ATATRK NVERSTES

MHENDSLK FAKLTES
MAKNE MHENDSL BLM



BOR MADEN VE KULLANILDII ALANLAR



(BTRME DEV)


DANIMAN
Prof. Dr. Akgn ALSARAN


HAZIRLAYAN
Fatih ELK
090704021


ERZURUM 2014
NDEKLER
TEEKKR ................................................................................................................. III
ZET ............................................................................................................................. IV
1. GR ........................................................................................................................... 1
2. GENEL BLGLER .................................................................................................... 4
2.1. Borun Tarihesi ...................................................................................................... 4
2.2. Borun Genel zellikleri ......................................................................................... 6
2.2.1. Bor elementinin kristal yaps .......................................................................... 7
2.2.2. Bor elementinin fiziksel ve kimyasal zellikleri ............................................. 7
2.3. Bor Mineralleri ....................................................................................................... 8
2.3.1. Boraks (Tinkal) ................................................................................................ 8
2.3.2. Kolemanit......................................................................................................... 9
2.3.3. leksit .............................................................................................................. 9
2.3.4. Probertit ........................................................................................................... 9
2.3.5. Kernit (Razorit) ................................................................................................ 9
2.3.6. Hidroborasit ..................................................................................................... 9
2.3.7. Pandermit ....................................................................................................... 10
3. BORUN KULLANIM ALANLARI ........................................................................ 11
3.1. Cam Endstrisinde Kullanm ........................................................................... 11
3.1.1. Yaltm cam elyaf ........................................................................................ 11
3.1.2. Borosilikat .................................................................................................... 11
3.1.3. Tekstil cam elyaf ......................................................................................... 12
3.2. Seramik Endstrisinde Kullanm .......................................................................... 13
3.2.1. Sr ve Emaye .................................................................................................. 13
3.2.2. Seramik Srlar ............................................................................................... 13
3.2.3. Emaye ............................................................................................................ 14
3.3. Temizleme ve Beyazlatmada Kullanm................................................................ 14
3.4. naat ve imento Sanayinde Kullanm ............................................................... 16
3.4.1. naat endstrisinde s ve ses yaltm amal uygulamalar ............................ 16
3.4.2. Borun imento endstrisinde kullanm .......................................................... 17
3.5. Yanmay nleyici/Geciktirici Malzeme Olarak Kullanm ................................. 17
3.6. Nkleer Uygulamalarda Kullanm ....................................................................... 18
I
3.6.1. Atom reaktrlerinde ....................................................................................... 18
3.6.2. Ntron absorpsiyonunda ................................................................................. 19
3.6.3. Ntron izolatr olarak kullanlmas .............................................................. 20
3.6.4. Borlu paslanmaz elik .................................................................................... 20
3.6.5. Ntron odalar ................................................................................................ 20
3.6.6. Borlu reaktr grafiti ........................................................................................ 21
3.7. Enerjide Kullanm ................................................................................................ 21
3.7.1. Borun hidrojen retimi ve depolanmasnda kullanm .................................... 21
3.7.2. Borun yakit pili yakt olarak kullanm ......................................................... 24
3.7.3. Borun motor yakt olarak kullanm .............................................................. 25
3.7.4. Borun motor yakt katk maddesi olarak kullanm ....................................... 26
3.8. Metalurji ve Makinede Kullanm ......................................................................... 27
3.9. Salkda Kullanm ................................................................................................ 28
3.9.1. Bor ntron yakalama terapisi .......................................................................... 28
3.10. Tarmda Kullanm .............................................................................................. 30
KAYNAKLAR .............................................................................................................. 31


II
TEEKKR
Bitirme devimin konusunun seiminde ve almalarm sresince bilgi ve
yardmlarn esirgemeyen bitirme devi yneticim sayn hocam Prof. Dr. Akgn
ALSARAN a en iten teekkrlerimi sunarm.
Fatih ELK

III
ZET
Bu almada ncelikle bor tantlm, borun tarihesi hakknda bilgi verilmi, bor
mineralleri anlatlmtr. Daha sonra bor ve minerallerin kullanm alanlar anlatlmtr.
Kullanm alanlarnn ncelikle niteliine sonra niceliine dikkat ekerek borun nemi
vurgulanmtr.
Anahtar Kelimeler: Bor, kullanm alanlar
IV
1. GR
Dnya bor retiminin %90n Trkiye ve ABD yapmaktadr. Trkiyede kolemanit,
leksit ve boraks mineralleri ve borik asit, boraks dekahidrat, boraks pentahidrat,
sodyum perborat monohidrat ve susuz boraks ticari olarak retilmekte ve retimin
byk bir blm ihra edilmektedir. ABDde kernit minerali ve borik asit, boraks
pentahidrat, susuz boraks, bor oksit, sodyum metaborat, sodyum penta borat,
potasyum pentaborat gibi bor rnleri ticari amalarla retilmektedir.
Dnyada bor tketimi blgesel olarak deimektedir. Bor minerali Kuzey
Amerikada cam, Avrupada deterjan ve Latin Amerika ve Asyada seramik
endstrisinde kullanlmaktadr. Bor minerallerinin kullanm alan ve miktarnda ABD
ve Bat Avrupada farkllklar gzlenmektedir. ABDde bor tketiminin %68i cam,
%5i deterjan, %3,5 seramik, %3,5 tarm ve %3,5 alev geciktirici endstrisinde
yaplmaktadr. Avrupada boratlarn en byk kullanm alan deterjan sanayidir.
Avrupada tketimin %35i deterjan, %23 cam, %10u seramik ve %2si tarm
endstrisindedir.
Trkiyede boratlarn tketimi ok dk seviyede olup, dnya tketiminin %1 - 2'si
civarndadr. 2000 yl itibariyle Trkiye'de borun %27'si demir-elik, %12'si cam ve
cam elyaf, %38'i seramik ve firit, %12'si deterjan, %5'i kimya ve %6's dier
sektrlerde tketilmitir.
Cam sanayisinde; bor erimi haldeki cam ara mamlne katldnda onun
vizkozitesini artrp, yzey sertliini ve dayanklln ykselttiinden sya kar
izolasyonun gerekli grld cam mamllerine katlarak kullanlmaktadr.
Seramik sanayisinde; borla kaplanan emaye onun paslanmasn nlemesi ve seramii
izilmeye kar dayankl klmas asndan kullanlmaktadr.
Temizleme ve beyazlatmada; sabun ve deterjanlarda, mikrop ldrc, su yumuatc,
beyazlatc etkisi nedeniyle kullanlmaktadr.
1
naat ve imento sanayisinde; imento iin dayankllk artrc ve izolasyon
zellii salamas asndan kullanlmaktadr (daha salam, depreme-sya dayankl
binalarn yaplmasnda, yaltmda).Ayrca bor katkl imentonun dier imentoya gre
daha dayankl olduu ve daha hzl souduu kantlanm ve bu zellii sebebiyle yol
almalarnda kullanm nem kazanmtr.
Yanmay nleyici/geciktirici madde olarak ise; bor, erime noktasnn ok yksek olmas
ve bu nedenle yanmaya kar olduka dayankl olmas sebebiyle yanmay
nleyici/geciktirici madde olarak kullanlmaktadr.
Nkleer uygulamalarda, borun ntron sourma gcnn ok yksek olmas
sebebiyle atom reaktrlerinde borlu elikler, bor karbrler ve titanbor alamlar
kullanlmaktadr. Reaktr aksamlar, ntron sourucular, reaktr kontrol ubuklar,
nkleer kazalarda gvenlik amal ve nkleer atk depolayc olarak kullanlmaktadr.
Enerji sektrnde; hidrojen retimi ve depolamasnda, motor yakt olarak, motor
yakt katk maddesi olarak kullanlmaktadr. Enerji ile ilgili aratrmalar ve projeler
henz deney aamasnda olmakla birlikte ancak temiz bir evreyle birlikte
dnlebilecek geliimin ve retimin iinde yerini alacaktr.
Tarm alannda; bor mineralleri bitki rtsnn gelimesini arttrmak veya nlemek
maksadyla kullanlmaktadr. Bor, deiken llerde, birok bitkinin temel besin
maddesidir.
Makine ve Metalurjide; bor kimyasallar yksek scaklklarda dzgn, yapkan,
koruyucu ve temiz bir sv oluturma zelliinden dolay, koruyucu bir cruf
oluturucu ve erimeyi hzlandrc madde olarak kullanlmaktadr. zellikle eliin
sertliini artrc madde olarak kullanlmaktadr. Bor, makina/metalurji sanayisinde
demir esasl malzemelerden yaplan makine paralarnda elemanlarn anmaya,
yzey basncna, korozyona kar direnli olmas iin yzeylerinin sertletirilmesinde
kullanlmaktadr.
2
Salk sektrnde; BNCT (Boron Neutron Capture Therapy) (Bor Ntron Yakalama
Tedavisi) kanser tedavisinde kullanlmaktadr. zellikle; beyin kanserlerinin
tedavisinde hasta hcrelerin seilerek imha edilmesinde kullanlmakta ve salkl
hcrelere zararnn minimum dzeyde olmas nedeniyle tercih nedeni
olabilmektedir.
21.Yzyln petrol olarak nitelenen bor madenleri, T rki ye ni n tek stratejik
nemi olan maden varldr. Yerine ikamesi olmayan bor madenleri uzay
teknolojisinden, enerji sektrne, nkleer teknolojiden, savunma sanayisine ok
geni bir alanda kullanlan bir madendir.
Bitirme devi kapsamnda hazrlanan bu almada, bor ve bor rnlerin deerini
kavramak iin kullanm alanlarna bakmak gerektiini vurgulamak amalanmtr.

3
2. GENEL BLGLER
2.1. Borun Tarihesi
Borun en ok kullanlan tr olan boraks binlerce yldan beri bilinmektedir. Msrllar
ve Mezopotamya uygarlklarnn, baz hastalklarn tedavisi ve llerin
mumyalanmasnda, M.. 800 yllarnda inlilerin porselenlerinin cilalanmasnda,
Babillerin kymetli metallerinin eritilmesinde boraks kullandklar bilinmektedir. 2000
yllk Arapa ve Farsa yaztlarda ise bugnk tinkale eanlamda tincale kelimesinin
kullanld grlmektedir. Eski Yunanllar ve Romallar boratlar temizlik maddesi
olarak kullanmtr. la olarak ilk kez Arap doktorlar tarafndan M.S. 875 ylnda
kullanlmtr. Borik Asit 1700'l yllarn basnda borakstan yaplm, 1800'lu yllarn
banda ise elementel bor elde edilmitir.
Elementel bor 1808 ylnda Fransz Kimyac Gay-Lussac ile Baron Louis Thenard ve
bamsz olarak ngiliz kimyac Sir Humpry Davy tarafndan bulunmutur.
Modern bor endstrisi ise 13.yyda boraksn Marco Polo tarafndan Tibetten Avrupa'ya
getirilmesiyle balamtr. 1771 ylnda, talyann Tuscani blgesindeki scak su
kaynaklarnda Sassolit bulunduu anlalm, 1852'de Sili'de endstriyel anlamda ilk
boraks madencilii balamtr. Nevada, California, Caliko Mountain ve Kramer
yresindeki yataklarn bulunarak iletilmeye alnmasyla ABD dnya bor gereksinimini
karlayan birinci lke haline gelmitir.
Trkiyede bilinen ilk borat yataklar Bat Anadoluda bulunmutur. 13. ve 14.
yzyllarda Balkesir-Susurluk-Sultanayr Pandermit yataklarnn Romallar tarafndan
iletildii bilinmektedir. Bu blgenin Osmanl mparatorluu snrlar ierisine
girmesinden dolay uzun mddet bu yataklara dokunulmamtr. 1861 ylnda karlan
ilk Maadin Nizamnamesi hkmlerine uygun olarak bu madenin iletilme imtiyaz
Osmanl mparatorluu tarafndan 1865 ylnda Fransz Desmazures irketine
verilmitir. Bu yataklar Fransz irket 20 yl srekli olarak iletmitir. 1887 ylnda bor
yataklar iletme hakk 65 yl sureli olarak ngilizlerin eline gemitir. 20.yy.da yabanc
4
iletmelerin birou 1944 ylna dek ulusallatrlm olmasna karsn, ngilizler Boraks
iletmesi ayrcalklarn koruyabilmitir. 1904 ylnda ngiliz William Vitaller, 1927
ylna dein John Owen Rid ve ardndan da Lord Mewen Mervil ile 1938 ylnda
Desmond Abel Smith bu yataklarn iletme hakkn almtr. 1950 ylnda bu ayrcalk
Boraks Consolidadet Ltdye gemi, 1955 ylnda 6224 sayl Yabanc Sermayeyi
Tevik Kanunu ile 1309 sayl maden kanunu hkmlerinden yaralanmak iin bu
tekel %94 pay kendisinin, %2si yerli, %4 ngiliz ortaklarnn olan Trk Boraks A..
adl paravan bir irket kurmutur.
1950 ylnda Bigadi ve 1952 ylnda Mustafa Kemal Paa yresindeki kolemanit
yataklar bulunmutur. 1956 ylnda Ktahya Emette kolemanit, 1961 ylnda Eskiehir
Krka da boraks yataklarnn bulunmas ve iletilmeye balatlmasyla Trkiye, dnya
bor retimi iinde 1955 yllarnda %3 olan payn 1962de %15, 1977de %39 dzeyine
ykselmi ve giderek artan retimi nedeniyle de gnmzde ABD'nin en nemli rakibi
haline gelmitir.
Souk savan en u noktas olan 1950 ylnda, yksek enerji yakt ile alacak uzun
menzilli sava baslklar tayan ABD fzelerinde bor yakt kullanlmas dnld.
1951 ylnda bor madenleri ve bileikleri "stratejik madde" olarak nitelendirilerek,
ihracatta kontrole tabi tutuldu. ABD'de 1953 ylnda Rusyann roket yakt olarak bor
bileikleri kulland gerekesiyle "Zip" projesini uygulamaya kondu. Yakt retimi iin
sekiz fabrika kuruldu.
1957 ylnda Yakala Borasit A..den Dou Almanya'ya kolemanit gtren gemi NATO
tarafndan anakkalede durduruldu. O yl Trkiyeyi ve Avrupa lkelerini de iine
alacak ekilde, ABD ile bir anlama yaplarak, demir perde lkelerine bor satlarna
izin verilmedi. 1957 ylnda ABD ynetimi, Amerika dndaki bor madenleri iin
stratejik bir stok oluturmaya karar verdi. Trkiyeden 19571959 yllar arasnda, ABD
Smerbanka gnderdii yn karlnda, toplam 68.000 ton bor madeni alarak
ABDde depoland. Ruslarn roketlerinde yakt olarak bor kullanmad renilince
1959 ylnda "Zip" projesi durduruldu. Bu proje sonuna kadar ABD, Trkiyeden ald
5
stoklarn sadece 5 tonunu kulland. Gerisi on yl daha stokta kald ve sonunda US
Borax'a devredildi. Bu proje sona erdirilene kadar, yalnz Malta (New York)daki
fabrika iin 1 milyar dolar harcand.
Bu sralarda NATO, Trkiyeden Varova Pakt lkelerine yaplacak bor madeni
ihracatlarn yllk 7500 tonla snrlamt. 1962 ylnda kota 30.000 tona karldysa da,
bor madenleri 1963 ylnda NATOnun stratejik maddeler listesinden tamamen
karld.
1968 ylnda sanayi bakan olan Fethi elikba, o sralardaki bir basn toplantsnda, bor
madenlerinin NATO'nun stratejik maddeler listesinden kmas iin 1963 ylnda nasl
mcadele ettiini anlatyordu. Trkiyenin bor madeni ihracat 1967 de 200 bin tona
kt halde sadece Polonya 12 bin ton bor madeni satn ald. 1966 Ylnda
Bandrma'daki ilk boraks fabrikas, Polonyallara yaptrld. Fabrikann bedeli
Polonya'ya kolemanit olarak dendi.
1970li yllarn sonuna gelindiinde lkemizde toplam 25 bor iletmesinin sadece 5i
devlet iletmesi olup dierleri zel kurulularca iletilmektedir. Bu zel iletmelerin
17si altrlmamaktadr ve ikisi Trk Boraks A..nin denetimindedir. 1980lere
gelindiinde ara ve rafine rn olarak borik asit, boraks dekahidrat ve sodyum perborat
retilmekte iken gnmzde arlkl retim konsantre tinkal, kolemanit ve lesit ile ara
ve rafine rn olarak ok daha dk llerde susuz boraks, boraks penta ve deka-
hidrat, Na-perborat ve borik asitte younlamaktadr.
2.2. Borun Genel zellikleri
Yer kabuunda 51. yaygn element olarak boratlar ve borosilikatlar halinde yer alan
bor elementi, yaklak 3 ppm'lik konsantrasyon deerine sahiptir. Kimyasal sembol
"B" olup, periyodik cetvelde IIIA grubunun metal olmayan tek elementidir. Bor
elementinin erime scakl 2300C, kaynama scakl ise 4000C 'dir.
Elementlerden karbon ve silisyum elementlerine benzerlii en fazla ve oksijene kar
afinitesi (kimyasal reaksiyona girme istei) ok yksek olan bir elementtir. Atom
6
numaras 5, atom arl 10,81 olan bor elementinin amorf bir toz halindeki rengi
koyu kahverengi ve ok gevrek; sert yapl monoklinik kristal halinin rengi ise sarms
kahverengidir. Kristal haldeki elementel borun elde edilmesi iin yksek basn ve
scaklk gereklidir. Kristal bor, amorf bordan sertlik ve krlganlk gibi fiziksel
zellikleri bakmndan daha tercih edilir zelliklere sahiptir.
2.2.1. Bor elementinin kristal yaps
Bor elementinin d yrngesinde 3 tane elektron bulunduundan 3 tane ba
yapabilir. Bor kristalinin birim hcresinde 12 bor atomu yer almaktadr.12 bor atomu
ieren birimlerin birbirine farkl balanmasyla farkl kristal yap meydana gelir. Bu
kristal yaplar;
1. Alfa-rombohedral 2.Tetragonal 3.Beta-rombohedral

2.2.2. Bor elementinin fiziksel ve kimyasal zellikleri
Elementel bor, oda koullarnda kararldr ve 800C ve st scaklklarda
ykseltgenerek farkl oksitler oluturur. Sulu ortamda znmeyen bor,
kaynatldnda oksitlerine ok az dnerek yavaa znr. Bor, nitrik asit haricinde
mineral asitlerine kar da olduka dayankldr. Bor oksitleri veya elementel
bor,kmr tozu gibi karbonlu bileiklerle havasz ortamda 1250-1600C gibi
yksek scaklklarda ileme tabi tutulduunda bor karbre dner. Ayrca, elmastan
7
sonra bilinen en sert malzeme olan kbik bor nitrr oluturmak iin yksek
basn ve yksek scaklk gibi ilave artlar gerekir.
Bor yancdr ve tutuma scakl yksektir. Buna ilaveten yanma sonucunda
kolaylkla aktarlabilecek kat rn vermesi ve evreyi kirletecek emisyon aa
karmamas gibi bir zellie sahip olduundan dolay kat yakt hcresi olarak
kullanlmaktadr.
2.3. Bor Mineralleri

2.3.1. Boraks (Tinkal)
Tabiatta genellikle renksiz ve saydam olarak bulunur. Ancak iindeki baz maddeler
nedeniyle pembe, sarms, gri renklerde de bulunabilir. Sertlii 2- 2.5, zgl arl 1.7
g/cm B

O

ierii %36.5'dir. Tinkal suyunu kaybederek kolaylkla tinkalkonite
dnebilir. Kille arakatkl tinkalkonit ve leksit ile birlikte bulunur. lkemizde
Eskiehir-Krka yataklarndan retilmektedir.

8
2.3.2. Kolemanit
Monoklinik sistemde kristallenir.Sertlii 4-4.5, zgl arl 2.42g/cm'dir. B

O

ierii %50.8'dir. Suda yava, HCl asitte hzla znr. Bor bileikleri iinde en
yaygn olandr. Trkiye'de Emet, Bigadi ve Kestelek yataklarnda, Dnyada
A.B.D.'de bulunur.
2.3.3. leksit
Tabiatta lifsi ve stun eklinde bulunur. Saf olan, beyaz rengin tonlarndadr. pek
parlaklnda olanlar da vardr. Genelde kolemanit, hidroboraksit ve probertit ile
birlikte teekkl etmitir. lkemizde Krka, Bigadi ve Emet; yrelerinde, dnyada ise
Arjantin'de bulunmaktadr. B

O

ierii ise %43'tr.
2.3.4. Probertit
Kirli beyaz, ak sarms renklerde olup nsal ve lifsi ekilli kristaller eklinde
bulunur. Kristal boyutlar 5 mm ile 5 cm arasnda deiir. Kestelek yataklarnda leksit
ikincil mineral olarak gzlenir. Ancak Emet'te tekdze tabakal birincil olarak ve
Doanlar, deky blgesinde kaln tabakal olarak olumutur. B

O

ierii %49.6'dr.
2.3.5. Kernit (Razorit)
Tabiatta renksiz, saydam uzunlamasna ine eklinde kme kristaller halinde bulunur.
Sertlii 3, zgl arl 1.95 gr/cmdir. Souk suda az znr. Krka'da
sodyumborat ktlesinin alt ksmlarndadr. Dnya'da ise Arjantin ve A.B.D.'de bulunur.
B

O

ierii ise %51'dir.
2.3.6. Hidroborasit
Bir merkezden nsal ve ine eklindeki kristallerin rastgele ynlenmi ve birbirini
kesen kmeler halinde bulunur. Lifsi bir dokuya sahiptir. Beyaz renkte, bazen
9
ierisindeki safszlklara bal olarak sar ve krmzms renklerde (arsenik ieriine
gre) kolemanit, leksit, probertit ile birlikte bulunur. lkemizde en ok Emet,
Doanlar, deky yrelerinde ve Kestelek'te olumutur. B

O

ierii ise %50.5'tir.
2.3.7. Pandermit
Beyaz renkte ve yekpare olarak teekkl etmi olup kiretana benzer. lkemizde
Sultanayr ve Bigadi yataklarnda gzlenmektedir. B

O

ierii %49.8'dir.

10
3. BORUN KULLANIM ALANLARI
3.1. Cam Endstrisinde Kullanm
Boratlarn ana kullanm yeri cam endstrisidir. Btn dnyada bor kullanmnn
%42si cam endstrisindedir. Bor oksit; borosilikat camlar, tekstil cam elyaf ve yaltm
cam elyafnn nemli bir bileiidir. Bu rn cam endstrisinde bor bileiklerinin
ana tketim yeridir. Dz cam ve konteyner cam gibi birok rnde az miktarda bor
bileikleri bulunabilir. Bor oksit, susuz boraks, borik asit gibi bor bileikleri halinde
veya boraks ya da kolemanit gibi mineraller eklinde cama katlr.Bor oksit, ok
kuvvetli bir cam yapcdr. Dier bir ifade ile devitrifikasyonunu (kristallenme) nler.
Genlemeyi drdnden sl oklara dayanm artrr.
3.1.1. Yaltm cam elyaf
Yaltm cam elyaf, dz camlarn bileimi ile ayn bileimde ve lifli ekilde retilir.
Cam eritmek iin borik asit veya bor oksit kaynaklar katlr. Cam harman, frnda
1450 C de eritilir ve paslanmaz elik bkme makinesinden geirilir. Borik asit, cam
yapcdr ve eriyiin viskozitesini drerek liflemeye yardmc olur. Yaltm cam
elyaf retiminde bor bileii olan boraks pentahidrat yaygn olarak kullanlmaktadr.
Yaltm cam elyaflar, inaat endstrisinde, bina yaltmlarnda kullanlarak, rulo
halinde duvara veya tavana uygulanr. Boru, kazan ve tank kaplama, yaltm panelleri,
otomobiller ve ses yaltm uygulamalarnda kullanlr.
3.1.2. Borosilikat
Borosilikat camlar cama bor bileiklerinin eklenmesiyle retilir. Borik asit camn sl
genleme katsaysn drr. Bu yzden borun sya direnci artar. Bor bileikleri
izilmeye, aside dayankll artrr. Yansmay, renk ve parlakl artrr.
Kimyasallara direnci artrr. Cam tipine gre bor oksit ierii %0,5 23 bor oksit
arasnda deiir. Corning firmas Pyrex camda %13,5 bor oksit kullanmaktadr. Bor
ilavesi, bor bileiklerinden borik asit ve bor minerallerinden boraks, kolemanit veya
11
bunlarn kombinasyonlar eklinde yaplr. Pyrex camlar dondurulabilir, hzla stlabilir
zellikteki tava, servis taba ve kahve piiricilerin bnyesinde ve laboratuvar
camlarnn yapmnda kullanlr.
Borosilikat camlar otomobil farlar, amar makinasnn pencere cam, frn kaplar,
mutfak seramikleri sya dayankl kaplar, endstriyel cam seramikler, sya direnli
transparan camlar ve tpler, yksek voltaj izolatrleri, lamba camlar ve sinyal camlar
retiminde kullanlmaktadr. Borosilikat camlar ve alminosilikat camlar arasnda yer
alan almino borosilikat camlarn termal genleme katsays yksektir; ancak bunlar
kimyasallara borosilikat camlardan daha iyi dayanrlar. Bu camlar uzay aralarnn
camlarnda kullanlr.
3.1.3. Tekstil cam elyaf
Tekstil fiber glassn en nemli zellikleri, gerilmelere, darbelere ve kimyasallara
yksek mukavemeti ve hafifliidir. Bu zelliklerden dolay tekstil cam elyaf plastik
ve kompozitlerde kuvvetlendirici olarak kullanlr. Kolemanit minerali alkali iermez
ve bu zellii nedeniyle dk alkali borosilikat cam (E-glas) retiminde tercih edilir.
Bor tekstil cam elyafna, kolemanit minerali veya bor bileiklerinden borik asit olarak
eklenir. Modern E-glass %6 10 orannda B

O

ierir. Bor oksit cama kararllk verir.
Borik asit pahal olduundan sodyum iermeyen kolemanit mineralinin kullanm
tercih edilmektedir. Dk alkali camn erimesini zorlatrr. Bor oksit ise camn
erimesini kolaylatrr. Kolemanit minerali harmana CaO olarak da katkda bulunur.
Bylece kire katks iin daha az gereksinme olur. E-glass bot, uak, otomobil gibi
endstrilerde kullanlmaktadr. E-glass bir kalsiyum alminosilikat cam olup mekanik,
kimyasal ve elektrik zellikleri belirli bir dengeye sahiptir. Bu yzden E-glas
kompozitlerde kullanlmaktadr. Dk dielektrik zelliklerine sahip yksek gerilim
cam malzemeleri, radar tarafndan alglanmadndan gizlilik iin deerli bir
malzemedir.

12
3.2. Seramik Endstrisinde Kullanm
Seramik sanayisinde bor mineral ve rnleri ounlukla seramik sr ve porselen
emaye yapmnda frit retimi aamasnda kullanlmaktadr.
3.2.1. Sr ve Emaye
Sr ve emaye, sabit bir alt tabaka zerinde erimi ince bir cam kaplamadr. Sr ve emaye
hammaddeleri piirme scaklnda erimeli ve cam oluturmaldr. Boratlar cam
yapcdr. Bu yzden devitrifikasyonu (kristallenme) nler. Boratlarn erime noktas
741 C dir. Erime noktas silikadan dk olduundan dk scaklkta cam yapabilir.
Bylece az bir miktar bor katks dk scaklkta cam oluumunu salar. Borosilikat
camlar kimyasal oklara dayankldr. Bu yzden yksek scaklk seramiklerinde
deerlidir. Az bir miktar bor katks, eriyiin viskozitesini azaltrken akcln artrr.
Bylece dzgn yzey oluur. Boratlar termal genleme katsaysn drerek bnye
ile cam tabaka arasnda iyi bir uyum salar. Bylece yzey termal oklara dayankl
hale gelir.
3.2.2. Seramik Srlar
Boratlarn srda kullanm suda znrlne gre deiir. Suda yksek oranda
znen bor minerali boraks ve bor bileiklerinden borik asit, boraks pentahidrat gibi
maddelerdir. Suda znen boratlarn sr hammaddesi olarak kullanlmas durumunda
bu maddeler fritletirilmelidir. Fritletirme, sr hammaddelerinin eritilerek suda
znmeyen inert (kimyasal olarak aktif olmayan) bir cama dntrlmesi ilemidir.
zellikle yer ve duvar seramiklerinde byk miktarda frit kullanlmaktadr. Dk
scaklk srlarnda bor oksit kaynaklar (boraks ve borik asit) suda eriyen zellikte
olduundan frit yaplarak kullanlr.
Yksek scaklk srlarnda hammaddeler, frit yaplmadan kullanldndan suda
znmeyen mineraller veya oksitler tercih edilir. Kolemanit minerali, B

O

kayna
13
olup suda znmez, bu yzden baz srlarda ok popler hale gelmitir.
Boratlar srn krnm indisini artrr. Parlakl artrarak srn viskozitesini ve
yzey gerilimini drr. Srn olgunlamasn hzlandrr ve dzgn bir yzey
oluturur. Borat ilavesi mekanik dayanm ve izilmeye dayanm artrr, kimyasallara
ve su oklarna dayankllk salar.
3.2.3. Emaye
Emayeler, metallerin kaplanmasnda kullanlr. Metallerin emaye ile kaplanmas alt
tabakay kimyasal olarak inert (kimyasal olarak olarak aktif olmayan), sya direnli
hale getirir ve dekoratif grnm salar. Boraks, silika ve soda ile emaye friti
oluturulur. Modern fritler %25 bor oksit ierebilir. Borik asidin eklenmesi srn daha
dk scaklkta alt tabakaya kaplanmasn ve yapmasn salar.
Emaye fritleri, metallerin deiik bir kaplama uygulamasdr. Frn ve amar
makinas gibi beyaz eyalar, alttaki metal yzeyi korozyondan korumak ve dekoratif
grnm vermek iin emaye ile kaplanr. Emaye fritleri hammadde harmannn
eritilmesiyle yaplr. Burada elde edilen cam rndeki hammaddeler kuvars (saf
silisyumdioksit kristallerinin genel ad), feldspat (eritici zellii olan mineral tr) ve
borakstr. Emaye friti pskrtme, daldrma veya elektrostatik pskrtme ile uygulanr.
Bor oksit, boraks, boraks dekahidrat veya boraks pentahidrat olarak hammaddeye
%17-32 B

O

katlr. Baz durumlarda bor oksit susuz boraks veya borik asit olarak
katlr.
3.3. Temizleme ve Beyazlatmada Kullanm
Modern deterjanlar birok maddeden oluur. Bunlardan yzey aktif maddeler
(slfonatlar), suyun yzey gerilimini drr. Bylece kuman slanmasn salar, ya
ve dier lekeleri kumatan uzaklatrr. Deterjan gelitiriciler (zeolit), sert sularda
kullanld zaman kalsiyum ve magnezyum iyonlarn sudan uzaklatrr. Bylece
yzey aktif maddesinin verimini artrr. Aartclar (perborat ve hipoklorit),
14
oksidasyon (elektronlarn bir atom ya da moleklden ayrlmasn salayan kimyasal
tepkimedir) ile lekeleri uzaklatrr. Aartma aktivatr TEAD (tetraacetyl ethylene
daimine) veya sodyum tuzlar, dk scaklkta aartma verimini artrmak iin
kullanlr. Dnya deterjan endstrisinde oksijen bazl sodyum perborat ve sodyum
hipoklorit olmak zere iki ana aartc kullanlmaktadr. Avrupada sodyum perborat
aartcl deterjanlar, ABDde ise hipoklorit aartcl deterjanlar kullanlmaktadr.
Hipokloritlerin 40 C scaklkta etkinlii yksektir. Perborat aartclarn ise 60C
scaklk zerinde kullanldklarnda etkinlikleri en yksektir. Ancak 40C scaklkta
etkinlii dktr. Sodyum perboratn dk scaklkta etkinlii artrmak iin ykama
sresi veya aartc miktar artrlabilir. Gnmzde perborat aartclarn 40C
scaklktaki etkinliini artrmak iin aktivatrler (TEAD gibi) kullanlmaktadr.
Sodyum perborat ve sodyum hipoklorit aartclarn karlatrmas.
Sodyum perborat Sodyum hipoklorit
Etken madde Oksijen Oksijen
Scaklk 40 C de etkinlii dktr. 40 C de etkinlii yksektir.
Kumaa etkisi Kumaa ok az zarar verir. Kumaa ok fazla zarar verir.
Renklere etkisi Renklere ok az zarar verir. Renklere ok fazla zarar verir.
evreye etkisi evreye ok az zararldr. evreye ok fazla zararldr.

Aartc zellii olan sodyum perborat; boraks ve hidrojen peroksitin birlikte
reaksiyonu sonucu elde edilen beyaz, kat, kararl bir bor bileiidir. Sodyum perborat
tetrahidrat %10,5 aktif oksijen ierir. Tetrahidratn dehidrasyonu ile retilen sodyum
perborat monohidrat %15,5 aktif oksijen ierir. Aartclar renkli toz ve sv
deterjanlarda kullanlmaz. Klasik toz deterjanlarda %10- 25 sodyum perborat
tetrahidrat bulunur. Sodyum perborat monohidrat eklinde %10 20 kompakt
formlasyonunda yer alr. Gnmzde 60C zerindeki ykama scakl, 40C nin
altna dmtr. Bunda en nemli faktr polyester ve sentetik elyaflarn kullanmnn
artmasdr. nk bu maddeler dk scaklkta ykama gerektirir. Perborat aartclar,
dk scaklkta daha az etkindir. Bu yzden ayn baary almak iin daha yksek
konsantrasyonlar gerekir. Perboratlar aktif oksijen tar. Perborat monohidrat deterjan
15
retiminde perborat tetrahidratn yerini almtr. nk monohidrat, souk suda
tetrahidrattan daha fazla znmektedir.
Son yllarda aartc aktivatrlerin girii, perborat aartclarn dk scaklkta
kullanmn mmkn klmtr. Daha dk ykama scakl, kullanlan perboratn
tipini belirler. Sodyum perborat tetrahidrat, monohidrat yapsndan daha az znrdr.
znmezlik sebebiyle aartma verimi yeterince hzl deildir. Bu yzden deterjan
reticileri tetrahidrattan daha pahal olmasna ramen monohidrat kullanmaktadrlar.
ABDde deterjanlarda klor bazl aartc kullanlmasna kar evresel bask
artmaktadr. Bu yzden beyaz amar deterjanlarnda, perborat, bazl aartclara talep
artmaktadr.
3.4. naat ve imento Sanayinde Kullanm
lkemizde retilen perlitin %80 i inaat sektrnde s ve ses yaltm malzemesi olarak
kullanlmaktadrlar. Is iletkenlik deerinin ok dk olmas, hafiflii,
kullanlabilme ve ilenebilme kolayll sya dayanm, asit ve bazlara dayankll,
bakteri barndrmay gibi birok avantajlar perliti inaat sektrnde ideal bir yap
malzemesi durumuna getirmektedir.
3.4.1. naat endstrisinde s ve ses yaltm amal uygulamalar
Genletirilmi perlit s ve ses yaltm salamak amacyla serbest olarak duvar ve
demelerde kullanlabilmektedir. Bu uygulamalarda genletirilmi perlit, ift cidarl
bir duvarn iki cidar arasna serbest olarak doldurulur. norganik bir malzeme olan
perlitin pH 6 - 7 dolaylarndadr. Bu nedenle kimyasal olarak pasiftir, rmez,
bcek ve bakteriden etkilenmesi sz konusu deildir. Ayrca;
ekillendirilmi izolasyon malzemeleri (at ve zemin izolasyonlarnda)
Perlitli hafif yap elemanlar, tavan kiremitleri, boru izolasyonlarnda da
kullanlmaktadr.
16
3.4.2. Borun imento endstrisinde kullanm
Son zamanlarda imento retiminde, bor kullanm betonun dayanklln arttryor.
Borlu imento, zellikle "beton yol" ve "baraj" inaatnda tercih ediliyor.Borlu
imentonun beton yol yapmnda kullanabilirliini ve yol performansna etkisini
aratmak zere 1000 metresi Karadeniz Blgesinde olmak zere 1600 m beton yol
yaplmtr.
Yaplan almalarda borlu imentonun potansiyel kullanm alanlar belirlenmitir:
Yksek dayanm nedeniyle tnellerde, barajlarda ve beton yollarda.
Dk hidratasyon ss nedeniyle tp geitlerde, kprlerde, barajlarda.
Nkleer enerji santrallerinin inasnda ve gvenli olarak atk depolanmasnda.
zel amal olarak (hastanelerin rntgen odalarnda, askeriyenin depolama
blmlerinde).
Yksek binalarn inasnda.
3.5. Yanmay nleyici/Geciktirici Malzeme Olarak Kullanm
Polietilenik polimerler, ev eyalar, tasma, elektrik mhendislii gibi birok alanda
kullanlmaktadr. Bu polimerler kimyasal bileimi nedeniyle kolayca
alevlenebilmektedir. Bu yzden alev geciktiriciler sz konusu polimerler iin nemli
bir gereklilik haline gelmitir. Bir ok alev geciktirici madde vardr. Gnmzde bu
amala halojen bileikleri yaygn olarak kullanlmaktadr; ancak korozif (andrc)
olmas, yanma rnlerinin ve dumannn zehirli olmas dikkatleri bu alana ekmitir.
Sonu olarak bu endstrideki sektrler, halojen iermeyen inko borat, alminyum
hidroksit veya magnezyum hidroksit gibi alev geciktiriciler ile ilgilenmektedirler.
inko boratlar, alminyum hidroksit ve magnezyum hidroksit dolgulu PVA(polivinil
asetat-polimer tr) ile birlikte alan alev geciktiricilerdir.
Boratlar, yanmay geciktirici zelliinden dolay, cam elyaf halinde tekstil retiminde
kullanlr. Alev geciktiriciler, malzemelerin alev alabilme seviyesini azaltmak iin
kullanlmaktadr. Alevlenebilmenin azaltlmas malzemeye alev geciktiricilerin
17
ilavesiyle olur. Alev geciktiriciler, tutumay ve alevin yaylmasn nlerler.
inkoborat, borik asit ile inko oksidin reaksiyonu sonucu retilen bir bor bileiidir.
inkoboratn, almina hidratlar ile birlikte alev geciktirici olarak kullanm artmaktadr.
nk bu iki malzeme retim srasnda yanarak kmr halinde halojen vermez ve
yanma durumunda az bir duman ve toksit ierir. Boratlar, deiik malzemelerde alev
geciktirici olarak kullanlr. Boratlar eriyerek malzemenin zerini kaplar ve oksijenle
alevin temasn keserek alev almay nler. inko boratlar, plastiklerde kullanlr.
inko boratlar, borik asit, boraks pentahidrat ve boraks dekahidrat gibi znen
boratlar sellozik malzemelerde ilenerek kullanlr.
Son elli ylda kaplamalar ve polimerlerde alev geciktirici olarak kullanlan hidrate
boratlar gelitirilmitir. inko boratlarn, dnyada ylda birka bin ton civarnda yaygn
bir tketimi vardr. inko boratlarn en yaygn kullanm yeri vinil plastiklerdir. Vinil
plastiklerde inko boratlar tek baslarna kullanlmakta veya plastie antimon oksit
gibi dier alev geciktiricilerle birlikte eklenmektedir.
3.6. Nkleer Uygulamalarda Kullanm
3.6.1. Atom reaktrlerinde
Borlu elikler, titan - bor alamlar, borkarbrler veya boral reaktrlerde ntron akm
iinde kullanlr. Paslanmaz borlu elik (%5 B), ntron sourucu olarak tercih edilir.
Borlu ubuklar daha abuk ve dzenli yanar. Bor daha ok seyyar reaktrlerde, yani
ntronlarn sourulmasnn gerekli olduu yerlerde tercih edilir. Esasl bir
koruyucudur. B 10 izotopu, bor a gre 10 kat byk sourma kesitine sahip
olduundan ayn ama iin tercihen kullanlr. B 11 izotopu ise, kk sourma kesitli
olduundan, aktif elemann korunmas ve reaktrn kaplanmas ilerinde kullanlr.
Atom reaktrlerinin kontrol sistemleri ile soutma havuzlarnda ve reaktrn alarm ile
kapatlmasnda (B10) bor kullanlr. Ayn zamanda, nkleer atklarn depolanmas iin
kolemanit kullanlmaktadr.
18
3.6.2. Ntron absorpsiyonunda
Atom reaktrlerinde kontrol ilemleri iin kullanlan ubuklar, yksek dayanml bir
elik veya alamdan retilir. Tercih edilen malzeme, bor, kadmiyum, hafniyumdur.
Bor, atom arlnn ve younluunun dk olmas nedeniyle tercih edilir.
Arlka kadmiyuma gre kat daha avantajldr.
Ayrca 2300 C lik yksek erime scakl (kadmiyumunki 321 C) ve kimyasal
dayankll reaktr tekniinde avantajl bir durumdur. Ntron bombardman neticesi
istenmeyen radyoaktif bileimler oluturmaz. Borun ok zayf bir gama radyasyonu
vardr. Kadmiyum ise ntron bombardmanndan sonra 6 MeV iddetinde gama
nlar yayar ve dayanksz 4 izotop verir. 100.000 kW lik bir reaktrde kontrol
ilemleri iin 50 kg bor yeterlidir. Norve deki Boiling Water reaktr bir deneme
srasnda bor asidi ile boularak faaliyeti bir anda tamamen durdurulabilmitir.
Bor atom ekirdei, ntronlara kar olduka duyarl olup, onlar ok fazla yutabilme
niteliine sahip olduundan, zellikle nkleer santrallerde kontrol malzemesi olarak
kullanlmaktadr.
Borkarbr; Atom reaktrlerinde borkarbrden yaplan borular emniyet ubuu
olarak kullanlr. Enerji ayarnda kullanlan ubuklar, suyla soutulan bor karbr
ubuklardr. B 10 atomlar, ntron absorbe ederek Li ve He gaz yaynlar. C 12 ve B
11 atomlar ntron moderatr olarak i grr. Borkarbr, radyoaktif nlarn etkisi ile
nce sertliini kaybeder, daha sonra paralanarak ufalanr ve bu arada %36 kadar
zayiat verir. Atom reaktrlerinde bornitrr kullanlmas halinde ortaya kan Li,
malzeme iinde kalmakta, He ise soutma grevi yapan Na tarafndan tutularak
zararsz hale getirilmektedir. Bu gaz, reaktrlerde emniyet gaz olarak kullanlr.
Donanmlarnn ucuz oluu nemli bir avantajdr. Borun en stratejik ve ara
hammaddesi zelliinde olan bu malzemenin en nemli zellikleri, elmastan sonra
ikinci sertlie sahip olmas ve ntron absorbsiyon yeteneidir. Yksek scakla kar
dayanm dier bor bileiklerinin sentezlenmesinde ara hammadde zelliine sahip
olmasn salamaktadr.
19
3.6.3. Ntron zolatr olarak kullanlmas
Boral; %65 Al, %35 borkarbrden yaplm byk ntron kesitli bir malzemedir. Bu
malzemeden yaplan 6.4 mm kalnlndaki levha, 640 mm kalnlndaki beton
plklarn izolsyon gcne sahiptir. Bu malzemeyi retmek iin, B4C tozu, yeteri
kadar alminyumla kartrlp grafit potalarda 670 C de eritilir. Elde edilen
alam, 3 mm kalnlndaki alminyum levhalar arasnda 600 C de haddelenir
ve bu ekilde ince bir plk elde edilir. Tavlamaya ihtiya yoktur. Pln arl ok
azdr. Bu sebeple hem sabit, hem de gemi vs. reaktrlerinde kullanlr. Boral, kolay
kesilmekte, delinmekte, vida almakta fakat zor kaynak edilebilmektedir. Boral,
genellikle aratrma reaktrlerinde tercihen kullanlr. Yksek gl sanayi
rektrlerinde ortaya kan scaklk ok fazla olduundan, boraksla kullanlan
alminyum amaca uygun cevap verememektedir. Boroksit ve alminyumdan yaplan
Boroksal, boral la ayn zelliktedir ve onun yerine kullanlr. Daha ucuzdur, fakat
daha az bor atomu ierir.Elektrik direklerinde iletim hattyla direk arasndaki yaltm
salayan malzemedir. Genellikle porselen veya camdan yaplrlar.
3.6.4. Borlu paslanmaz elik
zolasyon maksadyla kullanlan %1 borlu elik, normal paslanmaz elie gre 15 kat
daha fazla ntron absorpsiyon kesidine sahiptir. 300 C de suya ok dayankldr
(Cr-Ni elii gibi). Bu elik kullanlarak reaktr inaatnda maliyetler byk oranda
azaltlr. Normal elik, ferroborla birlikte indksiyon frnlarnda eritilerek borlu
elikler retilir. Haddeye ve dvmeye uygundur. Kaynaa ok uygun deildir. Bu
nedenle daha ok perin yapmnda tercih edilir.
3.6.5. Ntron odalar
B 10 izotopu, borun kendisine gre ok byk bir absorpsiyon kesidine sahiptir. Bu
nitelik sayesinde sadece radyasyon izolatr olarak kullanlmayp, bor odalarnda
olduu gibi, ntron odalar inasnda da kullanlr. Bu iyonizasyon odalarnn i
yz, bor veya borlu bir malzeme ile kaplanmakta ya da oda, B - florrle
doldurulmaktadr. Bu amala kullanlacak Borflorr, Si tetra florrden temizlemek
20
gerekir. Ayrca, B florr su organik maddelere kar dayanaksz olduundan, odalar
cam - metal konstrksiyonla takviye gerekir.
3.6.6. Borlu reaktr grafiti
Reaktrlerde moderator olarak kullanlan grafitin bor ierii, en fazla %0,00002
olmaldr. Aslnda grafitte eser olarak bulunan bor ve B 10 izotopu, grafitle birlikte
kuvvetli bir ntron absorblaycdr. Boru bu seviyede tutmak iin grafit zel olarak
eritilir.
3.7. Enerjide Kullanm
Bilimsel almalar, bor ve bor bileiklerini, hidrojen depolama ve retiminde
kullanlan bir enerji kayna konumuna getirmitir. Bu sebeple, borun, hidrojen ve
yakt pili teknolojileri iin nemi giderek artmtr. Hidrojen, bir bor bileii olan
sodyum bor hidrrden hibir zararl yan rn olumakszn retilebilmektedir. Sodyum
borhidrr, ayrca yakt pilleri iin potansiyel yakt konumundadr. Bor, ayrca element
halinde, yksek yanabilirlii sebebiyle dorudan aralar iin motor yakt veya motor
yakt katk maddesi olarak da kullanlabilmektedir.
3.7.1. Borun hidrojen retimi ve depolanmasnda kullanm
Yapsnda bor olup hidrojen adsorbe eden ve aa karan eitli maddeler olmasna
ramen, bu konuda sz sahibi olan bor bileikleri borhidrrlerdir. Bunlarn iinde de
sodyum borhidrr en nemlisidir (Owen, 2005). Sodyum borhidrr, Millennium Cell
firmas tarafndan gelitirilen Hydrogen on Demand (htiya annda hidrojen) sistemi
ile ticari deer kazanmtr. Bu sistemde, sodyum borhidrr, su ile oda scaklnda
yksek basn olmakszn reaksiyona girmekte ve hidrojen retmektedir. Bu
reaksiyon, kontrol edilebilir bir s salmakta ve zararl yan rn ortaya
karmamaktadr. Hydrogen on Demand sistemiyle hidrojen retimi ileminin
reaksiyonu u ekildedir:

21
(Katalizr)
NaBH4 (z) +2H2O 4H2 +NaBO2 (z) +Is
Hydrogen on Demand sisteminde sodyum borhidrr zeltisi bir yakt tanknda
depolanr ve gerektiinde minyatr bir reaktr iinde hidrojene dntrlr. Hidrojen
retimi, zeltinin reaktr iinde bir katalizr ile kontroll temas sayesinde kontrol
edilir. Hidrojen gaz sonra yan rn olarak oluan sodyum meteborattan ayrlr.
Hidrojen akm srekli nemlendirilir, nk reaksiyon ss suyun bir ksmn
buharlatrr. Hidrojen/su buhar akm yakt pili g modlne gnderilmeden nce
opsiyonlu olarak s deitiriciye gnderilerek nem miktar ayarlanr. Yan rn olan
sodyum metaborat atlmak veya yeniden kazanm iin kullanlm yakt sahasna
gnderilir. retilen hidrojen gaz direk olarak sodyum borhidrrn reaktre
pompalanma hz ile balantldr. Hidrojen retim hz kullanlan katalizr miktar
ile de orantldr. Hydrogen on Demand sisteminin avantajlar unlardr:
Bu yntemle hidrojen retimi dier kimyasal yntemlere gre daha gvenli, kolay ve
kontrol edilebilir zellie sahiptir.
Hacimsel ve ktlesel olarak depolanabilecek hidrojen miktar yksektir.
Sodyum borhidrr zeltisi yanc-patlayc deildir.
Hidrojen retimi sadece katalizr varsa yaplr.
Hidrojen retim hz kontrol edilebilir.
Gaz halindeki yan rn sadece su buhardr.
Reaksiyon rnleri evre iin zararszdr
Katalizr ve sodyum metaborat tekrar kullanlr
Hydrogen on Demand sisteminin birok avantaj olmasna ramen, sistemle ilgili baz
problemler mevcuttur. Kullanlan katalizr olduka pahaldr. Sodyum borhidrrn
kendisi de pahal olup sistemin ekonomik olabilmesi sodyum borhidrr retim
maliyetinin dmesine baldr. 1 mol sodyum borhidrr retmek iin 4 mol sodyum
metaline ihtiya duyulmas retimi etkileyen ana faktrdr. u an iin, yakt pili ile
alan bir arabada sodyum borhidrr maliyeti benzin maliyetinin 40 katdr.
22

Hydrogen on Demand sistemiyle hidrojen retimi
Bilim ve teknoloji evrelerince yaplan petrol ve trevleri, methanol, metal hidrr likid
hale getirilmi yada sktrlarak depolanm hidrojenin; yakt arl, g-kontrol
gvenlik evre ve maliyet asndan borhidrr ile yaplan bir karlatrmada;
borhidrrn dier enerji kaynaklarna inanlmaz bir stnlk salad grlmtr
Ksaca borhidrr dier enerji kaynaklarna ve hidrojen eldesi ve stoklanmas
prosedrleri karsnda alternatifsiz bir konumda bulunmaktadr.
23
Sodyum borhidrr iindeki hidrojen elektrokimyasal yolla elektrik enerjisine
dntrldkten sonra ortaya kan sodyum metaborat tekrar ilenerek sodyum bor
hidrre dntrlebilmektedir. Bilim ve teknoloji evreleri bir taraftan borhidrrn
petrol ve trevleri yerine kullanmnn bir ok avantaj olduunu petrole dayal datm
ve pazarlama sisteminin ve alt yapsnn borhidrr kullanmna, keza datm ve
pazarlamasna uygun olduu, alt yapda herhangi bir deiiklik yapmann gereksiz
olduunu vurgularlarken, borhidrr ve bundan hidrojen retim maliyetlerinin petrol
trevleriyle rahatlkla rekabet edebileceini ifade etmektedirler.
rnein ABDde Seaworthy Systems ve Millennium Cell tarafndan yaplan
almalarda, gnde 2.500 ton borhidrr reten bir rafinerinin 200 milyon dolarn
altnda bir maliyetle inaa edilebilecei. Bu kapasite rafinerinin her gn 900.000 yakt
pilli aracn yakt ihtiyacn karlayaca ve bu rafineride retilen borhidrre tatlan 1
kg hidrojenin maliyetinin 2 dolar 34 sent olaca ifade edilmektedir.

3.7.2. Borun yakit pili yakt olarak kullanm
Merit firmas tarafndan yakt olarak sodyum borhidrr kullanan Direct Borohydride
Fuel Cell (DBFC) (Dorudan borhidrrl yakt pili) gelitirilmitir. Dorudan sodyum
borhidrrl yakt pillinde, hidrojen retim ara kademesi olmadan elektrik
retilmektedir. Hidrojen retim ve depolama birimleri olmakszn dorudan sodyum
borhidrr yakt olarak kullanlmaktadr. Dorudan sodyum borhidrrl yakt pili
24
zellikle g gereksinimi dk olan tanabilir sivil (telefon, radyo, kk
televizyon, el sprgesi, vb.) ve askeri (lokal aydnlatma (varta, vb.), seyyar telsiz,
telefon, elektronik harp cihazlar (radyo alclar, vb.), personel stma, insansz
aralar, sensr vb.) uygulamalarda neme sahiptir. Yakt pillerinde hidrojen gaz yerine
sodyum borhidrr kullanmnn birok avantaj vardr. Depolama problemi yoktur.
Mobil uygulamalar iin tehlikeli yksek basn tanklar veya enerji tketen soutucu
ekipmanlara gerek yoktur. Sodyum borhidrr yakt gvenlidir, dk scaklkta yanar,
yksek hidrojen kapasitesine sahiptir.
3.7.3. Borun motor yakt olarak kullanm
Hidrojen gibi baz metaller de enerji kaynadrlar ve yandklarnda hibir kirletici yan
rn vermeden enerji aa karrlar. Birim hacim bana hidrojenden daha fazla
enerjiye sahiptirler, ortam scakl ve basncnda depolanp tanabilirler, motor iinde
yanma performanslar yksektir. Bir metal olarak bor, yand zaman dier
metallerden, petrolden ve hidrojenden daha fazla enerji aa karr. Bor
yandnda, petrole gre 5 kez fazla enerji salar.
Motorlarda potansiyel kullanma sahip bor yakt bor elementinden ibarettir. Motor
iinde saf oksijen ile kartrlr. ok zor tutumas sebebiyle gvenlidir ve kaza
durumunda tehlike oluturmaz. Bor, ok yksek enerji younluuna sahiptir. Borun
iinde yanaca ve yanma sonucu oluan atn koyulaca tanklarn toplam hacmi sv
hidrokarbon yakt tankndan daha byk deildir.
Dolaysyla, bir araba iin pratik bir yakttr. Boru yakt olarak kullanacak arabalar
evreye zararl gaz k olmayacaktr. Borun yanmas sonucu oluan bor oksit bileii
daha sonra tekrar bora dntrlebilmek iin depolanabilecektir. Borun tutuabilmesi
iin saf oksijen gereklidir.
25 C den balayarak 1 mol saf bor 0.75 mol saf oksijen ile 100 bar basnta reaksiyona
girerek yanma ilemi gerekleir. Borun yanma reaksiyonu u ekilde yazlabilir:
25
B (kat) +0.75 O2 0.5 B2O3 (cams) G= 590.76 kJ /mol
Bor yanma haznesine, hazne duvarndaki delikten kontrol edilebilir bir hzda iplik
halinde beslenir. plik hazne iinde srekli yanar haldeki atele karlar ve bor iplii
geldike yanma devam eder. Borun yanmas saf oksijen ve yksek basn ile mmkn
olduundan oksijenin havadan ayrlmas gerekir. Saf oksijenin havadan ayrlmas scak
metalik gm filtresi kullanlarak yaplr.
Bor esasl motor sisteminin otomobillerde kullanlabilmesi iin daha da gelitirilmesi
gerekmektedir. Problem, saf oksijenin dzenli olarak istenen miktarda nasl
salanacadr. Oksijeni gm filtreler ile saflatrmak mmkn ise de, orannda saf
oksijeni otomobilin hzna gre srekli olarak salamak problemdir. Ayrca, sistem
henz otomobil zerinde uygulanmam ve test sr henz yaplmamtr.

Bor yaktl motor sisteminin temsili emas
3.7.4. Borun motor yakt katk maddesi olarak kullanm
Metal yaktlar, insansz aralar ve sava teknolojilerinde g kayna olarak
potansiyel kullanm alanna sahiptir. Metal bazl yakt, bnyesinde yksek yanma
scakl veren metal ierir. Roketlerdeki yksek yakt performans yaktn yanma
scaklnn yksek olmas ile salanr. Bu konuda en nde gelen aday bordur. Metal
hale getirilmi bor, sv veya kat yaktlara katk maddesi olarak ilave edilebilir. Sv
26
yaktlara ilave edildiinde homojen bir sspansiyon salamak iin jelletirici
madde ilave edilirken, kat roket yaktlar iin, metal tozu haline getirilip bir oksitleyici
ve polimer olmayan yakt ile kartrlmas gerekmektedir. Bor kat roket yaktlarnn
yanma scakln artrr ve yanmada homojenlik salar. Bor bazl yaktlar
1950lerden bu yana aratrlmakta olup, baz askeri amal ve ramjet itenekli
fzelerde kullanlmtr. 1950 li yllarda Amerikan ordusu ZIP, HERMES, HEF gibi
bor ieren yksek enerjili yakt projeleri gelitirilmitir. Bu almalar ok deerli
bilim adamlar ile yksek gizlilik iinde yrtlmtr Valkyrie XB-70A alarak
adlandrlan, bor bazl yakt kullanan uzun menzilli bombardman ua retilmitir.
1959da milyar dolarlar harcanan bu borlu yakt projeleri iptal edilmitir. Bugn,
borun yakt katk maddesi olarak kullanmna dair almalar devam etmektedir.
Fransadaki ONERA program bunlardan biridir. Bu programda, hipersonik
zellikteki ramjet itenekli fzeler gelitirilmektedir. Yaplan almalar, borlu yaktn,
ramjete yksek performansl bir jet yakt olan kerosenden (gazya) bile daha fazla
zgl darbe (Isp=Specipic Impulse) kazandrdn gstermitir. %55 bor-%45
kerosen karml yakt bile sadece kerosenden oluan yakta gre %50-100 orannda
zgl darbe art salamtr.
3.8. Metalurji ve Makinede Kullanm
Boratlar yksek scaklklarda dzgn, yapkan, koruyucu ve temiz, apaksz bir sv
oluturma zellii nedeniyle demir d metal sanayiinde koruyucu bir cruf oluturucu
ve ergitmeyi hzlandrc madde olarak kullanlmaktadr. Bor bileikleri, elektrolit
kaplama sanayiinde, elektrolit elde edilmesinde sarf edilmektedir. Borik asit nikel
kaplamada, fluoboratlar ve fluoborik asitler ise; kalay kurun, bakr, nikel gibi demir
d metaller iin elektrolit olarak kullanlmaktadr. Alamlarda, zellikle eliin
sertliini artrc olarak kullanlmaktadr Paslanmaz ve Alaml elik, Srtnmeye-
Anmaya Kar Dayankl Malzemeler, Kaynak Elektrotlar, Refrakterler, Briket
Malzemeleri, Lehimleme, Dkm Malzemelerinde Katk Maddesi olarak, Kesiciler,
Kompozit Malzemeler, Zmpara ve Andrclar vb.
Bor normalde ferrobor yapsnda eliklere uygulanmaktadr. Karbotermik yntemi ile
27
ferrobor retimi, bor oksitin yksek scaklkta karbon ile redksiyonu salanarak
yaplr. Alminotermik yntemi ile ferrobor retiminde, borat konsantresi, almina ve
hematit frnda eritilir ve ferrobor alasm elde edilir. Almina ile indirgenmi bor,
demir ile reaksiyona girer ve %0,25 -24 B, yaklak %0,5 Al ve %2,5 Si ieren bir
alasm oluur. Bor karbr andrc zmpara taneleri veya tozu olarak kullanlr. Ticari
zmpara taneleri 1 1000 Rm boyutlarndadr. Bor karbr tozlar elik ve dier
demir malzemelerin yzeyini sertletirmek iin kullanlr. Bu ilem borun metal
yzeyine difzyonu ile olmaktadr. Bylece 10 1000 Rm ferrobor tabaka kalnl
oluur. Bu tabaka sert olmas dolays ile anmaya dayankl bir Fe2B tabakasdr.
Ticari EKabor tozu bu amala kullanlmaktadr. EKabor %90 SiC, %5 B4C ve
%5NaBF4 iermektedir.
3.9. Salkda Kullanm
BNCT (Boron Neutron Capture Therapy) kanser tedavisinde kullanlmaktadr.
zellikle; beyin kanserlerinin tedavisinde hasta hcrelerin seilerek imha edilmesine
yaramas ve salkl hcrelere zararnn minimum dzeyde olmas nedeniyle tercih
nedeni olabilmektedir.
3.9.1. Bor ntron yakalama terapisi
BNCT nin fiziksel temeli basittir. Nkleer reaksiyon temelinde ikili bileenli bir
sistemdir. Kararl bor izotopuna (
10
B), dk enerjili veya termal ntronlar
nlandnda Helyum-4 (
4
He) (yani partikl) ve Lityum-7 (
7
Li) ekirdekleri
meydana gelir. Bu yksek enerji ykl paracklar ok uzaa hareket edemezler ve
tmr hcresine tm enerjilerini brakrlar, bylece direkt DNAya zarar vererek
hcrelerin yeniden remesine engel olurlar.
10
Bun nlamas sonucu oluan bu
rnler yksek dorusal enerji aktarm (lineer energy transfer) karakteristiklerine
sahiptirler (He partikl yaklak 150 keVm
-1
; Li ise yaklak 175 keVm
-1
). Bu
rnlerin yol uzunluu 4.5-10 m arasndadr ve bu uzunlukta yaklak bir hcrenin
ap kadardr. BNCTnin temel reaksiyonu aada gsterildii gibidir:
28
10
B+n
7
Li(0.84 MeV) +
4
He (1.47 MeV)+ (0.48 MeV) %93.7
10
B+n
7
Li(1.01 MeV)+
4
He(1.78 MeV) %6.3
1950 ve 1960l yllarn balarndan beri BNCTde klinik olarak kullanlan bileiklerde
istenilen zellikler dk toksiteye, yksek tmr:beyin bor oranna ve 20-35 g
bor/g
10
B konsantrasyonuna sahip olmasdr. BNCTde kullanlan bor ieren bileikler
sodyum merkaptodekahidrodedekaborat, Na
2
B
12
H
11
SH, BSH) ve 4-
dihidroksiborilfenilalanin (BPA) bileikleri ve trevleridir. Son yllarda seici tmr
hedeflemenin n plana kmas ile daha nce tasarlanan ve sentezlenen yaplardan
farkl olarak tmr hcresi seiciliini salayacak (folik asit gibi) daha ok
biyokimyasal ve fizyolojik esaslara (lipozomlar, lipidler, DNA
balayclar, hormonlar) sahip bileikler sentezlenmektedir.
BNCT nemli dier bileeni ise ntron kaynadr. BNCT baarl olmas iin
tavsiye edilen termal ntron aks 30 g/g
10
B konsantrasyonlu tmr hcresine
datlan yaklak 10
12
n/cm
2
dur. Derinde olan tmr hcreleri iin epitermal
ntronlar kullanlmaktadr. Bu ntronlar yaklak 1 eV ile 10 keV arasnda enerjiye
sahiptirler. Epitermal ntronlar nkleer reaktrlerden veya ykl parack
hzlandrclarndan salanr. MIT-Cambridge, Bariloche-Arjantin, Rez-ek
Cumhuriyeti, Petten-Hollanda, Studswik-sve, Helsinki-Finlandiya, Pavia-talya,
Kyoto ve J AERI- J aponya, Daejon-G. Kore ve Inshas-Msrda klinik BNCT
uygulamalar iin kullanlan nkleer reaktrler vardr.
BNCTnin baars kantland ve klinik olarak yaygn olarak kullanld zaman farkl
tipteki ntron kaynaklarna ihtiya olacaktr. Genelde, hastane yaknnda deneysel
nkleer reaktrlerin olmas uygun deildir. BNCT amal yeni kk lekli
reaktrlerin ina edilmesi fikri yksek yatrm maliyetleri ve hastane evresindeki
kabul edilebilirliinin dk olmas yznden cazip kalmamaktadr. Makul maliyetli,
kk lekli, kolay bakm ve yksek kabul edilebilirlik gereksinimlerini karlayan
ntron kaynaklar hzlandrcya dayal ntron kaynaklardr.
29
3.10. Tarmda Kullanm
Tarmda gbre olarak kullanlmaktadr (Mikro besleyici). Tarmda borlu gbre
kullanm verimi arttryor. Hektar bana sadece 1.5 kilogram bor gbresi kullanarak
domateste yzde 18'lik verim art elde edilebiliyor. Bor gbresi ile ekerpancarnda
yzde 15, fndkta yzde19 verim art salanyor. Bor oksit dk
konsantrasyonlarda gbrelerde mikrobesin olarak ve yksek konsantrasyonlarda bitki
ldrc olarak iki zt yerde kullanlmaktadr. Dkme gbrelere bor, bakr, demir,
mangan, molibden ve inko bazen kobalt elementleri mikrobesin olarak eklenir. Bor,
granller halinde dkme gbrenin harman bileimine ve pskrtme ileminden nce
sv gbreye eklenir. Bor eksikliinde bitkilerde gvde ksa, yapraklar ekilsiz, kaln,
krlgan ve kktr. Bor eksiklii meyve aalarnda, kahve, ttn ve zeytin
aalarnda bul unur. Elma ve armut aalar bor eksikliinde mantar oluturur.
Mikrobesinli sper cins gbreler en az 200 ppm bor ierir. Tarmda bor kayna olarak
en yaygn kullanlanlar borik asit, sodyum oktaborat, boraks pentahidrat ve borakstr.
Borun az bir miktar bitkiler iin gerekli olmasna ramen yksek miktar zehirlidir.
Bu toksiteden dolay boratlar bitki ldrc olarak kullanlabilir. Ancak selektif
olmadndan tarmda kullanm snrldr. Bu yzden tarm d uygulamalarda,
yabani otlarn nlenmesinde kullanlr. Boraks, testere ile kesilmi keresteyi
bceklerin saldrmasndan korumak iin kullanlr. Bor bileikleri zellikle knkanatl
bcekler iin zehirlidir. Bu bcekler keresteyi bozarlar. Baz bcekler kontrplaa
saldrrlar. Aacn kabuu soyulduktan sonra her bir kontrplak kaplanma, tek tek
scak bir konsantre bor zeltisine derhal daldrlmaldr. Borik asit ve boraks
pentahidrat veya benzer formlasyon, bor ieren bilesimlerdir. lem keresteye ne
koku ne de renk verir.



30
KAYNAKLAR
smail hakk ARSLAN Trkiyede ve Dnyada Bor, Gazi niversitesi Fen Bilimleri
Enstits Endstri Mhendislii Yksek Lisans Tezi, 1997
Endstriyel Hammaddeler Sempozyumu, 1997, zmir, TRKYE Adnan YILMAZ, Eti
Maden, Enerji Tasarrufunda Bor ve Perlit
Yrd. Do. Dr. Tuncay USLU, Bor Madeninin Enerji Olarak Kullanlmas A.ahk,
Makine ve Metalurji Sanayinde Bor Kullanm
Ulusal Bor Aratrma Enstits, BOREN
Eti Maden letmeleri, Bor ve Kullanm Alanlar
Mustafa INKI Bor ve Temiz Enerji, ET Maden Bamfettii
BOREN Aratrma Merkezi Bor ve Kullanm Alanlar, www.boren.gov.tr TBTAK
MAM Borun Kullanm alanlar, www.mam.gov.tr
ET MADEN Bor Nerelerde Kullanlr ?, www.etimaden.gov.tr Bor Mineralleri
DPT, Devlet Planlama Tekilat, Eyll 1995
Y. Do.Dr. Salih Uur BAYA, Dr. Kemal KSEOGLU, Y. Do. Dr. Turan BATAR,
Bor mineral ve bileiklerinin endstride balca kullanm alanlar
Adem TURHAN, Borlamann Paslanmaz eliin Radyasyon Zrhlama zelliine
Etkisinin Aratrlmas Sleyman Demirel niversitesi Fen Bilimleri Enstits
Makine Eitimi Yksek Lisans Tezi, 2008
31