SPIRALNA STEPENI[TA - KONSTRUKTIVNE KARAKTERISTIKE I ARHITEKTURA (Deo I)*

Svetlana Janiijevi
UDK: 630*833.18 Stru~ni rad
Izvod. U uvodnom delu obraen je istorijski razvoj spiralnih stepenita i njihove ge
ometrijske karakteristike. U drugom delu obraena su drvena spiralna stepenita, pre
ko osnovnih elemenata za razliite vtste stepenita. U okviru ovog dela dat je proje
kat i konstruktivna razrada jednog konkretnog spiralnog stepenita. U treem delu da
t je proraun spiralnog stepenita. Kljune rei: drvo, spiralno stepenite, stepenik, cen
tralni nosa, platforma, ograda, proraun. SPIRAL STAIRWAY - CONSTRUCTIVE CHARACTERI
STICS AND ARCHITECTURE (PART I) Abstract.- The historical development of spiral
stairs and their geometrical characteristic are presented in this study. Second
part of this study consists basic elements for various types of wooden spiral st
airs. The project and technical documentation of one type of wooden spiral stair
s have been analyzed and presented in the second part of this study. The third p
art of the study consist mathematical analysis of spiral stairs. Key words: wood
, spiral stair, stair, central bearer, platform, stair fence, analysis.
1. UVOD Spiralna stepenita se mogu izraivati od elika, livenog gvoa, aluminijuma, bet
ona, kompozitnih materijala, stakla i drveta. Nosei elementi spiralnih stepenita m
ogu biti razliitog oblika i konstrukcije. Najei su primeri stepenita koja imaju stub
postavljen u osi spirale koju opasuje ograda. Stub se vezuje za pod donjeg sprat
a a stepenici se za njega vezuju konzolno, tako da je svaki naredni stepenik rot
iran za konstantan ugao u odnosu na prethodni. Visina stepenika, takoe, mora biti
konstantna. Gazita stepenika obino imaju oblik krunog iseka mada ivica stepenika na
irem kraju moe biti i prava. Na vrhu stepenita nalazi se platforma koja se vezuje
za podnu konstrukciju gornjeg sprata. Mogui oblici platformi prikazani su na slic
i 1.1. U poglavlju 2. ovog seminarskog rada bie dat kratak pregled istorijskog ra
zvoja spiralnih stepe-
nita. Geometrijske karakteristike spiralnih stepenita bie obraene u poglavlju 3. Pod
aci dati u tom poglavlju odnose se na sva spiralna stepenita bez obzira na materi
jal i tehnologiju izrade. Konstruktivne karakteristike drvenih spiralnih stepenit
a bie prezentirane u okviru poglavlja 4. U istom poglavlju bie dat projekat jednog
konkretnog
stepenita, njegovo konstruktivno reenje i mehaniki proraun. 2. ISTORIJSKI RAZVOJ SPI
RALNIH STEPENITA Najstarije graevine za koje se pouzdano zna da su imale spiralne
stepenice su: 1. Solomonov hram Jevreji ovaj hram nazivaju Prvi Hram. Sagraen je u
Jerusalimu, 970. p.n.e. a uniten je 586. p.n.e. u napadu Nabukodonosora i vavilon
ske vojske. Spiralno stepenite ovog hrama se spominje u Starom Zavetu1.
Svetlana Janiijevi, dipl. in., student poslediplomac studija na katedri Finalna pre
rada drveta umarskog fakulteta u Beograd., vanredni profesor, umarski fakultet u B
eogradu. * Seminarski rad iz Drvnih konstrukcija na poslediplomskim studijama.
90 kvadrat
60 trapez
60 kruni iseak
90 kruni
90 trougao
Slika 1.1 Oblici platforme
OKTOBAR-DECEMBAR, 2005.
53
2. Trajanov stub Trajanov stub je podignut u Rimu, 113. n.e. Sagraen je od devetn
aest mermernih blokova a poznat je po spiralnom reljefu koji prikazuje Trajanove
ratove protiv Daana. Spiralno stepenite nalazi se unutar stuba. Izraeno je od puni
h blokova od belog mermera a vodi do vrha stuba odakle su stranci u prolosti posm
atrali Koloseum.2 3. Stub Marka Aurelija Ovaj stub je podignut izmeu 180. i 196.
n.e. u Rimu. Unutar stuba nalazi se spiralno stepenite sa 190 stepenika, koje vod
i do vrha stuba gde se nalazila statua Marka Aurelija. Danas se umesto nje na vr
hu stuba nalazi statua Svetog Pavla koju je 1589. godine postavio Domeniko Fonta
na na zahtev Pape Sikstusa V Peretija3. 4. Dioklecijanova palata Dioklecijanova
palata je sagraena 300 n.e. u Splitu, kao rezidencija imperatora Dioklecijana. 19
79. UNESCO ju je uvrstio u Svetsko kulturno blago. Konstrukcija spiralnih stepen
ica zahteva razvijene tehnike vetine, to je uslovilo njihovu relativno kasnu pojavu
u iroj upotrebi. Popularnost ovog tipa stepenita poela je da raste tek sa razvojem
esnafa u Srednjem veku. 1142. godine zavreno je stepenite Vis de Saint Gilles, jeda
n od najznaajnijih primera srednjovekovnih spiralnih stepenita. Ovo stepenite se na
lazilo u crkvi Saint Gilles du Gard, u blizini Arla u Provansi. Bilo je izraeno o
d kamena, postavljeno izmeu dva zida sa tavanicom u vidu svoda. Njegove geometrij
ske karakteristike postale su standard za spiralna stepenita i mladi zidari iz ce
le Evrope su dolazili da ga vide. U srednjovekovnim tvravama i zamkovima spiralne
stepenice su osim svoje glavne uloge da omo-
guavaju pristup viim spratovima imale i ulogu da oteavaju napredovanje neprijatelja
tokom napada. Put kojim se kretalo kroz zamak bio je veoma komplikovan. esta je
bila pojava da se stepenite prua samo do prvog narednog sprata a da se njegov nast
avak nalazi u nekom drugom delu zamka. Osim toga, stepenita su bila uska, strma i
mrana i mogla su se lako blokirati. Po jednoj teoriji stepenita u srednjovekovnim
zamkovima su uvek bila sa levom spiralom, odn. smer penjanja se poklapao sa sme
rom kazaljke na satu da bi napada koji se kretao prema vrhu bio spreen da se bori
maem poto se desnom
tora. Stepenita su graena ili unutar kula ili unutar masivnih zidova zamka4. U XII
I veku, sa razvojem vojne arhitekture, prestaju da se grade prepreke unutar zamk
a pa stepenita gube odbrambenu ulogu a sve vea panja se posveuje njihovoj udobnosti
i lepoti. 1364. godine Raymond de Tample, glavni majstor koji je radio za Karla
V, transformisao je stari Luvr u Parizu iz srednjovekovnog zamka u palatu i podi
gao uveno stepenite5 prenika 8,22 m. Ovako velika stepenita u glavnom su imala krunu
osnovu, mada postoje i primeri kvadratne i poligonalne osnove6.
Slika 2.1 3D-model stepenita Vis de Saint Gilles, u blizini Arla
rukom morao pridravati za stub. U veini zamkova stepenici su bili krai od 1 m pa se
dubina stepenika naglo poveavala od centra spirale ka njenom obodu i branitelj z
amka je mogao da silazi sredinom stepenika a da mu stub ipak bude dovoljno blizu
da se za njega moe pridravati levom rukom. Prema jednoj drugaijoj teoriji smer spi
ralnog stepenita se odreivao prema tome da li je vlasnik zamka bio desnoruk ili le
voruk. Srednjovekovnim vojnim arhitektama bile su poznate i druge prednosti spir
alnih stepenita. Prostor unutar zamka bio je dragocen. Svaki dodatni kvadratni me
tar zahtevao je velika ulaganja u spoljanje zidove, a bilo je poznato da spiralna
stepenita zauzimaju malo pros-
U kasnom Srednjem veku kule i zvonici, preuzeti iz arhitekture tvrava i crkvi, uv
edeni su u arhitekturu palata i plemikih kua a spiralna stepenita su dobila ulogu s
tatusnog simbola. U nekim italijanskim gradovima, kao to su Piza, Bolonja i San im
injano, bogate i mone porodice podigle su na stotine kula. Kule sa stepenitem mogl
e su se videti i na mnogim zgradama gradske uprave. Na primer, gradska venica u R
otenburgu, imala je kulu koja se nalazila u centru simetrine fasade te zgrade. To
kom Renesanse, razvoj spiralnih stepenita kretao se ka otvaranju zida oko stepenit
a a kasnije i ka njegovom uklanjanju. Stepenite izgraeno za Fransisa I (1515 1525)
u njegovom zamku u Bloa
PRERADA DRVETA Br.12
54
(Blois) je jedan od prvih primera otvorenog spiralnog stepenita7. Pretpostavlja s
e da je ovo stepenite dizajnirao Leonardo da Vini. Ono je imalo revolucionarni znaa
j jer je, za razliku od ostalih stepenita tog vremena, imalo pogled napolje a ne
na unutranji prostor zgrade. Pretea ovog stepenita je verovatno bilo stepenite Krive
Kule u Pizi sagraene jo 1174.godine. Stub je kod srednjovekovnih spiralnih stepen
ita bio pun i morao je imati relativno veliki prenik da unutranja strana stepenika
ne bi bila preuska. Ovaj problem je kod stepenita u crkvi Kilianskirche (XV vek) u
Hajlbronu reen na zanimljiv nain. Ui kraj svakog gazita ovog stepenita ima klinast ob
lik, tako da je jedan njegov deo vezan za stub, a drugi deo je slobodan pa predn
ja ivica gazita nema radijalan pravac. Na ovaj nain, bez poveanja prenika stuba je p
ostignuta udobna irina gazita na uoj strani. Tokom XV veka propovedaonica je postal
a veoma vaan funkcionalni element u crkvi. Do nje se pristupalo spiralnim stepenit
em koje se konzolno obavijalo oko stuba. Zid oko stepenita u potpunosti je uklonj
en i na spoljanjoj strani spirale se nalazila samo lepo oblikovana ograda. Jedan
od poznatijih primera ovakvih stepenita je stepenite propovedaonice u crkvi George
nkirche u Nordlingenu (1499). Slobodna stepenita sa centralnim stubom kao jedinim
noseim elementom postala su popularna kasnije, sa razvojem proizvodnje livenog g
voa i tehnika prefabrikacije. Tokom 19. veka izgraen je veliki broj gvozdenih stepe
nita, a jedno od najpoznatijih se nalazi u Don Neovom Kraljevskom Paviljonu u Brajt
onu (1815). U XVI veku istraivanja prostornih mogunosti spiralnih stepenita kretala
su se ka modifikaciji centralnog noseeg elementa. U Frauenhaus-u (15781582, Strazbu
r), pun stub je zamenjen sa tri vitka stuba, koja se elegantno pruaju u visinu do
tavanice, naglaavajui vertikalnost prostora. Ovaj efekat
OKTOBAR-DECEMBAR, 2005.
Tabela 1. Prosena irina prstenova prirasta (mm) Table 1. Average growth- ring widt
h (mm) irina prstena prirasta STATISTIKA Broj merenja Aritmetika sredina Standardn
a devijacija Minimum Maksimum Koeficijent varijacije (%) Standardna greka 1 60 6,
098 2,009 2,900 11,300 32,942 0,259 OZNAKA TRUPCA 2 3 4 81 81 62 3,894 3,522 6,3
95 1,683 2,100 2,546 1,200 1,000 2,500 7,500 11,000 16,800 43,234 59,623 39,804
0,187 0,233 0,323 5 74 4,166 2,258 1,000 10,500 54,203 0,263
Tabela 2. Radijalno utezanje topolovog drveta (%) Table 2. Radial shrinkage of p
oplar wood (%) STATISTIKA Broj merenja Aritmetika sredina Standardna devijacija M
inimum Maksimum Koeficijent varijacije (%) Standardna greka Radijalno 1 12 3,75 0
,77 2,64 5,13 20,40 0,22 OZNAKA TRUPCA 2 3 4 12 12 11 4,186 4,789 3,907 0,349 0,
348 0,348 3,595 4,376 3,268 4,685 5,466 4,362 8,347 7,262 8,895 0,101 0,100 0,10
5 5 10 3,931 0,441 3,268 4,670 11,226 0,140
Tabela 3. Tangencijalno utezanje topolovog drveta (%) Table 3. Tangential shrink
age of poplar wood (%) Tangencijalno utezanje STATISTIKA Broj merenja Aritmetika
sredina Standardna devijacija Minimum Maksimum Koeficijent varijacije (%) Standa
rdna greka 1 12 8,378 0,624 7,547 9,472 7,453 0,180 OZNAKA TRUPCA 2 3 4 12 12 11
8,010 8,122 7,981 0,594 1,273 0,261 6,858 5,049 7,425 9,020 10,154 8,320 7,420 1
5,678 3,272 0,172 0,368 0,079 5 10 7,584 0,436 7,166 8,544 5,745 0,138
Tabela 4. Gustina topolovog drveta (g/cm3) Table 4. Density of poplar wood (g/cm
3) STATISTIKA Broj merenja Aritmetika sredina Standardna devijacija Minimum Maksi
mum Koeficijent varijacije (%) Standardna greka Gustina drveta 1 12 0,435 0,012 0
,417 0,451 2,679 0,003 OZNAKA TRUPCA 2 3 4 12 12 11 0,430 0,412 0,434 0,013 0,00
8 0,010 0,414 0,405 0,416 0,451 0,428 0,448 2,957 1,887 2,225 0,004 0,002 0,003
5 10 0,413 0,015 0,390 0,445 3,546 0,005
55
je pojaan svetlou koja dopire iz otvora u sredini tavanice i koja osvetljava celo s
tepenite sve do njegovog podnoja. Otvaranje centralnog dela spiralnog stepenita pre
dstavljalo je izuzetno znaajnu novinu. Pre svega, stvorena je mogunost boljeg osve
tljenja. Poveanjem unutranjeg prenika stepenita ui deo stepenika je proiren i postao j
e dovoljno irok da se po njemu moe hodati. Napredak u dizajnu spiralnih stepenita p
redstavlja jedno od
Slika 3.1: Oznaavanje visine i dubine stepenika
Slika 3.2: Dimenzije gazita
glavnih arhitektonskih dostignua Renesanse. Tek tada, spiralna stepenita su konano
osloboena prostornih ogranienja koja su ih vekovima pratila. Jedan primer stepenita
iz perioda kasne Renesanse nalazi se u zvoniku bazilike San Nicola u Pizi. Zvonik
ima oktagonalnu osnovu a stepenite unutar njega je kruno. Stepenite (zapravo spira
lna rampa) koje je izgradio Bramante za Papu Julija II, u tornju pored Belvedere-a
, imalo je veliki uticaj na dalji razvoj stepenita. Posle njega sledilo je Vinjol
ino velianstveno spiralno stepenite u Palati Farneze u Kapraroli (15471549). Ovo st
epenite imalo je unutranji prenik od 3 m. U kasnoj Renesansi stepenita su poela da do
bijaju centralno mesto u prostoru. Ovo je naroito dolo do izraaja kasnije, u Baroku
i Rokokou. Alberti je smatrao da stepenita treba izbegavati, odn. da njihov broj
u zgradi i njihovu veliinu treba svesti na minimum. Ipak, i on je priznavao da v
eliina stepenita treba da bude u skladu sa dostojanstvom mesta. S druge strane, Pala
dio je stepenitima posvetio celo poglavlje sa naslovom O stepenitima, njihovim vrst
ama; i o broju i veliini stepenika. On pozdravlja upotrebu zavojnih stepenita naroito
u uskom prostoru, jer ona zauzimaju manje prostora od pravih, mada su neto tea
za penjanje...mogu biti osvetljena odozgo, a oni koji se nalaze na njihovom vrhu
vide one koji se penju,...8 On sa entuzijazmom opisuje ovalne spiralne stepenic
e i daje nekoliko ilustrovanih primera. Borominijevo ovalno spiralno stepenite u
Palati Barberini (Rim, 1628) direktno sledi Paladiova uputstva. Meutim, njegovi s
tepenici imaju blagi nagib a ritam penjanja stepenitem je nepravilan, jer se pri
penjanju veliina stepenika menja. U Francuskoj i Nemakoj bile su popularne duple s
piralne stepenice. Dva stepenita jednakog prenika imala su zajedniku osu i meusobno
su zaklapala ugao od 180. Poreklo duplog spiralnog stepenita je nepoznato. Postoje
teorije da je ono bilo primenjivano jo u staroj islamskoj arhitekturi. 1527. god
ine Antonio da Sangalo je za Papu Klementa VII izgradio duplu spiralnu rampu u d
ubokom bunaru u Orvietu. Dvostruka rampa je sluila za snabdevanje Orvieta vodom u
sluaju napada. Dva kraka rampe su bila fiziki odvojena da bi se spreilo sudaranje i
votinja koje su se kretale navie nosei vodu i ivotinja koje su silazile ka bunaru.
Najpoznatije duplo spiralno stepenite nalazi se u palati Chambord u blizini Bloa
(Blois). Pretpostavlja se da je ovo stepenite dizajnirao Leonardo da Vini.
Slika 3.3: Leve i desne spiralne stepenice
Slika 3.4: Visina za prolaz ispod platforme
56
PRERADA DRVETA Br.12
Verovatno najinteresantnije spiralne stepenice su drvene stepenice koje su mogle
da rotiraju, u doslovnom smislu. Okretanjem stepenita za 180 u jednom ili drugom
smeru mogao se otvoriti ili zatvoriti ulaz u neke prostorije. Otkria novih materi
jala tokom XX veka dovela su do velikog napretka u projektovanju spiralnih stepe
nita. Savremene arhitekte teile su da ostvare magi no stepenite bez ikakvog oigledno
g oslonca. Rihard Nojtra u svom projektu Gemological Institute Building (u Los Anel
esu) reio je ovaj problem, tako to je umesto noseeg stuba uveo po jedan spiralni no
sa sa obe strane stepenita. Danas spiralne stepenice imaju irok dijapazon oblikovni
h mogunosti. Male stepenice sa punim centralnim stubom upotrebljavaju se naroito u
stambenim objektima, u fabrikama i na brodovima, odn. svuda gde postoji problem
ogranienog prostora. 3. GEOMETRIJSKE KARAKTERISTIKE SPIRALNOG STEPENITA Spiralne
stepenice mogu da se prilagode bilo kojoj spratnoj visini. Pod visinom stepenita
se podrazumeva visinska razlika izmeu linije gotovog poda donjeg sprata i linije
gotovog poda9 gornjeg sprata. Prenik spiralnog stepenita10 se kree od 1065 mm (= 3'6) d
o 1830 mm (= 6'0). Za stepenita opte namene minimalni prenik je 1220 mm (= 4'0)11 a pre
d 1525 mm (= 5'0) se smatra dovoljno udobnim za penjanje. Vei prenici se koriste radi
ostvarenja odreenih estetskih efekata. Prenik otvora u podu gornjeg sprata treba d
a bude najmanje za 50 mm vei od prenika stepenita12. Prema smeru penjanja stepenice
mogu biti sa levom spiralom i sa desnom spiralom. Kod stepenica sa levom spiral
om13 penjanje se obavlja u smeru kazaljke na satu, a ograda se nalazi sa leve st
rane.
Tabela 3.1 Izbor broja stepenika za razliite visine stepenita Visina stepenita Brit
anske mm jedinice mere I II 7'-0 2134 7'-4 2235 7'-8 2337 8'-0 2438 8'-2 2489 8'-4 2540
642 8'-10 2692 9'-0 2743 9'-2 2794 9'-4 2845 9'-6 2896 9'-8 2946 9'-10 2997 10'-0 3048
0'-6 3200 10'-8 3251 10'-10 3302 11'-0 3353 11'-2 3404 11'-4 3454 11'-6 3505 11'-8 355
roj ela stepenika 10 III 11 IV 12 V 13 VI





Kod stepenica sa desnom spiralom penjanje se obavlja u smeru suprotnom od kretan
ja kazaljke na satu a ograda se nalazi sa desne strane (slika 3.3). 3.1 Odreivanj
e broja i dimenzija stepenika kod spiralnog stepenita Za spiralno stepenite, bilo
kog zadatog prenika i bilo koje spratne visine, mogu se odrediti optimalne dimenz
ije stepenika. Pri odreivanju dubine i visine stepenika (slika 3.1) polazi se od
formule: a + 2s = 623 cm (optimalno 63 cm)14 Nagib spiralnog stepenita15 ne bi tre
balo da bude vei od 45 da bi bilo zadovoljeno pravilo: as
Za stepenita ija je duina gazita manja od 900 mm za merodavnu dubinu gazita uzima se
dubina na sredini duine gazita16. Maksimalna visina stepenika data je na slici 3.1
17 a minimalne dimenzije gazita na slici 3.2.18 Spiralna stepenita se najee izrauju ta
ko da opisuju pun krug ili 3/4 kruga, a broj stepenika je najee 12 ili 16. (videti
sliku 3.3). Ukoliko stepenite opisuje pun krug, platforma se nalazi direktno izna
d nekoliko najniih stepenika pa treba voditi rauna o visini prolaza ispod platform
e. Visinsko rastojanje izmeu donje povrine platforme i gornje povrine gazita onog st
epenika ija se prednja ivica nalazi tano ispod zadnje ivice platforme (slika 3.4.)
ne sme biti manje od 1980 mm (= 6'6) prema amerikim standardima20, odn. 2100 mm prem
a nemakim standardimau. Ovo se moe ostva57
OKTOBAR-DECEMBAR, 2005.
riti poveanjem visine stepenika ili usvajanjem manjeg ugla platforme (60 umesto 90)
.21 Preporuke za izbor broja stepenika date su u tabeli 3.1.22
Fusnote:
6:8 Vrata od srednjeg hodnika behu na desnoj strani doma i izlazae se na zavojnicu
na srednji hodnik, i iz srednjeg na trei., Stari Zavet, Prva Knjiga o Carevima, G
lava 6, www.istocnik.com U engleskom prevodu Starog Zaveta, tekst je ovakav:6:8 T
he door for the middle chamber was in the right side of the house: and they went
up with winding stairs into the middle chamber, and out of the middle into the
third, Old Testament, 1st Kings, Chapter6, www. rhymezone.com 2 http://bbs.keyhol
e.com
1
www.christianism.com Kao na primer u zamku Dover Castle u Engleskoj 5 La Grande
Viz Neuve; stepenite je srueno oko 1624. 6 Penshurst Place u Kentu ima stepenite sa
poligonalnom osnovom koja se po obliku uklapa u osnovu kule. 7 Napomena: pod ov
im se ne podrazumeva potpuno uklanjanje noseih elemenata na spoljanjoj strani step
enita ve samo otvaranje stepenita tako da ono ima pogled na okolni prostor. 8 Ovaj
citat je uzet iz dela The Staircase. History and Theories, John Templer; prevod ci
tata sa engleskog jezika: Svetlana Janiijevi 9 Pod linijom gotovog poda podrazumev
a se nivo gornje povrine zavrnog materijala kojim je pod obloen 10 Time-Saver Stand
ards for Interior Design and Space Planning
3 4
Prema Rob Thallon-u,Graphic Guide to Interior Details, minimalna duina samog gazit
a bez centralnog stuba je 26 odn. 660 mm, videti sliku 3.2. 12 Time-Saver Standar
ds for Interior Design and Space Planning 13 Time-Saver Standards for Interior D
esign and Space Planning 14 reppen 15 Building Stairs 16 Building Stairs 17 Grap
hic Guide to Interior Details 18 Graphic Guide to Interior Details
19 Prema sledeim amerikim standar-
11
dima: IRC2000, UBC1997, UPC1997, UMC1997, NEC 1999. Izvor: www.codecheck.com
Treppen Prva projekcija ovog stepenita data je na Slici 3.3.a) 22 Time-Saver Stan
dards for Interior Design and Space Planning
21 20