ELN ISIL LEMLER

Isl lem

Isl ilem; Bir malzemenin mekanik zelliklerini ve/veya iyapsn deitirmek
amacyla, o malzemeye belli bir scaklk-zaman program dahilinde uygulanan bir
stma ve soutma ilemlerine denir

Isl lem Uygulama Amalar

1. Talal ilenebilme zelliinin iyiletirilmesi rnek : Yumuatma tavlamas, tane
iriletirme dier bir deyile kaba tane tavlamas.
2. Dayanmn arttrlmas veya azaltlmas rnek : Yumuatma tavlamas,
normalletirme tavlamas, sertletirme.
3. Souk ekil vermenin etkisini yok etme rnek : Yeniden kristalletirme tavlamas,
normalletirme tavlamas.
4. Mikrosegregasyonun giderilmesi rnek: Homojenletirme tavlamas.
5. Tane byklnn deitirilmesi rnek : Tane iriletirme tavlamas,
normalletirme tavlamas, yeniden kristalletirme tavlamas.
6. gerilmelerin azaltlmas rnek : Gerilme giderme tavlamas.
7. Belirli bir iyapnn elde edilmesi rnek : Normalletirme tavlamas,
yumuatma tavlamas, sertletirme.

Frnda Tutma Sresi
Isl ilem, parann belli bir scakla stlmas ve o scaklkta belli bir sre tutulmas
ve daha sonra soutulmas ilemi olarak zetlenebilir.Parann frnda tutma sresi
eitlii ile hesaplanabilir.
T:Tutma sresi (dakika )
s: i paras levha ise et kalnl, ubuk ise ap

t = 20 + s / 2

Alam elementi yzdesi arttka, s iletimi zorlar.
Parann souma hz; para kalnl ve malzemenin s iletimi katsays ile
Orantldr.

Tavlamalar



Yeniden KristalletirmeTavlamas (Rekristalizasyon Tavlamas)

Souk ekil verme sonucunda pekleen malzemenin zelliklerini
(rnein yksek dayanm, dk sneklik ve tokluk gibi) balang durumuna
getirmek amacyla yaplr.Tavlama scakl 600-700Cdir. Yaklak 1 hlik srede
gerekleir.
Yeniden kristalleme tavlamasnn uygulanabilmesi iin malzemenin en az %10
orannda souk ekillendirilmi olmas gerekir.Bylece souk ekillendirme
sonucunda oluan sertleme giderilerek malzemeye daha sonraki ilemler iin
gerekli olan sneklik kazandrlr.

Tane riletirme Tavlamas (ri TaneTavlamas, Kaba Tane Tavlamas)

Dk karbonlu eliklerde (%C<%0,2), talal ileme kabiliyetini iyiletirmek amacyla
uygulanr. Tav scakl 950-1100C arasnda seilir, tav sresi ise yaklak 3-5 saat
tr.Yksek scaklkta yaplan bu tavlama sonucunda, malzemenin tokluk deeri
dtnden, seyrek uygulanan tavlamadr.

Gerilme Giderme Tavlamas

niform olmayan stma-soutma ilemleri (dkm, kaynak, sertletirme), niform
olmayan ekil deiimi (eme, souk ekillendirme), talal ileme (frezeleme,
planyalama, tornalama vb) ve dnm olaylar srasnda para iinde oluan
gerilmelerin giderilmesi amacyla uygulanr.

lem scakl malzemenin kimyasal bileimine gre, alamsz ve az alaml
eliklerde 500-680C arasndadr. Tav sresi ise 0,5-1 h arasndadr. lemin baarl
sonu verebilmesi iin, souma ileminin yava yaplmas gerekir. Aksi takdirde
souma fark nedeniyle, malzeme iinde tekrar i gerilmeler oluabilir.

Yeniden Kristalletirme Tavlamas (Rekristalizasyon Tavlamas)

Souk ekil verme sonucunda pekleen malzemenin zelliklerini (rnein yksek
dayanm, dk sneklik ve tokluk gibi) balang durumuna getirmek amacyla
yaplr.
Tavlama scakl 600-700Cdir. Yaklak 1 hlik srede gerekleir. Bu tavlamann
uygulanabilmesi iin malzemenin en az %10 orannda souk ekillendirilmi olmas
gerekir.Bylece metalik malzemenin, kat halde bozulmadan yeniden kristallemesi
salanr ve souk ekillendirme sonucunda oluan pekleme, sertleme giderilerek
malzemeye daha sonraki souk ekillendirme ilemleri iin gerekli olan sneklik
kazandrlr.


Souk ekil verdikten sonra iyap Tavlamadan sonraki iyap


Dislokasyon younluu yksek Dislokasyon younluu azalm
Yapda homojenlik yok Yapda homojenlik var
Taneler uzam Taneler kk ve e eksenli
gerilme yksek gerilme azalm

-Tavlama sonrasnda oluan tane boyutu, malzemeye uygulanan souk ekil
deitirme oranna baldr.
-Souk ekil deitirme oran fazla ise ince taneli, az ise iri taneli iyap oluur.
-Tane bykln, tav scakln da etkiler; rekristalizasyon scakl yksek
tutulursa kaba taneler oluur.
-Yeniden kristallemede tav sresi, tavlama scakl ve ekil deitirme oranna
uygun olarak seilir.
-Tavlama sonucunda, malzemenin dislokasyon younluu azaldndan, malzeme
balang snekliinekavuur.
-Yksek alaml elikler gibi dnm gstermeyen eliklerde tane boyutu kltme
ilemi rekristalizayon tavlamas ile yaplr.

2.Tr Tavlamalar

Yumuatma Tavlamas (Yumuak Tavlama, KreletirmeTavlamas)

- %C %0.4 olan eliklerde talal ilemeyi, %C < %0.4 olan eliklerde souk
ekillendirmeyi kolaylatrmak amacyla uygulanr.
- Tavlama scakl eliin tektoidalt ya da tektoidst olmasna gre deiir.
- Tavlama sresi ise 5 hden az olmamaldr. Bazen 100 h olabilir.
- Yumuatma tavlamas; tektoidalt eliklerde sert perlit tanelerindeki sementit
lamellerini paralamak, tektoidst eliklerde ise hem perlit tanelerindeki sementit
lamellerini hem de tane snrlarndaki 2.sementit an paralamak amac ile
uygulanr. Tav scakl 680 700 derece tutulmaldr.

NormalletirmeTavlamas(Normalizasyon) Tavlamas

Normalletirme tavlamas sonunda , kk ve e eksenli tanelerden oluan perlitik
ferritik iyap elde edilir.

Normalletirme Tavlamas u amalarla yaplr:

-Souk ekil verme sonrasnda uzam taneleri balang yapsna dndrmek,
-Dkm iyaps olan Widmanstatten yapsn iyiletirmek,Widmanstatten yapsnda
yumuak ferrit levhalar ile sert perlit kolonileri birbiri iine girdiinden malzeme
olduundan daha ok perlit ieriyormu gibi davranr. Dier bir deyile, malzeme ayn
kimyasal bileimde ve iinde perlit odacklar bulunan ferritik i yapya sahip elikten
daha sert ve gevrektir.
-Scak haddeleme sonucunda oluan bantl iyapnn giderilmesi ,
-Kaynakl paralarda, ( tane bykl farkl olan hadde yaps ve dkm iyapsnn
bir arada olduu durumlarda )
-Difzyon tavlamas sonucunda irilemi tanelerin inceltilmesi,
-Tavlama ilemi sonucunda, malzemenin mekanik zelliklerinde, zellikle de toklukta
art salanr. Tav sresi, et kalnlna gre deiir.tektoitalt eliklerde frn iinde
soutma tercih edilirse yap perlitve ferritten oluur . tektoitst eliklerde frn
dnda yava soutma tercih edilir.Yap kk e eksenli perlittir.


Sertletirme

Sertletirme ile meta stabil (yar kararl) bir iyap elde edilir.
-stenit, eliin bileimine bal olarak, minimum bir hzn altna inilmeyecek ekilde
soutulur ve yar kararl tetragonal hacim merkezli martenzit yap oluur.
-Dier bir deyile, eliklerin mmkn olan en yksek sertlik ve anma dayanmna
sahip olmas istendiinde sertletirme ilemi yaplr.
-Sertletirme sonucunda souk ekil deitirme kabiliyeti azalr, sneklik der. Bu
ilem daha ok dnm sertlemesinde geerlidir.

Souma hznn mikroyapya etkisi. stenitin dnm

Su da soutmada % 100 martenzit
Yada soutmada Martenzit + sk lamelli perlit
Tuzda soutmada Sk lamelli perlit
Havada soutmada Perlit + biraz ferrit
Frnda soutmada Ferrit + perlit


Sertletirme : Sertletirme ilemi iinde alt gruplara ayrlr:

1-Dnm sertlemesi (ekirdee kadar sertletirme)
2-Yzey Sertletirmesi
3-kelme sertlemesi

Dnm Sertlemesi (ekirdee kadar sertletirme)
elik malzemeye dnm sertlemesi uygulanabilmesi iin; %C > %0.2 olmas
gerekir.

-tektoidalt eliklerde tavlama scakl AC3 n 30-50 derece st

-tektoidst eliklerde tavlama scakl AC3 n 30-50 derece st


Ar Soumu stenit Dnmleri
-Hzl souma sonucu elde edilen iyap, byk lde dnm scaklna, yani
karbonun ve dier alam elementlerinin yaynmasna baldr.
-Ar soumu stenit, temel scaklk kademesinde dnme
urar:


Ar Soumu stenit Dnmleri
1. Perlit Kademesinde Dnm
Souma hz arttka karbon ve dier alam elementlerinin yaynma sresi azalr.
Sementit lamellerinin genilii azalarak, ince veya ok ince lamelli perlitik bir iyap
meydana gelir.
Lameller aras mesafe ne kadar ksa ise, iyapda karbon dalm o kadar
homojendir. Bu nedenle de sertlik ve dayanm deerleri artar.

2. Beynit Kademesinde Dnm
-Fe atomu yaynamaz, C atomu yaynmas ise gleir.Beynit, elektron
mikroskobunda iki ekilde grlebilir.
-neli beynit: Ferrit ierisine gmlm karbon paracklar olarak tanmlanr.
Srekli souma veya sabit scaklkta (izotermik) dnm ile elde edilir.
-Taneli beynit: Srekli souma ile elde edilir. Souma hzna bal olarak ineli
beynit, kaba ve ince taneli beynit olarak ikiye ayrlr.
-nce taneli beynit, Msnin hemen zerindeki scaklklarda oluur.
-Beynitik iyap, alaml eliklerin karakteristik i yapsdr.
-Alamsz eliklerde beynitik yap elde edilmek isteniyorsa sabit scaklk dnm
gerekir.

Martenzit Kademesinde Dnm
-C ve Fe atomu yaynamaz. Bu nedenle de karbr oluamaz.
-Karbon (C), martenzit kafesi ierisinde zorunlu olarak znm durumdadr.
-Martenzit, sv azot gibi ok yksek souma hz salayan souma ortamlarnda saf
demir iinde dahi oluturulabilir.
-Ancak martenzitin sertlii, kafes ierisinde zorla znm olarak bulunan, karbon
miktarna bal olarak deiir.

%C >%0.8 olan eliklerde dnm sertlemesi sonucunda,martenzitin yan sra sementit de
olutuundan, sertlik ve anma dayanm daha yksektir.

Zaman-Scaklk-Dnm (Z-S-D) Diyagramlar
(Time-Temperature-Transformation (T-T-T) Diagrams)
-Zaman-Scaklk_Dnm Diyagramlar; elie su verme ilemlerinde kullanlan
diyagramlardr.
-elik reticileri, rettikleri her elik iin bu diyagramlar kataloglarnda verirler. eliin
sertletirilmesinde istenilen iyapnn elde edilebilmesi iin, souma zaman ok nemlidir.
Bu nedenle de sertletirme ilemi iin sadece Fe-C denge diyagram yeterli olmadndan,
ZSD diyagramna ihtiya duyulur.
-Z-S-D diyagramlar, stenit dnm srasnda grlen ve ncelikle dnm rn
(rnein perlit, sorbit, trostit, beynit,martenzit gibi) zelliklerinin belirlenmesindeki olaylar
inceler. Bu incelemede denge durumundaki olaylar dikkate alnr.
-Ksaca Z-S-D diyagramlar, dnm olaylarn zamana ve scakla bal olarak gsterirler.
Olaylar bazen ok uzun sreceinden, zaman ekseni logaritmik blmldr.


Sertletirme ilemi sonunda; yap tmyle martenzite dnmez ve artk stenit
(kalnt stenit) kalrsa malzeme tekrar stp hzla soutularak tmyle martenzit yap
elde edilir.

eliin Sertleme Davran
-Sertlik: elik iindeki C yzdesine bal olarak sertlik deeridir
-Sertleme Derinlii (sertleme kabiliyeti): Sertleme derinlii,sertliin ngrlen bir
deeri at snr tabakas kalnl olarak tanmlanr. Alam elementi cinsi ve
miktaryla belirlenir.
-eliin sertleme davran DIN 50191de verilen Jominy (Alndan Su Verme)Deneyi
ile saptanr.


Sertletirme sonucunda %0,8 Cli eliin (tektoid elik) sertlii yaklak 67 HRCdir.

-eliin sertleme derinlii, genellikle %50 martenzit ieren, yani byle bir i
yapnn sertliine sahip olan noktann, aln yzeyinden uzakldr.
-Alamsz eliklerin kritik souma hznn yksek olmas nedeniyle, sertleme
derinlii azdr. Yani elde edilebilen martenzitik tabakannkalnl yaklak 5 mmdir.
Bu nedenle, bu tr eliklere s sertleme elikleri ad verilir.
-Alaml eliklerde ise, elde edilebilen martenzitik tabakann kalnl yaklak 12
mmdir.


Su Verme Ortamlar

Su verme ortam, parann kritik souma hzn aacak ekilde olmaldr ki stenitin
tm martenzite dnmesi hedeftir.

Su verme ilemini u faktrler etkiler:
-elik ierisindeki C ve alam elementi oranlar (kimyasal bileim)
-Su verme ortamnn soutma kabiliyeti
-Para malzemesinin s iletim kabiliyeti (alam elementi miktar ile azalr)
-Parann boyutu ve ekli
-Parann yzey durumu (tufal: oksit tabakas olup olmad)
-Parann su verme ortamnda kalma sresi
-deal su verme ortam, malzemeden perlit kademesinde mmkn olduu kadar ok,
martenzit kademesinde ise atlama tehlikesini azaltmak iin mmkn olduu kadar
az s ekmektir.

Su verme ortamlar:
1-Su
Buzlu su
%5-10 NaCl ieren su
%5-10 NaOH ieren su
Oda scaklnda su
2-Ya (200-250C)
3-Tuz ( ergimi tuz 160-450 derecearas olabilir)
4-Ergimi metal banyosu(kurun)

Toklatrma Yntemleri
1. Islah Etme
-Islah eliklerinde %0,20-%0,65 orannda karbon bulunur (alamsz slah elikleri).
-Islah etme ilemi ile; mekanik dayanm (ekme, akma dayanmlar) yksek olan
eliklerin eldesi amalanr; istenilen sertlik elde edilir.


2. stemperleme (Beynitleme)
-%100 beynit yaps elde etmek amacyla yaplr.
-stenitleme scaklna stlan para, (beynitleme) scaklndaki ergimi Pb ya
da tuz banyosuna daldrlr ve kararsz stenitin tamamnn izotermik olarak
beynite dnmesi tamamlanncaya kadar bekletilir. Daha sonra istenen hzda
havada soutulur. Bekleme srasnda sl gerilmeler giderilir.
-stemperleme, atlak oluumuna duyarl karmak ekilli paralarn
toklatrlmasnda byk nem kazanr.
-Yntem daha ok, talasz ekillendirme kalplarnn imalatnda kullanlan takm
eliklerinin sertletirilmesi iin uygundur.
-Elde edilen iyapnn sertlii, martenzite gre daha dktr. Bu nedenle parann
entik darbe dayanm daha iyidir.
-Yay retimi iin idealdir.


Patentleme-Perlitleme

Patentleme ilemi; stemperlemeye benzer biimde ancak, scakl patentleme
kademesinde olan bir banyo yardmyla gerekletirilir.
Patentleme sonucunda:

-Souk ekil deitirme kabiliyeti ok iyi olan sorbitik, trostitik iyap elde edilir
-Perlitleme ilemi; stenitik scakla stlan para perlitleme scaklndaki
banyoya kadar soutulur ve banyoda i yap tamamen perlit oluncaya kadar bekletilir ve
banyodan kartlarak soutulur.