TUGAS UJIAN AKHIR SEMESTER

KEBIJAKAN PENGELOLAAN SDA DAN LINGKUNGAN HIDUP

PERMASALAHAN SUMBER DAYA HUTAN TERKAIT KEBAKARAN HUTAN DI INDONESIA:
Faktor Penyebab Da!"ak #an Penan$anannya
O%e&:
MUHAMMAD BARIED IZHOM
(1306493423)
DEPARTEMEN GEOGRAFI
FAKULTAS MATEMATIKA DAN ILMU PENGETAHUAN ALAM
UNIVERSITAS INDONESIA
2014
A PENDAHULUAN
In#one'(a !er)"akan 'a%a& 'at) ne$ara tro"(' yan$ !e!(%(k( *(%aya& &)tan yan$ %)a'+
Den$an %)a' &)tan In#one'(a 'ebe'ar ,,- .)ta &ektar ata) /012 %)a' *(%aya& In#one'(a
3B)k) Stat('t(k Ke&)tanan In#one'(a Ke!en&)t 04556+ Kebera#aan &)tan tro"(' terbe'ar ket($a
#( #)n(a (n( tent)nya !er)"akan berka& ter'en#(r(+ H)tan !er)"akan eko'('te! a%a!(a& yan$
keanekara$a!an &ayat(nya 'an$at t(n$$(+ H)tan !er)"akan 'a%a& 'at) ')!ber #aya "ent(n$
!an)'(a 'e.ak a*a% "era#aban yan$ #($)nakan )nt)k !e!en)&( berba$a( keb)t)&an #a'ar
!an)'(a akan !akanan a(r )#ara ber'(& te!"at t(n$$a% #an %a(n 'eba$a(nya+ Seba$a( ne$ara
tro"(' ')!ber #aya &)tan !en.a#( ')!ber #e7('a yan$ "oten'(a% )nt)k !o#a% "e!ban$)nan
In#one'(a+ Se%a(n (t) &)tan !er)"akan eko'('te! yan$ !eny(!"an 8a#an$an karbon terre'tr(a%
#a%a! .)!%a& yan$ 'an$at be'ar+
Me'k(")n ')!ber #aya &)tan #( In#one'(a !e!(%(k( "oten'( yan$ t(n$$( bebera"a ta&)n
be%akan$an ter.a#( #e9ore'ta'( #an #e$ra#a'( &)tan yan$ 'e!ak(n !en(n$kat+ J(ka #(%(&at #a%a!
UU No+5: Ta&)n 5,,, tentan$ ke&)tanan ter$a!bar ba&*a UU (n( 'e8ara nor!at(9
beror(enta'( "a#a ek'"%o(ta'( #an kon'er7a'(+ Ek'"%o(ta'( yan$ #(9a'(%(ta'( o%e& "erat)ran
"er)n#an$;)n#an$an yan$ ber%ak) 'e8ara t(#ak %an$')n$ !e!9a'(%(ta'( "en$a!b(%an ')!ber
#aya &)tan yan$ ke!)#(an !en.a#( t(#ak terke%o%a+ Da%a! b)k) Stat)' L(n$k)n$an H(#)"
In#one'(a Ta&)n 0450 %)a' t)t)"an &)tan #( In#one'(a ter.a#( #e9ore'ta'( 'e%)a' -/ .)ta &a
#ar( ta&)n 0444 &(n$$a 0455 #(!ana Pa#a ta&)n 0455 %a.) #e9ore'ta'( &)tan In#one'(a
!en8a"a( -54+1</,0 Ha "er ta&)n #an ter8atat 'eba$a( t($a terbe'ar #( #)n(a+ Sa%a& 'at)
"enyebab #ar( #e9ore'ta'( &)tan a#a%a& ak(bat #ar( kebakaran &)tan+
Kebakaran &)tan !er)"akan 'a%a& 'at) ben8ana yan$ #a"at ter.a#( 'e8ara a%a!(a&
ata)")n karena #("(8) o%e& ke$(atan !an)'(a+ Se8ara a%a!(a& kebakaran &)tan 'e!ak(n
ber"oten'( #en$an !en(n$katnya "e!ana'an $%oba% yan$ 'er(n$ka%( #(ka(tkan #en$an "en$ar)&
E% N(no;So)t&ern O'8(%at(on 3ENSO6+ Pen$$)naan a"( #a%a! )"aya "e!b)kaan %a&an )nt)k
H)tan Tana!an In#)'tr( 3HTI6 ata)")n "erkeb)nan #an "ertan(an !er)"akan 'a%a& 'at)
8onto& "enyebab ter.a#(nya kebakaran &)tan o%e& !an)'(a+ =ara !e!bakar ter'eb)t
!er)"akan 'a%a& 'at) !eto#e yan$ "a%(n$ 'er(n$ #($)nakan #a%a! !e!b)ka &)tan #en$an
a%a'an !)ra& #an e9('(en+ D(antara ke#)a "en$ar)& ter'eb)t "en$ar)& !an)'(a !er)"akan
"en$ar)& yan$ "a%(n$ )ta!a+ Ha% (n( #('ebabkan o%e& "en(n$katan .)!%a& "en#)#)k yan$
ber(!"%(ka'( "a#a "en(n$katan keb)t)&an &(#)" 'e&(n$$a 'er(n$ !e!an9aatkan ')!ber #aya
a%a! #a%a! &a% (n( &)tan yan$ a#a tan"a !e!(k(rkan keber%an$')n$annya+
Men)r)t Un#an$;)n#an$ No!or 0: Ta&)n 044< Tentan$ Penan$$)%an$an Ben8ana
kebakaran &)tan a#a%a& ')at) kea#aan #( !ana &)tan #(%an#a a"( 'e&(n$$a !en$ak(batkan
ker)'akan &)tan yan$ !en(!b)%kan ker)$(an ekono!(' #an ata) n(%a( %(n$k)n$an+ Dar( #e9(n('(
(n( k(ta #a"at !enar(k ke'(!")%an ba&*a kebakaran &)tan #a"at #(katakan 'eba$a( ben8ana+
Kebakaran &)tan #( In#one'(a ')#a& !en.a#( ')at) 9eno!ena ta&)nan yan$ 'e%a%) ter.a#( #(
berba$a( 9)n$'( &)tan 'e"ert( &)tan %(n#)n$ &)tan "ro#)k'( ta!an na'(ona% &(n$$a "a#a
&)tan ke!a'yarakatan+ Da%a! b)k) Stat)' L(n$k)n$an H(#)" In#one'(a Ta&)n 0450
#('eb)tkan ba&*a "a#a ta&)n 0455 #(e't(!a'( kebakaran &)tan #( berba$a( 9)n$'( &)tan
!en$&ab('kan 'et(#aknya 0+-504, Ha+ Me'k(")n !en$a%a!( "en)r)nan b)kan berart(
kebakaran &)tan #( In#one'(a t(#ak !en.a#( "r(or(ta' )ta!a #a%a! !en.a$a keber%an$')n$an
')!ber #aya &)tan+ Karena "a#a UU No+ :5 Ta&)n 5,,, tentan$ Ke&)tanan .)$a #(.e%a'kan
ba&*a "er%)nya "enye%en$$araan "er%(n#)n$an &)tan #an kon'er7a'( a%a! yan$ bert).)an
!en.a$a &)tan ka*a'an &)tan #an %(n$k)n$annya a$ar 9)n$'( %(n#)n$ 9)n$'( kon'er7a'( #an
9)n$'( "ro#)k'( ter8a"a( 'e8ara o"t(!a% #an %e'tar(+
B PERMASALAHAN DAN ISU STRATEGIS
Kebakaran &)tan !er)"akan ben8ana yan$ te%a& ber%an$')n$ 'e%a!a berta&)n;ta&)n
ba&kan kebakaran &)tan yan$ a#a #( In#one'(a ter.a#( &a!"(r 'et(a" ta&)nnya+ Set(#aknya
kebakaran &)tan #( In#one'(a !e!(%(k( bebera"a a'"ek "er!a'a%a&an 'eba$a(!ana #(.e%a'kan
ber(k)t
A!"#$ E$%&%'( )*+ L(+'$,+'*+
H)tan !er)"akan ')!ber #aya yan$ ter$o%on$ #a"at #("erba&ar)( 3renewable
resources6 .(ka #(%(&at #ar( 'ka%a *akt) "ert)!b)&annya+ Na!)n #a%a! "e!a&a!an
ter'eb)t b)kan berart( ')!ber #aya &)tan t(#ak #a"at &ab(' ata) 'e%a%) a#a+ Me'k(")n
&)tan ter!a')k ke#a%a! ')!ber #aya a%a! yan$ #a"at #("erba&ar)( &)tan !e!(%(k( t(t(k
kr(t('+ Pa#a #a'arnya ')!ber #aya yan$ #(!an9aatkan #en$an %a.) !e%eb(&( ke!a!")an
re$enera'( a%a!(a&nya #( a%a! akan ")na& 'e"ert( &a%nya &)tan+ H)tan yan$ #(teban$
ata) #(bakar !e%eb(&( bata' ke!a!")an ')k'e'(nya #an tan"a "en$e%o%aan yan$ te"at
')at) 'aat akan !en8a"a( t(t(k kr(t(' ba&kan #a"at !enyebabkan ke")na&an+
Kebakaran &)tan 'er(n$ #(ka(tkan #en$an (') %(n$k)n$an+ Terka(t #en$an (')
%(n$k)n$an 'e%a(n berk)ran$nya keanekara$a!an &ayat( #a!"ak %a(n yan$ #(t(!b)%kan
a#a%a& "en8e!aran )#ara yan$ 'e!ak(n !en(n$kat+ Pen8e!aran )#ara #e*a'a (n( yan$
#('ebabkan o%e& kebakaran &)tan 'e!ak(n !ena!"akkan kon#('( yan$ 'an$at
!e!"r(&at(nkan+ Da!"ak #ar( "en8e!aran )#ara ter'eb)t a#a%a& !enyebabkan
"en)r)nan k)a%(ta' )#ara yan$ ber#a!"ak ne$at(9 ter&a#a" ke'e&atan !an)'(a+
A!"#$ K#!#-*.*+
Da!"ak kebakaran &)tan yan$ "a%(n$ !enon.o% a#a%a& ter.a#(nya kab)t a'a" yan$
'an$at !en$$an$$) ke'e&atan !a'yarakat #an '('te! tran'"orta'( ')n$a( #arat %a)t
#an )#ara. World Wildlife Fund 3>HO6 !e!"erk(rakan 'ek(tar 04 .)ta oran$ In#one'(a
te%a& ter#a!"ak a'a" kebakaran &)tan yan$ !en$ak(batkan berba$a( $an$$)an "ar) #an
'('te! "erna"a'an+ Se.)!%a& be'ar ba&an k(!(a a'a" kebakaran &)tan #a"at
!en$$an$$) ke'e&atan !e%(")t( "art(ke% #an ko!"onen $a' 'e"ert( ')%9)r #(ok'(#a 3SO06
karbon !onok'(#a 3=O6 9or!a%#e&(# akre%e(n ben?en n(tro$en ok'(#a 3NO@6 #an o?on
3O16+ U#ara !er)"akan !e#(a %(n$k)n$an yan$ !er)"akan keb)t)&an #a'ar !an)'(a
"er%) !en#a"atkan "er&at(an yan$ 'er()' &a% (n( ")%a !en.a#( keb(.akan Pe!ban$)nan
Ke'e&atan In#one'(a 0454 #(!ana "ro$ra! "en$en#a%(an "en8e!aran )#ara !er)"akan
'a%a& 'at) #ar( 'e")%)& "ro$ra! )n$$)%an+ Dar( a'"ek ke'e&atan kebakaran &)tan .)$a
!enyebabkan !en)r)nnya k)a%(ta' a(r 'e&(n$$a a(r !en.a#( t(#ak %ayak )nt)k
#(kon')!'(+
A!"#$ S%!(*& )*+ E$%+%/(
Da!"ak $%oba% #ar( kebakaran &)tan yan$ %an$')n$ #(ra'akan a#a%a& "en8e!aran
)#ara #ar( a'a" yan$ #(t(!b)%kan !en$ak(batkan $an$$)an "erna"a'an #an !en$$an$$)
akt(9(ta' 'e&ar(;&ar(+ Per('t(*a kebakaran &)tan yan$ ter.a#( #( In#one'(a "a#a ta&)n 5,,< A
5,,B #an 0440 A 044/ !en$&a'(%kan a'a" yan$ .)$a #(ra'akan o%e& !a'yarakat Ma%ay'(a
S(n$a")ra #an Br)ne( Dar)''a%a! yan$ !er)"akan "en8e!aran )#ara &(n$$a %(nta'
bata' 3transboundary haze pollution6+ Ak(bat kab)t a'a" ter'eb)t a#a%a&ter$an$$)nya
&)b)n$an tran'"orta'( )#ara antar ne$ara+
Da!"ak kebakaran yan$ 'an$at #(ra'akan !an)'(a ber)"a ker)$(an ekono!(' ya(t)
&(%an$nya !an9aat #ar( "oten'( &)tan 'e"ert( kebera#aan "o&on #( &)tan yan$ b(a'a
#($)nakan !an)'(a )nt)k !e!en)&( keb)t)&annya akan ba&an ban$)nan ba&an
!akanan #an obat;obatan 'erta 'at*a )nt)k !e!en)&( keb)t)&an akan "rote(n &e*an(
#an rekrea'(+ World Wildlife Fund 3>>F6 !enya!"a(kan ker)$(an ak(bat kebakaran &)tan
"a#a ta&)n 5,,< #( In#one'(a k)ran$ %eb(& :: !(%yar #o%ar A!er(ka Ser(kat+ Dar( 'ektor
"ertan(an "en$ar)& kebakaran ter&a#a" "ro#)k'( #( 'ektor (n( #(#)$a t(#ak ter%a%) be'ar
karena "e!bakaran #(%ak)kan )nt)k "eny(a"an ata) "e!ber'(&an %a&an #an b)kan #a%a!
!a'a "ertana!an+
A!"#$ K#&#/0*'**+
Kebakaran &)tan #( In#one'(a 'e%a%) ter.a#( 'et(a" ta&)nnya ak(bat "en$e%o%aan
&)tan yan$ !a'(& be%)! ber.a%an #en$an ba(k+ Pe!er(nta& 'ebenarnya ')#a&
!en$e%)arkan bebera"a "erat)ran "er)n#an$;)n#an$an )nt)k !enekan ke.a#(an
kebakaran &)tan #( In#one'(a+ U"aya yan$ #(%ak)kan antara %a(n terka(t #en$an
"en8e$a&an #an "en$)ran$an 9aktor "enyebab kebakaran &)tan 'erta )"aya
"enan$$)%an$an !a'a%a& kebakaran &)tan+ Bebera"a keb(.akan #an "erat)ran
"er)n#an$;)n#an$an yan$ #(%a&(rkan !enekankan 'ank'( yan$ berat ba$( "e%ak)
"e!bakaran &)tan #an%a&an ya(t) UU No+ :5 Ta&)n 5,,, tentan$ Ke&)tananC UU No+ 5B
Ta&)n 044: tentan$ Perkeb)nan+ UU No+ 10 Ta&)n 044, tentan$ Per%(n#)n$an #an
Pen$e%o%aan L(n$k)n$an H(#)"C 'erta PP No+ :/ Ta&)n 044: tentan$ Per%(n#)n$an H)tan
yan$ te%a& #(re7('( #en$an PP No+ -4 Ta&)n 044,+
Pa#a "e%ak'anaanya keb(.akan "e!er(nta& #a%a! "en$en#a%(an kebakaran &)tan
ter!a')k "er)n#an$;)n#an$an yan$ a#a 'e%a!a (n( ba(k #( t(n$kat na'(ona% !a)")n
#aera& berka(tan be%)! !a!") !en)r)nkan ata) !en$&ent(kan ke.a#(an kebakaran
&)tan+ Ha% (n( #a"at ter%(&at #ar( !a'(& banyaknya ke$(atan "e!b)kaan %a&an &)tan
#en$an !en$$)nakan tekn(k !e!bakar 'e&(n$$a kebakaran &)tan !a'(& ter)' !en.a#(
ben8ana #( In#one'(a 'et(a" ta&)nnya+
Pa#a #a'arnya kebakaran &)tan #( berba$a( "ro7(n'( #( In#one'(a !e!(%(k( tantan$an
#an (') 'trate$(' ter&a#a" "en$e%o%aan ')!ber #aya &)tan yan$ &a!"(r 'a!a+ A#a")n (') (n(
a"ab(%a t(#ak #(tan$an( 'e8ara ba(k !aka akan !en.a#( "en$&a!bat #a%a! "en8a"a(an t).)an
yan$ te%a& #(teta"kan+ Bebera"a (') 'trate$(' terka(t #en$an kebakaran &)tan #an %a&an antara
%a(n:
1) P#+',*!**+ L*-*+
Per!a'a%a&an kebakaran &)tan 'er(n$ ka%( #(ka(tkan #en$an !a'a%a& "en$)a'aan
%a&an+ Per!a'a%a&an ter'eb)t 'er(n$ t(!b)% karena a#anya t)!"an$ t(n#(& k%a(! %a&an ata)
kon9%(k "en$)a'aan %a&an antara !a'yarakat %oka% "en#atan$ "en$)'a&a !a)")n
"e!er(nta&+ T(#ak 'e#(k(t yan$ ak&(rnya !enye%e'a(kan !a'a%a& t)!"an$ t(n#(& k%a(! %a&an
#en$an !en$$)nakan "e!bakaran &)tan+ Le!a&nya '('te! &)k)! yan$ !en$at)r
!a'a%a& t)!"an$ t(n#(& %a&an ter'eb)t !enyebabkan a"( 'er(n$ #($)nakan 'eba$a(
t)nt)tan ata' &ak;&ak ata' %a&an ter'eb)t+
J)!%a& %a&an yan$ t(#ak 'eban#(n$ #en$an .)!%a& "en#)#)k .)$a !er)"akan akar
!a'a%a& #ar( a'"ek "en$)a'aan %a&an+ Banyak yan$ ak&(rnya !era!ba& ke area &)tan
)nt)k #($)nakan 'eba$a( "erkeb)nan+ Sayan$nya "e!b)kaan %a&an ter'eb)t 'er(n$
!en$$)nakan 8ara "e!bakaran #en$an a%a'an !)ra& #an e9ekt(9+
2) A&%$*!( P#+'',+**+ L*-*+
A%oka'( "en$$)naan %a&an yan$ t(#ak te"at 'er(n$ ka%( !en(!b)%kan !a'a%a& yan$
'er(n$ ka%( !en(!b)%kan kon9%(k+ Pe!bakaran &)tan 'er(n$ #($)nakan 'eba$a( a%at )nt)k
!en$)'(r !a'yarakat yan$ ')#a& ter%eb(& #a&)%) !en$o%a& %a&an ter'eb)t+ =ara ter'eb)t
.)$a #($)nakan o%e& !a'yarkat )nt)k !e!"ero%e& ke!ba%( %a&an;%a&an !ereka+
3) D#'1*)*!( H,.*+
De$ra#a'( &)tan ak(bat "eneban$an %(ar !en$ak(batkan *(%aya& yan$ ta#(nya
!er)"akan &)tan !en.a#( ter%antar+ La&an ter'eb)t ke!)#(an #(t)!b)&( o%e& a%an$;a%an$
ata) 'e!ak be%)kar+ A%an$;a%an$ ata) 'e!ak be%)kar %eb(& "eka ter&a#a" ba&aya
kebakaran+ M('a%nya "a#a !)'(! ker(n$ yan$ berke"an.an$an+ T(#ak 'e#(k(t ")%a yan$
"a#a ak&(rnya ter.a#( "eny(n$k(ran a%an$;a%an$ o%e& !a'yarakat karena te%a& !en$&a%an$(
ak'e' !ereka )nt)k !en$ak'e' ')!ber#aya 'e"ert( ber%a#an$ ata)")n berkeb)n+
Peny(n$k(ran a%an$;a%an$ ter'eb)t %eb(& !)#a& #(%ak)kan #en$an !e!bakarnya+ Ha% (n(
yan$ !enyebabkan a"( #a"at !enyebar #en$an 8e"at ke *(%aya& &)tan+
4) S%!(*& E$%+%/( M*!2*1*$*.
T(n$$(nya t(n$kat !($ra'( #a%a! 'ka%a be'ar ba(k 'e8ara '"ontan !a)")n !e%a%)(
"ro$ra! tran'!($ra'( 'e#(k(t banyak !er)ba& karakter ke"en#)#)kan #( *(%aya& ter'eb)t+
Ha% (t) ber"en$ar)& ter&a#a" "e!b)kaan &)tan #an %a&an #(!ana a"( #($)nakan 'eba$a(
tekn(k #a%a! "er'(a"an %a&an+ T(n$kat ke&(#)"an #an "en#a"atan !a'yarakat yan$ !a'(&
ren#a& .)$a !en.a#( "er!a'a%a&an #ar( '('( ekono!(+ Kea#aan ter'eb)t !e!ak'a !ereka
)nt)k !en$$)nakan tekn(k;tekn(k "eny(a"an ata) "en$e%o%aan %a&an yan$ !)ra& #an
')#a& !en.a#( tra#('( nenek !oyan$nya+ Na!)n #e!(k(an a#a ke8en#er)n$an 'aat (n(
!a'yarakat ter'eb)t ')#a& beker.a 'a!a #en$an "e!(%(k !o#a% )nt)k !era!ba& #an
!e!bakar &)tan+
3) L#/*-+2* K*"*!(.*! K#&#/0*'**+
Le!a&nya ke%e!ba$aan #a%a! &a% "en$e%o%aan ta!an na'(ona% !a)")n &)tan
%(n#)n$ !en$ak(batkan t(n$$(nya "en$a%(&an 9)n$'( &)tan !en.a#( non;&)tan+ D('a!"(n$
(t) t(#ak .e%a'nya !a'a%a& 'tat)' %a&an ata) &ak ter&a#a" %a&an !en$ak(batkan %e!a&nya
(n'ent(9 !a'yarakat )nt)k !en.a$a &)tan #ar( ba&aya kebakaran+ T(#ak a#anya ata)
%e!a&nya ke%e!ba$aan yan$ #a"at !en.a%(n ')at) &)b)n$an yan$ ba(k antara "en$)'a&a
"erkeb)nan ba(k ke%a"a 'a*(t !a")n HTI #en$an !a'yarakat 'ek(tarnya !enyebabkan
'er(n$nya ter.a#( kebakaran #( %a&an "erkeb)nan ter'eb)t+
6) B#&,/ E4#$.(4+2* S(!.#/ M*+*5#/#+ K#0*$*1*+ H,.*+
Pa#a )!)!nya "enan$$)%an$an kebakaran &)tan #( In#one'(a !a'(& ter%a%)
ber9ok)' "a#a !ana.e!enDba$a(!ana !e%ak)kan "e!a#a!an "a#a 'aat ke.a#(an+
Pa#a&a% kebakaran &)tan yan$ ter.a#( #( In#one'(a %eb(& 'er(n$ #(ak(batkan o%e& 9aktor
!an)'(a+ Se&ar)'nya kebakaran &)tan #a"at #(tekan b(%a ')!ber "enyebabnya #(k)ran$(
ata)")n #(8e$a&+
6) K,1*+' K#"#),&(*+ )*1( B#10*'*( E&#/#+
K)ran$nya ke"e#)%(an !a'yarakat ter&a#a" kebakaran &)tan #an %a&an 'erta
#a!"aknya ter)ta!a "a#a ke$(atan "eny(a"an %a#an$ ata) keb)n yan$ !a'(& #(%ak)kan
#en$an 8ara "e!bakaran tan"a )"aya "en8e$a&an+ K)ran$nya ke"e#)%(an !a'yarakat
.)$a ter%(&at #ar( t(#ak a#anya ke"e#)%(an #a%a! &a% !e!ber(kan %a"oran ke"a#a a"arat
ata) "(&ak yan$ bertan$$)n$ .a*ab !en$ena( ke.a#(an kebakaran 'e&(n$$a 9)n$'(
!a'yarakat 'eba$a( sosial control t(#ak ber.a%an+
De!(k(an .)$a "ara "en$)'a&a #( b(#an$ ke&)tanan #an "erkeb)nan *a%a)")n
te%a& a#a ketent)an "er'yaratan "en8e$a&an 3'e"ert( !enye#(akan 'arana #an "ra'arana
"e!a#a!an6 #an ketent)an "eny(a"an %a&an tan"a "e!bakaran na!)n #a%a!
"e%ak'anaannya !a'(& a#a "er)'a&aan yan$ !e%an$$ar ketent)an ter'eb)t+ Ke"e#)%(an
a"arat #a%a! "e%ak'anaan "en$a*a'an ter&a#a" "en8e$a&an kebakaran H)tan yan$
#(%ak)kan o%e& "er)'a&aan t(#ak #(%ak'anakan 'eba$a(!ana !e't(nya+
7 FAKTOR PEN8EBAB DAN IMPLIKASI
Faktor "enyebab #ar( kebakaran &)tan 'e8ara $ar(' be'ar terba$( ata' "enyebab a%a!(
#an ak(bat #ar( akt(7(ta' !an)'(a+ Penyebab kebakaran &)tan yan$ ter.a#( #( In#one'(a 'er(n$
ka%( !en.a#( to"(k "er#ebatan a"aka& karena a%a!( ata) karena ke$(atan !an)'(a+ Se8ara
a%a!(a& kebakaran &)tan #( In#one'(a ter.a#( karena 9aktor 8)a8a #an (k%(!+ Kebakaran ter'eb)t
ter.a#( )!)!nya 'e%a!a !)'(! ker(n$ yan$ ter(!ba' o%e& "er(o#e (k%(! "ana' ata) #(kena%
'eba$a( E% N(no;So)t&ern O'8(%at(on 3ENSO6+ Per(o#e "ana' (n( #a"at ter.a#( 'et(a" 1A< ta&)n
#an %a!a ke.a#(annya #ar( 5: b)%an &(n$$a 00 b)%an+ Pe!ana'an (n( b(a'anya ber!)%a "a#a
b)%an Oktober ter)' !en(n$kat ke ak&(r ta&)n #an ber")n8ak "a#a "erten$a&an ta&)n
ber(k)tnya+ Ha% (n( yan$ !enyebabakan "oten'( ter.a#(nya kebakaran &)tan 'e8ara a%a!( #(
In#one'(a 'e!ak(n !en(n$kat+
Pa#a kenyataanya 9aktor !an)'(a !)r)"akan 9aktor yan$ %eb(& #o!(nan #(ban#(n$kan
#en$an 9aktor a%a!(a& #( berba$a( ke.a#(an kebakaran &)tan #( In#one'(a+ Kebakaran &)tan
yan$ ter.a#( bera*a% #ar( ke$(atan ata) "er!a'a%a&an 'eba$a( ber(k)t:
S('te! "er%a#an$an tra#('(ona% #ar( "en#)#)k 'ete!"at yan$ ber"(n#a&;"(n#a&+
Pe!b)kaan &)tan o%e& "ara "e!e$an$ Hak Pen$)'a&aan H)tan 3HPH6 )nt)k
(n'#)'tr( kay) !a)")n "erkeb)nan ke%a"a 'a*(t+
Penyebab 'tr)kt)ra% ya(t) ko!b(na'( antara ke!('k(nan keb(.akan "e!ban$)nan
#an tata "e!er(nta&an 'e&(n$$a !en(!b)%kan kon9%(k antar &)k)! a#at #an
&)k)! "o'(t(9 ne$ara+
Per%a#an$an ber"(n#a& !er)"akan )"aya "ertan(an tra#('(ona% #( ka*a'an &)tan
#(!ana "e!b)kaan %a&annya 'e%a%) #(%ak)kan #en$an 8ara "e!bakaran karena 8e"at !)ra&
#an "rakt('+ Na!)n "e!b)kaan %a&an )nt)k "er%a#an$an ter'eb)t )!)!nya 'an$at terbata'
#an terken#a%( karena te%a& !en$(k)t( at)ran t)r)n te!)r)n+ Kebakaran %(ar !)n$k(n ter.a#(
karena ke$(atan "er%a#an$an &anya 'eba$a( ka!)9%a'a #ar( "eneban$ %(ar yan$ !e!an9aatkan
.a%an HPH #an bera#a #( ka*a'an HPH+
Pe!b)kaan &)tan o%e& "e!e$an$ HPH #an "er)'a&aan "erkeb)nan )nt)k
"en$e!ban$an tana!an (n#)'tr( #an "erkeb)nan )!)!nya !en8ak)" area% yan$ 8)k)" %)a'+
Meto#a "e!b)kaan %a&an #en$an 8ara teban$ &ab(' #an "e!bakaran !er)"akan a%ternat(9
"e!b)kaan %a&an yan$ "a%(n$ !)ra& !)#a& #an 8e"at+ Na!)n !eto#a (n( 'er(n$ berak(bat
kebakaran t(#ak &anya terbata' "a#a area% yan$ #('(a"kan )nt)k "en$e!ban$an tana!an
(n#)'tr( ata) "erkeb)nan teta"( !e%)a' ke &)tan %(n#)n$ &)tan "ro#)k'( #an %a&an %a(nnya+
Do!(nanya "en$ar)& akt(7(ta' !an)'(a 'eba$a( "enyebab )ta!a ter.a#(nya kebakaran
&)tan #( In#one'(a t(#ak ter%e"a' #ar( berba$a( 9aktor+ Men)r)t D.oko Set(.ono 304456 #a%a!
"a"ernya yan$ ber.)#)% EKeb(.akan Pen$en#a%(an Kebakaran H)tan #an La&an #( In#one'(a:
PP+ No+ :D0445F !enyeb)tkan bebera"a &a% yan$ !e%atarbe%akan$( akt(9(ta' !an)'(a yan$
"a%(n$ ber"eran #a%a! kebakaran &)tan #( In#one'(a ya(t)
A+ Se8ara )!)! ke'a#aran 'e!)a %a"('an !a'yarakat ter&a#a" ba&aya kebakaran !a'(&
ren#a&+
B+ Pen$&ayatan ter&a#a" at)ran yan$ ')#a& #($ar('kan "e!er(nta& yan$ #(t)an$kan
#a%a! "erat)ran "er)n#an$an #(ra'akan !a'(& ren#a& 'e&(n$$a "e%ak'anaannya
be%)! o"t(!a%+
=+ Se8ara k&)')' !a'(& #(te!)kan "e!b)kaan %a&an #en$an "e!bakaran o%e&
"er)'a&aan !e'k(")n ')#a& a#a keb(.ak'anaan "eny(a"an %a&an tan"a bakar
'e&(n$$a !enyebabkan "o%)'( )#ara yan$ berke"an.an$an #( berba$a( "ro"(n'( #(
In#one'(a+
D+ Ke!a!")an a"arat)r "e!er(nta& #( !a'(n$;!a'(n$ (n'tan'( #a%a! !en$kon#('(kan
ter&a#a" ben8ana kebakaran !a'(& be%)! o"t(!a%+
E+ Peny(a"an %a&an o%e& !a'yarakat )nt)k ber%a#an$ bertan( #an %a(n 'eba$a(nya
#(%ak)kan 'eba$(an be'ar !a'(& #en$an 8ara !e!bakar+
F+ Pen$eta&)an #an ketera!"(%an !a'yarakat #( b(#an$ "e!a#a!an kebakaran &)tan #an
ata) %a&an re%at(9 !a'(& ren#a&+ Na!)n #e!(k(an )nt)k bebera"a (n'tan'( 'e"ert( D(na'
Kebakaran Kota Perta!ban$an #an Ener$( #an Ke&)tanan re%at(9 te%a& berke!ban$
na!)n #e!(k(an koor#(na'(nya !a'(& "er%) #(t(n$katkan+
G+ U"aya "en#(#(kan ba(k yan$ #(te!")& 'e8ara 9or!a% #an non 9or!a% ke"a#a 'e%)r)&
%a"('an !a'yarakat be%)! o"t(!a%+
H+ Sa!"a( 'aat (n( be%)! a#a %e!ba$a "en#(#(kan yan$ te%a& !e!b)ka "ro$ra! #( b(#an$
't)#( kebakaran+
I+ Be%)! a#anya ke%e!ba$aan ata)")n or$an('a'( yan$ tan$$)& #(t(n$kat %a"an$an
kab)"aten #an "ro"(n'( !er)"akan 'a%a& 'at) yan$ !enyebabkan koor#(na'( be%)!
o"t(!a% #an "enan$anan "enan$$)%an$an kebakaran &)tan #an %a&an 'er(n$ ka%( 'a%(n$
!e%e!"ar tan$$)n$ .a*ab+
J+ S('te! "enera"an 'ank'( ke"a#a "er)'a&aan yan$ !e%an$$ar ketent)an #( b(#an$
kebakaran &)tan be%)! #(tera"kan 'e8ara o"t(!a%+
Dar( 9aktor ter'eb)t t(!b)%a& bebera"a (!"%(ka'( keb.(akan terka(t #en$an kebakaran
&)tan #( In#one'(a+ I!"%(ka'( yan$ "erta!a a#a%a& 1#-*0(&(.*!( "a#an$ a%an$;a%an$ !en.a#(
%a&an yan$ %eb(& t(n$$( n(%a( ekono!(nya #an ber*a*a'an %(n$k)n$an "er%) #(ana%('a %eb(& %an.)t
#a%a! ran$ka "en(n$katan ke'e.a&teraan ba(k )nt)k !a'yarakat %oka% !a)")n )nt)k (n#)'tr(
ber'ka%a be'ar+ O%e& 'ebab (t) "er%) #(%ak)kan (#ent(9(ka'( tekn(k 'o'(a% ekono!( #an
(n't(t)'(ona% #a%a! !ere&ab%(ta'( "a#an$ a%an$;a%an$+ P#/0#1(*+ (+!#+.(4 #an !en$)'a&akan
t(n$$(nya "art('("a'( !a'yarakat %oka% #a%a! )'a&a !ere&ab(%(ta'( "a#an$ a%an$;a%an$+ Karena
"a#a #a'arnya "e!bakaran a%an$;a%an$ yan$ 'er(n$ #(%ak)kan !a'yarakat %oka% #a"at
!enyebabkan kebakaran &)tan+ M#/0#1($*+ "1(%(1(.*! #a%a! "e!ban$)nan "erkeb)nan ba(k
ber'ka%a ke8(% !a)")n be'ar #( "a#an$ a%an$;a%an$ #en$an !e!ber(kan (n'ent(9 "a#a 'e!)a
"en$$)na %a&an+ M#&*$,$*+ (+(!(*.(4 "#+#&(.(*+ #a%a! !en$(#ent(9(ka'( .en(';.en(' kay) yan$
8o8ok )nt)k !ere&ab(%(ta'( "a#an$ a%an$;a%an$ #an #((nte$ra'(kan #en$an "e!ban$)nan
!a'yarakat+
D KERANGKA SOLUSI
Ma'a%a& kebakaran &)tan !er)"akan !a'a%a& na'(ona% yan$ "at)t !en#a"atkan
"er&at(an 'er()' #ar( 'e%)r)& e%e!en+ Per%) #(keta&)( ba&*a (n'tan'( "e!er(nta& #an
!a'yarakat ter!a')k "etan( "er)'a&aan;"er)'a&aan "erkeb)nan #an HTI !er)"akan !ata
ranta( yan$ t(#ak ter")t)' yan$ terka(t %an$')n$ #en$an kebakaran &)tan+ Set(#aknya a#a t($a
a%a'an "ent(n$ !e%(batkan "art('("a'( !a'yarakat #an "er)'a&aan "erkeb)nan #a%a!
"en$e%o%aan ke%e'tar(an &)tanC Perta!a "art('("a'( !a'yarakat !er)"akan ')at) a%at $)na
!e!"ero%e& (n9or!a'( !en$ena( kon#('( keb)t)&an #an '(ka" !a'yarakat 'ete!"at yan$
tan"a ke&a#(rannya "ro$ra! "e!ban$)nan 'erta "royek;"royek akan $a$a%+ Ke#)a
!a'yarakat akan %eb(& !e!"er8aya( "royek ata) "ro$ra! .(ka !ereka #(%(batkan #a%a! "ro'e'
"er'(a"an #an "eren8anaan+ Dan ket($a !en#oron$ "art('("a'( )!)! karena an$$a"an
ba&*a !er)"akan ')at) &ak #e!okra'( b(%a !a'yarakat #(%(batkan #a%a! "e!ban$)nan
!a'yarakat !ereka 'en#(r(+ Se8ara r(n$ka' "er!a'a%a&an kebakaran &)tan #( In#one'(a #a"at
#(%(&at #ar( ba$an a%(r ber(k)t
GAMBAR 1
BAGAN ALIR KEBAKARAN HUTAN DI INDONESIA
Da%a! )"aya !en$)ran$( ker)'akan &)tan #an %a&an ter)ta!a yan$ #(ak(batkan
kebakaran &)tan #an %a&an "e!er(nta& #an "e!er(nta& #aera& 'erta "ara "e!an$k)
ke"ent(n$an %a(nnya !en(n$katkan ker.a 'a!a #an "ro$ra! ak'(nya+ Pe!er(nta& In#one'(a
te%a& In#one'(a te%a& !en$e%)arkan berba$a( keb(.akan #a%a! ran$ka !enan$an( !a'a%a& (n(+
Bebera"a "erat)ran "er)n#an$;)n#an$an yan$ #(%a&(rkan !enekankan 'ank'( yan$ berat ba$(
"e%ak) "e!bakaran &)tan #an %a&an+ Pen$en#a%(an kebakaran &)tan 'e8ara )!)! #a"at
#(%ak)kan !e%a%)( )"aya "en8e$a&an "e!a#a!an #an "enan$anan "a'8a kebakaran yan$
#(%ak)kan #( t(n$kat na'(ona% &(n$$a t(n$kat ke'at)an "en$e%o%aan &)tan+ U"aya "en8e$a&an
kebakaran #(%ak)kan !e%a%)( ka!"anye "enya#aran !a'yarakatC "en(n$katan tekno%o$(
"en8e$a&an 'e"ert( "er(n$atan #an #(tek'( #(n( kebakaran &)tanC "e!ban$)nan 9('(k
"en8e$a&an kebakaran &)tan 'e"ert( e!b)n$ green belt !enara "en$a*a' #an %a(nnyaC
'erta "e!anta"an "eran$kat %)nak+ U"aya "e!a#a!an kebakaran &)tan #(%ak)kan !e%a%)(
"en(n$katan tekno%o$( "e!a#a!an o"era'( "e!a#a!an 3"e!a#a!an #(n( #an "e!a#a!an
INPUT
; Area &)tan
; Kon#('(
k)a%(ta'
)#ara
; Ke'e&atan
!a'yarakat
; Faktor
!an)'(a
; Faktor a%a!
; Keb(.akan
PROSES
; A'"ek
"erat)ran
; Str)kt)r
"e%ak'anaa
n keb(.akan
; So'(a%
b)#aya
!a'yarakat
OUTPUT
; Sebaran
t(t(k
&ot'"ot
; >(%aya&
ter#a!"a
k
IMPA7T
; S)!ber#ay
a &)tan
!en)r)n
; K)a%(ta'
)#ara
!en)r)n
; Ke'e&atan
!en)r)n
OUT 7OME
; A'"ek
eko%o$(
; A'"ek
ekono!(
#an 'o'(a%
; A'"ek
ke'e&atan
; MONEG
; >ASDAL
INOVASI BARU
; Keb(.akan
; Tekno%o$(
%an.)t6 'erta "enye%a!atan #an e7ak)a'(+ Se#an$kan )"aya "enan$anan "a'8akebakaran
#(%ak)kan #en$an !on(tor(n$ e7a%)a'( #an (n7entar('a'( &)tan beka' kebakaranC 'o'(a%('a'(
#an "ene$akan &)k)!C #an re&ab(%(t(a'(+ Pe%ak'anaan keb(.akan ter'eb)t #(#)k)n$ o%e&
%e!ba$a 'tr)kt)ra% #( %(n$k)n$an Ke!enter(an Ke&)tanan 'et(n$kat e'e%on II yakn( D(rektorat
Kebakaran H)tan #an %e!ba$a non'tr)kt)ra% #( t(n$kat ")'at &(n$$a t(n$kat ke8a!atan #(
'e%)r)& In#one'(a #en$an !ekan('!e koor#(na'( 'e"ert( ter%(&at "a#a Ga!bar 0 ber(k)t (n(+
GAMBAR 2
STRUKTUR SISTEM KOORDINASI PENGENDALIAN KEBAKARAN HUTAN
Sumber : BKSDA Jatim Wilayah 1
Ma'yarakat "er%) #((k)t'ertakan #a%a! )"aya !en$ata'( kebakaran &)tan yan$ 'e%a%)
ter.a#( #( In#one'(a+ Se"ert( te%a& #('a#ar( ba&*a kebakaran &)tan yan$ ter.a#( a#a%a& ak(bat
o%a& !an)'(a yan$ k)ran$ bertan$$)n$ .a*ab #an tan"a "eran akt(9 !a'yarakat #a%a!
"en$a!anan &)tan !)'ta&(% ke%e'tar(an &)tan #a"at #("erta&ankan+ Peran 'erta !a'yarakat
ter'eb)t "er%) #(8("takan ')at) !an9aat %an$')n$ #ar( kebera#aan &)tan ba$( "en(n$katan
ke'e.a&teraan &(#)"nya 'e8ara berke%an.)tan+ Pen#ekatan 'o'(a% ke!a'yarakatan #(%ak)kan
#en$an "en8("taan %a"an$an ker.a #an %a"an$an ber)'a&a yan$ antara %a(n:
S('t(! Tana! T)!"an$ Sar(
Ma'yarakat #(ber( ke'e!"atan )nt)k !enana! tana!an "a#( 'ay)r !ay)r #an
"a%a*(.a "a#a %a&an yan$ ')#a& '(a" tana! #(antara tana!an "okok+ D(!ana 'e%)r)& &a'(%
tana!an t)!"an$ 'ar( !en.a#( &ak "etan(+ Den$an a#anya tana!an t)!"an$ 'ar( yan$
#("e%(&ara 'e8ara (nten'(9 !aka #( area% tana!an t(#ak a#a ba&an bakar 'e&(n$$a terbeba'
#ar( an8a!an ba&aya kebakaran+
Me!ber%ak)kan Po%a Men$e%o%a H)tan Ber'a!a Ma'yarakat 3MHBM6
Men$e%o%a &)tan ber'a!a !a'yarakat a#a%a& ')at) kon'e" "en$e%o%aan HTI yan$
!en$(k)t 'ertakan ke%o!"ok;ke%o!"ok !a'yarakat #a%a! 'et(a" "ro'e' ke$(atan
"e!ban$)nan HTI #a%a! ')at) ker.a'a!a yan$ 'a%(n$ !en$)nt)n$kan+
Rekr)t!en Tena$a Ker.a+
Keb)t)&an tena$a ker.a 'e.a)& !)n$k(n #(8)k)"( #ar( !a'yarakat 'ek(tar HTI 'e')a(
#en$an keb)t)&an #an kea&%(annya+ Ha% (n( bert).)an a$ar t(#ak ter.a#( ket(!"an$an antara
"er)'a&aan #en$an !a'yarakat 'ek(tar yan$ ter%eb(& #a&)%) bera#a #( *(%aya& ter'eb)t+
E RINGKASAN
In#one'(a ter)ta!a ")%a);")%a) be'ar yan$ !e!")nya( %a&an ata) %a#an$ "ertan(an
#an ka*a'an &)tan yan$ %)a' 'e"ert( Ka%(!antan #an S)!atera 'er(n$ !en$a%a!( kebakaran
&)tan+ Ha'(% (#ent(9(ka'( kebakaran &)tan 'e%a!a (n( !en)n.)kkan ba&*a kebakaran &)tan akan
'e%a%) ber)%an$ 'e%a!a 8ara "er'(a"an %a&an "ertan(an #an &)tan tana!an (n#)'tr( 3HTI6 !a'(&
#(%ak)kan #en$an tekn(k "e!bakaran+
Kebakaran &)tan yan$ 'er(n$ ter.a#( #( In#one'(a kera" ka%( !en(!b)%kan berba$a(
!a'a%a& ba(k #ar( a'"ek %(n$k)n$an 'o'(a% ekono!( #an %a(n 'eba$a(nya+ Pa#a )!)!nya
kebakaran &)tan ter'eb)t #('ebabkan o%e& "en$e%o%aan akan ')!ber #aya &)tan yan$ be%)!
!ak'(!a%+ O%e& karena (t) #(b)t)&kan ker.a 'a!a akt(9 #ar( berba$a( e%e!en !)%a( #ar(
"e!er(nta& "er)'a&aan "erkeb)nan !a)")n !a'yarakat+ Pe!er(nta& bert(n#ak 'eba$a(
!otor "en$$erak #an 'eba$a( "e%(n#)n$ &)tan yan$ )ta!a #(!ana "e!er(nta& #a"at
!en$e%)arkan keb(.akan yan$ 'e')a( #en$an ke%e'tar(an ')!ber #aya &)tan+ Kete$a'an #a%a!
"en$a*a'an "e!an9aatan &)tan .)$a !en.a#( "or'( )ta!a #ar( "e!er(nta&+ Na!)n "e!er(nta&
b)kan%a& 'at);'at)nya "(&ak yan$ bertan$$)n$ .a*ab ata' kebakaran &)tan "eran !a'yarakat
#an "er)'a&aan "erkeb)nan .)$a #("er%)kan #a%a! )"aya !en$ata'( kebakaran &)tan #(
In#one'(a #an !en.a$a ke%e'tar(an &)tan+
DAFTAR PUSTAKA
=IFOR+ 0441+ Kebakaran H)tan #( In#one'(a: Penyebab B(aya #an I!"%(ka'( Keb(.akan+
&tt":DD***+8(9or+or$+ D(ak'e' tan$$a% 1 J)n( 045:+
=IFOR+ 044-+ Penyebab #an Da!"ak Kebakaran H)tan #an La&an #( In#one'(a+
&tt":DD***+8(9or+or$+ D(ak'e' tan$$a% 1 J)n( 045:+
Fa('a% F(kr(+ 0450+ Da!"ak A'a" Kebakaran H)tan "a#a Perna"a'an+ De"arte!en
P)%!ono%o$( #an I%!) Ke#okteran Re'"(ra'( Fak)%ta' Ke#okteran Un(7er'(ta'
In#one'(a+ Jakarta+
F>IDGF>+ 0445+ Kea#aan H)tan In#one'(a+ Fore't >at8& In#one'(a #an >a'&(n$ton D+=+:
G%oba% Fore't >at8&+ Bo$or+
Pa'ar(b) Sa&at+ 044-+ Me!a&a!( Penyebab Kebakaran H)tan #an La&an Serta U"aya
Penan$$)%an$annya+ P)'at Ana%('(' So'(a% Ekono!( #an Keb(.akan Pertan(an: Bo$or+
Ho#r(yat)n Sr( N)r&ayat(+ 045:+ Keb(.akan Penan$anan Kebakaran H)tan #an La&an+ In9o
S(n$kat Ke'e.a&teraan So'(a%+ P)'at Pen$ka.(an Pen$o%a&an Data #an In9or!a'( DPR
RI+ Jakarta
Sa!')r(+ 0450+ Mo#e% S"a'(a% T(n$kat Kera*anan Kebakaran H)tan #an La&an 3St)#( Ka')'
Pro"(n'( Ka%(!antan Ten$a&6+ FORESTA In#one'(an Jo)rna% o9 Fore'try+ S)!atera
Utara+
Set(.ono D.oko+ 0445+ Keb(.akan Pen$en#a%(an Kebakaran H)tan #an La&an #( In#one'(a: PP+
No+ :D0445+ Pro'(#(n$ Se!(nar Se&ar( Ha'(% Pene%(t(an Kebakaran H)tan #an La&an #(
S)!atra+ Ban#ar La!")n$+
T(! Peny)')n Ke!entr(an L(n$k)n$an H(#)"+ 0455+ Stat)' L(n$k)n$an H(#)" In#one'(a 0450:
Ekono!( H(.a)+ Ke!entr(an L(n$k)n$an H(#)"+ Jakarta+
T(! Peny)')n Ke!entr(an L(n$k)n$an H(#)"+ 0450+ Stat)' L(n$k)n$an H(#)" In#one'(a 0450:
P(%ar L(n$k)n$an H(#)" In#one'(a+ Ke!entr(an L(n$k)n$an H(#)"+ Jakarta+