nature, I dio,
(Oeuvres compl tes), t. I V, p. 3536.
(41) Linn, Philosophie botanique.
(42) Adanson, Cours dhistoire naturelle, 1772 (d. Pa
ris 1845), p. 45.
(43) Buffon, Histoire de la terre.
(44) Ch. Bonnet, Palingnsie phi l osophique (Oeuvres,
t. VI I , p. 122).
(45) Ch. Bonnet, Contemplation de la nature, chap. XX,
p. 130138.
(46) Buffon, Histoire naturelle des oiseaux, (1770), t.
I , p. 396.
(47) Pallas, Elenchus Zoophytorum, 1786.
(48) J . Hermann, Tabulae affinitatum animalium
(Strasbourg 1783), p. 24.
(49) Ch. Bonnet, Contemplation de la nature, I dio
(Oeuvres compl tes), t. I V, 34 sq.
(50) Ch. Bonnet, Pal insnsie phi l osophique (Oeuvres
compl tes, t. VI I , p. 149150).
(51) Ch. Bonnet (Oeuvres compl tes), t. I I I , p. 173,
koji navodi jedno L ajbnicovo pismo Hermanu o lancu bia.
434 RI J ECI I STVARI
BI LJ EKE
435
(52) Ch. Bonnet, Palingnsie phi l osophique (Oeuvres
compl tes, t. VI I , p. 193).
(53) Benot de Maillet, Telliamed ou les entreti ens dun
phi l osophie chinois avec un missionnaire franais (Amster
dam, 1748), p. 142.
(54) Maupertuis, Essai sur la formati on des corps or
ganiss, Berlin, 1754, p. 41.
(55) J .-B. Robinet, De la nature (I I I izd. 1766), p. 25
28.
(56) J .-B. Robinet, Considrations philosophiques sur
lat gradation naturelle des formes de l tre, Paris, 1768, p.
45.
(57) I d., I bid., p. 198.
(58) O nepostojanju pojma sredine u biologiji XVI I I
vijeka, up. G. Ganguilhem, La connaissance de la vie, Paris,
I I izd., 1965, p. 129154.
(59) J .-B. Robinet, Considrations phi l osophiques sur
la gradation naturelle des formes de l tre, p. 19.
(60) Linn, Systema naturae (1766), p. 13.
(61) Up. npr. Linn, Systema naturae (1766), p. 215.
(62) Linn, Philosophie botanique, par. 133. Up. takoe
Systme sexuel des vgtaux, p. 1.
(63) Bonnet je odobravao jednu etvornu podjelu u
prirodi: divlja i neorganizovana bia, neiva organizovana
bia (Biljke), iva organizovana bia (ivotinje), iva orga
nizovana i razumna bia (L judi). Up. Contemplation de la
nature, I I dio, pogl. I.
(64) Linn, Systema naturae, p. 215.
(65) Hume, Essai sur la nature humaine (prev. L eroy),
t. I , p. 80, 239 sq.
GLAVA ESTA
(1) Copernic, Discours sur la frappe des monnaies (in
J .-Y. Le Branchu, Ecri ts notables sur la monnaie, Paris,
1934, I , p. 15).
(2) Anonyme, Compendieux ou bref examen de quel
ques plantes (in J .-Y. Le Branchu, op. cit., I I , p. 117).
(3) I d., I bid., p. 155.
(4) Gresham, Avis de Sir Th. Gresham (in J .-Y.
Branchu, op. cit., t. I I , p. 7, 11).
(5) Copernic, Discours sur la frappe des monnaies,
loc. cit., I , p. 12.
(6) Compendieux, loc. cit., I I , p. 156.
(7) Malestroit, Le paradoxe sur le fai t des monnaies
(Paris, 1566).
(8) Bodin, La rponse aux paradoxes de M. de Ma
l estroit (1568).
28*
(9) Davanzatti, L eon sur l es monnaies (in J .-Y. Le
Branchu, op. cit., p. 230231).
(10) I d., I bid., p. 231.
(11) Up. i ovaj predlog, koji je poetkom XVI I vijeka
dao Antoine de la Pierre: Sutinska vrijednost zlatnog i
srebrenog novca zasnovana je.na dragocjenom materijalu
koji sadri (De la ncessi t du psement, bez mjesta i god.
izd.).
(12) Scir>ion de Grammont, Le Denier royal, trait cu
rieux de l'or et de l argent (Paris, 1620), p. 48.
(13) I d., I bid., p. 1314.
(14) Scipion de Grammont, Le Denier royal, trait
curieux de lor et de l argent (Paris, 1620), p. 4647.
(15) I d., I bid., p. 14.
(16) Schroeder, Frstliche Schatz und Rentkammer,
p. 111. Montanari, Dlia Moneta, p. 35.
(17) Bouteroue, Recherches curieuses des monnaies
de France (Paris, 1666), p. 8.
(18) J osuah Gee, Considrations sur le commerce
(prev. 1749), d . 13.
(19) N. Barbon, A discours concemi ng coining the
new money lighter (London, 1696), nepaginirano.
(20) Dumoulin (cit. Gonnard, Histoire des thories
montaires, I , p. 173).
(21) Clment, Lettres, instructions et mmoi res de
Colbert, t. VI I , p. 239.
(22) I d., I bid., p. 284. Up. takoe Bouteroue, Recher
ches curieuses, p. 1011.
(23) J . Becher, Pol i ti scher Diskurs (1668).
(24) Th. Mun, England Treasure by forei en trade
(1664), DORl. I I .
(25) Scipion de Grammont, Le Denier royal, p. 116
(26) Horneck, Oesterrei ch ber ailes, wenn es will
(1684), p. 8, 188.
(27) Up. Davanzatti, L eon sur la monnaie (cit. J .-Y.
Le Branchu, op. cit., t. I I , p. 230).
(28) Th. Hobbes, Leviathan (d. 1904, Cambridge), p.
179180.
(29) Terrasson, Trois l ettres sur le nouveau systme
de finances, Paris, 1720.
(30) Dutot, Refl exi ons sur l e commerce et les finances,
Paris 1738.
(31) Montesquieu, L'Esprit des lois, knj. XXI I , pogl. I I .
(32) Encyclopdi e, lanak Monnaie. _ _ _
(33) Paris-Duvemey, Examen des refl exi ons poli tiques
sur les finances (La Haye, 1740).
436 RI J ECI I STVARI
BI LJ EKE
437
(34) DAguesseau, Considrations sur la monnaie, 1718
(Oeuvres, Paris, 1777, t. X).
(35) Melon, Essai poli tique sur le commerce (Paris,
1734).
(36) Graslin, Essai analytique sur les richesses (Lon
don, 1767).
(37) Vaughan, A discours of coi n and coinage (Lon
don, 1675), p. 1. Locke, Considrations of the lowering of
interests (Works, London, 1801, t. V, p. 2123).
(38) Melon, Essai poli tique sur le commerce (in Daire,
Economi stes et financiers du XVI I I si cl e, p. 761).
(39) Dutot, Rfl exi ons sur l e commerce et les finances,
ibid., p. 905906.
(40) Vron de Fortbonnaies, Elments de commerce,
t. I I , p. 91. Up. takoe Recherches et considrations sur
les richesses de la France, I I , p. 582.
(41) Le Trosne, De li ntrt social (in Daire, Les Phy-
siocrates, p. 908).
(42) Law, Considrations sur le numraire (in Daire,
Economi stes et financiers, du XVI I I si cl e, p. 519).
(43) Turgot, Seconde l ettre labb de Cice, 1749 (Oe
uvres, d. Schelle, t. I , p. 146147).
(44) Law, Considrations sur le numraire, p. 472 sq.
^ (45) Locke, Considrations of l owering of interests, p.
(46) Montesquieu, Lesprit des lois, knj. XXI I , pogl. VI I .
(47) Graslin, Essai analytique sur les ri chesses, p.
5455.
(48) Cantillon, Essai sur la nature du commerce en
gnral (izd. 1952), p. 73.
(49) I d., I bid., p. 6869.
(50) I d., I bid., Petty je predlagao analognu proporciju
od jedne desetine (Anatomie poli tique de l I rlande).
(51) Cantillon, loc. cit., p. 76.
(52) Dutot, Rfl exi ons sur l e commerce et les finan
ces, p. 862, 906.
(53) Up. Vron de Fortbonnais, Elments du commer
ce, t. I , p. 45, a naroito Tucker, Questions i mportantes sur
le commerce (prev. Turgot, Oeuvres, I , p. 335).
(54) Hume, De la circulation montai re (Oeuvres co
nomiques, cfranc, prev. p. 2930).
(55) Vron de Fortbonnais, Elments du commerce (t.
I , p. 5152), formulie osam osnovnih pravila engleske tr
govine.
(56) Quesnay, lanak Hommes (in Daire, Les phy-
siocrates, p. 42).
(57) Mercier de la Rivire, Lordre naturel et essentiel
des soci ts pol i ti ques (in Daire, L es physiocrates, p. 709).
(58) Posmatrajui ih kao prometne vrijednosti, ito,
eljezo, soda i dijamant predstavljaju i bogatstvo ija vri
jednost lei samo u cijeni (Quesnay, lanak Hommes,
loc. cit., p. 138).
(59) Dupont de Nemours, Rponse demande, p. 16.
(60) Saint-Pravy, J ournal dagriculture, dcembre
1765.
(61) I d., I bid.
(62) Maximes de gouvernement (in Daire, op. cit., p.
289).
(63) Turgot, Rfl exi ons sur la formation des richesses,
par. 6.
(64) Maximes de gouvernement (in Daire, op. cit., p.
289).
(65) Mirabeau, Philosophie rurale, p. 56.
(66) I d., I bid., p. 8.
(67) Dupont de Nemours, J ournal agricole, mai 1766.
(68) Mirabeau, Philosophie rurale, p. 37.
(69) I d., I bid., p. 33'.
(70) Cantillon, Essai sur le commerce en gnral, p.
68, 69, 73.
(71) Condillac, Le commerce et le gouvernement (Oeu
vres, t. I V, p. 10).
(72) Turgot, Valeur et monnaie (Oeuvres compl tes,
d. Schelle, t. I I I , p. 9192).
(73) Condillac, L e commerce et le gouvernement (Oeu
vres, t. I V, p. 28).
(74) Turgot, Valeur et monnaie (Oeuvres, t. I I I , p.
9193).
(75) Graslin, Essai analytique sur la richesse, p. 33.
(76) I d., I bid., p. 45.
(77) Hume, De la ci rculation montaire (Oeuvres co
nomiques, p. 41).
(78) Graslin pod potrebom podrazumijeva nunost,
korist, ukus i prijatnost (Essai analytique sur la richesse,
p. 24).
(79) Graslin, op. cit., p. 36.
(80) Descartes, L ettre Mersenne, 20 nov. 1629 (A. T.,
I , p. 76).
438 RI J ECI I STVARI
GLAVA SEDMA
(1) A. Smith, Recherches sur la richesse des nations
(franc, prev., Paris, 1843), p. 1.
(2) I d., I bid., p. 38.
(3) Cantillon, Essai sur le commerce en gnral, p.
1718.
i
BI LJ EKE
439
(4) Adam Smith, Recherches sur la ri chesse des na
tions, p. 38.
(5) I d., I bid., p. 42.
(6) Adam Smith, loc. cit., p. 78.
(7) I d., I bid., pp. 2223.
(8) A.-L. de J ussieu, Gnra plantarum, p. XVI I I .
(9) Vicq dAzyr, Systme anatomique des quadrup
des, 1792, Discours prliminaire, p. L XXXVI I .
(10) G. Cuvier, Tableau l mentai re de l histoire na
turelle, Paris, an VI , pp. 2021.
(11) Storr, Prodromus methodi mammalium (Tbin-
gen, 1780), p. 720.
(12) Lamarck, Systme des animaux sans vertbres
(Paris. 1801), p. 143144.
(13) Ph. Pinel, Nouvel le mthode de classification des
quadrumanes (Actes de la Soci t dhistoire naturelle, t. I ,
p. 52, citirano prema: Daudin, Les classes zoologiques, p.
18).
(14) Lamarck, La Fl ore franaise (Paris, 1778), Dis
cours prliminaire, p. XCCI I .
(15) Linn, Systme sexuel des vgtaux (trad. fran
aise, Paris, an VI ), p. 1.
(16) Bonnet, Contemplation de la nature (Oeuvres
compl tes, t. I V, p. 40).
(17) Lamarck, La Fl ore franaise, p. 12.
(18) Vicq dAzyr, Premiers discours anatomiques, 1786,
pp. 1718.
(19) Lamarck, Mmoi res de physi que et dhistoire
naturelle (anne 1797), p. 248.
(20) Bachmeister, I dea et desideria de colligendis lin-
guarum speci meni bus (Ptrograd, 1773); Gldenstadt, Voy
ages dans le Caucase.
(21) Drugo izdanje u etiri toma izalo ie u 1790
1791. '
(22) F. Adelung, Mithridates (4 vol., Berlin, 18061817).
(23) R.-P. Coeurdoux, Mmoi res de l Acadmie des
inscriptions, t. XL I X, p. 647697.
(24) W. J ones, Works, (London 1807, 13 vol.).
(25) Hehvag, De formatione l oquelae (1781).
(26) Lord Monboddo, Ancient metaphysics, vol.1I V, p.
326.
(27) Destutt de Tracy, Elments didol ogi e, I , pp.
3335.
(28) I d., I bid., predgovor, p. I .
GLAVA OSMA
(1) Ricardo, Oeuvres compl tes (francuski prevod),
Paris, 1882, p. 5.
440
RI J ECI I STVARI
(2) Ricardo, loc. cit., p. 3.
(3) I d., I bid., p. 24.
(4) Ricardo, loc. cit., p. 12.
(5) Adam Smith, Recherches sur la ri chesse des na
tions, I , p. 190.
(6) Up. o Kivjeu znaajnu studiju od Dodena (Dau-
din). Les Classes zoologiques, Paris. 1930.
(7) Citira Th. Cahn, La Vie et l oeuvre dE. Geoffroy
Saint-Hilaire, Paris, 1962, p. 138.
(8) G. Cuvier, L eons danatomie compare, t. I , pp.
6364.
(9) I d., I bid., p. 3435.
(10) G. Cuvier, Rapport histori que sur l tat des sci
ences naturelles, p. 330.
(11) G. Cuvier, L eons danatomie compare, t. I , p.
55.
(12) G. Cuvier, Second mmoire sur l es animaux
sang blanc, Magasin encyclopdique,.I I , p. 441.
(13) G. Cuvier, op. cit., I I , p. 441.
(14) G. Cuvier, Leons d'anatomie compare, t. I I I , p.
4---------5. i ;
(15) G. Cuvier, Sur un nouveau rapprochement ta
blir, Annales du Musum, t. XI X, p. 76.
(16) I d., I bid.
(17) G. Cuvier, Second mmoi re sur l es animaux
sang blanc (loc. cit.)
(18) O odbacivanju mikroskopa, koje vai i za Kivjea
i za anatomo-patologe, up. L eons danatomie compare, t.
V, p. 180, i Le Rgne animal, t. I , p. XXVI I I .
(19) G. Cuvier, Le Rgne animal distribu d'aprs son
organisation, t. I , p. XI V.
(20) G. Cuvier, L ettre Hartmann, citirano u Dodenu,
Les Classes zoologiques, t. I I , p. 20, n. 1.
(21) G. Cuvier, Rapport histori que sur les sci ences na
turelles, p. 329330.
(22) G. Cuvier, Tableau l mentaire, p. 6. sq.
(23) G. Cuvier, L eons danatomie compare, t. I , p. 59.
(24) G. Cuvier, Mmoi re sur les cphal opodes (1817),
pp. 4243.
(25) G. Cuvier, Tableau l mentai re dhistoire naturel
le, p. 8485.
(26) G. Cuvier, L eons d'anatomie compare, t. I , p. 60.
(27) G. Cuvier, Hi stoi re des poissons (Paris, 1828), t.
I, p. 569.
(28) G. Cuvier, Leons danatomie compare, t. I , p.
45.
(29) G. Cuvier, Cours danatomie pathologique, t. I ,
p. 5.
BI LJ EKE
441
(30) Fr. Schlegel, La Langue et la phi l osophie des I n
diens, franc, prev., Paris 1837, p. 35.
(31) Fr. Schlegel, Essai sur la langue et la phi l oso
phie des I ndiens, franc, prev., Paris, 1837, p. 57.
(32) I d., I bid., p. 56.
(33) I d., I bid., p. 47.
(34) Bopp, Ueber das Konjugati onssystem der Sans-
kritsprache, p. 147.
(35) J . Home Tooke, Paroles volantes, Londres, 1798.
(36) Grimu je esto stavljan prigovor da je brkao slo
va i glasove (on ralanjuje rije Schri ft na osam eleme
nata, jer slovo / dijeli na p i h). U tolikoj je mjeri bilo te
ko tretirati jezik kao ist zvuni elemenat.
(37) J . Grimm, Deutsche Grammatik (2' d. 1822), t.
I, p. 5. Te analize ne nalazimo u prvom izdaniu (1818).
(38) I d., I bid., p. 5.
(39) Bopp, Grammaire compare (franc, prev.) Paris
1866, p. 1, note.
(40) J . Grimm, L Origine du langage (franc, prev.),
Paris, 1859, p. 7. v >
(41) J . Grim, L'Origine du langage, p. 37. Up. i Deut
sche Grammatik, I , P- 588.
(42) J . Grimm, L Origine du langage, p. 41.
(43) Boop, Ueber das Konjugati onssystem der Sans-
kritsprache.
(44) Bopp, loc. cit., p. 147 sq.
(45) J . Grimm, LOrigine du langage, p. 39.
(46) J . Grimm, LOrigine du langage, p. 50.
(47) Fr. Schlegel, Essai sur la langue et la phi l osophie
des I ndiens, p. 11.
(48) Fr. Schlegel, I bid., p. 12.
(49) V. supra, p. 182.
(50) Up. G. Cuvier, Rapport histori que sur les progrs
des sci ences naturelles, p. 4.
(51) Nietzsche, Le crpuscule des I dol es (franc, prev.),
1911, p. 130.
GLAVA DEVETA
(1) Nietzsche, Gnalogie de la morale, I , par. 5.
(2) I zmeu njih nalazi se kantovski momenat kao
prekretnica: to je otkrie da subjekat, po tome to je ra
zuman, propisuje za sebe svoj vlastiti zakon, koji je u isti
mah i univerzalan.
(3) V, supra, p. 131.
(4) V. supra, p. 308.
(5) Kant, L ogik (Werke, d. Cassirer, t. VI I I , p. 343).
SADRAJ
Strana
Sreten Mari: Egzistencijalne osnove strukturalizma . 7
RI J ECI I STVARI
Pr edgovor .......................................... .......................... 57
I
GLAVA PRVA
PRATILJ E
I ............................................................................. 71
I I ............................................................................... 76
GLAVA DRUGA .
PROZA SVIJ ETA .
I etiri slinosti ....................................................... 85
I I Obiljeja ................ ... .............................
I I I Granice s v i j e t a ..................... .... /
I V Rukopis stvari ..................... .............................101
V Bie j ez i k a ............................. 108
GLAVA TREA
PREDSTAVA
I Don Kihot
I I Red ...........................
I I I Predstavljanje znaka . .
I V Podvostruena predstava
V Imaginacija slinosti : v_ .
VI Mathesis i taksinomija
111
115
122
127
130
134
GLAVA ETVRTA
GOVOR
I Kritika i k omentar.................. ............................ 141
I I Opta gramatika ................144
444
RIJ ECI I STVARI
Strana
I I I Teorija g l a g o l a .................................................. 154
I V Artikulacija .......................................................159
V Oznaavanje ..................................................... 165
VI D er i va c i j a ........................................................... 171
V I I J eziki etvorougao ................................... 176
GLAVA PETA
KLASI F I KACI J A
I ta kau i s t or i ar i ............................................183
I I I storija p r i r o d e..................................................186
I I I Struktura ......................... ................................. 190
I V O s o b i n e...............................................................196
V Sadraj i k at as t r ofa.........................................202
VI udovita i f o s i l i .............................................. 207
V I I Govor pr i r ode................................................ 213
GLAVA SESTA
RAZMJ ENA .
I Analiza b o ga t s t va ............................................219
I I Novac i c i j e n a ..................................................222
I I I Merkantilizam . . .......................................... 227
I V Zalog i ci j en a.............................................. .... . 233
V Formiranje vr i j ed n os t i .....................................241
VI Korist .......................................... .................... 247
V I I Opta s l i k a .................................................... 252
V I I I elja i predstava..............................................258
I I
GLAVA SEDMA
GRANI CE PREDSTAVE
I Doba i s t o r i j e.................................................... 265
I I Mjera r a d a .......................................................... 270
I I I Organizacija b i a .............................................. 274
I V Fleksija rijei .................................................. 280
V I deologija ] k r i ti k a............................................. 284
VI Objektivne s i n t eze.............................................. 290
SADRAJ
445
Strana
GLAVA OSMA
RAD, I VOT, J E ZI K
I Nova empirija ....................................................... 297
I I R i k a r d o ............................................................... 300
. I I I K i v j e ................................................................... 310
I V Bop ................................................................... 325
V J ezik koji j e postao pr edmet............................. 339
GLAVA DEVETA
OVJ EK I NJ EGOVI DVOJ NICI
I Povratak j e z i k a .................................................. 345
I I Kraljevo m j es t o................................................. 349
I I I Analitika k on an osti .......................................... 353
I V Empirijsko i transcendentalno......................... 359
V Cogito i nemi l j eno............................. .... 363
VI Uzmicanje i povratak i sk on a............................. 369
V I I Govor i ovjekovo b i e....................................... 375
V I I I Antropoloki san ................................ .... 380
GLAVA DESETA
HUMANI STI KE NAUKE
I Trijedar z n a n j a .................................................. 383
I I Oblik humanistikih nauka.................................387
I I I Tri m odel a...........................................................394
I V I storija ...............................................................405
V Psihoanaliza, E tn ol ogi j a......................................411
B i l j ek e....................................................................... 427