You are on page 1of 182

1

2

As Foras Arnadas c o Dcsafio da Fcvoluao
Olivciros S. Fcrrcira

Fonic Digiial
Digiializaao auiorizada clo Auior
do livro cn acl
Edics CFD
Fio dc Janciro CD
1964

2004 Olivciros S. Fcrrcira

3

ndice
Iniroduao
I. Solrc a Pariiciaao no Proccsso Poliico
II. As Foras Arnadas conira o Sisicna"
a. Dc Jacarc-acanga Fcnuncia dc Quadros
III. As Foras Arnadas conira o Sisicna"
l. A Nova Fcullica
IV. Draslia, 1963 A Fcvolia dos Sargcnios
V. Quc Fazcr


4


OLIVEIROS S. FERREIRA

AS FORAS ARMADAS
e o
DESAFIO DA
REVOLUO
5



INTRODUO


A cdido dc anigos, rcuno cn livro alguns
dos ariigos quc, solrc a crisc lrasilcira na fasc da
gucrra sulvcrsiva, ulliquci no jornal O Esiado
dc S. Paulo" ao longo dc 1962-1963. Fccordo-nc
da surrcsa quc causaran os rinciros,
dcdicados a iraar o Pcrfil" do vicc-alniranic
Silvio Hccl, ninisiro da MarinIa no crodo dc
scic ncscs dc govcrno do sr. Janio Quadros. c
quc nuiios nao cnicndian cono qucn vinIa dc
longa niliiancia na Esqucrda Dcnocraiica,
dcois Pariido Socialisia Drasilciro, udcssc
dcdicar-sc a cor oiniao ullica o
cnsancnio dc un Ioncn quc a roaganda sc
Iavia cncarrcgado dc arcscniar cono avcsso s
causas oularcs c dcfcnsor da oligarquia. Para
qucn aconanIou a carrcira oliica dc Hccl,
lcn assin dc rivar da iniinidadc dc scu
cnsancnio, clc nada disso c; clo conirario,
afirna-sc cono o Ioncn quc, ncsic rcciso
noncnio Iisiorico, rcrcscnia a rcsisicncia
6
dcnocraiica da MarinIa, rcicndcndo oor
corruao, inccia c crncalilidadc ao
conunisno, a ausicridadc, a concicncia
adninisiraiiva c a lilcriaao cconnica c social
do Drasil, rcalizada airavcs dc una forna dc
organizaao dcnocraiica do ovo, a qual sc
rcsunc na frasc quc o iornou conIccido dc
anlos ncios. a uniao do ovo livrc organizado
con suas Foras Arnadas colocadas
cclusivancnic a scrvio do Drasil". Esic livro
rcicndc algo nais quc a sinlcs divulgaao do
cnsancnio dc Silvio Hccl da oniiir os
Pcrfis", cnlora dclcs ulliquc, no acndicc, os
Mandancnios da Lci do Povo", quc
consulsiancian o cnsancnio oliico dc Hccl,
cn grandc ncdida, o dc ioda a MarinIa dc
Cucrra do Drasil, c o da Frcnic Pairioiica Civil-
Miliiar".
Dos Pcrfis" scric dc ariigos solrc o acl
das Foras Arnadas na aiual conjuniura, ncdiou
longo icno, quc scrviu ara conrovar a iodos,
quc sc alrira no as, con a rcnuncia do
rcsidcnic Janio Quadros, una crisc dc rcginc
ialvcz a nais gravc dc ioda a Hisioria rcullicana
c quc o vacuo dc odcr dcla dccorrcnic dcvcria
scr rccncIido sol cna dc ncrgulIarnos no
caos da gucrra civil. A qucsiao quc sc colocou a
iodos os Ioncns lucidos, dcsdc a rcnuncia, foi
cono sucrar a crisc, isio c, quc conccao do
roccsso Iisiorico, quc iio dc organizaao c quc
7
forna dc associaao oular dcvcrian sulsiiiuir-
sc s concccs, ariidos c rcginc quc sc
Iavian nosirado incaazcs dc rcsolvcr, scqucr
dc cquacionar, os gravcs rollcnas da
nacionalidadc.
Enconirar a rcsosia adcquada a csias
qucsics c, Iojc, iarcfa urgcnic, cn viriudc do
dcsafio quc a Hisioria lanou aos Ioncns
rcsonsavcis do as. Nao sc iraia, cono nos
icnos assados, dc rcfcrir una forna qualqucr
.dc organizaao oliica ou cconnica a ouira. a
Fcullica Monarquia, o Parlancniarisno ao
Prcsidcncialisno, o Socialisno ao Caiialisno. O
quc csia cn jogo c nuiio nais quc isso. c salcr
qucn dirigira o roccsso dc incororaao da
naioria da oulaao lrasilcira aos novos valorcs
culiurais irazidos cla rcvoluao iccnologica, c
quc forna associaiiva c scniido culiural cla
assunira no roccsso dc rcalizaao do
dcscnvolvincnio cconnico nacional.
Para alguns, o rollcna cifra-sc cscolIa
cnirc a Dcnocracia c a Diiadura, cnirc a Livrc
Enrcsa c o Caiialisno dc Esiado, cnlora
nascarado sol o roiulo dc Socialisno. Para
ouiros, cnirc os quais fornanos, o rollcna c
nais conlco, ois crcsscs cono Dcnocracia
c Livrc Enrcsa nada significan Iojc, facc
conccniraao cada vcz naior dos ncios dc
roduao c disiriluiao da riqucza, a qual
8
dcicrnina, incluiavclncnic, a naior
conccniraao dos ncios dc dccisao, orianio do
Podcr, nas naos dc alguns oucos. A
Dcnocracia, ial qual a concciiuavan os Ioncns
do scculo assado c cono a sonIaran os ais
do socialisno uioico c cicnifico c nais un
idcal a alcanar quc una rcalidadc concrcia quc
sc vivc na luia codiiiana ara vcnccr a noric.
Cono a Livrc Enrcsa nao assa, nos dias
rcscnics, dc una alsiraao, sc ja o nao fossc na
coca da Econonia Classica.
As ccricncias da scgunda gucrra nundial c
as succssivas icniaiivas fciias dcois dcla ara
rcsialclcccr o siaius quo anic lcllun" vicran
rovar quc o govcrno das socicdadcs sc
iransfornou cn una iccnica rcfinada, c quc o
ccrccio do Podcr icndc, or sua dinanica
inicrna, a rcsiringir a lilcrdadc roclanada do
cidadao cn lcncfcio da cficicncia adninisiraiiva
c da cccuao dos lanos dc dcscnvolvincnio
cconnico. O rorio fcdcralisno, surcna
asiraao dc lilcrais do XIX c dc alguns
socialisias do XX, cono Lasli c Silonc, clc ncsno
sc rovou inviavcl c isso caiancnic no as
ondc sc originou c quc o culiua ainda Iojc con
ardor nunca visio.
Dizcr o quc acina ficou nao c afirnar una
osiao dc rincio conira a Dcnocracia
sonIada or nossos naiorcs; c iao-so conIcccr o
9
icrrcno cn quc sc isa ara solrc clc icniar
cdificar una socicdadc cn quc sc rocurc ao
ncnos criar as condics ara quc a lusca da
Lilcrdadc coniinuc ossvcl, c nao sc a sacrifiquc
ccgancnic cn favor da Auioridadc scnrc
crcsccnic do Esiado a rcicio dc dcfcndcr
fornas cicriorcs ja rovadas inviavcis c
uliraassadas. MannIcin, alias, ja iraiou do
rollcna, nosirando quc o dilcna do Ocidcnic
dcois do nazisno c do sialinisno nao c a
cscolIa cnirc o laisscz-fairc" c o dirigisno, nas
cntc u uncuuo du udu socu con Icdudc c
cssu ncsnu uncuuo scn Icdudc. Nao sc
rcduz a cscolIa, ois, cnirc a Dcnocracia c a
Diiadura, cnirc a Livrc Enrcsa c o Caiialisno
dc Esiado ois sc scqucr nos aiscs
dcscnvolvidos do Ocidcnic a qucsiao sc arcscnia
ncsscs icrnos sinlcs, quc dizcr cniao nos aiscs
cn via dc dcscnvolvincnio, ncrgulIados na
gucrra fria" c luiando ara garaniir a suas
oulacs un adrao dc vida condizcnic con a
condiao Iunana? Para nos, a disjuniiva c
Lilcrdadc ou Toialiiarisno, ou cn ouiros icrnos,
rcalizar o dcscnvolvincnio cconnico con ou
scn Lilcrdadc nao a lilcrdadc alsiraia dos
filosofos, nas a Icdudc concctu ussuc, a quc
concilia os inicrcsscs gcrais c rcais da socicdadc
con a divcrsidadc naiural dos Ioncns c sua
asiraao a una vida dcccnic, c quc crniia a
cssa ncsna divcrsidadc crinir-sc cn fornas
10
organicas dc vida social concordcs con as
difcrcnics asiracs individuais. , orianio, un
rollcna dc organizaao da vida social,
oliica c cconnica do as.

II

Os ariigos quc cn coniinuaao sc lcra
rovocaran rcacs as nais divcrsas. Alguns,
nais alcrios rcalidadc do nundo nodcrno,
cIanaran-nc dc nciafsico do Podcr" cla
rccnincncia quc nclcs dou ao rollcna da
organizaao; ouiros, nais acgados s vclIas
fornulas c a un narisno dognaiico ininigo da
vcrdadcira filosofia da rais", or igual razao c
or oor-nc ao Pariido Conunisia, rcicndcran
vcr nclcs a icniaiiva dc claloraao dc una
idcologia fascisia, ou nco-fascisia. Adjciivo quc
cn ouiros icnos nao usavan, acsar dc ninIa
osiao a rcsciio da luia quc conira o Pariido
Conunisia sc dcvc novcr nao icr variado dcsdc
quc, cn 1946, inicici ninIa frcqucniaao con os
rollcnas do as. Isso or si so indica quc a
aao roosia c a vcrdadcira c a unica caaz,
Iojc, dc fazcr frcnic douirina c aiividadc do
aarclIo do Pariido Conunisia. Digo-o scn falsa
nodcsiia, ois nao a clalorci sozinIo; fornulci-a
11
ao logo dos anos, na discussao alcria con
iralalIadorcs urlanos c rurais c con aquclcs
quc, icndo conIccido dc crio a naquina infcrnal
dc iriiuraao das crsonalidadcs cn quc sc
iransfornou o lolcIcvisno, dciaran o Pariido
Conunisia scn aldicar dc scus idcais c dc scus
roosiios rcvolucionarios. Talvcz cssa osiao
nclIor sc dcfina cla frasc con quc Fainundo
ScIaun clica as razcs quc o lcvaran a dciar
o PC na crisc dc 1956. Foni con o Pariido
Conunisia clas ncsnas razcs quc nclc
ingrcssci".
Pois o quc ncsscs ariigos sc afirna c a
ncccssidadc dc a Fcvoluao scr fciia ara incdir
a dcfornaao do roccsso lrasilciro clos
rncics do Sisicna". Fazc-la ara dcvolvcr aos
sindicaios sua auicncidadc, c classc ocraria
sua qualidadc dc Sujciio da Hisioria, rciirando-a
da condiao dc ncro Oljcio a quc foi rcduzida
cla lcgislaao sindical do Esiado Novo,
inalicrada aic Iojc acsar da rcdcnocraiizaao.
Fazc-la ara incororar socicdadc oliica,
cono Ioncns livrcs c conscicnics, os nilIcs dc
arias cn quc sc iransfornaran os iralalIadorcs
rurais nao acnas do Nordcsic, iao cIorados, c
clorados, nas ianlcn os do Ccniro-Sul,
igualncnic alandonados sua soric clos
rncics". En suna, fazcr a Fcvoluao
Drasilcira, incdindo quc os ouiros faan a do
Privilcgio associado ao Pariido Conunisia, ou
12
sinlcsncnic a do Pariido Conunisia. Cono
rcivindicaao da Lilcrdadc c cono afirnaao dc
auicniico Pairioiisno.
O dclaic solrc sc csia Fcvoluao scra dc
Dirciia, ou dc Esqucrda c sucrfluo c or
sucrfluo scrvc acnas a scus ininigos. Dirciia c
Esqucrda nao sc dcfincn no lano do rcginc dc
roduao suo tcnos quc dcnotun untcs dc
tudo unu osuo socu duntc do oIcnu du
LIcdudc. O nazisno foi un rcginc dc dirciia,
acsar dc scu ariido scr una organizaao dc
iralalIadorcs, orquc suriniu a lilcrdadc
concrcia, valc dizcr a ossililidadc dc as
csiruiuras sociais scrcn alicradas clo
inconscicnic dos Ioncns associados, c ianlcn
orquc considcrou iodas as nanifcsiacs dc
inconfornisno cono iraics rcais causa do
Esiado. Da ncsna forna quc o sialinisno,
onicn, c o lrucIcvisno, Iojc, sao rcgincs dc
dirciia, aquclc nais quc csic, anlos no cnianio
iinlrando cn incdir quc o Ioncn dc carnc c
osso" dc quc nos fala Unanuno cnconirc, cn
novas fornas dc crcssao associaiiva, o
caninIo quc Ia-dc aliviar a longa narcIa quc
nos lcva Moric. E Ia un ouiro asccio do
rollcna ara o qual gosiaria dc cIanar a
aicnao daquclcs quc Icsiian cn cngajar-sc no
unico caninIo quc crniiira asscgurar o
dcscnvolvincnio, garaniindo a Lilcrdadc, o qual
c a uniao do civil con o niliiar, aqui roosia. o
13
dc Naao, concciio quc alguns considcran
sucrado, anacrnico c, or sc-lo, lurgucs c
aniirogrcssisia. Scn duvida, o nacionalisno
cIauvin" dcfinc nclIor a Dirciia quc a Esqucrda
c or isso, ainda una vcz nais o nazisno c o
sialinisno (lrucIcvisno} foran rcgincs dc
dirciia. Mas o Inicrnacionalisno quc sc
rcicndcu, no scculo XIX, coniraor ao
nacionalisno cIauvin", iransfornou-sc, Iojc,
cla idcniificaao quc a roaganda c a csiuidcz
dos Ioncns fizcran dc un Esiado con o
Inicrnacionalisno; crdcu scu scniido Iisiorico
rogrcssisia ara afirnar-sc insiruncnio dc
doninaao colonial, oliica c ncnial, o fanoso
coloniajc ncnial" a quc aludc Haya dc la Torrc.
Ja Jcan Jaurcs dizia, anics dc sua noric nos
allorcs da gucrra dc 1914-1918, quc o
Inicrnacionalisno so sc odcria rcalizar dcois
quc a idcia dc Naao iivcssc sido csgoiada, or
sua inicriorizaao, cn iodos os Ioncns o quc
valc afirnar quc ao Inicrnacionalisno so sc odc
cIcgar aos cada Naao icr cunrido sua nissao
Iisiorica, valc dizcr rcalizado suas
oicncialidadcs c dado a iodos os scus filIos
aquilo quc clcs dcla cscran. O caninIo do
Inicrnacionalisno nao assa, Iojc cono onicn,
cla ncgaao silogsiica do concciio dc Naao,
nas sin or sua sucraao dialciica, a qual so sc
odcra dar cla anficiionia dc Pairias solcranas c
livrcs, as quais nao icncn das ouiras a ancaa
14
niliiar, ncn a rcssao cconnico-oliica. Mas
sucraao quc so sc vcrificara quando s Nacs
sc crniiir cscolIcrcn livrcncnic scu caninIo c
nao sc lIcs rcicndcr inor, cla aao dc
aarclIos sulvcncionados do Eicrior, ou dc
inicrvcncs dilonaiicas asscnics nuna
ossililidadc rcal dc rcssao cconnica, una
dcicrninada forna dc rcginc cconnico c
associaiivo-oliico.
Ora, sc assin c, c sc a Hisioria a iodos
cnsinou quc os ariidos conunisias nacionais
sao ncrancnic crcssao local dc una oicncia
csirangcira cIauvinisia" scrvindo a scus
inicrcsscs dc grandc oicncia c nao causa do
vcrdadciro Inicrnacionalisno, scguc-sc quc u
Hcuouuo s sc odcu du cono occsso
nuconu c quc, clo faio ncsno dc sc-lo, cla
afasia o Pariido Conunisia dc scu nuclco
dirigcnic c, inclusivc, vcda-lIc a ossililidadc dc
luiar cla Icgcnonia do roccsso rcvolucionario.
Nao sc iraia dc osiao rcacionaria, ou dirciiisia.
iraia-sc dc afirnar a indccndcncia nacional
conira aquclcs quc a rcicndcn vcr sulnciida
aos diiancs da oliica cicrior dc ouira oicncia,
a cujos dirigcnics nao agrada Iojc, cono nao
scduziu onicn, a idcia dc consiiiuircn-sc clo
nundo afora nacs livrcs c ccononicancnic
indccndcnics, as quais icnIan, no roccsso dc
sua cnanciaao c dc scu dcscnvolvincnio,
clininado as fonics do odcr oliico do Privilcgio,
15
alcrio a iodos os Ioncns a crscciiva dc dias
nclIorcs.
A cclusao do Pariido Conunisia do roccsso
rcvolucionario lrasilciro c, assin, condiao
rincira dc sua auicniicidadc cono, alias, a
cclusao dc quanios oljciivcn fazcr do as una
ncra ca no jogo da gucrra fria". Nao sc odc
dcscjar fazcr una cuouuo Iuscu quc scja
dirigida clo Pariido Conunisia, ou quc o icnIa
cono aliado. Ercssao dc un Esiado
csirangciro, clc icndcra scnrc a cncaninIar a
rcvoluao ara os runos quc a cssc Esiado
inicrcssarcn, c nao ara aquclcs quc ao Drasil
convicrcn. Sc a Fcvoluao EsanIola, sc a
Fcvoluao CIincsa sao faios Iisioricos or
dcnais longnquos ara quc as novas gcracs
ossan icr-lIcs arcndido a liao, Cula a csia
cono snlolo da dcfornaao quc o Pariido
Conunisia odc inor a un roccsso
rcvolucionario auicniicancnic nacional.
Nao sao asccios rogranaiicos os quc
scaran Iojc a naioria dos quc dcscjan r fin
ao Privilcgio c condiao scni-colonial do Drasil.
Palavra or alavra, nuiios quc fornan cn
canos oosios odcrian unir-sc, dciiando
alaio o sisicna". O quc incdc cssa uniao, o
quc a iorna ncsno inossvcl, c a rccusa dc
quasc iodos os quc sc roclanan csqucrdisias"
cn dcnunciar scu csiranIo conulio con o
16
Pariido Conunisia; c o nao dcscjarcn rcconIcccr
quc o Pariido Conunisia c una fora ioialiiaria c
aniinacional quc logicancnic nao odc fornar
con os quc afirnan a Pairia cono rinciro asso
ara a anficiionia dos ovos livrcs. Esscs
rollcnas, nossas csqucrdas" nao foran
caazcs dc vcr ncn c nossa inicnao dcnovc-
las do crro cn quc incorrcn, ois nclc
crscvcran acsar dc iodas as icniaiivas dc
csclarccincnio. O quc so sc clica or
ingcnuidadc, csiuidcz cornca, ou na fc cnica
c nun ou nouiro dos casos, o convcncincnio c
iarcfa quc calc aos aosiolos. EscolIcran scu
cano, iludidos cla idcniificaao quc fazcn
cnirc o narisno c o Pariido Conunisia,
csquccidos dc quc nao Ia nada dc nais conirario
ao vcrdadciro csriio do narisno quc a
organizaao lurocraiizada c ioialiiaria, c quc a
iarcfa dos vcrdadciros narisias, quando una
organizaao sc rcclana da filosofia da rais"
scn ncrccc-la, c dcnuncia-la classc
iralalIadora c ao conjunio do ovo ara incdir
quc o cngodo crsisia.
A scric dc ariigos dcvcria concluir con a
cosiao daquilo quc julgo scr a conccao jusia
do roccsso lrasilciro. A ncccssidadc, orcn,
olriga a rcun-los cn livro anics quc a iarcfa
csicja concluda. Cono, orcn, ial conccao sc
nc afigura indiscnsavcl, ois scn cla scra
inossvcl conrccndcr nossos rollcnas c
17
incdir quc a rcvoluao lrasilcira sofra
disiorcs, c cono aquclcs quc sc rcclanan da
Lilcrdadc ainda nao a claloraran, aqui adianio
alguns ioicos quc nais inorianics nc
arcccn. Dc sua discussao c arofundancnio
nasccra a nossa conccao do roccsso.
Lilcriaria, Nacional c Progrcssisia.

III

Una conccao jusia do roccsso
ncccssariancnic dcvc lcvar ao rograna nnino
solrc o qual iodos sc onIan dc acordo, o qual
scja dccorrcncia da analisc da crisc csiruiural
lrasilcira sol cna dc consiiiuir-sc nun icio
igual aos ouiros, cuja alicaao odc roduzir
rcsuliados incdiaios, ou ncsno a longo razo no
donnio da ccononia, nas scn alicrar
fundancnialncnic as rclacs dc odcr na
socicdadc. E o quc sc rcicndc c caiancnic isso,
ois scn ial alicraao nas rclacs dc odcr nao
Ia roccsso rcvolucionario.
O rollcna, ja quc sc iniroduziu a alavra
roilida, c dc Podcr cono alias foi scnrc cn
iodos os novincnios Iisioricos. E ara quc sc
ossa rcalizar una otcu dc odc icndcnic a
conciliar a lilcrdadc concrcia con a ncccssidadc
18
do dcscnvolvincnio cconnico; as
iransfornacs csiruiurais quc o as csia a
cigir con a ncccssidadc dc nanicr a Ordcn (isio
c, conciliar a Fazao das gcracs nais aniigas
con novas fornas insiiiucionais} c fazcr quc o
rco a scr ago clo rogrcsso scja o ncnor
ossvcl, c rcciso salcr ondc c cono agir cn
rinciro lugar, quc sciorcs aiacar con
rioridadc, c quais inicrcsscs Icus!
rcjudicar anics dos dcnais. Scn isso, qualqucr
icniaiiva dc rcfornular as rclacs dc odcr na
socicdadc lrasilcira scra ncro ccrccio
acadcnico; so dciara dc sc-lo ncdida quc,
roosiao acadcnica quc inicialncnic c cono
qualqucr csforo dc conrccnsao icorica, ligar-sc
a una organizaao caaz dc inicrrcia-lo c
adaia-lo s rcalidadcs concrcias, lcvando-o, cn
conscqucncia, raiica das ruas, ou do govcrno.
Ha un dado fundancnial na conjuniura
lrasilcira, cculiar a nosso dcscnvolvincnio
Iisiorico a ariir do scgundo quaricl do scculo
XX, o qual alicra o quadro das analiscs aic Iojc
fciias clos quc sc rcocuan con clicar a
rcalidadc nacional. c a inironissao do Esiado no
roccsso dc roduao c sua icniaiiva dc lancjar
as rclacs sociais ncdianic o conirolc das
rclacs cnirc aircs c iralalIadorcs, as quais
inicgran aquilo quc MannIcin dcnonina a
nairiz irracional" da vida cn socicdadc, isio c,
aquclc scior da vida social cn quc sc claloran os
19
novos conoriancnios, as novas nanciras dc vcr
o nundo c dc ondc aric o cnuc ara
iransfornar as csiruiuras sociais scnrc
uliraassadas cla avcniura Iunana. o
conirolc dcssc scior, isio c, o incdincnio dc os
novos conoriancnios sc iornarcn conscicnics c
dc clalorarcn novas fornas dc associaao cnirc
os Ioncns, quc caracicriza os rcgincs ioialiiarios
a ccnlo da AlcnanIa nazisia c da Fussia
sialinisia, ou lrucIcvisia. Quando as rclacs
cnirc ocrarios c aircs sao iransfcridas do
cano rorio cn quc nasccran ara o do
Esiado, icnia-sc incdir o surgincnio dc novas
fornas dc colaloraao c inc-sc una unica
norna soluao dc iodos os liigios c con isso
caninIa-sc ara o Esiado ioialiiario. Quando sc
csnaga, cla condcnaao oficial, a nanifcsiaao
arisiica dos dcsconicniancnios sociais c
rocura-sc incdir os Ioncns dc idcniificarcn
nos Icrois novclcscos, ou na iniura alsiraia, a
sua angusiia c o scu dcsassosscgo lusca-sc
con isso afirnar a inuialidadc c o caraicr
sagrado das csiruiuras sociais quc gcran cssc
dcsconicniancnio c cssa angusiia, roilindo-sc a
rcnovaao, quc caracicriza os rcgincs livrcs.
A nossa classc oliica" nao sc dcu conia
dcssa inicrvcnao sunancnic crigosa, a longo
razo, solrcvicncia das lilcrdadcs. Scnrc quc
o Esiado inicrvcio no roccsso dc roduao,
anics quc o crigo da infiliraao conunisia nos
20
osios-cIavc da adninisiraao sc iornassc
aicnic, considcrou-sc ncccssario ial
roccdincnio, quando nao inosiao das
circunsiancias, qual nao calia fugir. Assin, o
Esiado dc, inscnsivclncnic, ir assunindo a
Icgcnonia do roccsso oliico gcral, qual
cIcgou Iojc cono causa c ao ncsno icno
conscqucncia da fraqucza dc nossa csiruiura
cconnica c do dcscjo da classc oliica" dc vcr
iransfcridas ara o Covcrno aquclas
rcsonsalilidadcs dc adaiaao s cigcncias
rcivindicaiorias da classc ocraria, as quais cn
ouiros ascs foran assunidas lcnancnic clos
ciraios sucriorcs das classcs cconnica c
socialncnic doninanics.
Concluda, cn 1930, una das fascs do
icncniisno", a classc oliica" nao sc acrcclcu
dc quc a crisc naior nao cra a oliica, quc
noiivara os Ioncns, nas a rcal, quc sc
csialclcccra cnirc as cigcncias dc rcalizar-sc o
dcscnvolvincnio das foras roduiivas a fin dc
ossililiiar ao Drasil vcnccr as disiancias quc o
scaravan das ouiras oicncias indusirialncnic
nais dcscnvolvidas, c a incaacidadc das classcs
dirigcnics dc a clas aicndcr. Essas cigcncias
ja assinalanos cn iralalIo anicrior so
odcrian scr saiisfciias clo auncnio da
dcnsidadc da indusiria na ccononia gcral do
as, o qual sc dcvcria dar ncdianic o cnrcgo dc
iccnicas dc roduao quc igualasscn a
21
roduiividadc dc nosso iralalIo das dcnais
nacs. Essa cra a iarcfa quc a cvoluao do as
colocava conscicncia das canadas dirigcnics;
cigcncia dc racionalidadc quc, una vcz nao
saiisfciia, lcvou ao Esiado Novo, duranic o qual a
visao cconnica da 'cliic do odcr' coniinuou
adsiriia ao nodclo do usscz-uc, nas a visao
oliica do gruo dcicnior do odcr oliico sc
oricniou or csqucnas inicrvcncionisias c
rcgulancniadorcs nao ianio da aiividadc
cconnica, quanio da organizaao social. Con
isso, vcrificou-sc, no dizcr dc ManIcin, (...} quc 'o
nuncro dc insiiiuics c ordcns quc rcaran o
caninIo ara un Esiado lanificado |auncniou|
dia a dia. Dcvido a una dcficicncia da
conscicncia, a qual dcicrnina una scaraao
cnirc os rincios dos Ioncns c scus aios, cssas
ordcns c rcgulancniacs aiuan laicnicncnic.
Mas isso dc nodo algun ninora sua inoriancia;
clo conirario, fazcn assin nais dano, ois
ningucn sc dcicn a caninar suas
conscqucncias. Assin sc cIocan a cada asso
con o sisicna nais livrc |as foras roduiivas, no
scniido nais anlo c nais ficl cn quc o
narisno classico as dcfinc| c o aralisan'."
a ariir dc 1930 quc o Esiado ganIa
rccnincncia solrc a socicdadc, nao ianio cla
inicrvcnao no roccsso cconnico conira a
qual a classc oliica" sc ounIa , nas nu udu
ussocutuu Iuscu, airavcs das lcis do iralalIo
22
csccialncnic, a ariir dc 1943, da Consolidaao
das Lcis do TralalIo, c a organizaao sindical
insiiiucionalizada no iiulo V. Essa inicrvcnao,
quc sc da oljciivancnic ncdianic a arrccadaao
do Inosio Sindical, nao icria sido ossvcl, no
cnianio, sc condics concrcias nao Iouvcsscn
cnscjado a iransfornaao da ncnialidadc da
classc ocraria dos grandcs ccniros urlanos,
rcdisondo-a a acciiar o Esiado cono inicrrcic
dc scus anscios rcivindicaiorios, ao invcs dc
crini-los longc da iuicla csiaial c airavcs dc
suas organizacs dc classc. Enirc cssas
condics avulian o codo rural c a rclaiiva
Icgcnonia dos sciorcs agrarios da socicdadc
(cla solrcvivcncia dc rcrcscniacs colciivas
dccisivas no roccsso oliico} no surio dc
indusirializaao a quc assisiiu o Pas.
Ha, ao longo do roccsso quc cunriu
inorianic ciaa cn 1930 c quc a ncu vcr ainda
nao icrninou, algunas caracicrsiicas lasicas.
u) a Indusiria nao sc dcscnvolvcu dc nancira
auinona, dciando dc assunir a Icgcnonia do
roccsso dc iransfornaao das csiruiuras sociais
c oliicas. Oriunda dos cccdcnics da roduao
dc naicrias-rinas c lcns rinarios c do
concrcio con o Eicrior, nao foi caaz, cla
ligaao, no lano das rclacs individuais, cnirc a
fazcnda c a falrica, dc inor Agriculiura o
univcrso dc roduao quc lIc c rorio. racional,
23
frio, incssoal, no qual iudo sc rcgc or
considcracs ccononcus, dc rcnialilidadc
naina. Pclo conirario, ccdcu anic o univcrso
agrario, rc-caiialisia (c o rc-caiialisno, no
scculo XX, c una fora aniicaiialisia}, irazcndo
ara o cano das rclacs dc iralalIo falril
aicrnalisno dos vclIos icnos incriais, c ara
o da roricdadc o donnio faniliar c nao
annino das cnrcsas, a ar da ncnialidadc do
Ioncn cordial", quc colonizara a icrra c
caurira o solo dcsrcocuado do fuiuro c dc
scrnos aric dc una consiclaao inicrnacional
dc Podcr. E assin cono o Ioncn cordial", quc
dcslravara os scrics c fiara a oulaao,
csgoiara a icrra, assin o Ioncn cordial" quc
ocuou as falricas dclas rciirou o naino scn
lIcs dar nada cn iroca, acunulando caiial nao
cla rcsiriao dc scu consuno, nas clo
conirario auncniando as dcscsas cssoais nao
dirciancnic rclacionadas con a roduao,
arovciiando-sc da incnsa nao dc olra, laraia,
quc o Nordcsic c o inicrior jogavan
consianicncnic nas cidadcs indusirializadas do
Ccniro Sul, c na incnsidao do ncrcado c no
aviliancnio do iralalIo facil cnconirando o
sulsiiiuio ara a rcnovaao das iccnicas dc
roduao.
I) Tanouco a Agriculiura cnlora sc
udcssc dizcr quc dcicvc a Icgcnonia do
roccsso cla rcdoninancia dc iraos csscnciais
24
da ncnialidadc rural ianio nas classcs
cnrcsariais urlanas, quanio no rolciariado
indusirial iinIa condics dc assar dc una
scni-Icgcnonia lidcrana, assunindo o
conirolc do roccsso oliico, cla so. A Fcvoluao
dc 1930, dizcn, foi a rcvoluao da
indusirializaao. Talvcz nas fciia or Ioncns
do cafc, os quais, ara asscgurar scus rivilcgios
iivcran dc conor-sc, dc ccdcr aric dc scu
odcr oliico aos Ioncns da cidadc. E c cssa
associaao dcsconca cnirc os inicrcsscs da
Agriculiura c da Indusiria quc incdiu a rincira
dc rcclanar iodo o odcr oliico ara si cla
quc nclc csiava airavcs dc scus rcrcscnianics
dircios, dc scus connis" c dc scus aliados dc
Iojc, os indusiriais, quc da coriaao dos
roduios rinarios dccndian ara inoriar as
naicrias rinas c as naquinas dc quc suas
falricas ncccssiiavan. Inicrcanlio quc sc fazia
airavcs do Concrcio, quc dcssa nancira ianlcn
ariiciava do Podcr.
c) Ncsic quadro, cn quc a Indusiria nao icn
caacidadc dc assunir a Icgcnonia do roccsso,
cnlora assunindo a lidcrana cn nuiios casos;
cn quc a Agriculiura dcicn a Icgcnonia or
scus asccios ncgaiivos, olrigada a ariilIar o
odcr con a Indusiria c o Concrcio, as Finanas
odcrian assunir a lidcrana c a Icgcnonia,
inondo ao conjunio da socicdadc a
racionalidadc roria da aiividadc lancaria.
25
Todavia, acsar dc conirolar o roccsso dc
dcscnvolvincnio cconnico Ia nuiio icno, as
Finanas nao udcran assunir cssc acl. c quc
a roosiao dc racionalizar a ccononia,
dcscnvolvcr livrcncnic a vida social c rcalizar a
inicgraao cconnica das varias rcgics do Pas,
lcn assin scu dcscnvolvincnio, cIocava-sc con
os inicrcsscs sociais c oliico-clciiorais das
classcs anicriorncnic ciiadas, con as quais as
Finanas sc idcniificavan, ianlcn. cssc
asccio u concoduncu dc ntccsscs quc
crniic clicar o nao sc icr icniado rcsolvcr, dc
1930 a 1945 c dc la ara ca, o rollcna das
fornas dc aroriaao no cano a fin dc
criarcn-sc as condics ncccssarias cansao
do ncrcado inicrno c ao dcscnvolvincnio
causa c conscqucncia daqucla da Indusiria.
quc, rcsa nas nalIas dc inicrcsscs conuns aos
dos roriciarios fundiarios", a cIanada
lurgucsia indusirial qual sc ligavan
iniinancnic as Finanas icnia qualqucr
alicraao no siaius quo" agrario, ois cra da
dcsigual rcariiao do odcr no cano quc cla,
Indusiria, rciirava a fora ara, juniancnic con
as ctcs rurais, nanicr scu aarcnic conirolc do
Esiado. Nao fora isso c a aiividadc lancaria
ionada cn si icria odido inrinir ao Pas, or
suas caracicrsiicas dc racionalidadc, dcois dc
1930, a narca do rogrcsso c do dcscnvolvincnio
caiialisia quc os icnos inunIan. Tal nao
26
aconicccu clas razcs acina aoniadas, ois
acsar das Finanas sulordinarcn a scus
inicrcsscs a Indusiria c a Agriculiura,
associavan-sc s cigcncias oliicas c oliico-
clciiorais dclas c assin a racionalidadc
rcsunida da aiividadc lancaria c da roduao
indusirial ccdcu asso a un scior agrario dc
laia roduiividadc c aos dcsgnios rcguladorcs
do Esiado, crcssao dcssas foras sociais, nas
crscguindo, cla dinanica dc scu
dcscnvolvincnio cnquanio gruo social quc
concava a ariiciar do roccsso dc roduao,
oljciivos rorios dclc, Esiado.
d) A classc ocraria (os iralalIadorcs rurais
so concan a scr suctos da Hisioria lrasilcira
nos fins dos anos 50}, quc aic a Fcvoluao dc
1930 dcscnvolvcra sua luia indccndcnicncnic
do Esiado, aninada da visao do nundo roria
das socicdadcs curocias a qual cra racional c
lcvava a cquacionar o ajusiancnio cnirc as
difcrcnics classcs da crscciiva scja do
anarquisno, scja do narisno dos anos 20 ,
nao icvc condics dc assunir, or falia dc
dcnsidadc no conjunio da oulaao do as, dc
una organizaao cfciiva dc anliio nacional c dc
una crscciiva oliica nais audaz, a
Icgcnonia c a lidcrana do roccsso oliico. O
Esiado, quc sc rcorganizou a ariir dc 1930, foi
aulaiinancnic incororando aos quadros
adninisiraiivos o aarclIo sindical, cuja
27
lidcrana scus inicrcsscs assou a dcfcndcr,
dcois dc 1935 c csccialncnic do Esiado Novo,
sulsiiiuindo-sc aniiga lidcrana dc fornaao
anarquisia, conunisia ou socialisia. Essc
roccsso dc iransfornaao das associacs da
classc ocraria dc insiruncnios da luia dc
classcs, cono as concclia a visao curocia dos
rinciros anos do scculo, cn orgaos dc
colaloraao con o Podcr Pullico, cono csiaiudo
no Tiulo V da Consolidaao das Lcis do TralalIo,
foi ianlcn ossvcl cn viriudc da nacia
incororaao dc clcncnios dc origcn rural ao
rolciariado. Elcs vicran ara a cidadc irazcndo
ara o ncio urlano as suas concccs rurais do
roccsso oliico, cn quc rcrcscniavan o Esiado
cla ncdiaao da figura do coroncl",
cnincnicncnic iradicionalisia, ou aicrnalisia,
sinlcsncnic.
Anicciando-sc no aicndincnio das
rcivindicacs da classc ocraria c conirolando o
novincnio sindical organizado or scus agcnics
a lidcrana sindical, ou vulgarncnic, os
clcgos" o Esiado colocou as associacs da
classc iralalIadora sol sua iuicla,
lurocraiizando conoriancnios quc dc ouira
forna cscaarian sua narca ara inscrcvcr-sc
naqucla csfcra do irracional" a quc sc rcfcrc
MannIcin, c quc cnquanio irracionais
crniiirian un dcscnvolvincnio nais livrc,
cnlora nais agnico, do roccsso social. Pois c
28
cssa irracionalidadc, cssc nao sujciiar a nornas
lcgais csiriias c csccficas as rclacs cnirc
aircs c cnrcgados, quc a nosso vcr condiciona
c ossililiia o dcscnvolvincnio do rcginc cn
icrnos dc ccononia dc csforos c dc
arinorancnio da iccnica, alcn dc ossililiiar
quc o csriio invcniivo dos Ioncns dcsculra a
nclIor forna dc associarcn-sc.
Susiada clo Esiado a ossililidadc dc a
classc ocraria rcivindicar auiononancnic,
cnquanio sucto, c dc os aircs con cla
ncgociarcn dirciancnic uns c ouiros
ccrciiando nos convcnios colciivos a raiica do
dialogo c da vida dcnocraiica dc lasc o
sisicna social or assin dizcr csiagnou cnquanio
roccsso viial c livrc, ainda quc dcsordcnado,
icndcndo a una racionalidadc quasc lurocraiica
dos conoriancnios colciivos, a qual, sc
csialclccia una rclaiiva az social, icndia a longo
icrno a incdir a livrc concorrcncia con iodas as
suas conscqucncias ara o dcscnvolvincnio do
as, c a frusirar a ossililidadc dc a
roduiividadc ncdia da indusiria siiuar-sc, ou
aroinar-sc dos nvcis da roduiividadc ncdia
nundial.
Criou-sc assin a inagcn do Esiado
aicrnalisia caaz dc anicciar-sc s
rcivindicacs ocrarias c dc saiisfazc-las
inclusivc alcn daquilo quc a conscicncia dos
29
iralalIadorcs odcria julgar ncccssario. Mais
inorianic, no cnianio, foi o faio dc a lcgislaao c
a raiica iralalIisias do Esiado Novo icrcn
iransfornado os sindicaios cn orgaos
lurocraiicos, c os dirigcnics do rolciariado cn
cssoas csirciiancnic vinculadas ao Esiado c
dclc dccndcnics nao cn icrnos dc
sulsisicncia, nas da aroriaao das
ossililidadcs dc nando oliico c social
ofcrccidas cla csiruiura asscnic no Inosio
Sindical. Essa lurocraiizaao das organizacs
ocrarias c a conscqucnic iransfornaao dos
dirigcnics cn quasc-funcionarios ullicos,
crniiiu quc, no uno do Estudo, os inicrcsscs
da lidcrana ocraria sc idcniificasscn con os
daquclcs quc susicniavan as csiruiuras oliicas
glolais da socicdadc, valc dizcr os roriciarios
fundiarios, os sciorcs ligados ao concrcio dc
coriaao dc roduios rinarios, os indusiriais
c os lanquciros scn coniar os Ioncns quc
conirolavan o aarclIo do Esiado. E foi cssa
lurocraiizaao do sindicalisno, con o
conscqucnic dcslocancnio da luia dc classcs do
cano airao-cnrcgado (cano cssc cn quc cla
sc irava cn iodos os ascs dcnocraiicos} ara o
cano Esiado-ocrario (quc c aquclc cn quc o
rollcna sc siiua nos ascs ioialiiarios}, quc
rivou o sisicna social dc scu rincial clcncnio
iransfornador das foras roduiivas, valc dizcr,
30
do rincial clcncnio rcsonsavcl cla nudana
social.
Inoria assinalar quc o Pariido Conunisia
cnirou a fazcr aric do sisicna" cla via dos
sindicaios, c quc ao cnirincIcirar-sc na cidadcla
incugnavcl do Inosio Sindical, fonic dc
corruao c dc lurocraiizaao das organizacs
ocrarias, ligou-sc aos inicrcsscs nais
rcirogrados da socicdadc lrasilcira, os da
roduiividadc narginal na agriculiura c na
indusiria, os quais solrcvivcn graas ao faio dc
os sciorcs nais roduiivos arovciiarcn-sc dcssa
narginalidadc, quc fia os rcos, ara acunular
cn roorcs nao inaginadas clos icoricos da
ccononia.
c) Ncssc quadro, o Esiado foi a unica
fornaao social caaz dc assunir a Icgcnonia c
a lidcrana do roccsso, iransfornando-sc dc
Podcr Solcrano, quc cra, cn Pairao c Socio da
Indusiria, do Concrcio, das Finanas c,
indirciancnic, da Agriculiura Honuutsno
nsttuconu cn quc o Esiado dcia dc scr a
crcssao dc dcicrninados gruos sociais con
inicrcsscs facilncnic idcniificavcis, ara assunir
o acl dc sucto, quc faz os gruos sociais quc o
criaran agircn cono criaiuras.
Con o aguar das coniradics cnirc a
Consttuuo cu (as rclacs rcais cnirc as foras
31
sociais cn rcscna} c a Consttuuo csctu, a
inicrvcnao rcguladora do Esiado no roccsso
cconnico c na vida social iornou-sc nais
frcqucnic, nais rofunda c dc conscqucncias
cada vcz nais aralisadoras da vida csonianca
da socicdadc, visando a incdir quc as foras
livrcs da roduao c do iralalIo dciiasscn or
icrra o csqucna rcgulador c lurocraiico. A isso
acrcscc quc a csiaiizaao dos ncios dc roduao
c disiriluiao das riquczas, roccssada dc forna
orgaca, crscguia ianlcn oljciivos
crsonalizavcis. c a classc ocraria jungida ao
carro do Esiado, idcniificada or suas
organizacs con os inicrcsscs da classc
oliica", iransfornou-sc ianlcn cn gado
clciioral do Esiado", na nagisiral crcssao dc
Engcls ao concniar as nacionalizacs dc
Disnarcl. Cado clciioral" quc nao c assivo,
cono sc odcria suor, ois voiando, cigc a
rcsiaao dc scrvio dos Ioncns quc concn o
Esiado c quc rcclanan scu voio, a qual sc iraduz
na lurocraiizaao dos scrvios c na roduiividadc
narginal das cnrcsas csiaiais. Dcsiaric, o scior
csiaial da ccononia lrasilcira, ao invcs dc
arovciiar-sc dos rivilcgios quc lIc cran
conccdidos cn nonc do nacionalisno" ara
solrcujar o scior rivado, qucr cn
roduiividadc, qucr cn qualidadc, assou a scr a
ncgaao ncsna da racionalidadc quc dcvc
rcsidir a cnrcsa cconnica. Con isso, o
32
nacionalisno" vcrsao lrasilcira do csiaiisno
dos lurocraias c dos conunisias quc a clcs sc
associan, dcrroiou Lcnin c ioda a conccao
narisia do donnio c conirolc clo Esiado da
roduao c disiriluiao da riqucza; con cfciio, o
fundador do Esiado soviciico Iavia cscriio cn
1921. A nssuo Istcu do octuudo consstc
cn ogunzu u oduuo. Sc nuo oduznos
nus c ncIo quc o cutusno c cuuz dc uzc
cn suu unuquu ccononcu, nuo tccnos nudu dc
ncIo u uzc scnuo nos ctu du ccnu Istu.
Ncssas condics, o Esiado cscaou do
conirolc dos quc cnsavan ic-lo cn suas naos,
consiiiuiu-sc nun scr aric con ianios
orancnios quanios fosscn os sciorcs cn quc
Iavia inicrvido, c icvc a Icgcnonia do roccsso
cla incaacidadc das classcs sociais c dos
ariidos oliicos. E o conduz confornc a
ncnialidadc rivaiisia dos quc o conirolan dcsdc
os anos 30.

IV

Assin, quando iodos os inicrcsscs sc
inicrligan no lano do Esiado. Agriculiura,
Concrcio, Indusiria, Finanas c Lidcrana
Sindical, ncssc sisicna" nao Ia ossililidadc, no
33
quudo du Consttuuo csctu, dc una aao
rcnovadora da vida social ara iorna-la nais
livrc, nais agnica, nais criadora, nais
auicniica. Nao sao os iralalIadorcs rurais quc sc
organizan ara rcclanar a nclIor condiao dc
vida quc a siiuaao do cano inc c quc o
dcscnvolvincnio do as rcclana c o Esiado
quc rcicndc rcalizar as rcfornas ara auncniar
o odcr oliico dos quc o rcrcscnian; nao sao
os iralalIadorcs urlanos quc rcclanan,
csonianca c organizadancnic, os dirciios
incrcnics condiao Iunana sao os clcgos"
quc ncgocian con os aircs ara auncniar scu
odcr cssoal; nao sao os ariidos, cnquanio
crcssao das nuiias socicdadcs ariicularcs quc
concn a socicdadc glolal, quc ofcrcccn sua
ncnsagcn arcial ou ioializadora conscicncia
da Naao sao os ldcrcs quc csialclcccn, cn
concIavos con o Podcr, cono sc fara ara
crciuar scu donnio clciioral solrc a
socicdadc; nao sao os fazcndciros c os indusiriais
quc claloran a sua conccao do roccsso c
dizcn, lancjadancnic, cono sc dcvc dar o
dcscnvolvincnio c o Esiado, c a scus lanos
iodos sc sulncicn, rcsos quc csiao aos
financiancnios do DNDE, ou ao rcdcsconio do
Danco do Drasil.
Essc sisicna" do qual o Pariido
Conunisia c aric inicgranic aarcnicncnic
indcsiruivcl, ial a Iarnonia dc inicrcsscs
34
coniradiiorios, icn dois onios fracos. a
corruao, quc sc iransfornou nun roccsso
insiiiucionalizado dc csoliar a Naao, c a
crncalilidadc ao conunisno, isio c, aos agcnics
dc una oicncia csirangcira, os quais rocuran
fazcr do Drasil ncro cao no sinisiro jogo da
gucrra fria". O rinciro, scnsililizando a longo
razo a conscicncia nacional, dcsacrcdiia o
Esiado c conscqucnicncnic o sisicna"; o
scgundo colocando cn risco a scgurana
nacional, ioca fundo na conscicncia das Foras
Arnadas.
O Povo a incnsa naioria dos quc nao
ariician do sisicna" c da corruao
csoliaiiva c as Foras Arnadas, clos noiivos
quc rocuro clicar nos ariigos quc sc lcrao a
scguir, sao as unicas foras caazcs dc, undus
nunu ncsnu ogunzuuo otcu, vcnccr a
corruao c a inccia, c, rcalizando a lilcriaao
cconnica c social do as isio c, dcrroiando o
Privilcgio c iornando nais livrc a vida social ,
incdir a sulordinaao do Drasil aos inicrcsscs
da luia inicrnacional. Sc csia uniao nao sc dcr, sc
rcconcciios c vacilacs aconodaicias
incdircn o caiiao do ovo" dc dar ao Povo un
novincnio novo, o sisicna" iriunfara c a Naao
dciara dc cunrir o dcsiino quc c scu.
Aos civis c niliiarcs quc sc rcuncn na
Frcnic Pairioiica Civil-Miliiar", c quc cn iodos os
35
canios do Drasil rocuran unir o ovo organizado
s suas Foras Arnadas, dcdico o quc adianic sc
lcra.
Suo Puuo, outuIo-noucnIo. l9bJ
Oucos S. Fccu


36



I

SOBRE A PARTICIPAO NO
PROCESSO POLTICO


l. As condocs

Ha duas condics fundancniais ara quc a
ariiciaao no roccsso rcvolucionario scja un
aio rcalncnic consiruiivo c nao ncra adcsao
scniincnial nuliidao quc assa, insirada clo
rcccio dc crnancccr sozinIo ou scr considcrado
iinoraio. a conccao jusia do roccsso c a
organizaao. Scn a rincira, c-sc ncra landcira
laiida clo vcnio, larco scn airao caaz dc
conduzi-lo ao runo scguro ncsno quc cisia a
scgunda, quc cniao assa a scr ncra caudaiaria
dos quc consirocn na aao coiidiana o dcvir. Scn
a scgunda, assisic-sc inoicnic ao assar dos
dias c ao succdcr dos faios, incaaz dc nclcs
37
inicrvir c dc fazcr sua voz ouvida no grandc
consclIo dos quc ionan as dcciscs caiiais. A
uniao da idcia con sua ncdiaao con a raiica c
quc alrc, a qucn sc cngaja no roccsso, a
ossililidadc dc disuiar a Icgcnonia c, nuna
scgunda fasc, a lidcrana dcfiniiiva. Mas Ia,
suljaccnic a cssas duas condics fundancniais,
una cono quc rc-condiao scn a qual a
conccao jusia c a organizaao sc rcsuncn a
ccrccios acadcnicos, nais a un icsicnunIo
cscaiologico quc roriancnic a una inicrvcnao
Iunana na Hisioria. c a voniadc dc cIcgar ao
Podcr.
A oliica c csccialncnic a Fcvoluao,
noncnio cn quc os fins a aiingir c os ncios a
ianio adcquados sc iornan conscicnics do naior
nuncro dc aricics do roccsso c un jogo
quc icn suas rcgras. Duras algunas, ncnos
dignas ouiras, ncccssarias iodas. Qucn a clas sc
rccusa sulncicr, janais odcra donina-lo, c c
nclIor quc nclc nao sc cnvolva sol cna dc vcr-
sc frusirado cn suas nclIorcs cscranas c
irado cn suas grandcs iluscs. Dc nada adiania
disor-sc a jogar sc nao sc rcicndc ganIar a
ariida a nao scr quc sc qucira icr nos
noncnios cruciais a aiiiudc dilcianic dc qucn
ariicia cono sc olscrvassc, rccusando-sc a
sujar as naos na nassa dcsconinua das aics
Iunanas. Na oliica nao Ia lugar ara o
dilcianic, ara qucn nao oljciivc o Podcr ara si
38
ou sua organizaao, c nao alncjc rovar na
raiica a jusicza dc sua conccao icorica.
A luia clo Podcr c un jogo quc cnlriaga
cono un ioico a quc sc rccorrc or olrigaao,
nas quc ial cono o ioico, cigc quc nao sc o
ionc or suas viriudcs nagicas, nas clos cfciios
csiinulanics quc odc roduzir no organisno,
crniiindo una lucidcz naior dianic do nundo c
una roosiao nais cocrcnic, ialvcz nais
dranaiica, nas scnrc c cn iodo o caso nais
criadora dc nossa aao solrc a socicdadc c as
coisas. Quando sc crdc dc visia o oljciivo
criador quc lcvou ao uso do ioico, a clc sc
acosiuna c dclc sc iorna cscravo. Da ncsna
forna, o Podcr c a voniadc dc a clc cIcgar. scn
cla, a ariiciaao no roccsso rcvolucionario c
ncro filosofar scn scniido; nas sc a clc sc acga
cono o fin uliino das coisas, corrc-sc o risco dc
crdc-lo, caiancnic orquc dclc c da voniadc dc
ic-lo sc iorna cscravo, dcsconIcccndo-sc as
asiracs dos Ioncns s quais sc faz nisicr
aicndcr, ois c dc sua adcsao ao rcginc quc sc
insiala, quc dccndc sua solrcvivcncia.
O odcr clo odcr c iao csicril c crigoso
quanio a auscncia dc voniadc dc alcana-lo. Elc
so sc lcgiiina cranic a conscicncia dos ouiros c
so lcgiiina or sua vcz as acs quc a clc lcvan,
quando c ccrcido cn nonc dc una conccao do
roccsso c sc icn, ara nanic-lo, una
39
organizaao quc sirva dc ncdiadora ja nao nais
cnirc a idcia c a raiica rcvolucionarias, nas
cnirc qucn govcrna c qucn c govcrnado, cnirc o
Esiado c scus sudiios c, inoria nao csqucccr,
cnirc os cidadaos c o govcrno quc os rcrcscnia c
a scus anscios dcvc aicndcr.
Os govcrnanics c a olscrvaao valc ianio
ara os Ioncns dc Esiado, quanio ara os cIcfcs
dc una organizaao quc sc afasian dos
Ioncns dc cujas voniadcs, ncccssidadcs c
icnorcs rciiran sua auioridadc dc ccrccr o
Podcr, isolan-sc do roccsso, crdcn coniaio
con a unica fonic dc insiraao lcgiiina ara sua
aao, iransfornan-sc cn vulgarcs clcgos" c sua
conccao do roccsso assa a fluiuar na
suljciividadc da rcrcscniaao dcfornada quc
icn da rcalidadc.
Mas nao lasia icr a disosiao dc jogar ara
odcr ganIar; faz-sc nisicr icr os ncios, isio c, a
conccao jusia c a organizaao. A conccao
jusia nao significa un coro dc douirina, ois a
douirina or dcfiniao inlica na noao da
vcrdadc alsoluia das roosics ncla coniidas
c nao Ia nada nais conirario airia
rcvolucionaria quc concclc-la cn icrnos da
vcrdadc dc una douirina. Porquc o sinlcs aio
dc adniiir-sc a unucsududc c a ncccssdudc
das roosics douirinarias iraz cn si inlciia
a aiiiudc dognaiica dianic da rcalidadc c a
40
icndcncia a cnquadra-la, scn nais cssa, nos
quadros rgidos do sisicna dc cnsancnio quc
nos insira. A jusicza dc una conccao nao sc
ncdc clo cnquadrancnio da rcalidadc
douirina; c dada, ao conirario, cla adcrcncia do
nciodo rcalidadc c cla consianic
rcinicrciaao dcsia c conscqucnic roosiao
dc novas fornas dc aao na ncdida cn quc os
faiorcs quc a concn sc iransfornan.
Talvcz sc udcssc dizcr quc a ariiciaao no
Podcr c a grandc ininiga da visao jusia do
roccsso, orquanio a quc dclc sc icn dcssa
siiuaao ja vcn dcfornada clo dcscjo naiural dc
nclc nanicr-sc, con o quc sc corrc o risco dc
ionar a nuvcn or Juno, dc vcr os aoios
dcvidos ao Podcr cono alausos nancira dc
ccrcc-lo c dc csar scu ccrccio (clcncnios cn
si inscaravcis}, c dc idcniificar ial ccrccio con
as ncccssidadcs fundancniais da socicdadc c do
Esiado.


2. Ldcunu c Icgcnonu

A grandc rcocuaao con quc Iojc sc
dclaic a csqucrda auicniica" (cono Ia a
41
osiiiva" c a ncgaiiva", crcio quc sc odc falar
nuna auicniica" c nouira inauicniica", aqucla
consiiiuindo-sc dos dcsiludidos con a osiiiva" c
a ncgaiiva", quc nao conscguc cnconirar nos
quadros insiiiucionalizados do Pas una via quc
scja caaz dc alrir-lIcs cscranas dc aao
consiruiiva incdiaia}, sua grandc rcocuaao,
dizia, c salcr qucn vai lidcrar o roccsso
rcvolucionario sc c quando vicr. A cssoa do
ldcr c dc caiial inoriancia ara dcfinir sua
adcsao ou sua rculsa ao novincnio, cono sc
cssa figura dc iodos dcsconIccida iivcssc a
viriudc nagica dc iransfornar o scniido c a
dircao do roccsso Iisiorico, indccndcnic dos
noiivos oljciivos quc o dcicrninaran.
ccrio quc o ldcr c dc circna inoriancia
no aio dc consiruir a Hisioria c cla sc faz con
naiorcs raidcz c inicnsidadc nos noncnios dc
crisc. clc quc cncarna as asiracs c os
anscios dc anlos sciorcs da oulaao, cujo
concurso no roccsso rcvolucionario c caiial
ara a consccuao dos fins colinados. cn iorno
dc sua figura quc sc dcfinirao os lcais c os Iosiis,
c dc sua caacidadc dc roor, no noncnio
caio, iarcfas oliicas concrcias Naao, c quc
dccndcra nuiio do ciio ou do nalogro da aao
cnrccndida.
Mas o novincnio nao sc rcsunc no ldcr,
ncn na rclaao dircia cnirc clc c a nassa dos
42
lidcrados. O novincnio c nais anlo quc sua
cssoa, frcqucnicncnic rcalizado nao or un
unico gruo social dc coniornos c idcologia lcn
dcfinidos, nas or un conjunio dclcs, quc
dcvcrao icr, no insianic cn quc a aao sc inicia,
oljciivos conuns crniiindo sua unidadc,
cnlora Iaja ouiros quc ossan divcrgir. En
ouiras alavras, a rcvoluao nao sc roccssa or
olra c graa do ldcr, ncn dc un gruo,
cclusivancnic. c roduio da uniao dc varios, dc
sua cntc ncu, quc cono ioda frcnic unica icn
scu rograna nnino c scu rograna naino,
diiado aquclc clas convcnicncias dc
aroinaao ara una aiividadc conjunia,
inosio cssc clas cigcncias fundancniais do
roccsso, as quais odcn ou nao aarcccr
clarancnic conscicncia dc iodos os aricics
da aao, nas quc sc cnconiran or assin dizcr
cono fascas confundidas con a ganga, cscra
dc quc algucn sc dc ao iralalIo dc iorna-las
conIccidas dc iodos. A lidcrana, na frcnic unica,
c a rcsulianic dc un conjunio dc faiorcs os nais
divcrsos a audacia do quc sc rcicndc cIcfc,
sua naior idcniificaao con os anscios do gruo
nais aiuanic da frcnic; o jogo das foras cn
rcscna, a rclaao dc odcr cisicnic. Ncn
scnrc, orcn, o ldcr c o faiscador quc aflora
conscicncia dos dcnais o ouro csarso cnirc o
rcsduo; c caaz dc cncarnar as asiracs
crcssas no rograna nnino, nas nao rcunc
43
condics (or dcficicncias cssoais, ou das
foras cn quc sc susicnia} dc roor o rograna
naino c frcqucnicncnic a roosiao dcsic
uliino c lasianic ara roncr a frcnic unica,
ois clc afirna idcais a sc rcalizarcn no fuiuro,
cujas rcnissas rcsidcn no rcscnic, nas quc
ncn scnrc sao rcconIccidas cono ial cla
naioria dos quc a inicgran.
O ldcr, cnquanio fcnncno individual, icn
aao no rcscnic c odcra csicndc-la or largo
icno, dccndcndo dc sua caacidadc ninciica
dc adaiar-sc s coniingcncias dc cada noncnio
quc sc faz rcscnic, c dc acciiar a rogrcssiva
iransfornaao do rograna nnino dc onicn no
rograna naino dc Iojc, cnlora cssc uliino
scja, con rclaao ao rinciro, un asso frcnic
quc scqucr odcria icr-sc cnsado dar quando o
roccsso sc iniciou. Mas sc ao ldcr da fasc inicial
falccc cssa caacidadc dc adaiaao s novas
circunsiancias; sc nao ossui a viriu" caaz dc
noldar a foriuna" aanagio dos Prncics
sua funao scra lrcvc cunrida c sua nissao
dada or cnccrrada, dcvcndo ccdcr o lugar a novo
ldcr, cngcndrado no assado, quando a frcnic
unica acnas cngaiinIava, c quc c caaz dc
sulsiiiu-lo or icr sido sagaz lasianic ara
conrccndcr o scniido do roccsso Iisiorico, os
ziguc-zagucs quc a aao scria forada a fazcr ara
cIcgar-sc rcalizaao do rograna naino nao
44
roosio or inooriuno no insianic cn quc a
frcnic unica sc csiruiurou.
Essc novo ldcr cIcga ao odcr nuna daia
nais rccuada no icno c sua asccnsao sc dcvcu
ao faio dc Iavcr iido a Ialilidadc ncccssaria c
suficicnic dc nao rcicndcr lidcrar quando as
condics oljciivas, a rclaao das foras cn
rcscna, nao lIc crniiian asirar a ianio. Mas
or icr alcanado nais dcrcssa quc os dcnais o
scniido do roccsso, dc oricniar suas acs dc
acordo con clc; soulc fazcr suas as asiracs dc
sciorcs cada vcz nais anlos dc dcsconicnics
con a aao ncccssariancnic dcsiruiiva do
riniiivo ldcr; dc icr icno dc colocar sua
conrccnsao do roccsso Iisiorico a scrvio
dcssc ncsno roccsso (con o quc, or assin
dizcr, noldou-o s suas ncccssidadcs} cn
ouiras alavras, icvc, dcsdc o incio da frcnic
unica, a Icgcnonia do roccsso.
As condics dcssa Icgcnonia nao sc
csgoian, orcn, no quc acina sc aoniou. Nao
lasia scniir ara ondc narcIa a Hisioria (c
cnlarcar ncsno conira a corrcnic, salcndo quc
o larco scra olrigado, dado o vigor da corrcnicza
c a fragilidadc das naquinas, a fazcr ncia volia c
scguir o curso nornal da cvoluao social c
oliica da Hunanidadc}, ncn scqucr salcr
caiializar os dcsconicniancnios. Isso qualqucr
un faz c suficicnic icr scnsililidadc oliica. A
45
condiao snc quu non ara dcicr-sc a Icgcnonia
do roccsso c una organizaao, forna Iisiorica
dc canalizar nun dado scniido, dando-lIc
cocrcncia oliica, as asiracs oularcs ao
ncsno icno quc colocando a nassa a scrvio
das asiracs dos quc csiao no Podcr. Nao sao
iodos os quc ossucn una organizaao, ou quc a
inicgran, ois nao sao iodos os quc sc sulncicn
discilina, or rcfcrircn a faanIa individual,
livrc, rcvolucionaria, arliiraria". Essc iio dc
aao, or sucrior quc scja no lano individual,
nao roduz fruios na Hisioria c o ccado dos
lilcrais foi scnrc acrcdiiarcn cn quc a sinlcs
cosiao da vcrdadc scria lasianic ara
iluninar as nassas c csialclcccr o rcino da
Fazao na Tcrra.
So os quc organizaao adcrcn, so os quc
sao caazcs dc ncla rcconIcccr o Prncic
nodcrno, forjador da conscicncia nacional c
oular, c quc odcn rcicndcr a Icgcnonia do
roccsso u quu scu do Pncc c nuo dccs,
isio c, da organizaao c nao dos indivduos quc a
inicgran, ois a aao dc cada un dclcs c a
faanIa sulnciida a una olcdicncia Iicraiica
alsoluia", cono sc rcfcrc A. Wclcr, cn sua
luninosa analisc dc Sanio Ignacio c da olra da
ConanIia dc Jcsus na luia conira a Fcforna.
Na frcnic unica, Iavcra scnrc clo ncnos
duas organizacs a disuiarcn-sc a Icgcnonia
46
do roccsso c o ldcr do incio da aao
rcvolucionaria odc cricnccr a una dclas, ou a
ncnIuna (con o quc sua rcscna aiiva no
roccsso dccndcra do jogo quc saila fazcr con
as rivalidadcs conciiiivas, cnlora scu cano dc
nanolras scja liniiado clas rorias inosics
c cigcncias do iio dc aao c dccisao rcqucrida
cla Fcvoluao}. E cono c incviiavcl quc a
Fcvoluao dcvorc scus rorios ilIos, una dclas
icndcra a afasiar a ouira cla violcncia, ou cla
naniulaao. A Hisioria icn nosirado quc o
unico ariido caaz dc ionar o Podcr c aquclc
quc icn a coragcn dc lanar a alavra dc ordcn
nais radical c dc iirar dcssa iodas as
conscqucncias". En ouiras alavras, vcnccra
aqucla organizaao quc iivcr naior odcr
aiual, ou viriual naior caacidadc dc
nolilizaao das nassas c, o quc c csscncial,
saila lcvar o ovo a idcniificar cono suus a
cscrana da Fcvoluao c as alavras dc ordcn
nais radicais da frcnic unica, c cono du outu
ogunzuuo iodas as Icsiiacs, iodos os crros,
iodos os dcsvios" c crincs" conciidos cla
Fcvoluao.
Dccorrc da, na aiual conjuniura lrasilcira,
quc a Icgcnonia do roccsso rcvolucionario
cricnccra ncccssariancnic ao Pariido
Conunisia sc a clc nao sc conirauscr una
organizaao quc icnIa una conccao do
roccsso c sc disonIa a ousar.
47


5. O dunu dos uutcntcos

O quc asscgura ao Pariido Conunisia a
Icgcnonia no roccsso rcvolucionario lrasilciro,
sc nao sc consiiiuir una organizaao
rcvolucionaria nacional, c solrciudo a
inauicniicidadc da csqucrda auicniica", quc
cnira na luia nao ara afirnar na raiica a
jusicza dc sua visao icorica do roccsso, nas
ara jusiificar-sc, cranic si c a Hisioria, do faio
dc divcrgir dos conunisias cn asccios a scu vcr
csscnciais, nas ara clcs sccundarios. Lcnin
dc vcnccr a rcsisicncia da dircao rovisoria do
Pariido, cn 1917 orquc icvc una visao nais
adcquada, nais radical c ao ncsno icno
ccquvcl do roccsso dc dcsinicgraao da
socicdadc czarisia c do govcrno Kcrcnsly. Tivcssc
clc scguido a insiraao iluninada dc Sialin c dos
ouiros quc dcois confcssaran sua iraiao" aos
idcais dc Ouiulro, c o curso da Fcvoluao icria
sido scn duvida difcrcnic. Foran a sucrioridadc
dc sua inicligcncia, a jusicza dc sua conccao
oliica, c solrciudo u cougcn dc sc contu ccn,
isio c, dc ficar sozinIo nos noncnios cruciais,
quc lIc crniiiran dolrar a voniadc dos
aconodados c fundir a conscicncia icorica nais
48
clcvada quc sc icn da coca... con a aao dircia
das canadas nais rofundas das nassas
orinidas, nais disianics dc ioda a icoria".
O ccrnc da qucsiao, quando sc confronian o
Pariido Conunisia c os auicniicos" nuna frcnic
unica, nao rcsidc cn quc csscs sc sirvan do
ncsno insiruncnio dc analisc quc aquclcs
ois o ncsno nciodo, alicado or inicligcncias
difcrcnics a igual rcalidadc, odc lcvar a
concccs divcrsas do roccsso. Fcsidc, isio
sin, cn quc os auicniicos" vccn a rcalidadc da
ncsna nancira quc os conunisias, iralalIada
clas ncsnas foras quc dcvcrao lcvar a Hisioria
ao ncsno dcsiino final. Ora, cssa idcniificaao dc
osics icoricas inicrrciaiivas c
ncccssariancnic raiicas , sonada auscncia
dc una organizaao rofundancnic vinculada
nassa, faz dos auicniicos" os oria-vozcs c os
aliciadorcs dos conunisias cranic a alcgrc
confraria dos quc, nao ousando afirnar-sc
lolcIcvisias ialvcz or alorrcccr as cigcncias
lurocraiicas c discilinarcs da organizaao
rcfcrcn acciiar un dos ianios roiulos quc or a
colrcn a ncsna garrafa, con o quc fican cn az
nao con sua conscicncia (cicrnancnic
iralalIada cla cula dc nao icrcn ingrcssado no
Pariido Conunisia}, nas con a ncccssidadc dc
fornar ao lado dos quc cncarnan a vcrdadc
oljciiva da Hisioria".
49
ossvcl quc nossa analisc das inicncs
suljciivas scja incorrcia; sc o c, cniao a csqucrda
auicniica" dcia dc scr sinlcs caudaiaria do
Pariido Conunisia ara scr dclc rival na disuia
da lidcrana c da Icgcnonia do roccsso. Ora, a
configurar-sc ial siiuaao c c scgurancnic
cssa a visao quc os auicniicos" icn da qucsiao
o rollcna ganIa cn rofundidadc c cn
dranaiicidadc. En rofundidadc, orquc dcsdc o
incio da luia na frcnic unica, a csqucrda
auicniica" c conscicnic dc icr cono advcrsario
Iisiorico nao as foras rcacionarias, sucravcis
no roccsso rcvolucionario, nas o Pariido
Conunisia; cn dranaiicidadc, or quc disso
conscicnic, salc ianlcn quc os conunisias a
icn na ncsna couia c quc a organizaao do
Pariido, sua caacidadc dc avanar c rccuar, dc
dcncgrir rcuiacs c inuiar crincs c sucrior
sua, ois os auicniicos", anics quc
rcvolucionarios sao ronaniicos, caazcs dc iudo
crniiir ao advcrsario, nas dc nada igual fazcr
ara conquisiar a Icgcnonia c o Podcr, ois ara
clcs a aao rcvolucionaria dcvc scr ura, sol
cna dc confundircn-sc con aquclcs, cujos
nciodos condcnan.
A csqucrda auicniica" cnira assin no
roccsso ja cn condics dc infcrioridadc. cn
rinciro lugar, orquc icn cscruulos cn
arcccr difcrcnic do quc c, afirnando scnrc a
ncccssidadc, dc una crfciia concordancia cnirc
50
a inicgridadc suljciiva c a aao oljciiva; dcois,
orquc, falia dc organizaao, nao odcra janais
ofcrcccr s nassas a ccricza dc quc scu iriunfo
nao scra cfcncro c quc aos a viioria da frcnic
rcvolucionaria a conirarcvoluao sc insialara no
odcr; cn icrcciro lugar, orquc na rcalidadc
oljciiva nao conscguc disiinguir-sc dos
conunisias, orquanio fala a ncsna linguagcn c
aonia ao ovo os ncsnos caninIos irilIados
or clcs, c cn quario c uliino, or quc csiando a
scrvio da Hisioria c da Vcrdadc c nao
colocando a Vcrdadc c a Hisioria a scrvio dc
scus inicrcsscs concrcios cnquunto utdo
nuirc-sc da nsiica da unidadc das foras quc
farao cssa ncsna Hisioria, nao scndo assin
caaz, nos noncnios cruciais, dc roncr a frcnic
unica c ir luscar junio s nassas o aoio
oliico, o odcr quc lIc faliou no scio daqucla
sona dc organizacs iodas difcrcnics na
aarcncia, nas sulordinadas iodas na rcalidadc
ao conando unico do Pariido Conunisia.
Troisly, sucrior cnlora aos auicniicos",
concicu o ncsno crro faial. confianic na vcrdadc
oljciiva do roccsso Iisiorico c na fora
iransfornadora dc suas idcias, nao quis iravar a
luia clo odcr no unico cano cn quc odcria
scr iravada, isio c, colocar o ariido dianic da
incviialilidadc da cisao. A ariir do insianic cn
quc a oosiao dc csqucrda" roclanou sua
inicnao dc nao roncr con o ariido
51
lolcIcvisia, Sialin scniiu-sc voniadc ara usar
nciodos urancnic fascisias" a fin dc aniquilar
scus advcrsarios Iisioricos.
A coragcn dc cindir a frcnic unica c a grandc
arna dc quc sc odc scrvir qucn, conronciido
na luia cla Icgcnonia, csia icnorariancnic
cn ninoria na organizaao, nas icn a ccricza dc
ossuir a visao nais corrcia orianio caaz dc
agluiinar o naior coniingcnic oular do
dcscnvolvincnio do roccsso. Os conunisias,
Iojc, o quc nais icncn c a cisao, quc coloca o
rollcna do Podcr nao nos icrnos lurocraiicos
cn quc sc acosiunaran a cnsa-lo dcsdc os
icnos dc Sialin, nas cn scus vcrdadciros
icrnos oliicos. Hojc, nais quc una visao
dialciica, criico-raiica da rcalidadc, os
conunisias icn dcla una visao lurocraiica (quc
julgan jusia or icr sido, ao ncnos ara clcs,
confirnada clas ccricncias do nazisno c do
sialinisno}. Para clcs, o csscncial c o odcr uro
c sinlcs; o quc conia c nao odcn crdcr c
ossuir o conando das organizacs dc nassa, o
qual lIcs crniic usar gruos niliiarncnic
organizados" ara dissolvcr as rcunics dos
oosiiorcs a fora dc assovios c cacciadas" cn
una alavra, asscgurar-sc cla corruao, cla
coaao noral c cla violcncia fsica o conirolc das
asscnllcias das organizacs oularcs,
incdindo a livrc discussao dos rollcnas, ois o
csclarccincnio das nassas odc scr-lIcs faial.
52
En sua urcza douirinaria c cn sua
conscicncia culada a csqucrda auicniica"
scra scnrc incaaz dc oor qualqucr rcsisicncia
a cssc rolo conrcssor niiidancnic ioialiiario. Na
ncdida quc aric do rincio dc quc o Pariido
Conunisia or rcclanar-sc do narisno c da
classc ocraria, scndo o narisno a Filosofia dos
icno nodcrnos c o rolciariado o Crisio cn
concrcio do scculo XX icn a Hisioria cono sua
icsicnunIa dc dcfcsa c os iralalIadorcs cono
garanics dc sua Ionoralilidadc, os auicniicos"
janais scrao caazcs dc crgucr-sc conira o
donnio das organizacs dc nassa clo Pariido.
Nao orquc nao considcrcn nos arcanos dc suas
conscicncias, ou nas ungcnics auio-criicas quc
sc farao a cada dia, os conunisias cono
conanIciros dcslcais, scnrc ronios a irair os
solcncs conronissos jurados. Disso clcs salcn
c a rcsidc iodo o drana. ois acsar dc isso
salcr, nao odcn, or csiranIa conulsao,
roncr con aqucla organizaao quc a scus olIos
c a Hisioria, c o Prolciariado, c a cncarnaao nao
do Prncic crsonagcn Iunano cono nos
nas do Mcssias.
Nao sc odc, do onio dc visia suljciivo c
sci-o difcil narcIar scn dilaccrancnios
inicriorcs ao ncsno icno conira a Hisioria, o
Prolciariado c o Mcssias. Mcsno salcndo quc o
Pariido, ao fin do roccsso, quando dos
auicniicos" sc iivcr scrvido o suficicnic, ira
53
olriga-los a dizcr I lovc iIc Dig DroiIcr". difcil
orquc do ouiro lado da larricada ial c o
raciocnio da csqucrda auicniica" csia a anii-
Hisioria, csiao os gorilas", isio c, aquclcs (c no
scu nco Iu dc tudo, utc cuconuos} quc nao
julgan os conunisias cncarnaao dc coisa
alguna, orcn ncros scrcs dc carnc c osso quc
qucrcn o Podcr ara rcalizar scus oljciivos c nao
a Hisioria; quc salcn, nais quc os conunisias,
quc a Hisioria nao faz nada or si, nas clos
Ioncns quc a consirocn, csscs ncsnos Ioncns
concrcios, quc icn scus inicrcsscs, ligan-sc a
siiuacs cconnico-sociais oljciivas (inclusivc
os conunisias} c ara nanicr suas osics
luian c norrcn alcn dc s vczcs disor-sc a
naiar.
Tcncndo norrcr nao dos gorilas", a
csqucrda auicniica" alia-sc aos conunisias. Con
o quc sc suicida cn vida, cnircgando ao carrasco
as arnas quc sao scu cndao dc glorias. sua
inicgridadc suljciiva na aao c sua Ioncsiidadc
dc roosiios; sua dcdicaao scn ar causa do
rogrcsso social c da lilcrdadc Iunana c, or
quc nao dizc-lo?, sua ingcnuidadc.


54




II

AS FORAS ARMADAS CONTRA O
SISTEMA


a - DE JACAR-ACANGA
RENNCIA DE QUADROS


l. O uxotc c u Hcuouuo Couuudu

Haroldo Vcloso rcrcscnia, na fasc do
icncniisno" iniciada a 29 dc ouiulro dc 1945, o
noncnio dc crisializaao da nausca dc anlos
sciorcs con a oliica c os Ioncns o dc
Jacarc-acanga, nao o dc Aragaras, insirado or
55
noiivos ouiros quc os do rinciro gcsio
ronaniico c fruio nanifcsio da inoicncia do
Honcn conira a cngrcnagcn do sisicna".
Mas rcrcscnia ianlcn a auscncia dc
organizaao c una visao acnas inconscicnic do
roccsso cnlora csiivcssc nclc scnrc
rcscnic, sc nao a voniadc dc conquisiar o Podcr,
aqucla coragcn dc ousar" quc Fosa Lucnlurgo
aoniava cono aanagio dos vclIos lolcIcvisias
c condiao fundancnial a quanios dcscjan
ariiciar da luia cla iransfornaao das
condics dc cisicncia do Ioncn nodcrno.
No roccsso rcvolucionario dc nossos dias
csccialncnic no laiino-ancricano, acsar do quc
sc diga da gcsia dc Sicrra Macsira nao Ia nais
lugar ara o aio isolado, o roicsio do
icsicnunIo, o sacrifcio individual; dcsdc quc a
conccniraao dos ncios dc dcsiruiao nas naos
do Esiado iornou inossvcl a rcvoluao das
larricadas", a ionada do Podcr dciou dc
rcvcsiir-sc do caraicr dc lcau gcsic", dc luia do
Honcn conira o Honcn, ara convcricr-sc nun
assunio cnincnicncnic iccnico, con suas rcgras
rccisas c dcsaicdadas. Mas a coragcn dc
ousar nao sc arcscnia acnas cono a
caacidadc fsica dc sofrcr a dor c o dcsconforio.
nais quc isso, c o rinciro siniona da
conscicncia dc quc, Iojc, as grandcs nassa da
oulaao, scn cujo concurso nao sc faz a
56
Fcvoluao (scn clas, iona-sc o Podcr, scn clas,
nao sc o nanicn} cansaran-sc das alavras dc
ordcn alissonas anunciadoras do nilcnio, or
dcsrovidas dc qualqucr conicudo dc aao nais
concrcio.
Tcr a coragcn dc ousar significa quc sc
dcsrcza a Palavra ois cla foi consurcada
clas csqucrdas", quc no nais das vczcs
iransfornaran as rcvolucs na ncgaao dos
rincios afirnados, quando nao na ncra
nudana dc Ioncns ja saciados or ouiros ainda
nao aricics da disiriluiao dos cnrcgos c
lcncfcios; c alcn dc consurcada, ncgada clo
Podcr quc cnvolvc os Ioncns c lIcs rciira, cla
corruao quc insiiiucionaliza, a caacidadc dc
rcagir, or icdio, ou sinlcsncnic cansao. Mas
significa ianlcn quc sc rcncga o Podcr cnquanio
crcssao unica dc govcrno, afirnando-sc conira
clc a Vida, quc sc joga ara rovar ao Povo quc o
roicsio conira o sisicna" nao c un ncro aio
vcrlal ara conquisiar cnrcgos ou osics dc
nando, nas una idcia quc valc a cna scr
scguida, ois na conrovaao dc sua jusicza o
rcvolucionario faz a rova surcna. Ncssc scniido
c nun conicio divcrso, nas aninado dos
ncsnos idcais aniiconunisias c
aniiincrialisias, o Casiro dc Sicrra Macsira
conrccndcu con grandc lucidcz o drana das
rcvolucs nodcrnas. A un ovo cciico clo
cngano c cla iraiao nao sc odc falar cn ouiros
57
icrnos. sccnos ucs ou nutcs. Quando
cIcgar csia Iora, Cula salcra quc os quc
csianos dando nosso sanguc c nossas vidas
sonos os scus filIos nais lcais... E sc cairnos...
caircnos... cla lilcrdadc do ovo".
Jacarc-acanga foi a Sicrra Macsira lrasilcira
laiida cla incrcia dc alguns oucos, cla nao
acciiaao, or Vcloso, das rcgras inicdosas do
jogo, cla auscncia dc organizaao, clo dcsrczo
conscicnic do acl dccisivo quc cssc Povo
anorfo c nauscado odc dcscncnIar, dcsdc quc
organizado, no noncnio cn quc cnconira, nun
Ioncn, o gcsio quc lIc rcsiiiui a crcna no
conicudo c no scniido das alavras. Foi a
rccdiao dos 18 do Foric", quc iraaran a linIa
gcral do roccsso quc s odcu sc cu c
ntu , c quc dcsaguaran na Coluna", quc
rocurou rcaliza-lo no scu ccnario naiural quc
Iu-dc sc o ntco. Fcciiu a gcsia anicrior, scn
Iavc-la conrccndido no quc Iavia dc csscncial
quc cra sua linIa gcral; scn aicniar ara o
faio dc nao sc odcr conlaicr o Podcr nun ncio
raiicancnic dcsaliiado, scn aoio da oulaao
civil, scn un rograna quc nolilizc as
conscicncias, scn una organizaao ara
csialclcccr a ligaao cnirc o Povo c o novo
govcrno ao insialar-sc o odcr rcvolucionario. Por
isso iudo nalogrou, cnlora iivcssc dcscriado dc
novo a conscicncia dornida c Iouvcssc
aralisado a naquina dc roaganda do Pariido
58
Conunisia, orquanio ao crgucr-sc conira o
sisicna", clc roclanou sua inquclraniavcl
fidclidadc lcna solcrania nacional, acusando o
govcrno KuliiscIcl dc aciuar a un icno con
o incrialisno c o ariido conunisia".
A Fcvoluao nao sc faz a ariir do aarclIo
do Esiado dcssa osiao da-sc o golc iccnico,
o nais das vczcs scn riscos ara qucn o dirigc. E
ianlcn nao sc faz cono a gucrra con lcna
garaniia dos rccursos cn naicrial c
conunicacs, con o aoio sicologico da
oulaao civil, ioda cla voliada ara dcrroiar o
ininigo nacional. O golc iccnico rcsolvc-sc cn
algunas Ioras; dcois dclc, vcn a surcssao das
lilcrdadcs csscnciais c a iransfornaao da
alavra cncnIada na irrisao da dialciica
colocada a scrvio da ncniira. A Fcvoluao odc
rcsolvcr-sc ianlcn cn dias, ou ncscs. dcois
dcla vcn a ingcnic iarcfa dc cunrir o rograna
anunciado, sol cna dc ncrgulIar-sc no caos c o
rcvolucionario confundir-sc con o vulgar
avcniurciro, quc jogou con vidas Iunanas ara
olicr naior sona dc odcrcs. No golc iccnico, os
ldcrcs rcfugian-sc cn scus Esiados-Maiorcs c
conandan a naquina dc dcsiruiao dc vidas c
voniadcs; na Fcvoluao, os cIcfcs sc cncnIan
onlro a onlro con os cIcfiados nas ai dclcs
sc Icsiiarcn, nun noncnio crucial, cn lanar
os quc nclcs acrcdiian na dcfcsa dc una osiao
59
salida crdida dc anicnao. Tanlcn or isso sc
frusirou Jacarc-acanga.
Talvcz a Icsiiaao faial a Vcloso dccorra da
sicologia quc sua Arna nclc dcscnvolvcu. O
oficial-aviador c un Ioncn so clc, o ininigo, o
Iorizonic c Dcus. Tcn conscicncia lcna dc quc
sua nissao nao c un aio dc criaao individual;
salc quc scu vo dccndc dc nuliilas ocracs
c da colaloraao dc dczcnas dc cssoas. Mas c
clc qucn, sozinIo, joga a vida c nao odc
crniiir quc ningucn nais faa or clc, ois ara
isso foi cducado c lIc cnsinaran quc, Iaja o quc
Iouvcr, csccialncnic nos noncnios difccis, o
conando c scu, a dccisao c sua, a
rcsonsalilidadc a assunc sozinIo, acnas clc. O
aviador c o Quioic quc solrcvivcu Cavalaria c
inicgrou-sc na nccanizaao da noric. Dc scu
osio dc conando, vislunlra alcn do Iorizonic
conun dos Ioncns; odc crniiir-sc fazcr c
cnsar o quc aos dcnais nao assisic. clc,
acnas clc, quc odc vcnccr a disiancia c o
isolancnio das oulacs, lcvando-lIcs o jornal
quc cvoca o conforio sonIado, c o rcncdio quc
rolonga a agonia. E c clc, acnas clc, quc dcvc
norrcr sozinIo cono nasccu, nais crio dc
Dcus quc iodos nos.
Pcnsc-sc nas ouiras Arnas sao crcssao
couraada da organizaao; nclas o Ioncn nao
icn o scniincnio do dcsafio quc a incnsidao
60
lana ao aviador logo quc dccola. Todos sc
cnquadran, avanan, rccuan, ajoclIan-sc,
norrcn junios. A roria condiao dc scr dcssas
Arnas inc aos quc conandan a ncccssidadc
dc arriscar a vida alIcia juniancnic con a
sua. Nas Arnas couraadas, ningucn norrc
sozinIo ncn salc ncsno orquc norrcu ncsia
osiao c nao naqucla. Ningucn vc o advcrsario;
salc quc csia la, disianic, inalcanavcl or sua
vcz unica crcssao Iunana do soldado
cngajado , nas norial ao scu rojciil. A aric dc
naiar, ara clcs, dcscrsonalizou-sc. Por isso
odcn norrcr c nandar norrcr incssoalncnic.
A Fcvoluao c, ncssc scniido, couraada or
ccclcncia. E scn icdadc, nas ianlcn scn
aiao, ois o scniincnio, dcvc ccdcr lugar
convcnicncia iaiica, s ncccssidadcs da
organizaao. Qucn nao icn cssc iio dc coragcn
oliica nao sc solrcora janais aos
aconiccincnios, coniinuara scnrc Quioic, ficl
aos rincios cn quc sc criou scn aiingir
janais a csiaiura do rcvolucionario do scculo XX.

Por cssc c ouiros noiivos, frusirou-sc a
rcvoada dc Jacarc-acanga. Quc ficou cono o
snlolo do quc nao sc dcvc fazcr, orquanio as
idcias cn cujo nonc sc faz a Fcvoluao nao
crniicn o dcsgasic dccorrcnic do nalogro, da
61
frusiraao da oiniao ullica, quc Iavia
cnircvisio no Quioic aquclc quc odcria aoniar
novos runos ao Pas. Nao sc julga aqui o Ioncn,
nas o gcsio inconiinuado, nas quc scncou
fundo na conscicncia oular dos quc nais
sofrcn. Quc csiao cscra dc quc a scncnic
gcrninc c quc da inicrioridadc da icrra surja un
novo Ioncn aoiado na organizaao, couraado
cn sua conccao jusia do roccsso c cn sua
coragcn dc ousar. Quc diga a alavra quc
iransfornc as cisicncias; quc nao sc dcicnIa,
clas nas alianas, a ncio caninIo da
Fcvoluao, cono aquclcs quc fizcran o 11 dc
novcnlro, ara norrcr no osiracisno, acusados
clos anigos da vcscra dc icrcn-sc vcndido ao
quc scnrc conlaicran. Porquc cnlora icndo a
organizaao c a coragcn dc ousar, nao iivcran a
conccao jusia do roccsso c aliaran-sc a scus
advcrsarios Iisioricos rcais.
O sisicna" conira o qual sc fcz o
icncniisno" ainda inconcluso, nao sc dcsiroi dc
cina, lurocraiicancnic; nas dc fora c cla lasc,
nuna frcnic unica anla cn quc Iao-dc fornar
iodos os quc sc lIc ocn, scn rcsirics diiadas
clos rcconcciios, ncn rcvcncs gcradas cla
anliao. O ldcr do roccsso assin cono a
organizaao quc dclc icra a Icgcnonia nao sc
cscolIc assando cn rcvisia os iiulos
noliliarquicos dc cada un. No roccsso
rcvolucionario, a unica coisa quc sc dccidc, nas
62
rcunics dos candidaios a cIcfc, c sc cisic ou
nao, no gruo dirigcnic c nas lascs quc
suoriarao o cso naior das dclilcracs, a
coragcn dc ousar. Ela cisiindo, cono diria
Naolcao, on s'cngagc, uis on voii".


2. A unuo dc Agosto c NoucnIo

Traduzindo, cnlora, osics aniagnicas
quanio s cssoas, os novincnios dc agosio dc
1954 c novcnlro dc 1955 rcflcicn a ncsna
inscgurana c iguais dcficicncias. o scgundo
ncnos quc o rinciro, ois icvc a aliccra-lo una
organizaao, ou cnlriao dcla, c a insira-lo una
alavra dc ordcn (crisializaao dc una conccao
do roccsso} nais caaz dc canalizar as sinaiias
oularcs, conquanio or scu circno
fornalisno fossc fadada, cono a do rinciro, a
incdir qualqucr ulicrior rogrcsso da
conscicncia oliica dos quc dccidcn. Inscguros,
ois a nais nao sc rounIan quc a rcalizaao
incdiaia dos oljciivos liniiados quc os Iavian
dcscncadcado. a noralizaao, nun caso; a
lcgalidadc, a coniinuidadc do roccsso
dcnocraiico, nouiro c a inscgurana icorica sc
iornou iniliao concrcia ara a aao quando a
63
noralizaao sc dcicvc con o suicdio do
rcsidcnic, c a lcgalidadc sc afirnou cla ilcgal
dcosiao dc dois ouiros. E da ncsna forna
dcficicnics, ois nao fornularan a conccao
jusia do roccsso, clo quc foran olrigados a
dcicr-sc a ncio caninIo, scn sc acrcclcr dc
quc iransosia a icnuc linIa quc scara o
lcgiino do ilcgiino do onio dc visia da
csiriia inicrrciaao dos icios jurdicos ou sc
cria una nova Lcgalidadc c una nova
Moralidadc, ou sc crdc o Podcr.
Nao quc sc icnIa cn cqucna conia a
inoriancia da noralidadc c da lcgalidadc no
roccsso rcvolucionario a Fcvoluao Puriiana,
Folcsicrrc c Casiro sao a rova cn conirario, no
quc iangc conduia noral ncccssaria da aric
dos dirigcnics; os roccssos dc Moscou", con a
incrcnic violaao da lcgalidadc do sisicna
soviciico, a conrovaao dc quc, scn o rcsciio
forna c ao conicudo da lci, qualqucr
iransfornaao social icndc a crdcr-sc nas ircvas
da lurocracia. Mas o rincial c nao ionar o
circunsiancial clo quc c csscncial no roccsso; c
nao fazcr da noralidadc a landcira naior,
csqucccndo-sc dc quc nais inorianic quc
vcnccr a nausca advinda da na ordcnaao das
rclacs dos govcrnanics con a coisa govcrnada,
c dar aos Ioncns una cscrana c una fc dc quc
ossan vivcr. E nao lcvaniar o csiandaric da
lcgalidadc fornal, olvidando quc cla odc scrvir
64
ara oculiar caiancnic a dcsigualdadc rcal quc
sc dcscja conlaicr.
A Agosio faliou iudo. dcsdc a coragcn dc
ousar" organizaao, c or isso, scus ldcrcs,
surrccndidos clo suicdio, nada nais udcran
fazcr scnao rcunir o quc a Fcullica iinIa dc
nclIor c icniar conduzir a nau do Esiado scn
iocar cn ningucn. Linaran-sc os orcs, ois
conira clcs c quc sc sulvcricra a ordcn jurdica;
nas a ossaiura do aarclIo noniado clo
sisicna" Ia 30 anos crnancccu iniacia,
cncrrando a adninisiraao, dificuliando as
dcciscs, inossililiiando s canadas oularcs
scniircn quc os sacrifcios das noiics dc 5 c 24
iinIan dado fruios osiiivos.
Adcnais, a auscncia dc una organizaao
caaz dc dar ao roccsso una oricniaao
cocrcnic incdiu o govcrno, quc icrninou a 10
dc novcnlro do ano scguinic, dc afirnar sua
unidadc na aao ois scqucr a dc cnsancnio
ossua. Enincnics varcs concordavan no quc
nao dcvcria scr fciio, nas no csscncial, no
cnsancnio conun solrc o quc sc dcvcria fazcr
ara dcsiruir o nau lcgado c lanar as lascs do
fuiuro, nao Iouvc acordo. E nao Iouvc scqucr
no iocanic ao concciio dc sanao cnal quc
dcvcria rcvalcccr orquc iodos sc Iavian
conronciido na aao scn caninar ondc
lcvava, c confiado cn quc a organizaao
65
lurocraiica scria suficicnic ara rccncIcr as
funcs Icgcnnicas do gruo dirigcnic, cuja
cisicncia c inrcscindvcl nos noncnios dc
crisc.
FalIaran os Ioncns dc Agosio cla
incaacidadc dc agir alcn do quc a Lci
crcssancnic nao condcnava; or icr do
roccsso a visao lurocraiica c conscrvadora quc
a vclIa socicdadc oligarquica Iavia incuiido na
classc oliica" duranic os anos do Esiado Novo
c do govcrno Duira; or nao disccnir as novas
foras quc o crcscincnio dcnografico c a
indusirializaao Iavian iransfornado cn faiorcs
ondcravcis do jogo oliico.
Novcnlro nalogrou or ouiros noiivos. Sc c
quc sc odc considcrar nalogrado un novincnio
quc iriunfa solrc a incrcia dos advcrsarios c vc
rcunidos sua volia iodos os Ioncns do
sisicna" quc cn agosio fora alalado inclusivc
Janio Quadros, scu Icrdciro rcsuniivo,
oscilando scnrc cnirc a lcgalidadc do
Tanandarc" c a do novo govcrno quc sc
insialara. Pariindo dc un cnlriao dc
organizaao, os ldcrcs dc Novcnlro dcran or
cnccrrada sua iarcfa acnas cunrida a rincira
ciaa do roccsso c dcsnolilizaran-sc; con isso,
dciaran dc consiiiuir aquclc orgao dc conirolc
dos cnossados scn o qual, aulaiinancnic,
viran-sc afasiados do Podcr, nada nais lIcs
66
rcsiando cono aao quc o roicsio c a dcnuncia
vazios dc scniido ara quasc iodos, ois iudo o
quc sc dcnunciava nada nais cra quc a
coniinuaao do quc Agosio icniara dcicr.
A conccao do roccsso cra iao fornalisia
quanio a dc Agosio c igualncnic vazia dc
conicudo concrcio. A cuforia c a cscrana dos
cinco anos quc sc scguiran nao foran dadas ao
ovo cla organizaao quc icniaran forjar nas
clo Podcr c scus agcnics, dos quais foran
insiruncnios aic sc acrcclcrcn da validadc
concrcia da icsc fundancnial dc Agosio. E do
Podcr sc afasiaran ara a solidao, quando nao o
osiracisno, incaazcs dc scr cnicndidos na
ncnsagcn quc cIcgaran a fornular, nas nao
soulcran iransniiir, ois nao cnircviran, nas
alianas conccriadas ara cunrir sua ncia
Fcvoluao, quc davan as alavancas dc conando
c a dircao dos ccniros dc dccisao quclcs quc
cran, Iisioricancnic, scus advcrsarios rcais. o
sisicna", or un lado, o Pariido Conunisia, or
ouiro.
Agosio c Novcnlro foran ciaas ncccssarias
ara a naiuraao do roccsso. Cono o Agosio
scguinic, quando o rncic Icrdciro do
sisicna", clcvado ao irono clos quc ao sisicna"
sc ounIan, dciou o govcrno c alriu a crisc dc
Podcr, a qual c insanavcl, orquanio a classc
oliica" csia csgoiada c scn alicrnaiivas
67
cssoais c oliicas validas ara as cigcncias do
noncnio salvo o Ncclcr dcssc novo Louis XVI,
cono o anicrior vivcndo na solidao da coric
crguida longc dos ccniros dc dccisao, sofrcndo as
rcsscs dc quanios falan nas vaniagcns c nos
crigos da Fcvoluao, nas nao icn a coragcn dc
dizcr ao ovo a alavra scn a qual o quc sc cnsa
c o quc sc diz a roosiio dcla sc dilui na irrisao.
Eiaas ncccssarias orquc o icno aagou o
quc dc circunsiancial dividia os rcalncnic
auicniicos dc anlos os lados, aroinando-os no
quc dc fundancnial foi nclcs scnrc rcscnic. a
ncccssidadc iniuda da conccao do roccsso, a
qual conca a forjar-sc; da organizaao, quc
Icsiia cn vir luz; da coragcn dc ousar", quc
avana c rccua, afirna-sc c rcncga-sc a cada
asso nas quc surgc cada vcz nais cono
cigcncia racional ara os quc sc cngajaran no
roccsso.
Enquanio nao sc clalora a conccao jusia,
quc dcvcra cincniar sua unidadc na organizaao,
aroina-os algo quc scnrc os narcou, ondc
csiivcsscn. dcfcnsorcs da Naao conira os quc a
orincn, Ioncns do ovo quc a clc voliarao,
anics dc nais nada sao garanics do Esiado, dc
sua solcrania c dc scu rogrcsso. Sc a uniao dc
Iojc sc iornou ossvcl ao longo dos anos, c
orquc Agosio conrccndcu, no anargor da
ccricncia rcfciia, quc a una Naao quc rcclana
68
iralalIo, ao, cncrgia, iransorics, cscolas c
Iosiiais roncr cnfin as csiruiuras oliicas
c sociais cn quc sc aliccra o sisicna" nao sc
odc ofcrcccr acnas a noralizaao dos cosiuncs
adninisiraiivos cono rograna. E orquc
Novcnlro rcconIcccu quc a un organisno
iornado inscnsvcl cla corruao c cncirado
clo Pariido Conunisia crcssao lrasilcira dc
un ouiro Esiado nao sc odc roor cono
iarcfa unica o dcscnvolvincnio a qualqucr rco,
ncn a lcgalidadc fornal c alsiraia (ronida,
alias, quando sc fcz nisicr}, ois o rinciro
cicrniza o sisicna" c auncnia a dcsigualdadc, c
a scgunda favorccc, cn scu inolilisno, a ionada
do Podcr or dcniro, cono cn Praga, 1948.
dcsscs avanos c dcsscs rccuos, dcssc
ncrgulIar fundo na rcalidadc Iunana do as,
dcssc idcniificar-sc na nissao consiruiora das
Foras Arnadas, quc os rcrcscnianics nais
lcgiinos dc Agosio c Novcnlro voliaran a
rciinir-sc sol a ncsna landcira. No rograna
quc falia, na organizaao auscnic, na coragcn
dc ousar" ainda infanic, soulcran icr a funda
conrccnsao dc quc a Naao rcclana una Nova
Fcullica quc, sc rcalncnic sc a dcscja
consiruir con a aiao dos forics, so vcra a luz
do csforo icnaz c acicnic dc alguns oucos quc
forjan, no silcncio dc scu rciiro, a sucraao das
vclIas concccs clo afirnar rciicrado dc quc o
rogrcsso nacional so odc c uus s dcuc
69
scr fciio or qucn c auicniicancnic nacional c
sinccrancnic oular.


J. Os octuos do sstcnu

Agosio dc 1961 foi a rova dos quc
rcicndian ariiciar do roccsso oliico scn
rcunir as condics ara ial. a coragcn dc
ousar", a conccao jusia do roccsso c a
organizaao. Fcccosos dc ionar dirciancnic o
Podcr, dcran a iodos a inrcssao dc quc
rcicndian fazc-lo con a assiva cunlicidadc
do Congrcsso; iniuindo a ncccssidadc dc rcalizar
as rcfornas dcsiinadas a dinanizar una
ccononia rcduzida condiao dc quasc
narginalidadc, iornaran clciio, no fanoso
nanifcsio dc 30 dc agosio, scu acgo Ordcn,
quc cniao sc confundia con a fiidcz das
insiiiuics, quc salian, no cnianio,
rcsonsavcis clo airaso social, cconnico c
oliico a quc o as fora rcduzido; dcscjosos dc
conunicar ao ovo suas rcocuacs nais
scniidas con scu lcgiino dcsiino, nao soulcran
cnconirar o ncio caaz dc afcrir os scniincnios
oularcs, ncn dc iransniiir ao ovo o csscncial
dc scu cnsancnio.
70
Qucrcndo rcscrvar a lcgalidadc, violaran-na
iaciiancnic, c nao iivcran conscicncia dc quc
cssc ronincnio iaciio inunIa scr scguido da
coragcn dc ousar" ncccssaria a iniciar o
roccsso iransfornador, quc a Naao rcclana
ara dcscnvolvcr-sc c afirnar-sc cono oicncia
quc c. Por cssa Icsiiaao, agaran o rco quc a
Hisioria rcscrva aos quc cIcgan s nargcns do
Fulicao c, ao invcs dc cruza-lo, lanando a soric,
liniian-sc a nclas livacar cscra dc quc os
dcuscs ilunincn os Ioncns c lIcs rcvclcn dc
quc lado csia a Vcrdadc.
Nao c dc csiranIar quc assin icnIa sido
ncn dc lancniar, ois icndo sido a rova calal
dc quc nao sc viola a lcgalidadc a ncias c ara
nada, scrviu ara iornar clara a urgcncia da
organizaao, a qual nao sc faz scn conccao
jusia do roccsso, isio c, scn salcr dc ondc sc
vcn c ara ondc csccialncnic cn nonc do
quc sc vai.
O nalogro da icniaiiva dc Agosio
conrccndc-sc quando sc icn cn conia quc
iodos os quc vivcran aquclcs dias ainda
inconclusos iinIan conscicncia do gravc caraicr
insiiiucional da crisc c da inossililidadc dc
rcsolvc-la cn scus quadros fornais.
Inossililidadc quc dccorria, cono dccorrc, do
faio dc o sisicna" scr vcriical cn sua
conosiao, airavcssando ioda a socicdadc,
71
conroncicndo cn scus inicrcsscs gruos da
nais variada ciraao, rcndcndo a classc
oliica" no jogo suavc das orias scnrc alcrias
aroinaao con o Podcr cn suna,
insiiiucionalizando a corruao, c quando nao
sujciiando cla rclcnda, cnasculando cla
visao danicsca da nova EsanIa quc advira dc
scu dcsnoronancnio, cnlora sc csqucccndo dc
quc ananIa, ao invcs dc Madrid, odc icr-sc
Dudacsic.
Scrvindo-sc das Foras Arnadas ara
rcsolvcr scus rollcnas criados no nundo civil, o
sisicna" scnrc sc rcvcniu conira a
ossililidadc dc clas conira clc sc voliarcn.
inunizou-as conira a Poliica, valc dizcr, isolou-
as da Naao c dc scus rollcnas, incdiu-as dc
cnsar cono rcsolvc-los, iirou-lIcs a
ossililidadc dc scrcn o grandc arificc do
rogrcsso do Pas clos quadros iccnicos c cla
nao-dc-olra quc odcrian colocar a scu scrvio.
Con isso, aulaiinancnic, o sisicna" colocou o
Civil conira o Miliiar, fazcndo quc o rinciro
nuirissc clo scgundo, acsar dc sua funao dc
garanic do Esiado, o sagrado furor dc qucn vc
suas cncrgias nallaraiadas na falsa inagcn
daquclc quc nao roduz c quc ara nanicr sua
incrcia rciira aos ouiros a ossililidadc dc sc
insirurcn.
72
Nao inoria quc cssa inagcn scja falsa
iodos a acciiaran. Uns or inoicnics ara r
colro ao inaginado csiado dc coisas; ouiros, or
incaazcs dc crcclcr a irana dc sonIo c
faniasia cn quc csiavan scndo cnlcados. Assin,
forjada sua ncnialidadc clo sisicna", as Foras
Arnadas scnrc o scrviran lcalncnic orquc
scrvian Naao, scn conscicncia dc quc na
rcalidadc crciuavan a dcsigualdadc c o
donnio dos rncics do sisicna". Da nao
icrcn, nunca, sc roosio nais do quc a classc
oliica" dclas cscrava. afasiar do odcr os
gruos quc nclc sc Iavian dcsgasiado c nao
ossuan nais as condics nninas ara
coniinuar rccclcndo a adcsao cnocional do ovo
govcrnado.
Fizcran assin, cn iodas as criscs succssivas
Fcvoluao dc 30, o acl dc guarda rcioriana
do sisicna", scn na vcrdadc sc-lo. E or isso,
quando cn 1961 o irono ficou vazio c os
rncics" agoniados cscraran 48 Ioras quc o
ocuasscn, scus cIcfcs Icsiiaran c icncran
orquc nada salian dos ncgocios dc Esiado c
rcccavan quc o nundo civil conira clcs sc
lcvaniassc sc ousasscn a avcniura surcna,
aniquilando-os c s Foras Arnadas, c dcvolvcssc
ao irono o quc o alandonara, cscrando voliar
cono Pcron cnlora nao iivcssc Escjo, ncn
Eva Duaric. E acsar, ou ialvcz or Icsiiarcn, o
Civil crgucu-sc conira o Miliiar, inflingindo-lIc a
73
cna nais scvcra, quc foi a crda da confiana da
Naao cn scus garanics c a suiura, ainda Iojc
nao fccIada, cnirc conandanics c conandados.
En Agosio, orcn, o sisicna" csgoiou scu
incnso naic dc nanolras. Fazao icvc o
rcnuncianic ao dizcr, ncscs dcois, quc naquclc
insianic iudo odcria icr sido dccidido aic a
rcinsialaao da Monarquia, ois sc soluao nao
fossc cnconirada, a roria dinanica da siiuaao,
nao concordando individualncnic os cIcfcs
niliiarcs con o Parlancniarisno, vacanic o Podcr
c csgoiadas as classcs oliicas", lcvaria
soluao faial do dcscscro. E a crisc dc odcr
alriu-sc con gravidadc insusciiada or nuiios,
nas scniida iniuiiivancnic or iodos.
O Parlancniarisno varrcu as iluscs quc o
as nuiria solrc a ossililidadc dc oricniar-sc o
dcscnvolvincnio, jugular-sc a inflaao, inicgrar a
Naao quc ancaa cindir-sc clas dcsigualdadcs
rcgionais, c r colro dcsigualdadc. E conira o
novo rcginc, a classc oliica" nao soulc
ofcrcccr ao Povo scnao a soluao ncnos indicada,
a qual inlicava cn rcsialclcccr o rcginc
anicrior, quc rovara incaaz dc rcalizar as
iarcfas quc a Hisioria Iavia colocado Naao.
Soluao nccanicisia c rcirograda, ois
significava forialcccr a calca do sisicna", valc
dizcr o Eccuiivo, cujas agcncias arrogan-sc dia
74
a dia funcs rivaiivas do Esiado; rciirar do
Lcgislaiivo, quc lcn ou nal ainda c caaz dc scr
scnsvcl aos rcclanos da Naao, o ouco da fora
quc lIc rcsiava dcois dc Iavcr-sc isolado nos
rinccs crnos do lanalio goiano, c incdir o
Judiciario dc afirnar-sc cono o Podcr
indccndcnic quc dcvc scr ara garaniir os
cidadaos conira o aluso dos dcnais.
Sc sc voliou ao vclIo rcginc no noncnio
cn quc largos sciorcs concavan a iniuir a
ncccssidadc dc rcfornular-sc a csiruiura
insiiiucional rcullicana, fazcndo una
dcnocracia nova fundada na uniao do ovo
organizado con as Foras Arnadas" c orquc
iodos os ncnlros da classc oliica" quc
adcriran cnocionalncnic, ou or inicrcssc, ao
sisicna" rcsscniiran quc a icniaiiva dc
sucrar as coniradics cnirc una csiruiura
cconnica csclcrosada quc nao sc rcnova ara
as iccnicas nodcrnas c nao roc ao as o iio
dc dcscnvolvincnio caaz dc vcnccr os dcccnios
quc nos scaran das nacs nais dcscnvolvidas
, c una csiruiura oliica dcsligada da
rcalidadc, qualqucr icniaiiva dcssa naiurcza,
iniuan, significaria o incio do fin dc un rcginc
quc so sc susicnia, Iojc, clo rincio da incrcia,
ja quc nao ossui nais aquilo quc sc
convcncionou cIanar dc lascs rcais dc Podcr.
75
Da crscciiva csiriiancnic oljciiva, a crisc
dc Podcr rcsuliou dcssa coniradiao fundancnial
cnirc a ccononia csclcrosada, irracional c quasc-
narginal, c as insiiiuics, cujo funcionancnio
arcscnia, cn 18 anos dc Fcullica nova, o irisic
saldo dc dois rcsidcnics quc dcian o odcr ao
icrno dc scu nandaio un, rcsciiado or
iodos, ouiro or alguns un sc suicida, dois sao
dcosios c ouiro rcnuncia ao fin dc scic ncscs.
Condics oljciivas c coniradics rcais cnirc as
foras roduiivas, quc rcclanan racionalidadc
ara candir-sc, c una csiruiura dc Podcr quc
incdc cssa racionalizaao, ois c dc sua
auscncia quc a classc oliica" rciira scu
donnio. Mas no cano suljciivo, iao rcal quanio
o ouiro, as condics ainda nao anadurcccran
lasianic ara crniiir una visao clara das
coniradics c, orianio, ofcrcccr-lIcs soluao,
isio c, caaciiar un gruo Icgcnnico a roor
ao scnso conun dos indivduos solucs quc a
conscicncia colciiva da Naao icnIa or
ncccssarias.
cssa dcfasagcn cnirc as coniradics
oljciivas c as condics suljciivas dc organizaao
(conscicncia icorica dos rollcnas lcvada
raiica ocracional}, quc clica a solrcvivcncia
do sisicna"; ois ncn os conunisias, quc nclc
sc infiliraran a onio dc con clc sc confundir,
ncn os quc dc Noric a Sul cscran una soluao
nacional, dcnocraiica c rogrcssisia ara a crisc,
76
udcran sucra-la. Porquc iodos, dc un nodo
ou dc ouiro, clas rclcndas ou clo conodisno,
crcsccran con o sisicna", sua inagcn
fornaran sua conscicncia, c no ncdo dc Madrid
c do Alcazar dc Tolcdo fizcran suas ocs.
Poicncia idcologica crguida solrc os Ioncns,
aliccrado no cclusivisno da conscicncia
cororaiiva" das Foras Arnadas, na
irracionalidadc inirnscca da ccononia c no
clcguisno" sindical na agonia lcnia das
foras vivas da Naao, nais quc cn scu crcsccr
dcsordcnado, ialvcz, nas viial scnrc o
sisicna" dciou-sc cnvolvcr clo rorio
faniasna da inagcn quc dc sua forialcza sc
fizcra. E nao viu quc o coro sc rccusa noric
cnquanio icn conscicncia dc odcr vivcr, c quc
as foras solrc as quais asscniava scu donnio
odcrian un dia dcscriar suliiancnic da
lciargia c dar-sc conia dc sua frusiraao.
O nais gravc na crisc quc sc alriu cn Agosio
dc 1961 c ialvcz o siniona da agonia final do
sisicna" ial qual sc csiruiurou duranic csscs
anos iodos, c quc as Foras Arnadas sc viran,
lruscancnic, isoladas da socicdadc cn quc
vivian. Scniiran, cla rincira vcz cn sua longa
Iisioria, quc scn o nundo civil do qual csiavan
disianciadas nao icrian foras scqucr ara
solrcvivcr cono garanics da Naao. E, o quc c
nais, acrcclcran-sc dc quc a clc nao odcrian
77
voliar a unir-sc, ois a nuralIa cnirc un c ouiro
cra iniransonvcl, crguida quc fora solrc a
inagcn alincniada clos rncics" dc quc os
lcncficiarios do sisicna" cran clas c nao clcs,
aricics do fcsiin. E ao voliarcn-sc solrc si
ncsnas, na silcncio da conscicncia lalluciando
o nca cula" c o non ossunus", viran-sc scn
oljciivo, arias culsos da socicdadc civil, scn
dirciio scqucr dc rcivindicar ara si aquclc
nnino quc ara os rncics" cra dado scnrc
scn ncdida. E cada un dos quc as inicgran sc
scniiu dc rccnic Ialiianic dc Fona, quc sua
rolc nada nais odia dar quc o ganIo con scu
iralalIo coiidiano rolciario do sisicna",
scqucr ncnlro da guarda rcioriana.
Aos rolciarios conscicnics dc sua osiao
social c da ncnsagcn dc rcdcnao dc quc sao
oriadorcs, calc a iarcfa dc vcnccr o Privilcgio,
quc c a fonic da Dcsigualdadc.


78



III

AS FORAS ARMADAS CONTRA O
SISTEMA

- A NOVA REPBLICA


l. Anus uu quc

Na crisc da rcnuncia dc Quadros,
suliiancnic, o soldado scniiu-sc aria da
socicdadc civil. Os csqucrdisias nao inoria a
adjciivaao quc icnIan lcvaniar-sc-ao irados
ou irnicos ara conicsiar a icsc fundancnial dc
quc o niliiar, na socicdadc lrasilcira,
iransfornou-sc no rolciario dc un sisicna dc
rivilcgios, corruao c ncgaao da roria
nacionalidadc. Porquc, ara clcs, o niliiar so
79
odc scr aquilo quc o sisicna" inoculou dcsdc a
infancia na ncnic dc cada un. o rivilcgiado, o
iniocavcl, o vcrdadciro rncic do sisicna". Dc
nada adianiara icniar rovar-lIcs, viinas do
fanaiisno alsiraio do cnsancnio" condcnado
or Juarcs nos csqucrdisias" dc scu icno, quc
a Hisioria csia scndo iralalIada or foras
ouiras quc as caicgorias dc cnsancnio quc un
narisno nal-assinilado colocou na calca dc
nuiios. Coniinuarao ccrios dc quc a Hisioria
scguira o curso quc clcs rorios ara cla
csialclcccran, con isso sc disianciando cada vcz
nais da rcalidadc c surrccndcndo-sc, un dia,
con faios quc julgavan inossvcis. E cniao, ao
invcs dc fazcr a criica dc suas osics icoricas
lasicas, liniiar-sc-ao auiocriica dc scus
csqucnas dc aao, cono sc isso lasiassc ara
rcinicgra-los na socicdadc da qual sc afasiaran
con rcccio dc cnsar os faios iais cono sao.

O quc dc gravc cisic no dcscriar dcssa
conscicncia rolciaria" das Foras Arnadas c
quc cla cigc, inicialncnic no lano da
conscicncia, cn scguida no da aao, una
roosiao icorica caaz dc rcfornular sua
osiao no ncio da socicdadc c, orianio, una
conccao jusia do roccsso quc icrninou or
fazcr do soldado aquilo quc Iojc c. Essa ionada
dc conscicncia ja sc dcu, ainda quc nao ara
80
iodos nanifcsia-sc ioscancnic cn alguns faios
dc doninio ullico, significaiivo do dcscjo
rofundo quc o niliiar icn dc sair do isolancnio
a quc o sulncicu, duranic dcccnios, o sisicna".
Mas ofcrccc, ial roccsso sicologico, o gravc
risco dc colocar cn cquc a csiruiura classica
das Foras Arnadas, ois no insianic cn quc o
niliiar c o civil sc junian cn iorno da ncsna
ncsa ara cnsar os rollcnas do as c icnian
cnconirar a linIa dc cnsancnio c dc aao quc
odcra rcdinir a Naao, a idcia ncsna dc
Iicrarquia sc sulvcric, c o cscalonancnio
naiural dc conando corrc o risco dc scr
sulsiiiudo clo da inicligcncia, quando nao da
voniadc dc ousar".
un crigo quc icndc a auncniar na caia
ncdida cn quc os aniigos cIcfcs, rcsos ainda s
vclIas concccs c nao sc dando conia dc quc
os icnos nudaran, iraian os jovcns c os
infcriorcs, nais inquicios c or naiurcza nais
agrcssivos, cono sc nada dc novo sc iivcssc
assado dc 1945 a csia aric, c os civis cono
clcncnios scn ncnIuna inoriancia, dignos
ialvcz dc aclanarcn as viriudcs infalvcis dos
cIcfcs niliiarcs, nas incaazcs dc roor-lIcs
rollcnas dignos dc considcraao.
Essc risco so odc, no cnianio, scr olviado
cla raiica coiidiana dc un con o ouiro c a
Iicrarquia c a discilina acnas scrao
81
rcscrvadas sc os cIcfcs, sucrando rcjuzos c
dando-sc conia do scn-scniido dc nuiias
rcicnscs, acciiarcn os jovcns nao cono aquclcs
cIanados a olcdcccr ccgancnic insirucs quc
vcn dc cina, nas cono colaloradorcs a igual
iiulo cn iodas as dcciscs quc sc fazcn nisicr.
Isolado do nundo civil, o niliiar a clc so odc
voliar, Naao so sc rcinicgrara no insianic cn
quc dc scus rollcnas iivcr conscicncia c agir cn
conscqucncia dcla; cn suna, no insianic cn quc
voliar a scr civil o quc inlica cn crdcr o
conlco a un icno dc nando c inuiilidadc quc
o sisicna" lIc dcu, c cn icr a Iunildadc dc
rcconIcccr quc Ia un scn-nuncro dc canos do
conIccincnio a quc clc nao icvc accsso, solrc os
quais o arcccr do civil c iao inorianic c
fundancnial quanio o scu solrc os rollcnas
quc conccrncn csccificancnic aric da gucrra
c ncsno ncssc cano, as ccricncias dos
uliinos anos vicran dcnonsirar quc ianlcn os
civis odcn cniiir arcccr solrc o assunio, ois a
gucrra, cono a rcvoluao, nao c rollcna
cclusivancnic iccnico, nas anics c acina dc
iudo un rollcna oliico.
A crisc quc lavra Iojc nas Foras Arnadas
lrasilciras dccorrc do faio dc icrcn clas crdido
sua funao csccfica, quc c fazcr a gucrra
cnlora conscrvcn ainda a nissao rccua dc
dcfcndcr a solcrania nacional c a scgurana
82
inicrna. A cvoluao da aric da gucrra, o
dcscnvolvincnio da iccnologia indusirial c o
aarccincnio dc nccanisnos jurdicos
inicrnacionais caazcs dc rcvcnir, ou ao ncnos
fazcr icrninar raidancnic as gucrras
inicrnacionais iodos csscs faios quc sc vcn
acunulando dcsdc o conco do scculo, lcvaran
ncsic aos-gucrra inossililidadc dc gucrras
cicrnas cnirc os ascs cn cujas naos rcsidc o
cquillrio oliico da Ancrica Laiina, valc dizcr
Drasil c Argcniina. A inraiicalilidadc dc un
confliio cnirc cssas duas oicncias aarccc con
clarcza ncridiana ara quanios sc dcicn a
analisar a cvoluao dos rollcnas oliico-
niliiarcs do coniincnic nas nao ara os
Esiados-Maiorcs, quc no dcscncnIo dc sua
funao iradicional icn a olrigaao dc cnsa-lo
ossvcl, scnao rovavcl.
cssa inadcquaao do cnsancnio
csiraicgico rcalidadc oliica quc sc iornou
rcsonsavcl, no lcnio corrcr dos anos, clo
dcsajusiancnio das Foras Arnadas rcalidadc
nacional. Porquc cssa aiiiudc cnraizada nos
Esiados-Maiorcs lcvou-os a nao roor s Foras
Arnadas ouira funao quc a dc rcarar-sc ara
una Iioiciica conflagraao inicrnacional, ara a
qual, inclusivc, nunca csiivcran c nao csiao
rcaradas, orquc nao icn cn sua rciaguarda,
scrvindo-lIc dc aoio, una ccononia roscra c
dinanica, caaz dc forncccr aos Ecrciios aquilo
83
dc quc ncccssiian cn suna, nao icn o aoio
dc una oicnic indusiria dc lasc.
Essa inadcquaao do cnsancnio
csiraicgico-niliiar rcalidadc oliico-social,
solrciudo cconnica, lcva o Pas a nanicr
arcciavcis coniingcnics dc nao-dc-olra sol
landcira scn ouira funao social quc a dc
rccclcr, arovciiando-os dc forna nao-
cconnica, os quc sc dcslocan do scior rinario
da ccononia, visando con isso incdi-los dc
ccrccr una rcssao nuiio inicnsa solrc os
sciorcs sccundario c aric do icrciario o quc
viria a agravar as icnscs sociais. Assin, a unica
funao quc as Foras Arnadas rccncIcn
csccialncnic aquclcs coros quc sao conosios
dc rofissionais c a dc incdir a rcssao
dcnografica solrc os sciorcs sccundario c
icrciario c aliviar cn aric a rcgisirada solrc o
rinario ainda assin a rccncIc nal, ois o
rccruia lilcrado c un clcncnio nao qualificado
rofissionalncnic c socialncnic un dcsajusiado,
arrancado quc foi a scu ncio dc origcn, suas
iradics c sua nancira dc vcr o nundo, c
lanado no nais das vczcs cidadc ondc nao
cnconira un ajusiancnio iao facil cono sc
inagina icoricancnic. E ncsno quc scja dc
origcn urlana, o crodo quc assa nas cascrnas
consiiiui-sc nun Iiaio, nun isolancnio da vida
civil nais una fonic, orianio, dc
dcsajusiancnios.
84
Nao c cssa a unica conscqucncia da
conccao crrnca quc os Esiados-Maiorcs icn
da funao das Foras Arnadas na vida nacional.
Ncccssiiando nanicr sol arnas grandcs
coniingcnics oulacionais nun as scn os
rcquisiios indusiriais nninos ara susicniar un
Ecrciio csiruiurado nos noldcs aniigos,
anicriorcs scgunda gucrra nundial, vccn-sc os
Esiados-Maiorcs forados a conrar suas arnas
no Eicrior c cono o naiural do cIcfc niliiar c
scnrc vcr scus Ioncns lcn cquiados, cssc
faio conirilui ara alicrar consianicncnic o
cquillrio niliiar no sul do Coniincnic, o qual so
sc rcsialclccc ncdianic o fornccincnio, ao as
dc igual csiaiura oliico-niliiar, dc idcniica
quaniidadc dc arnancnios. Essc jogo dialolico,
consisiindo cn arnar-sc con o quc a iccnica
niliiar icn dc ja olsolcio, lcva cn uliina
insiancia a una dccndcncia, rcsiriia, cnlora,
aos ascs forncccdorcs dc arnancnio ois, no
nais das vczcs, cssas arnas vcn or assin dizcr
cn consgnuuo quando nao doadas suI
condtonc, a nais inorianic das quais ja quc
aqucla quc condiciona o uso do naicrial rccclido
dcfcsa da Dcnocracia icn sido lcira noria cn
nuiios ascs laiino-ancricanos c a
adronizaao do cquiancnio das Foras
Arnadas alaio do Fio Dravo.
O cniao coroncl dc Caullc cscrcvcu, ouco
anics da gucrra, un livro quc o iornou fanoso.
85
Pou unc uncc dc nctc. Era a icniaiiva dc dar
Frana una csiruiura niliiar conscnianca con
as novas iccnicas da coca, icndo cn visia a
ossililidadc quc sc rovou irisicncnic rcal
logo dcois dc una nova gucrra curocia, ou
nundial. Un Ecrciio csiriiancnic rofissional,
csscncialncnic fundado no rincio da
nolilidadc, ja quc scn a caacidadc dc dcslocar
raidancnic a infaniaria dc un onio ara ouiro
do cano dc laialIa; scn a caacidadc dc
alicar ao advcrsario golcs suliios c dc grandc
odcr dcsiruidor; dc a iroa nccanizada ou
auio-iransoriada aiacar aqui, rcfluir acola,
avanar scnrc, scria inossvcl cscrar o ciio
cn qualqucr laialIa. Un Ecrciio dcssa
naiurcza, aliancnic novcl, rcqucr ncnos Ioncns
c nais naquinas; ncnos irincIciras c nais
ianqucs c avics; ncnos infaniaria c nais
indusiria csada caaz dc forncccr-lIc os
insiruncnios dc dcsiruiao dc quc ncccssiia. Os
Esiados-Maiorcs franccscs julgaran as idcias do
coroncl dc Caullc inadaiavcis c ncsnos
cssinisias, ois Iavia a fanosa linIa", quc
incdiria a assagcn dc qualqucr fora invasora.
O rcsuliado dcssc acgo irracional roiina foi o
quc iodos viran. os Esiados-Maiorcs alcnacs
arovciiaran-sc da douirina da nolilidadc c da
nccanizaao c a Frana sucunliu.
Hojc, ara os ascs suldcscnvolvidos, ou cn
vias dc dcscnvolvincnio cono c o caso do
86
Drasil nuo sc tutu dc ucu us doutnus
cudus, ucudus c ouudus uudus duuntc u
scgundu gucu. Pcla sinlcs c loa razao dc quc
a gucrra inicrnacional c inossvcl na Ancrica
Laiina, a colaloraao dos Ecrciios nacionais
nuna ossvcl gucrra nundial c nnina ois a
gucrra scra ncccssariancnic nuclcar c nao sc
jusiifica, dianic da gravidadc dos rollcnas do
dcscnvolvincnio, arnar-sc o as cono
aniigancnic. E ianlcn orquc a rcalidadc
niliiar con quc sc dcfronian, Iojc, os ascs
suldcscnvolvidos, ou cn vias dc
dcscnvolvincnio, c a gucrra sulvcrsiva a qual,
quando sc iraduz cn acs lclicas, sc rcvcsic da
forna dc gucrra dc gucrrilIas. A csiruiura niliiar
das Foras Arnadas lrasilciras ou dc qualqucr
as laiino-ancricano nao odc rcsondcr
saiisfaioriancnic gucrra dc gucrrilIas ois
nao icn clas, cn nuncro suficicnic c lasianic
adcsirados, Ioncns caazcs dc fazc-la. E nao so
o adcsirancnio c insuficicnic. ianlcn o naicrial
c inadcquado c a organizaao da naquina niliiar
c cccssivancnic csada, lurocraiizada c
roiincira ara odcr cvoluir con a nolilidadc c a
inrovisaao rcqucridas clo novo iio dc gucrra
quc as iransfornacs sociais inuscran ao
as.
O Ecrciio franccs na Argclia salia, cla
ccricncia indocIincsa, quc nao nais odcria
conlaicr sc organizado nos noldcs aniigos.
87
Tcniou iransfornar sua csiruiura c foi cssa
iransfornaao quc lIc crniiiu dar conlaic,
duranic ianios anos, FLN. Mas acsar disso,
nada dc fazcr conira a narcIa dos faios
oliicos cla sinlcs c loa razao dc quc na
Argclia, acsar dc icr fciio o golc dc 13 dc naio
conira o sisicna", o Ecrciio csiava a scu
scrvio, nanicndo cn icrras africanas o rivilcgio
c o colonialisno do scculo XIX, vcncidos, csics
sin, clo lcnio iralalIo dos Ioncns crisializado
na Hisioria. En ouiras alavras, a conccao do
roccsso quc rcsidiu rcorganizaao do Ecrciio
franccs na Argclia cnlora iivcssc lasiado ara
as rinciras fascs da gucrra dc lilcriaao c
Iouvcssc crniiido a Massu c scu Vcnc
Durcau" vcnccrcn a laialIa dc Argcl", nao cra
dinanica o suficicnic, ncn rcal lasianic ara
crniiir una clara c crfciia visao da nissao do
Ecrciio na vida oliica franccsa. Por isso, o
golc dc 13 dc naio dcu-sc cn duas ciaas
nao na ncnic dos gcncrais c coroncis quc o
dcsfccIaran no ar, scn salcr a qucn cnircgar o
odcr, nas na do gcncral dc Caullc, quc dclcs sc
scrviu ara liquidar o fardo colonial da gucrra
argclina c cnrcndcr as iarcfas dc rcconsiruao
quc a Frana rcclana. E ncssa iarcfa dc
rcconsiruao fundada cn una conccao
cnincnicncnic iccnocraia, ragnaiica do
roccsso dcscncnIa inorianic acl a nova
csiruiura das Foras Arnadas, rcaradas, con
88
naicrial franccs, ara a gucrra nuclcar, unica
quc a Frana dcvc icncr.

A csiruiuraao das Foras Arnadas ara
quc clas ossan rcalncnic dcscncnIar una
funao social dc rclcvancia no as quc juraran
scrvir dccndc csscncialncnic da visao quc sc
icnIa do dcscnvolvincnio do roccsso social c
oliico. E, invcrsancnic, cssa csiruiuraao odc
scr insiruncnio dc incgavcl valia, cn
dcicrninadas circunsiancias, ara lcva-la
raiica. En ouiras alavras, rcorganizadas a
ariir dc una conccao jusia do roccsso, as
Foras Arnadas odcn iransfornar-sc na
organizaao quc Ia dc iornar cssa conccao
conIccida dc iodos c ocranic. Ja Maquiavcl
assinalava cn suas olras c nao acnas no
Pncc quc o ccrciio nacional, or clc
dcnoninado nilcia, fundado csscncialncnic na
infaniaria (quc cra a arna nodcrna dc scu
icno} odcria scr, nas naos dc un Prncic con
utu, o inicgrador da nacionalidadc c o forjador
da conscicncia nacional c oular dc un ovo.


2. Anus uu cu
89

Quando sc coloca cn causa a aiual douirina
oliica dc nossas Foras Arnadas, nao c ara
csialclcccr quanias diviscs dcvc icr o Ecrciio,
ncn qual das ircs Arnas rccclcra as rioridadcs
dc l a n ara scu rcaarclIancnio. O quc sc
rocura analisar c quc unuo otcu no
scniido roosio or Maquiavcl s suas nilcias
as Foras Arnadas odcn dcscncnIar no
roccsso dc dcscnvolvincnio do Drasil. Essa
funao nao cnvolvc, ncccssariancnic, cono
odcria cnsar-sc, a inicrvcnao niliiar nos
ncgocios ullicos, a ccnlo do rcgisirado na
Hisioria da Fcullica; dcfinc-sc solrciudo or
sua inicgraao no coro oliico da Naao, cono
ncnlro a aric inicira, dcscncnIando acis
quc cnlora csccficos sao gcrais, ois sc
cnquadran na conccao do roccsso
csialclccida clo gruo Icgcnnico quc vcn a
dcicr, ao longo da iransfornaao social c oliica
quc iodos rcconIcccn ncccssaria, o odcr dc
Esiado.
A crisc laicnic nas Foras Arnadas da
qual os novincnios rcivindicaiorios sao ncro
siniona cidcrnico dccorrc, cono ja vinos, do
faio dc nao sc icr csialclccido ara clas, acsar
das alicracs da iccnologia c da roria aric da
gucrra, novas iarcfas condizcnics con a rcalidadc
nodcrna. Malgrado os Esiados-Maiorcs icrcn
90
sido caazcs dc crcclcr a irracionalidadc cnirc
os fins roosios s Foras Arnadas c os ncios
cisicnics ara aiingi-los a qual sc nanifcsia
solrciudo na douirina niliiar c na conccao
csiraicgica Iojc vigcnics, scn falar na
organizaao roriancnic diia, ioialncnic
olsolcia ainda nao foi ossvcl vcnccr os
rcjuizos rorios da ncnialidadc cororaiiva c
dccorrcnics do isolancnio a quc clas sc
condcnaran ao adcrir cnocionalncnic ao
sisicna".
A lurocraiizaao da carrcira das arnas,
conscqucncia dc una crrnca douirina
csiraicgica, da ao niliiar una unica funcao cn
ioda sua vida rofissional. a dc rcarar-sc ara
a gucrra cicrna (salcndo quc nao sc odcra
rcsondcr incdiaiancnic a un aiaquc dc
surrcsa, ncn suoriar una cananIa
rolongada scn nacio aulio cicrior cn
arnas, nunics, iransorics c alasiccincnio}, c
a dc csiar scnrc ronio a inicrvir a fin dc
garaniir a ordcn inicrna (cicnic dc quc o cso da
naquina c sua lurocraiizaao a iornan
vulncravcl ao novincnio rcvolucionario quc
adoiar as nodcrnas iccnicas da gucrra
sulvcrsiva c irroncr cn lugarcs disiinios c
nuiio disianics un do ouiro no icrriiorio
nacional}.
91
una funao liniiada c or sua roria
naiurcza liniiadora, quando nao asfiianic da
crsonalidadc do niliiar, a qual nao sc odc
dcscnvolvcr no cunrir iodos os dias da ncsna
iarcfa quc sc salc scn scniido Iunano, ois sc
conlcia cn si scn quc scu cccuior anicvcja
crscciivas dc novos dcscnvolvincnios. Dir-sc-
ia, ncssas condics, quc o niliiar c ouiro Ssifo,
condcnado cicrnancnic a lcvar a cdra ao alio do
nonic ara vc-la rolar, c a rcconcar scnrc, a
cada insianic, ara fazcr scnrc as ncsnas
coisas inconclusas. Con a difcrcna quc Ssifo
iinIa conscicncia dc sua roria condiao c do
dcstno quc ncla sc cnccrrava, acciiando-a or
inoicnic ara iransforna-la.
Eccio o aviador, quc lcva a civilizaao aos
rinccs do as, c o soldado, quc nas guarnics
do inicrior longnquo scnic scr o anaro do civil
aria da civilizaao, o niliiar nao cria c c da
csicrilidadc dc scu fazcr coiidiano quc dccorrc
sua insaiisfaao, scu scniincnio dc frusiraao
dianic da socicdadc civil. Mas nao acnas cssc
consianic fazcr inroduiivo c nao-rcroduiivo;
ianlcn a conscicncia csia sin, clara c niida
dc quc a funao quc lIc airiluran c
inadcquada rcalidadc nodcrna c quc ial cono
csia cnquadrado scra rcsa facil dc qucn, doiado
cnlora dc insiruncnios ncnos crfciios, iivcr
naior nolilidadc c o aoio nacio da oulaao
92
civil dos lugarcs ondc ccrccr sua aao
rcvolucionaria.
A crisc nas Foras Arnadas nao sc rcsolvcra,
dcssaric, cla rcnovaao ioial do cquiancnio
niliiar. Nao sao as arnas olsolcias, ou
aniiquadas, quc fazcn do narinIciro, do soldado
c do aviador scrcs csiranIos a si ncsnos;
odcrcnos doiar nossas Foras Arnadas do
cquiancnio nais nodcrno quc ncn assin
conscguircnos dar un scntdo utu rofissao.
Duranic algun icno, cnquanio sc adcsirar no
nancjo das novas arnas, o niliiar adorncccra
scu drana inicrior; quando a clas sc acosiunar,
a inquiciaao far-sc-a dc novo rcscnic, nais
aguda, c clc crguniara angusiiado. Doninc,
quid nc vis faccrc?"
Porquc o csscncial, ncssc alIciar-sc dc si,
nao c icr arnas nodcrnas, ou do conco do
scculo. , sin, criar scniindo-sc criador c
aricic dos dranas da Naao, salcdor dc quc
ianlcn dcscncnIa un acl inorianic na
luia conira a niscria c cla rcdcnao dc scus
scnclIanics. Enquanio o nundo civil considcrar
o niliiar acnas o arasiia da socicdadc, quc
oncra os orancnios scn nada dar Naao, clc
ianlcn assin sc vcra, nu dianic do csclIo. E o
civil so nudara dc cnsar c dc scniir quando o
niliiar rovar-lIc scr caaz, ianio quanio clc, dc
criar as riquczas rcclanadas cla Naao,
93
garaniindo-a ao ncsno icno conira os
cvcniuais c scgurancnic Iioiciicos
ininigos cicrnos coniincniais, c o aiaquc
sulvcrsivo da rcvoluao inicrna organizada do
cicrior.
A gucrra sulvcrsiva, caracicrsiica dc nossos
dias, nao odc scr conarada s aniigas
insurrcics oularcs ara a ionada do odcr.
Vcncida, na scgunda nciadc do scculo assado,
a fasc das larricadas c cnccrrada con Lcnin a
sua fasc llanquisia, a Fcvoluao voliou a scr o
quc scnrc fora, isio c, o cnlaic dc duas
concccs do nundo, aniagnicas c
irrcconciliavcis, con una difcrcna solrc o
assado. cla inironissao ncccssaria do Podcr na
csfcra idcologica, ncgando-a, o Esiado Soviciico c
o Pariido Conunisia assaran a scr os olos dc
dcfiniao da csqucrda" ou da dirciia" dc una
ionada dc osiao oliica. E a adcsao ao Esiado
Soviciico c ao Pariido Conunisia assou a scr o
criicrio dc dcfiniao do Dcn c do Mal. Nao
inoriou quc Troisly iivcssc dado sua vida cla
causa da Fcvoluao or scr ininigo do PC
najoriiario, foi considcrado lacaio do
incrialisno" c ncnlro rocnincnic da conjura
nazi-iroisly-inicgral-fascisia conira a
Iunanidadc.
Con a inironissao dcssc clcncnio novo, as
osics rcvolucionarias nao sao nais dcfinidas
94
cn funao das qucsics sociais oljciivas, rcais,
rorias a cada as, ncn o rcvolucionario
considcrado ial clo ardor con quc alraa a
causa c cla jusicza dcla. Scr conira ou a favor
do siaius quo" iornou-sc faio dc ncnor
inoriancia dianic da acciiaao ou nao dos
osiulados firnados clo Pariido Conunisia,
iodos concordcs con os inicrcsscs do Esiado
Soviciico c nao olcdcccndo dinanica dos
inicrcsscs nacionais. Sc assin c cono os faios
rovan scr nao Ia, na gucrra sulvcrsiva (quc
c a forna nodcrna da rcvoluao}, lugar ara os
quc icn rcsirics aao do Pariido Conunisia c
iguais rcscrvas a fazcr ao caiialisno. A gucrra c
ioial, irava-sc cn iodos os canos, cigc dc
quanios ncla sc vccn cnvolvidos una
sulordinaao inicgral a suas rcgras scnrc
inicdosas. A rincira das quais sc rcsunc cn
salcr ondc csia Kcrcnsly c dc quc lado sc siiua
Kornilof, ois, cono dizia Troisly, nao sc odc
fazcr a Fcvoluao cn duas frcnics, scndo scnrc
ncccssario salcr qual o ininigo Iisiorico, rcal, a
fin dc Icus! ao lado do ouiro fornar, ois c
advcrsario circunsiancial c cisodico.
A idcniificaao do rogrcsso con o Pariido
Conunisia c o Esiado Soviciico acciia clos
auicniicos" na raiica dc cada dia cnlora
ossa scr ncgada nas cscculacs icoricas ,
alicrou fundancnialncnic os dados do rollcna
iais quais sc arcscniavan aic o TIcrnidor
95
sialinisia. A longa ccricncia da diiadura
lurocraiica na UFSS vcio rovar c o XX
Congrcsso nao alicrou a csscncia da qucsiao,
clo conirario confirnou-a na gucrra fria" quc
na luia clo dcscnvolvincnio cconnico c cla
afirnaao da solcrania das nacs dccndcnics a
oao c acnas una. fornar ao lado do Pariido
Conunisia, quc odcra dcicr, cla organizaao c
cla agrcssividadc dc scus quadros c dc sua
roaganda, a Icgcnonia do roccsso, ou conira
clc sc colocar, visando a garaniir a indccndcncia
do roccsso nacional dos inicrcsscs csiraicgicos
da Uniao Soviciica, cn ariicular, ou do cano
socialisia, cn gcral acciiando, a cscolIcr-sc o
scgundo caninIo, iodas as nas alianas quc a
oao iraz consigo. con o canalIa Kcrcnsly,
conira o canalIa Kornilof".
A gucrra sulvcrsiva dcsdc quc nao sc iraic
dc una luia cla indccndcncia oliica dc
nacs colonizadas c roosia ncsscs icrnos c
c cn funao dclcs quc iodos sao classificados or
qucn dcicn, Iojc, a Icgcnonia do roccsso cn
scus asccios sicologicos. O rogrcsso c o
conscrvaniisno, ara os csqucrdisias", nao sc
dcfincn nais clo dcscjo dc iransfornar ou
conscrvar as csiruiuras sociais (arcscniando-sc
a luia conira o incrialisno cono dccocncu c
nao noto da luia conira a niscria c a orcssao
das oligarquias rivilcgiadas}, nas cla adcsao ou
rcjciao da aliana con o Pariido Conunisia c
96
naiural cnircga da Icgcnonia do roccsso
iransfornador a un gruo aniinacional or sua
roria afirnaao dc ariido inicgranic dos
disosiiivos ofcnsivos dc un dos canos cn quc
Iojc sc dividc o nundo.
Nao sonos nos quc osiulanos ial caraicr
aniinacional do Pariido Conunisia. sao iodos os
rcvolucionarios rcalncnic auicniicos
csccialncnic os africanos quc, icndo
arcndido as lics do novincnio ocrario
inicrnacional, fccIan as orias dc suas
organizacs aos conunisias c, una vcz
cIcgados ao odcr, iraian dc colocar o Pariido
Conunisia na ilcgalidadc scn ncdo dc scr
acoinados dc rcacionarios ois sua fidclidadc
ao rogrcsso c indccndcncia nacional foi
rovada na luia coiidiana, frcqucnics vczcs
arnada.
Cono no caso lrasilciro a indccndcncia
nacional ja foi conquisiada c nao sc acIa
fronialncnic ancaada, o niliiar nao odcra
rovar sua fidclidadc ao rogrcsso c scu dcscjo dc
consolidar a solcrania clo dcscnvolvincnio,
scnao acciiando o dcsafio da gucrra sulvcrsiva
no icrrcno cn quc clc lIc c lanado clo
advcrsario. Nao o advcrsario ocasional,
iransiiorio, ja iransfornado clo rogrcsso da
iccnica c clas foras sulicrrancas quc
iralalIan a Socicdadc c a Hisioria o
97
caiialisno, dado cono norio nas alsiracs
icoricas, cnlora na rcalidadc, dcsdc quc
rcsciiada a racionalidadc da ccononia dc
ncrcado nos ascs dccndcnics, ainda icnIa
fruios osiiivos a ofcrcccr. Mas sin o rcal c o
Iisiorico, quc c o Pariido Conunisia, quc sc
lcncficia do niio cn quc sc iransfornou a
Fcvoluao Fussa c da gcsia ronaniica dc Sicrra
Macsira, c quc na rcalidadc oljciiva dc scus aios
ouco sc rcocua cn rcsolvcr os rollcnas da
disiriluiao do odcr na socicdadc, ois o quc lIc
inicrcssa c conlaicr o incrialisno noric-
ancricano c sc isso faz, c orquc o conunisno
dc Iojc c o cIauvinisno" da grandc oicncia dc
onicn.
Esic c o icrrcno cn quc as Foras Arnadas
odcn nosirar sua fidclidadc Naao c scu
acgo ao Progrcsso. o da rcalizaao do
dcscnvolvincnio, a qual so icra scniido Iunano c
vialilidadc oliica sc sc fizcr conira o Privilcgio,
cujas guardas avanadas fornan cn csiranIo
coniulcrnio con o Pariido Conunisia. E tu
uunu quc cxgc uu-sc o dcscnuouncnto
snutuncuncntc contu o Pucgo c contu o
Putdo Conunstu. Nuo sc odc unu-sc u gucu
suIucsuu contu o Putdo Conunstu sc, u
ncnsugcn quc cc c cnsudo tuzc, ooc-sc
ucnus u conscuuuo dus Icdudcs onus, quc
ncstcs l? unos dc cdcnocutzuuo oduzun
ucnus cscs c cucuun-sc ncuuzcs dc
98
occcc cscunus uo ouo, us u cussc
otcu nuo unou o dcsco dc cuzu o
dcscnuouncnto Iunonco c conInudo do us.
A luia conira o Pariido Conunisia so icra
scntdo, so odcra ganIar as grandcs nassas
dcsiludidas con a dcnocracia, sc fcrir-sc fundo o
Privilcgio c cn nossa aiual fasc Iisiorica, clc
nao sc confundc con un dcicrninado sisicna dc
aroriaao dos lcns dc roduao, nas con una
dcsigual disiriluiao das ooriunidadcs dc
aroriaao das ossililidadcs dc nando
cconnico, rcsigio social c odcr oliico. or
nao icrcn iniudo isso, quc as canadas
dirigcnics dcnocraiicas dciaran quc iodas as
alavras dc ordcn do roccsso do
dcscnvolvincnio fosscn usuradas clos
conunisias, con isso ossililiiando o auncnio
do nuncro dos auicniicos", isio c, daquclcs a
qucn rcugna scniir-sc aric da naquina inqua
da dcsigualdadc oliica. Cono ianlcn, or
ouiro lado, a luia nao odcra fazcr-sc acnas
conira o Privilcgio, ois significara cnircgar-sc a
Icgcnonia do roccsso ao Pariido Conunisia,
nais organizado, nais caaz, ara nuiios dono
inconicsic da Vcrdadc c inicrrcic nao ncgado da
Hisioria.
dcssa crscciiva quc assunc scu lcno
scniido Iisiorico a uniao do ovo organizado con
as Foras Arnadas. Pois c aliando-sc ao ovo
99
orinido cla oligarquia c clo Privilcgio, clo
sisicna" cnfin, quc as Foras Arnadas odcrao
rcalizar as nagnas iarcfas do dcscnvolvincnio c
cnconirar as novas funcs quc lIcs crniiirao
iornarcn-sc criadoras. E c fornando filciras ao
lado dclas, varrcndo con un unico gcsio os
rcconcciios quc o sisicna" inoculou cn nos,
quc o civil icra a ccricza dc quc o roccsso scra
rogrcssisia c nacional, ois a condiao dc
airioia do niliiar c incrcnic sua ncnialidadc,
c dc sua osiao coniraria ao Privilcgio, clc
conca, agora, iardiancnic cnlora, a ionar
conscicncia.


J. A unuo do Cu con o Mtu

As nilcias nacionais iinIan, no cnsancnio
dc Maquiavcl, a nissao dc forjar c organizar a
conscicncia nacional c oular. E a ial cscoo
cran roosias orquc clo ncnos assin o
cigia Il Nosiro" conunIan-sc solrciudo dc
infanics, ao conirario das aniigas conanIias
inicgradas cn sua naioria or cavalciros. Essa
unuo otcu da fora niliiar nao radicava
acnas no faio dc o grosso da iroa scr dc
infaniaria c nao nais dc cavalaria; so odc scr
100
lcnancnic conrccndida sc sc icn cn visia quc
o infanic odia usar as novas arnas cn nclIorcs
condics cconnicas" quc o cavalciro con o
quc o odcr ofcnsivo da nilcia sc iornava naior
c sc sc conrccndc quc, vindo o infanic do
cano c o cavalciro da cidadc, o Prncic confiava
a guarda dc scus inicrcsscs naioria da
oulaao arnada, ou aia a oriar arnas.
Confiar, naioria da oulaao, a dcfcsa do
Esiado quc sc rcicndia criar a ariir da utu do
Prncic, nao cra acnas una visao iaiico-niliiar
quc sc csgoiava cn si, scn naiorcs rccrcusscs
na ordcn oliica; clo conirario, cra una visao
oliico-niliiar quc ariia do rincio dc quc a
incororaao dc grandcs nassas rurais ao
univcrso urlano crniiiria ao Esiado afirnar-sc
cono oicncia racional c racionalizadora das
rclacs sociais, dando-lIc clo faio ncsno dc
sua dcfcsa scr confiada s grandcs nassas scn
foriuna a ossililidadc dc lilcriar-sc das
rcsscs do Privilcgio, dcdicando-sc, aoiado
nclas, dcfcsa das rcais ncccssidadcs c
ronoao das nassas rurais.
Assin, fundada nuna conccao do
roccsso, a nova csiruiuraao dos ccrciios
roosia or Maquiavcl iinIa a longo razo una
funao cnincnicncnic iransfornadora da
rcalidadc social, lilcriando o Prncic dc
injuncs conirarias ao sucrior inicrcssc do
101
Esiado, c cnscjando-lIc inclusivc ir conira os
rivaiisnos, ncdida cn quc o Podcr sc ccrcia
cn nonc da naioria c ncla cnconirava scu
suoric niliiar.
A inicgraao das grandcs nassas
canoncsas nas nilcias nacionais os ccrciios
nodcrnos ao ncsno icno, cla dinanica das
rclacs inicgradoras, daria azo a quc os infanics
conIcccsscn, ao ncnos iniusscn, o
fundancnial dos rollcnas oliicos da Naao c
solrc clcs fornasscn oiniao, lcvando-os
raiica con o aoio das arnas quc ossuan,
colocadas scnrc, cla csiruiuraao ncsna das
nilcias c clo sisicna nais dcnocraiico dc
conando, a scrvio do lcn conun quc cniao sc
idcniificava con os inicrcsscs do Prncic, quc
Iojc, clas rclacs dc odcr, icndc cada vcz nais
a confundir-sc con a voniadc do gruo
Icgcnnico.
En suna, a rcuniao dos Ioncns do cano
con os Ialiianics da cidadc, iodos agruados na
ncsna fora arnada, rccncIia duas funcs
csscnciais na vida do as. una, a dc garaniir a
dcfcsa do Prncic, lilcriando-o dos ncrccnarios;
ouira, inicgrar as nassas no coro do Esiado,
dando-lIcs conscicncia oliica c fazcndo aqucla
uniao do cano con a cidadc quc c o idcal dos
jacolinos dc iodos os icnos. Una csiruiuraao,
ois, quc aicndc a dois oljciivos. o niliiar c o
102
oliico, csic scndo alcanado cla nancira
ncsna dc rcsolvcr-sc, con utu, aquclc.
Assin ianlcn, nos ascs suldcscnvolvidos,
ou cn vias dc dcscnvolvincnio, a nova
csiruiuraao das Foras Arnadas. Cono vinos
acina, o niliiar, clo faio dc icr sido rcarado
ara una gucrra Iioiciica, quasc inossvcl,
crdcu aulaiinancnic scus coniacios con o
nundo civil, crigindo-sc nun scr nargcn do
roccsso, dcsrczado clo cidadao conun, quc
dclc faz a inagcn quc o sisicna" cn iodos
incuiiu. Isolado da socicdadc civil, rolciario do
sisicna", a cla so odcra rcinicgrar-sc voliando a
scr civil, isio c, quando iivcr, cla conccao
jusia do roccsso social c oliico c do acl quc
nclc c cIanado a dcscncnIar cnlora s
vczcs nao o qucira , a coragcn dc ousar"
ncccssaria sucraao das coniradics quc o
scaran do civil, a clc sc unindo ara a
rcsiauraao da auioridadc da Fcullica c ara a
rcalizaao das ingcnics iarcfas inosias clo
dcscnvolvincnio do as.
A conscicncia dcssa ncccssidadc dc unir-sc o
niliiar ao civil ara, irnanados cono scnrc
dcvcrian icr csiado crniiircn ao Drasil a
rcalizaao dc scus dcsiinos, ja lroiou cn divcrsos
crculos. o ccnlo concrcio disso c-nos dado
cla Frcnic Pairioiica Civil-Miliiar", a qual
oljciiva urificar a Fcullica, isio c, aquclc
103
rcginc cn quc iodos sc sulncicn Lci c cn quc
ningucn c sucrior a cla, c no qual o govcrno sc
rcocua cn organizar a disiriluiao da riqucza
dc nancira quc nao Iaja niscravcis ncn
nalalos, ois as disiorcs das foriunas acnas
csialclcccn os rivilcgios c con clcs as
dcsigualdadcs circnadas, fonics do dcsoiisno
do odcr cconnico, social ou oliico dos
indivduos, gruos c fanlias".
Essa Frcnic Pairioiica" arccc rcsunir, no
fundo, idcias quc fcrncniavan no nundo niliiar
Ia icnos; indica una rincira ionada dc
conscicncia colciiva dc un gruo civil c niliiar,
con o quc nao faz nais, a nosso vcr, quc dar
forna a una scric dc concccs quc andavan
csarsas, scn un organisno agluiinador dc
quanios cnsavan igualncnic.
Nao c rcciso rcnoniar nuiio longc no
assado ara cnconirar os rinciros sinais dcssa
conscicncia da ncccssidadc dc fundar una nova
Fcullica insiiiuda clo ovo organizado con
suas Foras Arnadas, csicio da nacionalidadc,
garanics da ordcn, aval do rogrcsso social na
lilcrdadc", c dc rcalizar a uniao fraicrna do ovo
livrc organizado con suas Foras Arnadas
cclusivancnic colocadas a scrvio da Naao". Os
Dczoiio do Foric" iivcran, iniuiiivancnic, a visao
do roccsso quc Ia dc scr civil c niliiar c cla
dcsaguou na Coluna", quc o rcalizou, cono ja
104
disscnos, cn scu ncio naiural, quc Ia-dc scr o
inicrior, ois c nclc quc sc cnconiran as grandcs
nassas da oulaao, c c nclc quc o Ioncn da
cidadc sc unira ao Ioncn do cano ara
incorora-lo ao roccsso civilizaiorio, rcalizando
na raiica os idcais jacolinos.
Mas sc nao quiscrnos ir aic os Dczoiio",
cnconirarcnos cn 1956, ao lado do Movincnio
Miliiar Consiiiucionalisia quc fcz c crdcu os
novincnios dc novcnlro or una falsa visao do
roccsso una voz isolada no scu
ronunciancnio, nas scgurancnic conungando
con a grandc naioria das Foras Arnadas, a
qual aoniava as causas uliinas das criscs
succssivas da Fcullica, criscs cssas quc rcvia
nao icrninadas c odcndo dcscnlocar nuna
gucrra civil dc roorcs ininaginavcis, a ncnos
quc sc unisscn as ircs Arnas, ois, nun as
cono o Drasil, cn quc os faiorcs dc dcsagrcgaao
sao varios c iralalIan con criinacia", clas sc
consiiiucn no rincial insiruncnio rcal dc
cocsao c inicgraao nacionais".
O dcoincnio quc o icncnic-coroncl Aninio
Carlos dc Andradc Scra rcsiou no IPM a quc
rcsondcu or ordcn do narccIal Loii, cniao
ninisiro da Cucrra, logo aos os succssos dc
novcnlro dc 1955, da nosiras dc una lucidcz
inrcssionanic, lcn assin dc una visao do
roccsso ainda Iojc aiual, orquc foi luscar nas
105
ncccssidadcs inadiavcis do rogrcsso do as
scus fundancnios, discnsando qualqucr
coloraao idcologica, ou filosofica. A cssa
conrccnsao do acl unificador da
nacionalidadc dcscncnIado clas Foras
Arnadas, conirac clc a incaacidadc rcal da
classc oliica", quc aic Iojc nao sc caaciiou
da vcrdadcira grandcza dos dcsiinos do Drasil",
rcocuada cn crciuar-sc nos osios dc
nando, cn fazcr dos insiruncnios do odcr do
Esiado cono as oliciais niliiarcs csiaduais
fonic dc orcssao c dc surcssao da lilcrdadc,
colocadas quc csiao a scrvio dc un rivaiisno
asscnic naquclc conlco socio-culiural quc sc
convcncionou cIanar dc coronclisno". Dianic
dcssc conlco socio-culiural, fundado nun
agrarisno dc csiruiura aniiga", ura ilusao"
quc sc lusca oor ao Drasil cn lcno roccsso
dc indusirializaao", a roria fora fcdcral c
inoicnic, orquc a inicrrciaao das lcis
dcsiinadas a garaniir a urcza do sufragio
incdc as Foras Arnadas dc sc colocarcn
rcalncnic a scrvio do clciior, icndo sua iarcfa
liniiada garaniia ncrancnic fornal do lciio
no dia dc sua rcalizaao.
o cIoquc dcssa csiruiura agraria aniiga
con o Drasil cn dcscnvolvincnio a clc sc
sonando a incaacidadc da classc oliica" c a
uiilizaao da classc ocraria, crnancnicncnic
iludida c clorada cla dcnagogia c clo
106
clcguisno", ara a saiisfaao do crciuo
coniinuisno" dos dirigcnics quc clica a
consianic inicrvcnao das Foras Arnadas no
roccsso oliico. Quc coniinuara, ciclicancnic, a
rcciir-sc duranic nuiio icno", ois os nossos
angusiiosos rollcnas sociais c cconnicos
roician, dc icnos cn icnos, csscs
ronunciancnios".
Essa linIa dc cnsancnio, quc iraduz a
caia conrccnsao do inorianic acl quc as
sucr-csiruiuras oliicas dcscncnIan na
nanuicnao do sisicna", condicionando iodo o
dcscnvolvincnio do roccsso social c cconnico,
coincidc inicgralncnic con a osiao cosia do
CIanancnio Pairia" fciio cla Conissao
Eccuiiva da Frcnic Pairioiica Civil-Miliiar", ao
afirnar-sc quc as classcs dirigcnics lrasilciras
icn oscilado scnrc cnirc solucs avcniurciras
c uioias rcirogradas, quando cnsan nas
solucs dos rollcnas colocados cla roria
dinanica do nosso dcscnvolvincnio inicrno c
clo cnvolvincnio do as nos cnlaics da gucrra
fria", ou ao roclanar-sc quc o as nao odc
nais assisiir a csic csciaculo cn quc a
dcnagogia c o rivilcgio disuian o aoio das
Foras Arnadas c o alauso do ovo, scn sc
rcocuar cn dar a cssc ncsno ovo as
condics nninas caazcs dc crniiir o scu
csclarccincnio c a caacidadc dc cscolIcr o
rorio caninIo".
107
O quc indica quc a conscicncia das Foras
Arnadas ja dcscriou ara os grandcs rollcnas
da nacionalidadc, c quc una conccao jusia do
roccsso conca a fornar-sc cnirc civis c
niliiarcs. A cssa conccao jusia falia, no
cnianio, a rcfornulaao do acl quc as Foras
Arnadas scrao cIanadas a dcscncnIar no
fuiuro, a confirnar-sc a rcvisao fciia or
Andradc Scra cn 1956. Porquc, c nisso o
nundo civil icn razao nao orquc suas
oljccs cn si scjan acficas c scn conicsiaao,
nas orquc o dcscalalro financciro a quc nas
gcsics do sisicna" nos lcvaran nao crniic
dcdicar-sc ao cquiancnio das Foras Arnadas
nais do quc clas ja rccclcn a coniinuarcn
clas con a ncsna csiruiura c as ncsnas
funcs, cn nada colaloraao ara o
dcscnvolvincnio do as.
Inc-sc, luz dcssa conccao do roccsso
quc concou a gcrninar ullicancnic con o
dcoincnio dc Andradc Scra, c quc arccc
ganIar forna organizaioria con a Frcnic
Pairioiica Civil-Miliiar", cnconirar, ara as Foras
Arnadas, rincial insiruncnio rcal dc cocsao c
inicgraao nacionais", funcs conaivcis con a
inicgraao nacional c o dcscnvolvincnio
acclcrado do as.

108

4. O Hcduuo

Donc o IutuIudo!... o quc cIou-o
Anus cn uncu scnco, Iuuos!
uc u do nuo o dcsctc!
........................
........................
Anus cn contncncu! E un noto uuo!
E-o quc ussu ugou, cgudo uo uto
No csquc du Vtu!
O Hus tc sudu, c tu, Hstu,
Un ocnu dc uz dc nouo csccucs!
Sodudos, cotcu Andudc Ncucs!
JOS DONIFCIO, O MOO O Hcduuo

Cosiaria dc rcionar alguns rollcnas ja
discuiidos anicriorncnic, ncnos ara rcisar o
quc ja dissc quc ara iornar clciia una
osiao icorica quc nc arccc a nais jusia ncssc
rcciso noncnio da gucrra sulvcrsiva.
Acsar da insisicncia con quc rocurci
nosirar quc a nova forna dc organizaao da vida
oliica nacional dcvc asscniar
fundancnialncnic na unuo otcu c
ogunzutu do cu con o ntu, icn arccido
quc o oljciivo colinado c afirnar o rinado do
niliiar solrc o civil, con isso sufocando o
109
dcscnvolvincnio livrc das oicncialidadcs
culiurais do as, das quais os civis icn sido,
indiscuiivclncnic, os dcosiiarios c os
roulsionadorcs. Nada nais crrado c nada nais
longc daquilo quc suonIo scr a rcalidadc dos
dias quc corrcn c a roria iradiao dc nossos
novincnios rcvolucionarios, iodos clcs dc cunIo
niiidancnic civil-niliiar c iodos frusircs cla falia
dc una conccao jusia do acl quc o niliiar
dcvc rcrcscniar no roccsso dc dcscnvolvincnio
do as, c cla auscncia dc una organizaao civil-
niliiar caaz dc dar forna cocrcnic s idcias quc,
solrc o scniido dc nosso roccsso Iisiorico, sc
vcn cnunciando dcsdc quc a rcsciio dc nossos
rollcnas concanos a rcflciir, nuna ionada dc
conscicncia dc nos rorios.
A fornula uniao do ovo livrc organizado
con suas Foras Arnadas, colocadas
cclusivancnic a scrvio do as", nao surgiu
cono alias ncnIuna idcia oliica do nada; c a
naiuraao dc un roccsso dc rcflcao solrc a
rcalidadc lrasilcira, a qual, cn un dcicrninado
noncnio dc nossa crisc nais rcccnic, assou a
fazcr-sc cn conjunio or civis c niliiarcs
dcscjosos dc rcscrvar a Lilcrdadc, nuiias vczcs
sacrificada no quc icn dc csscncial clo culio da
forna cn quc sc iransfornou a Dcnocracia.
(Talvcz icnIa sido o rof. Jcsus dc Calindcz,
cn sua olra solrc a diiadura dc Trujillo, qucn
110
cla rincira vcz icnIa aoniado con criinacia
o faio dc as iiranias laiino-ancricanas
rcsciiarcn scnrc a onu da Dcnocracia,
sacrificando, no cnianio, u csscncu da
Lilcrdadc.}
Calc scn duvida ao alniranic Silvio Hccl o
ncriio dc Iavcr cosio ullicancnic a
ncccssidadc dc a nova c auicniica dcnocracia
quc a Naao rcclana scr consiruda ncdianic a
uniao das Foras Arnadas con o ovo
organizado". Cono calc MarinIa, dcnunciando
a aao corruiora c dcaucradora rcalizada cla
oligarquia, a viriudc dc Iavcr rcconIccido na
uniao do civil con o niliiar a fornula saluiar...
caaz dc lilcriar o Drasil dcsscs gruos
rivilcgiados quc, corroncndo, vcn cnganando c
cnolrcccndo o ovo lrasilciro".
Mas sc coulc MarinIa cnunciar cla
rincira vcz, na arca niliiar, a ncccssidadc dc
cnconirar-sc una nova fornula dc organizar o
ovo ara cnfrcniar as iarcfas roosias s
Foras Arnadas cla gucrra sulvcrsiva, a idcia
cono disscnos clalorou-sc lcniancnic ao
longo dc nossa Hisioria rcccnic. Ela corrcsondc
a un roccsso dc ionada dc conscicncia dos
rollcnas susciiados clo donnio da socicdadc
or aquclc gruo quc ora sc cIana dc
oligarquia", ora dc sisicna", ionada dc
conscicncia cssa quc lcvou o civil a conrccndcr
111
quc, scn o suoric das Arnas, nao sc odcrao
rcalizar quaisqucr lanos dcsiinados a dar ao
as as novas insiiiuics quc crniiirao rcalizar,
scn naiorcs airiios, o dcscnvolvincnio
cconnico, c o niliiar a cnicndcr quc, scndo dc
scu dcvcr asscgurar ao civil o aoio naicrial ara
ianio rcqucrido, dcvcria da-lo dc nancira a quc
cssc ncsno dcscnvolvincnio sc fizcssc
rcsciiando a Fazao das gcracs nais aniigas,
isio c, a Lilcrdadc, c incdindo, ao asscgurar-sc
a Lilcrdadc, quc sc alrisscn lrccIas na
scgurana nacional.
rcciso icr cn conia quc cssa dcscjada
uniao organizaioria c oliica do civil con o
niliiar, solrc csiar ainda dando scus rinciros
assos, iornados difccis clo rcccio nuiuo quc
un nuirc clo ouiro, cigira ara sua rcalizaao
Iisiorica una nova conccao do acl quc as
organizacs oularcs c as Foras Arnadas
scrao cIanadas a dcscncnIar na consolidaao
da Fcullica isio c, do rcginc cn quc nao Ia
rivilcgios, c no qual a igualdadc dc iodos cranic
a lci sc iransforna cn igualdadc dc faio cranic
os ouiros, caiancnic cla clininaao dos
rivilcgios dc gruos, classcs c fanlias".
Quc as Foras Arnadas csiao
inaclavclncnic conronciidas con o roccsso
dc dcscnvolvincnio cconnico do as, acsar da
rcsisicncia quc ainda sc odc cnconirar cn
112
dcicrninados sciorcs ncnos crncavcis ao
rogrcsso, c una dccorrcncia dc sua roria
condiao dc scr. Quando o soldado vc, no dcsfilc
da Pairia, a Dandcira ircnular solrc arnas quc
nao sao suas ois foran ccdidas dc
cnrcsiino, ou conradas no Eicrior iniui,
sc nao cnsa clarancnic, quc a sua nissao dc
garanic das insiiiuics c da solcrania nacional
nao sc odcra cunrir cnquanio nao iivcr airas
dc si una oicnic indusiria caaz dc forncccr-lIc
o arnancnio dc quc ncccssiia ara conlciar-sc
na rcalizaao dc sua iarcfa Iisiorica.
Assin, c a roria condiao alicnadora a quc
foi rcduzido cla incisicncia dc una indusiria
caaz dc dar s Foras Arnadas o quc clas
rcclanan, quc lcva o niliiar a cigir dos odcrcs
ullicos c da iniciaiiva rivada quc dccn ao as
o ao c a cncrgia ncccssarios ao rogrcsso. Talvcz
nuiios nao scjan caazcs dc vcr o alcancc
rcvolucionario dcssa osiao cn si conscrvadora
nas quc sc cnsc nas rofundas
iransfornacs csiruiurais quc o as icra dc
sofrcr ara consunir, no crodo dc 20 anos, c
nuna rcvisao nodcsia dc invcsiincnios, ircs
vczcs nais ao, cinco vczcs nais cncrgia clcirica,
ircs vczcs nais cncrgia do cirolco c do carvao
c consunir nao inoriando, nas roduzindo
aqui ncsno.
113
Nao lasiara, orcn, cunrir cssc rograna,
acrcdiiando quc una vcz vcncida a larrcira do
suldcscnvolvincnio a gucrra sulvcrsiva icra sido
ganIa. Pois sc dcssa uniao do civil con o niliiar
nao rcsuliar a iransfornaao da douirina oliica
dc nossas Foras Arnadas, quc sc rcaran ara
a gucrra sulvcrsiva cono sc a aao do advcrsario
fossc difcrcnic da rcalizada na gucrra classica,
ucnus ntu c nutcuncntc, c nao glolalncnic
disiinia, coniinuara o aulaiino c lcnio iralalIo
dc dcsnoralizaao dos garanics da Lilcrdadc,
aoniados cono lcncficiarios ilcgiinos do
csforo roduiivo nacional.
Todos salcn quc a Naao nao odcra cquiar
dcvidancnic suas Foras Arnadas, ncn
rcnuncrar condignancnic soldados, graduados c
oficiais sc sua csiruiura coniinuar ial qual c,
csada, lurocraiica c solrciudo inadaiada s
novas condics da oliica c da iccnica niliiar
inicrnacionais. En ouiras alavras, a Naao nao
odc ncn odcra nanicr Foras Arnadas ara
fazcr gucrras cicrnas dc vclIo csiilo, cuja
rolalilidadc dc ocorrcrcn, cigindo un
conronciincnio nacio da Naao, c iao
cqucna quc ncrccc scr dcsconsidcrada. Mas cla
odc c dcvc nanicr Foras Arnadas quc
rccncIan una nova c nais alia funao,
inicgrando, clo iralalIo, as grandcs nassas no
roccsso civilizaiorio, ao ncsno icno quc, cla
cisicncia dc rcduzidos coros crnancnics,
114
csicjan cn condics dc incdir a cclosao dc
siiuacs icndcnics a ancaar a scgurana
inicrna.
Nao sc odcrao rcalizar as grandcs olras dc
infra-csiruiura rcqucridas clo dcscnvolvincnio
quc dara s Foras Arnadas o ao c a cncrgia
quc rcclanan, sc clas nao voliarcn a agina da
Iisioria dc sua douirina oliica, c nao sc
disuscrcn a scr os iniruncnios da consiruao
dcssc ncsno dcscnvolvincnio. Os ocnas dc
luz" da gucrra classica ja foran cscriios clas
ccnicnas dc norios-vivos" quc cncIcran dc
gloria o assado. Faz-sc nisicr agora quc o
Fcdivivo un ocna dc luz dc novo" cscrcva, o
civil iornado soldado c o niliiar fciio aisano no
aio daquclc dar a csic o Livro, o Arado, a
Fcrrancnia c, so dcois, a Esada.


5. ucstocs dc ogunzuuo

Na gucrra sulvcrsiva, a unica arna quc
odc, a longo c a curio razo, dcsiruir o incrio
quc solrc as ncnics ccrcc a scduao das
alavras dc ordcn csqucrdisias", c a fc (c cso
lcn a alavra} na Lilcrdadc c no insiinio
115
dcnocraiico das nassas cnlora clc sc
nanifcsic o nais das vczcs anorfo c infcnso
organizaao, scn a qual a Lilcrdadc nao sc
nanicn.
Sc dc incio a oliica conunisia ariia do
rincio corrcio dc quc a organizaao c a
condiiio sinc qua non" da rcalizaao da rais"
Iunana, aulaiinancnic, iralalIada or
succssivas dcfornacs lurocraiicas, foi lcvada a
isola-la do scniido nais rofundo dcssa ncsna
rais", o qual c a rcivindicaao da Lilcrdadc. A
condiao Iunana c o afirnar scnrc rcciido do
Ioncn solrc a naiurcza fsica c o ncio social; c
na luia conira aqucla c na adaiaao a cssc, quc
o Honcn, anliando scu donnio solrc os
clcncnios c scu conIccincnio solrc scus
scnclIanics, afirna-sc ial c lusca alcanar, ao
longo dcssc roccsso dialciico infindo, o rcino da
Lilcrdadc.
A rais" Iunana scnrc foi rcivindicaao
dc Lilcrdadc ialvcz orquc, cono afirnava
Jcan-Jacqucs Fousscau, qucn rcncga a
Lilcrdadc rcncga sua condiao ncsna dc scr
Iunano. E da quc, ao ncga-la, susicniando o
rinado da organizaao solrc a aiao c a
roria ncccssidadc, do aarclIo" solrc o
csoniancsno das nassas, o lolcIcvisno ilIado
na Fussia icnIa lcvado difcrcnciaao
funcional" no scio da socicdadc c crniiido a
116
lurocraiizaao do rcginc, alcn dc icr-sc rcvclado
incaaz dc vcnccr a luia clo Podcr quando sc
dcfroniou con una ouira conccao do roccsso
oliico quc colocava a aiao a scrvio da
organizaao lurocraiica c aicniaioria
Lilcrdadc, a qual foi o nazisno.
Ao anlo ariido dcnocraiico dc nassas,
cuja cisicncia Fosa Lucnlurgo rcclanava
conira os lolcIcvisias, Lcnin os o ariido
nonoliico asscnic no ccniralisno dcnocraiico.
Conccao diiada clas ncccssidadcs da luia
clandcsiina dos conunisias na Fussia czarisia,
nas quc na raiica sc iransfornou nun sisicna
dc cooiaao ioialiiario, no qual a lasc cra cada
vcz nais afasiada das dcciscs oliicas ionadas
clo aarclIo", icndo cono alicrnaiiva valida
salvaguarda dc un nnino dc lilcrdadc a fuga da
niliiancia. Porquc crnancccr na luia significava
anoldar-sc aos donos do odcr airavcs do
ooriunisno nais cnico, o qual crniiiria aos
inicriorncnic inconfornados, nas noralncnic
incaazcs dc afirnar sua dissidcncia, icr ao
ncnos un lugar ao sol c rcscrvar sua vida.
Esic c o rollcna crucial quc sc coloca a
iodos quc sc rocn iransfornar a socicdadc
lrasilcira c dcsiruir o sisicna". cncontu unu
onu dc ogunzuuo quc, scndo cuuz dc cuu u
utcu u conccuo ustu do occsso, guuntu u
117
LIcdudc, scn qucIu u ccucu do uucIo
nontudo uu uzc c ucncc u gucu suIucsuu.
Para ianio, o csscncial c salcr quc grau dc
lilcrdadc concrcia vigorara na organizaao isio
c, qual a ossililidadc rcal dc as lascs
conirolarcn as dirccs, dc fazcr scniir scus
onios dc visia c dc odcr vc-los discuiidos, c
qual o rcsciio quc as oinics dissidcnics icrao
dos orgaos dirigcnics. En ouiras alavras, salcr
sc a dcnocracia scra solrciudo o rcginc das
naiorias, ou sc un sisicna asscnic no rcsciio
oiniao da ninoria, quc icra scnrc asscgurado
scu dirciio dc discordar c, disscniindo, da ncsna
forna garaniido scu dirciio dc vivcr na
organizaao cnquanio or cla iralalIar.
Fcsunc-sc assin a qucsiao csialclccido o
rincio dc quc a Lilcrdadc c a Lilcrdadc do
quc cnsa dc nodo difcrcnic" cn salcr sc
asscgurar-sc-a s ninorias o dirciio dc
organizarcn-sc cn fraao, dcscnvolvcndo sua
oliica roria c rocurando aliciar sinaiias
ara sua causa. A qucsiao c crucial. sc a ninoria
nao icn o dirciio dc oinar difcrcnicncnic da
naioria, cssa icndc, ao longo do dcscnvolvincnio
da aao oliica, a inor qucla scus onios dc
visia c ncsno a clinina-la (dos quadros
ariidarios, ou fisicancnic, nao inoria}; sc cssc
dirciio lIc c asscgurado, a cisicncia da ninoria
odc lcvar scus inicgranics a organizarcn a
118
fraao, o quc cn si conroncic a cficacia da luia,
ois a ninoria arrogar-sc-a o dirciio dc nao
cccuiar as dcciscs da naioria, alcgando dclas
discordar c frusirando assin alcancc a
organizaao o oljciivo colinado.
Troisly ja dizia a roosiio das fracs. Sc
nao sc qucr fracs, nao dcvc Iavcr
agruancnios crnancnics; sc nao sc qucr
agruancnios crnancnics, c rcciso cviiar os
icnorarios; cnfin, ara quc nao Iaja
agruancnios icnorarios, c rcciso quc nao
Iaja divcrgcncias dc onios dc visia, ois ondc Ia
duas oinics, as cssoas faialncnic sc agruan.
Mas cono, or ouira aric, cviiar as divcrgcncias
dc onios dc visia cn un ariido dc ncio nilIao
dc Ioncns, quc dirigc o as cn condics
ccccionalncnic conlicadas c cnosas? Tal c a
coniradiao csscncial quc rcsidc na siiuaao
ncsna do Pariido..."
Ncn Troisly, ncn scus conanIciros,
rcsolvcran a coniradiao Sialin, sin, ao ncnos
raiicancnic, ois clininou as oinics
divcrgcnics, fazcndo quc a voniadc do aarclIo"
fossc solcrana c incrininando dc iraidorcs os
quc divcrgian das oinics dos vclIos c novos
conunisias, quc clcvados ao odcr dos Sovicis,
dos ConsclIos dc Enrcsa, ou dc Plancjancnio,
disianciaran-sc da nassa do Pariido c do ovo
cn gcral, fazcndo sua a voniadc do Esiado.
119
Consiiiuindo, cono dizia, cn 1927, Falovsly, c
nais iardc Djilas, a nova classc".
A qucsiao nao sc rcsolvc sinlcsncnic
dizcndo quc iodos os ncnlros da organizaao
c or cicnsao iodos os cidadaos dc un Esiado
icn o dcto dc discordar dos quc csiao no Podcr.
A organizaao cono ja o dcnonsiraran os
csiudos dc MicIcls solrc a Social-Dcnocracia
Alcna c as organizacs sindicais alcnas c
inglcsas, csscncialncnic dcnocraiicas iraz cn
si o gcrnc da oligarquia, valc dizcr da
lurocraiizaao. O Podcr, clo sinlcs faio dc scr
o quc c, difcrcncia os indivduos cnirc os quc o
dcicn c aquclcs quc a clc olcdcccn, c o quc c
nais inorianic, nodifica faialncnic a
ncnialidadc c a sicologia dos quc conandan. A
funao nodifica o rorio orgao, isio c, a
sicologia dos quc sao cncarrcgados das
difcrcnics iarcfas dc dircao na adninisiraao c
na ccononia do Esiado nuda a ial onio quc nao
so oljciivancnic, nas ianlcn suljciivancnic,
nao so naicrialncnic, nas ianlcn noralncnic,
dcian dc fazcr aric do gruo dc ondc
rovicran.
Cono, cla ncsna razao, dc nada adiania
roclanar cono Troisly, nos anos 20, quc a
organizaao dcvc incdir a fornaao da
lurocracia c garaniir a cada un o dirciio dc
discordar, ois a ariir do insianic cn quc sc da
120
ao niliianic o dirciio dc dizcr nao" s
dcicrninacs das dirccs, airilui-sc-lIc dc faio
o dirciio dc nao cccuiar as dirciivas c, orianio,
dc frusirar a aao.
A dcnocracia ialvcz scja o unico sisicna dc
vida quc so sc arcndc raiicando isio c,
dando ao ovo o dirciio dc ccrciia-lo cn
qualqucr cscalao. E a icndcncia lurocraiizaao
so sc vcncc clo rincio da clcgililidadc dos quc
dcicn as alavancas do Podcr. Sc o idcal da
Conuna dc Paris rcvclou-sc uioico, ois os
funcionarios nao odcn scr clciios sol cna dc a
naquina csiaial cncrrar, ncn or isso sua
roclanaao dciou, ou dcia dc corrcsondcr
vcrdadc rofunda dos quc dcscjan incdir scja a
oliica una carrcira alcria dcsfaaicz dos quc
odcn conrar conscicncias, c o Podcr
cicrnancnic conirolado clos ncsnos gruos ou
indivduos, quc nclc sc crciuan cla sanao
fornal do sufragio.
A doninaao do Esiado or un gruo scn
conirolc dc csccic alguna, c o caninIo alcrio
diiadura c Casiro da-nos disso o ccnlo nais
ungcnic. Mas a crnancncia quasc viialcia dos
ncsnos Ioncns no Podcr, ainda quc scja clo
caninIo do sufragio, alrc as orias ara quc sc
coloqucn os rccursos do Esiado disosiao dos
quc dccidcn dc cono alica-los, fazcndo quc sc
csialclca flagranic dcsigualdadc cnirc os
121
cidadaos quc ja csiao no Podcr c os quc nclc nao
csiao, alcn dc scr a valvula ara o ncoiisno c a
corruao, quc cniao sc insiiiucionaliza c incdc
o ovo dc cnconirar cn si cncrgias ara rcnovar o
sisicna".
Esialclccido cssc dulo rincio dc quc
aquclcs quc dcicn o Podcr dcvcn scr clciios c
cctos o codo ccto, scn ossIdudc dc
cnouu ud nntun scus nandaios, c dc quc a
Lilcrdadc c a Lilcrdadc do quc cnsa dc nodo
difcrcnic iorna-sc nais facil icniar a soluao
do difcil rollcna roosio cla rclaao dircao-
lasc, naioria-ninoria.
Talvcz scn icr cn visia cssas qucsics, nas
acnas a cficicncia naior do aarclIo nas
nisscs quc lIc sao coninadas, as Foras
Arnadas icnIan cnconirado a fornula dc
conciliar a unidadc dc conando c a divcrsidadc
dc oinics.
no Ecrciio quc c nais facil c nais
icniador csialclcccr csic rincio. Cuc-sc, nuo
ucocnc. Mas no donnio niliiar, csic nco c
iao funcsio cono cn qualqucr ouiro. A rincial
iarcfa consisic nao cn incdir, nas cn ajudar o
jovcn conandanic a clalorar sua roria
oiniao, sua roria voniadc, sua crsonalidadc,
na qual a indccndcncia dcvc aliar-sc ao
scniincnio da discilina. O conandanic c, cn
122
gcral, o Ioncn ircinado a conicniar scus
sucriorcs, c una nulidadc. Con cssas
nulidadcs, o aarclIo adninisiraiivo niliiar, isio
c, o conjunio dos Iucuux niliiarcs, odc ainda
funcionar, nao scn ciio, clo ncnos
aarcnicncnic. Mas o quc c rcciso a un
ccrciio, organizaao conlaiiva dc nassa, nao
sao funcionarios lajuladorcs c scrvis, nas
Ioncns foricncnic icncrados do onio dc visia
noral, cncirados do scniincnio dc
rcsonsalilidadc cssoal quc, solrc cada assunio
inorianic, roor-sc-ao cono dcvcr clalorar
conscicnicncnic sua oiniao cssoal c dcfcndc-la
corajosancnic or iodos os ncios, scn ir conira
a discilina racionalncnic conrccndida (isio c,
nao luracraiicancnic} c a unidadc dc aao".
Ncssa conccao, quc na linguagcn dc
Esiado-Maior sc convcncionou cIanar dc
Discilina Iniclcciual", o icr oiniao roria,
concordanic ou divcrgcnic da do conandanic (c
or cicnsao das dirccs} dcia dc scr un dcto
ara scr un dcuc. iodo ncnlro da organizaao,
ou iodo cidadao, icn o dcvcr dc discordar quando
sua convicao cssoal a isso o lcva. E aquclcs dc
cujas oinics discorda, or scr a discordancia
un dcvcr c nao un dirciio, nao odcn julga-lo
advcrsario da causa, ncn ininigo na aao, ois
salcn quc csia cunrindo o dcvcr quc a lci lIc
csialclcccu, cono ianlcn salcn quc a
discordancia icn or oljciivo crniiir fornular o
123
nclIor ariido dc aao, na qual iodos sc
conroncicrao no noncnio azado.
Nao Ia, ois, o risco da lurocraiizaao, ncn
da diiadura ncn nuiio ncnos da fraao. Pois
a fraao so sc dcscnvolvc naquclas organizacs
ondc a ninoria salc, scnic ou iniui quc scus
onios dc visia scrao scnrc rclcgados a scgundo
lano, or nao ariiciar do Podcr. E Ia ianlcn
inlciio ncsia conccao organizaioria o iriunfo
dos jovcns solrc os quc sc anquilosan cn suas
osics; a viioria da nudana solrc a incrcia, do
rcscnic c do fuiuro solrc o assado scn no
cnianio rcncga-lo.


124



IV

BRASLIA, 1963 A REVOLTA DOS
SARGENTOS


l. Unu conccuo uucntucscu


Nuo sc odc ogunzu un cxccto scn
ccssuo. Nuo sc odc conduz u notc
nutdocs dc Ioncns sc o conundo nuo
dsoc, no scu uscnu, du cnu dc notc.
Enquunto os nudosos nucucos scn cuudu
quc sc cIunun Ioncns c quc sc oguIun
dc suu tccncu, onucn cxcctos c
utucn, o conundo coocuu os sodudos
nu cucntuududc dc unu notc ossuc nu
cntc, ou dc unu notc cctu nu
ctuguudu. Entctunto, nuo c o tco quc
125
uz os cxcctos. (...} Puu o nosso cxccto, o
cncnto nus otc oun us dcus dc
OutuIo.
TFOTSKY, MnIu Vdu"



O gravc no novincnio dos sargcnios nao c a
dcsorganizaao, a falia dc roosiios
rcvolucionarios clarancnic cnunciados, a
auscncia dc aliciancnio caaz dc conquisiar ara
sua landcira a adcsao da naioria do ovo. Tudo
isso, or crininoso quc aarca da crscciiva
Iisiorica dianic do sanguc quc corrcu, c
crdoavcl, ois Ia noncnios cn quc a aiao
fala nais alio quc a razao c os Ioncns sc
csqucccn dc quc, na Fcvoluao, a aiao so
cnira no noncnio cn quc ncla sc cngajan,
sulsiiiuda dcois cla razao no lancjancnio dc
suas ncnorcs acs.
O condcnavcl c a conccao oliica quc
rcsidiu o novincnio c quc lcvou ao uiscI"
(Aragaras fciia scn o arovciiancnio da
ccricncia Iisiorica}. ionar as Foras Arnadas
cono nodclo cn cscala rcduzida da socicdadc
glolal c nccanicancnic iransor ara cla a
126
divisao cn classcs, cono sc fora ossvcl, oliica
c sociologicancnic, csialclcccr difcrcnics
concccs do nundo a ariir dc osics
Iicrarquicas disiinias, igualadas, na ncnialidadc
dc auicniicos" c conunisias, s concccs do
nundo quc sc dcscnvolvcn a ariir da difcrcnic
ariiciaao na culiura or nossa osiao no
roccsso dc roduao c disiriluiao da riqucza.
(Mais gravc quc o crro nciodologico, no
cnianio ao invcs dc nclc crscvcrar, arriscando
scduzir a naioria dos sargcnios c conquisiar a
adcsao sinaiica da oulaao civil,
csccialncnic dos iralalIadorcs rurais c urlanos
, foi variar a conccao lasica do roccsso
dianic da ancaa dc rcrcssao, con o quc sc
roncu a unidadc dc cnsancnio, c orianio a
frcnic inicrna, c sc cs o novincnio ao
ridculo, quando nao ao nalogro nais ungcnic.
Un novincnio quc sc inicia cono rcivindicaao
dc cussc cono ial dcvc ir aic o fin; a Hisioria
nao crdoa os quc sc oondo aos oficiais cn
nonc dc una rcicndida stuuuo dc cussc, dias
dcois do novincnio sufocado invocan os
arguncnios do gcncral ninisiro da Cucrra ara
dizcr quc os sargcnios, con os oficiais, onun
unu s cussc, a classc niliiar}.
O nccanicisno quc rcsidc a conccao gcral
do novincnio dos sargcnios o qual c iico dos
quc, cnirincIcirados nun fanaiisno alsiraio dc
127
cnsancnio", Iiosiazian as lidcranas sindicais
c ariician dc coro iniciro da conccao do
nundo dcscnvolvida clo clcguisno" sindical c
niliiar, quc o Ia ianlcn, nao rcsisic a una
analisc nais scria. Fcsulia da iransosiao fria c
dcscnraizada dos csqucnas lolcIcvisias dc
Ouiulro ara nossa rcalidadc scn una criica
acurada das condics Iisioricas quc lcvaran
dcsagrcgaao do ccrciio czarisia, c das rclacs
quc a oficialidadc russa naniinIa con a
socicdadc glolal, c scn una ncdiiaao nais
rofunda solrc o acl quc as Foras Arnadas
oficiais, sargcnios c soldados dcscncnIan no
roccsso oliico lrasilciro.
Tal conccao nascc nais da rcvolia quc
roriancnic do cngajancnio assional, nas
ncn orisso ncnos lucido. c nais una oliica
oljciivando a dcsiruiao do siaius quo" orquc
cnccrra cn si una siiuaao Iicrarquica
ariicular, c nao orquc scja inquo c, cono
rcscnic, csicja incdindo quc o fuiuro nasa
cocrcnicncnic do assado; c cuouconusno
voluniarisia lcvado ao circno, dclc csiando
auscnic qualqucr lancjo dc conscicncia
Iisiorica.
En suna, c una conccao quc, or scu
caraicr anii-Iisiorico c voluniarisia, clo acgo
irracional s fornas cicriorcs da classc c clo
dcscjo dc fazcr a Fcvoluao nao inoria qual,
128
ncn ara o quc Iojc ja sc odc dizcr
rcsonsavcl clo advcnio da diiadura dos
ariidarios da ordcn" solrc os ininigos do
Privilcgio c o conjunio da socicdadc, a qual
conduzira ao csnagancnio do novincnio
csonianco das nassas iralalIadoras a rcicio
dc r fin irrisao cn quc sc iransfornou a aao
do clcguisno" sindical conronciido con o
sisicna dc corruao csoliaiiva quc orinc a
Naao.
Nao sc odc, ao ncnos nuna jusia osiao
icorica, iransor os csqucnas con os quais o
narisno nos cnsinou a vcr a socicdadc glolal
ara dcniro das Foras Arnadas. Qucrcr
conarar o oficial ao ucgo c os graduados ao
octuudo c concicr crro nciodologico gravc,
quc na aao oliica sc dcvc condcnar cono
avcniurcirisno crininoso, ois solaa a unidadc
do odcr dc Esiado (scn a qual rcginc algun do
nundo, caiialisia ou socialisia, sc nanicn} c
incdc sc una o niliiar, oficial ou sargcnio, ao
civil, na iarcfa Iisiorica dc dcsiruiao do
sisicna".
Na aiual csiruiuraao das Foras Arnadas, o
niliiar nao roduz, ncn c roriciario dos ncios
dc roduao. Scqucr os conirola, ois c a
lurocracia csiaial civil, rcvidcnciaria c sindical
quc icn Iojc a funao dc aroriar-sc dos
cccdcnics do iralalIo nacional ara con clcs
129
consiruir scu donnio aric do conjunio da
socicdadc. E na aiual conjuniura, nao sc odc
rcsonsalilizar cn lloco o coro dc oficiais clo
quc a discilina icnIa dc cccssivo, ncn cla
scaraao quc orvcniura ossa cisiir cnirc
sucriorcs c graduados.
Sc as Foras Arnadas lrasilciras arcscnian
una csiruiura anacrnica, incaaz dc fazcr frcnic
s iarcfas do dcscnvolvincnio na gucrra
sulvcrsiva, c sc o sisicna Iicrarquico c
dcsaiualizado (o quc scria ainda dc discuiir}, a
rcsonsalilidadc cla ossililidadc quc sc alriu
da cisao cnirc oficiais c sargcnios calc aos
rncics do sisicna". Elcs, rinciro icniaran
conquisiar o oficialaio c, dcois, vcndo-o
irrcduivcl s suas roncssas, assaran ao
aliciancnio dos sargcnios, nao ara nclIorar sua
condiao (ois dc nada adiania accnar-lIcs con
as csirclas do oficialaio, sc sua siiuaao dc
rolciarios do sisicna" coniinua a ncsna}, nas
ara afirnar ainda nais, sol o roiulo da uniao dc
ocrarios, canoncscs, soldados c csiudanics, o
donnio da corruao c do clcguisno", valc
dizcr do sisicna".
Nada Ia, na Iisioria da rcvoluao lrasilcira,
quc auiorizc a dizcr quc o oficial c o rivilcgio c o
sargcnio c o rolciario. Anlos fazcn aric da
ncsna fora quc o sisicna" qucr airclada a scu
carro ara crciuar-sc no Podcr. O icncniisno"
130
c disso a nclIor rova foran os icncnics,
orianio oficiais, aliados aos civis, os quc
iraduziran, nos anos 20, os anscios dc rcnovaao
da socicdadc glolal; cono foran os coroncis cn
1954 c 1955, c sao Iojc os oficiais infcriorcs, os
caiiacs do ovo", quc icnian lcvaniar a
landcira dc un novincnio novo caaz dc unir o
niliiar c o civil na consiruao da Nova Fcullica.
Dizcr, cono rcicndcn os auicniicos" c os
conunisias, quc ucnus os sargcnios sao caazcs
dc scniir a dor c a niscria das oulacs
sofrcdoras do inicrior c das cidadcs, c fazcr
dcnagogia, valc dizcr, c rcfcrir as solucs nais
cnodas, avcniurciras, ara rcsolvcr
coniradics quc ialvcz nao sc icnIa caacidadc
icorica ara cquacionar c coragcn dc ousar"
suficicnic ara sucrar. Cono ianlcn c
rcirogrado c uioico, adcccndo das ncsnas
dcficicncias airas aoniadas, rcicndcr quc
ucnus o oficial odc cnicndcr os rollcnas do
as, dcvcndo o sargcnio scgui-lo cono un
auinaio.
Sc na gucrra classica ja sc odia olscrvar a
iniroduao do rollcna da Icgcnonia, orianio
da otcu, nas rclacs cnirc o odcr civil, quc
diiava a csiraicgia, c o conando niliiar, quc a
alicrava clas ncccssidadcs iaiicas da luia, na
gucrra sulvcrsiva o clcncnio oliico c
rocnincnic. A Fcvoluao (c a gucrra sulvcrsiva
131
c a forna nodcrna da luia rcvolucionaria} c or
dcfiniao oliica, c or sc-lo, cigc quc as
froniciras da Iicrarquia scjan sucradas na
roosiao das qucsics icoricas c dos alvos a
aiingir, nas firncncnic naniidas, cocsa c
discilinarncnic, quando sc iraia dc assar
aao. Na claloraao do cnsancnio oliico quc
dcvc lcvar aao conira o advcrsario na gucrra
sulvcrsiva, nao odc Iavcr difcrcna cnirc o
oficial c o soldado, o gcncral c o sargcnio
afinal, scniir os rollcnas da Naao c cnsa-los
nao c rivilcgio dc ningucn. Na Iora da aao,
orcn, c nisicr quc a cadcia dc iransnissao
funcionc Iarnonicancnic, ois sc Iouvcr
qualqucr fissura, qualqucr divcrgcncia rovocada
clo faio dc un icr csirclas c o ouiro divisas, a
aao scra inossvcl.
O crinc, quc conira a Naao sc concicu con
o novincnio dos sargcnios, foi alrir o fosso cnirc
o oficial c o graduado cn ouiros icrnos, foi
rciirar, clo ncnos cnquanio ossililidadc rcal dc
aao, cficicncia unica naquina caaz dc
cnfrcniar, no icrrcno do dcscnvolvincnio, a
gucrra sulvcrsiva c rcalizar o rogrcsso do as.
Nao Ia ouira fora organizada no as caaz dc
cnfrcniar o sisicna", scnao as Foras Arnadas.
Os insiradorcs do novincnio dos sargcnios dao
dc onlros quanio ial icsc sc cnuncia nas
quando cnsan cn fazcr a sua rcvoluao dos
clcgos", lanan rinciro os sargcnios, ara
132
dcois, dccndcndo da rcaao do govcrno,
nolilizar os disosiiivos sindicais ara a grcvc
arcial adninisiraiiva.
csia a vcrdadc quc ncccssiia scr diia c
rcisada, anics quc a luz sc aaguc c o fosso
cnirc oficiais c sargcnios sc iornc iniransonvcl,
crniiindo a diiadura dos ariidarios da ordcn"
c a cicrnizaao do sisicna". Nos novincnios
assados, o niliiar cngajava-sc no lon conlaic
orquc salia dc scu dcvcr irava-lo. Pcla Pairia c
ninIa Ionra". O civil scguia-o, or scniir nclc a
fora caaz dc vcnccr a dcsigualdadc. Ncsic dc
Draslia, os civis scus insiradorcs lanaran os
sargcnios frcnic, jogando-os conira os oficiais c
iodo o cso do aarclIo rcrcssivo do Esiado,
scn dar-lIcs a ncnor sonlra dc colcriura. E
coniinuan iranando, qucrcndo quc os sargcnios
dccn o asso faial ara quc so dcois o aarclIo
do clcguisno" sindical sc novincnic sc a
csirada csiivcr livrc c os graduados iivcrcn
alcrio o caninIo ara quc ossan aasccniar-sc
iranquilancnic no livaquc da viioria.
Insiruncnios do quc o sisicna" icn dc nais
corruio c aconodaicio, os sargcnios con scu
gcsio rcivindicaiorio alriran gravc crisc cnirc
as Foras Arnadas c dcniro dc suas rorias
cororacs. Nao icndo sido caazcs dc vcr quc
sua rcivindicaao dc clcgililidadc, sc saiisfciia,
iria coloca-los cnirc os rncics do sisicna", c
133
quc sc viiorioso o novincnio arnado scrian
ncros iloiis ara a susicniaao do sisicna" no
quc icn dc nais corruio c aniinacional, os
sargcnios foran lcvados inconscicnicncnic a
scrvir causa quc, julgando scr dos oficiais,
dizian conlaicr. Porquc sua luia, scu lon
conlaic, nao c conira os oficiais. so odc scr
conira o sisicna" aniinacional, quc os
auicniicos" c os conunisias rcforan,
forncccndo-lIc a idcologia ara nascarar a
corruao c a inccia.
So quando o sargcnio voliar a dar o lrao ao
oficial ara, irnanados a scus irnaos civis,
conlciarcn a olra iniciada clos 18 do foric",
coniinuada na Coluna" c frusirada nos
novincnios sulscqucnics, c quc o graduado
voliara a scniir-sc scr Iunano, ois icra dciado,
juniancnic con o oficial, dc scr o rolciario do
sisicna", afirnando-sc cidadao dc iguais dirciios
a iodos os dcnais.


2. Scntdo c cududc dc unu cuotu

O novincnio dos sargcnios odcra vir a
narcar inorianic ciaa na rcfornulaao das
134
funcs das Foras Arnadas lrasilciras,
ossililiiando-lIcs dcsdc quc scus cIcfcs
icnIan caacidadc ara caracicrizar a fonic do
nal-csiar nclas rcinanic c do dcsajusic dc
graduados c oficiais dianic da rcalidadc da gucrra
sulvcrsiva adoiarcn a unica sada
conscnianca con a nissao quc a Hisioria lIcs
airilui ncsia ooriunidadc.
O csscncial, quando sc rocura diagnosiicar
una cnfcrnidadc, ou un ligciro nal-csiar, nao c
rcagir siiuaao anornal cono sc cla alcrrassc
da ordcn naiural das coisas c cono cnanaao do
Mal dcvcssc scr iraiada. Assin ianlcn nas
criscs sociais, dcvc rocurar-sc vcr o quc dc
crrado cisic nas rclacs dc odcr no conjunio
da socicdadc glolal c cn cada un dos sciorcs
quc a concn. O fundancnial, ois, nao c
clininar os sargcnios da socicdadc niliiar",
cono alguns nais ardorosos cIcgan iniinancnic
a cnsar, classificando-os a iodos dc ininigos da
ordcn c da dcnocracia, agcnics dc foras
ioialiiarias aniinacionais, nas vcr quais as
uzocs otcus isio c, quais os faios concrcios
quc, iornados conscicnics, ou scni-conscicnics,
lcvaran-nos a un iio dc aao quc coniraria a
iradiao dc discilina dc quc scnrc dcran
nosiras, c viola dcccnios dc rclacs
aarcnicncnic Iarnnicas cnirc oficiais c
graduados.
135
Scn duvida, a idcologia quc os auicniicos" c
os conunisias criaran ara jusiificar a oosiao
cnirc sargcnios c oficiais nao corrcsondc
vcrdadc; scn duvida, nao sc odc csialclcccr
una associaao cnirc os oficiais c o Privilcgio, os
sargcnios c o rolciariado, c c scn duvida
crininoso fazcr dos sargcnios, aric inicgranic da
unica organizaao caaz dc vcnccr o Privilcgio c o
Pariido Conunisia, aliados daquilo quc o
sisicna" icn dc nais corruio c dcsligado dos
sucriorcs inicrcsscs Iisioricos da classc
iralalIadora lrasilcira, quc sao os clcgos".
A conccao lasica dos auicniicos" c
conunisias csia Iisiorica c icoricancnic crrada
nas afirnar isso nao rcsolvc o rollcna, ois
clc nao sc rcsunc a una conccao icorica, ncn
a un rollcna dc lidcrana, clo ncnos da aric
dos sargcnios. E c cssa liniiaao, a nosso vcr, o
gravc cquvoco quc ancaa iornar as scquclas do
novincnio dc Draslia ainda nais gravcs quc a
insurrciao cn si.
Todo o rollcna dos sargcnios icn sido
caninado c discuiido clas duas faccs cn quc
aulaiinancnic o Pas sc vai dividindo, cono sc
fossc una ncra c sinlcs qucsiao dc o graduado
icr o dirciio dc scr clciio vcrcador c dcuiado.
Mcsno os sargcnios quc acsar dc dirciancnic
inicrcssados sao os quc ncnos falan insisicn
or sua lidcrana osicnsiva cn quc o rollcna a
136
isso ianlcn sc rcsunc, aduzindo, cn dcfcsa dc
suas rcicnscs, arguncnios quc luz dos
rincios gcrais do dirciio oliico sao dc faio
irrcsondvcis, ois nao sc adniic cn una
rcullica lcn organizada quc a lci csialclca
nun cano disiincs cnirc cidadaos quc, nos
ouiros, rcconIccc iguais. A discussao ncssc
icrrcno, no cnianio, nao lcva a nada ois un
rollcna oliico nao sc rcsolvc na alsiraao dc
una fornula jurdica fciia caiancnic ara
consagrar a dcsigualdadc rcal cnirc os cidadaos.
Mas sc cla, ncssc cano, nada dc novo
acrcsccnia ja quc a lcira da Lci c no caso
solcrana c ioda a discussao ncla icrnina c
rcciso vcr, no cnianio, quc dcsdc quc os
sargcnios a rcsolvan iravar ncssc cano,
susciian inscnsivclncnic un rollcna nais
anlo c ialvcz nais gravc. o do valor rclaiivo da
lci osiiiva c do dirciio quc icn os cidadaos dc a
cla oor-sc cn nonc da Norna, quc c univcrsal c
vcrdadcira.
A idcalizaao da lci osiiiva icn lcvado
scnrc csiagnaao social, quando nao aos
iorcs rcgincs oliicos quc a Iisioria da
Hunanidadc conIcccu. foi o osiiivisno jurdico
do Ecrciio alcnao quc crniiiu a scus cIcfcs
cunrircn ordcns quc, alcrrando da naiurcza
das coisas, cnconiravan sua jusiificaao na
ordcnaao jurdica do III FcicI c na voniadc
solcrana do FucIrcr. Cono foi a afirnaao da
137
Norna solrc a lcira da lci quc crniiiu a
Fcvoluao Ancricana c a Indccndcncia das
colnias csanIolas ara nao falar cn
Cronwcll c na Fcvoluao Cloriosa, quc lanaran,
con rcccdcncia dc ccn anos solrc as jornadas
dc Paris, os fundancnios jurdicos da socicdadc
civilizada nodcrna.
Inoria noiar, coniudo, quc sc a discussao
solrc o rollcna da clcgililidadc nao crniic
rcsolvcr a qucsiao susciiada clo novincnio dc
Draslia, dcvc scr, no cnianio, o onio dc ariida
dc una analisc nais arofundada, ois foi cn
iorno do dirciio dc consiiiuircn-sc cn rncics
do sisicna" quc clcs cgaran cn arnas scn
aoniar ao ovo, ialvcz or noiivos
inconscicnics, quais as razcs rofundas quc os
lcvaran aao.
Dcssa crscciiva, Draslia surgc cono a
saiuraao dc un longo roccsso scni-conscicnic,
quc, vindo a furo, nascarou as causas nais
rofundas do roicsio arnado sol a
racionalizaao do dirciio dc scr dcuiado, cono
sc os sargcnios sc scniisscn inilidos dc afirnar,
alio c lon son, quc sc crguian nao conira a
dccisao do Surcno Trilunal Fcdcral, nas sin
conira os oficiais a qucn rcgularncnic dcvian
olcdicncia. Cono sc fosscn filIos quc sc
rclclasscn conira a auioridadc aicrna c,
incaazcs dc a si rorios isso adniiir,
138
rocurasscn disfarar sua oosiao ao ai cn
finas filigranas dc afirnaao dc dirciios civis dc
quc aic cniao nao Iavian cogiiado.
Nas Ioras gravcs, nao sc nascara a vcrdadc
sol filigranas, ainda quc juridicancnic crfciias.
Sc aric da Naao scniiu o novincnio dos
sargcnios cono un dcsrcsciio ao Judiciario,
dois scgncnios dcla Iouvc quc o inicrrciaran
corrcia, cnlora inconscicnicncnic. sargcnios c
oficiais. Talvcz clcs icnIan sido os unicos a
scniir cn ioda a sua crucza do quc dc faio sc
iraiava, c or iniu-lo sc nao salc-lo racional c
conscicnicncnic adoiaran osics rgidas, as
quais incdcn o dialogo c conirilucn ara
iornar nais anlo o fosso, ancaando fazc-lo
iniransonvcl.
Ha indcios dc quc cssa c a inicrrciaao
corrcia, alguns iragicos cn sua conscqucncia,
ouiros iluninadorcs do caninIo a scr scguido
ara nanicr accsa a luz quc crniiira asscgurar
a unidadc dc cnsancnio c aao das Forcas
Arnadas.
A Quando, no Minisicrio da MarinIa, un
oficial sc volia cn sua cadcira c da con una
nciralIadora aoniada ara si, airas dcla
rcconIcccndo o sargcnio quc scnrc roicgcu
clc icn un cIoquc iraunaiico do qual ialvcz nao
sc icnIa ainda Iojc rccucrado. quc janais lIc
139
odcria ocorrcr quc a cssoa a qucn scnrc
favorcccu, quclrando galIos" c conscguindo
funcs lurocraiicas dc facil dcscncnIo
udcssc conira clc sc voliar. E isso orquc qucn
conduz rclacs Iunanas cn lasc aicrnalisia
nao odc adniiir quc o infcrior a qucn clc iraia
cono filIo orianio criana dcscjc scr
considcrado adulio c scr Iunano.
D Quando os sargcnios, frusirado o
novincnio, fccIan-sc ara iodo o coniaio con o
nundo or assin dizcr cicrior, confianics nuna
fora quc no niino salcn scr cqucna, ois icn
conira si a naior aric da socicdadc
oliiicancnic organizada, c orquc inicriorncnic
nao dcscjan adniiir quc lIcs dcsfalccc razao
ara o gcsio circno, c quc un confronio lcal c
franco con os oficiais ialvcz udcssc rcsolvcr
scus rollcnas. quc cnlora sc roclanando
adulios, ainda quc filIos, scnicn-sc crianas c
cono ial scn dirciio a rcclanar scu lugar na
socicdadc dos grandcs, dcvcndo conquisia-lo cla
violcncia c nao cla discussao.
C E quando os oficiais, racionalncnic
ligando a insurrciao ao Pariido Conunisia,
isolan-sc dos sargcnios, confinan-nos c
incdcn-lIcs o accsso ao arnancnio cono sc
iodos csiivcsscn ossudos clo dcnnio do
lolcIcvisno, dao razao aos filIos quc afirnan
scr inossvcl o cnicndincnio lcal c alcrio con
140
os ais. quc ianlcn sc rcconIcccn ais, cujos
rivilcgios foran osios cn causa.
Nao sc dcvc, assin, rcsiringir o dclaic ao
rollcna da clcgililidadc c a qucsiao
associaao ilciia cnirc sargcnios c clcgos". Pois
alcn dc scr una crscciiva dc analisc
inconlcia, nosira-sc falsa dianic da rcalidadc,
acciiando-sc a luia no icrrcno roosio clo
advcrsario, quc nao sao os sargcnios, nas os
auicniicos" c os conunisias. E a rova dc quc
assin c rcsidc no faio dc os sargcnios, Iojc,
rccusarcn-sc a dialogar con qucn qucr quc scja
salvo os quc ja sc inicgraran no sisicna" c
rocuran, con sua aliana aos clcgos" c aos
rncics", da dcsuniao das Foras Arnadas,
colIcr fruios ara si, individualncnic,
csqucccndo-sc das rcivindicacs dc scus
canaradas, as quais, aic Iojc, crnancccn
dcsconIccidas dc iodos.
Sc a causa rcal do novincnio c da dcsuniao
fossc a clcgililidadc, os sargcnios csiarian a csia
Iora rocurando auncniar sua arca dc
influcncia; icrian icniado, do dia 12 ara ca,
conquisiar ara sua causa a sinaiia da naioria
da oulaao, ialvcz forando o Congrcsso a voiar
cncnda quc a oiniao ullica acciiaria, cnlora
julgassc sua arovaao nais una rova da
inossililidadc cn quc sc cnconiran os
dcuiados dc rcsisiir s rcsscs organizadas
141
clos rncics do sisicna". Sc nada disso
aconiccc, c orquc o rollcna nao c a
clcgililidadc. E sc nao c, sua cruzada nao sc
dirigc cn rinciro lugar conira a dcsigual
disiriluiao do Podcr na socicdadc glolal, nas
sin conira una siiuaao ariicular vigcnic nun
scgncnio arcial dcla.
En ouiros icrnos, sc os sargcnios
oliiicancnic sc rciraran dcois dc nalogrado o
novincnio, c orquc nao sc consiiiua nuna
rcivindicaao dc dctos cus, cuja forna nais
acalada c a Fcvoluao, nas configurava, isio
sin, una rcivindicaao dc suosios dirciios
ligados anics dc nais nada osiao quc cada
un dclcs ocua no gruo ariicular a quc
cricncc. Da dizcrnos quc o novincnio dc
Draslia nao foi dirigido conira a Consiiiuiao,
nas conira os oficiais.
A afirnaao disso icnos lcna conscicncia
c gravc. E sua gravidadc nao scra dininuda
clo faio dc rcconIcccrnos quc a insiraao do
novincnio, scnao sua cIcfia, foi auicniica", ou
cIincsa". O dcsassosscgo nao dcia dc cisiir
clo faio dc aquclcs quc cloran c conduzcn os
inquicios scrcn conunisias, ou auicniicos".
Suas causas crnancccn rcais c oljciivas, c
cono ial dcvcn scr iraiadas, ois os rollcnas
nao sc rcsolvcn dando-lIcs causas difcrcnics das
142
rcais, ncn idcniificado con o Mal aquclcs quc os
irazcn luz do dia.
Sc c una crcssao dc cuouconusno
avcniurciro c dcnagogico dizcr quc os oficiais
dcfcndcn o Privilcgio, iguais conscqucncias
raiicas icn o considcrar todos os sargcnios
cono scduzidos clo Pariido Conunisia
cIincs, ou russo, nao inoria. Assin cnsar c dc
igual forna agir c lanar os graduados dc naos c
cs aiados aos agcnics das foras ioialiiarias
aniinacionais, quc acnas cscran dos oficiais o
crro faial. O csscncial, no noncnio, c salcr
disiinguir cnirc os quc sc rclclaran conira os
oficiais orquc icn, ou julgan icr, razcs
suficicnics ara ial, c os quc oficiais,
graduados c clcgos" iranan conira a Naao,
uiilizando a insaiisfaao dos dcnais ara alalar
a unidadc das Foras Arnadas, unica
organizaao caaz dc sc lIcs oor.
E c csic csforo dc sucraao dc rcconcciios
c suscciililidadcs fcridas quc dcvc scr icniado
agora clos oficiais, csicndcndo a nao c vcnccndo
o fosso. Por clcs, ois c dcnonsirando
conrccndcr as rcivindicacs funcionais dos
graduados quc, a scus sulordinados c ioda a
Naao, darao a rova dc csiar naduros ara a
iarcfa ingcnic dc iravar c vcnccr a gucrra
sulvcrsiva.
143


J. O Luo, o Audo, u Fcuncntu c dcos u
Esudu

O rollcna dos sargcnios, assin cono o do
oficial quc sc scnic csiranIo sua rofissao, so
sc rcsolvcra quando as Foras Arnadas ionarcn
lcna conscicncia do acl quc dcvcn
dcscncnIar na gucrra sulvcrsiva c no
dcscnvolvincnio do as. Nao sc cnsc quc
cunri-lo scja acnas inicrvir no roccsso
oliico ara cnircgar dc volia aos rncics" a
naquina adninisiraiiva sancada dc scus dcfciios
nais griianics. Esia c a iarcfa quc o advcrsario
rcal das Foras Arnadas cscra quc lcvcn a
calo, ois rcduzindo sua nissao Iisiorica a una
sinlcs incursao sancadora dcsarnar-sc-ao
sicologica c oliiicancnic c rciirarao do ovo a
uliina cscrana quc ainda icn dc odcr vcnccr
o sisicna".
Talvcz a crisc scja naior quc os Ioncns.
Porquc ialvcz a inflaao, a corruao
insiiiucionalizada, a auscncia ianias vczcs
conrovada dc utu nos quc o Ioncn conun
julga Prncics, icnIan iornado vaos cono
aarcnicncnic inuicis or sua nao scqucncia
144
foran os gcsios dos quc fizcran Calcao c sua
rcvoluao frusira, dc Vcloso c dos coroncis dc
1955 os csforos quc dcsdc 1922,
inconscicnicncnic, vcn gcsiando o lalorioso c
ialvcz inconcluso ario dcssa nova forna dc
govcrno aliccrada na uniao dc civis c niliiarcs,
na ntnu ussocuuo otcu c ogunzutu das
Foras Arnadas con o ovo. E ialvcz o sisicna"
icnIa finalncnic iriunfado solrc os Ioncns,
inondo-lIcs a rcsignaao dos confornados. Sc
isso dc faio Iouvcr ocorrido, ao ovo farrao, ao
ovo canudos, ao ovo lalaio quc cscra do
caiiao do ovo o novincnio novo, so rcsiara
rccolIcr a scncnic dc sua cscrana sol a ncvc
ara quc, cono os Ioncns nao a qucrcn
gcrninada, ao ncnos nao norra. Mas sc clo
conirario o grao ja lroiou c falia acnas a
organizaao quc lIc dc fora c forna, nisicr sc
faz rcarar os csriios ara a dura iarcfa dc
rcsialclcccr cn icrnos nornais a ligaao cnirc o
Esiado c a Socicdadc, fazcndo quc aquclc dcic
dc sufocar cssa, osicnsivancnic cn nonc dos
inicrcsscs do as, na rcalidadc ara ccvar una
cqucna aric da lurocracia c os rncics".
Nao lasia, orcn, roor-sc rcsialclcccr a
conunicaao cnirc os varios sciorcs da Socicdadc
c cnirc cssa c o Esiado, a qual foi fccIada clo
sindicalisno csiaial, cla inicrvcnao irracional c
orgaca do Esiado no roccsso dc roduao c
disiriluiao das riquczas, or lancjancnios
145
fciios ara dizcr quc Ia lano, quando a clcs falia
o csscncial quc c o cscoo, a douirina, a
conrcccnsao do roccsso oliico. Sc nao Iouvcr
a disosiao inicrior dc sucrar orgulIo c
rcconcciios, a Iunildadc dc rcconIcccr cono
inadaiadas rcalidadc dcsic rcciso noncnio
da gucrra sulvcrsiva as fornulas claloradas
clos scculos XVIII c XIX, a disosiao dc vcr a
rcalidadc ial qual c, scn Icrosnos colciivos, scn
viriudc, os inicrcsscs rivaiisias icndcndo a
rcdoninar solrc o inicrcssc gcral c acsar dc
crncada clo dcscjo insiiniivo da incnsa
naioria do ovo dc nudar, dc arcndcr, dc
ariiciar cada vcz nais c nais rofundancnic
dos valorcs csiriiuais c naicriais quc a culiura
ocidcnial nos lcgou scra inuiil qualqucr gcsio
nais drasiico ara roncr o sisicna".
Alcn dc, ou ialvcz clo faio ncsno dc scr un
cnaranIado cocrcnic dc inicrcsscs
aarcnicncnic coniradiiorios, o sisicna" c
ianlcn una ncnialidadc, un csiado dc csriio.
Ja dissc c volio a insisiir cn quc as rcvolucs
foran idcologicas cnquanio nao sc crisializaran,
csccialncnic a ariir dc 1917, nun Podcr dc
Esiado; cn quc sc o Podcr dc Esiado ncgou a
Idcologia, consirangcndo os Ioncns
aconodaao, adaiando sua ncnialidadc cla
dura rcalidadc da rcssao sicologica coiidiana,
quando nao cla scduao do alurgucsancnio
corronido, so un aio dc fc na Vida quc c
146
coniradiao, luia c sucraao dc conirarios,
orianio Lilcrdadc odcra rcsialclcccr a
confiana do Honcn cn si c nos valorcs quc a
socicdadc lIc cnsinou a icr cono vcrdadciros; c
cn quc a condiao dos quc ariician dcssc novo
aio dc fc c dar a rova dc disor-sc ao sacrifcio
surcno, unica nancira dc ncuiralizar o Podcr,
vcnccndo a nausca quc sc aodcrou do ovo.
So assin ialvcz sc ossa dizcr quc a flor foi
caaz dc vcnccr o asfalio c irazcr sua ncnsagcn
dc cscrana aos quc dcsacrcdiian do sisicna"
c rcccian dos saliinlancos quc conira clc sc
dizcn crgucr, nais arlaaics quc cavalciros,
ncn Quioic ncn SancIo Pana or falia dc
dignidadc, ois da criica ao sisicna" vivcn c o
gcsio faial rcccian, icncndo crdcr o ullico quc
os alaudc c nuirc, ianlcn clc ca do
sisicna". Sc anics dc a nausca icr ionado o
coro dos Ioncns, a Idcia rcccdia a Aao no
iralalIo caicquciico da rcgaao do nilcnio, Iojc
cssa dcvc qucla anicccdcr, ois dcsconfia-sc do
vcrlo rosiiiudo na dcfcsa da iniquidadc, cn
nonc dc usufruir-sc iranquilo a ilusao
inflacionada da lci consagradora da dcsigualdadc.
Muniquc quc anicccdc Varsovia. E or nao crcr, o
ovo sc rcirai, dciando dc vcr aic a flor quc
vcnccu o nojo c o icdio dos Ioncns. quc ialvcz
nao lasic a flor; faz-sc nisicr a Iccaionlc.
147
Haroldo Vcloso c aquclcs sargcnios quc cn
nonc da Naao crradancnic conira cla sc
colocaran, dirigidos clo coniulcrnio quc a
donina, icniaran dcscriar a conscicncia dos
Ioncns. Mas nao lasia dcscria-la scn quc o
acordar ara a rcalidadc do sisicna" ofcrca aos
Ioncns noric a rcfcrir-sc, runo ccrio a scguir. E
noric nao Iavcra c dcrroia alguna sc iraara scn
anics, no aliar da Pairia, rczar-sc o confiicor"
rcdcnior c, aldicados do orgulIo c dos
rcconcciios, civis c niliiarcs sc disuscrcn a
rcfornar aquilo quc cla iradiao nos cIcgou,
dcvcndo ara conscrvar-sc scr alicrado na forna,
rcscrvando-sc acnas a Fazao das gcracs
nais aniigas c nao o cso das insiiiuics
crccvcis, quc a dcfornaran c rciiran viialidadc
c scniido rcal Fcvoluao da Ordcn.
Nao sc unirao civis c niliiarcs scn quc os
rcconcciios ccdan ao inicrcssc surcno da
Naao quc sc qucr crgucr. Scn quc os civis
crcan scu aiavico Iorror aos conanIciros quc
a Hisioria lIcs dcu, noiivado nais clo ncdo dc
scrcn forics quc clo icnor dc scrcn fracos, c
scn quc os niliiarcs a si ncsnos sc vcjan iais
cono o sisicna" os forjou. fora arnada scn
funao, alicnadora no scn-scniido dc sua nissao
roosia, cqucna dcnais ara as iarcfas
Iisioricas quc a Naao dclcs rcclana, grandc,
csada, lurocraiizada cn dcnasia ara as
rcalidadcs da gucrra sulvcrsiva.
148
ncsia rcnuncia c ncsic dcscriar quc a
iradiao civilisia dc nossas Foras Arnadas c sua
nissao dc garanics da Ordcn, da Lci auiada na
Norna c do dcscnvolvincnio do Drasil odcrao
conciliar-sc. So quando as Foras Arnadas, alcn
dc consiiiuir-sc no ccrnc da grandc organizaao
civil-niliiar quc Ia-dc cnfrcniar o advcrsario rcal
na gucrra sulvcrsiva, iransfornarcn-sc na
cscola dc inicgraao, na culiura c na lilcrdadc,
dos nilIcs dc arias cn quc o sisicna"
iransfornou nossos scnclIanics, dando-lIcs o
Livro, o Arado, a Fcrrancnia c dcois a Esada, c
quc sc odcra dizcr quc o sisicna" nao nais
voliara c quc a gucrra sulvcrsiva foi ganIa.
Nos ascs cn quc o Pariido Conunisia
cIcgou ao odcr, as Foras Arnadas foran
dcsirudas or clc, scn quc iivcsscn icno dc
rcagir. No Drasil, a ncnos quc das duras
rcalidadcs do noncnio nos convcnanos c
csicjanos disosios a aldicar dos rcconcciios,
rcfornulando ioda nossa conccao do acl das
Foras Arnadas c dos civis na consiruao da
socicdadc oliica, clas odcrao scr dcsirudas
caiancnic clos quc as dcscjan rcscrvar
nicgras. Na sua forna, arcando con o cso das
insiiiuics crccvcis, clo rcccio dc iransforna-
las, rcsciiando a Fazao das gcracs assadas.

149

150



V

QUE FAZER


Dcstu V utc, ucnus o nco
utgo LIctu os sndcutos o
uIcudo. O quc u cc sc scguc o
cscto uu cstu cduo cn uo, tcndo
o A. utdo do cssuosto dc quc,
occcdu unu conccuo do occsso
otco Iuscu c unusudu u utuuuo
dc cus c ntucs nus cscs dos unos
cccntcs, uzu-sc nstc oo u
consdcuuo dos ctocs ugunus
nonus dc uuo otcu, us quus nuo
cIcgun u consttu-sc cn un ogunu
dc goucno os uu tu sc cquc o
concuso dc csccustus ducsos c u
ossc dc dudos quc s o Goucno ossu
, nus cn unu csccc dc otco uu
un uncuncnto. Cono roiciro, tuucz
uuIu o quc tuntus outos quc o u
151
undun uucn nus ncn o sso
dcxu, u ncu uc, dc sc notuntc
onccc-o u consdcuuo dos
ctocs. O.S.F.


l. LIctu os sndcutos

Sc, cono icnianos dcnonsirar, c rcalizando
o dcscnvolvincnio quc as Foras Arnadas
odcrao rcsondcr ao dcsafio lanado cla gucrra
sulvcrsiva, inc-sc cnunciar os oljciivos a
scrcn alcanados c os ncios a uiilizar ara
aiing-los. Scn cssa dcfiniao clara dc alvos,
qualqucr icniaiiva fciia ara ncuiralizar as foras
aniinacionais scra ncra fornulaao icorica
acadcnica, ou roosiao dc aao scn scniido
raiico, ois cnquanio nao sc conIcccr a quc sc
vai scra inuiil icniar cscrar do ovo a
rccciividadc ncccssaria a qualqucr
cnrccndincnio nais duradouro.
Esscs oljciivos c os ncios a clcs
rclacionados, no cnianio, so odcrao assunir
lcno scniido dc aao quando cliciiados or
una conccao do roccsso caaz dc, a un
icno, dar rcsosia icorica adcquada aos
152
rollcnas susciiados cla rcalidadc c scnsililizar
a conscicncia nacional, roondo-lIc graas a
cssa scnsililizaao iarcfas concrcias. So assin
sc odcra dizcr quc dcicrninada aao scra
Istocuncntc ncccssuu c so assin scra ossvcl
cscrar vcnccr as foras do advcrsario na gucrra
sulvcrsiva.
Tal conccao do roccsso, coniudo, nao
odcra scr clalorada isoladancnic qucr or civis,
qucr or niliiarcs. Una conccao do roccsso
con a conscqucnic aao dcicrninada cla
conscicncia das ncccssidadcs a sucrar
clalorada acnas clos rinciros, corrc o risco dc
dcsconsidcrar o clcncnio caiial ara sua
iransosiao raiica, qual scja a adcsao
cnocional das Foras Arnadas, quc scrao, cn
uliina insiancia, cIanadas a garaniir sua cfciiva
rcalizaao. Nao sc odc, Iojc, no Drasil, rcicndcr
alicar nao inoria qual oliica scn coniar con
o aoio das Foras Arnadas. nao quc clas sua
alicaao ncccssariancnic sc oonIan cla
violcncia (c ja o fizcran cn dcicrninadas fascs dc
nossa Hisioria}; c quc sc con cla nao
concordarcn, criar-sc-a na arca do Covcrno una
cisao cnirc a calca cnsanic c os orgaos
cccuiorcs, a qual, a longo razo, scra faial ara
a unidadc do Podcr dc Esiado. Da ncsna forna,
as Foras Arnadas nao odcn cnsar alicar
una oliica clalorada acnas clas Escolas dc
Esiado-Maior, ou cla Escola Sucrior dc Cucrra,
153
orquanio sc o nundo civil dc sua claloraao
nao ariiciou, c dc sua cccuao for afasiado, a
cla sc oora, c o Podcr susicniar-sc-a cniao no
vacuo, crdcndo-sc incviiavclncnic.
cssa consiaiaao quc iorna incriosa a
uniao do civil con o niliiar na claloraao da
oliica a scguir c cn sua cccuao na niliiancia
diaria do Podcr. Frcqucnics vczcs, ao conirario do
quc sc inagina, scra o niliiar aquclc quc ira
forncccr os clcncnios da rcalidadc coiidiana ao
civil, quc, acosiunado s considcracs
acadcnicas, icn do roccsso nacional una visao
dcfornada cla icoria c cla nao frcqucniaao
con os dranas do ovo. Pois c o niliiar, or sua
fornaao quc Andradc Scra rcconIccia
dcficicnic c or sua roria aiividadc
rofissional, qucn cnira cn coniaio nais niino
con o ovo, cnlora dc una crscciiva
dcfornanic quc c a dc vcr os rollcnas
airavcs dos dranas do rccruia dcsligado dc scu
ncio c scn ossililidadc dc rccclcr, duranic o
crodo cn quc sc insirui nas Arnas, as
influcncias dircias dclc. Mas ncsno assin, scnic
nais quc o civil o rollcna da dcsguududc
otcu, orquanio icn dianic dc si, nun coniaio
longo c quc sc odc rcsunir fccundo, o
analfalciisno, as cndcnias, as frusiracs dc un
indivduo cicrnancnic aria dc una socicdadc
quc vc auncniar diariancnic as disiancias
sociais gcradas cla foriuna fciia nos golcs da
154
Dolsa, no cculaio, no coniralando, ou airavcs
das anizadcs alacianas. Cono, na ncsna
ordcn dc idcias, scra o civil o clcncnio quc
forncccra ao niliiar os quadros icoricos dc
rcfcrcncia scn os quais nao Ia aao ossvcl c o
conIccincnio da dcsigualdadc cngcndrada clo
Privilcgio ciinguir-sc-a na sinlcs cnuncraao
casusiica das consiaiacs cnricas.
So una conccao do roccsso assin forjada
c quc sc icncra na vcrificaao coiidiana dc sua
validadc c quc odc arcscniar condics dc
uuIdudc dcnocutcu, ois rcsulia da inicraao
dos clcncnios nais viiais da Naao, a salcr, o
TralalIo, a Inicligcncia c as Arnas. As ouiras,
forjicadas nos galincics ou nos concilialulos dc
candidaios a Donaaric, ou Naguil, odcrao
ofcrcccr naiorcs airaiivos, or nais facilncnic
scduzircn as conscicncias clo sinlisno da
roosiao icorica, ou clo ciio cssoal
asscgurado dc incdiaio or csiar-sc nas loas
graas dos donos do Podcr o oliico, ou o
cconnico, nao inoria. Mas cnlora iriunfando
nais facilncnic, cnlora ofuscando clo lrilIo
das viiorias dc algunas fornulas lcvadas
arcssadancnic ao cadinIo da raiica social, nao
icn clas a ossililidadc dc ofcrcccr sadas
dcnocraiicas ao ovo, orquanio aquclcs quc as
claloran sc uncn ao quc o sisicna" dc nais
corruio c ioialiiario roduziu o Privilcgio do
clcguisno sindical (janguisia, conunisia, ou
155
anarclo sinlcsncnic, nao inoria}
nanconunado ao dos quc, a rcicio dc dcfcndcr
a ccononia nacional dos assalios do
incrialisno, fazcn do nacionalisno" a linIa
Maginoi do nonoolio c da cloraao dir-sc-ia
riniiiva do iralalIo.
Sc coulc a cqucnos gruos civis rcunidos
cn iorno dc Vanguarda Socialisia" dcnunciar, no
incio da rcdcnocraiizacao, o caraicr ioialiiario c
fascisia do Inosio Sindical rcsonsavcl clo
clcguisno c ncio airavcs do qual o Esiado
assou a conirolar os sindicaios ocrarios,
rciirando-lIcs a conlaiividadc roria c
sulsiiiuindo-a or una assividadc cnoda ao
Privilcgio, ou una agrcssividadc dc cuula
favoravcl aos dcsgnios oliicos dos dcicniorcs do
Podcr aos niliiarcs csicvc rcscrvada a iarcfa dc
fazcr a rincira inicrvcnao na vida oliica
nacional, visando incdir a iransfornaao ao
sindicalisno ocrario nuna fora a scrvio dc
iniuiios lilcriicidas. Mas os Coroncis do
Mcnorial" quc conduziu sulsiiiuiao do sr.
Joao Coulari no Minisicrio do TralalIo,
liniiaran-sc a una nanifcsiaao sucrficial
conira o dcsviriuancnio do sindicalisno
ocrario, airiluindo-o nais a inicncs
dcnagogicas do quc roriancnic a causas
csiruiurais. Da nao Iavcrcn os coroncis dc
cniao, ou os caiiacs c najorcs dc Iojc, jogado
sua fora oliica conira a cdra angular do
156
sisicna", dirigindo-a dc rcfcrcncia conira suas
nanifcsiacs cicriorcs. Con o quc nao sc
dcsfcriu, nunca, o golc dc noric conira o
advcrsario, quc dc assin coniinuar scu
iralalIo surdo conira a Igualdadc c a Lilcrdadc,
acsar da loa inicnao dos quc rcicndcran
rcnovar a Fcullica cla ncra sulsiiiuiao dos
Ioncns quc a dirigian.
Sc, cn 1954, os coroncis lcvaniaran-sc
conira as icniaiivas dc iransfornar os sindicaios
na coca conirolados cn sua naioria clos
anarclos", ja quc o donnio dos conunisias
solrc o aarclIo sindical dcu-sc dcois nun
odcr quc sc conirauscssc ao Lcgislaiivo c s
Foras Arnadas, c sc Andradc Scra fornulou,
cn 1956, scus voios ara quc florcsccssc no
Drasil un sindicalisno auicniico a ccnlo dos
ascs cscandinavos, ncn aquclcs ncn cssc
soulcran, no cnianio, diagnosiicar a causa do
nal dc quc sofria o novincnio ocrario c con clc
a Fcullica.
Eaninando o rollcna acnas da
crscciiva do dcsviriuancnio das funcs do
sindicalisno nuna visao cn quc iransarccia,
s vczcs, o dcscjo dc quc os iralalIadorcs janais
uliraassasscn a conscicncia cororaiiva" dc
quc fala Cransci nao quiscran nunca cncara-
lo ial qual c. Sc o iivcsscn fciio, sc as dcnuncias
ouvidas no Clulc Miliiar, cn 1963, conira o
157
clcguisno", sc iivcsscn dirigido, dcsdc novc
anos anics, conira a origcn do nal, nao sc icria
dado, cn 1954, a aliana, inicialncnic
adninisiraiiva, dcois oliica, cnirc o
sindicalisno anarclo" do sr. Joao Coulari c o
disosiiivo sindical do Pariido Conunisia quc,
cla oria do sindicaio criado cla diiadura c
naniido cla Inosio Sindical, cnirou nos
arcanos do Podcr. Ncn sc Iavcria naniido cssa
aliana cnirc os anarclos" c os vcrnclIos" aic
1960, quando os disosiiivos dc scgurana da
Naao rcsolvcran acordar ara a dura rcalidadc
nun dcscriar ainda assin iardio c nao
lcnancnic conscicnic, ois iudo sc fcz, dc la
ara ca, cn anlos crculos, ara nanicr o
Inosio Sindical, a rcicio dc quc scn clc os
Sindicaios dcsaarcccrian, ou scrian ionados
dc assalio clo Pariido Conunisia, quc na
vcrdadc dclcs ja sc asscnIorcara clo ncnos
dos oliiicancnic dccisivos. Dcfcndcndo o
Inosio Sindical, nao sc acrcclcran, niliiarcs c
civis cncnIados na luia conira o donnio do
sindicalisno clo Pariido Conunisia, quc a
organizaao quc con nais ardor sc cncnIava
na nanuicnao dcssc iriluio cra caiancnic o
Pariido, quc suunIun conIutc, nus quc nu
cududc couuun cn scu odc cu, os con
cc uzun coo nu dccsu dc unu stuuuo quc s
uuoccu os u cnqustudos nu nuqunu sndcu.
158
cssc un dos onios fracos da conccao do
roccsso quc sc vcn icniando clalorar dcsdc a
rcdcnocraiizaao. consiruda isoladancnic or
civis c niliiarcs, os rinciros nao conscguiran
fazcr-sc ouvir clos scgundos c csscs nao
soulcran vcr os rollcnas da socicdadc civil
scnao cla oiica csirciia dos grandcs Ioncns"
(quc s vczcs arccian scr a cncarnaao do Mal}.
Influcnciados or cssa crscciiva, os niliiarcs,
scnrc quc cIanados a agir, liniiaran-sc a
sulsiiiuir os Ioncns, dciando iniacia a
naquina oliica, adninisiraiiva c social do
sisicna", quc assin cnconirou foras ara
rcnasccr das cinzas.
no sindicalisno oficial c cororaiivisia
orianio fascisia c ioialiiario quc sc da a
conjunao da classc oliica con o Privilcgio c o
Pariido Conunisia, o coniulcrnio dos dcfcnsorcs
dc un nacionalisno" nonoolisia con os
advcrsarios vcrlais do nonoolio c do
caiialisno. Todos, alsoluiancnic iodos, icn a
lucrar con a cisicncia do sindicaio unico,
auscnic da nassa, vivcndo cusia dc sua
cloraao clo Inosio Sindical. os cnrcsarios
do Privilcgio dclc dcsfruian, orquc icndo a
rcrrogaiiva dc rcrcscniar a classc cranic a
Jusiia do TralalIo c os aircs, o sindicaio
incdc, or csurios cnicndincnios, quc o
novincnio ocrario florcsa conscicnic c
cocrcnic rcivindicador c cn conscqucncia
159
roulsor dc un dinanisno da ccononia, o qual
o Monoolio rcuia conirario a scus inicrcsscs,
ois una ccononia dinanica lcva o ncnos
concicnic, iccnica c organizaioriancnic, a
sucunlir ncsno con o aoio scnrc rcscnic
dos lancos oficiais; os oligarcas fundiarios da
ncsna forna, orquc a incisicncia dc
novincnio sindical auicniico no cano crniic
nanicr un sisicna dc roduao quc sc odcria
caracicrizar cono nugnu, o qual solrcvivc cn
viriudc do acordo iaciio con os cnrcsarios do
Monoolio c os donos do Podcr; os clcgos",
orquc c graas a cssc sindicaio quc vivc cusia
do dia dc salario arrancado anualncnic classc,
quc nanicn sua osiao dc odcr no sisicna",
dclc aufcrindo favorcs c rclcndas dcvidas a
vcrdadciros rncics; c a classc oliica", orquc
icn no sindicaio un insiruncnio dc rcssao
docil, laraio c dc grandc valia.
E cono assin c, cono c o Inosio Sindical
quc c dc acordo govcrno, cnrcsarios do
Monoolio, conunisias c anarclos" os
rncics do sisicna", cnfin c or sua
ciinao quc dcvc concar a iarcfa sancadora dos
quc sc rocn a rcsialclcccr a auioridadc c
urificar a Fcullica, isio c, aquclc rcginc cn
quc iodos sc sulncicn Lci, cn quc ningucn a
cla c sucrior, c no qual o govcrno sc rcocua
cn organizar a disiriluiao da riqucza dc
nancira a quc nao Iaja niscravcis, ncn
160
nalalos, ois as disiorcs das foriunas acnas
csialclcccn os rivilcgios c con clcs as
dcsigualdadcs circnadas, fonics do dcsoiisno
do odcr cconnico, social ou oliico dos
indivduos, gruos c fanlias".
Dcssc onio dc visia, o CIanancnio
Pairia", da Frcnic Pairioiica Civil-Miliiar,
rcrcscnia un rogrcsso solrc a conccao do
roccsso rcscnic no Mcnorial dos Coroncis" c
no dcoincnio dc Andradc Scra. ali csia clara a
condcnaao do Inosio Sindical lcn assin dos
conunisias, dcnagogos c avcniurciros,
arovciiadorcs do sindicalisno oficial c do
clcguisno rcvidcnciario".


2. Ogunzu u soccdudc

O gravc crro dos quc sc dcscjan oor ao
sisicna" scn sc dar conia dc scr clc, alcn dc un
cnaranIado dc inicrcsscs coniradiiorios, una
ncnialidadc asscnic nun dcicrninado nodo dc
scr da socicdadc lrasilcira, consisic cn julgar
quc sc odc dciiar alaio o coniurlcrnio do
Privilcgio con o Pariido Conunisia scn
sulsiiiuir, ncnialidadc dos rncics do
161
sisicna", una nova, rcnovada, voliada ara os
rollcnas da organizaao da socicdadc civil. A
conccao do nundo dos rncics" nao sc
fornou a ariir do insianic cn quc os
conunisias assaran a ariiciar do aarclIo do
Esiado. vcn dc longa daia, consiruindo-sc no dia
a dia do dcsinicrcssc oular cla organizaao
civil c na disiancia cada vcz naior quc o Esiado,
anorfas as classcs c os gruos sociais do onio
dc visia oliico, foi ganIando da socicdadc. Ja
cn 1930, un cnsador lucido aoniava o nal da
dcnocracia lrasilcira.
Esia ariiciaao colciiva |nos ncgocios
ullicos| c a cdra dc ioquc dc una vcrdadcira
organizaao dcnocraiica. Una dcnocracia so c
rcalncnic digna dcsic nonc quando rcousa, nao
na aiividadc dos scus cidadaos, ugndo cono tus,
isio c, cono nduduos; nas na aiividadc dos
scus cidadaos agindo cono ncnlros dcsia ou
daqucla cororaao, cono arcclas dc un dado
agruancnio, unidos cla conscicncia dc un
inicrcssc conun, dc classc.
Ora, cn nossa dcnocracia, o quc vcnos c
jusiancnic o conirario disio; cla sc lascia cn
nduduos c nao cn cusscs; cn indivduos
dssocudos c nao cn classcs ogunzudus; c
iodo nal csia nisio".
162
Dc nada adiania oor-sc ao sisicna", sc o
ovo nao alicra, cla organizaao, sua anicrior
nancira dc colocar-sc dianic dos rollcnas da
Poliica. dc nada adiania sulsiiiuir un govcrno
or ouiro, sc o novo coniinua clalorando, cono o
anicrior, lcis con cuja fciiura o ovo scqucr
sonIou c ara cuja alicaao nao csia
caaciiado, carcnic dc organizaao. O quc
aconicccra na Iioicsc dc lanar-sc dcrrulada
do sisicna" scn organizar-sc o ovo, scra a
ncra sulsiiiuiao dc un gruo corruio or
ouiro ialvcz ncnos corruio; cnquanio crdurar
o cniusiasno oular cla nova crscciiva quc
sc alriu, iudo ira lcn, nas acnas a cIana sc
aaguc c os indivduos volicn s rcocuacs
coiidianas das quais foran afasiados clo aclo
da iransfornaao suliia da classc oliica", a
ncnialidadc do sisicna" voliara a rcdoninar c
o Esiado, una vcz nais, ganIara disiancia da
socicdadc civil, sufocando, ao ncsno icno, suas
ossililidadcs dc criaao csonianca dc novas
fornas dc vivcr cn conjunio.
O quc sc faz nisicr cono roosiao criadora
da Nova Fcullica c iransfornaao dos aniigos
nodos dc scr, c incdir sc dcscnvolva o
Ionuutsnto nsttuconu quc caracicriza o
Esiado lrasilciro, isio c, incdir quc os
rncics" coniinucn lcgislando ara una
socicdadc dcsorganizada, quc sc rccusa a
organizar-sc, acciiando assivancnic quc o
163
Esiado rccncIa funcs quc nao sao, a rigor,
suas.
O quc icn caracicrizado csscncialncnic a
ncnialidadc dos quc sc ocn ao sisicna" c o
dcsrczo clas fornas dc organizaao oular
auicniica, as quais nao sc odcn ligar, cnquanio
iais, scn nais aquclas, a csqucnas oliicos
acnas conirarios ao siaius quo". Todos os
novincnios quc dc un icno a csia daia icn
aarccido na ccna oliica lrasilcira, irazcn
narca caracicrsiica, a qual incdc sua
vialilidadc cn icrnos organizaiorios, orianio
oliicos gcrais. sao uguuncntos utcus,
criados ara rcsondcr aos inicrcsscs oliicos
incdiaios dc dcicrninados gruos
dcclaradancnic conirarios ao sisicna", nas quc
nao corrcsondcn, iais agruancnios, a foras
sociais vivas, nao odcndo, dcssa forna,
rccncIcr qualqucr funao Icgcnnica (da
organizaao c dircao da conscicncia oular c
nacional cn icrnos iniclcciuais, culiurais c
oliicos} na socicdadc lrasilcira. Solrcvivcn
cnquanio o noiivo dcicrninanic dc sua criaao
sulsisic; nas sua cisicncia c ncra ficao
fornal, ois nao icn a scrvir-lIcs dc aoio
csiruiural a voniadc colciiva. E ianio nao
asiran conscguir, originarios quc sao do so
dcscjo dc sulsiiiuir un gruo da classc oliica"
or ouiro, c nao da voniadc dc fazcr do ovo
organizado ara a dcfcsa dc scus inicrcsscs
164
sociais nais concrcios o insiruncnio nuncro un
da iransfornaao das rclacs dc Podcr na
socicdadc lrasilcira cn ouiras alavras,
rovcn do dcscjo dc sulsiiiuir os Ioncns, nas
nao dc alicrar as siiuacs. En uliina insiancia,
ncgan na raiica a ncccssidadc dc fazcr-sc a
Fcvoluao, crciuando ainda quc
inconscicnicncnic o sisicna", cnlora dirigido
or Ioncns nclIorcs do onio dc visia noral.
En 1958, cscrcvi, a roosiio dc Draslia, quc
dcvcranos confcssar dc ullico nossa
rcsonsalilidadc clo fracasso das rcvolucs
conira o sisicna"; fracasso quc sc rcsunia nuna
longa inicrrogaao. Algucn crguniou a V., scu
ai, scu irnao, sc Draslia dcvcria scr consiruda?
Mas algucn, alguna vcz, crguniou a V., scu ai,
scu irnao, sc csic ou aquclc dcvcria scr
candidaio Prcsidcncia da Fcullica? Quanias
vczcs V., scu ai, scu irnao sc viran dianic da
roria conscicncia, cIanados a cscolIcr cnirc
aquclcs quc ouiros, os quc nao rivan dc scus
rollcnas, dc suas angusiias, cscolIcran anics
quc V. udcssc clcgcr? V., scu ai, scu irnao
roicsiaran conira csic cslulIo dc scus dirciios
nninos dc cidadao dc una rcullica
dcnocraiica? E scu roicsio inido, isolado, s
vczcs nanifcsio aos griios nos concios, no
coniagio facil da socialilidadc da nassa, quanias
vczcs foi ouvido? E quanias vczcs V. icniou
rcconca-lo? Dcran-lIc scnrc a ooriunidadc
165
dc cscolIcr nao o quc a Naao cigia, nas o
ncnos ior daquclcs quc os ouiros, os quc nao
rivan dc suas angusiias, dc nossas angusiias
dc cidadaos, julgavan os nclIorcs. V. foi, cono
cu, scnrc colocado dianic do faio consunado. E
nunca o discuiinos; nunca fonos a favor ou
conira clc. Por quc scr, agora, conira ou a favor
dc Draslia, sc ali vanos scr cnicrrados con as
onas quc a loucura salc dar aos aios quc a
dcncncia considcra fundancniais?"
Ningucn aic Iojc dcu rcsosia a csia longa
inicrrogaao; ningucn aic Iojc rcicndcu incdir
quc sc cIcgassc ao faio consunado. Mas
cnquanio isso nao sc dcr, o sisicna" coniinuara
iriunfanic, c scra scnrc naior quc os Ioncns
quc conira clc sc colocan, orquc lIcs falia a
conrccnsao do fcnncno lasico da vida oliica
lrasilcira dos dias quc corrcn. cansado do faio
consunado, das fornulas salvadoras dos
ariidos; aiingido cla nausca rofunda da
rosiiiuiao do sindicalisno, c irado clos ldcrcs
cn quc dcosiiava suas nais caras cscranas, o
ovo, Iojc, so sc organizara cn funao dc dois
oljciivos aarcnicncnic coniradiiorios c
ccludcnics, convcrgindo, orcn, ara o ncsno
fin dc Lilcrdadc a} a dcfcsa dc scus inicrcsscs
sociais concrcios c incdiaios. (inicrcsscs
cororaiivos, cono diria Cransci}, dc cuja
conscicncia sc assa facilncnic dos inicrcsscs
oliicos nais gcrais, ou cniao, l} ara fazcr a
166
Fcvoluao, significando o gcsio dos quc a cla
adcrcn a sucraao cnocional dc iodas as
liniiacs do csriio cororaiivo c do
individualisno. Proor ao ovo quc sc rcuna cn
una organizaao osicnsivancnic ou nao oliica,
cujo oljciivo c acnas oor-sc ao nau
govcrnanic, significa csiar disianic do scniir
oular c nada rcicndcr rcalizar; con cfciio,
idcniificando-sc con ianias ouiras, una
organizaao dcssc iio nao odcra dciar dc scr
scnao una organizaao ariificial, iao ariificial
cono as (...} quc a rcccdcran c, cono ial,
dcsiinada, nais iardc ou nais ccdo, a dissolvcr-
sc, ou a dcsviar-sc dos scus oljciivos sucriorcs".
Organizar ara a Fcvoluao c facil; lasia
salcr consirar c icr os rccursos ara, no
noncnio azado, dcsfccIa-la. O difcil c organizar
ara dar ao govcrno da Nova Fcullica una lasc
rcal dc susicniaao, quc clininc ara scnrc o
faio consunado c sirva ao ncsno icno dc
cadcia dc iransnissao cnirc govcrnanics c
govcrnados, cnirc os cidadaos c o Esiado. Mas ao
ncsno icno c sinlcs, dcsdc quc sc disonIa
dos rccursos ara noniar o rinciro aarclIo
quc Ia-dc inulsionar a voniadc oular, a qual
sinio clanar or organizaao dcnocraiica c
rcvolucionaria (no scniido nais laio da alavra,
iransfornador das condics aiuais dc cisicncia
social}. Dasia nao dar ao ovo nornas rccisas dc
cono fazcr as coisas. nao sc organizara o ovo
167
lrasilciro sc nao sc rcsciiar sua oosiao
idiossincrasica organizaao fornal, do scculo
assado, quc sc iraduz cn rcunics scnanais
ara discuiir solrc nada c rcsolvcr
alsoluiancnic nada. A nos aicrnos a cssc iio
aniigo dc organizaao, conscguircnos rcunir ccn
no rinciro ncs, nas ao fin do scncsirc scrcnos
acnas dcz, cnasculados cla csicrilidadc do
iralalIo scn oljciivo concrcio c incdiaio.
O ovo lrasilciro organiza-sc difusancnic,
nao insiiiucionalizadancnic or coniradiioria
c csdruula quc arca a afirnaao. Elc qucr
salcr quc cisic un gruo Icgcnnico cn quc
ossa confiar, o qual lIc dara as iarcfas a
cunrir c so ionara suas dcciscs fundancniais
dcois dc ouvi-lo, a clc, Povo. Dcsrcza rcunics
nas dcscja scr consuliado. Alorrccc a oliica
ial qual c fciia nas sc cngajara acnas lIc
accncn con una lidcrana Ioncsia c oular, c
con un rograna quc ioquc sua conscicncia
cororaiiva c quc lIc faa cnircvcr a crscciiva
da grandc nudana.
Nao sc rciirara do Esiado lurocraiizado a
Icgcnonia do roccsso, lurocraiizando-sc or
sua vcz a vida social lasica. O csscncial c
cnconirar, na raiica dc cada dia, o icrno ncdio
cnirc o ccniralisno lolcIcvisia indiscnsavcl
cficicncia da aao c o csoniancsno
lucnlurguisia ncccssario a rcscrvar a
168
lilcrdadc dc oao das nassas, incdir a
lurocracia c ossililiiar a aiividadc criadora dos
Ioncns. Talvcz a soluao da aniinonia
ccniralisno-csoniancsno csicja na organizaao
difusa ou scni-anarquica, cono quciran, quc
sc iraduz na cisicncia dc un nuclco
Icgcnnico, dc un cqucno aarclIo c dc un
orgao dc divulgaao cn quc iodos roicsicn
conira as injusiias diarias, conira os crros quc
sc concicn na adninisiraao c ondc iodos
ossan discuiir, livrcncnic, cono sc dcvcra
organizar a Nova Fcullica.
O csscncial c organizar a socicdadc civil.
fazcr quc o Esiado crca sua Icgcnonia solrc o
conjunio dos Ioncns c quc as lcis quc clalorc
rcsulicn do scniir oular quc so un nuclco
Icgcnnico odc arccndcr cn ioda sua
cicnsao c rofundidadc. Quando, nos lairros, o
ovo sc organizar ara discuiir scus rollcnas,
salcr quais sao c dar-lIcs a soluao quc a clc
nais inicrcssc; quando os ocrarios sc
organizarcn dcniro ou fora dos sindicaios, nao
inoria ara cigir dos utocs c nuo nus do
Estudo (ois sua rclaao Iunana nais dircia c
con o cnrcgador c nao con o lurocraia} o
cunrincnio da Lci ou o aicndincnio dc suas
rcivindicacs cororaiivas; quando os
cnrcsarios sc disuscrcn a, junios, fornular
lanos ara dcscnvolvcr grandcs ou cqucnas
rcgics, no conlco agro-indusirial quc Ia-dc
169
crniiir a sucraao das coniradics cnirc a
cidadc c o cano, lcvando a csic os nodos
nodcrnos dc roduzir claloradas naqucla
rciirando do Esiado, aulaiinancnic, sua funao
dc govcrnar as cssoas ara quc sinlcsncnic
adninisirc as coisas dc acordo con a voniadc das
conunidadcs Iunanas livrcncnic organizadas
; quando isso aconicccr, o sisicna" icra sido
dciiado alaio. Porquc o quc conunisias c
oligarcas nais icncn c a crcssao do
scniincnio das lascs. Uns c ouiros rcccian o
dialogo con o ovo orquc sao lurocraias or
csscncia. E assin scndo, so a organizaao do
Povo na lasc odcra fazcr quc a socicdadc sc
lilcric do Esiado c quc o ovo iralalIador sinia
quc ionou cn suas naos as rcdcas dc scu
dcsiino. E una vcz dadas ao Povo as condics dc
auio-govcrnar-sc, clc nao nais as alandonara,
ois icra arcndido a vivcr dcnocraiicancnic.


J. Du u Icgcnonu u Indstu

A siiuaao lrasilcira, dc si ja conlca,
iornou-sc ncnos sinlcs ainda cn viriudc dos
lciios ioriuosos cn quc corrcu o roccsso dc
indusirializaao sol a cgidc do sisicna"; da
170
fazcr-sc nisicr adoiarcn-sc a un icno solucs
conscrvadoras ara rcsolvcr dcicrninados
rollcnas, c rcvolucionarias ara iraiar ouiros.
Cono a inflaao, or ccnlo. Fruio dc
dcsajusics csiruiurais c dc una crrnca
conccao do acl das finanas no
dcscnvolvincnio cconnico, cla nao odcra scr
coniida sinlcsncnic clo quc sc convcncionou
cIanar dc nciodos classicos", isio c, cla
conrcssao lruial das dcscsas ullicas (dc
cusicio c invcsiincnio} c rcduao do crcdiio con
o risco da dcflaao c conscqucnic aralisaao
quasc-ioial do crcscincnio do roduio nacional.
Afora a rciraao cconnica c a crisc social quc
una oliica classica rovocaria, c rcciso aicniar
ara ouiro asccio do rollcna lrasilciro, o qual
rcocua nuiio oucos. c quc a dininuiao das
dcscsas dc cusicio da naquina csiaial (Uniao,
Esiados c Municios}, lcvando rcduao do
cssoal lurocraiico, lanaria ao ncrcado dc nao-
dc-olra, dcficiiario glolalncnic dc aric da
rocura, nilIarcs dc iralalIadorcs scni-
qualificados, ou scn ncnIun rcaro iccnico, os
quais sc irian consiiiuir cn foco crnancnic dc
inquiciaao c agiiaao. O quc nao inlica cn
dizcr quc nao sc rcduzan os orancnios dc
nanuicnao; clo conirario, os corics
orancniarios dcvcn scr fciios, nas dcsdc quc sc
aicnic ara o faio dc dcvcrcn fazcr-sc a ariir dc
171
una lanificaao gcral da ccononia, c nao dc
una sinlcs rogranaao financcira.
Na soluao dos rollcnas lrasilciros a
inflaao, a qucsiao agraria, o crcscincnio da
indusiria, as dcsigualdadcs rcgionais, a crisc
cducacional, cnirc ouiros , Ia ccrias dircirizcs
quc a nosso vcr dcvcrian scr olscrvadas or
qucn sc alalanassc difcil iarcfa dc clalorar o
lano dc govcrno. Conco cla nais gcral, nas
ncn or isso a nais inorianic.

l. O PFODLEMA DA PFOPFIEDADE Esia
qucsiao vcn-sc consiiiuindo no olicc naior a
qualqucr iio dc lancjancnio, na ncdida cn
quc loa aric dos quc sc ocn ao sisicna",
aoniando a falcncia da roosiao narisia do
scculo XIX, nao sc dao conia dc quc a dcfcsa quc
fazcn do dirciio dc roricdadc c a oosiao quc
novcn inicrvcnao csiaial na ccononia odcn
scr rcfcridas ao scculo XVII. Ora, sc Lcnin,
rcnido clas ncccssidadc inadiavcis do
dcscnvolvincnio da ccononia soviciica aos a
gucrra civil, nao Icsiiou cn adoiar a NEP,
soluao socio-cconnico-oliica cn quc a
roricdadc rivada disuiava alno a alno
con a roricdadc csiaial a Icgcnonia do
roccsso dc consiruao do socialisno (!}, alcrra
da razao nais clcncniar oorcn-sc rcsirics dc
172
rincio adoao dc solucs dc Esiado ara
ccrios rollcnas, quando sc salc quc na aiual
fasc dc dcscnvolvincnio do caiialisno lrasilciro
clcs so sc rcsolvcrao con a inicrvcnao do Esiado
na ccononia, visio nao dcscjar a iniciaiiva
rivada assunir riscos, ou conronissos cn
dcicrninados sciorcs.
Nao sc iraia dc salcr sc a roricdadc c
insiruncnial, ou nao. A discussao, solrc scr
ociosa, so favorccc o Privilcgio c indifcrcnicncnic
o Pariido Conunisia. A roricdadc foi
insiruncnial dcsdc o incio dos icnos
nodcrnos, scja no cnsancnio dc Maquiavcl
Ora, lasia-lIc |ao Prncic| ara nao sc fazcr
odiar, rcsciiar a roricdadc dc scus sudiios c a
Ionra dc suas nulIcrcs. (...} Porquc os Ioncns,
dcvcnos confcssa-lo, csqucccn nais a noric dc
scus ais quc a crda dc scu airinnio" , scja
no dc Jcan-Jacqucs Fousscau, ara qucn,
consiiiuindo-sc na fonic da dcsigualdadc c na
origcn da socicdadc civil con iodo o scu coricjo
dc nalcs, c cla, no cnianio, o garanic da
fidclidadc dos Ioncns ao coniraio social" c cono
ial dcvc scr naniida, dcsdc quc nao sc
iransfornc cn fonic dc orcssao dos olrcs clos
ricos.
Scn duvida, o rollcna da lanificaao scn
lilcrdadc liga-sc, cn icoria, csirciiancnic ao da
roricdadc csiaial ou rivada; nas ncsno
173
assin c rcciso icr cn ncnic quc na socicdadc
ioialiiaria alcna do scculo XX a AlcnanIa
nazisia , a roricdadc rivada cra rcsciiada,
da ncsna forna quc conlaiida na Fussia
sialinisia, ioialiiaria a igual iiulo. A ligaao cnirc
Lilcrdadc c Proricdadc, orianio, nao sc da no
concciio uro, nas na raiica do Podcr dos
roriciarios, ou do Esiado. E ousaria ncsno
dizcr quc u LIcdudc gu-sc u ossIdudc do
Ioncn su dus nonus tuudus cu soccdudc
uu scu conotuncnto nou, ccononco, socu
c otco, c quc, otunto, cuconu-sc nus con u
Luc Incutuu, quc nudu tcn u uc con u
Pocdudc Puudu cnquunto dcto nutuu. O
sisicna" c disso a rova calal, ois rcsciiando
a roricdadc rivada, sufocou a Livrc Iniciaiiva
noral iniclcciual, iccnica, cconnica, social c
oliica dos Ioncns, rcduzindo iodos a cas
anninas dc una cngrcnagcn sinisira cn quc a
violaao da conduia fornalncnic csialclccida
inlica cn sancs norais, ou oliciais, conira o
gcnio invcniivo.
O rollcna da Proricdadc nao odc scr
rcsolvido dc anicnao or una cliic" dc
iniclcciuais conronciidos con o Privilcgio, ou
con o Pariido Conunisia, os quais sc rcuncn cn
iorno dc una ncsa vcrdc c dccrcian,
iniinancnic convcncidos dc csiar nudando o
curso do nundo, quc cla scra rivada, ou do
Esiado (o quc, a ncu vcr, dianic da ccricncia
174
do nazi-sialinisno vcn a dar no ncsno}. Ela sc
rcsolvc na Agriculiura, na Indusiria, nas
Finanas c no Concrcio rcsciiando un
rincio anicrior, quc c o da Lilcrdadc. dcxu os
Ioncns dccd ucncntc sc dcscun uuc nun
IIIutz, ou tuIuIu cudu un scu cduo dc
tcu, quc ccs cscoIcuo u onu quc ncIo sc
udcquu u suu nutuczu. Quc c nuliila c nao
una.

2. A FECFA DE OUFO Os rinciais
rollcnas lrasilciros dcvcn scr considcrados
cono un iodo, o quc inlica ncccssariancnic cn
dizcr quc sua soluao dcvc scr una. Nao Ia una
crisc financcira, una crisc cconnica, una crisc
cducacional, una crisc niliiar (no scniido do nao
adcquancnio das aiuais funcs das Foras
Arnadas rcalidadc}, nao Ia una crisc nas
nossas rclacs con os aiscs da Ancrica c da
Euroa. Ha a crisc do sisicna", c c cla quc dcvc
scr rcsolvida uniiariancnic, glolalncnic. E odc
scr, ois as causas scndo as ncsnas, as ncdidas
a adoiar fornan un iodo indivisvcl.
Picrrc Mcndcs-Francc afirnava, iraando
ara a Asscnllcia Nacional o quadro da Frana
cn 1954, anics do fin da gucrra da IndocIina.
Ja dissc quc a causa fundancnial dos nalcs quc
assolcrlan o as c a nuliilicidadc c o cso das
175
iarcfas quc rcicndc cccuiar dc una so vcz.
rcconsiruao, nodcrnizaao c cquiancnio,
dcscnvolvincnio dos ascs dc alcn-nar,
nclIoria do nvcl dc vida c rcforna sociais,
coriacs, un ccrciio grandc c ossanic na
Euroa, cic.... Ora, os aconiccincnios
confirnaran aquilo quc a rcflcao crniiia
rcvcr. nao sc odc fazcr iudo dc una so vcz.
Covcrnar c cscolIcr, or difccis quc scjan as
cscolIas".
EscolIcr nao qucr dizcr forosancnic
clininar isio ou aquilo, nas rcduzir aqui c s
vczcs auncniar la; cn ouiros icrnos, xu
cscuus dc odudc (grifos nossos}.
A analisc dir-sc-ia iraduzir a rcalidadc
lrasilcira (cnlora Iaja os quc sc lcvanicn irados
ara acusar-nc dc colonialisno iniclcciual. Quc
o scja...}. E na lucidcz dcla, no csforo dc incdir
o 13 dc naio dc 1958, quc sc odcria
icoricancnic anicvcr ja cn 1954, Mcndcs-Francc
ioca o ncrvo da crisc quc nao c so franccsa
dos aiscs quc dcscjan fazcr iudo a un icno,
csqucccndo-sc dos rincios gcrais quc dcvcn
rcgcr qualqucr ccononia, socialisia, caiialisia,
ou insiruncnial". ...nao disondo scnao dc
ncios liniiados, dcvcnos zclar ara alica-los
nos oljciivos csscnciais, ara clininar o quc c
ncnos inorianic cn rovciio do quc c nais
inorianic. En iodos os donnios, dcvcrcnos
176
iransfcrir os csforos do inroduiivo ara o
roduiivo, do ncnos uiil ara o nais uiil. Estu
scu u cgu dc ouo dc nosso ccguncnto, rcgra
univcrsal valida ara as aiividadcs rivadas c
ara o scior ullico. O Esiado dcvc dar o
ccnlo... As vcrdadciras ccononias sao
roduiivas. Olrigan a una nodcrnizaao c a
una racionalizaao quc dcvcrao scr crscguidas
cncrgicancnic... As cncsus uIcus dcucn sc
ugudus o scu cndncnto... (grifos nossos}.
Mas nao acnas as cnrcsas ullicas;
ianlcn as rivadas. Eanincn-sc os dados
solrc a roduiividadc ncdia dc anlos sciorcs da
indusiria lrasilcira c vcr-sc-a quc csiao nuiio
alaio dos ndiccs da roduiividadc ncdia da
Ancrica Laiina, ara nao falar da roduiividadc
ncdia nundial. Nao Ia grandc naao, nao Ia
grandcs ccrciios scn grandc indusiria. E nao Ia
indusiria digna dcssc nonc sc cla nao crscguc,
rcsciiando os rincios da ccononia dc
ncrcado, oljciivos dc racionalizaao c dc
nodcrnizaao caazcs dc colocar o as na
vanguarda nundial. Dir-sc-a quc a ianio nao
odcnos asirar, ois as rclacs dc odcr
nundial incdcn nosso dcscnvolvincnio. Sc aic
Iojc o jogo das foras cconnicas inicrnacionais
incdiu o livrc dcscnvolvincnio dc nossa
ccononia c a afirnaao arccc-nc acnas
ncio-vcrdadcira c orquc ningucn ros ao
Povo c s Foras Arnadas os oljciivos dc
177
govcrno, as ocs fundancniais. Aic agora,
nossas classcs dirigcnics, iniinancnic ligadas ao
sisicna", rccusaran-sc a roor ao Drasil a
nissao Iisiorica condizcnic con sua cicnsao
icrriiorial c sua vocaao coniincnial; aic agora,
liniiaran-sc a acciiar, ara o Drasil, o acl dc
oicncia dc icrccira classc, ois c dcssa condiao,
incuiida diariancnic na ncnic dos jovcns, quc
odcn jusiificar a laia roduiividadc, a
cloraao do iralalIo c a nao nodcrnizaao dc
nosso arquc indusirial; quc odcn cicrnizar a
Icgcnonia do Esiado no roccsso lrasilciro, dclc
sc scrvindo ara a saiisfaao dc scus inicrcsscs
dc gruo. Nao sc dcu nunca Naao o oljciivo dc
alcanar raidancnic as ouiras; aric-sc da
inuiilidadc dcssc csforo, quando nao dc sua
invialilidadc. Da crniiir-sc quc invcsiincnios
csirangciros sc faan con naquinaria olsolcia
c da indusiriais lrasilciros scguircn o ncsno
caninIo, cn una iraiao iccnica, quando nao
oliica, ao as. Por isso nao icnos una
indusiria caaz dc scrvir, nos icrnos iccnicos da
scgunda nciadc do scculo XX, s Foras
Arnadas, c da roicgcr-sc scnrc a
inroduiividadc, ou a ncnor roduiividadc,
insiiiucionalizando-sc a roiina, incdindo-sc a
fornaao dc una classc ocraria aliancnic
csccializada c nao sc rcsolvcndo o rollcna do
lcno cnrcgo.
178
rcciso dar-sc a Icgcnonia do roccsso
Indusiria nas a una indusiria quc scja caaz
dc iransfornar a fisiononia social c cconnica do
as, nao sc liniiando a nanicr a roiina dc
roccssos ja uliraassados dc roduao. Sc as
considcracs rivaiivisias quc caracicrizan o
sisicna" forcn sulsiiiuidas clas do inicrcssc
da scgurana nacional cn sua accao nais
anla. sc a roduiividadc da indusiria rcclanar
una naior, roduiividadc da icrra o rollcna
agrario icra sua nornal soluao cconnica, aic
Iojc nao cnconirada orquc a laia
roduiividadc da agriculiura corrcsondc a una
laia roduiividadc da indusiria rivada c do
scior ullico da ccononia. Nao Ia un scior quc
inulsionc os dcnais c iudo sc rcsolvc na
roicao alfandcgaria scn scniido cconnico
rcal, ou con scniido sinlcsncnic oliico-
lurocraiico.
Mas a Icgcnonia da Indusiria nao sc
csialclcccra scn a aao dccisiva do Esiado c
csia c a coniradiao naior da crisc lrasilcira.
ccrccndo a Icgcnonia do roccsso, o Esiado
dcvc conscniir cn crdc-la ara cnircga-la
Indusiria. O quc so scra ossvcl quando o
sisicna" for dciiado alaio c insialar-sc no as
a Nova Fcullica. Porquc so una rcforna fiscal
associada a una oliica lanificada dc crcdiio
dcois dc rcnovidas as causas da inflaao
forncccra os ncios dc una aao visando ao dulo
179
oljciivo da Jusiia c da Produiividadc. Una
oliica fiscal nodcrna ja dizia Mcndcs-Francc
dcvc rcariir cquiiaiivancnic as cargas c
conlaicr cficazncnic a fraudc; dcvc sancar c
oricniar, cncorajar c aoiar a roduao, dirigindo
os rccursos ccononia c oricniando sua nclIor
uiilizaao. Ela odc, cnfin, c dcvc csiinular os
invcsiincnios rivados quando conforncs ao
inicrcssc gcral, rcscrvando-lIcs vaniagcns
aroriadas".
Mas isso nao sc fara insisio cnquanio a
classc oliica" crsisiir cn nanicr o sisicna";
cnquanio rcicndcr conciliar no lano do Esiado
os inicrcsscs do laiifundio inroduiivo, da
indusiria dc laia roduiividadc, das Finanas
nao-racionalizadas c do sindicalisno do Inosio
Sindical, nanicndo, or noiivos oliicos, un
scior ullico a iodos os iiulos condcnado
cranic a Hisioria c a Econonia.
Dcicnos dc lado as idcologias csclcrosadas c
faanos cono os grandcs rcvolucionarios iivcran
coragcn dc fazcr. o csscncial c dar iralalIo,
cducaao, ao, icrra, jusiia c lilcrdadc ao ovo.
A forna dc fazc-lo scra dcicrninada clas
condics gcrais da ccononia do as c da
oliica nundial, c nao or considcracs icoricas
rorias a saiisfazcr nosso narcisisno iniclcciual.

180


Nota:
Nao includo na rcscnic cdiao.

181

Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc agou or cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiulos CFTIS
dircio na fonic.
www.cDoolsDrasil.con

182


2004 Olivciros S. Fcrrcira

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil.con

__________________
Alril 2004

You might also like