Mia urkovi UDK: 316.723:7.067.

26
Institut za evropske studije Originalni nauni rad
Beograd
IDEOLOKI I POLITIKI SUKOBI
OKO POPULARNE MUZIKE U SRBIJI
Apstrakt: Rad se bavi idolokimi politikimsukobima oko popularne muzike
u Srbiji kao odlinomprimeru jednog konfuznog i loe postavljenog traganja za identi-
tetom. Zapravo, sukob o kome je re, sve vreme se vodi oko toga da li su takozvani ori-
jentalni elementi (asimetrini ritmovi, melizmi i sl.) legitiman deo srpske muzike ili ne.
Autor se fokusira na tri perioda dvadesetog veka kada su se potezali potpuno isti argu-
menti, a naroitu panju posveuje aktuelnimsukobima i izlae zato su sve tri prisutne
pozicije na sceni ideoloki zasnovane.Posebna panja posveena je uticaju trita na
razvoj i modernizaciju popularne muzike. lanak se zavrava preporukama za jedno
bolje postavljeno razumevanje sopstvenog kulturnog identiteta.
Kljune rei: popularna muzika, turbo-folk, identitet, trite, orijentalni mu-
ziki elementi, ideologija.
Tokomitave svoje istorije Srbija je bila podruje na kome su se
susretale, meale, ali i sukobljavale najrazliitije kulture, religije, civili-
zacije, sistemi vrednosti i ideologije. Sve ovo, ostavilo je dubokog tra-
ga na identitete ljudi koji naseljavaju ovu dravu. Posledica takvog
razvoja je injenica da je pitanje nacionalnog identiteta kako dominant-
ne nacije, tako i nacionalnih manjina, i naroito same drave izuzetno
sloeno. Ova sloenost je, meutim, previana i nasilno ignorisana od
strane elite tokomitave moderne istorije Srbije. Srpska politika i kul-
turna elita je ceo svoj moderni razvoj sagledavala iz perspektive
oslobaanja od otomanskih, azijatskih elemenata i pribliavanja svom
prirodnom evropskom, dakle hrianskom kontekstu. Ova moderni-
zacijska matrica, ukorenjena u evropskom prosvetiteljstvu (iz koga je
potekla veina modernih evropskih ideologija poput liberalizma, soci-
jalizma ili nacionalizma), bila je nametana od strane svih modernih
reima u Srbiji bez obzira na njihovo ideoloko odreenje jednako od
konzervativaca, liberala ili komunista
1
. ak su i veoma slavenofilski
271
F
I
L
O
Z
O
F
I
J
A
I
D
R
U

T
V
O
X
X
V
1
Pokojni premijer Srbije Zoran ini vie puta je isticao da je zapravo prio-
ritet Srbije raskid sa azijskim orijentalnim nasleem.
orijentisani politiari, dakle prilino anti-zapadnoevropski usmereni,
insistirali na svom originalnom hrianskom identitetu i nasleu kao
pravoj Evropi koja se brani i od katolikih nepravovernika i od azi-
jatskih hordi. Dakle, ova vrsta zajednike percepcije ili zajednikog
elementa politikog identiteta, inae ideoloki sukobljenih strana, i
dan danas je dominantna u raspravama oko kulturnog, politikog i na-
cionalnog identiteta u Srbiji.
Sve ovo, najbolje se reflektuje na podruju popularne muzike
u raspravama i odnosu prema takozvanim orijentalnim elementima
(melizmi, trileri, mnotvo sinkopa i asimetrini ritmovi) izuzetno pri-
sutnim u srbijanskoj popularnoj muzici. S jedne strane, elita je sve
vreme insistirala na uvoenju dursko-molske lestvice, parnih ritmova
i drugih elemenata srednje-evropskog i zapadnoevropskog muzikog
podneblja i trudila se da to je mogue vie prokae i protera orijen-
talne elemente inae predominantne u svakodnevnoj narodnoj praksi
popularne muzike, a s druge strane, obini ljudi su nastavljali da uve-
liko koriste ovakav muziki jezik za zabavu, slavlja, proslave i igru
2
,
i na tome da grade interkulturalnu INTERKULTURNU? i meuna-
cionalnu razmenu. Poznato je da se i u vreme najotrijih sukoba
izmeu hriana i muslimana (npr. tokom devedesetih) proliferacija
na polju popularne muzike nesmetano nastavljala; to je i logino ako
se setimo prie o bioakustici ili ukorenjenosti muzike prakse u
ukupnu dinamiku socijalnog okruenja ratne prilike su nametale
isti bioakustiki kontekst sukobljenim stranama
3
.
Ovim lankom nastojim da pokaem ideoloke konflikte po-
vodomprisustva orijentalnih elemenata u modernoj srpskoj popular-
noj muzici time to e se fokusirati na tri istorijska perioda. Pritom
u ukazati na razloge oajnog stanja izuavanja popularne muzike i
na kraju naznaiti pravce u kojima bi se moglo krenuti.
* * *
Srbija je tokom srednjeg veka (od XXII do XVveka) bila for-
mirana kao sasvim solidno razvijena evropska feudalna drava
izgraena na spoju slovenskog naslea i vizantijske pravoslavne
kulture sa razvijenom privredom i duhovnom kulturom, o emu
272
M
I

U
R
K
O
V
I

2
Tako da ovaj sukob zapravo ima i naglaenu klasnu dimenziju o emu e
kasnije biti vie rei.
3
O tome pogledati Philip Tagg, Towards a definition of Music na www.the-
blackbook.net/acad/tagg/articles
svedoe brojni manastiri i ouvane freske. Na alost, veoma malo se
zna o muzici koja je u to vreme bila izvoena na dvorovima vel-
moa, u crkvama, kao i onoj koja je bila rasprostranjena meu naro-
dom Prema onome to se zna svakako je posebno u vizantiskoj
svetovnoj i duhovnoj muzici bilo jako mnogo orijentalizama, a to se
danas po pravilu previa u savremenim raspravama u Srbiji. Rok-
sanda Pejovi o tome kae: Verovatno su grke melodije bile pri-
lagoavane slovenskim reima. Kasnije su izvesni crkveni tekstovi
itani, drugi su recitovani na jedan, dva ili tri tona, a liturgijske
pesme pevane su, izgleda, u poetku silabino, a kasnije sa melizmi-
ma.
4
Pad drave pod vievekovnu otomansku vlast imao je kata-
strofalne posledice zato to je prekinuo razvoj i Srbe zadugo ostavio
bez elite. Otomansko prisustvo donelo je anadolijske elemente u
svim oblastima kulture, od oblaenja, oruja, preko hrane sve do
muzike. Postojali su, naravno, delovi koji su ouvali svoje izvorno
jednoglasno pevanje, naroito u planinskim i drugim izolovanim
krajevima zemlje, ali u ostalim delovima ve postojei orijentalni
elementi znatno su pojaani i esto vulgarizovani. Stigli su i novi
muziki instrumenti kojima je ovaj proces napredovao.
Srpska elita koja se nakon osloboenja zemlje formirala od
voa ustanka u potpunosti je bila obeleena otomanskimobiajima u
pogledu popularne kulture, jer su Turci zapravo bili jedina dotad
postojea elita koja je postojala u zemlji i od koje su se vrednosti
mogle preuzimati. Tako je, na primer, jedan od voa Prvog ustanka
Milenko Stojakovi imao harem od 40 ena. Stoga je razumljivo da
je i knez Milo Obrenovi po ugledu na Turke imao klasian cigan-
ski orkestar Mustafa i njegova druina.
No, ve tokomprethodna dva veka, brojni srpski ivalj koji je
iveo u tadanjoj Habsburkoj monarhiji dolazi u dodir sa modernim
centralno-evropskim i mediteranskim muzikim modelima i polako
poinje da preuzima njihove elemente. Tokom devetnaestog veka
pojedini od njih , ali i drugi, naroito eki kolovani muziari, pre-
laze u Srbiju prenosei ono to su nauili i pokuavajui da oforme
centre iz kojih je moglo da krene moderno muziko opismenjavanje
stanovnika Srbije. Ve 1831. oformljena je Knjaevsko-serbska
banda sa jednim od tih imigranata Josifom lezingerom na elu i od
tada je centralno-evropski muziki model sve vie osvajao Srbiju.
273
F
I
L
O
Z
O
F
I
J
A
I
D
R
U

T
V
O
X
X
V
4
Pejovi, Roksanda, Srednjovekovna muzika, www.rastko.org.yu
Krajem devetnaestog i poetkom dvadesetog veka stvorena je ta-
kozvana varoka pesma (danas poznata kao starogradska muzika), a
izmeu dva svetska rata preuzeto je od Hrvata i u velikim delovima
seoske sredine takozvano pevanje na bas koje se zadralo i u novo-
komponovanim pesmama.
Dakle, treba uoiti da ve od sredine devetnaestog veka u
Srbiji i kod Srba naporedo postoje pagansko naslee (i danas veoma
ivo naroito kod vlake zajednice na istoku zemlje), orijentalno-tur-
ski elementi (izuzetno izraeni meu srpskim gradskim stanovni-
tvemkrajemdevetnaestog veka na Kosovu i na jugu centralne Srbije
u Niu i Vranju), kao i zapadnoevropski uticaji. Ovi elementi su sve
ovo vreme u napetosti, u borbi za osvajanje prostora, ali i u izvesnoj
proliferaciji koja je davala i veoma zanimljive umetnike rezultate.
Orijentalni elementi su se zadrali na jugu Srbije i na Kosovu gde
posebno vranjanske gradske pesme ine neopisivo blago u srpskoj
kulturnoj tradiciji i identitetu. Razumljivo, ovaj melos se odrao i na
jugozapadu Srbije gde ivi veoma brojna muslimansko-bonjaka
zajednica. Isti ovaj proces muzike pluralizacije jednako je vidljiv i
kod Roma kao druge etnike zajednice koja je jednako rasporeena
po celoj Srbiji. Osimklasinih orijentalnih duvakih orkestara koji su
naslee tradicije, danas posebno na severu i na zapadu Srbije postoje
odlini tamburaki orkestri i kafanski orkestri u kojima dominira vio-
lina (emane) i koji su u potpunosti bazirani na centralnoevropskom
muzikom modelu.
Meutim, ovaj realno postojei pluralizam muzike prakse
stalno je bio na meti evropski orijentisane elite. Jo od polovine de-
vetnaestog veka Srbija je slala mlade ljude na kolovanje po velikim
evropskim univerzitetskim centrima. Po povratku u zemlju ovi ljudi
su zajedno sa Srbima iz Vojvodine i stranim imigrantima nametali
elemente evropske modernizacije na svimpoljima: od ishrane, odela,
nauke, do muzike. Obraun sa orijentalnim, azijatskim nasleem,
koje je itekako bilo ivo kod obinog naroda, stalno je istican kao
prioritet. Cenu modernizacije, kao to je to poznato, uvek plaa se-
ljako stanovnitvo, pa je razumljivo da je otpor seljaka, kao daleko
najbrojnije grupe u Srbiji, bio veliki. Ovu podeljenost zemlje na elitu i
narod pokuali su da prevaziu veliki kompozitori, Stevan Stojanovi
Mokranjac i Kornelije Stankovi, koji su najpre poeli da zapisuju
pesme iz narodnog folklora, a zatim i da u skladu sa romantiarskim
274
M
I

U
R
K
O
V
I

trendovima komponuju dela klasine duhovne i instrumentalne muzi-

ke zasnovane na folkloru. Ova dva kompozitora su zasluna i za re-
formu srpskog crkvenog pojanja. Meutim, oni su takoe pokuavali
da ignoriu ove orijentalne elemente o kojima smo govorili, trudei se
da narodno stvaralatvo ogranie na one delove koji su se to je mo-
gue vie ouvali od turskog uticaja. Srpska muzika nije imala svog
Boru Stankovia, izvanrednog pisca koji je upravo od tog orijental-
nog naslea uspeo da napravi nekoliko dela kao to su roman Neista
krv ili drama Kotana, a koji spadaju meu nalepe stranice napisane
na srpkom jeziku.
Tokom prvih dvadesetak godina dvadesetog veka vodila se
ozbiljna rasprava o orijentalnim elementima, koja je naroito po-
jaana nakon stvaranja zajednike drave sa Hrvatima i Slovencima,
kada se zapadnoevropski uticaj pojaao. Argumenti iznoeni tada u
gotovo identinom obliku ponovljeni su devedesetih godina.
5
Me-
utim jo tada su pojedini muzikolozi kao to je Vladimir orevi
ukazivali na pogreno postavljeni ugao gledanja. On je 1923. ukazao
na dvojstvo srpske narodne muzike; s jedne strane, po njemu, postoji
ona narodna muzika koja se ouvala od turskog uticaja (izvorna), a s
druge, ona koja se razvijala pod uticajemturske muzike i koja je na-
prednija i arenija, to je proizvod prigodnog ukrtanja
6
.
* * *
Popularna muzika je ponovo uletela u fokus tokom sedamde-
setih i osamdesetih godina. Da bi se ta diskusija shvatila potrebno je
razumeti specifian poloaj jugoslovenske komunistike federacije.
Nakon uvenog raskida sa Staljinom jugoslovenski komunisti su bili
prinueni da se u velikoj meri otvore prema zapadu od koga su dobija-
li veliku materijalnu pa ak i oruanu pomo. Za uzvrat, Tito je bio
prinuen da uvodi mnoge elemente liberalizacije kako na politikom
275
F
I
L
O
Z
O
F
I
J
A
I
D
R
U

T
V
O
X
X
V
5
Klasino obrazovani kompozitori kao Petar Konjovi, Milojevi i Kosta
Manojlovi isticali su kako ta prekomerna sekunda (f-gis, fa-sol) nije domaa i traili
su ienje narodnih motiva od orijentalne dekorativnosti kao neeg nenacionalnog.
Navedeno prema Vladimir Dvornikovi, Karakterologija Jugoslovena, Prosveta,
Beograd, fototipsko izdanje knjige iz 1939. str. 395. Dvonikovi je dao veoma za-
nimljiv etnomuzikoloki materijal i deo knjige od 351. do 431. predstavlja zanimljiv
pregled tadanjih etnomuzikolokih stavova.
6
Navedeno prema Golemovi Dimitrije, Etnomuzikoloki ogledi, XX vek,
Beograd, 1997, str.183.
polju tako i na podruju ekonomije. Ukupna otvorenost zemlje, okre-
nutost ka zapadu, slobodan reim dobijanja pasoa od 1964, ubrzana
industrijalizacija i urbanizacija, poveanje ukupnog drutvenog stan-
darda kao i rast sve brojnije jugoslovenske gastarbajterske dijaspore
stvrio je potpuno nove uslove i na polju popularne i potroake kultu-
re. Iako su komunisti ideoloki i teoretski potpuno preuzeli diskurs o
stalnoj modernizaciji i emancipaciji od tradicije i zaostalosti, to znai
od orijentalnog naslea i realno postojee popularne kulture pa i mu-
zike, upravo ovi elementi liberalizacije naterali su ih da se u praksi
postupa drugaije. U Bugarskoj, na primer, koja je bila klasina za-
tvorena komunistika zemlja, komunisti su sve do 1989. nametali
princip prema kome vredi samo elitna klasina muzika ili izvorno na-
rodno stvaralatvo
7
, dakle ono to nije ivo, odnosno onaj okamenjeni
folklor kakvim su ga komunistiki rukovodioci percipirali. Realno
postojea muzika praksa koja je polulegalno ivela na svadbama,
proslavama, u kafanama, bila je povremeno proganjana, oficijelno za-
branjivana i svakako nje mogla da bude muziki zableena i prodava-
na. Dakle normalno trite popularne muzike nije smelo da postoji, pa
su ljudi zbog toga nelegalno kupovali i sluali jugoslovenske pevae.
U Jugoslaviji se takvo trite meutimformiralo i pokazalo se
da je u pitanju zlatna koka. Tokom sedamdesetih godina, kada su za-
hvaljujui poveanom materijalnom standardu mnogi Jugosloveni
kupili gramofone i kasetofone, razvila se potpuna muzika industrija
gotovo identina sa zapadnim sistemima produkcije i prezentacije
popularne muzike. Vodea komunistika elita je na sve mogue nai-
ne, ukljuujui i lingvistike odrednice (afirmacija zabavne muzike
kao neeg urbanog, pozitivnog, elitnog, vrednog i kritka narodne ili
neo-folk muzike kao neeg zaostalog i primitivnog) pokuavala da
promovie i namee zapadnu pop-muziku. Naraslo gradsko stanovni-
tvo, koje je moglo da putuje i da prati zapadnu produkciju (od deza,
italijanskih kancona pa do Bitlsa) , formiralo je sebe kao deo ukup-
nog zapadno-evropskog prostora i predstavljalo je znaajne konzu-
mente ovih proizvoda. Iako se vodilo rauna da stvari ne izmaknu
kontroli zbog potencijalno subverzivnih slojeva koji su se nalazili u
takvoj muzici, ipak se na ove procese gledalo sa blagonaklonou jer
je mlaa generacija tehnokratskih komunista sebe percipirala kao
deo evropske elite.
276
M
I

U
R
K
O
V
I

7
Ovaj stav je slikovito opisao Milan Kundera u romanu ala.
Meutim, daleko vei komercijalni uspeh imali su pevai ta-
kozvane neo-folk muzike. Dok je zabavna muzika bila namenjena
visokoj i vioj srednjoj klasi, neo-folk sluateljstvo je inila itava
armija seoskog stanovnitva, tek oformljene radnike klase i pri-
gradskog stanovnitva; dakle nia srednja klasa i radnika klasa i se-
ljatvo koji su sebe prepoznavali u tekstovima koji govore o selu, o
tuzi za rodnim krajem, o izgubljenoj ljubavi, kafani,i roacima u
tuini
8
, a moda jo vie u sve naglaenijim orijentalnim i neparnim
ritmovima koji su od kraja sedamdesetih poeli da dominiraju
9
. To-
kom osamdesetih u ovoj vrsti popularne muzike sve su zastupljeniji
trendovi orijentalizacije, s jedne, i tehnoloke modernizacije, s dru-
ge strane. Tako pevaica Lepa Brena uvodi disko-ritmove
10
, drugi
pevai poinju da eksperimentiu sa mediteranskim, grkim i tur-
skimzvucima, a peva Halid Muslimovi poinje da koristi distorzi-
ranu elektrinu gitaru
11
. Zanimljvio je uoiti da i u pop i rok muzici
najbolje prolaze oni koji poinju da koketiraju sa folklornim nasle-
em poput Bijelog dugmeta. Svi ovi procesi su razumljivo diktirani
zahtevima trita koje u skladu sa drutvenom dinamikom trai ino-
vaciju, eksperiment i proirenje zvuka.
Dakle, treba uoiti da je upravo zahvajujui trinoj liberali-
zaciji dolo do istinske demokratizacije popularne muzike prakse u
Jugoslaviji i Srbiji. Veliki delovi elite su nastavili da oajavaju nad
ovakvimrazvojemi vrhunac tih trendova je uveni Kongres kulturne
akcije odran u Kragujevcu 1971.
12
gde su osuene sve kategorije
277
F
I
L
O
Z
O
F
I
J
A
I
D
R
U

T
V
O
X
X
V
8
Paradigmatina je pesma Obrena Pjevovia Devojka iz grada koju je 1972
godine snimio Miroslav Ili i koja je ne bez razloga i dan-danas ostala prva asocijaci-
ja na ovog pevaa. U pesmi se opevava nesrena, prevarena ljubav mladia iz nekog
sela kraj Morave sa izvesnom devojkom iz grada, nakon koje se vraa svojim sigur-
nim seoskim izvorima. Ova pesma je savrena metafora cele generacije ljudi iz pa-
sivnih krajeva koji su u velikom socijalistikom projektu modernizacije vie-manje
na silu preseljavani u njima neprirodnu, skuenu, varljivu gradsku sredinu eznui
sve vreme za irinama, iskrenou i smirenou seoske sredine iz koje su proterani.
9
Peva aban auli prodao najvei broj singlova pesma Doi da ostarimo
zajedno u istoriji Jugoslavije. Ovaj singl prodao se u preko milion primeraka!
10
Na primer pesme Duge noge ili Mile voli disko.
11
Na primer u uvenoj pesmi Putuj putuj iz sredine osamdesetih koja se bazira
na klasinimgitarskimhard-rok rifovima i ritami bluz prelazima preko kojih se razli-
va karakteristino melizmatino pevanje.
12
Pogledati zbirku dokumenta sa ovog kongresa, izdava Republika konfer-
encija SSRNS, 1972, Beograd.
popularne kulture kao ki i und i u skladu sa najradikalnijimprosve-
titeljskimnasleemmarksizma traila se zabrana stripa, neo-folk mu-
zike i sl. Na elu celog pokreta bila je tadanji sekretar partije u Srbiji
Latinka Perovi. Rezultat je bio da se otada stalno pokretala borba
protiv kia i unda ali da je liberalizacija kada je jednomzaivela na-
stavila da diktira svoje zakone.
Ovo je bitno shvatiti zbog diskusija koje se oko popularne
muzike vode devedesetih godina. Svi trendovi koji su eksplodirali
devedesetih, ve su osamdesetih bili prisutni i jaali su u razvoju ta-
kozvane neo-folk muzike (dakle i tehnoloke inovacije, i ritmiko
ubrzavanje, i sve naglaeniji melizmi i trileri u pevanju, i uvoenje
disko ritmova nakon kojih su dole tehno-matrice, i pozajmljiva-
nje pesama od Grka i Turaka). Rok-en-rol je, s druge strane, iako
trino neisplativ, sem u retkim sluajevima, bio nametan od drav-
nih kua i struktura kao urbana, moderna evropska muzika jer je toj
eliti izrazito trebala zapadna legitimizacija. O apsurdnosti cele prie
govori to da su dravne kue pomagale i izdavale i pank grupe. No
ove grupe su za razliku od engleskih bile potpuno bezopasne jer je to
bila igraka bogate dece a ne istinski pokret nezaposlenih i radnike
dece kao u Engleskoj.
Bilo kako bilo, neo-folk pevai su po pravilu imali viestruko
vee tirae i na njima je poivala muzika industrija.
* * *
Prouavanje popularne muzike u Srbiji devedesetih je izuzet-
no zahtevan posao. Svom ovom arenilu i kompleksnosti identiteta
koji se ispoljavao u prethodnomperiodu pridodalo se mnotvo novih
faktora kao to su raspad drave u nizu krvavih ratova, formalna de-
mokratizacija sistema (uvoenje partijskog i to je jo vanije me-
dijskog pluralizma), raspad prethodnog sistema vrednosti i medijske
diktature (nekada su u celoj Srbiji postojala svega tri-etiri televi-
zijska kanala: danas ih ima oko 400!?), divlja privatizacija i krimina-
lizacija drutva itd. Desila su se jo dva procesa koji su od izuzetnog
znaaja za razumevanje naeg problema.
1. Zbog poetka ratova i mnotva problema koje je to povlai-
lo, kao i zbog prestanka potrebe za zapadnom legitimizacijom,
drava se povukla iz uloge diktatora kulturne politike. Time je rok en
rol izgubio dotadanju podrku, a istovremeno je i veliki broj konzu-
278
M
I

U
R
K
O
V
I

menata te muzike napustio zemlju (mlae, urbano stanovnitvo).

Muziki ukus je poelo da diktira golo trite, otvorilo se mnotvo
stanica kojima je trebao novi mainstreami on je nastajao po lowbud-
get sistemu od svaega to su kompozitori mogli da pokupe.
2. Deava se naizgled paradoksalan proces istovremenog spo-
ljnog zatvaranja i unutranjeg otvaranja muzike scene. Naime od
1992. uvedene su sankcije koje su zatvorile zemlju, onemoguile
ljudima da putuju po zapadnom svetu i da preuzimaju kulturne vred-
nosti u direktnom kontaktu. Meutim, istovremeno poinje nova
tehnoloka revolucija (internet, satelitska televizija) i piratska revo-
lucija (budui da je Jugoslavija bila izoptena iz svih asocijacija i or-
ganizacija, zahvaljujui tome su njeni graani uivali u diskovima,
filmovima, kompjuterskim programima koje su nabavljali ili za
dabe ili po simbolinimcenama) to je obine ljude daleko vie pri-
bliilo vrednostima i obrascima zapadne popularne kulture.
Sva ova dodatna pluralizacija medijskog prostora, zajedno sa
novim socijalnim okruenjem diktiranim ratnim uslovima, eskapi-
zmom i poplavom droga, dovela je do dalje demokratizacije muzi-
ke scene, dinamizacije ritmova i sniavanja nivoa kvaliteta muzike i
tekstova. Trailo se samo neto divlje, jako, brzo i dotad nevieno.
Usled toga su, naravno, preovladali uasno vulgarizovani i prena-
glaeni orijentalni ritmovi, spojeni sa tehno-matricama i sve vie pri-
sutnim melizmima i trilerima u pevanju. Na planu imida usled
zakona trita nametala se sve vulgarnija golotinja i sve vei ki.
Meutim, mora se uoiti da je od poetka devedesetih paralelno po-
stojalo nekoliko anrova: najpre, nastavio je da egzistira klasian
neo-folk zasnovan na ritmovima iz centralne Srbije (umadijska
dvojka), zatim se formirao poseban anr ratnikog folka zasnovan
na nacionalistikim i patriotskim tekstovima i dinarskim napevima;
sredinom devedestih na vrhuncu je bio tzv. dens, pravac koji su i-
nile grupe nastale pod uticajem evropskog i hrvatskog tehno-popa
(poput 2 Unlimited ili hrvatskih ET) i konano najrazvijeniji je bio
tehno-folk koji se takoe ustoliio sredinom devedestih. Naravno,
postojali su i drugi oblici kao to je rok, pop, ili dez ali, kao trino
neisplativi u tim uslovima, oni su bili potisnuti u underground. Jedi-
no je tehno-industrija sa DJ-evima buknula i Beograd je stvorio naj-
jau tehno-scenu u istonoj Evropi.
Svo ovo zanimljivo arenilo, procvat raznih anrova i njihova
proliferacija, na alost, nisu inicirali i pokret za ozbiljno prouavanje
279
F
I
L
O
Z
O
F
I
J
A
I
D
R
U

T
V
O
X
X
V
popularne muzike. Popularna muzika se ne prepoznaje kao posebno
podruje istraivanja i u medijskim raspravama se tretira kao deo
ukupne muzike pri emu se namee ideja da na nju treba primenjivati
kriterijume umetnike odnosno elitne muzike. Etnomuzikolozi i pro-
fesionalni, klasino obrazovani muziari uglavnom preziru celo to
podruje i o njemu najee govore raznorazni drutveni radnici,
istoriari umetnosti i sl. koji evidentno nita o svemu tome ne znaju.
Rezultat je dvojak: s jedne strane, ovo podruje je i dalje preputeno
sebi, odnosno tritu koje stvara svoje kriterijume i zahvaljujui
emu je najvei deo onoga to je proizvedeno devedesetih loeg
kvaliteta, ali polako se i to profilie i ve se izdvajaju izvoai i kom-
pozitori koji due traju i rade zanimljvije stvari; s druge strane, anali-
tiari su celo podruje proglasili za Turbofolk (TF) koji je dakle
ideoloka odrednica a ne oznaka za muziki anr.
13
Umesto da uu u
razueno prouavanje ovog podruja oni su svi zajedno sve to nije
navodno urbani rok en rol proglasili za TF i sada se samo vode glo-
balne apstraktne ideoloke borbe o tome ta je to i da li je to dobro ili
nije. Na sceni postoje tri stanovita o TF koja emo ukratko prikazati.
1. Stanovite tradicionalista, kulturnih konzervativaca i sa-
moproklamovanih nacionalista, poput kompozitora Zorana Hristia,
pojca Pavla Aksentijevia, pevaa Miroslava Ilia, raznih medijskih
urednika, poput Nene Kunijevi, koji u svemu tome vide napad isla-
ma na srpsku duhovnu tradiciju. Oni smatraju da je komunistika
280
M
I

U
R
K
O
V
I

13
Prosto je neverovatno ta se sve trpa pod ovu odrednicu, na primer, stvari
koje nemaju nikakve dodirne take izmeu sebe, od ratnikog folka Gede, Brae
Baji i Baje malog kninde, preko dens bendova tipa Dak, Fanki Di ili ogani fan-
tastiko do tehno-folk ostvarenja Ivana Gavrilovia, Zorice Brunclik, Jelene Karleu-
e... Dovoljno je meutim presluati svega nekoliko pesama Cece Ranatovi, koja
se obino uzima kao najpopularnija turbo-folk pevaica, iz razliitih perioda da se
vidi koliko je razliitih anrova i muzikih oblika ona koristila u svojoj karijeri. Reci-
mo pesma To Miki to sa njenog prvo albuma je klasina neo-folk pesma sa harmoni-
kom i delimino sinkopiranim ritmom; pesma Nije monotonija iz 1995. je veoma
zanimljiva meavina moderne pop-matrice sa gitarskim rifovima i sa dosta dezira-
nih elemenata, ukljuujui sinkopirane klavijaturske pejzae i dez brejkove i pro-
mene ritmova (takozvana kontra), sve do iznenaujue fanki gitare na kraju.
Konano poslednji veliki hit 392 je uraen u sasvim savremenom tehno-haus mani-
ru. U drugimpesmama imamo ogromnu arolikost ritmova i motiva od grkih, preko
latino do trubaa sa juga Srbije. Oigledno je stoga da se pozivanje na turbo-folk
moe shvatiti jedino kao izraz kako ideoloke ostraenosti, po kojoj se u to gura sve
to nije urbani rok en rol, ili elementarnog neznanja ljudi koji o realnoj muzikoj
praksi i samoj muzici niti ta znaju, niti ta hoe da znaju. O tome vie u mojoj knjizi
Diktatura, nacija, globalizacija, IES, 2002.
vlast namerno nametala Srbima ove azijatske ritmove i da su orijen-
talni elementi, po sebi, strani Srbima. Ova suluda i istorijski netana
percepcija eli da srpski identitet svede na malo podruje centralne
Srbije, umadiju
14
.
2. Stanovite takozvanih globalista ili kosmopolita, uglav-
nomsainjenih od komunistike elite koja je vladala pre Miloevia.
Paradoksalno i oni, iako fundamentalno suprotstavljeni ovim prvi-
ma, TF vide kao najveu opasnost po drutvenu kulturu, ali ga sma-
traju za nacionalistiki produkt kojim je Miloevi namerno unitio
rok-en-rol, to je po njima urbana matrica muzike koju bi svi trebalo
da sluaju u Srbiji. Dakle i oni smatraju da je u pitanju dravna inter-
vencija ali usmerena u drugom pravcu: dok oni prvi tvrde da je
TF-om vlast namerno liavala Srbe nacionalnih obeleja, ovi drugi
tvrde da je TF-om vlast vrila nacionalistiku mobilizaciju. U ovu
grupu spadaju novinar Petar Lukovi
15
, rektor Univerziteteta umet-
nosti, Milena Dragievi ei, ameriki sociolog Erik Gordi, autor
knjige Kultura vlasti u Srbiji, koji je preuzeo ovu tezu tokom svog
boravka u Srbiji, Ivana Kronja, autor knjige Smrtonosni sjaj itd.
3. Konano, u poslednje dve godine pojavilo se i stanovite
nove trockistike levice prema kojoj su ovi svi iz prve dve grupe
zapravo kulturni rasisti i protofaisti jer im smetaju orijentalni ele-
menti
16
. Prema njima, koji inae smatraju da ne postoje nacionalne
kulture, turbo folk je, u stvari, odlian pravac jer je spoj svega i sva-
ega i on je globalizam u Srbiji. Ova grupa ljudi okupljena oko Ci-
toka i asopisa Prelom, koja danas vlada velikim delom kulturne
281
F
I
L
O
Z
O
F
I
J
A
I
D
R
U

T
V
O
X
X
V
14
Njihova taka gledita je identina sa shvatanjima bugarskih neo-konzerva-
tivaca. Pogledati lanke bugarske autorke Kler Levi: Levy, Claire, Who is the Ot-
her in the Balkans? Local Ethnic Music as a Different Source of Identities in
Bulgaria, u Richard Young,(ed) Music, Popular Culture, Identities, editions Rodopi,
Critical Studies, Amsterdam/New York, 2002. pp, 215-229. i Levy, Claire, La
Chalga e la nostra scelta di civilta, prevod iz bugarskog asopisa Kultura 2.2. 2001.
15
Pogledati njegov lanak Turbo-folk: zvuna slika srpskih ratnih zloina,
www.medijaklub.cg.yu/komentari.
16
Jedan od autora i promotera ove grupacije, Milan Rakita kae: Turbo folk
namslui pre svega da raskrinkamo ideoloke mehanizme kontruisanja neega to bi
se moglo nazvati svojevrsnim kulturnim rasizmom, pa i urbanim rasizmom koji
funkcionie u okviru diskursa Druge Srbije koji je zapravo sainjavao jednu vrstu an-
tipoda Miloevievom reimu... Videti na www.crossradio.org/web/05_02/pre-
lom.html. Napomenimo uzgred da se radi o zanimljivom obraunu na levici budui
da je ideoloki i politiki guru Druge Srbije Vojin Dimitrijevi otac Branislava Di-
mitrijevia koji stoji na elu cele ove prie.
politike u Srbiji, predstavlja u saetomobliku ono to je danas vlada-
jua ideoloka paradigma na zapadu prema kojoj u jednom paketu
idu i globalizam i ljudska prava i homoseksualna prava pa je i
njihovo tumaenje popularne muzike u tomkljuu. Ni oni ne ulaze u
analizu samih anrova i sloene muzike prakse ve prihvataju TF
kao optu odrednicu i tvrde kako je to sve dobro jer je progresivno,
pa je npr. muzika pevaice Dragane Mirkovi odlina jer je ona gay
friendly orijentisana
17
.
Ovo stanovite jeste pomak u odnosu na prethodna dva jer ne
otpisuje po definiciji orijentalne elemente i intuitivno uoava da su u
pitanju procesi meanja i interkulturalne komunikacije koji odreuju
kretanja i u zapadnoj popularnoj muzici.Meutim ono ini medveu
uslugu ovim uvidima (koje su uzgred pokupili od drugih autora bez
navoenja izvora) time to ih utapaju u optu ideoloku priu o glo-
balizmu i o navodno patrijarhalnoj i zatvorenoj sredini u Srbiji koju
treba detabuisati propagiranjem erotike, golotinje itd. Situacija je,
naravno, obrnuta jer su u Srbiji devedesetih uniteni svi tabui zajed-
no sa svim sistemima vrednosti i njih kao i osnovna moralna naela
tek treba uspostavljati. Reim je ak svesno koristio pornografiju i
erotska zadovoljstva kao deo opteg konzervativnog konsenzusa.
Valja naglasiti da je svim ovim grupama, budui da su proizale iz
klasine komunistike levice, strano svako pomiljanje na ulogu
trita i liberalizacije a ona je, kao to smo gore pokazali, kljuna za
razumevanje popularne muzike u Srbiji.
Dakle, zakljuak je da pravi posao na formiranju i prepozna-
vanju podruja popularne muzike kao zasebnog podruja tek pred-
stoji. Tek nakon toga mogu uslediti ozbiljna ulaenja u analizu
pojedinih sfera ovog podruja, njihovih procesa i posebno preporu-
ka za deliminu stimulativnu intervenciju drave u kreiranju kvali-
tetnije ali isto tako ive i kompleksne autentine popularne muzike.
Takoe se mora shvatiti da su orijentalni elementi ne samo integralni
i legitimni deo muzikog identiteta Srbije, kao multinacionalne za-
jednice, ve i samih Srba kao nacije. Dakle,da nije zadatak prognati
ih i zabraniti ve nai naina da se izbegne njihovo prenaglaavanje i
vulgarizacija. Autor upravo ovakvim tekstovima i svojom prethod-
nomknjigompokuava da uini prve pionirske korake u tompravcu.
282
M
I

U
R
K
O
V
I

17
Pogledati lanak Branislava Dimitrijevia Globalni turbo-folk u NIN, br.
2686.
Literatura
Golemovi, Dimitrije, Etnomuzikoloki ogledi, XX vek, Beograd, 1997.
Gordy, Eric, The Culture of Power in Serbia, Pensylvania Universitz Press,
1999.
Green, Lucy, Studying Popular Music: Key Terms, www.multimedia.dra-
ke.edu.
Hristi, Zoran, Godine koje je pojeo turbo-folk, intervju sa Biljanom
Mitrinovi, www.reporter.co.yu/rep80/0001s.htm
Dimitrijevi, Branislav, Globalni turbo-folk, u NIN, br. 2686.
Dvornikovi, Vladimir, Karakterologija Jugoslovena, Prosveta, Beograd,
fototipsko izdanje knjige iz 1935.
urkovi, Mia, Diktatura, nacija globalizacija, IES, Beograd 2002.
Levy, Claire, Who is the Other in the Balkans? Local Ethnic Music as a
Different Source of Identities in Bulgaria, u Richard Young,(ed)
Music,Popular Culture, Identities, editions Rodopi, Critical Stud-
ies, Amsterdam/New York, 2002. pp, 215-229
Lukovi Petar, Bolja prolost, prizori iz muzikog ivota Jugoslavije
1940-1989, Mladost, Beograd, 1989.
Lukovi Petar, Turbo-folk: zvuna slika srpskih ratnih zloina, www.me-
dijaklub.cg.yu/komentari.
Kronja, Ivana, Smrtonosni sjaj, Tehnokratija, Beograd, 2000.
Kunijevi, Nena, Moneta za potkusurivanje, intervju u magazinu Ekono-
mist, br.129.
Midi, Svebor i Pop-Miti, Darinka, Korov sa marakane, Vreme, br. 655.
Prelom, asopis Centra za savremenu umetnost, dosada izalo pet brojeva.
Tagg, Philip, Towards a definition of Music, www.theblackbook.net/
acad/tagg/articles
Vasiljevi, M. Zorislava, Rat za srpsku muziku pismenost, Prosveta,
Beograd, 2000.
283
F
I
L
O
Z
O
F
I
J
A
I
D
R
U

T
V
O
X
X
V
Mia urkovi
IDEOLOGICAL AND POLITICAL CONFLICTS
ABOUT POPULAR MUSIC IN SERBIA
Summary
The paper is focused on ideological and political conflicts about popular mu-
sic in Serbia, as a good example of wrong and confused searching for identity. Basic
conflict that author is analysing is about oriental elements (such as asymmetric rhyth-
mic patterns and melismatic singing) and the question if they are legitimate parts of
Serbian musical heritage or not. Author is making an analysis of three periods in
twentieth century, in which absolutely the same arguments were used, and hes pay-
ing special attention to contemporary conflicts, trying to explain why all of the theo-
ries are ideologically based. Author is insisting on role market played in development
and modernization of popular music in Serbia. The article is ending with some rec-
ommendations for better understanding of cultural identity in Serbia, and for recog-
nizing popular music as specific field of interest and research
Key words: popular music, turbo-folk, identity, market, oriental elements,
ideology.
284
M
I

U
R
K
O
V
I