ISIL LEMLER ISIL LEMLER

Isl ilem, kat haldeki metal ve alamlarna

belirli zellikler kazandrmak amacyla bir
veya daha ok sayda, yerine gre birbiri
peine uygulanan stma ve soutma
ilemleridir.
lem esnasnda ortamn etkisiyle, eliin
kimyasal bileimi deiebilir. rnein,
sementasyon, nitrrasyon, oksitlenme ve
dekarbrizasyon ilemlerinde olduu gibi.
Bunu salamak iin, sl ilem zel
ortamlarda gerekletirilebilir. rnein, tuz
banyolar, koruyucu gaz veya vakum
ortamlarnda sl ilem yaplabilir.
Isl ilemlerin uygulanma amalar Isl ilemlerin uygulanma amalar
Talal ilenebilme zellii iyiletirilir
(yumuatma, tane iriletirme),
Dayanm (mukavemet) arttrlp azaltlabilir
(sertletirme, normalletirme, yumuatma),
Souk ekil vermenin etkisi yok edilebilir
(yeniden kristalletirme, normalletirme),
Isl ilemin uygulanma amalar Isl ilemin uygulanma amalar (devam) (devam)
Mikro segragasyon ortadan kaldrlabilir
(homojenletirme),
Tane bykl deitirilebilir (yeniden
kristalletirme, tane iriletirme,
normalletirme),
gerilmeler azaltlabilir (gerilim giderme),
Belirli i yaplar elde edilebilir
(normalletirme, yumuatma, sertletirme).
Isl ilemler genel olarak iki grupta Isl ilemler genel olarak iki grupta
toplanabilir: toplanabilir:
- Tavlama,
- Sertletirme.
Tavlama ile i yapnn kararl, denge
durumuna yaklamas salanr (souma
yava yaplr).
Sertletirmede ise, ostenit hzl
soutularak yar kararl bir iyap
(martenzit) oluturulur.
Tavlama ileminin ematik gsterimi
Her sl ilem en az;
- Belirli bir scakla stma,
- Bu scaklkta tutma (bekletme) ve
- Bu scaklktan soutma
aamalarndan oluur.
Sre
Tutma
Istma
S

c
a
k
l

k
Soutma
Tavlama sl ilemi trleri Tavlama sl ilemi trleri
Tavlama
ilemi
eitleri
Tavlama:
Malzemeyi belirli bir sre tavlama scaklna
sttktan sonra, yava soutmaktr
Normalletirme:
Tane yaps bozulmu iri
taneli elii,kk taneli
yapmak iin ostenit
blgesine sttktan sonra
havada soutmaktr
Tam tavlama
(yumuatma tav)
ekillendirilebilme zelliini
yiletirmekde, kaba perlit
yaps elde etmek iin elii
ostenit blgesine stp
frnda soutmaktr
lem tav (yeniden kristalleme
tav) Souk deformasyonun etkisini kendine gelme/
Yeniden kristalleme ile ortadan kaldrmak
Gerilme giderme tav:
Plastik deformasyonun,
niform olmayan
soutmann, faz
dnmlerinin neden
olduu gerilmeleri
gidermektir
Kreletirme tav:
yi ilenebilirlik iin elii tektoit
scakln hemen altnda 15-25 saat
bekleterek iyice yumuatmaktr.
Metal alamlarnn sl ilemleri
Normalletirme: Tane inceltme ve niform boyut dalm
Normalletirme
Tam tavlama:Frnda
soutma,kaba perlit,
daha iyi sneklik
Yava souma
Kreletirme: Fe
3
Cin birleerek kresel paracklar oluturmas
Kaba, ince ve krelemi Kaba, ince ve krelemi
perlit mikroyaplar perlit mikroyaplar
Kaba perlit nce perlit Krelemi perlit
Tam tavlama Tam tavlama
Tam tavlama: Plastik deformasyona urayacak veya talal
imalatla ilenecek dk ve orta karbonlu eliklere uygulanr.
elii yumuatr, sneklii ve talal ilenebilirli artrr. Kk
ve niform tane yapl kaba perlit elde edilir.
A
1
or A
3
scaklnn 15 ile 40
o
C zerine stlr
Ostenit blgesinde bekletilir
tektoit ncesi faza ek olarak kaba perlit elde etmek iin
frnda soutulur
A
3
& A
cm
st kritik scaklklar
A
1
alt kritik scaklk
Normalletirme
Tam tavlama
Kreletirme
Scaklk
o
C
Bileim (% arlk)
Scaklk
o
F
eliklerde yumuatma tavnn
(tam tavlamann) yapld sl ilem blgesi
(siyah renkli blge)
Kreletirme Kreletirme
Kreletirme: Plastik deformasyon veya talal imalatla
ekillendirme iin ok sert olan orta veya yksek karbonlu
eliklerde uygulanr. Sert elik, krelemi perlitik yapyla
yumuatlr.
A
1
scaklnn biraz altna stlr
Krelemi mikroyap (Fe
3
C kreleri) elde edilinceye
kadar bekletilir (~15 ile 25 saat)
Havada soutulur
A
3
& A
cm
st kritik scaklklar
A
1
alt kritik scaklk
Normalletirme (normalizasyon) Normalletirme (normalizasyon)
Normalletirme: Plastik ekil deitirmi eliklerde ve tane
dalm niform olmayan eliklerde uygulanr. Isl ilem, tane
boyutu dalmn azaltmak ve kk taneli ve mekanik
zellikleri iyiletirilmi yaplar elde etmek iin uygulan.
st kritik scakln 55 ile 85
o
C zerine stlr
Ostenit blgesinde bekletilir
Havada soutma yaplr
A
3
& A
cm
st kritik
scaklklar
A
1
alt kritik scaklk
Yeniden kristalleme sl ilemi Yeniden kristalleme sl ilemi
Plastik ekil deitirme sonucu kristal ve tane
yaps bozulmu, i gerilmeler olumu bir
metal malzemede, yeni tanelerin olumasn
ve bu arada gerilme giderilmesini de
salayan sl ilemdir.
Bu ekilde para hem, ekil deiimi ncesi
zelliklerini kazanrken, hem de ince taneli
bir yap elde edilir.
elikler iin bu scaklk, 450-700
o
C arasdr.
Yeniden kristalleme scaklnn zerinde yaplan
ekillendirme ilemleri scak, altnda yaplan
ilemler souk ekil verme olarak adlandrlr.
Yeniden kristalleme sl ilemi Yeniden kristalleme sl ilemi
mekanik zellikler mekanik zellikler--mikroyap ilikileri mikroyap ilikileri

e
k
m
e

m
u
k
a
v
e
m
e
t
i

(
M
P
a
)

S

n
e
k
l
i
k

(
%

u
z
a
m
a
)

T
a
n
e

b
o
y
u
t
u

(
m
m
)
Tavlama scakl
o
C
ekme mukavemeti
Sneklik
Yeni taneler
Tane bymesi
Yeniden kristalleme
Kendine
gelme
Souk deforme olmu
Ve toparlanm taneler
Gerilim giderme sl ilemi Gerilim giderme sl ilemi
Bir i parasnda kaynak, dkm, tel ekme,
haddeleme, sertletirme vb ilemler sonucu
i gerilmeler oluur.
Oluan bu i gerilmeler parada, elastik ekil
deitirmeye neden olurlar.
gerilmeleri gidermek, bunlar plastik ekil
deiimine dntrmekle olur. Bunun iin,
scakln art ile akma dayanmnn
dmesinden yararlanlr.
Bu ilem 550-650
o
C scakla elik paralar
stp, yava soutarak yaplr.
elikler iin yeniden kristalleme ve gerilim elikler iin yeniden kristalleme ve gerilim
giderme sl ilem scaklk blgeleri giderme sl ilem scaklk blgeleri
Gerilim giderme
550-650
o
C
Yeniden kristalleme
450-700
o
C
Homojenletirme sl ilemi (difzyon):
Katlama srasnda tanelerin ierisinde oluan kimyasal
bileim farkllklarn
difzyon (yaynma)
yoluyla gidermek iin,
katlama scaklnn
altnda yaplan
uzun sreli tavlamadr.
eliklerde 1050-1300
o
C scaklklar arasnda
uygulanr. Arkasndan
normalletirme sl
ileminin yaplmas
gerekir.
Sertletirme (su verme) Sertletirme (su verme)
Sertletirme: tektoit alt elikler A
3
, tektoit
st elikler A
1
scaklnn 30-50
o
C zerine
stldktan sonra hzla soutularak, yapda
bulunan ostenitin, perlit yerine martenzite
dntrlmesiyle su verme gerekletirilir.
Ama, su vermeyle martenzitik yap elde
etmektir.Martenzit ineli bir yapya sahip
olup, ok sert ve krlgandr. Pratik olarak %
0.2den az C ieren eliklere su verilemez.
Martenzit oluumu faktre baldr:
1. Alamn bileimi, 2. Su verme ortamnn
tr, 3. Numunenin ekli ve boyutu.
Sertletirme (su verme) ve temperleme sl ilem scaklk blgeleri Sertletirme (su verme) ve temperleme sl ilem scaklk blgeleri
Temperleme: Temperleme: Paraya su verdikten hemen sonra, Paraya su verdikten hemen sonra,
100 100--650 650
oo
C scaklklar arasnda yaplmaldr. lem C scaklklar arasnda yaplmaldr. lem
artlarna bal olarak, temperleme sonucunda sertlik artlarna bal olarak, temperleme sonucunda sertlik
ve mukavemet azalrken, sneklik ve tokluk ve mukavemet azalrken, sneklik ve tokluk
artmaktadr. artmaktadr.
Temperleme (menevileme) 100-650
o
C
Sertletirme
Sertletirme ve Temperleme Isl lemleri Sertletirme ve Temperleme Isl lemleri
Scaklk
Sre (log)
Martenzit
Dnm
Temperlenmi martenzit
Temperleme scakl
A
1
Merkez
Yzey
Levha martenzit;
ine ekilli taneler
martenzit fazdr.
Beyaz blgeler
kalnt ostenittir.
Martenzitik elikte,
hacim merkezli tetragonal
(HMT) kafes yaps,
Temperlenmi
martenzitin
mikro-yaps
ve
zellikleri
594
o
C scaklkta
temperlenmi
martenzitin
elektron
mikro-fotograf.
Kk paracklar
sementit fazdr,
anayap ferrittir.
Yada su verilmi
4340 eliinin temperleme
scaklna gre mekanik
zelliklerinin deiimi
Karbon bileimine gre,
sade karbonlu martenzitik
temperlenmi martenzitik
ve perlitik eliklerin
sertlikleri
tektoit tektoit eliin mikroyap ve mekanik zellikleri eliin mikroyap ve mekanik zellikleri
n ilem Sertlik Dayanm Sneklik
Hv (MPa) (%uzama)
_________________________________
1. Yava souma
(normalize) 250 930 15
2. 1030 K den
sertletirme
(suda) 800 - 0
3. 1030 K den
sertletirme,
temperleme
820 K 350 1160 25
4. 1030 K den
sertletirme,
temperleme
970 K 170 570 40
Matls. Princ. & Practice, fig. 5.2