Professional Documents
Culture Documents
Tieuluan Arima
Tieuluan Arima
I HC BCH KHOA
KHOA MI TRNG
TIU LUN
M HNH HA MI TRNG
GVHD
PGS.TSKH. BI T LONG
Nhm
11
13261356
V NGC QUNH
13261360
MC LC
MC LC ....................................................................................................................i
DANH MC CH VIT TT.................................................................................. ii
DANH MC HNH .................................................................................................. iii
DANH MC BNG BIU .......................................................................................iv
1.
1.2.
1.3.
DANH MC CH VIT TT
ARIMA
AR
M hnh t hi quy
MA
MLR
Bayes
UFP
S phi nhim
ANN
MLP
Cu trc a lp
LM
Cook
H s an ton
DFBETAS
H s hi quy
DFFITS
H s phn nh thay i ca gi tr d on
USEPA
MaxPM10ma
ii
DANH MC HNH
Hnh 1. Bn Hng Chu v cc im ly mu. ......................................................5
Hnh 2. Lu lng giao thng trn cu cn Zhong He t 9 15/2/2009....................7
Hnh 3. Gi tr UFP, PM1.0, lu lng giao thng v nhn t thi tit bin thin
theo thi gian trong 3 loi thi tit khc nhau (tri trong, c my v c ma) .................10
Hnh 4. Cc biu khi qut v ngy 22 thng 2 nm 2009 (8h). Khu vc vng
trn tng trng cho v tr ly mu. Trong ngy, khu vc nghin cu l vng p sut
thp lin tc c gi ty bc lnh. Gi Frng m t pha ty nam i qua khu vc ny to
ma ln .............................................................................................................................. 10
Hnh 5. Mi lin quan gia tc gi, hng gi v ht siu nh (A.UFP v B.
PM1.0) trong thi gian theo di. S trn trc E i din cho tc gi (m/s). Cc ng
mu en rn i din cho con ng ly mu. ..................................................................11
Hnh 6. Trm quan trc Las Encinas Temuco, Chile .............................................19
Hnh 7. Nng bi PM10 trung bnh di chuyn ti a 24h quan trc theo chui
thi gian ti trm Las Encinas Temuco, Chile (21/07//2000 n 30/09/2006) ..............20
Hnh 8. M hnh s dng cc d liu kim nh cho MaxPM10ma 24h v d liu
kh tng t Temuca/ Las Encinas, Chile (t 01/04/2006 n 30/09/2006). So snh nng
MaxPM10ma 24h quan st v m hnh t: a) MLR, b) ARIMA-X, c) ANN, d) m
hnh kt hp ARIMA ANN ............................................................................................ 24
Hnh 9. Trung bnh d liu thi gian theo gi ca nng PM10 vo ma ng
Temuco, Chile ....................................................................................................................28
iii
iv
1. M HNH ARIMA
1.1.
Tng quan
1.2.
Cui cng, m hnh ARIMA(p,d,q) l m hnh ARIMA(p,0,q) theo chui thi gian
c sai phn d ln. Tnh sai phn mt chui thi gian d ln lm cho n c tnh
dng v sau a n v dng m hnh ARMA(p, q). Khi bit cc gi tr ca p, d v q, ta
c th pht biu qu trnh no ang c lp m hnh.
im quan trng cn lu l s dng phng php lun Box-Jenkins, ta phi c
chui thi gian c tnh dng hay chui thi gian c tnh dng sau khi thc hin mt
hay nhiu php sai phn. L do ca gi thit v tnh dng c th c gii thch nh sau:
Mc tiu ca Box-Jenkins l xc nh v c lng mt m hnh thng k c th c
gii thch l to ra d liu mu. Nu sau m hnh c lng ny c s dng
d bo, ta phi gi thit rng cc c im ca m hnh ny khng i theo thi gian
v c bit l trong cc khong thi gian tng lai. Vy, l do n gin ca vic yu cu
d liu c tnh dng l bn thn mi m hnh suy lun t cc d liu ny c th c
gii thch l c tnh dng hay n nh, t cung cp c s c gi tr cho vic d bo.
1.3.
xc nh m hnh ARIMA trong d bo, quy trnh c thc hin theo 4 bc:
Bc 1. Nhn dng: tm cc gi tr thch hp ca p, d v q, da vo biu tng
quan (correlogram) v biu tng quan ring phn (partial correlogram).
Bc 2. c lng: Sau khi nhn dng cc gi tr thch hp ca p v q, bc tip
theo l c lng cc thng s ca cc s hng t hi quy v trung bnh trt trong m
hnh. i khi php tnh ny c th c thc hin bng phng php bnh phng ti
thiu nhng i khi ta phi s dng cc phng php c lng phi tuyn (thng s phi
tuyn). Vic ny c th c thc hin t ng bng phn mm thng k.
Bc 3. Kim tra chn on: Sau khi la chn m hnh ARIMA c th v c
lng cc tham s ca n, ta tm hiu xem m hnh la chn c ph hp vi d liu
mc chp nhn hay khng bi v c th mt m hnh ARIMA khc cng ph hp vi d
liu. Cn phi c k nng tt la chn ng m hnh ARIMA. Mt kim nh n
gin v m hnh la chn l xem xem cc phn d c lng t m hnh ny c tnh
ngu nhin thun ty hay khng; nu c, ta c th chp nhn s ph hp ny ca m hnh;
nu khng, ta phi lp li t u: Nh vy, phng php lun Box - Jenkins l mt qu
trnh lp li.
Bc 4. D bo: Mt trong s cc l do v tnh ph bin ca phng php lp m
hnh ARIMA l thnh cng ca n trong d bo.
1.3.1. Nhn dng m hnh
Cc cng c ch yu nhn dng l hm t tng quan (ACF), hm t tng quan
ring phn (PACF), v cc biu tng quan v da vo cc hm ny.
Nu ACF ca chui thi gian hoc gim tht nhanh hoc gim dn kh nhanh th
gi tr ca chui thi gian c xem l dng. ngha chnh xc ca t kh nhanh v
tht chm ch yu da vo kinh nghim.
Sau khi xc nh c chui thi gian dng, tc xc nh c d, tin hnh sai
phn bc d to ra cc hm ACF v PACF. V th v xc nh p, q tng t da vo
gi tr khc khng c ngha v mt thng k.
1.3.2. c lng cc thng s
C bn c hai cch c lng cc tham s , :
3
m hnh ARIMA. C s chp nhn chung rng m hnh ARIMA gii thch cc d liu tt
hn bng cch lm gim gi tr sai s d (Wei, 2006).
Ngi ta xc nh rng nng UFP c m t tt nht bng m hnh ARIMA
sai phn bc 1 v trung bnh trt, trong khi PM1.0 c m phng tt nht bi m hnh
ARIMA theo ma bng sai phn bc 1. nh gi m hnh bng s liu thng k LjungBox, hay cn c gi l thng k Box-Pierce. nh gi mc t ca m hnh bng
gi tr R2 (h s xc nh). Thng k Ljung-Box kim tra gi thuyt khng cn t tng
quan trong s d ca m hnh v cung cp mt ch s cho bit m hnh c xc nh
mt cch chnh xc. Gi tr p > 0.05 cho bit m hnh c xc nh chnh xc m t
cc thng tin tng quan theo chui thi gian (Ljung v Box, 1978). tnh ton ch s
gi (Ziomas & nnk, 1995) cn nh lng cc thng tin lin quan n hng gi - WD
(hng gi c gc dao ng t 0 n 360):
(4)
WDindex cho gi tr dao ng t 0 2, trong (rad) l hng gi ban u. Trong
trng hp WDindex = 0 nu gi theo hng Ty Bc (NW), v WDindex = 2 l hng gi
ng Nam (SE). Mt phn tch khc c tin hnh sau m phng m bo chun
ca s d khng t tng quan hoc tng quan mt phn. Hn na, thm vo m hnh
cc d liu s lng xe v tc lu thng vi mc ch gim st cc tc ng chung c
th xy ra bi cc nhn t giao thng.
2.1.3. Kt qu v c ch
a. Lu lng giao thng, UFP, PM1.0 v cc thng s kh tng
Theo c s d liu gim st xe Hng Chu ca Trung tm Qun l v iu khin
giao thng, trong thi gian kho st, tc ca xe trung bnh l 84 km/gi v mt giao
thng trn cu cn Zhong He dao ng t 3538 n 4417 xe/ gi, trong xe ng c
diesel chim khong 2-3%. Mt xe bt u tng sau 6 gi v cao nht ti 8h v 17h.
Ngoi ra, mt xe thp hn mc cc i vo khong 13 h (Hnh 2). S xe trung bnh (p>
0.05) gia cc ngy trong tun (3593 mi gi) v ngy ngh cui tun (3767 mt gi)
trong thng theo di (2/ 2009) thay i khng ng k. Lu lng giao thng ng c
vo cc ngy trong tun v cui tun phn nh li sng bn rn ca ngi dn sng
quanh thnh ph hin i ny.
6
Bui sng
Bui chiu
53 163
(24 330 147 350)
295 (128 439)
12.7 (1.3)
85.2 (8.5)
42 275
(18 453 97 431)
161 (31 331)
13.4 (2.4)
83.4 (12.0)
Hnh 3. Gi tr UFP, PM1.0, lu lng giao thng v nhn t thi tit bin thin
theo thi gian trong 3 loi thi tit khc nhau (tri trong, c my v c ma)
Hnh 4. Cc biu khi qut v ngy 22 thng 2 nm 2009 (8h). Khu vc vng
trn tng trng cho v tr ly mu. Trong ngy, khu vc nghin cu l vng p sut
thp lin tc c gi ty bc lnh. Gi Frng m t pha ty nam i qua khu vc ny to
ma ln
nh hng ca hng gi v tc gi ln mt cc ht siu nh c trnh
trong Hnh 5. Trong hnh ny, tc gi c th hin bng vng trn ng tm vi tc
10
(m/s) tng t vng trn bn trong n vng trn bn ngoi. Kch thc ht (ht/ cm3
cho UFP v mg/ m3 cho PM1.0) c th hin bng vng trn nh nm pha trn vng
trn ng tm. T kt qu ny, r rng l trong thi gian nghin cu hng gi ch yu
t pha ty bc xung ng nam. C nng UFPs v PM1.0 c tng quan nghch vi
tc gi, nng UFPs v PM1.0 cao tng ng vi tc gi thp. N cng ch ra
rng, trong thi gian quan trc, hng gi chim u th cc im ly mu l gi Ty
Bc (330) gn nh song song vi tuyn ng ly mu. Do , nh hng ca hng
gi trn UFP v PM1.0 cng khng r rng nh l cc yu t kh tng khc c cp
trn.
Nhit ( oC)
m tng
i (%)
p sut kh
quyn (hPa)
Vn tc gi (ms1
)
Hng gi
(index)
PM1.0
(g m-3)#
Thng s thit
lp (S.E)
4.983 (1.543)
0.002
4.004 (1.808)
0.029
0.792 (0.235)
0.001
0.323 (0.111)
0.004
-5.458 (2.256)
0.017
-3.562 (1.768)
0.046
-4.940 (2.236)
0.040
-6.426 (2.188)
0.004
-2.214 (1.298)
0.091
-0.865 (3.551)
0.808
12
Lng ma
-0.340 (0.355)
(mm)
*ARIMA(0,1,1): R2 =0.640, p = 0.636
#
ARIMA(0,1,1): R2 =0.820, p = 0.943
0.340
-1.000 (0.945)
0.292
p < 0.001) v biu khi qut (Hnh 4) cho rng iu kin thi tit m t thng i
km vi p sut khng kh thp. m cao v p sut khng kh thp c th gp phn
hnh thnh v pht trin UFP. Ngoi ra, m cao v mt khng kh thp c th lm
gim lng oxy trong kh quyn, do lm gim hiu sut chy ng c v dn n t l
pht thi bi than cao hn (Jamriska et al., 2008). Mt s nghin cu iu tra tc ng
ca m ln s hnh thnh UFP. m tng i cao hn lm tng xc sut hnh thnh,
v dn n s gia tng nng UFP (Easter v Peters, 1994; Mejia v Morawska, 2009).
SO2, H2SO4 v sulfat l tin thn cho s hnh thnh UFP. Sipila v nnk bo co rng, khi
thnh phn ht nhn ln, nng axit sunfuric dng kh cn phi c trn 106 phn t/
cm3 cho php hnh thnh ht mi (Sipila et al., 2010). Cht gy nhim khc, chng
hn nh cht hu c d bay hi gp phn vo s pht trin ht. Cc ht pht trin sau ht
nhn c tm thy nhanh hn t 8-13 ln, c th c gii thch bi s ngng t ca
H2SO4 kt hp pha long (Weber, 1997).
Tinh lc ma l mt trong nhng c ch quan trng nht loi b cc cht
nhim trong kh quyn. N xy ra khi nhng git ma tng tc vi cc ht vt cht v
cc cht nhim khng kh bng cch hp th khi c tc ng ca lng trng lc (Shukla
et al., 2008). Mt v d v tc ng ca ma trn ht ln trong kh quyn l mt nghin
cu 3 nm thc hin ti Rome. Nghin cu ny bo co rng tng mc ht ri khong 50 %
khi ma ln (Mattiot v Scafe, 1999). iu th v l, mt nghin cu tin hnh n
quan st thy mt ht kch thc 10-100 nm gia tng mnh trong giai on bo v
cng ln hn vi cc ht c ng knh ln hn (Pawar et al., 2011). Mt nghin cu
khc London cho thy nng ca UFPs nh hn 100 nm (Dp 50 nm) tng ln khi
tri ma, v t mc cao nht trong vng 1 gi sau cn ma (Charron v Harrison, 2003).
Hu v cng s bo co kt qu tng t trong nghin cu Bc Kinh. H quan st thy
rng trong khi cc ht tng i ln (> 30 nm) c lng ng bi ma, PNCb 20 nm
thc s tng ln trong trng hp ma v trong vng 9 gi sau khi ma (Hu et al., 2006).
T nhng nghin cu ny ch ra rng trong khi cc ht tng i ln c th c gim
bi hiu ng tinh lc t ma, cc ht nhn nh UFP c th tng ln trong v sau thi gian
ma. Trong nghin cu ny, ma rt him trong thi gian o. V vy, lng ma khng
c ngha thng k trn UFPs trong cc m hnh ARIMA. Do , cn phi p dng m
15
2.2.
19
Hnh 7. Nng bi PM10 trung bnh di chuyn ti a 24h quan trc theo chui
thi gian ti trm Las Encinas Temuco, Chile (21/07//2000 n 30/09/2006)
b. X l d liu
S liu thng k ca cht lng khng kh v cc d liu kh tng c th hin
trong Bng 3. Bng ny bao gm nng bi PM10 ti a 1h, PM10 trung bnh 24h v
PM10 trung bnh di chuyn ti a 24h.
Bng 3. Bng thng k cc d liu kh tng v cht lng khng kh thu c t
trm Temuco/ Las Encinas (21/07/2000 n 30/09/2006)
Trung bnh
lch chun
Max
Min
166.5
168.5
1 164.0
6.0
48.5
39.6
321.3
5.3
63.0
50.2
353.4
4.1
Tmin, oC
7.4
3.7
16.6
-4.9
Tmax, oC
17.4
5.3
37.4
2.8
Tc gi WS, m/s
1.9
0.9
6.9
0.3
PP, mm
3.3
7.6
78.6
0.0
m tng i, %
80.5
8.7
100.0
52.0
Bc x mt tri, W/m2
3 755
2 438
9 185
135
p sut, mbar
1 003
1 018
986
Bin
Bin MaxPM10ma l bin ph thuc, theo phn phi chun logarit v c ly theo
ma. Theo C quan Bo v Mi trng Hoa K (USEPA) v cc nghin cu khc
20
(USEPA, 2003;. Stadlober & nnk, 2008) th vic s dng hm logarit chun ha d
liu nhm ci thin tnh hiu qu ca m hnh. Sau khi nghin cu lch, thc hin hm
phn tch chuyn i logarit t nhin to ra phn phi chun cho cc bin. Cc bin
khc lin quan n PM10 cng c to ra: PM10 ti a hng gi ca ngy trc
(L1PM10, g/m3), PM10 trung bnh di chuyn ti a 6h ca ngy trc (L6PM10,
g/m3), ti a 12h (L12PM10, g/m3), v ti a 24h (L24PM10, g/m3). Tip theo,
chun ha cc d liu c t l ging nhau dc theo mi trc khong cch u vo; c
phng sai l hng s cho mi bin. Phn tch ny c thc hin cho tt c cc m hnh,
ging nh mt s nghin cu trc (Menezes v Nikolaev , 2006; . Piotrowski & nnk,
2006; Gutirrez-Estrada & nnk, 2008).
D liu c chia thnh 2 phn: 92% cho hiu chnh v 8% kim nh (Bng 4).
S dng m hnh mng noron nhn to ANN cho phn hiu chnh.
Bng 4. D liu hiu chnh v kim nh thu c t trm Temuco/ Las Encinas
(21/07/2000 30/09/2006)
D liu
S mu quan trc
Thi gian bt u
Hiu chnh
2080
21/07/2000
31/03/2006
Kim nh
183
01/04/2006
30/09/2006
c s dng pht trin cc m hnh phi tuyn tnh theo chui thi gian. M hnh ny
c xy dng bng cch s dng cng c Enterprise Miner ca phn mm SAS 9.1
(SAS Institute Inc, M).
Kt hp m hnh ARIMA v ANN nhm hn ch cc sai s d liu cht lng
khng kh. Phng php bao gm hai bc: (1) m hnh ARIMA X d bo
MaxPM10ma; (2) m hnh ANN m t cc s d t m hnh ARIMA X. Trong nghin
cu ny, cu trc MLP vi cc thut ton LM v cc chc nng kch hot khc nhau
c s dng. M hnh kt hp c xy dng bng cch s dng cng c cng c
Enterprise Miner ca phn mm SAS 9.1.
2.2.3. Phn tch kt qu
Trong phn tch lch, ch c 1 gi tr PM10 cao bt thng (284.2 g/m3,
09/03/2001) nn b loi khi d liu. Nng cao ny khng ph bin thnh ph
vo cui h. Hin tng ny ch yu do la t nng nghip xut hin gn thnh ph cng
trong mt ngy.
Tip theo, phng php m hnh MLR cho cc bin s chun v chun ha (phng
trnh (5) v Bng 5) ni m tt c cc gi tr p c ngha mc tin cy 95%.
(5)
c tnh
Sai s chun
t Ratio
L1PM10
WS
Tmin
Tmax
0.80845
- 0.13283
- 0.15332
0.05605
0.010785
0.011363
0.012692
0.011683
74.96
- 11.69
- 12.08
4.80
0.0000
<0.0001
<0.0001
<0.0001
Bng 5 cho thy L1PM10, WS, Tmin quan trng hn Tmax d bo nng
PM10 trung bnh di chuyn ti a 24 gi ti Temuco. Hng gi thay i khng ng k,
cho thy ngun bi PM10 c ngun gc trong vng ny nhiu hn c di chuyn t cc
khu vc khc n.
22
c tnh
Sai s chun
t Ratio
0.87057
0.0174
50.1508
< 0.0001
0.98122
0.0063
155.9363
< 0.0001
- 0.18140
0.09197
- 0.15999
0.60363
0.0136
0.0181
0.0127
0.0155
- 13.3511
5.0762
- 12.6129
38.9242
< 0.0001
< 0.0001
< 0.0001
< 0.0001
Bng 6 cho thy thnh phn t hi quy ca m hnh ARIMA quan trng hn cc
thnh phn trung bnh di chuyn, nng PM10 ti a theo gi ca ngy trc, v cc
bin kh tng trong d bo MaxPM10ma 24h ti Temuco.
M hnh ANN c xy dng da vo cc bin thng qua m hnh MLR v c
hun luyn bng thut ton Levenberg-Marquardt v cu trc MLP vi 1 lp n, 3 t bo
Neuron v hm kch hot neuron bc 2. M hnh ny l hp en cho cc phng trnh
v h s ca m hnh, y cng l nhc im so vi cc m hnh MLR hoc ARIMAX.
xy dng m hnh kt hp ARIMA-ANN, hai bin u ra ca m hnh
ARIMAX (6) v cc bin kh tng bn ngoi t m hnh MLR c s dng lm u
vo cho cc m hnh ANN mi: cc bin d bo ARIMAX MaxPM10ma, cc sai s lin
quan n m hnh ARIMAX, L1PM10, WS, Tmin v Tmax. M hnh kt hp cng c
hun luyn bng thut ton Levenberg-Marquardt v cu trc MLP vi 1 lp n, 3 t bo
23
MLR
ARIMAX
ANN
Kt hp ARIMA-ANN
R2
0.7786
0.7691
0.7770
0.9828
E2
0.7599
0.7588
0.7588
0.9770
ARV
0.2401
0.2412
0.2431
0.0230
RMSE, g/m3
28.39
28.46
28.57
8.80
MAE, g/m3
20.83
19.87
20.65
6.74
24
SEP
29.70
29.76
29.88
9.20
PI
0.6626
0.6611
0.6585
0.9676
BIC
2198.9
2210.1
2216.7
1801.2
D bo
Khng
Cnh bo
Tin khn
Khn cp
Tot.
%O2
cp
Khng c
169
171
99
Cnh bo
29
Tin khn cp
20
Khn cp
Tot.
174
183
%P
97
33
33
94
D bo
Khng
Cnh bo
Tin khn
Khn cp
Tot.
%O2
cp
Khng c
169
171
99
Cnh bo
29
Tin khn cp
20
Khn cp
Tot.
174
183
%P
97
33
33
94
Bng 10. M hnh ANN cho tp hp ngu nhin c xc nhn trong bng di,
trm Temuco / Las Encinas t 04/01/2006 n 30/09/2006
Giai oan
D bo
26
Khng
Cnh bo
Tin khn
Khn cp
Tot.
%O2
cp
Khng c
170
171
99
Cnh bo
Tin khn cp
60
Khn cp
Tot.
175
183
%P
97
43
95
D bo
Khng
Cnh bo
Tin khn
Khn cp
Tot.
%O2
cp
Khng c
170
171
99
Cnh bo
100
Tin khn cp
80
Khn cp
Tot.
170
183
%P
100
88
100
99
nhim khng kh, c bit l trn cc mu tuyn tnh v phi tuyn tnh, v v vy m
hnh c chn phi c kh nng d on PM thnh cng. Mt m hnh kt hp
ARIMA-ANN c th p ng nhng yu cu . Cc bi bo tip theo s gii thiu thc
hin m hnh trn nhiu thnh ph trn ton th gii, trong bao gm cc ngun gc,
d liu kh tng v a l khc nhau.
28
29