164 165 164 165

Uak Klada Altn Madeninde retim Patlatmasndan

Kaynaklanan Yer Titreimlerinin Analizi
Investigation of Ground Vibrations Induced By Production
Blasting At Uak Klada Gold Mine


Bezmi Bar akmak, Hasan Aydn Bilgin
Orta Dou Teknik niversitesi, Maden Mhendislii Blm, Ankara



ZET Patlatmadan kaynaklanan yer titreimleri yer katmanlarnda ilerleyen akustik
dalgalardr. Bir ak iletmede veya evresinde patlatmadan kaynaklanan titreim bykl
ve frekans bir zaman aralnda patlayan maksimum patlayc miktar ve patlatma yeri ile
lm yeri arasndaki fiziksel mesafe gibi pek ok unsura bal olarak deiebilir. Bu
almada Uak Klada Altn madeninde retim patlatmas uygulamasndan kaynaklanan
yer titreiminin llmesi, kaydedilmesi ve komu yerleim alanlarndaki yer titreimi
durumunun incelenmesi ve deerlendirilmesi amalanmtr. Bu aratrmada patlayc miktar,
lm istasyonlarna veya yerleim alanlarna olan uzaklk gibi parametreler kaydedilmi,
incelenmi ve sismik dalgalarn frekans ile birlikte deerlendirilmitir. Belirlenen yer
titreimi hzlar Trk Ynetmeliinde, ABD Federal Tznde ve DIN 4150 standardnda
izin verilen snr deerler ile karlatrlm ve gvenli bulunmutur.

ABSTRACT Ground vibrations from blasting are acoustic waves that propagate through the
earth. Vibration amplitude and frequency of a ground vibration induced from blasting may
vary significantly at or around an open pit mine depending on several parameters such as the
maximum amount of explosive detonating at a time interval and the physical distance between
the shot and the location of concern. The aim of this study is to monitor and record the ground
vibration and to investigate and assess the vibration conditions at neighbouring districts that
will be induced from production blasting operations at Uak Klada Gold Mine. In this
study, several parameters such as the amount of charge, the physical distance to the location
of monitoring device or residential structures were recorded, analyzed and evaluated together
with the frequencies of the seismic waves. The monitored ground vibration velocities were
compared with the allowable limits given in Turkish Regulation, US Federal Regulation and
DIN 4150 standard and found to be safe.



1 GR

Yaplan patlatmadan iyi bir sonu almak iin
belirli miktarda enerjiye ihtiya vardr.
Patlayc maddeler kullanlarak elde edilen
bu enerjinin tamam kaya zerinde yararl i
grmemekte sadece % 20 kadar
patlatmadan verimli bir sonu almak iin
kullanlabilmektedir (Berta, 1990). Toplam
enerji dengesi hesaplamalar sonucunda
Berta (1990), patlatma sonras aa kan
enerjinin % 40 kadarnn yer titreimlerini
oluturduunu belirtmitir. Bu nedenle
patlatmann sadece verimli olmas deil,
166 167 166 167
evresel etkileri asndan da emniyetli
olmas gerekmektedir. Patlatma srasnda
oluacak yer titreimlerinin evre yerleim
birimlerine en az dzeyde ulamas iin
patlatma tasarm, kullanlan gecikme aral,
patlatma kaynana olan mesafe ve
kullanlan en fazla patlayc madde miktar
gibi faktrler dikkate alnarak kontroll
atmlarn yaplmas salanmaldr.
Patlatma ile oluan titreim (sismik)
dalgalar tadklar enerji dzeyine bal
olarak hasara neden olabilmektedirler.
Titreimlerin enerji dzeyleri u
parametrelerle llmeye allmaktadr;
zemin yer deitirmesi (mm), titreim hz
(mm/s), titreim ivmesi (mm/s
2
) ve dalga
frekans (Hz). Trk Ynetmelii uyarnca bu
almada titreim hz ve sismik dalga
frekans dikkate alnmtr. Binalara
verilmesi olas hasarda, titreimlerin tad
enerji dzeyinin yansra binalarn yapm
teknii, boyutlar ve zerine oturduklar
zemin zellikleri de etkin olmaktadr
(Siskind vd., 1980).
Sismograflar lm yaplacak yerlere
yerletirilip patlatma yaplan blgeye
ynlendirilerek kaytlar alndktan sonra
yanal, dey, boyuna bileenler ve en yksek
vektrel bileke iin, en yksek parack
(titreim) hz ve lekli mesafe ilikilerinin
belirlenmesi gerekir. Bu iliki aadaki
eitlik ile gsterilebilir (Dowding, 1985):
|
|
|
.
|

\
|
=
2 / 1
Q
R
k PPV (1)
Yukardaki eitlikte; PPV llen en yksek
parack (titreim) hz (mm/s), R lm
noktasnn patlatma yerinden olan uzakl
(m), Q her gecikmede (bir anda) infilak eden
patlayc madde miktar (kg), k ve | sismik
dalgann zeminde iletim ve snmlenmesi
ile ilgili katsaylardr. Bu eitlik ou
aratrmac tarafndan %50 gvenirlikte
kullanlmtr. Gnmze kadar gelitirilen
en pratik ve gvenilir yntem ham verilerle
bulunan bu eitlii %95 gvenilirlikte
belirlemektir. %95 gvenilirlik,
gereklemesi olas sarsnt deerinin
lmlerden karlan formlle hesaplanan
deerden %95 olaslkla kk olmas
anlamna gelir. Bu yaklam sismografla
birlikte verilen baz yazlmlar salayabilir ya
da Dowding (1985)in hesaplama yntemiyle
kullanc kendisi hesaplayabilir (Bilgin vd.,
2000). Bu almada % 95 gvenirlik
forml kullanlmtr.
Bu almann amac, Uak Klada Altn
Madeni tarafndan yaplmakta olan
patlatmalardan kaynaklanan yer
titreimlerinin, evresel etkilerini tespit etme,
bu amala patlatmalar srasnda yer titreimi
lmleri yapma ve kaydetme, lm
sonularn kullanarak durum tespiti yapma,
risk bulunup bulunmadn belirlemektir.

2 ALIMA SAHASI

alma, TPRAG Metal Madencilik Sanayi
ve Ticaret Ltd. ti. Uak Klada Altn
Madeni ak ocanda yaplm ve yer
bulduru haritas ekil 1de verilmitir. Uak
Klada Altn Madeni ak oca,
Trkiyenin batisinda Uak ilinin Ulubey ve
nay ilelerinin kuzeybatsnda, Ulubey
ilesinin Gmkol ve Stl kyleri ile
Eme ilesinin Katranclar Mahallesi
bitiiindedir.
Klada Altn Madeni ak oca
evresinde bulunan Gmkol Ky, bu
kyn Micanlar (zcanlar) Mahallesi, ayrca
Karapnar ve Katranclar Mahalleleri ekil
2deki haritada gsterilmitir. Klada Altn
Madeni ak ocann gneyinde Gmkol
Ky ile ak ocak arasnda Gkgz Tepe,
gneydousunda Arap Tepe, batsnda
Karapnar Mahallesi ile ak ocak arasnda
Tnas Tepe, kuzeybatsnda Kkmlek
Tepe ve kuzeyinde ise Katranclar Mahallesi
ile ak ocak arasnda Kocamlek Tepe
yeralmaktadr. Ak ocan nihai snr
ekilde kaln, yer yer zigzag biimli kapal
izgi ile belirtilmitir. Ocakta yaplan retim
patlatmalar koyu gri renkli yldz, nkesme
patlatmalar ise ak gri renkli daire
sembolleri ile gsterilmitir. Gmkol ky,
166 167 166 167
Katranclar mahallesi ve Karapnar mahallesi
dorultularnda kurulan lm istasyonlar
bir hat boyunca dizilmi ak gri renkli kare
sembolleri ile belirtilmitir. lm
istasyonlarna verilen kod isimleri ise ak
gri renkli kare sembollerinin yannda yaz ile
belirtilmitir. Yerleim birimlerindeki
yaplar ise toplu halde sunulan kk koyu
gri renkli kareler eklinde grlmektedir.


ekil 1. Uak Klada Altn Madeni yer
bulduru haritas

2.1 Jeoloji

Klada Altn Madeni intrzif, ekstrzif ve
Menderes Metamorfik Kompleksinin st-
Kretaze yal blgesel temel istleri ve
gnayslar ierisine gml veya bu birimleri
zerleyen, erozyona uram Eosen
stratovolkann volkaniklastik kayalar
ierisinde olumutur (Orhan, 2004).
Kladadaki volkanik kayalar ve sokulum
kayalar maden sahas snrlarnn dna
kadar yaylr ve Beyda Volkanik stifine
uzanrlar. Volkanik merkezlerden
uzaklatka Beyda Volkanik stifine ait
kayalar ksmen ayn yataki klastik
sedimenter kayalara ve Ulubey ve Ahmetler
Formasyonlarna ait glsel kire talarna
gemektedirler. Maden sahasnda ve yakn
evresinde bulunan Gmkol Ky,
Micanlar Mahallesi, Katranclar ve Karapnar
Mahallelerinde Beyda Volkanik stifine ait
kayalar yzeylenmektedir. Kayalarn
yzeylendii yerler hari, hemen her yerde
en az 0.2-0.4 metre kalnlnda ak kahve
renkte toprak bulunmaktadr. Toprak
derinlii yer yer 1.5-2.0 metre derinlie
ulamakta, toprak derinlii tarm yaplan
alanlarda nadiren daha fazla olabilmektedir
(Lewis Geoscience Services Inc., 2002).

3 YNTEM

Klada Altn Madeni bir merkezi sokulum
evresinde birok sokulumdan oluan tipik
bir porfiri altn yatadr. Sokulumlar
arasnda ve zerinde yan kayalar da
bulunmaktadr. Gerek cevher gerekse yan ta
sert kayalardan olutuundan patlatma
gerektirmektedir. Hem cevher hem de yan ta
basamak patlatmas yntemi ile paralanp
gevetildikten sonra ekskavatr-kamyon
yntemi ile kartlmaktadr. Ocak henz
balang safhasnda bulunmakta ve yeni
basamaklar oluturulmaktadr. Eski ve yeni
basamaklarda retim iin basamak patlatmas
yaplmaktadr. Ocakta yerinde yaplan
incelemeler sonucunda halen uygulanmakta
olan basamak patlatmas parametreleri lm
ve gzlemlerle belirlenmitir. Ocak henz
balang aamasnda olduundan, doal
eimli yamata yeni basamak oluturmak
iin bir patlatma grubunun n srasndaki
delikler ksa delinmekte, arka sralara
gidildike delik derinlii artrlmaktadr. n
sradaki delikler genellikle 3,5 m
derinliktedir. Basamak ykseklii 10 m
olarak saptanm olduundan en gerideki
delik derinlii ortalama 11 m olmaktadr.
168 169 168 169

ekil 2. Klada Ak Oca nihai snr, yakn yerleim birimleri ve lm gzergahlar

retim patlatmas deliklerinin aplar
matkap apna bal olarak 152 mm (6 in),
158 mm (6 in) veya 165 mm (6 in)
olarak uygulanmaktadr. Kullanlan ana
patlayc madde ANFOdur. Satn alnan
ANFOnun younluunun 0,72 ile 0,80
gr/cm
3
arasnda deitii saptanmtr. Bu
nedenle delik ap ve ANFO younluuna
bal olarak; deliin bir metresine, en az 13
Kg, en ok 18 Kg patlayc madde
yerletirilebilmektedir. lk sradaki deliklerin
aynadan uzakl (dilim kalnl) 4,5 ile 5,5
metre arasnda deimektedir. Ayn sradaki
delikler aras mesafenin 5 metre ile 6 metre
arasnda deimekte olduu belirlenmitir.
Buna gre ortalama olarak 5 m x 5,5 m delik
dzeni uygulandn sylemek mmkndr.
Derinlii 3,5 m civarnda olan ksa deliklere
13-20 kg arasnda patlayc yerletirildii
saptanmtr. Ortalama derinlii 11 m olan
basamak deliklerinde delik bana en az 80
kg, en ok 95 kg ANFO kullanlmaktadr. Bu
deliklere nadiren 100 kg, en ok 110 kg
patlayc yerletirildii patlatma kaytlarnn
incelenmesinden anlalmtr. Bir kez
niversite aratrma ekibinin istei zerine
bir delie 122 kg patlayc yerletirilmitir.
168 169 168 169
Yemleme iin her delikte 0,74 kg veya 1
kg arlkta bir adet kapsle duyarl
emlsiyon dinamit kartuu kullanlmaktadr.
Ateleme elektriksiz ok tpl kapsller
kullanlarak yaplmaktadr. Bu kapsllerle
hem sra ierisinde hem de sralar arasnda
gecikme verilmekte olup, ayn patlatma
grubunda bulunan her delik, birbiri pei sra
fakat tek tek patlamaktadr. Bu nedenle bir
grupta ka delik bulunduunun nemi
bulunmamaktadr. Dier bir deyile yer
titreimi asndan dikkate alnmas gerekli
olan miktar, birim zamanda atelenen
patlayc madde miktardr. ki tr gecikmeli
ateleme dzeni uygulanmaktadr. Birinci
dzende, delikler arasnda 25 ms
(milisaniye), sralar arasnda 42 ms gecikme
bulunmaktadr. kinci dzende, delikler
arasnda 42 ms (milisaniye), sralar arasnda
67 ms gecikme kullanlmaktadr. Bylece
gecikme verilerek sismik dalgalarn
birbirlerinden ayrtrlmas veya st ste
binmelerinin nlenmesine alld ve bu
yolla yer titreimlerinin denetlendii
saptanmtr (Bilgin vd., 2007).

4 LM SONULARI VE
DEERLENDRLMES

Yaplan alma srasnda lm cihazlar
istasyonlara 71 kez yerletirilmi, bunlardan
15 tanesinde titreim ya da grlt
seviyesinin dkl sebebiyle kayt
alnamamtr. retim patlatmalar srasnda
toplam 56 titreim kayd alnmtr. Bu
lm ve kaytlarn 23 adedi, Gmkol
ky gzergahnda belirlenen istasyonlardan
alnmtr. Kaytlarn 17 adedi ise ocak ile
Katranc mahallesi arasnda oluturulan hat
zerinde yer alan istasyonlardan alnmtr.
Ocak ile Karapnar mahallesi arasnda
oluturulan hat zerinde belirlenen
istasyonlardan alnan kayt says ise 16
adettir.
Her patlatma ncesinde deliklerin
konumu, koordinatlar llerek
belirlenmitir. Ayrca maden planlama
birimi tarafndan tasarlanan ve bilgisayarda
kayd tutulan patlatma plan ve hesap
tablolarnn bir kopyas alnm ve
incelenmitir. retim patlatmalarnda bir
patlatma grubunda bulunan delik saysna
baklmakszn her deliin farkl zamanda
patlamasnn planland ve uyguland
saptanmtr. Dolays ile gecikme bana en
yksek patlayc miktarna sahip olan delik
belirlenmi ve mesafe hesabnda bu deliin
koordinat esas alnmtr.
Panolarda yaplan patlatmalar srasnda
gerekletirilmi lmlerin sonular
tablolar halinde dzenlenmi ve ayrntl
olarak incelenerek risk analizleri
gerekletirilmitir. Analizler srasnda,
gzergah iin ayr ayr olmak zere, zeminde
yol alan sismik dalgalarn hakim frekanslar
tayin edilmi, sismik dalga yaylma forml
kullanlarak gecikme bana gvenle
patlatlabilecek patlayc madde miktarlar
belirlenmitir. Ek olarak belirli uzaklklar
iin Gvenli Patlayc Miktar cetvelleri
hazrlanmtr.
Uak Klada Altn Madeni tarafndan
ocakta yaplan patlatmalar srasnda lm
hatlar boyunca kaydedilen yer titreimi
deerleri tablolar halinde sunulmutur. Buna
rnek olarak Gmkol Ky lm hatt
boyunca kaydedilen yer titreimi deerleri
Tablo 1de sunulmutur (akmak,
B.B.;2007).

Tablolarda; cihaz no, lm istasyonu,
zeminde boyuna (R), dey (V), yanal (T)
bileenlerde llen parack hzlar, vektrel
bileke parack hz (VS), en yksek bileen
parack hz (PPV), gecikme bana
atelenen patlayc miktar (Q), patlatma yeri
ile lm yeri arasndaki uzaklk (D) ve
hesaplanan lekli mesafe (SD) sunulmutur.
Bileen Parack Hz deyimlerini u
ekilde tanmlamak mmkndr. Zeminde
yol alan sismik dalgann zemindeki bir
noktay ileri geri sarsma hz boyuna bileen
(R), aa yukar sarsma hz dey bileen
(V) ve sa ve sol yana sarsma hz yanal
170 171 170 171
bileen (T) olarak tanmlanr. Bu
bileenin bilekesine ise vektrel bileke
parack hz (VS) denir. Tablolarda ayrca,
Fourier Transform teknii ile hesaplanan
sismik dalga hakim frekanslar boyuna (R,
Hz), dey (V, Hz) ve yanal (T, Hz)
bileenler iin verilmitir.

Tablo 1. Gmkol Ky Gzergahnda kaydedilen yer titreimi sonular (akmak,
B.B.;2007)
Parack Hz
(mm/s)
Hakim Frekans
(Hz)
Cihaz
No
stasyon
Kodu
R V T VS PPV
Miktar
Q (kg)
Mesafe
D (m)
lekli
Mesafe
SD
R V T
Saat Tarih
316 GK3 2.320 2.190 1.620 2.490 2.320 88.97 404.38 42.87 6.38 9.00 11.90 15:40:24
317 GK4 2.020 1.370 2.020 2.200 2.020 88.97 601.79 63.80 16.00 8.75 6.88 15:41:38
W-160 GK5 0.889 1.270 1.016 1.397 1.270 88.97 766.69 81.28 16.19 8.38 9.00 14:49:00
28 Haziran
2006
317 GK3 8.410 5.920 8.480 8.990 8.480 88.56 216.81 23.04 23.10 37.40 44.80 15:44:12
316 GK4A 2.210 1.900 2.520 2.900 2.520 88.56 458.89 48.76 15.10 23.00 23.00 15:44:11
W-161 GK-6 1.397 1.524 2.540 2.540 2.540 88.56 632.02 67.16 23.19 17.75 13.25 15:42:00
29 Haziran
2006
317 GK5 0.794 0.714 0.889 1.010 0.889 59.93 704.37 90.99 32.50 14.00 11.00 16:11:26
316 GK6 0.730 0.508 0.746 0.774 0.746 59.93 757.84 97.89 14.30 14.30 11.00 16:11:16
W-165 GK7 0.508 0.381 0.381 0.508 0.508 59.93 842.77 108.86 22.50 23.06 22.69 16:09:00
03 Temmuz
2006
317 GK5 1.510 0.952 1.650 1.770 1.650 94.70 763.99 78.51 11.40 15.80 10.90 16:41:10
W-170 GK9 0.889 0.635 0.762 1.016 0.889 94.70 1126.91 115.80 14.06 8.50 16.63 16:40:00
06 Temmuz
2006
317 GK4 1.700 2.030 1.570 2.170 2.030 99.18 588.52 59.09 14.10 22.60 9.88 16:15:09
316 GK5 1.560 1.240 1.170 1.650 1.560 99.18 734.18 73.72 21.30 22.60 12.60 16:06:56
W-173 GK8 0.508 0.508 0.635 0.635 0.635 99.18 998.39 100.25 12.88 12.69 23.19 16:14:00
07 Temmuz
2006
317 GK3 2.600 2.170 1.860 3.210 2.600 86.55 431.68 46.40 10.90 10.80 14.60 15:09:48
316 GK4 1.810 1.830 1.830 2.140 1.830 86.55 626.87 67.38 9.75 11.10 11.10 15:01:27
11 Temmuz
2006
317 GK3 8.030 6.180 7.220 8.250 8.030 90.32 287.44 30.25 23.60 23.40 23.90 15:25:07
316 GK4 2.860 4.600 4.750 5.330 4.750 90.32 481.66 50.68 23.40 24.10 19.90 15:24:04
W-174 GK5 2.794 2.786 2.921 3.429 2.921 90.32 644.86 67.85 23.19 23.94 23.44 15:23:00
13 Temmuz
2006
317 GK4 2.000 1.640 2.290 2.390 2.290 96.71 608.81 61.91 16.60 22.30 8.88 16:54:27
316 GK4A 1.710 1.210 1.600 1.870 1.710 96.71 646.36 65.73 27.50 19.10 24.40 16:54:27
W-175 GK5 1.524 1.143 1.347 2.032 1.524 96.71 752.01 76.47 18.69 23.94 18.06 16:54:00
14 Temmuz
2006
W-010 GK10 0.254 0.127 0.254 0.254 0.254 90.73 1465.14 153.82 27.06 30.69 15.69 16:17:00
08 Austos
2006


Tablolarda sunulan parack hz ve lekli
mesafe (SD) deerleri kullanlarak her
gzergah iin grafikler izilmitir. Gmkol
Ky gzergah iin izilen lekli mesafe
(SD) en yksek bileen parack hz (PPV)
grafii ekil 3de sunulmutur (akmak,
B.B.;2007). Grafiklerde yer alan dorulardan
altta olan % 50 olaslk, stte yer alan ise %
5 olaslk (% 95 gvenilirlik) dorulardr.
Dorularn hemen yaknnda verilen
denklemler ise sismik dalgalarn zeminde
yaylma formlleridir. Mesafe-miktar cetveli,
en yksek parack hz iin %95
gvenirlikte hesaplanm olan forml
kullanlarak hazrlanmtr. Mesafe-miktar
cetveli, hasar grmemesi (svasnda klcal
atlak dahi olumamas) istenilen herhangi
bir bina ile patlatma yaplacak yer arasndaki
mesafe llm ve biliniyor ise, ayn anda
ka kilogram patlayc maddenin gvenle
atelenebileceini belirlemekte kullanlr.

170 171 170 171
PPV
y = 3229.7x
-1.7927
R
2
= 0.8767
y = 6162.1x
-1.7927
R
2
= 1
0.1
1.0
10.0
100.0
1.00 10.00 100.00 1000.00
SD
P
V

(
m
m
/
s
e
c
)

ekil 3. Gmkol Ky Gzergahnda En Yksek Bileen Parack Hzlar (PPV)-lekli
Mesafe likisi

ABD Federal Tz, (Tablo 2); 92-1524 m
arasnda deien uzaklklarda yaplacak
patlatmalar iin 25,40 mm/s sarsnt hzna,
Trk Ynetmelii ise 4-10 Hz titreim
frekans iin 19 mm/s sarsnt hzna izin
vermektedir.

Tablo 2. ABD Ak Ocak Maden Brosu
Tarafndan zin Verilen Deerler (OSMRE,
1983, 30 CFR, Parts 715, 780, 816, 817)
PATLATMA
YERNDEN
UZAKLIK, m
(ft)
zin
Verilen En
Yksek
Titreim
Hz, mm/s
(in/s)
lm
Yaplmaz ise
Uygulanacak
lekli
Mesafe
0-92 (0-300 )
31,75
(1,25)
50
92-1524 (301-
5000)
25,40
(1,00)
55
>1524 ( 5001)
19,05
(0,75)
65

Buna gre yaplm olan btn patlatmalar
bilimsel ve teknik standartlara, Trk
Ynetmeliine ve ABD Federal Tzne
uygundur. Ahap elemanl eski yaplar iin
Tablo 3te izin verilen deer 12,7 mm/s
olduundan, tm titreim deerleri bu
standarda da uygun bulunmaktadr.

Tablo 3. Emniyetli yer titreim dzeyleri
(Siskind vd., 1980, USBM).
En yksek yer titreim hz
(mm/s) deeri
Yap
Tr
Dk
frekans (40
Hz)
Yksek
frekans (40
Hz)
Modern
Evler
19,0 50,8
Eski
Yaplar
(Ahap
Elemanl)
12,7 50,8

Gmkol Ky, Katranclar Mahallesi ve
Karapnar Mahallesi yaknnda llm olan
titreim deerleri Trk Ynetmeliinde izin
verilen 19 mm/s deerinin srasyla
yetmibete birine (% 1,33ne), ellide birine
(% 2sine) ve yetmibete birine (%
1,33ne) eittir. Gmkol Ky, Karapnar
Mahallesi ve Katranclar Mahallesi
gzergahlarnda llen titreim deerleri
ABD Federal Tznde izin verilen 25,40
mm/s deerinin srasyla yzde birine, %
1,5ine ve yzde birine eit olup ahap
172 173 172 173
elemanl eski yaplar iin izin verilen 12,7
mm/s deerinin ise srasyla yzde ikisine,
yzde 3ne ve ellide birine edeerdir.
Alman DIN 4150 standardnda sarsntya
duyarl (zel koruma altndaki antik) yaplar
iin izin verilen 3 mm/s deerinin ise
srasyla onikide birine, yedide birine ve
onikide birine karlk gelmektedir. Buna
gre Gmkol Kynde, Karapnar
Mahallesinde ve Katranclar Mahallesinde
bulunan binalar zel koruma altnda bulunan
harabe, antik ve tarihi yaplarda dahi hasar
yaratmayacak dzeyde dk yer titreimi
etkisi altnda bulunmaktadr. Bu nedenle
ocakta yaplan patlatmalarn Gmkol
Kynde, Karapnar Mahallesinde ve
Katranclar Mahallesinde bulunan yaplarda
hibir hasar oluturmad
deerlendirilmektedir.
Gmkol Ky, Karapnar Mahallesi ve
Katranclar Mahallesi gzergahlarnda
yaplan sarsnt lmleri sonucunda elde
edilen sismik dalga yaylma forml
kullanlarak; deiik mesafeler ve farkl eik
titreim hzlar gzetilerek her gzergah iin
gvenli patlayc miktarlar hesaplanmtr.
Gmkol Ky iin sismik dalga yaylma
forml kullanlarak (ekil 3) hesaplanan
mesafe-miktar cetveli Tablo 4de
sunulmutur (akmak, B.B.;2007).
Gelecekte patlatmalarn ocak nihai
snrnda yaplaca varsaylarak, nihai ocak
snrna olan mesafeleri dikkate alnarak
Gmkol Ky, Karapnar Mahallesi ve
Katranclar Mahallesi giriinde titreim
deerlerinin harabeler ve antik yaplar iin
izin verilen 3 mm/s deerini amamas
(kylerde bulunan yaplarda klcal atlak
dahi yaratmamas) iin bir delikte (bir anda)
gvenle atelenebilecek en yksek patlayc
madde miktarlar srasyla 243,85 kg, 489.69
kg ve 250.58 kg olarak hesaplanmtr.
almalar srasnda, ocakta, patlatmalardan
verim alabilmek iin bir delie olaan olarak
80-95 kg, nadiren 100 kg, en ok 110 kg
patlayc konulduu ve kullanlan gecikmeli
ateleme dzeni gerei deliklerin tek tek
patlad saptanmtr. Buna gre halen
kullanlan miktarlar lm sonularna
dayanlarak hesaplanan miktardan dk
(srasyla 110 kg < 243,85 kg, 110 kg <
489.69 kg ve 110 kg < 250.58 kg) olup
uygun bulunmaktadr.

Tablo 4. Gmkol Ky gzergahnda
deiik mesafeler ve farkl eik titreim
hzlar gzetilerek hesaplanan patlayc
gvenli miktar tablosu (akmak, B.B.;2007)
Verilen PPV (mm/s) Deeri iin Patlayc
Madde Gvenli Miktar (kg)
MESAFE
(m)
3.00 5.00 12.70 19.00
500 50.38 89.08 252.01 395.01
600 72.55 128.27 362.90 568.81
700 98.75 174.60 493.95 774.22
800 128.98 228.04 645.16 1011.22
900 163.24 288.62 816.53 1279.83
1000 201.53 356.32 1008.06 1580.03
1100 243.85 431.15 1219.75 1911.84
1200 290.20 513.10 1451.61 2275.25
1300 340.58 602.18 1703.62 2670.26
1400 395.00 698.39 1975.80 3096.87
1500 453.44 801.72 2268.13 3555.08
1600 515.91 912.18 2580.63 4044.89
1700 582.42 1029.76 2913.29 4566.30
1800 652.95 1154.47 3266.11 5119.31

Gmkol Ky, Karapnar Mahallesi ve
Katranclar Mahallesi gzergahlarnda
deiik patlayc miktarlar ve farkl eik
sarsnt hzlar gzetilerek ka metre
mesafede titreimlerin belirli deerlere
decei hesaplanmtr. Gmkol Ky
gzergahnda deiik patlayc miktarlar ve
farkl eik titreim hzlar gzetilerek
hesaplanan gvenli mesafe cetveli Tablo 5de
sunulmutur (akmak, B.B.;2007). Buna
gre bir delie 110 kg patlayc madde
yerletirildiinde ve halen olduu gibi her
gecikmede bir delik patlatld taktirde
titreim hzlar Gmkol Ky gzergah
iin 555,62 m mesafede 5 mm/s, 738,80 m
mesafede 3 mm/s, 926,31 m mesafede ise 2
mm/s, Karapnar Mahallesi gzergah iin
442,68 m mesafede 5 mm/s, 663,54 m
mesafede 3 mm/s, 914,93 m mesafede ise 2
mm/s, Katranclar Mahallesi gzergah iin
ise 619,39 m mesafede 5 mm/s, 795,07 m
172 173 172 173
mesafede 3 mm/s, 969,36 m mesafede ise 2
mm/s deerlerine dmektedir (akmak,
B.B.;2007). Oysa Gmkol Ky,
Karapnar Mahallesi ve Katranclar
Mahallesi ocak nihai snrndan srasyla
1109 m, 1402 m ve 1220 m uzaklkta
bulunduklarndan (ekil 1) Gmkol
Kyne, Karapnar Mahallesine ve
Katranclar Mahallesine ulaabilecek
titreim hzlarnn daha da dk olaca
anlalmaktadr.

Tablo 5. Gmkol Ky gzergahnda
deiik patlayc miktarlar ve farkl eik
titreim hzlar gzetilerek hesaplanan
gvenli mesafeler tablosu (akmak,
B.B.;2007)
Verilen PPV (mm/s) Deeri iin Gvenli
Mesafe (m)
PATLAYICI
MKTARI
(kg)
3.00 5.00 12.70 19.00
50 498.10 374.60 222.71 177.89
60 545.64 410.35 243.97 194.87
70 589.36 443.23 263.52 210.48
80 630.05 473.83 281.71 225.02
90 668.27 502.58 298.80 238.66
100 704.42 529.76 314.96 251.57
110 738.80 555.62 330.33 263.85
120 771.65 580.32 345.02 275.59
130 803.16 604.02 359.11 286.84
140 833.48 626.82 372.67 297.67
150 862.73 648.82 385.75 308.11
160 891.03 670.10 398.40 318.22


5. SONU

Klada Altn Madeni tarafndan
yaplmakta bulunan ve gelecekte de
yaplmaya devam edilecek olan
patlatmalardan kaynaklanan yer
sarsntlarnn evre yerleim birimlerinde
bulunan yaplarda hasar yaratma riski ve
kiileri tedirgin etme durumu olup
olmadn saptamak amac ile aratrma ve
inceleme almalar gerekletirilmitir. Her
yerleim yerine en yakn istasyonda llen
ve madene en yakn yerleim birimleri
zemininde oluacak, % 95 gvenirlikle
hesaplanan en yksek titreim hzlar Tablo
6da zetlenmitir.
Trk Ynetmelii ve A.B.D. Federal
Tznde izin verilen deerler mhendislik
hizmeti grm ve layk ile yaplm yaplar
iin geerlidir. Kanmzca evre yerleim
birimlerindeki amur harl yaplar 19 mm/s
titreim deerine tahamml edebilecek
zellikte deildirler. Bu sebeple DIN 4150
normunda zel korumaya alnm harabeler,
antik ve tarihi yaplar iin izin verilen 3
mm/s titreim deeri yapsal hasar
deerlendirmesinde esas alnmtr. llen
titreim hzlar Gmkol Kyne 500 m
mesafe dahilinde 1 mm/sden, Karapnar
Mahallesine 284 m mesafe dahilinde 0,5
mm/sden ve Katranclar Mahallesine 152 m
mesafe dahilinde 0,5 mm/sden daha
dktr. Bu nedenle evre yerleim
birimlerindeki binalarda gemite ve
gnmzde herhangi bir yapsal hasar
meydana gelmemitir. Halen retim
patlatmalarnda, bir anda (bir delikte)
patlatlan patlayc madde miktar en ok 110
Kg olarak uygulanmaktadr. Buna devam
edildii ve bir anda patlayan miktar 240
kgdan, tercihen 155 kgdan az olarak
uygulanmaya devam edildii takdirde
gelecekte de hibir hasar tehlikesi szkonusu
olmayacaktr (akmak, B.B.;2007).
Hesaplanan ve Tablo 6nn 6. satrnda
verilen tm titreim hzlar 1,5 mm/sden
dk olup, insanlar tarafndan dorudan
alglanamayacak dzeydedir. Binada bulunan
kiilerin tahamml ve kabul edilemez
dzeyde rahatsz olmamas iin en yksek
titreim snr, gnde 12 adete kadar yaplan
patlatma saylar iin, Amerikan Ulusal
Standartlar Enstits (ANSI) tarafndan 6,35
mm/s olarak verilmektedir (ANSI S3.29-
1983). Ancak bu deer, evre yerleim
birimlerindeki amur harl binalarn
durumlar gznne alndnda, niversite
ekibi tarafndan yapsal hasar asndan
yksek bulunmu, emniyetli tarafta kalmak
iin yerleim yerleri zemininde izin
verilebilecek titreim hz 3 mm/s olarak esas
174 175 174 175
alnmtr. Yer titreimlerine insanlarn
tepkisi ve rahatszlk duyup duymama
asndan yaplan deerlendirmede de 3
mm/s deeri esas alnmtr. Sismik dalga
hakim frekanslar dikkate alndnda evre
yerleim birimlerindeki en hassas kiilerin
titreimleri alglamaya balayabilecekleri en
dk deer 1,78 mm/sdir. Oysaki halen
civar yerleim birimlerine ulaan titreimler
1 mm/sden daha dktr Tablo 6, satr-8).
Bu nedenle kiilerin titreimleri
alglamadklar, bytme olmas halinde ise
titreimlerden rahatsz olmadklar sonu ve
kanaatna varlmtr.
Dier taraftan, llen ve tablonun 8.
satrnda verilen titreim hzlar, 6. satrda
verilen deerlerden ok dktr. DIN 4150
standardnda zel koruma altndaki binalar
iin izin verilen 3 mm/s ve ABD Standartlar
Enstits tarafndan binada bulunan kiilerin
rahata tahamml edebilecekleri 6,35 mm/s
titreim hz deerleri hatrlandnda,
madende yaplan patlatmalarn gemite ne
yapsal hasar ne de insanlar zerinde
rahatszlk yaratmad anlalmtr. lekli
mesafe (patlatma yeri ile yerleim birimi
arasndaki fiziksel uzakln her gecikmede
patlatlan patlayc miktarnn karekkne
blm) deerinin 150 veya daha byk
olmas halinde yer titreimin yaplar ve
kiileri olumsuz etkilemesi olasl
bulunmamaktadr.

Tablo 6. llen ve Hesaplanan Titreim Hzlarnn Karlatrlmas (Bilgin vd. 2007)
YERLEM YER ADI
Gmkol Karapnar Katranclar
1. Yerleim yerinin ocak nihai snrna mesafesi 1109 m 1402 m 1220 m
2. Titreim hz hesabna esas alnan fiziksel uzaklk 1100 m 1400 m 1200 m
3. Yerleim zemininde 3 mm/s titreim hzn
amamak iin bir anda atelenebilecek patlayc
miktar
243.85 kg 489.69 kg 250.58 kg
4. Yerleim zemininde 2 mm/s titreim hzn
amamak iin bir anda atelenebilecek patlayc
miktar
155.12 kg 257.56 kg 168.57 kg
5. Halen bir anda atelenen en ok patlayc miktar 110 kg 110 kg 110 kg
6. Bir anda patlatlan en ok 110 kg patlayc iin %
95 gvenirlikle hesaplanan en yksek titreim hz
1.47 mm/s 1.17 mm/s 1.29 mm/s
7. lgili yerleim biriminin en yaknnda bulunan
lm istasyonunun kod ad
GK10 KR10 KT4
8. Kodu verilen istasyonda llen titreim deeri 0.254 mm/s 0.381 mm/s 0.254 mm/s
9.Kodu verilen istasyondaki lm srasnda
gerekleen lekli mesafe
153.82 210.96 166.00
10.Titreim lm istasyonu ile patlatma yeri
arasnda llen fiziksel uzaklk
1465.14 m 2090.11 m 1647.08 m
11. Kodu verilen istasyonda lm yaplrken bir
anda patlatlan patlayc miktar
90.73 kg 98.16 kg 98.45 kg

TEEKKR

Kontroll patlatma yapmak amac ile titreim
ve grlt ler cihaz satn alan, bunlarla
srekli kaytlar alarak kendi kendini
denetleyen, ayrca kendini bamsz bir
kurulu olan niversiteye denetleten, bu
amala tm bilgi ve belgelerini niversite
incelemesine aan, bilgi birikimi yolu ile
bilim ve teknolojinin gelimesine katkda
bulunan ve bu aratrma projesini
destekleyen, bylece evreye ve insana
174 175 174 175
duyarl madencilik yapma istei ve iradesini
ortaya koyan Tprag Metal Madencilik
Sanayi ve Ticaret Ltd. ti. Klada Altn
Madeni Mdrlne teekkr bir bor
biliriz.

KAYNAKLAR

American National Standards Institute, 1983,
Guide to the Evaluation of Human
Exposure to Vibrations in Buildings,
ANSI S3.29-1983, 10 pp.
Berta G., 1990, Explosives: An Engineering
Tool, Italesplosivi, Milano, Italy.
Bilgin, H.A., Esen, S., Kl, M., Alda,
G.G.U., 2000, Yeniky Linyit letmesinde
Patlatma Kaynakl Yer Sarsntlarnn
ncelenmesi, 4. Delme ve Patlatma
Sempozyumu, Ankara, s. 147-158.
Bilgin, H.A., akmak, B. B. ve
Hacosmanolu, M. E., 2007, Tprag
Metal Madencilik Sanayi ve Ticaret Ltd.
ti. Uak Klada Altn Madeni Patlatma
evresel Etki Etd, Proje Kodu: 06-03-
05-2-00-06, ODT, Ankara, Sonu
Raporu, 89 sayfa.
akmak B. B., 2007, Investigation of
Ground Vibrations Induced By
Production Blasting At Uak Klada
Gold Mine, Msc. Thesis, Middle East
Technical University, Ankara, Turkey,
194 pages.
Dowding, C.H., 1985, Blast Vibration
Monitoring and Control, Prentice-Hall,
297 pages.
Lewis Geoscience Services Inc., 2002,
Report on Geological Mapping and
Structural Analysis, Kisladag Au Project,
Western Turkey, 46 pages.
Orhan, A. A., 2004, Klada Altn Madeni
(Uak) iin Yaplan Mevzii mar Planna
Esas Jeolojik Ett Raporu, 33 sayfa.
Siskind, D. E., Stagg, M.S., Kopp, J.W.,
Dowding, C.H., 1980, Structure Response
and Damage Produced by Ground
Vibration From Surface Mine Blasting,
RI 8507, United States Department of the
Interior, 75 pages.
The Office of Surface Mining Reclamation
and Enforcement, 1983, Federal Register,
30 CFR Parts, 715, 780, 816 and 817,
Vol. 48, No. 46, Rules and Regulations
(governing the blasts associated with
surface and underground mines), pp.
9788-9811.
Trkiye Cumhuriyeti Resmi Gazete, 1

Temmuz 2005, No.25862, evresel
Grltnn Deerlendirilmesi ve
Ynetimi Ynetmelii, 25 sayfa (59
madde, 7 Ek).

176 177 176 177