UNIVERZITET U ZENICI

Mainski fakultet


















MEHANIKE OSOBINE TERMOPLASTINIH MASA
- Seminarski rad -





















Student: Mentor:
Aleksandar Jovi V.prof. dr. Naija Harai

Zenica, 2007/2008
2
Sadraj:

str.
1. UVOD 3
2. POLIMERI 3
2.1 Terminologija u oblasti polimerstva 3
3. POLIMERNI MATERIJALI 4
4. TERMOPLASTINE MASE 5
4.1 POLIETILEN (PE) 6
4.1.1. Svojstva polietilena 6
4.1.2. Vrste polietilena 7
4.1.3 Polietilen niske gustoe (LDPE) 7
4.1.4 Linearni polietilen niske gustoe (LLDPE) 7
4.1.5 Polietilen visoke gustoe (HDPE) 8
4.1.6 Poletilen ultra visoke molekulne mase (UHMWPE) 8
4.1.7 Proizvodnja i primjena polietilena 8
4.2 POLIPROPILEN (PP) 9
4.2.1 Svojstva polipropilena 9
4.2.2 Proizvodnja i upotreba polipropilena 10
4.3 POLISTIREN (PS) 10
4.3.1. Homopolimerni polistiren 10
4.3.2. Polistiren visoke ilavosti (HIPS) 11
4.3.3 Prerada i primjena polistirena 11
4.4 POLI (VINIL-HLORID) (PVC) 12
4.4.1 Vrste poli(vinil-hlorida) 12
4.4.2 Prerada i primjena PVCa 12
5. ZAKLJUAK 14
Dodatak 1.
Podjela i nazivi termoplastinih masa na engleskom jeziku 15




3
1. UVOD

Polimeri su tvari koje se sastoje od makromolekula pa se nazivaju i makromolekularnim
spojevima. Od organskih spojeva u prirodi to su kauuk i prirodne smole, celuloza, lignin,
polisaharidi, krob, bjelanevine i nukleinske kiseline, tj. tvari koje su glavnina suhe tvari
ivotinjskog i biljnog svijeta. U neorganskom svijetu to su oksidi silicija i aluminijuma, dakle
osnovne komponente Zemljine kore. Naziv polimer je sloenica grkih rijei poly mnogo i
meros dio, to bi znailo mnogo dijelova.
Postojanje navedenih prirodnih polimera omoguuje nam da kaemo: Polimeri su u nama i
oko nas. To znai da je i istorijski razvoj na tom podruju znatno dui nego to proizilazi iz
injenice da je do stvarnog proirenja upotrebe tih materijala dolo tek u 20. vijeku. To
proirenje se podudara sa injenicom da su prvi sintetiki polimeri proizvedeni poetkom 20.
vijeka. Njihova makromolekularna struktura spoznata je tek u 20. i 30. godinama 20. vijeka.
To je omoguilo produbljeno poznavanje svojstava polimera i njihovu ovisnost o strukturi.
Istovremeno je to omoguilo da i proizvodnja polimernih tvorevina preraste iz faze vjetine u
nauno utemeljeno podruje ljudske djelatnosti.

2. POLIMERI

Reakcijama polimerizacije, polikondenzacije ili poliadicije molekuli malih molarnih masa se
povezuju primarnim hemijskim vezama pri emu nastaju molekuli velikih molarnih masa -
makromolekuli.
Relativna je molekulska masa polimera od 10.000 do vie od 1.000.000 g/mol ali
makromolekula nije naprosto molekula s mnogo atoma (hiljade atoma vezano je u
makromolekuli valentnim vezama) nego je to molekula u kojoj je mnogo atoma organizirano
tako da ini makromolekulu kao tvorevinu izgraenu ponavljanjem karakteristinih
strukturnih jedinica, tzv. mra. Mera u makromolekuli moe biti od nekoliko stotina do
nekoliko desetina hiljada ali je tipova mera malo, najee samo jedan (homopolimeri) a
rijee dva ili vie (kopolimeri). Meri mogu biti nizani u jednom lancu (linearni polimeri),
mogu uz glavni lanac postojati i boni lanci (granati polimeri) ili mogu biti u
trodimenzionalnoj mrei (umreeni polimeri).
Upravo je makromolekula onaj specifini nivo strukturiranja supstanci koja polimere ini
posebnom klasom tvari. Kad polimerna tvar odgovara na vanjsku silu nekim drugim nivoom
strukturiranja, niom ili viom od makromolekule, tada se ona po nizu osobina ne razlikuje
bitno od drugih tvari kao to su keramika, staklo ili metal. Kad na vanjsku silu odgovara
makromolekula, tada polimerna tvar prolazi kroz fizikalna stanja, u prvom redu mehanika
deformacijska stanja koja su svojstvena samo polimerima. Dinamika makromolekula i
dinamika elemenata nadmolekulnih struktura izvor su specifinosti polimera kao to su
relaksacija naprezanja, puzanje (krip) i elastini postefekt, prisjetljivost, itd.

2.1. TERMINOLOGIJA U OBLASTI POLIMERSTVA

Buran razvoj nauke o polimerima i nezavisan razvoj pojedinih tehnologija proizvodnje i
prerade polimernih materijala rezultirali su u nedovoljno ureenoj i nedovoljno dosljednoj
terminologiji. Izuzetak je samo nomenklatura polimera kao hemijskih spojeva premda i tu
postoji velika konkurencija trivijalnih i komercijalnih naziva. Kad je rije o polimernim
materijalima, nazivi su vrlo aroliki jer su kriteriji razlikovanja i klasificiranja mnogostruki:
vlastita svojstva materijala, preradbena svojstva materijala, svojstva produkta (koja ukljuuju
i geometriju produkta), ovisnost navedenih svojstava o temperaturi, itd.
Prije svega, termin polimer ne valja poistovjeivati sa terminom polimerni materijal. Naime,
rezultat polimerizacije, tzv. polimerizat, koji jeste sistem makromolekula, sve je rijee
materijal, jer se radi prerade i primjene svojstva polimerizata mijenjaju raznovrsnim
4
niskomolekularnim dodatcima poput punila, omekivaa, ojaala, maziva, odnosno hemijskim
i fizikalnim postupcima. Najvanije grupe polimernih materijala jesu konstrukcijski
materijali, folije (membrane, filmovi), vlakna, veziva i lijepila. Konstrukcijski materijali
mogu biti kompaktni (masivni) i pjenasti (saasti, ekspandirani).
Po sastavu, polimerni materijali su homogeni i kompozitni (mjeavine, smjese, punjeni,
ojaani), a po stepenu ureenosti svoje strukture oni su amorfni, kristalasti i kristalni.
Prema fizikalnom stanju pri temperaturama uobiajene primjene (30 +100C), polimerni
materijali su elastomeri (u gumenom stanju) i duromeri (kristalasti ili u staklastom stanju).
Prema fizikalnom i hemijskom stanju u preradbenim uvjetima polimerni su materijali
duroplasti (mehnika obrada u staklastom ili kristalastom stanju), reaktoplasti (praoblikovanje
uz hemijske promjene u strukturi), termoplasti (prerada u stanju taline) i elasti (mehanika i
termika obrada u gumastom stanju). Duroplasti i termoplasti se zbirno nazivaju poliplastima,
nasuprot elastima.
Pored toga valja jo i dodati rairene komercijalne nazive: guma (za elastomere i kompozite
na njihovoj osnovi), kauuk (za elastomerni sastojak gumene smjese, prirodni polimer i
polimerizat), plastika (za duromere, odnosno poliplaste koji dolaze kao konstrukcijski
materijali i folije), plastina masa (u istom znaenju kao plastika) i sintetika (za sintetske
elastomere i duromere u obliku vlakana). Naziv plastina masa potie zapravo od naziva za
polimerni predmaterijal u postupku prerade, nasuprot nazivu smola za oligomerni materijal ili
polimerni materijal relativno niske molekulske mase.
Koliko navedena terminologija moe zbunjivati vidi se iz sljedeih primjera: elastomeri mogu
biti reaktoplasti i termoplasti, reaktoplasti mogu biti duroplasti i elasti. Najee se kao
sinonimi koriste nazivi plastomer i termoplast, odnosno duromer, duroplast, termodur i
termoindurent, iako su ti nazivi nastali po razliitim kriterijima i prema tome nisu nuno
identini u svim uslovima proizvodnje, prerade i primjene.
Prihvatljivom (jer nije potpuno dosljedna, ali je dovoljno obuhvatna) ini se ova klasifikacija
polimernih materijala (tabela 1.): duromeri, elastomeri i plastomeri.
Tabela 1. Klasifikacija polimernih materijala

3. POLIMERNI MATERIJALI

Polimerni materijali su tehniki upotrebljive tvari kojima osnovu ini polimer. Vrlo rijetko
se polimerni materijali sastoje iskljuivo od polimera u izvornom obliku, nego obino sadre
brojne dodatke zbog poboljanja svojstava. Polimerni materijali se prerauju razliitim
metodama u gotove proizvode, vrlo esto i u kombinaciji sa drugim polimerima ili drugim
vrstama materijala.
Polimerni materijali se ubrajaju u najvanije tehnike materijale dananjice. Osim to slue
kao zamjena za uobiajene materijale poput stakla, metala, drveta ili keramike, njihov nagli
razvoj u 20. vijeku ubrzao je i napredak mnogih drugih podruja ljudske djelatnosti. Primjena
polimernih materijala u oblasti ambalae, elektroindustrije i elektronike industrije,
Ponaanje Glavna struktura Skica

Plastomeri
(Termoplasti)

Duromeri
(Duroplasti)

Elastomeri

Fleksibilni linearni lanci


vrsta trodimenzionalna mrea


Linearni popreno vezani lanci










Poprena veza
Poprena
veza
5
brodogradnji, hemijskoj industriji, transportu, avionskoj industriji, graevinarstvu i oblastima
iroke potronje danas je prijeko potrebna i nezamjenjiva.
Polimerni materijali se mogu svrstati u prirodne, modifikovane prirodne i sintetike.
Najvaniji prirodni polimerni materijal je celuloza, a vrlo su vani i svila, prirodni kauuk,
prirodne smole, kazein, masna ulja te razni anorganski polimeri, najee silikati.
Modifikovani prirodni polimeri su celulozni derivati, derivirani prirodni kauuk, kazeinski
derivati i dr.
Sintetiki polimerni materijali proizvode se hemijskim reakcijama (polimerizacija) od
monomera dobivenih uglavnom od nafte, zemnog plina ili uglja. S obzirom na svoju primjenu
razvrstavaju se u nekoliko grupa:
a) poliplasti polimerni materijali koji se tokom prerade nalaze u kapljastom ili u
gumastom stanju a primjenjuju se u vrstom stanju. To su najee konstrukcijski
polimerni materijali i folije.
b) elastomeri;
c) sintetika vlakna;
d) pomoni polimerni materijali koji se obino u obliku otopina ili disperzija
upotrebljavaju u proizvodnji ljepila, lakova i maziva te sredstva za obradu koe, papira
i tekstila;
Vlakna i pomoni polimerni materijali uglavnom su takoe poliplasti ali se posebnim
nainom prerade postiu karakteristina primjenjiva svojstva kojima se ti materijali razlikuju
od ostalih poliplasta.

4. TERMOPLASTINE MASE

Plastomeri (termoplasti, termoplastine mase) su polimerni materijali sa granatim i linearnim
makromolekulama. Oni su topljivi i taljivi. Zagrijavanjem do temperature mekanja ili taljenja
ne mijenjaju svoju hemijsku strukturu pa njihova prerada predstavlja samo reverzibilnu
promjenu stanja. To znai da kad su u toplom stanju, omekaju, postaju plastini, daju se lako
obraivati a kad se ohlade postanu tvrdi i vrsti i ne mijenjaju hemijsku strukturu. Proces
zagrijavanja i hlaenja se moe ponavljati bez bitnih promjena osnovnih karakteristika.
Plastomeri mogu biti amorfni ili kristalasti.
Amorfni plastomeri, npr. poliizobuten, tvrdi poli(vinil-hlorid) i polistiren, strukturno su
nesreene (amorfne) tvari u staklastom stanju koje izgrauju makromolekule nepravilne grae
(ataktini polimeri, statistiki kopolimeri). Od ostalih amorfnih polimernih materijala
(elastomera, duromera) razlikuju se po neumreenoj strukturi linearnih i granatih
makromolekula (vidi tabelu 1.). Od elastomera, koji su na sobnoj temperaturi visokoelastini,
razlikuju se po visokom staklitu (Tg), koje je vie od temperaturnog podruja upotrebe (Tu),
obino sobne temperature (Tg > Tu). Zbog ukruenosti makromolekula, materijal je na sobnoj
temperaturi krut, staklast. U staklastom stanju mogu se pri sobnoj temperaturi nai i neki
kristalasti polimeri visokog staklita, npr. izotaktiki polistiren. Naglim hlaenjem taline (Tm
= 220C) na temperaturu niu od staklita (Tg = 100C), izotaktiki polistiren prelazi u
prostorno nesreeno, staklasto stanje.
Kristalasti plastomeri sadre, osim amorfne, i kristalastu fazu. S obzirom na staklite amorfne
faze oni mogu biti:
a) kristalasti plastomeri s plastinom amorfnom fazom, Tg < Tu u koje spadaju i
polietilen, polipropilen i polioksimetilen i
b) kristalasti plastomeri s staklastom amorfnom fazom, Tg > Tu u koje spadaju poliamidi
i polikarbonati.
Graa makromolekule, omjer kristalne prema amorfnoj fazi, te struktura tih podruja odreuju
mnoga svojstva materijala. Vei udjel kristalne faze poveava im gustou, tvrdou, i
postojanost prema otapalima, a vei udjel amorfne faze poveava im fleksibilnost i
obradivost.
6
Od danas koritenih polimernih materijala (preko 10 000 komercijalnih), s masenim
udjelom od 80 %, dominira grupa s etiri "masovna" plastomera: PE, PP, PS i PVC. U tabeli su
obuhvaeni najee koriteni plastomeri (tabela 2). Navedene oznake plastomera izvedene su
iz njihovih naziva na engleskom jeziku i meunarodno su prihvaene.


OZNAKA NAZIV OZNAKA NAZIV
ABS akrilnitril/butadien/stiren PIB poliizobutilen
PMMA poli(metil-metakrilat) (pleksiglas) CA celulozni acetat
POM poli(oksimetilen) CN celulozni nitrat (celuloid)
PP polipropilen PPO poli(fenilen oksid)
PA poliamid (najlon) PPS poli(fenil-sulfid)
PBT poli(butilen-tereftalat) PS polistiren (polistirol)
PC polikarbonat PSU polisulfon
PE polietilen PTFE poli(tetrafluor-etilen) (teflon)
PEEK poli(eter-eter-keton) PVC poli(vinil-hlorid)
PET poli(etilen-tereftalat) PVDF poli(viniliden-fluorid)
PI poliimid SAN poli(stiren/akrilonitril)
Tabela 2. Najee koritene termoplastine mase sa oznakama



4.1. POLIETILEN (PE)

Polietilen (PE) najjednostavniji je poliugljikovodik, a ujedno i jedan od najpoznatijih i
najvanijih materijala dananjice. Industrijski se proizvodi polimerizacijom etilena, a
labaratorijski se moe dobiti i od diazometana.
Polietilen se sastoji od mnotva jedinica -CH2-CH2-, koje meusobnim povezivanjem tvore
lanane makromolekule velikih molekulnih masa opte formule -(CH2-CH2-)-n. Jednostavna
struktura makromolekula u izduenim planarnim konformacijama omoguuje njihovu laganu
kristalizaciju. Polietilen kristalizira u trans-konformaciji i pod uobiajenim uvjetima iz talina
stvara pravilno graene lamele presavijenih makromolekula. Iz nukleusa razrastaju vrpcaste
lamele, izgraujui kuglaste tvorevine, sferolite.



Homopolimer polietilena se dobija polimerizacijom monomera
etena ("etilena"):
n C
2
H
4
(C
2
H
4
)
n
H
2
C=CH
2
(H
2
CCH
2
)
n


Formirani PE je djelomino kristalne strukture (zamuen).


4.1.1 Svojstva polietilena

Svojstva politilena ovise o njegovoj strukturi i aditivima koji se dodaju tokom proizvodnje.
Najvaniji strukturni parametri, koji izravno utiu na svojstva polietilena, jesu stepen
kristalnosti, prosjena molekulska masa i razdioba molekulskih masa.

Stepen kristalnosti mjera je za omjer kristalne faze prema amorfnoj, a zavisi, meu ostalim, o
granatosti makromolekule. Naime, polietilinske makromolekule nisu samo ravnolanane, ve
7
neki od vodikovih atoma mogu biti zamjenjeni manjim ili veim (kraim ili duim)
ugljikovodinim supstituentima. Oni onemoguuju gusto slaganje lananih segmenata i
potpuniju kristalizaciju, pa se s poveanjem granatosti smanjuje stepen kristalnosti.
Stepenu kristalnosti izravno je proporcionalna gustoa polietilena. Kako se gustoa moe
jednostavno mjeriti, svojstva polietilena se upravo prema njegovoj gustoi i ocjenjuju. S
porastom gustoe poveava se talite i veina mehanikih svojstava, meu njima tvrdoa,
vlana vrstoa, produljenje pri raskidu, otpor prema puzanju, krutost, a takoe i hemijska
postojanost. Osim toga, smanjuje se i propusnost kapljevina i plinova. S druge strane, s
porastom gustoe smanjuje se savitljivost, prozirnost, ilavost i otpornost prema nastajanju
napuklina od naprezanja.
Prosjena molekulska masa polietilena vrlo je vana, posebno to od nje zavisi sposobnost
prerade polietilena. Polietilen s veom molekulskom masom se generalno tee prerauje. On
pokazuje bolja mehanika svojstva, npr. poveanu udarnu ilavost, vrstou na paranje i
otpornost prema koroziji zbog napuklina od naprezanja, a vea mu je i hemijska postojanost.
Meutim, tvrdoa, savitljivost i vlana vrstoa ne ovise uopte o iznosu prosjene
molekulske mase.
Razdioba molekulskih masa utjee takoer na svojstva politetilena i njegovu preradljivost.
Generalno vrijedi da tipovi polietilena s uskom razdiobom ispoljavaju veu ilavost, ak i pri
niim temperaturama, ali se tee prerauju.

4.1.2. Vrste polietilena

Na temelju razlika u gustoi, odnosno prosjenoj molekulskoj masi, polietilen se kao tehniki
materijal svrstava u nekoliko tipova:
1. Polietilen niske gustoe (engl. low density polyethylene, LDPE)
2. Linearni polietilen niske gustoe (engl. linear low density polyethylene, LLDPE)
3. Polietilen visoke gustoe (engl. high density polyethylene, HDPE)
4. Poletilen ultra visoke molekulske mase (engl. ultra high molecular weight
polyethylene, UHMWPE)

4.1.3 Polietilen niske gustoe (LDPE)

Gustoa polietilena niske gustoe iznosi od 0,915 do 0,935 g/cm. On omekava ve na
temperaturi od 85 do 87 C, a poinje se taliti na ~110C. To je ilav materijal visokog
modula elastinosti, voskaste konzistencije i nepotpune prozirnosti. Viskoznost njegove taline
je malena, i pri velikim sminim brzinama, to omoguuje laganu preradu ekstrudiranjem i
injekcijskim preanjem.

4.1.4 Linearni polietilen niske gustoe (LLDPE)

Linearni polietilen niske gustoe (LLDPE) nastaje kopolimerizacijom etilena i dodatkom 5 do
10% nekog od alfa olefina. Najee su to 1-buten, 1-heksen i 1-okten.Tako nastaje preteno
linearni makromolekularni polietilen s mnogo manjih bonih skupina. Iako je gustoa tog tipa
polietilena niska (od 0,917 do 0,935 g/cm), ipak je on zbog linearne strukture sliniji
polietilenu visoke gustoe. Njegove makromolekule imaju povean stepen kristalnosti pa je
povieno i talite, a oituju se i neka dobra svojstva poetilena niske i polietilena visoke
gustoe, kao npr. dobra ilavost uz nesmanjenu vrtou.

8
Tabela 3. Fizikalna i mehanika svojstva polietilena niske i visoke gustoe


4.1.5 Polietilen visoke gustoe (HDPE)

Polietilen visoke gustoe ima makromolekule uglavnom linearne stukture i vrlo male
razgranatosti, pa zato ima veliki udjel kristalne faze i veu gustou. Njegova gustoa iznosi od
0,94 do 0,97 g/cm dok omekava na temperaturi ~127C. Tvrdoa i vrstoa uopte su mu
vee od vrijednosti za polietilen niske gustoe. Izrazito mu je poveana i hemijska
postojanost.

4.1.6 Poletilen ultra visoke molekulne mase (UHMWPE)

S prosjenom relativnom molekuskom masom od 2 10
6
do 6 10
6
i gustoom od 0,94 g/cm,
vrlo je cjenjen kao tehniki materijal. Postojan je prema abraziji i umoru materijala, povrina
mu je glatka, pokazuje veliku udarnu ilavost i manji koeficijent trenja.

4.1.7 Proizvodnja i primjena polietilena

Zahvaljujui svojim dobrim mehanikim svojstvima, hemijskoj postojanosti, nepropusnosti za
vodu i druge neagresivne tekuine i relativno niskoj cijeni, polietilen je danas vrlo cijenjen
tehniki materijal velike i raznolike primjene (tabela 4.). U tu se svrhu proizvodi mnogo vrsta
komercijalnog polietilena koje se meusobno razlikuju prema strukturi, te prema vrsti i
koliini dodataka.
Postupci proizvodnje polietilena svrstavaju se u postupke polimerizacije etilena uz visoki ili
uz niski tlak. Naime, izborom vrste procesa, tlaka, temperature i katalizatora moe se utjecati
na molekulsku masu polietilena, njenu razdiob, granatost makromolekule i stepen kristalnosti.
Tako se dirigiraju i svojstva polimera, to omoguava proizvodnju mnogih komercijalnih
tipova polietilena za razliita podruja primjene.
Polietilen se moe preraivati svim glavnim postupcima prerade plastomera. Najvie se
primjenjuje ekstrudiranje, puhanje, injekcijsko preanje i rotacijsko lijevanje, a otpresci i
poluproizvodi se mogu i mainski preraivati.
Temperatura prerade polietilena zavisi od vrijednosti masenog protoka taline a obino je u
rasponu od 180 do 280C.

OSOBINE
POLIETILEN NISKE
GUSTOE
POLIETILEN VISOKE
GUSTOE
Gustoa g/cm 0,910,935 0,940,97
Vlana vrstoa N/mm 4,1514,8 18,733
Produljenje pri raskidu % 90800 20130
Tlana vrstoa N/mm - 1925
Zarezna udarna
ilavost (Izod)

J/m

-

251000
Modul elastinosti N/mm 100265 4151250
Modul smicanja N/mm 150350 -
Tvdoa (Shore) D 4051 D 6070
Index loma 1,51 1,54
Specifini toplinski
kapacitet
JK
-1
g
-1
2,3 2,3
Toplinska provodnost WK
-1

cm
-1

33 10
-4
(4650) 10
-4

Koeficijet toplinskog
rastezanja

K
-1


(1022) 10
-5


(1113) 10
-5

Temperatura stalne
upotrebe
C 80 120
Temperatura mekanja
ili taljenja
C 110120 130140
9
VRSTA PRIMJENA


LDPE
- filmovi za kairanje papira, aluminija i tekstila
- folije za ambalani materijal, za zatitu i izolaciju materijala i graevina u gradnji
- kutije i posude za pakiranje industrijskih proizvoda
- rune vreice i omotnice
- izrada plastenika
- u elektrotehnici za izolaciju kablova

LLDPE
- postepeno zamjenjuje LDPE, posebno u ambalairanju
- zbog vee vrstoe omoguuje izradu tanjih filmova a puhani filmovi za proizvodnju trgovakih vreica
jeftiniji su od natron papira


HDPE
- industrijske i kune posude veeg volumena
- koare, posude i boce za ambalairanje prehrambenih, farmaceutskih i hemijskih proizvoda
- ojaan staklenim vlaknima slui za izradu amaca i sportskih brodova
- benzinski rezervoari za automobile


UHMWPE
- teko se prerauje i proizvodi se uglavnom dobijaju tlanim lijevanjem
- najvie slui za izradu predmeta od kojih se zahtjeva vea hemijska postojanost, postojanost prema
abraziji i umoru materijala kao to su vree za hemijske proizvode, djelovi maina i ureaja, postolja,
vodilice, mjenjai i djelovi sportske opreme
- velike transportne posude za ugalj, rude, ito i dr. poljoprivredne proizvode
- unutranje oblaganje teretnih brodova za prijevoz uglja, rude i nafte
Tabela 4. Primjena i proizvodi od polietilena


4.2 POLIPROPILEN (PP)

Polipropilen (PP) je plastomer linearnih makromolekula opte formule [CH(CH3)CH2].
Raspored metilnih skupina u lancu je pravilan tj. one se uvijek nalaze na svakom drugom
ugljikovu atomu. Meutim, makromolekule polipropilena mogu se razlikovati s obzirom na
steriku orijentaciju metilnih skupina. Ako su sve orijentirane jednako, polipropilen je
izotaktian, ako im je orijentacija statika, radi se o ataktinom polipropilenu, dok orijentaciju
naizmjenino u jednom i u drugom smjeru daje sindiotakini polipropilen. Poeljno je da
polipropilen sadri to vei udjel izotaktine strukture. Zahvaljujui toj sterikoj pravilnosti
lanci makromolekula tvore spiralnu strukturu u obliku zavojnice i takva struktura pogoduje
kristalizaciji, to je preduslov dobrim svojstvima polipropilena (tabela 5.). Komercijalni
polipropilen sadri 90% izotaktinih sekvenci sa stepenom kristalnosti od 60 do 70% to
zavisi i o ranijoj toplinskoj obradi.

4.2.1 Osobine polipropilena

Polipropilen je jedan od najlakih polimernih materijala sa gustoom od 0,90 do 091 g/cm
3
.
Visoko talite omoguuje upotrebu polipropilena u relativno irokom temperaturnom
podruju (tabela 5.). Tako je talite istog izotaktinog polipropilena 176C, dok se tehniki
polipropilen tali u temperaturnom podruju izmeu 160 i 170C. Srednja molekulska masa
standardnih tipova polipropilena iznosi od 200 000 do 500 000.
Sa porastom molekulske mase i sa poveanim udjelom ataktine strukture smanjuje se
tvrdoa, vlana vstoa, gustoa, krutost, postojanost izmjera i teljivost taline polipropilena.
Vana je i raspodjela molekulskih masa, pa se tako teljivost taline poveava s veim udjelom
niih molekulskih masa, ali istodobno opada udarna ilavost materijala. Polipropilen se
odlikuje dobrom uravnoteenou svojih mehanikih, toplinskih i elektrinih svojstava.
Mnoga svojsta su slina svojstvima polietilenu niske gustoe. Meutim, polipropilen ima
veu tvrdou i vlanu vrstou, elastiniji je, prozirniji i sjajniji uz jednaku propusnost za
plinove i pare. Nedostatak propilena je mala udarna ilavost, posebno na temperaturama
niim od sobne. Taj se nedostatak moe ublaiti kopolimerizacijom s drugim -olefinima,
najvie s etilenom, koji se dodaju u koliini od 5 do 20%. isti polipropilen je izvrstan
elektrini izolator zahvaljujui nepolarnom karakteru svojih makromolekula. Meutim,
izolacijska sposobnost polipropilena oneienog ostacima metalnih katalizatora je puno
slabija.
10
Kao i veina kristalastih poliolefina, polipropilen je vrlo stabilan prema djelovanju vode,
organskih otapala, maziva i drugih uobiajenih reagencija, a ni anorganske hemikalije ne
mjenjaju mu osobine do 120C. Meutim, neotporan je prema jakim oksidansima pa je
podloan oksidacijskoj degradaciji, posebno na povienim temperaturama kojim je izloen
tokom prerade.

Tabela 5. Fizikalna i mehanika svojstva polipropilena


4.2.2 Proizvodnja i upotreba polipropilena

U praksi se primjenjuje skoro 100 vrsta polipropilena koji se meusobno razlikuju prema
molekulskoj masi, vrsti i koliini komonomera, dodataka i punila, sposobnosti bojenja,
metalizacije i dr.
Injekcijskim se preanjem dobija mnogo vrsta proizvoda, od vrlo malih i preciznih pa do onih
velikih poput trupa nekog amca. Tako se izrauje i itav niz poluproizvoda i gotovih
proizvoda koji se upotrbljavaju u automobilskoj, avio, tekstilnoj i elektroindustriji, u
proizvodnji namjetaja, kuita za televizore, medicinskog pribora i predmeta za svakodnevnu
upotrebu u domainstvu.
Ekstrudiranjem se polipropilen najee prerauje u tehniki materijal razliitog oblika poput
ploa, folija, vrpci, umjetnih vlakana i cijevi. Folije su prozirne i fizioloki sigurne pa slue
kao odlina ambalaa u mnoge svrhe, pa i za pakiranje hrane.

4.3 POLISTIREN (PS)

Polistiren je plastomer linearnih makromolekula opte formule [CH(C6H5)CH2].
Polistiren je vrlo vaan polimer zbog svojih dobrih svojstava i niske cijene. On se lako
prerauje i pokazuje mnoga dobra svojstva vana za praktinu primjenu.
Polistiren nastaje polimerizacijom istog stirena kao homopolimer kojem se prema potrebi
dodaju antistatici, svjetlosni stabilizatori, bojila i pigmenti, sredstva protiv gorenja i sl.
Modificiranjem polistirena kauukom stvara se dvofazni sistem pa se tako proizvodi
polistiren posebnih svojstava, u prvom redu visoke udarne ilavosti. Stiren lako stvara
kopolimere s mnogim monomerima meu kojima je najvaniji stiren-akrilonitrin (SAN) koji
se takoe moe modificirati kauukom i dati vrlo upotrebljiv terpolimer akrilonitril-butadien-
stiren (ABS). SAN je hemijski otporniji od polistirena i pokazuje neka bolja mehanika
svojstva dok ABS posjeduje veu krutost, tvrdou i laku preradljivost.

4.3.1. Homopolimerni polistiren

OSOBINA POLIPROPILEN
Gustoa g/cm
3
0,900,91
Vlana vrstoa N/mm
2
3141
Produljenje pri raskidu % 100600
Tlana vrstoa N/mm
2
3855
Zarezna udarna ilavost (Izvod) J/m 2153
Modul elastinosti N/mm
2
11001500
Modul smicanja N/mm
2
800
Tvdoa (Rockwell) R 80100
Index loma 1,49
Specifini toplinski kapacitet JK
-1
g
-1
2
Toplinska provodnost WK
-1
cm
-1
12 10
-4

Koeficijet toplinskog rastezanja K
-1
(8,110) 10
-5

Temperatura stalne upotrebe C 120160
Temperatura meksanja ili taljenja C 160170
11
Homopolimerni polistiren je plastomerni materijal vrlo dobrih mehanikih (tabela 6.),
toplinskih i izolacijskih svojstava. Gustoa mu je od 1.05 do 1.06 g/cm
3
, brojani prosjek
relativne molekulske mase iznosi od 60 000 do 180 000 dok maseni prosjek iznosi od 200 000
do 400 000. Tvrd je i krhak, slian staklu (staklast) i proziran, male udarne ilavosti, velikog
indeksa loma i velike svjetlosne propusnosti. Staklite mu je na temperaturi izmeu 80 i
100C pa se moe primjenjivati samo do temperature do 70C. Polistiren je izvrstan elektrini
izolator.

4.3.2. Polistiren visoke ilavosti (HIPS)

Polistiren visoke ilavosti, nazivan i modificiranim polistirenom ili polistirenom otpornim na
udar, dvofazni je sistem fino dispergiranih estica elastomera u polistirenu. Komercijalne
vrste polistirena visoke ilavosti sadre od 3 do 12% polibutadiena s veliinom elastomernih
estica od 1 do 5 nm. Za razliku od obinog polistirena koji je tvrd i krhak materijal pa puca
ve pri produenju do 1%, modificirani je polistiren vrlo ilav i moe se prije loma istegnuti i
do 60% svoje poetne duine. Tom kombiniranom polimernom materijalu polistiren daje
umjerenu krutost i dobra preradbena svojstva a elastomer mu poveava elastinost i udarnu
ilavost.


Tabela 6. Fizikalna i mehanika svojstva polistirena


4.3.3 Prerada i primjena polistirena

Polistiren se odlikuje laganom preradljivou. Njegova je talina male viskoznosti u velikom
temperaturnom podruju, pa zato vrlo dobro ispunjava kalupe. Prerauje se svim postupcima
prerade plastomera u temperaturnom podruju od 180 do 250C, posebno injekcijskim
preanjem, ekstrudiranjem u ploe i filmove te puhanjem u predmete razliitih oblika.
Polistiren i modificirani polistiren najvie se upotrebljava kao ambalaa za pakiranje
prehrambenih, farmaceutskih i hemijskih proizvoda, za izradu djelova razliitih aparata i
ureaja, proizvoda elektrike i elektronine industrije, zatim za izradu kuanskih potreptina i
igraaka. Za pakiranje najvie slue proizvodi od modificiranog polistirena tankih stijenki kao
to su posude i ae za voe i povre, sladoled, kiselo mlijeko, svjei sir, okolade, jaja i sl.
Od prozirnog polistirena izrauju se kutije i odmjerne posude za brano, eer, slatkie,
lijekove, kreme, ukrasne i dekorativne vaze, vjealice, okviri za slike i ogledala, tipaljke,
OSOBINE
PS HIPS SAN ABS
Gustoa g/cm 1,051,06 1,051,07 1,08 1,031,06
Vlana vrstoa N/mm 3555 2234 50 4156
Produljenje pri raskidu % 12 1360 - 525
Tlana vrstoa N/mm 80110 2862 - 7585
Zarezna udarna
ilavost (Izod)

J/m

1320

25600

18

160320
Modul elastinosti N/mm 24003300 18003200 36003800 20002800
Tvdoa (Rockwell) M 6580 M 2080 - R 107115
Index loma 1,59 - - -
Specifini toplinski
kapacitet
JK
-1
g
-1
1,3 1,3 - 1,31,7
Toplinska provodnost WK
-1
cm
-1
(1014) 10
-
4

(413) 10
-4
32 10
-4
(1933) 10
-4

Koeficijet toplinskog
rastezanja

K
-1


(68) 10
-5


(810) 10
-5


(68) 10
-5


(810) 10
-5

Temperatura stalne
upotrebe
C 70 65 85 7590
Temperatura mekanja
ili taljenja
C 100105 8590 110 90100
12
etke i dr. Od modificiranog polistirena izrauju se djelovi za vrata, pretinci i pregrade
friidera, kuita za radio aparate i televizore, djelovi usisivaa, pisaih maina, telefona i
drugih ureaja. Od polistirena se proizvode mnoge igrake, od kocki za slaganje do razliitih
modela vozila.

POLI (VINIL-HLORID) (PVC)

PVC je naziv za grupu plastomera koji sadre makromolekule sa poznavajuim jedinicama
CH2CHCl. Svojstva osnovnog polimera mogu se lako mijenjati procesima modifikacije,
tako da je poznato preko stotinu vrsta polimernih materijala na osnovi vinil-hlorida. Oni se
razlikuju po procesima proizvodnje, vrsti i koliini prisutnog plastifikatora ili udjela
komonomera, pa se njegova fizikalna svojstva mijenjaju od mekanog i elastomernog do
tvrdog i ilavog materijala. Zahvaljujui dobroj kompatibilnosti sa plastifikatorima i drugim
dodatcima, laganoj preradljivosti i niskoj cijeni, PVC se jako puno upotrebljava i ima iroko
podruje primjene.


PVC je najsvestraniji i volumno najvie koriteni plastini materij-
al. Vinilklorid je plin koji pri 8 C prelazi u tekuinu. Polimerizator
je jedan bijeli prah, koji je proziran i tvrd (tvrdi PVC) pri obradi. S
dodavanjem omekivaa plastika postaje meka i elastina (meki
PVC).

4.4.1 Vrste poli (vinil-hlorida)

Po izgledu je PVC bijela do bijelo-uta tvar bez mirisa i okusa. Teko je upaljiv, ne upija
vodu a pokazuje dobra elektrina i druga svojstva. Proizvod polimerizacije je prah od kojeg se
daljom preradom proizvode dvije osnovne vrste:
- tvrdi (kruti) PVC i
- meki (fleksibilni) PVC.
Tvrdi PVC nastaje izravnom preradom polimernog praha bez posebnih dodataka. To je
proziran, tvrd, ilav i teko preradiv materijal, ali vrlo stabilan na utjecaje atmosferilija, vlage
i hemikalija.
Meki PVC dobija se preradom uz dodatak plastifikatora kojim postupkom se dobije gusta
pasta koja se zagrijavanjem gelira u homogenu masu. Svojstva mekog PVC zavise u udjelu
plastifikatora. Slabijih je mehanikih svojstava, manje otporan prema djelovanju topline,
atmosferilija i hemikalija, ali je savitljiv, rastezljiv i lagano se prerauje.

Tabela 7. Fizikalna i mehanika svojstva tvrdog i mekog poli (vinil-hlorida)
OSOBINE
TVRDI PVC MEKANI PVC
Gustoa g/cm 1,381,55 1,161,35
Vlana vrstoa N/mm 4060 1025
Produljenje pri raskidu % 3070 250450
Tlana vrstoa N/mm 5590 612
Zarezna udarna
ilavost (Izod)

J/m

-

251000
Modul elastinosti N/mm 201000 -
Tvdoa (Shore) D 6585 A 40100
Index loma 1,521,55 -
Specifini toplinski
kapacitet
JK
-1
g
-1
0,81,1 1,32
Toplinska provodnost WK
-1
cm
-1
(1520) 10
-4
(1317) 10
-4

Koeficijet toplinskog
rastezanja

K
-1


(510) 10
-5


(725) 10
-5

Temperatura stalne
upotrebe
C 6585 5070
13
4.4.2 Prerada i primjena PVCa

PVC se lako prerauje svim uobiajenim postupcima prerade plastomera, a najvie se
primjenjuje ekstrudiranje i kalandiranje, zatim injekcijsko preanje, puhanje i vakuumsko
formiranje. Zatitne prevlake nanose se iz otopina ili izravno sinteriranjem praha.
Temperatura prerade iznosi od 140 do 190C a polimer se mora prvo suiti.
Osnovna podruja primjene PVCa jesu u graevinarstvu, zatim u proizvodnji cijevi i
ambalae, u elektrinoj izolaciji i zatitnim prevlakama. Neplastificirani, tvrdi PVC
poboljane je otpornosti na uticaj atmosferilija i smanjene je gorivosti, to omoguuje njegovu
primjenu kao konstrukcijskog materijala za vanjske graevinske elemente poput prozora,
roletni, oplata, krovova, oluka i lijebova.
Primjena PVCa za ambalairanje je mnogostrana. Izrauju se folije, prevlake za limene
posude i papir, termoformirani spremnici, posude, kutije, boce dobivene ekstruzijskim
puhanjem, itd. Mala propusnost za vlagu i plinove omoguuje nadasve iroku primjenu
filmova od PVCa za pakiranje ivenih namirnica.
PVC se lako prevodi u pjenasti materijal koji se preteno upotrebljava kao umjetna koa
skaj. Proizvodi se tako da se prakastom PVCu primjea 1 do 2% nekog prikladnog
hemijskog spoja (pjenila) koji na povienoj temperaturi od 180 do 220C svojim
raspadanjem stvara veliku koliinu internog plina, obino duika ili ugljen-dioksida, kojim se
materijal ekspandira. Takav pjenasti PVC slui kao presvlaka za namjetaj i vozila te u izradi
odjee i obue, putnih i kolskih torbi, uredskog i kolskog pribora i sl.































14
5. ZAKLJUAK

Termoplastine mase, sa svojim kako mehanikim tako i ostalim osobinama su postale
nezamjenjive u svakodnevnom ivotu ljudi. Njihova mehanika vrstoa, otpornost na
troenje, dekorativnost i funkcionalnost ine ih dobrom zamjenom za metale a sa 110 miliona
tona proizvedenih trermoplasta u 1997, normalno je zakljuiti da njihova primjena na
globalnom planu ne jenjava. Ipak, zbog teke razgradivosti, istraivai ulau velike napore u
razvoj biorazgradivih (prirodno unitivih) termoplasta, koji e, jednom stvoreni, vjerovatno
imati veliku ulogu u cjelokupnom razvoju ovjeanstva u 21. vijeku.




































LITERATURA:

[1.] Prof. Dr. ati Igor: Uvod u proizvodnju polimernih tvorevina
[2.] Tehnika enciklopedija, JLZ M. Krlea
[3.] Dr. Harai Naija: Ininjerski metalni i nemetalni metali
[4.] IM Prirunik: Mainski materijali
[5.] Internet
15
Dodatak 1.
PODJELA I NAZIVI TERMOPLASTINIH MASA NA ENGLESKOM JEZIKU

Thermoplastic polymers
Hydrocarbon polymers
Polyethylene (PE)
HDPE
LDPE
Polypropylene (PP)
Atactic
Isotactic
Polybutadiene
Syndiotactic
Isotactic
Polystyrene (PS)
Atactic
Isotactic
Non-hydrocarbon carbon chain polymers
Polyvynil cloride (PVC)
Polyvynil fluoride (PVF)
Polytetrafluoroethilene (PTFE)
Polyacrilonitrile (PAN)
Polyvinile alcohol (PVA)
Polymetil methacrylate (PMMA)
Acrylonitrile-butadiene-stirene (ABS)
Heterochain thermoplastics
Polyethilene oxide (PEO)
Polyoximethylene (acetal) (POM)
Polyamide (PA)
Nylon 6
Nylon 6/6
Polyethilene terepthalate (PET)
Polybutylene terepthalate (PBT)
Polycarbonate (PC)
High temperature thermoplastics
Polyether ether ketone (PEEK)
Polyphenylene sulphide (PPS)
Polyamide-imide (PAI)
Polyether sulphone (PES)
Polyether-imide (PEI)
Polysulphone (PSU)
Polyamide (thermoplastic) (PI)