Informacije o Zivotnoj Sredini

2011
Agencija za zatitu ivotne

sredine Crne Gore
2012.godina
Informacija o stanju ivotne sredine

Informacija o stanju ivotne sredine u Crnoj Gori za 2011. godinu
Agencija za zatitu ivotne sredine Crne Gore strana 1
Sadraj
Sadraj..........................................................................................................................................................1
1 Uvod......................................................................................................................................................5
2 Vazduh...................................................................................................................................................7
Uvod..............................................................................................................................................................7
2.1 Rezultatiispitivanjakvalitetavazduha..............................................................................................10
PodgoricaBulevarSvetogPetraCetinjskogNovaVaro........................................................................10
BarBulevardinastijePetroviaCentar.................................................................................................11
NikiulicaNikaMiljaniaCentar.........................................................................................................13
PljevljaSkerlievaulicaCentar............................................................................................................15
2.2 Uporednirezultatimjerenjaumreimjernihmjesta.........................................................................15
SumpordioksidSO
2
..................................................................................................................................15
AzotdioksidNO
2
.......................................................................................................................................16
PrizemniozonO
3
......................................................................................................................................16
Prakastematerijeradijusamanjegod10mPM
10
..................................................................................17
2.3 MreamjernihstanicaHidrometeorolokizavodCrneGore............................................................18
Fizikohemijskiparametrikvalitetavazduha...............................................................................................18
Fizikohemijskiparametrikvalitetapadavina..............................................................................................19
2.4 OcjenakvalitetavazduhauCrnojGori..............................................................................................19
2.5 Zakljuak...........................................................................................................................................20
3 Klimatskepromjene..............................................................................................................................21
3.1 COP17,Durban..................................................................................................................................22
3.2 NacionalniInventargasovastaklenebate1990.2009.godina.........................................................22
3.3 Supstancekojeoteujuozonskiomota...........................................................................................24
3.4 Analizatemperaturevazduhaikoliinepadavinaza2011.godinu....................................................26
4 Vode.....................................................................................................................................................29
Uvod............................................................................................................................................................29
4.1 Ocjenastanja....................................................................................................................................29
Kvalitetvoda................................................................................................................................................30
BPK
5
biolokapotronjakiseonika..............................................................................................................30
Sadrajfosfata.............................................................................................................................................32
Sadrajnitrata.............................................................................................................................................34
4.2 Ocjenastanjapovrinskihvodotoka..................................................................................................36
4.3 Ocjenakvalitetapodzemnihvoda.....................................................................................................37
4.4 IndekskvalitetavodaWaterQualityIndex.....................................................................................38
4.5 Ocjenakvalitetavodezapie............................................................................................................41
4.6 Ocjenakvalitetavodazakupanje......................................................................................................43
4.7 Zakljuak...........................................................................................................................................44
5 Morskiekosistem.................................................................................................................................45
Uvod............................................................................................................................................................45
5.1 Kvalitetobalnih,tranzicionih(boatnih)imorskihvoda(OTM).........................................................45
Fizikohemijskiparametri.........................................................................................................................45
Mikrobiolokiparametri..............................................................................................................................48
5.2 Eutrofikacija......................................................................................................................................49
Fizikohemijskiparametri........................................................................................................................50
Mikrobiolokiparametri..............................................................................................................................54
Fitoplanktonizooplankton..........................................................................................................................54
5.3 Bioindikatori......................................................................................................................................56
Monitoringbiomarkera...............................................................................................................................57
5.4 KvalitetvodeHOTSPOTova..............................................................................................................58
5.5 Programpraenjaunosapritokama..................................................................................................60
5.6 Zakljuak...........................................................................................................................................61
6 Zemljite...............................................................................................................................................62
Uvod............................................................................................................................................................62
6.1 RezultatiispitivanjaopasnihitetnihmaterijauzemljitunapodrujuoptineBerane....................63
6.2 RezultatiispitivanjaopasnihitetnihmaterijauzemljitunapodrujuoptineBijeloPolje..............64
6.3 Rezultatiispitivanjaopasnihitetnihmaterijauzemljitunapodrujuoptineabljak....................65

6.4 RezultatiispitivanjaopasnihitetnihmaterijauzemljitunapodrujuoptineKolain....................66
6.5 RezultatiispitivanjaopasnihitetnihmaterijauzemljitunapodrujuoptineNiki......................67
6.6 RezultatiispitivanjaopasnihitetnihmaterijauzemljitunapodrujuoptinePodgorica................69
6.7 RezultatiispitivanjaopasnihitetnihmaterijauzemljitunapodrujuoptinePljevlja....................70
6.8 RezultatiispitivanjaopasnihitetnihmaterijauzemljitunapodrujuoptineTivat........................71
6.9 RezultatiispitivanjaopasnihitetnihmaterijauzemljitunapodrujuoptineUlcinj.......................72
6.10 RezultatiispitivanjaopasnihitetnihmaterijauzemljitunapodrujuoptineMojkovac................73
6.11 Djeijaigralita.................................................................................................................................73
6.12 Zakljuak...........................................................................................................................................75
7 Upravljanjeotpadom............................................................................................................................77
Uvod............................................................................................................................................................77
Podjelaotpada................................................................................................Error!Bookmarknotdefined.
7.1 PostojeestanjeuCrnojGori..................................................................Error!Bookmarknotdefined.
Komunalniotpad.............................................................................................Error!Bookmarknotdefined.
Opasniotpad...................................................................................................Error!Bookmarknotdefined.
7.2 Zakljuak................................................................................................Error!Bookmarknotdefined.
8 Biodiverzitet.........................................................................................................................................90
Uvod............................................................................................................................................................90
Nacionalnozakonodavstvo..........................................................................................................................90
8.1 Zatienapodruja............................................................................................................................91
Brojposjetilacauzatienimpodrujima.....................................................................................................92
Postojievidentanpotencijalzaunapreenjepostojeeponudeuokviruzatienihpodrujaodkojihbise
naplaivaletaksepoputturaposmatranjaptica,biciklistikihturaislinotoseprocjenjujedabimoglo
donijetidobitod3milionagodinje............................................................................................................93
Podrujaodmeunarodnogznaajasarijetkim,endemskimiugroenimvrstama.....................................93
Uvodnenapomene......................................................................................................................................95
8.2 RezultatiProgramamonitoringabiodiverziteta................................................................................96
AdaBojana..................................................................................................................................................96
Biljke............................................................................................................................................................97
Velikaplaa(Ulcinj)...................................................................................................................................106
Biljke..........................................................................................................................................................109
Moura......................................................................................................................................................114
Biljke..........................................................................................................................................................114
Ratacsaukotrlicom.................................................................................................................................118
Biljke..........................................................................................................................................................118
Buljarica....................................................................................................................................................119
BrdoSpas..................................................................................................................................................125
Biljke..........................................................................................................................................................126
Jaz.............................................................................................................................................................127
Biljke..........................................................................................................................................................128
KotorskoRisanskizaliv............................................................................................................................133
Biljke..........................................................................................................................................................134
Tivatskasolila............................................................................................................................................139
Biljke..........................................................................................................................................................139
SavinskaDubrava......................................................................................................................................143
Biljke..........................................................................................................................................................144
Loven.......................................................................................................................................................148
Biljke..........................................................................................................................................................150
Skadarskojezero.......................................................................................................................................157
Cijevna.......................................................................................................................................................165
Trebjesa.....................................................................................................................................................171
Krnovo.......................................................................................................................................................175
KomarnicainjenepritokeBijela,Tuinja,BukovicaiPridvorica.................................................................178
Piva............................................................................................................................................................184
Durmitor....................................................................................................................................................190
Ljubinja....................................................................................................................................................204
Biljke..........................................................................................................................................................205

Komovi......................................................................................................................................................212
Biljke..........................................................................................................................................................213
RijekaTaraipritoke(Mojkovakaoptina)................................................................................................219
Biljke..........................................................................................................................................................220
PritokeLimaiPlavskogjezera....................................................................................................................225
Biljke..........................................................................................................................................................226
Ocjenastanjaiindentifikovanipritisci.......................................................................................................237
9 BUKA..................................................................................................................................................244
Uvod..........................................................................................................................................................244
Monitoringbukeuivotnojsredini................................................................................................................244
Podgorica......................................................................................................................................................245
Bar 246
Budva 248
Niki 249
Pljevlja 250
BijeloPolje....................................................................................................................................................251
Magistralniputevi.........................................................................................................................................253
Plae 254
Zakljuak.......................................................................................................................................................255
10 Radioaktivnostuivotnojsredinisaprocjenomradiolokogoptereenjastanovnitva(sanultimstanjem
okoskladitaradioaktivnogmaterijala).....................................................................................................256
Uvod..........................................................................................................................................................256
10.1 Mjerenjejaineapsorbovanedozezraenjauvazduhu................................................................258
MjerenjesistemomPCRM........................................................................................................................258
MjerenjeTLdozimetrima..........................................................................................................................258
Kosmikozraenje.....................................................................................................................................259
10.2 Ispitivanjesadrajaradionuklidauvazduhu....................................................................................259
Ispitivanjesadrajaradionuklida
131
I,
134
Csi
137
Csudnevnimuzorcimavazduhauperiodupraenja
akcidentaunuklearnojelektraniFukushimaDaiichiuJapanu...................................................................260
10.3 Ispitivanjesadrajaradionuklidaupadavinama.............................................................................261
10.4 Ispitivanjesadrajaradionuklidauvodijezera,rijekaimora..........................................................262
SadrajradionuklidauvodiSkadarskogjezera..........................................................................................263
Sadrajradionuklidaumorskojvodi..........................................................................................................263
Sadrajradionuklidauvodirijeka..............................................................................................................264
10.5 Ispitivanjesadrajaradionuklidauzemljitu...................................................................................264
Ispitivanjesadrajaradionuklidaupodzemnimvodama............................................................................267
10.6 Radioaktivnostuboravinimiradnimprostorijama........................................................................268
Procjenagodinjeefektivnedozezraenjakaoposledicaizlaganjaradonuuzatvorenimprostorijama:...270
10.7 Rezultatiispitivanjasadrajaradionuklidaugraevinskommaterijalu...........................................271
10.8 Rezultatiispitivanjasadrajaradionuklidauvodizapie................................................................273
10.9 Rezultatiispitivanjasadrajaradionuklidauljudskojhrani,procjenaradiolokogoptereenja
stanovnitva..................................................................................................................................................276
10.10 Rezultatiispitivanjasadrajaradionuklidaustonojhrani,procjenaradiolokeispravnosti...........280
10.11 Ispitivanjesadrajaradionuklidauivotnojsrediniuokoliniskladitaradioaktivnogotpadau
Podgorici(nultostanje).................................................................................................................................282
IspitivanjesadrajaradionuklidanartuArza.............................................................................................285
ProcjenaprosjeneefektivnedozezraenjakojujeizivotnesredineprimiostanovnikCrneGoreutoku
2011god...................................................................................................................................................285
11 Prijedlogmjera...................................................................................................................................287
Vazduh 287
Nacionalnastrategijaupravljanjakvalitetomvazduha...............................................................................288
11.1 Vode................................................................................................................................................289
11.2 Morskiekosistem............................................................................................................................289
11.3 Zemljite.........................................................................................................................................290
11.4 Upravljanjeotpadom......................................................................................................................291
11.5 Biodiverzitet....................................................................................................................................291
11.6 BUKA...............................................................................................................................................296

11.7 Radioaktivnostuivotnojsredinisaprocjenomradiolokogoptereenjastanovnitva...................297
12 Sektorskipritiscinaivotnusredinu....................................................................................................299
12.1 Indikatorskiprikaz...........................................................................................................................299
12.2 Sektorskipritisci..............................................................................................................................301
Energetika.............................................................................................................................................301
Potronjafinalneenergije..........................................................................................................................303
Saobraaj...................................................................................................................................................305
Turizam
9
...................................................................................................................................................314
13 Pojmovnik..........................................................................................................................................322

1 Uvod
Informacija o stanju ivotne sredine predstavlja osnovni dokument kojim se daje ocjena ukupnog
stanja ivotne sredine u Crnoj Gori kao i preporuke u planiranju politike zatite ivotne sredine na
godinjem nivou. Informacija je bazirana na podacima i analizama koji se dobijaju realizacijom
godinjeg programa monitoringa za sve segmentima ivotne sredine. Godinji program
monitoringa realizuju institucije koje su izabrane u tenderskoj proceduri.
Ovako pripremljena informacija omoguava cjelokupnoj zainteresovanoj javnosti Crne Gore jasan i
razumljiv uvid u stanje ivotne sredine u Crnoj Gori po svim segmentima.Takoe Izvjetaj koji se
dostavlja Evropskoj agenciji za ivotnu sredinu i drugim meunarodnim institucijama u skladu sa
meunarodnim obavezama i konvencijama pripremaju se u odgovarajuim zahtijevanim formama.
Ovogodinji izvjetaj o stanju ivotne sredine ine 3 cjeline:
I Prikaz stanja ivotne sredine po segmentima:
Vazduh
Klimatske promjene
Vode
Morski ekosistem
Zemljite
Otpad
Biodiverzitet
Buka u ivotnoj sredini
Radioaktivnosti u ivotnoj sredini sa procjenom radiolokog optereenja stanovnitva
II Predlog mjera u cilju poboljanja postojeeg stanja
III Sektorski pritisci
I Prikaz stanja ivotne sredine po segmentima
Prikaz stanja ivotne sredine po segmentima daje detaljan opis i ocjenu stanja prema pojedinim
segmentima ivotne sredine za 2011. godinu. Na osnovu dostupnih podataka i detaljne analize
rezultata ispitivanja, dobija se precizna i jasna informacija o stepenu zagaenja pojedinih
segmenata ivotne sredine. Posebna panja posveena je podacima koji upuuju na prekoraenje
zakonom propisanih graninih vrijednosti, jer su te vrijednosti osnov za pronalaenje uzroka
zagaenja i definisanja prijedloga mjera za poboljanje postojeeg stanja. Takoe, dobijeni podaci
u najveem broju sluajeva uporeivani su sa rezultatima iz prethodne godine (2010) kako bi se
uoile promjene u pojedinim segmentima ivotne sredine.
II Prijedlog mjera u cilju poboljanja postojeeg stanja
Prijedlog mjera u cilju poboljanja postojeeg stanja definie aktivnosti koje bi trebalo sprovesti u
cilju rjeavanja identifikovanih problema i poboljanja postojeeg stanja ivotne sredine u Crnoj
Gori.
III Sektorski pritisci
Antropogene aktivnosti koje se svakodnevno sprovode imaju razliite efekte na ivotnu sredinu.
Korienje prostora i njegovo modifikovanje za potrebe stanovnitva, pored uticaja na prirodnu
ravnoteu, djeluju i na ljudsko zdravlje. Da bi se ovi uticaji mogli procijeniti i njihove posledice
predvieti, moraju se izdvojiti i identifikovati sektori koji vre konstantan pritisak na ivotnu
sredinu. Neki od ovih sektora kao to su energetika, saobraaj i industrija, vre direktan pritisak na

prirodu, dok drugi, kao to su poljoprivreda, umarstvo ili ribarstvo su u drugaijoj poziciji jer
direktno zavise od stanja ivotne sredine. Shodno metodologiji izrade indikatora ivotne sredine
(DPSIR model) u okviru ovog izvjetaja ukazujemo na neke indikatore sektorskih pritisaka na
ivotnu sredinu iz oblasti ENERGETIKE, SAOBRAAJA i TURIZMA.

2 Vazduh
Uvod
Harmonizacija propisa u oblasti kvaliteta vazduha nastavljena je tokom 2011. godine planiranom
dinamikom.
Donoenjem Pravilnika o nainu i uslovima praenja kvaliteta vazduha ("Slubeni list CG", br.
21/2011) propisan je nain praenja kvaliteta vazduha i prikupljanje podataka, kao i referentne
metode mjerenja, kriterijumi za postizanje kvaliteta podataka, obezbjeivanje kvaliteta podataka i
njihova validacija.
Uredbi o povjeravanju dijela poslova iz nadlenosti Agencije za zatitu ivotne sredine JU Centru
za ekotoksikoloka ispitivanja Crne Gore ("Slubeni list CG", br. 62/2011), do sada jedinom pravnom
subjektu u Crnoj Gori koji ispunjava zakonske uslove za vrenje mjerenja imisija (registrovan je u
CRPS i ima akreditaciju od NAT-a za obavljanje praenja stanja vazduha, na osnovu ega mu je
izdata dozvola od strane Agencije), prethodio je Ugovor o nainu korienja i odravanja
automatskih stanica za praenje kvaliteta vazduha kojim su Centar i Agencija dogovorili nain
korienja i odravanja stanica koje e biti u Dravnoj mrei. Ovim Ugovorom Centar, kao sticalac i
vlasnik pet automatskih stanica za praenje kvaliteta vazduha mjernih instrumenata, iste je
ustupio u Dravnu mreu, koja se uspostavlja u skladu sa Zakonom o zatiti vazduha (Sl.list Crne
Gore, br.25/10) sa obavezom da e u Dravnu mreu ustupiti i dvije automatske stanice za
mjerenje kvaliteta vazduha - mjerne instrumente, koje e Centru biti isporuene kao donacija IAEA
(Meunarodna agencija za atomsku energiju).
Uredbom o graninim vrijednostima sadraja zagaujuih materija u tenim gorivima naftnog
porijekla ("Slubeni list CG", br. 39/10 od 20.7.2010. godine i 43/10) u Crnoj Gori je od 1. januara
2011. godine zabranjena upotreba motornih benzina sa aditivima na bazi olova i regulisan sadraj
sumpora u tenim gorivima naftnog porijekla u skladu sa propisima EU. Rezultati mjerenja na
osnovu Programa praenja kvaliteta goriva za motorna vozila u skladu sa standardom MEST EN
14724 za 2011/12. godinu pokazuju da je kvalitet goriva po osnovu parametara sa aspekta zatite
ivotne sredine bio zadovoljavajui, odnosno da nije bilo prekoraenja propisanih graninih
vrijednosti.
U skladu sa Uredbom o uspostavljanju mree mjernih mjesta za praenje kvaliteta vazduha
("Slubeni list CG", br. 44/2010 od 30.7.2010. godine i 13/2011), nastavljene su aktivnosti koje
sprovodi Agencija za zatitu ivotne sredine Crne Gore na uspostavljanju Dravne mree za
praenje kvaliteta vazduha. Na mjernim mjestima Gradina (Pljevlja), Golubovci i Tivat izgraena je
potrebna infrastruktura i postavljena mjerna oprema (po prvi put), a u Baru i Nikiu mjerna
oprema je dislocirana na nove, Uredbom propisane lokacije.
Na fotografijama su prikazana mjerna mjesta u Tivtu, Golubovcima, Baru i Nikiu.

Tivat Golubovci Bar Niki


Kontrola i praenje kvaliteta vazduha u Crnoj Gori vri se radi ocjenjivanja, planiranja i upravljanja
kvalitetom vazduha. Analiza dobijenih rezultata slui kao osnov za predlaganje mjera za
poboljanje i unaprjeenje kvaliteta vazduha.
Godinji izvjetaj je izraen na osnovu prikupljenih i obraenih podataka iz Izvjetaja programa
kontrole kvaliteta vazduha Crne Gore u 2011. godini, koji je realizovan u skladu sa Programom
monitoringa za 2011. godinu.
Na automatskim stacionarnim stanicama praen je kvalitet vazduha u Podgorici, Nikiu, Pljevljima
i Baru. Mjerena je koncentracija sledeih parametara: sumpor dioksida (SO2), azot monoksida (NO),
azot dioksida (NO2), ukupnih azotnih oksida (NOx), ugljen monoksida (CO), metana (CH4),
nemetanskih ugljovodonika (NMHC), ukupnih ugljovodonika (THC), PM10 estica, prizemnog ozona
(O3), benzena, toluena, etilbenzena, o-m-p xilena (BTX). Kontinuirano su praeni i meteoroloki
parametri: temperatura vazduha, brzina i smjer vjetra i relativna vlanost vazduha.
U odnosu na predviene parametre, zbog nedostatka opreme nije praena koncentracija PM2,5 u
Baru, Pljevljima i Nikiu, kao ni koncentracija SO2 i NO2 u Pljevljima. Mjerenja na automatskim
uzorkivaima i analizatorima (osim PM10) na svim mjernim mjestima su poela poetkom aprila, jer
su se mjerni instrumenti do tada nalazili na redovnom servisu.
Opremu koja je nedostajala za potpunu realizaciju programa monitoringa kvaliteta vazduha
u okviru Dravne mree donirala je poetkom 2012. godine Meunarodna agencija za
atomsku energiju iz Bea (IAEA), to e omoguiti mjerenje koncentracija svih predvienih
parametra na svim mjernim mjestima u okviru Dravne mree.
Ocjena kvaliteta vazduha vrena je u skladu sa Uredbom o utvrivanju vrste zagaujuih materija,
graninih vrijednosti i drugih standarda kvaliteta vazduha (Sl. list CG br. 45/08), (u daljem tekstu
Uredba).
Na slici 1 prikazan je poloaj automatskih stacionarnih stanica u okviru zona kvaliteta vazduha na
kojima je vreno mjerenje tokom 2011. godine.

Slika1. Mrea mjernih mjesta - zone kvaliteta vazduha
U skladu sa Uredbom o uspostavljanju mree mjernih mjesta za praenje kvaliteta vazduha
("Slubeni list CG", br. 44/2010 od 30.7.2010. godine i 13/2011), teritorija Crne Gore podijeljena je tri
zone (Tabela 1), koje su odreene preliminarnom procjenom kvaliteta vazduha u odnosu na
granice ocjenjivanja zagaujuih materija na osnovu dostupnih podataka o koncetracijama
zagaujuih materija i modeliranjem postojeih podataka. Granice zona kvaliteta vazduha
podudaraju se sa spoljnim administrativnim granicama optina koje se nalaze u sastavu tih zona.
Tabela1. Zone kvaliteta vazduh
Zona kvaliteta vazduha Optine u sastavu zone
Zona odravanja kvaliteta vazduha Andrijevica, Budva, Danilovgrad, Herceg
Novi, Kolain, Kotor, Mojkovac, Plav, Pluine,
Roaje, avnik, Tivat, Ulcinj i abljak
Sjeverna zona
u kojoj je neophodno unaprijeenje kvaliteta vazduha
Berane, Bijelo Polje i Pljevlja
Juna zona
u kojoj je neophodno unaprijeenje kvaliteta vazduha
Bar, Cetinje, Niki i Podgorica

Postavljanje mjerne opreme na jo 3 lokacije i zadovoljavanje kriterijuma iz Uredbe o minimalnom
broju mjernih mjesta za praenje kvaliteta vazduha, znaajno e doprinijeti boljoj ocjeni kvaliteta
vazduha. Na EMEP stanici na abljaku, neophodna je nabavka nove opreme (automatskih
uzorkivaa i analizatora), kako bi rezultati mjerenja bili kompatibilni sa rezultatima mjerenja na
ostalim stanicama u okviru Dravne mree i uporedivi sa propisanim vrijednostima.
Na slici 2 prikazan je poloaj automatskih stacionarnih stanica - Dravna mrea za praenje kvaliteta
vazduha u okviru zona kvaliteta vazduha. Na svim propisanim mjernim mjestima postavljena je
mjerna oprema.

Slika 2. Dravna mrea za praenje kvaliteta vazduha

2.1 Rezultati ispitivanja kvaliteta vazduha
JU Centar za ekotoksikoloka ispitivanja Crne Gore (CETI), realizovao je Program kontrole kvaliteta
vazduha Crne Gore za 2011.godinu. Programom je obuhvaeno sistematsko mjerenje imisije
zagaujuih materija u vazduhu na automatskim mjernim stanicama.
PodgoricaBulevar Svetog Petra Cetinjskog - Nova Varo
U Podgorici su vrena kontinuirana mjerenja zagaujuih materija: azot monoksida(NO), azot
dioksida (NO2), ukupnih azotnih oksida (NOx), ugljen monoksida (CO), PM10 estica, sadraja
olova (Pb), benzo (a) pirena (BaP), relevantnih predstavnika PAH-s (markera benzo (a)
pirena), ukupnih PAH-s u PM10 i meteorolokih parametara.
Na grafikonu 1 prikazane su koncentracije NO2 u vazduhu (maksimalne jednoasovne srednje
vrijednosti) izmjerene tokom 2011. godine.

Grafikon 1. Koncentracija NO2 u vazduhu-Podgorica
Sve izmjerenje jednoasovne srednje vrijednosti azot dioksida bile su ispod propisane granine
vrijednosti (200g/m
3
). Srednja godinja vrijednost azot dioksida takoe je bila ispod propisane
granine vrijednosti (40 g/m
3
).
Na grafikonu 2 prikazane su maksimalne osmoasovne srednje vrijednosti CO u vazduhu izmjerene
tokom 2011. godine.

Grafikon 2. Koncentracija CO u vazduhu-Podgorica
Sve maksimalne osmoasovne srednje vrijednosti ugljen monoksida na ovoj lokaciji su bile ispod
propisane granine vrijednosti.
Na grafikonu 3 prikazane su koncentracije PM10 u vazduhu (maksimalne dnevne srednje vrijednosti)
izmjerene tokom 2011. godine.


Grafikon 3. Koncentracija PM10 u vazduhu-Podgorica
Srednje dnevne vrijednosti PM10 estica su 89 puta (360 dana validnih mjerenja) prelazile propisanu
graninu vrijednost (50g/m
3
), odnosno 27 putagranicu tolerancije za dnevnu srednju vrijednost
(90g/m
3
). Dozvoljeni broj prekoraenja je 35. Srednja godinja koncentracija PM10 estica iznosila
je 37,41 g/m
3
, to je ispod propisane granine vrijednosti.
PM10 estice su analizirane na sadraj olova za koje su propisani standardi kvaliteta vazduha na
godinjem nivou. Sadraj olova, raunato kao srednja vrijednost nedjeljnih uzoraka je znaajno
ispod propisane granine vrijednosti. Vrene su analize PM10 estica na sadraj benzo (a) pirena i
drugih relevantnih policiklinih aromatinih ugljovodonika: benzo (a) antracena, benzo (b)
fluoroantena, benzo (j) fluoroantena, benzo (k) fluoroantena, ideno (a,2,3-cd) pirena i dibenzo (a,h)
antracena i ostalih PAH-ova za koje nijesu propisani standardi kvaliteta vazduha ve samo mjere
kontrole imisija. Sadraj benzo (a) pirena izraunat kao srednja vrijednost nedjeljnih uzoraka bio je
ispod 1ng/m
3
koliko iznosi ciljna vrijednost propisana sa ciljem zatite zdravlja ljudi i rokom
postizanja do 2015. godine.
Bar Bulevar dinastije Petrovia Centar
U Baru je vreno mjerenje sledeih parametara: sumpor dioksda (SO2), azot monoksida (NO),
azot dioksida (NO2), ukupnih azotnih oksida (NOx), prizemnog ozona (O3), PM10 estica,
sadraj tekih metala, benzo (a) pirena (BaP), relevantnih predstavnika PAH-s (markera
benzo (a) pirena), ukupnih PAH-s u PM10 i meteorolokih parametara.
Na grafikonu 4 prikazane su koncentracije SO2 u vazduhu (maksimalne dnevne srednje vrijednosti)

Grafikon 4. Koncentracija SO2 u vazduhu-Bar
Sve izmjerene vrijednosti sumpor dioksida posmatrane u odnosu na granine vrijednosti
(jednoasovne srednje vrijednosti i dnevne srednje vrijednosti) za zatitu zdravlja bile su znaajno
ispod propisanih graninih vrijednost od 300g/m
3
, odnosno 110 g/m
3
.


Grafikon 5. Koncentracija NO2 u vazduhu-Bar
Sve srednje jednoasovne vrijednosti azot dioksida bile su u ispod propisanih normi. Srednja
godinja vrijednost takoe je bila u okviru dozvoljenih vrijednosti.
Na grafikonu 6 prikazane su koncentracije O3 u vazduhu (maksimalne dnevne osmoasovne
srednje vrijednosti) izmjerene tokom 2011. godine.

Grafikon 6. Koncentracija O3 u vazduhu-Bar
Maksimalne dnevne osmoasovne srednje vrijednosti ozona su 32 puta prelazile ciljnu vrijednost, a
tolerantni nivo je 25 prekoraenja tokom kalendarske godine.
Na grafikonu 7 prikazane su koncentracije PM10 u vazduhu (maksimalne dnevne srednje vrijednosti)

Grafikon 7. Koncentracija PM10 u vazduhu-Bar
Srednje dnevne vrijednosti PM10 estica (od 346 validnih mjerenja) 58 dana su prelazile propisanu
graninu vrijednost od 50g/m
3
, a 10 dana granicu tolerancije od 90 g/m
3
. Dozvoljeni broj

prekoraenja tokom godine je 35. Srednja godinja koncentracija je iznosila 31,91g/m
3
, to je
ispod propisane granine vrijednosti.
PM10 estice su analizirane na sadraj tekih metala, benzo(a)pirena, imisija polutanata za koje su
propisani standardi kvaliteta vazduha na godinjem nivou i drugih relevantnih policiklinih
aromatinih ugljovodonika: benzo (a) antracena, benzo (b) fluoroantena, benzo (j) fluoroantena,
benzo (k) fluoroantena, ideno (a,2,3-cd) pirena i dibenzo (a,h) antracena i ostalih PAH-ova za koje
nijesu propisani standardi kvaliteta vazduha ve samo mjere kontrole.
Sadraj olova, raunato kao srednja vrijednost nedjeljnih uzoraka, je bio znaajno ispod granine
vrijednosti.
Srednje godinje vrijednosti Cd, As i Ni su ispod ciljnih vrijednosti propisanih sa ciljem zatite
zdravlja ljudi i rokom postizanja do 2015. godine.
Sadraj benzo (a) pirena, kao srednja godinja vrijednost nedjeljnih uzoraka je ispod propisane
ciljne vrijednosti sa ciljem zatite zdravlja ljudi i rokom postizanja do 2015. godine.
Niki ulica Nika MiljaniaCentar
U Nikiu je vreno automatsko mjerenje: sumpor dioksda (SO2), azot monoksida (NO), azot
dioksida (NO2), ukupnih azotnih oksida (NOx), prizemnog ozona (O3), PM10 estica, sadraj
tekih metala, benzo (a) pirena (BaP), relevantnih predstavnika PAH-s (markera benzo (a)
pirena), ukupnih PAH-s u PM10 i meteorolokih parametara.
Na grafikonu 8 prikazane su koncentracije SO2 u vazduhu (maksimalne dnevne srednje vrijednosti)

Grafikon 8. Koncentracija SO2 u vazduhu-Niki
Sve izmjerene vrijednosti sumpor dioksida posmatrane u odnosu na granine vrijednosti
(jednoasovne srednje vrijednosti i dnevne srednje vrijednosti ) za zatitu zdravlja su tokom
2011.godine bile znaajno ispod propisanih graninih vrijednost od 300g/m
3
, odnosno 110
g/m
3
.


Grafikon 9. Koncentracija NO2 u vazduhu-Niki
Jednoasovne srednje koncentracije azot dioksida su bile ispod propisanih graninih vrijednosti
(200 g/m
3
). Srednja godinja koncentracija azot dioksida je takoe bila ispod propisane granine
vrijednosti.
Na grafikonu 10 prikazane su koncentracije O3 u vazduhu (maksimalne dnevne osmoasovne
srednje vrijednosti) izmjerene tokom 2011. godine.

Grafikon 10. Koncentracija O3 u vazduhu-Niki
Maksimalna dnevna osmoasovna srednja vrijednost ozona je 1 put prelazila propisanu ciljnu
vrijednost.
Na grafikonu 11 prikazane su koncentracije PM10 u vazduhu (maksimalne dnevne srednje

Grafikon 11. Koncentracija PM10 u vazduhu-Niki
Srednje dnevne vrijednosti PM10 estica su 147 puta (334 dana validnih mjerenja) prelazile
propisanu graninu vrijednost (50g/m
3
), odnosno 54 puta granicu tolerancije za dnevnu srednju
vrijednost (90g/m
3
). Dozvoljeni broj prekoraenja je 35. Srednja godinja koncentracija PM10
estica iznosila je 55,19g/m
3
, to je iznad propisane granine vrijednosti (40g/m
3
). Na osnovu
ovih rezultata moe se konstatovati da je optereenje ambijentalnog vazduha PM10 esticama na
ovoj lokaciji veliko, i prelazi sve propisane granine vrijednosti i granice tolerancije.

PM10 estice su analizirane na sadraj tekih metala za koje su propisani standardi kvaliteta vazduha
na godinjem nivou. Sadraj olova, raunato kao srednja vrijednost nedjeljnih uzoraka je bio ispod
propisane granine vrijednosti. Na isti nain vrene su analize uzoraka filtera na sadraj arsena,
kadmijuma, nikla i ive. Rezultati analize pokazuju da je sadraj kadmijuma, nikla i arsena bio ispod
ciljne vrijednosti propisane sa ciljem zatite zdravlja ljudi i rokom postizanja do 2015. godine.
Srednja godinja vrijednost sadraja benzo (a) pirena prelazila je propisanu ciljnu vrijednost od
1ng/m
3
i iznosila je 2,505 ng/m
3
.
Pljevlja Skerlieva ulica Centar
U Pljevljima je vreno automatsko mjerenje PM10 estica.

Grafikon 12. Koncentracija PM10 u vazduhu-Pljevlja
Srednje dnevne vrijednosti PM10 estica su 193 dana (od 334 dana validnih mjerenja) prelazile
propisanu graninu vrijednost od 50g/m
3
, dok su granicu tolerancije od 90 g/m
3
srednje dnevne
vrijednosti prelazile 119 dana. Dozvoljeni broj prekoraenja je 35. Srednja godinja koncentracija
koja je iznosila 95,61g/m
3
bila je iznad propisane norme (40g/m
3
).
Na osnovu izmjerenih vrijednosti, moe se konstatovati veliko optereenje vazduha u Pljevljima sa
PM10 esticama, ne samo zbog izmjerenih koncentracija, ve i zbog velikog broja dana sa
prekoraenjima.
2.2 Uporedni rezultati mjerenja u mrei mjernih mjesta
Kvalitet vazduha, osim od koliine emitovanih polutanata u vazduh zavisi od geografskih,
klimatskih i drugih faktora.
Mjereni parametri na automatskim stacionarnim stanicama u Podgorici, Baru, Nikiu i
Pljevljima ukazuju da su glavni razlozi zagaenja vazduha industrija, saobraaj kao i
individualna loita tokom grejne sezone.
Sumpor dioksid SO2
Na grafikonu 13 prikazani su uporedni rezultati mjerenja SO2 u mrei mjernih mjesta.


Grafikon 13. Uporedni rezultati SO2
Uzrok emisije SO2 je sagorijevanje fosilnih goriva iz industrijskih pogona, malih loita, kao i
saobraaj. Za industrijske centre su karakteristina sezonska variranja koncentracije SO2.
Izmjerene koncentracijeSO2 tokom 2011. godine su neto nie u odnosu na 2010. godinu, i ispod su
propisanih normi.
Azot dioksid NO2
Na grafikonu 14 prikazani su uporedni rezultati mjerenja NO2 u mrei mjernih mjesta.

Grafikon 14. Uporedni rezultati NO2
Najznaajniji izvor antropogenog zagaenja atmosfere azotnim oksidima su fosilna goriva,
odnosno njihovo sagorijevanje u industriji i proizvodnji elektrine energije, kao i emisije iz motora
sa unutranjim sagorijevanjem.
Koncentracija ovog polutanta u vazduhu tokom 2011. godine bila je u okviru propisanih
vrijednosti.
Prizemni ozon O3
Na grafikonu 15 prikazani su uporedni rezultati mjerenja O3 u mrei mjernih mjesta.


Grafikon 15. Uporedni rezultati O3
Prizemni ozon pripada grupi gasova sa efektom staklene bate. Kljuni je sastojak (tzv. ljetnjeg)
fotohemijskog smoga, glavnog problema zagaenja mnogih svjetskih gradova. Poviene
koncentracije prizemnog ozona imaju tetne efekte na zdravlje ljudi i ivotnu sredinu uopte.
Prosjene koncentracije prizemnog ozona tokom 2011.godine su bile na nivou koncentracija
izmjerenih u 2010. godini.
Prakaste materije radijusa manjeg od 10m PM10
Na grafikonu 16 prikazani su uporedni rezultati mjerenja PM10 u mrei mjernih mjesta.

Grafikon 16. Uporedni rezultati - PM10
Poveane koncentracije PM10 estica, frakcije TSP koja je po preporukama WHO (Svjetska
zdravstvena organizacija) od posebnog tetnog uticaja na ljudsko zdravlje, evidentirane su na svim
mjernim mjestima i znaajno utiu na loiji kvalitet vazduha.
Na osnovu prikazanih rezultata moe se zakljuiti da je vazduh u urbanim zonama najoptereeniji
sa PM10 esticama, koje se javljaju najee kao rezultat sagorijevanja goriva u velikim i malim
loitima, kao i u motorima sa unutranjim sagorijevanjem.
NAPOMENA: Uredbom o utvrivanju vrste zagaujuih materija, graninih vrijednosti i drugih
standarda kvaliteta vazduha (Sl. list CG br.45/08) definisane su granine vrijednosti sa granicom
tolerancije za zatitu zdravlja ljudi. Granica tolerancije za PM10 estice je 100% za dnevnu srednju
vrijednost na dan stupanja na snagu ove Uredbe, a smanjuje se svake naredne godine za odreeni
procenat dok se granica tolerancije ne smanji na 0% 2015. godine. Za godinju srednju vrijednost
granica tolerancije je 40% na dan stupanja na snagu ove Uredbe, a smanjuje se svake naredne godine
za odreeni procenat dok se granica tolerancije ne smanji na 0% 2015.godine. U skladu sa gore
navedenim, za 2011. godinu granica tolerancije za dnevne srednje vrijednosti za PM10 estice je
90g/m
3
, a za godinju srednju koncentraciju je 52,8g/m
3
.

2.3 Mrea mjernih stanica - Hidrometeoroloki zavod Crne
Gore
Osnovna mrea (tzv. poluautomatskih stanica) monitoringa kvaliteta vazduha koju je realizovao
HMZ tokom 2011.godine obuhvata 17 stanica i to u:
Podgorici (HMZ) - dim, SO2, NOx, padavine, sediment
Pljevljima,Kolainu i Baru - dim, SO2, padavine, sediment
Bijelom Polju, Beranama, Roajama, Nikiu i Cetinju - dim, SO2, padavine
Podgorici (Biotehniki fakultet) i Danilovgradu- dim, SO2
Golubovcima, Herceg Novom,Tivtu i Ulcinju padavine
abljak EMEP
Mendra - MEDPOL
Na ovim stanicama mjereni su i neophodni klimatoloki parametri prizemnog sloja vazduha, u
standardnim sinoptikim terminima.
Laboratorija za ispitivanje kvaliteta voda i vazduha akreditovana je kod Akreditacionog tijela Crne
Gore (ATCG) za, izmeu ostalog, uzorkovanje vazduha i padavina, kao i analizu SO2, NOx u vazduhu i
parametara kvaliteta padavina, prema standardu MEST ISO/IEC 17025:2006 (Sertifikat o akreditaciji
Id.No.ATCG-0011, dodatak Sertifikata br. Li 10.08).
Mrea za meunarodni program
Stanica za kvalitet vazduha na abljaku radi po programu EMEP i BaPMON. Formirana je
1993.godine na MS abljak. Program, usklaen sa zahtjevima EMEP-a, sastojao se iz mjerenja
sadraja sumpordioksida i azotovih oksida u vazduhu, zatim hemijskog sastava padavina i sadraja
tekih metala u njima. Period uzorkovanja je 24h.
Od 2006.godine program rada je redukovan, pa se trenutno vri mjerenje hemizma padavina, kao i
sadraja SO2 i NOx u vazduhu. Tehniko i programsko unapreenje rada, u skladu sa savremenim
zahtjevima EMEP, je u toku.
MEDPOL stanica ustanovljena je 1991.godine na meteo stanici Herceg Novi. Program se sastojao iz
mjerenja sadraja ukupnih lebdeih estica, tekih metala u njima, zatim odreivanja opteg
hemijskog sastava padavina i sadraja tekih metala u njima. Period uzorkovanja je bio 24h, svaki
esti dan. Lokacija stanice je promijenjena na reprezentativnije mjesto na rtu Mendra.
Uspostavljanje rada stanice je u toku.
Program rane najave akcidenata, u okviru Programa globalnog atmosferskog bdenja GAW,
realizovan je na stanici abljak, praenjem nivoa apsorbovane doze -zraenja.
Fiziko hemijski parametri kvaliteta vazduha
Vrijeme usrednjavanja uzoraka vazduha je 24 asa, od 7
00
prethodnog dana, do 7
00
narednog dana
po srednje evropskom vremenu. Sve stanice su imale vrlo visok stepen realizacije mjerenja, preko
300 podataka godinje, ime je ispunjen statistiki uslov za validnost mjerodavnih parametara.
Manje od 300 uzoraka realizovano je na stanicama Berane (298) i Pljevlja (295), dok je jedino na
stanici Bijelo Polje realizacija bila manja od zahtijevane, svega 201 mjerenja.
Sumpor dioksid - SO2
Sadraj sumpordioksida je bio uglavnom vrlo nizak. Godinje srednje vrijednosti su bile ispod
granice detekcije, osim na stanicama Pljevlja i Podgorica. Maksimalne vrijednosti ovog polutanta su
na sjeveru evidentirane tokom zime, kao posljedica emisije od grijanja, a u srednjem regionu
(Podgorica, Niki) tokom ljeta, kao posljedica emisije iz saobraaja.

Dim
Na svim stanicama su izmjerene relativno niske vrijednosti sadraja dima. Lokacija i nadmorska
visina stanice u Nikiu uslovljavaju nie vrijednosti ovog parametra, u odnosu na urbanu zonu
grada. Najvee srednje i visoke vrijednosti su izmjerene u Podgorici, kod zgrade
Hidrometeorolokog zavoda, to reflektuje uticaj frekventne saobraajnice, kao i u Pljevljima.
Maksimalne vrijednosti ovih estica su evidentirane tokom zimskog perioda, to upuuje na
dodatni doprinos emisije od grijanja.
Azotni oksidi - NOx
Sadraj azotnih oksida je bio relativno povean u Podgorici (ali ispod propisanih normi), na stanici
kod zgrade Hidrometeorolokog zavoda, dok je na abljaku sadraj ovog polutanta u prizemnom
vazduhu bio prosjeno na granici detekcije.
Fizikohemijski parametri kvaliteta padavina
Program sistematskog ispitivanja kvaliteta padavina je realizovan u mrei od 15 stanica, za opti
hemizam i na pet stanica za ukupne talone estice. Procenat realizacije uzorkovanja je
zadovoljavajui na svim stanicama. Na stanici u Podgorici je realizovano svakodnevno uzorkovanje,
ime je omogueno grubo odvajanje suve od mokre depozicije.
Prosjena vrijednost elektroprovodljivosti padavina (Ep) se obino kretala u opsegu 50-60S/cm.
Najvee vrijednosti su bile u Podgorici u suvoj depoziciji (281S/cm), Kolainu (117S/cm) i na
abljaku (110S/cm). Najnia prosjena mineralizacija padavina je bila u Baru (24S/cm) i
Beranama (14S/cm).
Srednja godinja pH vrijednost je bila u opsegu 6-7. Malo iznad 7 je bila prosjena pH u Pljevljima,
Bijelom Polju, Beranama i Baru. Maksimalna vrijednost je bila u Baru (pH=7,28), a minimalna u
Golubovcima (pH=6,10).
Pojava kisjelih kia je bila znatno manja nego prole godine, i po uestanosti i po prostornoj
raspodjeli. Kisjele kie su evidentirane samo na 5 stanica, odnosno 4 lokaliteta. Najvie ih je bilo na
podruju Podgorice: 12 sluajeva (20%) u Golubovcima i 9 (3%) na stanici HMZ. U Ulcinju ih je bilo
takoe 9 (15%), a na Cetinju i Kolainu po 2.
U godinjoj raspodjeli, kisjele kie su se javljale u maju i junu, u Ulcinju i tokom marta, a najvie ih je
bilo u decembru.
Po veliini kisjelosti, ove padavine pripadaju maloj kisjelosti, a ponegdje umjerenoj kisjelosti.
Najnia kisjelost je izmjerena u padavinama u Ulcinju, sa minimumom od pH=4,46 u martu.
Sadraj sulfata je bio najvei u Pljevljima i Bijelom Polju, nitrata u Ulcinju, hlorida i natrijuma na
primorju, kalijuma u Ulcinju, Podgorici, abljaku, Bijelom Polju i Kolainu, kalcijuma u Pljevljima,
magnezijuma u Nikiu i Baru, a amonijuma u abljaku i Ulcinju. Zanimljivo je da je sadraj sulfata
bio u obrnutoj korelaciji sa kisjelou padavina, to je vjerovatno posljedica slabe disocijacije
jedinjenja sulfata u padavinama.
Sadraj talonih materija prati se na 5 stanica. Najvee srednje i maksimalne dnevne vrijednostisu
evidentirane u Pljevljima i Baru, a najmanja na abljaku. Na abljaku je prosjena godinja
vrijednost oko 3 puta manja, od one u susjednim Pljevljima.
2.4 Ocjena kvaliteta vazduha u Crnoj Gori
Kvalitet vazduha, osim od koliine emitovanih polutanata u vazduh zavisi i od geografskih,
klimatskih i drugih faktora.

Mjereni parametri na automatskim stacionarnim stanicama u Podgorici, Baru, Nikiu i Pljevljima
ukazuju da su glavni razlozi zagaenja vazduha: industrija, saobraaj kao i individualna loita
tokom sezone grijanja.
Sve stacionarne stanice za kontrolu kvaliteta vazduha tokom 2011. godine bile su locirane u uim
gradskim zonama, urbanim sredinama u blizini saobraajnica, pa se kvalitet vazduha moe tumaiti
samo poreenjem sa graninim vrijednostima i granicama tolerancije za zatitu zdravlja ljudi.
Dakle, razmatranje uticaja kvaliteta vazduha na ekosistem nije bilo mogue, jer podrazumijeva
mjerenja kvaliteta vazduha na lokacijama koje reprezentuju pozadinsko zagaenje.

Rezultati mjerenja kvaliteta vazduha pokazuju sledee:

1. Imisijske koncentracije sumpor dioksida i kao jednoasovne srednje i srednje dnevne
vrijednosti su znaajno ispod propisanih graninih vrijednosti.
2. Koncentacija azot dioksida je na svim mjernim mjestima bila ispod graninih vrijednosti.
Evidentirane dnevne varijacije i periodino znaajno visoke koncentracije ovog polutanta,
upuuju na dominantan uticaj saobraaja na kvalitet vazduha u urbanim zonama. Svakako
treba istai i visoke koncentracije azot monoksida, posebno u blizini prometnih raskrsnica,
kao jo jedan pokazatelj da je saobraaj veliki izvor azotnih oksida.
3. Trend visokih koncentracija PM10 estica u urbanim i industrijsko-urbanim cjelinama
nastavljen je i u 2011. godini.
U Podgorici se mjerenje PM10 estica vri od novembra 2006. godine. U Nikiu, Baru i
Pljevljima se kontinuirani automatski monitoring sprovodi od sredine 2009. godine.
Srednje dnevne vrijednosti PM10 estica su tokom navedenih perioda od 2009 - 2011.
godine prelazile gornje i donje granice ocjenjivanja za zatitu zdravlja na svim lokacijama.
Poveane koncentracije PM10 estica, frakcije TSP koja je po preporukama WHO (Svjetska
zdravstvena organizacija) od posebnog tetnog uticaja na ljudsko zdravlje, evidentirane su
na svim mjernim mjestima (Podgorica, Niki, Bar i Pljevlja) i znaajno utiu na loiji kvalitet
vazduha.
Na svim mjernim mjestima broj prekoraenja srednje dnevne koncentracije PM10 estica bio
je iznad dozvoljenog, uporeujui ih sa dozvoljenim graninim vrijednostima. Najvei broj
prekoraenja evidentiran je u Pljevljima: dozvoljeno je 35 prekoraenja tokom
kalendarske godine, a u Pljevljima su evidentirana 193 prekoraenja srednjih
dnevnih graninih vrijednosti.
Koncentracije tekih metala u PM10 esticama bile su okviru propisanih normi.
4. Jo jedan pokazatelj negativnog uticaja saobraaja na kvalitet vazduha urbanih zona su i
visoke koncentacije policiklinih aromatinih ugljovodonika, markera benzo (a) pirena i
samog benzo (a) pirena, ija srednja godinja vrijednost u Nikiu prelazi propisanu ciljnu
vrijednost. Na ovoj lokaciji, kao i u Baru i Podgorici koncentracija ovih polutanata prelazi
gornje granice ocjenjivanja.
5. Maksimalne koncentracije prizemnog ozona se uoavaju tokom proljea i ranog ljeta. Ono
to je karakteristino u 2011. godini, je veliki broj prekoraenja srednjih 8-asovnih dnevnih
maksimuma prizemnog ozona u Baru tokom septembra. Tokom 2011. godine broj
prekoraenja prizemnog ozona se kretao od 1 u Nikiu do 32 u Baru.
U Junoj i Sjevernoj zoni u kojima je, u skladu sa Uredbom o uspostavljanju mree mjernih
mjesta za praenje kvaliteta vazduha, neophodno unapreenje kvaliteta vazduha, najvei
uticaj na loiji kvalitet vazduha imaju prakaste materije radijusa ispod 10m (PM10). Ovim
zonama pripadaju: Berane, Bijelo Polje i Pljevlja (sjeverna zona) i Bar, Cetinje, Niki i Podgorica
(juna zona).

Za sada se u Zoni odravanja kvaliteta vazduha kojoj pripadaju: Andrijevica, Budva,
Danilovgrad, Herceg Novi, Kolain, Kotor, Mojkovac, Plav, Pluine, Roaje, avnik, Tivat, Ulcinj i
abljak, kvalitet vazduha prati samo na EMEP stanici na abljaku sa opremom za tzv.
poluautomatski monitoring.
2.5 Zakljuak
Kvalitet vazduha u Crnoj Gori, ocjenjivan sa aspekta globalnog pokazatelja sumpor dioksida je
veoma dobrog kvaliteta. Koncentacija azot dioksida je takoe bila ispod graninih vrijednosti.
Evidentirana je poveana koncentracija prizemnog ozona u Baru (tokom septembra), dok je
u Nikiu srednja godinja vrijednost benzo(a)pirena prelazila dozvoljenu godinju ciljnu
vrijednost.
Na loiji kvalitet vazduha na mjernim mjestima u: Podgorici, Nikiu, Baru i Pljevljima najvie su
uticala prekoraenja koncentracije prakastih materija radijusa manjeg od 10m (PM10). Ovaj
problem posebno je izraen u Pljevljima gdje su evidentirana 193 prekoraenja srednjih
dnevnih graninih vrijednosti (dozvoljeno je 35 prekoraenja tokom kalendarske godine).

Na osnovu prikazanih rezultata i viegodinjih ispitivanja moe se zakljuiti da je vazduh u
urbanim zonama Podgorice, Nikia, Bara i Pljevalja najoptereeniji sa PM10 esticama. Ove
estice se najee javljaju kao rezultat aktivnosti industrijskih postrojenja, sagorijevanja
goriva u velikim, malim loitima i u motorima sa unutranjim sagorijevanjem. Znaajan
izvor mogu biti poari i vjetrom podignuta praina, kao i emisije praine sa malih i velikih
odlagalita otpada i gradilita.

3 Klimatske promjene
3.1 COP17, Durban
U periodu od 28. novembra do 9. decembra 2011. godine u Durbanu (Junoafrika Republika)
odrana je godinja Konferencija Ujedinjenih nacija o promjeni klime
Na Konferenciji je usvojeno niz odluka meu kojima je najznaajnija Platforma za pojaanu akciju
iz Durbana, ija primjena ima za cilj da ogranii rast temperature na Zemlji do 2C. Kljuna odluka
donesena na Konferenciji je Odluka o uspostavljanju radne grupe za Platformu za pojaanu akciju
iz Durbana, kojom se potvruje produenje prvog obavezujueg perioda Kjoto protokola i
zapoinju pregovori o novom pravno-obavezujuem opte prihvatljivom dokumentu (protokolu,
ugovoru ili dogovorenom okviru) za razvijene i zemlje u razvoju, koji e se donijeti do 2015. godine,
a koji e stupiti na snagu 2020. godine.
Vlade zemalja lanica Anex-a I Kjoto protokola su se obavezale da e do 1. maja 2012. godine
definisati i dostaviti UNFCCC Sekretarijatu informacije o mjerama kojima namjeravaju da prevedu
svoje ekonomske razvojne ciljeve u kvantifikovane kvote ili ciljeve za redukciju emisija gasova sa
efektom staklene bate. U susret tome formiran je Zeleni klimatski fond (UNFCCC Fond), koji e
imati budet od 100 milijardi amerikih dolara godinje do 2020. godine. Zeleni klimatski fond e
obezbjeivati novac i drugu pomo za veu orijentaciju siromanih zemalja na energetske pogone
s niskom emisijom tetnih gasova u atmosferu, kao i pomo tim zemljama da se prilagode dejstvu
klimatskih promjena i to naroito u sluaju hitnih potreba zemalja koje su najvie izloene dejstvu
tih promjena.
Fondom e upravljati Odbor sainjen od 24 lana iz zemalja u razvoju i razvijenih zemalja, koji e
biti izabrani na period od tri godine. Usvojen je i okvir za izvjetavanje o smanjivanju emisija za
razvijene i zemlje u razvoju, u skladu sa principom zajednike, ali podjeljene odgovornosti. Kreirani
su i institucionalno ojaani Odbor za adaptaciju i Mehanizam za tehnologiju koji e biti operativni u
2012. godini.
Crna Gora je uestvovala na Konferenciji i tom prilikom je naglaeno da je znaajno
integrisati oblast klimatskih promjena u sektorske politike, strategije i planove i ocjenila da
je Crna Gora kao fleksibilan i odriv sistem u mogunosti da na malom, ali prirodnim
vrijednostima bogatom dijelu planete, implementira koncept zelene ekonomije, koji ne
uskrauje razvoj, ve ga afirmie.
3.2 Nacionalni Inventar gasova staklene bate 1990.-
2009.godina
Nacionalni Inventar gasova staklene bate 1990.-2009. godine je uraen u skladu sa EMEP/EEA Air
Pollutant Emission Inventory Guidebook 2009 i 2006 IPCC Guidelines for National Greenhouse Gas
Inventories. Inventar gasova staklene bate predstavlja sastavni dio Nacionalnog Invetara emisija
gasova.
Metodologija izrade Inventara se odnosi na obradu godinjih podataka o emisijama gasova, a
istraivani interval je od 1990. do 2009. godine.Teritorijalni nivo je ukupna teritorija Crne Gore to je
i uslov kod izvjetavanja prema Konvenciji o prekograninom zagaenju vazduha na velikim

udaljenostima (CLRTAP) i Okvirnoj konvenciji Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama
(UNFCCC).
Na grafiku 17 prikazan je trend CH4 emisija(u tonama) po makrosektorima za period 1990.-2009.
godina, gdje se jasno vidi da je doprinos emisije ovog gasa najvei iz Sektora poljorivrede.

Grafikon 17. Trend CH4 emisija(u tonama) po makrosektorima za period 1990.-2009.
godina
Na grafiku 18 prikazan je trend CO2 emisija (u tonama) po makrosektorima za period 1990.-2009.
godina. Sagorijevanje u energetici i transformacionoj industriji ima najvei doprinos u emisijama
CO2.

Grafikon 18. Trend CO2 emisija(u tonama) po makrosektorima za period 1990.-2009.
godina
Na grafiku 19 prikazan je trend N2O emisija (u tonama) po makrosektorima za period 1990.-2009.
godina. Najvei doprinos u emisiji N2O ima sektor Poljoprivrede.


Grafikon 19. Trend N2O emisija(u tonama) po makrosektorima za period 1990.-2009.
godina
3.3 Supstance koje oteuju ozonski omota
Zatita ozonskog omotaa je globalni problem koji trai globalno rjeenje kroz koordinirane
aktivnosti svih relevantnih faktora, ali uvijek treba imati na umu da u borbi za ouvanje ozonskog
omotaa nema malih akcija. Svaki pojedinac, ak i ako ne uestvuje u organizovanim aktivnostima i
nije neposredno angaovan na polju proizvodnje, servisiranja i prometa rashladne i klimatizacione
opreme, moe odgovornim ponaanjem da doprinese ouvanju ozonskog omotaa. Jedino tako
moemo oekivati ostvarenje cilja, da se zaustavi razgradnja i zapone regeneracija ozonskog
omotaa, kako bi ivot na zemlji i u budunosti bio zatien od tetnog UV zraenja.
Crna Gora je 23. oktobra 2006. godine, putem sukcesije, postala strana potpisnica Beke konvencije
o zatiti ozonskog omotaa i Montrealskog protokola o supstancama koje oteuju ozonski
omota, kao i etiri amandmana Montrealskog protokola. Kao nova drava- lanica Montrealskog
protokola, Crna Gora je klasifikovana kao zemlja lana 5 Montrealskog protokola (zemlja u razvoju i
zemlja sa niskom potronjim supstanci koje oteuju ozonski omota).
Kao konkretni koraci u implementaciji Montrealskog protokola 2007. god, usvojeni su i odobreni
Nacionalni Program za eliminaciju supstanci koje oteuju ozonski omota i Plan konane
eliminacije CFC supstanci. Implementacijom ovih projekata Crna Gora je ispotovala rokove
konanog eliminisanja CFC supstanci koje oteuju ozonski omota, tj. zabranila je potronju,
odnosno uvoz CFC supstanci od 1. januara 2010.godine.
Plan eliminacije HCFC supstanci koje oteuju ozonski omota pripremila je Agencija za zatitu
ivotne sredine Crne Gore u saradnji sa UNIDO-om, kao implementirajuom agencijom. Nakon
usvajanja od strane Vlade Crne Gore (oktobar 2010.god), Plan odnosno sredstva za njegovu
implementaciju odobrena su na 63. sastanku Izvrnog komiteta Multilateralnog fonda za
implementaciju Montrealskog protokola (april.2011.god.).
HCFC supstance (hidrohlorofluorougljovodonici) koje se koristekao alternativa za CFC supstance,
su manje tetne ali njihov udio u tanjenju ozonskog omotaa nije zanemarljiv. Pripadaju Aneksu C
grupi I Montrealskog protokola i iroko se koriste u nekoliko sektora npr. rashladni i klima sektor,
sektor za ispjenjavanje i sl. Aneks C grupa I ima 40 supstanci ali najee se upotrebljavaju R-22, R-

141b, R-142b,R-123, R-225. Tokom pripreme Plana utvreno je da se u Crnu Goru uvozi samo freon
R 22, koji se koristi za servisiranje rashladnih i klima ureaja.
Osnovna svrha donoenja Plana je da omogui Vladi Crne Gore da postepeno eliminie potronju
HCFC supstanci posebno u servisnom sektoru. Bez adekvatnih mjera za smanjenje tranje za HCFC
supstancama, Crna Gora ne bi mogla da ispuni zahtjeve odredbi Montrealskog protokola, tj rokove
za eliminaciju ovih supstanci, i to:
bazno stanje (osnovna potronja od koje se rauna smanjenje potonje HCFC supstanci)
uzima se period od 2009.-2010. godine
zamrzavanje potronje na nivo baznog stanja -2013. godine
10 % smanjenja mora biti do 2015. godine
35% smanjenja do 2020. godine
67,5 % smanjenja do 2025. godine
97,5 % smanjenja do 2030. godine i
100 % smanjenja do 2040. godine
Kao zemlja kandidat za pristupanje EU, Crna Gora e rokove za eliminaciju revidirati u skladu sa
dinamikom procesa pristupanja EU za koju su ovi rokovi stroiji.
Postizanje ciljeva ka potpunoj eliminaciji HCFC-a vrie se putem: uvoznih kvota i dozvola,
ekolokih taksi, kontrolnih mjera (zabrana uvoza), smanjenja potrebe za HCFC supstance u sektoru
rashladnih i klima ureaja putem prikupljenje i recikliranja rashladnih fluida i podizanja svijesti.
Plan eliminacije HCFC-a supstanci realizovae se kroz investicione i neinvesticione aktivnosti u
oblasti servisa rashladnih i klima ureaja u Crnoj Gori u periodu od 10 godina.
S obzirom na vrstu potrebnog djelovanja, neophodno je da nadlene institucije Vlade Crne Gore,
kao i privatni sektor budu u potpunosti ukljueni u realizaciju ovog Plana.
Svjesna svojih odgovornosti na promovisanju zatite ozonskog omotaa kao iodredbi koje
proizilaze iz Montrealskog protokola i Evropskog zakonodavstva, Vlada Crne Gore je usvojila
Uredbu o supstancama koje oteuju ozonski omota i alternativnim supstancama (Sl.list CG, br
05/11), ije e sprovoenje doprinijeti implementaciji Plana.
U skladu Uredbom o supstancama koje oteuju ozonski omota i alternativnim supstancama,u
2011.god, Agencija za zatitu ivotne sredine izdaje dozvole za obavljanje djelatnost odravanja i/ili
popravke i iskljuivanja iz upotrebe proizvoda koji sadre supstance koje oteuju ozonski omota
i/ili alternativne supstance.
U 2011.godini u Crnu Goru je uvezeno ukupno 26.7t alternativnih supstanci-F gasova, kako istih
tako i u mijeanom sastavu.
U tabeli 2 i grafikonu 20 prikazana je potronja supstanci koje oteuju ozonski omota
Period CFC HALONI
UGLJEN
TERTA
HLORID
HCFC

METIL
BROMID

1995.-1996.-1997. godina (bazni
period)
105,2 0,3 - - -
1995.-1996.-1997.-1998. godina (bazni
period)
- - - - 0,025
1998.-1999.-2000. godina (bazni
period)
- - 1 - -
2004. godina 0,89 - 0,02 4,08 -
2005. godina 1,12 - 0,03 12,53 -
2006. godina 14,13 - 0,05 22,98 -

2007. godina 3,54 - 13,46 -
2008. godina 0,08 - 0,02 6,94 -
2009. godina 0 - 0 17,14 -
2010. godina 0 - 0 10.61 -
2011. godina 0 - 0 13.12 -
Tabela2. Potronja supstancikoje oteuju ozonski omota

Grafikon 20. Potronja supstanci koje oteuju ozonski omota (u tonama)
3.4 Analiza temperature vazduha i koliine padavina za
2011.godinu
1

Temperatura vazduha je bila iznad klimatske normale.
Najtoplija godina na podruju Bara, Budve, Nikia, Roaja; prema raspodjeli percentila
temperatura vazduha i kree se u kategoriji ekstremno toplo.
Koliina padavina se prema raspodjeli percentila kree u kategorijama normalno (podruje
Pljevalja), suno, vrlo suno i ekstremno suno.
Srednja temperatura vazduha u 2011.god. se kretala od 6.8C na abljaku do 18.2C u Budvi, u
Podgorici 17.5C. Odstupanja srednje temperature vazduha su bila iznad vrijednosti klimatske
normale (1961-1990.) i kretala su se od 1.2C u Ulcinju, Pljevljma i Plavu do 2.5C u Roajama, u
Podgorici 1.8C.
Na skali najveih vrijednosti srednje temperature vazduha, 2011.godina je bila najtoplija na
podruju Bara (do sada je bila najtoplija 2007.godina sa prosjenom temperaturom od 17.5C),
Budve (2007. godina, 17C), Nikia (do sada je bila najtoplija 2007. godina, 12.4C), Roaja (do sada
je najtoplija bila 2008., i 2009. godina. sa prosjenom temperaturom od 9C). U Podgorici, Herceg
Novom, Ulcinju, Kolainu, Cetinju, Danilovgradu u 2011. godini izmjerene su druge po redu
najvisoije srednje temperature vazduha od kad se vre mjerenja u tim optinama.

1
Izvor: Hidrometeoroloki zavod Crne Gore

Pljevlja
Budva
Zabljak
Podgorica
Herceg Novi
Bar
Kolasin
Niksic
Cetinje
Kotor
Plav
Danilovgrad
Bijelo Polje
Rozaje
Ulcinj
Berane
1E+002
1E+002
1E+002
1E+002
1E+002
1E+002
1E+002
1E+002
1E+002
1E+002
1E+002
1E+002
1E+002
1E+002
1E+002
1E+002
1E+002
1E+002
1E+002
1E+002
1E+002
1E+002
1E+002
ekstremno toplo >98

Grafikon 21. Raspodjela percentila temperature vazduha za 2011.god.
2

Godina/
Optina
2007 2008 2009 2010 2011 Prosjena 5-
godinja
temperatura
Bar 16.2 15.9 15.8 15.6 15.9 15.9
Herceg Novi 14.6 14.9 14.6 14.4 14.8 14.7
Podgorica 14 13.8 13.8 13.8 14 13.9
Niki 9 9 9 8.9 8.7 8.9
Bijelo Polje 6.9 7.1 7.1 7.2 7 7.1
Pljevlja 5.7 5.7 5.7 6 4.5 5.5
Kolain 5.2 5.2 5.4 5.3 4.3 5.1
abljak 5 4.9 4.6 4.5 3.8 4.6
Tabela3. Prosjena godinja i 5-godinja temperatura (C)

Grafikon 22. Prosjena godinja i 5-godinja temperatura(C)
Koliina padavina izmjerena u 2011.god. se kretala od 465 lit/m
2
u Bijelom Polju do 1767 lit/m
2
na
Cetinju, u Podgorici je izmjereno 844 lit/m
2
.
Odstupanje od prosjene koliine padavina je bilo negativno na podruju cijele Crne Gore.
2011.godina je godina sa najmanjom koliinom padavina na podruju Podgorice, Bara, Herceg
Novog, Budve, Cetinja, Danilovgrada i Bijelog Polja, druga po redu na podruju Nikia (najmanja

2
Hidrometeoroloki zavod Crne Gore

koliina padavina izmjerena je 1953.godine 1096 lit/m
2
), Kolaina (najmanje je izmjereno 1953.god.
od 928 lit/m
2
), Berana (najmanje je izmjereno 1953.god. 487 lit/m
2
).
Pljevlja
Budva
Zabljak
Podgorica
Herceg Novi
Bar
Kolasin
Niksic
Cetinje
Kotor
Plav
Danilovgrad
Bijelo Polje
Rozaje
Ulcinj
Berane
-2
0
2
4
6
8
1E+001
1E+001
1E+001
2E+001
2E+001
2E+001
2E+001
2E+001
3E+001
3E+001
3E+001
3E+001
3E+001
normalno 25-75
susno 9-25
vrlo susno 2-9
ekstremno susno <2

Grafikon 23. Raspodjela percentila koliine padavina za 2011.god
3
.

Godina/
Optina
2007 2008 2009 2010 2011 Prosjena 5-
godinja
Bar 1215.5 1106.7 1826.4 1814.2 758.4 1344.2
Herceg Novi 1539.2 1659.9 2695.4 2738.4 1148.6 1956.4
Podgorica 1357.6 1725.9 2036.3 2356.9 896.9 1674.6
Niki 1526.4 1999.7 2307.8 3193.9 1130.7 2031.6
Bijelo Polje 815.1 795.4 880.2 994.5 715.7 840.2
Pljevlja 798.9 707.9 948.5 668.8 783.4 781.4
Kolain 1722.2 2057.4 2169.8 3121.2 1263.3 2066.7
abljak 1467.1 1523.1 1747.9 2255.8 1074.5 1613.8
Tabela4. Godinje i 5-godinje koliine padavine( mm)

Grafikon 24. Godinje i 5-godinje koliine padavine (mm)

3
Hidrometeoroloki zavod Crne Gore

4 Vode
Uvod
Vodni potencijali ine jedan od osnovnih razvojnih potencijala Crne Gore. Po vodnim bogatstvima
u odnosu na njenu povrinu spada, u vodom najbogatija podruja na svijetu.Ukupni oticaj je Qo=
604 m3/s, a prosjeni 44 l/s/km2 (svjetski prosjeni oticaj je 6.9). Potencijali podzemnih voda su
procijenjeni na oko 14 000 l/s.
Usvajanjem Direktive o vodama (Water Framework Directive 2000/60/EC-WFD), Evropska unija je u
potpunosti obnovila svoju politiku u domenu voda.U Direktivi su formulisani odreeni uslovi koji
treba da omogue sprovoenje usvojene politike odrivog korienja voda i zatite voda.
Osnovni cilj ove Direktive, je onaj koji se odnosi na dovoenje svih prirodnih voda u dobro
stanje, tj. obezbjeenje dobrog hidrolokog, hemijskog i ekolokog statusa voda. Namjena
Direktive je da uspostavi okvire za zatitu povrinskih voda, ua rijeka u more, morskih obalskih i
podzemnih voda radi:
Sprjeavanja dalje degradacije, zatite i unapreenja statusa akvatinih ekosistema;
Promovisanja odrivog korienja voda koje se bazira na dugoronoj politici zatite
raspoloivih vodnih resursa;
Progresivnog smanjenja zagaenja povrinskih i podzemnih voda;
Smanjenje efekata poplava i sua, itd.

Pored navedenog, radi korienja i zatite povrinskih i podzemnih voda Zakon o vodama (Sl. list
RCG , br.27/07), predvia i obavezu praenja kvantitativnih i kvalitativnih parametara voda.
Jedan od osnovnih ciljeva politike ouvanja, zatite i unapreenja ivotne sredine je ouvanje
kvaliteta voda, a time i ljudskog zdravlja, kao i zatita prirodnih resursa koji direktno ili indirektno
utiu na vode. Voda je jedan od osnovnih i najugroenijih elemenata ivotne sredine i osnovni je
pokazatelj opteg stanja ambijenta. U tom smislu je potrebno u okviru regulative, organizovanja,
planiranja, eksploatacije i drugih aktivnosti u vezi sa vodama ugraditi primjere i smjernice dobre
prakse iz domena zatite ivotne sredine, s obzirom na razvoj vodnih resursa i drutva uopte.
4.1 Ocjena stanja
Zakon o vodama (Sl. list RCG , br. 27/07), lan 75 i lan 76 predstavlja zakonsku osnovu za zatitu
povrinskih i podzemnih voda u Crnoj Gori, kojom se definie kategorizacija i klasifikacija
povrinskih i podzemnih voda. Naim zakonskim propisima kao i Uredbom o klasifikaciji i
kategorizaciji povrinskih i podzemnih voda (Sl. list CG , br. 2/07) izvrena je klasifikacija i
kategorizacija povrinskih i podzemnih voda na kopnu i priobalnih morskih voda u Crnoj Gori.
Stalna kontrola kvaliteta povrinskih voda u Crnoj Gori obavlja se radi procjene kvaliteta vode
vodotoka, praenja trenda zagaenja i ouvanja kvaliteta vodnih resursa. Ispitivanja kvaliteta vode
na izvoritima slue za ocjenu ispravnosti voda za potrebe vodosnabdijevanja i rekreacije
stanovnitva u cilju zatite izvorita i zdravlja stanovnitva.
Prema namjeni vode se dijele na:

Vode koje se mogu koristiti za pie i prehrambenu industriju na osnovu graninih vrijednosti 50
parametara i razvrstavaju se u etiri klase, i to:
Klasa A vode koje se u prirodnom stanju, uz eventualnu dezinfekciju, mogu koristiti za
pie;
Klasu A1 vode koje se poslije jednostavnog fizikog postupka prerade i dezinfekcije mogu
koristiti za pie;
Klasu A2 vode koje se mogu koristiti za pie nakon odgovarajueg kondicioniranja
(koagulacija, filtracija i dezinfekcija);
Klasu A3 vode koje se mogu koristiti za pie nakon tretmana koji zahtijeva intenzivnu
fiziku, hemijsku i bioloku obradu sa produenom dezinfekcijom i hlorinacijom, odnosno
koagulaciju, flokulaciju, dekantaciju, filtraciju, apsorbciju na aktivnom uglju i dezinfekciju ozonom
ili hlorom.
Vode koje se mogu koristiti za ribarstvo i uzgoj koljki klasifikuju se na osnovu 10 parametara u
klase i to:
Klasu S vode koje se mogu koristiti za uzgoj plemenitih vrsta ribe (salmonida);
Klasu vode koje se mogu koristiti za uzgoj koljki;
Klasu C- vode koje se mogu koristiti za uzgoj manje plemenitih vrsta riba (ciprinida).
Vode koje se mogu koristiti za kupanje razvrstavaju se u dvije klase, i to:
Klasa K1 odline,
Klasa K2 zadovoljavajue.
Da bi se utvrdilo da li se povrinske i podzemne vode na kopnu i priobalne morske vode nalaze u
odreenoj klasi vri se praenje kvalitativnih i kvantitativnih parametara voda od strane organa
dravne uprave nadlenog za hidrometeoroloke poslove (Hidrometeoroloki zavod Crne Gore), a
prema godinjem Programu sistematskog ispitivanja kvantiteta i kvaliteta povrinskih i podzemnih
voda.
Kvalitet voda
Mrea stanica za kvalitet povrinskih voda obuhvata 13 vodotoka sa 36 mjernih profila, tri prirodna
jezera sa 11 mjernih profila i obalno more (ukljuujui i zatvorene luke akvatorijume).
Kada su podzemne vode u pitanju mreom stanica i programom rada obuhvaene su podzemne
vode prve izdani Zetske ravnice. Mreu ini devet mjernih profila, koji pokrivaju prostor itave
Zetske ravnice.
Ispitivanje kvaliteta povrinskih voda u Crnoj Gori u 2011. godini izvreno je u 4 planirane serije, u
periodu jun-oktobar (Skadarsko jezero i u novembru), kojima je obuhvaen period malih voda,
kada je zagaenje voda najvee.
Kvalitet vode vodotoka kontrolisan je u 4 serije. Kvalitet vode Cijevne na uu kontrolisan je
jedanput, zbog suvog korita rijeke u mjernom periodu. Kvalitet vode akumulacija kontrolisan je u 4
serije. Na Skadarskom jezeru, na profilima Starevo, Moranik, Plavnica i Sredina, uzorkovanje je
obavljeno u 3 serije, a na profilima Podhum i Ckla u 2 serije.
BPK5- bioloka potronja kiseonika
Biohemijska potronja kiseonika je koliina kiseonika koja je potrebna da se izvri bioloka
oksidacija prisutnih, bioloki razgradljivih, sastojaka vode. Ovaj parametar definie ocjenu
zagaenosti voda i efikasnost postupka preiavanja otpadnih voda.


Grafikon 25. BPK5 u rijeci Morai izraeno u mg/l

Grafikon 26. BPK5 u rijeci Zeti izraeno u mg/l

Grafikon 27. BPK5 u rijeci Lim izraeno u mg/l

Grafikon 28. BPK5 u rijeci Tari izraeno mg/l


Grafikon 29. BPK5u rijeci ehotini izraeno u mg/l

Grafikon 30. BPK5 u Skadarskom jezeru izraeno u mg/l
Sadraj fosfata
Fosfati su veoma znaajni. U prirodi njihovo pojavljivanje moe biti uzrokovano zagaenjem od
organskih pesticida koji sadre fosfate. Padavine mogu uzrokovati spiranje razliitih koliina fosfata
sa poljoprivrednih zemljita u recipijent. Ortofosfati su proizvodi pirodnih procesa i mogu se
pronai u kanalizacionim sistemima.Fosfati stimuliu rast planktona i vodenih biljaka koje ribe
koriste za ishranu. Ovaj rast moe dovesti do poveanja broja riba i popravljanja opteg stanja
voda, ali pretjerana koliina fosfata u vodotocima izaziva nekontrolisano razmnoavanje algi i
vodenih biljaka to poveava potronju kiseonika i dovodi do njegovog deficita. Sve navedeno
dovodi do procesa eutrofikacije.
Fosfati nijesu otrovni za ljude i ivotinje, osim u koliko se ne pojavljuju u veoma velikim
koncentracijama. Problemi sa varenjem se mogu javiti pri unoenju veoma visokih koliina fosfata.

Grafikon 31. Sadraj fosfata u rijeci Morai izraeno u mg/l


Grafikon 32. Sadraj fosfata u rijeci Zeti izraeno u mg/l

Grafikon 33. Sadraj fosfata u rijeci Tari izraeno u mg/l

Grafikon 34. Sadraj fosfata u rijeci ehotini izraeno u mg/l

Grafikon 35. Sadraj fosfata u rijeci Lim izraeno u mg/l


Grafikon 36. Sadraj fosfata u Skadarskom jezeru izraeno u mg/l
Sadraj nitrata
Jedinjenja koja sadre azot se u vodotocima ponaaju kao nutrijenti i izazivaju nedostatak kiseonika
i time utiu na izumiranje ivog svijeta. Glavni izvori zagaenja azotnim jedinjenjima su komunalne
i industrijske otpadne vode, septike jame, upotreba azotnih vjetakih ubriva u poljoprivredi i
ivotinjski otpad. Bakterije u vodi veoma brzo prevode nitrate u nitrite.
Uticaj nitrita na zdravlje ljudi je veoma negativan, jer reaguju direktno sa hemoglobinom u krvi
proizvodei met-hemoglobin koji unitava sposobnost crvenih krvnih zrnaca da prenose kiseonik.
Na osnovu rezultata ispitivanja kvaliteta povrinskih voda moe se zakljuiti da su izmjerene
vrijednosti za nitrate u granicama dozvoljenih koncentracija.

Grafikon 37. Sadraj nitrata u rijeci Morai izraeno u mg/l

Grafikon 38. Sadraj nitrata u rijeci Zeti izraeno u mg/l

Grafikon 39. Sadraj nitrata u rijeci Lim izraeno u mg/l

Grafikon 40. Sadraj nitrata u rijeci Tari izraeno u mg/l

Grafikon 41. Sadraj nitrata u rijeci ehotini izraeno u mg/l

Grafikon 42. Sadraj nitrata u Skadarskom jezeru izraeno u mg/l

4.2 Ocjena stanja povrinskih vodotoka
Situacija u pogledu vrste izvora zagaenja nije se promijenila u odnosu na raniji period. Kao i
prethodnih godina najvei izvori zagaenja povrinskih i podzemnih voda su komunalne otpadne
vode, koje se najee u nepreienom obliku, isputaju u recipijent, na koncentrisan ili difuzan
nain. Uoljiv je trend rasta uticaja industrije, prije svega prehrambene, kao i malih i srednjih
preduzea.Treba pomenuti i uticaj saobraajne infrastrukture i distribucije goriva.
U nastavku je data analiza svakog vodotoka pojedinano.
Moraa je na profilima Pernica i Zlatica svrstana u A1 klasu, a na nizvodnim, u A2 klasu. Ve u
uzvodnom toku registrovan je pritisak zagaenja koji se manifestuje prekoraenjem vrijednosti
kvaliteta, u prvom redu saturacije, amonijanog jona, fosfata i deterdenata. Kod Zlatice je slino
stanje, sa pogoranjem parametara kiseoninog reima. U zoni grada loiji je kvalitet vode, ali je i
propisana klasa tolerantnija, pa su prekoraenja parametara kvaliteta evidentirana za saturaciju,
fosfate, a nitrati su bili van klase. Kod Gradskog kolektora je oekivano najloije stanje kvaliteta
vode.Van klase su bili saturacija, BPK5, fosfati i nitriti. U A3 klasi su bili suspendovane materije,
fenoli, HPK, amonijani jon i deterdenti.
Nizvodno od ovog udarnog zagaenja stanje se bitno ne mijenja, sem malog poboljanja
parametara zasienja kiseonikom i fosfata, kod Vukovaca. Nizvodno od Vukovaca voda nije bila
dobra za kupanje.
Vodotok Zete je svrstan u A1 klasu uzvodno od Nikia, a u A2, nizvodno.
Karakteristino je da je i u najistijem dijelu, kod Vidrovana, rijeka Zeta napadnuta zagaenjem.
Problematini parametri u smislu poveanog sadraja, bili su nitriti(kod Duklovog mosta i Vranjskih
njiva van klase, a kod Danilovgrada u A3), amonijani jon u A3 klasi osim kod Danilovgrada,
fosfati u A3 klasi kod Vidrovana i Danilovgrada. Veliki priliv organske materije i niski vodostaj kod
Duklovog mosta, uslovili su velike vrijednosti kiseoninih parametara, saturacija je bila van klase,
a BPK5 u A3 klasi. Znaajno je istai da su bakterioloki parametri svuda bili u propisanoj klasi.
Cijevna, svrstana u A1 klasu, pokazuje trend pada kvaliteta vode, prije svega u malovodnom
reimu. Mnogi parametri su bili u A2-A3 klasi(temperatura vode, deterdenti, amonijani jon,
fosfati, HPK, gvoe), a saturacija van klase. Na uu, kad je bilo vode u koritu, van propisane klase
su bili i ph, nitriti i fenoli.Mikrobioloko stanje je bilo u propisanim granicama.
Kvalitet vode Tare je svrstan u A1 klasu na itavom toku, to u realnoj situaciji teko moe biti
odrivo. Temperatura vode je na svim profilima bila u A2 klasi, vjerovatno kao posljedica vrlo
niskog vodostaja u mjernom periodu. Mnogi parametri su bili van propisane klase, kao : fosfati,
amonijani jon, deterdenti, nitriti i suspendovane materije.
ehotina je svrstana u A1 klasu, uzvodno od Rabitlje, a nizvodno u A2.
Odnos Ca/Mg je bio van klase, a kod Gradca u A3 klasi. Veina ostalih parametara su bili van
klase, nizvodno od Pljevalja (saturacija, fosfati, nitriti, mikrobiologija). U zoni uticaja Pljevalja van
klase su bili i BPK5 i fenoli. Preteno su van propisane klase bili gvoe, amonijak i deterdenti. I
na najuzvodnijem profilu Rabitlja, van uticaja gradske zone, evidentiran je antropogeni pritisak,
preko prametara:fosfati, nitriti, amonijak, deterdenti, fekalne klice, iji je sadraj bio van propisane
A1 klase.
Voda Ibra je svrstana u A1 klasu uzvodno od Roaja, a u A2 klasu nizvodno od Roaja. Prekoraenje
norme za A1 klasu na profilu Roaje (uzvodno od grada), evidentirano je za pH, amonijani jon,
fosfate, deterdente, kao i odnos Ca/Mg i temperaturu vode.Fekalne bakterije su bile u propisanim
granicama kao i kiseonini indikatori organskog zagaenja.
Lim je uzvodno od Berana svrstan u A1 klasu, a nizvodno u A2. Voda je bila najvie optereena
fosfatima, iji je sadraj bio van klase du itavog toka, osim kod Zatona i Dobrakova. Znaajan

antropogeni pritisak du itavog toka pokazuju i nitriti, iji je sadraj bio van klase nizvodno od
Zatona, a van propisane klase, kod Plava i Skakavca. Znaajno su poveani i mikrobioloki
parametri, koji su nizvodno od Bijelog Polja bili u A3 klasi, odnosno van klase za uzgoj riba i
kupanje.
Bojana je klasifikovana u A2 klasu.Nekoliko prametara je prekorailo ovu klasu i bilo u A3. To su
saturacija, BPK5, amonijani jon, fosfati, nitriti i deterdenti, egzaktni indikatori komunalnog i
industrijskog zagaenja. Mikrobioloki parametri su bili u propisanim granicama.
Vode Skadarskog jezera su svrstane u A2CK2 klasu.Providnost vode je bila relativno
slaba.Mjerodavne vrijednosti parametara kvaliteta vode bile su uglavnom u propisanim
granicama.Mikrobioloki parametri su bili u okviru propisane klase, osim broj Colibakterija kod
Virpazara, Vranjine i Plavnice, gdje je bio u A3 klasi.Prema mjerenim parametrima, voda je bila
ispravna za kupanje.
4.3 Ocjena kvaliteta podzemnih voda
Podzemne vode obezbjeuju oko 92% ukupnih koliina voda za snabdijevanje naselja.Generalno,
kvalitet podzemnih voda u Crnoj Gori u prirodnim uslovima u najveem dijelu godine (izuzimajui
primorske izdani koje su pod uticajem mora) odgovara prvoj klasi.
U primorskom dijelu osnovni prirodni negativni faktor kvaliteta podzemnih voda je uticaj slane
morske vode na niske karstne izdani u priobalju. Brojne pojave podzemnih voda u ovoj zoni su ili
zasoljene, ili u toku eksploatacije bivaju izloene uticaju morske vode do neupotrebljivosti za pie.
U kontinentalnom dijelu prirodni kvalitet voda skoro na svim izvoritima podzemnih voda
pogoran je dominantno antropogenim uticajima i rezultat je neadekvatne sanitarne zatite i
neodgovarajue sanitacije slivnog podruija.
Programom monitoringa analizirane su podzemne vode prve izdani Zetske ravnice. Na osnovu
dobijenih rezultata voda prve izdani Zetske ravnice svrstana je u A klasu. Voda je mjestimino bila
van propisanih normi. Stanje zagaenja, po vrstama materija, njihovom sadraju i prostornom
rasporedu, gotovo je identino onom iz prethodnih godina. Najvie su poveani fosfati, kao i ranije,
i to u proljenom ispitivanju.
U mjernom periodu maj-decembar obuhvaena su sva hidroloki karakteristina
stanja.Temperatura vode je bila dosta ujednaena i relativno niska, iznad 12C. U Farmacima
sadraj gvoa i fosfata bio je u A2 klasi. U Grbavcima evidentiran je pogoran kvalitet vode. Fosfati
su bili van klase, a deterdenti i fekalne bakterije u A2 klasi. Malo su poveani
elektroprovodljivost, HPK, amonijum jon i Colibakterije.


Grafikon 43. BPK5 u podzemnim vodama prve izdani Zetske ravnice izraeno u
mg/l
Grafikon 44. PO4
3-
u podzemnim vodama prve izdani Zetske ravnice izraeno u mg/l

Grafikon 45. NO3
-
u podzemnim vodama izraeno u mg/l
4.4 Indeks kvaliteta voda Water Quality Index
Zbog porasta koliine i raspoloivosti podataka o vodama potrebno je u kreiranju odgovarajue
politike zatite voda unijeti smisao u sve parametre koji daju informaciju o kvalitetu voda kako bi se
u procesu odluivanja omoguilo donoenje najboljih moguih odluka o korienju i zatiti voda
dotinog sliva. Uobiajen nain da se izbjegne mnotvo podataka je upotreba indeksa i indikatora
kao sredstvo za dobijanje informacija. Na taj nain su indeksi i indikatori sredstva predviena da
smanje veliku koliinu podataka na razumljivu mjeru, zadravajui sutinsko znaenje o pitanjima
koja karakteriu date podatke.
Svojstva indikatora treba da se podudaraju sa potrebama njihovih korisnika i imaju lako razumljive
ciljeve. Zato indikator ivotne sredine namijenjen javnosti treba da bude opisan, jasan, lak za

razumijevanje, tako da pospjeuje aktivnost ciljne grupe u ouvanju ivotne sredine.Vano je
napomenuti da se pri kreiranju opisnih indikatora uvijek rtvuje izvjesna preciznost izvornog
numerikog indikatora ivotne sredine.
U Agenciji za zatitu ivotne sredine razvijen je indikator Water Quality Index koji je namijenjen
izvjetavanju javnosti. Indikator se zasniva na metodi Water Quality Index prema kojoj se deset
parametara fiziko-hemijskog i mikrobiolokog kvaliteta (zasienost kiseonikom, BPK5, amonijum
jon, pH vrijednost, ukupni oksidi azota, ortofosfati, suspendovane materije, temperatura,
elektroprovodljivost i koliformne bakterije) agregiraju u kompozitni indikator kvaliteta povrinskih
voda. Udio svakog od deset parametara na ukupni kvalitet vode nema isti relativni znaaj, zato je
svaki od njih dobio svoju teinu (wi) i broj bodova prema udijelu u ugroavanju kvaliteta.
Sumiranjem proizvoda (qi x wi) dobija se indeks 100 kao idealan zbir udijela kvaliteta svih
parametara. Broj i vrsta parametara, kao i njihovi teinski koeficijenti mogu biti modifikovani prema
lokalnim uslovima i potrebama.
Usvojene su vrijednosti za opisni indikator kvaliteta WQI = 0-38 veoma lo, WQI = 39-71 lo, WQI =
72-83 dobar, WQI = 84-89 veoma dobar, iWQI = 90-100 odlian.
Indikatori kvaliteta povrinskih voda su razvrstani uz kompatibilnost postojee klasifikacije prema
njihovoj namjeni i stepenu istoe:
Odlian vode koje se u prirodnom stanju uz filtraciju i dezinfekciju, mogu upotrebljavati za
snabdijevanje naselja vodom i u prehrambenoj industriji, a povrinske i za gajenje plemenitih vrsta
riba salmonide,
Veoma dobar i dobar vode koje se u prirodnom stanju mogu upotrebljavati za kupanje i
rekreaciju graana, za sportove na vodi, za gajenje drugih vrsta riba (ciprinide), ili koje se uz
savremene metode preiavanja mogu upotrebljavati za snabdijevanje naselja vodom za pie i u
prehrambenoj industriji,
Lo vode koje se mogu upotrebljavati za navodnjavanje, a posle savremenih metoda
preiavanja i u industriji, osim u prehrambenoj,
Veoma lo vode koje svojim kvalitetom nepovoljno djeluju na ivotnu sredinu, i mogu se
upotrebljavati samo posle primjene posebnih metoda preiavanja.

Indeks
kvaliteta voda
(WQI)
WQI MDK WQI MDK WQI- MDK WQI MDK
85-84 78- 72 63-48 38- 37
Numeriki
indikator
100-90 89 -94 83-72 71- 39 38-0
Opisni
indikator
odlian veoma dobar dobar lo Veoma lo
Boja na karti
Tabela5. Klasifikacija povrinskih voda metodom Water Quality Index (WQI)

Grafikon 46. Indeks kvaliteta voda (WQI) po slivovima


Pozicija
Opisni
indikator
Indeks
kvaliteta voda
(WQI)
Boja na karti
Moraa Veomadobar 82
Zeta Veoma dobar 84
Cijevna odlian 86
Bojana dobar 79
Rijeka
Crnojevia
dobar 80
Lim dobar 76
Grnar odlian 90
Kutska rijeka odlian 90
Ibar lo 71
Tara odlian 90
Piva odlian 90
ehotina lo 70
Vezinica dobar 73
Skadarsko
jezero
veoma dobar 85
Tabela6. Indeks kvaliteta vode (WQI)
4.5 Ocjena kvaliteta vode za pie
Svjetska zdravstvena organizacija (WHO) je kvalitet vode za pie svrstala u dvanaest osnovnih
pokazatelja zdravstvenog stanja stanovnitva jedne zemlje to potvruje njenu znaajnu ulogu u
zatiti i unapreenju zdravlja. Voda koja se koristi za pie, pripremanje hrane i odravanje line i
opte higijene mora zadovoljiti osnovne zdravstvene i higijenske zahtjeve: mora je biti u dovoljnoj
koliini; ne smije da utie nepovoljno na zdravlje, tj. da sadri toksine i karcinogene supstance, kao
ni patogene mikroorganizme i parazite.
Voda ima veliki fizioloki, higijenski, epidemioloki i tehnoloko ekonomski znaaj. Higijensko
epidemioloki znaaj vode zavisi od njenih fizikih, hemijskih i biolokih osobina. Ove osobine
uslovljene su kruenjem vode u prirodi, sposobnou vode i zemljita da se samopreiavaju, kao i
od zagaivanja voda i zemljita tenim i vrstim otpadom iz domainstava, industrije, sa javnih i
obradivih povrina.
Nedovoljna snadbjevenost vodom i higijenski neispravna voda mogu dovesti do irenja brojnih
zaraznih i nezaraznih oboljenja.
Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za pie, (Sl.list SRJ br.42/98) predviena su sledea
ispitivanja: osnovni, periodini pregled, pregled vode iz novih zahvata i pregled na osnovu
higijensko-epidemiolokih indikacija. Pregledi obuhvataju mikrobioloke, bioloke, fizike, fiziko-
hemijske i hemijske pokazatelje ispravnosti.
Na osnovu rezultata ispitivanja higijenske ispravnosti vode za pie i sanitarno higijenskog stanja
vodovodnih objekata moe se zakljuiti:
U 2011.godini na teritoriji Crne Gore ukupno je analizirano 14 503 uzoraka voda za pie sa gradskih
vodovoda i drugih javnih objekata vodosnadbijevanja. Od navedenog broja kod 7452 uzoraka
vrena je mikrobioloka analiza, a kod 7031 vreno je fiziko-hemijsko ispitivanje.
Prema rezultatima mikrobiolokih ispitivanja 14.6% ispitanih uzoraka hlorisanih voda ne
zadovoljava propisane norme higijenske ispravnosti, najee zbog poveanog ukupnog broja
bakterija i identifikovanja fekalnih indikatora.

Na osnovu rezultata fiziko-hemijskih ispitivanja 11.3% ispitanih uzoraka hlorisanih voda nije
odgovaralo propisanim kriterijumima.
Kontinuirano ispitivanje higijenske ispravnosti vode za pie sa gradskih vodovoda ne sprovodi se u
optini abljak, a kontrolu higijenske ispravnosti vode za pie u optini Pljevlja sprovodi Zavod za
javno zdravlje Uice.
Pregledom sanitarno-higijenskog stanja konstatovano je da nijesu uspostavljene sve zakonom
propisane zone sanitarne zatite, jer veina vodozahvata posjeduje samo neposrednu zonu zatite.
Rezervoari koji postoje na nekoliko gradskih vodovoda nijesu na adekvatan nain sanitarno
zatieni.
Razvodna mrea veine gradskih vodovoda je dosta stara i iz tog razloga su esti kvarovi, kao i
znaajni gubici na mrei to, pored ostalog, predstavlja i epidemioloki rizik.
Dezinfekcija vode se ne sprovodi kontinuirano na svim gradskim vodovodima (posebno oni koji
imaju manji broj ekvivalent stanovnika). Sa izuzetkom nekoliko velikih gradskih vodovoda, ne
postoji automatsko doziranje i registracija nivoa rezidualnog hlora.
U skladu sa vaeim propisima higijenske ispravnosti voda za pie se kontrolie kroz osnovna i
periodina ispitivanja, a prema broju ekvivalent stanovnika, kompletna ispitivanja bezbijednosti
vode se ne rade na veini vodovoda i ako ih na to obavezuje vaei Pravilnik o higijenskoj
ispravnosti vode za pie.

Grafikon 47. Rezultati fiziko-hemijskih ispitivanja uzoraka hlorisane vode za
pie
Grafikon 48. Rezultati mikrobiolokih ispitivanja uzoraka hlorisane vode za pie


Grafikon 49. Rezultati fiziko-hemijskih analiza nehlorisane vode za pie

Grafikon 50. Rezultati mikrobiolokih analiza nehlorisane vode za pie
4.6 Ocjena kvaliteta voda za kupanje
Program praenja kvaliteta morske vode na javnim kupalitima sprovodi se u skladu sa Uredbom o
klasifikaciji i kategorizaciji voda (Sl.list RCG 02/07) kojom se vri klasifikacija voda koje se mogu
koristiti za kupanje i daju granine vrijednosti parametara koji se ispituju radi definisanja klase
kvaliteta morske vode.
Program monitoringa voda za kupanje obuhvata kontinuirano utvrivanje osnovnih meteorolokih
uslova, vizuelni pregled mora (boja, prozirnost, vidljive plivajue supstance). Na mjestu
uzorkovanja bilo je neophodno mjeriti temperature mora i pH vrijednost, salinitet, zasienost
kiseonikom. Mikrobioloki parametri se uzimaju kao znaajni pokazatelji kvaliteta, kada je u pitanju
voda za kupanje.Broj Intestinalnih enterokoka i Escherichia coli mjere se u 100 ml morske vode i
dozvoljene vrijednosti za klasu K1 su, redom 100 i 200, a zaklasu K2 250 i 500.
Uzorkovanja su vrena na 85 plaa, na istom mjestu uzorkovanja i u intervalima prije poetka
sezone kupanja i dva puta mjeseno, ukupno 10 puta.


Grafikon 51. Mikrobioloki parametri i kvalitet voda
Na osnovu mikrobiolokih parametara moemo zakljuiti da je najvei broj uzoraka bio u K1 klasi,
to dovodi do zakljuka da je kvalitet voda za kupanje bio dobrog ekolokog statusa. Temperatura
vode bila je uglavnom iznad 20C tokom mjernog perioda. Najvisoije vrijednosti su izmjerene kod
Ulcinja-Velika plaa, preko 27C.
Vrijednosti pH su varirale tokom sezone u opsegu 8.05-8.34, prosjeno. Najnii salinitet je izmjeren
u unutranjim zalivima Boke, npr. (Orahovac 17,3% u junu). Promjena saliniteta na ovim profilima je
najvea, pa su maksimalne vrijednosti u septembru dostizale 30,7%.
Iako je ekoloki status kvaliteta voda najveeg dijela obalnog podruja dobar, problemi postoje i
postaju sve izraeniji i to su prije svega: nedostatak ureaja za preiavanje otpadnih voda, irenje
alohtonih vrsta, cvjetanje tetnih i opasnih algi. Zbog veliine i ozbiljnosti ovih problema kao i
posljedica koje se dugorono mogu izazvati na naoj obali, moraju se pod hitno traiti adekvatna
rjeenja.

4.7 Zakljuak
U strukturi izvora zagaivanja nije bilo veih promjena ni u 2011. godini. Netretirane industrijske i
komunalne otpadne vode predstavljaju kljune izvore zagaenja voda u Crnoj Gori. Takoe se
moe rei da je jedan od najznaajnijih uzroka zagaenja povrinskih i podzemnih voda
neodgovarajue stanje kanalizacionih infrastruktura, odnosno neadekvatno sakupljanje i
preiavanje otpadnih voda. Katastar izvora zagaivaa, kao osnovni instrument u politici
donoenja mjera i planova spreavanja i/ili smanjenja emisije zagaenja ne postoji. Naime,
Zakon o ivotnoj sredini (Sl. list Crne Gore, br.48/08) predvia da su jedinice lokalne samouprave
dune da vode katastre zagaivaa na svojoj teritoriji, ali po izvjetajima koje od njih dobija
Agencija, jedinice lokalne samouprave to ne sprovode. S obzirom na prirodne karakteristike
teritorije Crne Gore, prostorni i vremenski raspored resursa voda i meusobnu interakciju
korienja voda, zatite voda i zatite od voda, neophodno je da se vodama na itavoj teritoriji Crne
Gore upravlja jedinstveno, kompleksno i racionalno.

5 Morski ekosistem
Uvod
Crnogorsko primorje obuhvata teritoriju od 2440 km
2
i to je najgue naseljeni region Crne
Gore.Obala je duine 293,5 km sa 117 plaa, ukupne duine 73 km. More za Crnu Goru predstavlja
veoma vaan bioloki, turistiki i ekonomski resurs. Stoga je od izuzetne vanosti za dravu Crnu
Goru, kao turistiku destinaciju, ouvanje morskog ekosistema od zagaenja i istrebljenja vrsta koje
u njemu ive. Zbog poveanja broja stanovnika u regionu crnogorskog primorja, morski ekosistem
trpi sve vei pritisak to samim tim zahtijeva i veu panju u pogledu monitoringa ovog segmenta
ivotne sredine.
Program monitoringa stanja morskog ekosistema Crne Gore, se kao dio Nacionalnog programa
monitoringa stanja ivotne sredine sprovodi od 2008 godine, i usklaen je sa nacionalnim
propisima: Zakonom o ivotnoj sredini (Sl. List RCG, br. 48/08 ), Zakonom o vodama (Sl. list RCG,
br.27/07), Uredbom o klasifikaciji i kategorizaciji povrinskih i podzemnih voda (Sl. list RCG, br.
02/07), a djelimino je usklaen i sapreporukama Evropske Agencije za ivotnu sredinu iz
Kopenhagena kao i sa kriterijumima MEDPOL-a.
Program monitoringa stanja morskog ekosistema Crne Gore, za 2011. godinu, ine sledei
komplementarni programi:
Program praenja kvaliteta obalnih, tranzicionih (boatnih) i morskih voda
Program praenja eutrofikacije
Program praenja biolokih indikatora i ekolokih indikatora
Program ispitivanja kvaliteta vode HOT SPOT-ova
Program praenja unosa pritokama

U daljem tekstu, rezultati svakog od ovih programa bie izneseni i detaljnije analizirani.
5.1 Kvalitet obalnih, tranzicionih (boatnih) i morskih voda
(OTM)
Ovaj program sprovoen je u periodu od aprila do novembra 2011. godine na 8 lokacija u zalivu i
van zaliva. Njime su obuhvaene analize fiziko-hemijskih parametara, hranljivih soli i
mikrobioloke analize koje se rade jednom mjeseno na tri dubine: povrina, sredina i dno. Zalivske
take na kojima su uzimani uzorci su: Kotor (centralna), Risan, Tivat (centralna) i Herceg Novi
(centralna), a vanzalivske take bile su: Mamula, Budva, Bar i Ulcinj.
Fiziko - hemijski parametri
Parametri koji su analizirani ovim programom su: temperatura vode, salinitet, konduktivitet
(provodljivost), koncentracija kiseonika, zasienje kiseonikom, pH, providnost, koncentracija
nitrata, nitrita, amonijaka, ukupan azot, ortofosfati, ukupan fosfor, silikati i koncentacija hlorofila.
Vrijednosti za temperaturu vode kretale su se od 14.5 27.9
o
C. Najnia vrijednost izmjerena je u
aprilu mjesecu na povrini na lokacijama Budva i Ulcinj, kao i na 20m dubine na mjernoj taki u
Budvi i 14m dubine na mjernoj taki u Ulcinju, dok je najvea vrijednost izmjerena na povrini u
septembru mjesecu na lokaciji Kotor. Srednje vrijednosti za temperature kretale su se od 14.6
23.6
o
C. Najnia srednja vrijednost temperature 14.6
o
C zabiljeena je u aprilu mjesecu na poziciji

Budva, dok je najvea srednja vrijednost temperature 23.6
o
C izmjerena u septembru mjesecu u
Ulcinju. Uporeujui srednje vrijednosti temperature vode vidimo da se temperatura srazmjerno
poveavala ka ljetnjim mjesecima.
Vrijednosti za salinitet su se kretale od 14.3 38.5 . Najnia vrijednost izmjerena je na mjernoj
taki u Risnu, na povrini, u novembru mjesecu, dok je najvea vrijednost izmjerena na mjernom
mjestu Mamula, u septembru mjesecu. Najmanja prosjena vrijednost detektovana je u novembru
na poziciji Risan 29.3, a najvea na poziciji Mamula 38.3. Ove vrijednosti su oekivane usled
velikog priliva slatke vode u zalivu, posebno za vrijeme kie, vrelo Sopot doprinosi sniavanju
sadraja soli konkretno na poziciji Risan. Oscilacije saliniteta su velike u Bokokotorskom zalivu,
poveavaju se kako se ide dublje u unutranjost zaliva, dok vrijednosti saliniteta opadaju od
Hercegnovskog ka Kotorskom dijelu.Uporeujui srednji mjeseni sadraj saliniteta u zalivu i
otvorenom moru uoljivo je da, posebno u proljenim i zimskim mjesecima koji obiluju
padavinama, salinitet mnogo manji u zalivu, razlog za to je veliki dotok slatke vode sa kopna.
Konduktivitet se kretao od 23.7 mS/cm na lokaciji u Risnu, gdje je izmjerena i najnia vrijednost
saliniteta, u novembru mjesecu, a maksimalno zabiljeena vrijednost konduktiviteta izmjerena je
na lokaciji Mamula i iznosila je 57.9 mS/cm, u septembru mjesecu.
Koncentracija kiseonika kretala se od 5.90 11.5 mg/l. Najnia koncentracija kiseonika izmjerena
je u maju mjesecu, na povrini, na lokaciji Ulcinj i iznosila je 5.90 mg/l, dok je najvia izmjerena
vrijednost bila na mjernoj taki u Risnu, na povrini, i iznosila je 11.3mg/l. Srednje vrijednosti
koncentracije kiseonika iznosile su za otvoreno more 6.70 mg/l (novembar) 9.56 mg/l (maj), dok
su se srednje vrijednosti koncentracije kiseonika u zalivu kretale od 6.99 mg/l (oktobar) 10.567
mg/l (april). Rast rastvorenog kiseonika u aprilu i maju objanjava se poveanjem fitoplanktonske
aktivnosti u zalivu.
Zasienje kiseonikom je bilo najmanje na poziciji Ulcinj i iznosilo je 70%, a najvee na poziciji
Risnu u maju mjesecu i iznosila je 186 %. Najmanja prosjena vrijednost u zalivu je bila na poziciji u
Kotoru i iznosila je 94.66 %, za oktobar mjesec, a najvea vrijednost od 139 % bila je na poziciji
Risan u maju mjesecu. Dok je za otvoreno more najmanja vrijednost bila u Budvi 93%, u oktobru
mjesecu, a najvea vrijednost je bila u Baru i iznosila je 113%. U zalivu srednja vrijednost za period
od aprila do novembra iznosila je 106.24%, dok je na otvorenom moru srednja vrijednost bila
102.98%.
Najnia vrijednost koncentracije vodonikovih jona, pH, iznosila je 8.0, na 30 m dubine na poziciji
Kotor, dok je maksimalna vrijednost izmjerena na povrini u maju mjesecu na lokaciji Risan bila
8.33. Srednje vrijednosti, za zaliv, kretale su se od 8.05 u Kotoru do 8.70 u Risnu. Na otvorenom
moru pozicija Mamula je imala najmanju prosjenu vrijednost od 8.15 u novembru, a najvea
prosjena vrijednost izmjerena je na poziciji Bar 8.26 u novembru mjesecu i na poziciji Ulcinj,
takoe u novembru mjesecu. Najnie vrijednosti za pH izmjerene su na onim pozicijama gdje je
provjetrenost nia, a samim tim i produkcija fitoplanktona.
Najmanja providnost izmjerena je na pozicijama u Kotoru i Risnu u novembru mjesecu i iznosila je
7 m, dok je najvea providnost morske vode zabiljeena je na poziciji u Budvi u oktobru mjesecu i
iznosila je 22 m.
to se tie nutrijenata, analize se vre za koncentracije jona azota i fosfora. Nutrijenti dospijevaju u
more razliitim putevima: prilivom slatke vode (koja posebno u zalivu za vrijeme kia utie na priliv
nitrata u more), zatim uticaj ima i sama pedoloka podloga vodenog basena, a i u samom vodenom
basenu se vri regeneracija azotnih soli kroz proces razlaganja organske materije pri dnu.
Azot se u morskoj vodi, javlja u tri neorganska rastvorljiva oblika: nitrit ( NO2
-
), nitrat (NO3
2-
) i
amonijum jon (NH4
+
).

Najveu koliinu rastvorenog azota u morima i okeanima ini nitratni oblik, obino ga ima u veoj
koliini u eutrofnim podrujima. Zbog potronje nitrata od strane fotosintetskih organizama
njihova koncentracija stalno varira, a moe u izvjesnom periodu godine da se svede i na nulu.
U periodu od aprila do novembra vrijednosti koncentracije nitrata kretale su se od 0 - 9.342
mol/l. Najmanja vrijednost od 0 mol/l izmjerena je na lokaciji Kotor na 15 m dubine u septembru
mjesecu, dok je maksimalno izmjerna vijednost zabiljeena u povrinskom sloju vode u Kotorskom
zalivu u aprilu mjesecu. Srednje vrijednosti koncentracije nitrata za podruje zaliva kretale su se od
0.524 mol/l, u junu mjesecu, do 2.207mol/l, u aprilu mjesecu, a na otvorenom moru vrijednosti
su se kretale od 0.597 mol/l, u maju mjesecu do 1.178 mol/l u novembru mjesecu. Analizom
dobijenih rezultata uoeno je da zaliv, posebnodio Kotorskog i Risanskog zaliva (koji su dosta plitki)
podlijeu prilivu veeg sadraja hranljivih soli sa kopna kao i podvodnim vrelima i rijeicama koje
nabujaju usled padavina. U ljetnjim mjesecima se usled fotosintetske aktivnosti nitrati troe, to
pokazuju i njihove smanjene koncentacije u toku ljeta. Uoeni su pikovi rasta srednjih koncentracija
nitrata na otvorenom moru u septembru, primjeeno je da je na veim dubinama dolo do breg
procesa nitrifikacije i slabijeg mijeanja vode.
Kao prvi produkt procesa nitrifikacije nastaju nitriti a najea bakterija koja uestvuje u ovom
procesu je Nitrosomonas.
Koncentracije nitrita su se kretale od 0 0.553 mol/l. Najmanja vrijednost 0 mol/l zabiljeena je
na vie istraivanih lokacija u povrinskom sloju. Maksimalna vrijednost koncentracije nitrita od
0.553 mol/l izmjerena je u Kotoru na 30m dubine, u avgustu mjesecu. Srednje vrijednosti
koncentracije nitrita u zalivu su se kretale od 0.052 0.362 mol/l na poziciji u Kotoru, a na
otvorenom moru od 0.046mol/l na mjernom mjestu u Budvi do 0.297 mol/l na poziciji
Ulcinj.Vea koliina nitrita registrovana je u zalivu u avgustu mjesecu, a na otvorenom moru u
novembru mjesecu, meutim sve vrijednosti su u granicama normale.
Amonijak i njegove soli dospijevaju u morsku vodu kao primarni produkt bakterijske razgradnje
organskih jedinjenja azota i kao sastavni dio ekskreta vodenih ivotinja (ali u znatno manjem
procentu).
Vrijednosti koncentracije amonijaka su se kretale od 0 0.839 mol/l. Maksimalna vrijednost je
izmjerena u dijelu zaliva na poziciji Kotor u avgustu mjesecu na 30m dubine. Srednje vrijednosti na
podruju zaliva su se kretale od 0.030 0.412 mol/l a na otvorenom moru od 0 - 0.235
mol/l.Znatan porast amonijevih soli, kad su u pitanju srednje vrijednosti, primjeen je u avgustu,
pri emu su u svim mjesecima u zalivu detektovane vee vrijednosti, to ukazuje na povremeno
optereenje otpadnim vodama u toku ljeta. Takoe neto vee koliine amonijaka se javljaju na
veim dubinama tokom perioda termike stratifikacije.
Vrijednosti za ukupan azot su se kretale od 3.223 mol/l na poziciji Ulcinj, na 27 m dubine do
28.748 mol/l, izmjereno na povrini, na poziciji Herceg Novi. Srednje vrijednosti ukupnog azota su
se kretale od 7.173 - 20.402 mol/l, za mjerna mjesta u zalivu, dok su se vrijednosti na otvorenom
moru kretale od 4.096 -18.765 mol/l. Koncentracije ukupnog azota su vee u zalivu nego na
mjernim mjestima van zaliva, u svim mjesecima, osim u septembru to se poklapa i sa
vrijednostima koncentracije nitrata i amonijaka.
Fosfor se u morima javlja u obliku neorganskih fosfata i rastvorenog organskog fosfora.
Koncentracija fosfora je varirala od 0 0.712 mol/l. Nula je zabiljeena na vie lokacija i razliitim
dubinama na tim lokacijama. Maksimalna vrijednost 0.712 mol/l detektovana je na 15 m dubine, u
oktobru mjesecu, na poziciji Kotor. Srednje vrijednosti koncentracije fosfora, u zalivu, su se kretale
od 0.044 mol/l na poziciji Tivat, u novembru mjesecu, do 0.475 mol/l u avgustu mjesecu na
poziciji Kotor. Na otvorenom moru vrijednosti su se kretale od 0.100 mol/l, na poziciji Ulcinj, u julu
mjesecu do 0.474 mol/l na poziciji Mamula, u avgustu mjesecu.

Koncentracija ukupnog fosfora se kretala od 0 1.175 mol/l. Minimalne i maksimalne vrijednosti
ukupnog fosfora su se poklapale sa minimalnim i maksimalnim vrijednostima za fosfor. Srednje
vrijednosti za ukupan fosfor su se kretale, za podruje zaliva, od 0.125 mol/l na poziciji Tivat, u
oktobru mjesecu do 0.752 mol/lna poziciji Kotoru avgustu mjesecu, dok su se vrijednosti na
otvorenom moru kretale od 0.125 mol/l na poziciji Mamula,u julu mjesecu do 0.500 mol/lna
poziciji Ulcinj, u septembru mjesecu.Srednje vrijednosti ukupnog fosfora u zalivu i otvorenom
moru se poklapaju sa koncentracijama fosfora, stoga su sve vrijednosti za ukupan fosfor poveane
u zalivu.
Silicijium je potreban mnogim organizmima u moru za formiranje skeleta. Recikliranje silicijuma u
okviru produktivne zone zavisi od brzine rastvorljivosti, brzine tonjenja i mijeanja vodenih masa.
Najvie silicijuma sadre podzemne vode, obino je vea koliina silicijuma vezana za priliv slatke
vode u more.
Silikati su varirali od 0.100 12.100 mol/l. Najnia vrijednost koncentracije silikata zabiljeena je
na 80m dubine na lokaciji Mamula, a najvea u povrinskom sloju vode u novembru mjesecu, na
lokaciji Risan. Srednja vrijednost silikata u zalivu se kretala od 1.335 mol/l u septembru mjesecu na
poziciji Tivat do 9.008 mol/l na poziciji Kotor u oktobru mjesecu. Srednja vrijednost koncentarcije
silikata, na otvorenom moru, varirala je od 0.500 mol/l na poziciji Mamula, u oktobru mjesecu, do
5.639 mol/l na poziciji Ulcinj u maju mjesecu.
Koncentracije hlorofila a na ispitivanim pozicijama su se kretale od 0.100 - 11.106 mg/m
3
. Najnia
koncentracija hlorofila a zabiljeena je na 27 m dubine, u junu mjesecu, na poziciji Ulcinj, a
maksimalna u aprilu mjesecu, na poziciji Risan, u povrinskom sloju vode. Srednje vrijednosti
hlorofila a, u zalivu, su se kretale od 0.181 mg/m
3
u junu mjesecu na poziciji Herceg Novi do 4.441
mg/m
3
u aprilu mjesecu na poziciji Risan, a na otvorenom moru od 0.107 mg/m
3
u avgustu mjesecu
na lokaciji Bar do 1.398 mg/m
3
u aprilu mjesecu, na poziciji Budva.
U odnosu na 2010. godinu povremeno su poveane koncentracije fosfatnih soli u dubljim
ograncima Kotorskog i Risanskog zaliva, posebno ljeti kada se broj stanovnika u priobalnom
regionu povea, a samim tim i koliina otpadnih voda. Sve vrijednosti hranljivih soli ukljuujui
kocentraciju hlorofila a su oekivano poveane u Kotorskom i Risanskom zalivu. Povremeno, za
vrijeme kia, u aprilu i maju Risan pokazuje karakteristike eutrofnog podruja, tako da bi bilo
neophodno saniranje postojeeg stanja kanalizacionih odvoda u Risanskom zalivu, a do tada je
potrebna kontrola kvaliteta priobalnog mora tokom cijele godine.
Mikrobioloki parametri
Istraivanja mikrobioloke komponente sprovedena su na 8 lokacija: Kotor, Risan, Tivat, Herceg
Novi, Mamula, Budva, Bar i Ulcinj. Mikrobioloki indikatori zagaenja (totalni koliformi, fekalni
koliformi, E.coli i fekalne streptokoke) ispitani su sa 0.5 m morske povrine, i to u periodu od aprila
do novembra 2011. godine.
Pozicija Kotor (pola milje od obale) - Fekalno zagaenje je zabiljeeno u maju i novembru za
vrijeme kia i usled mijeanja vodenog stupca u zimskom periodu. Maj i oktobar obiluju totalnim
koliformima to je posledica spiranja tla u obalno more. Naroito su izraena turbulentna strujanja
kao posledica dotoka kopnenih voda. Prema klasifikaciji iz EU-Bathing water quality directive
2006/7/EEC i Uredbi o klasifikaciji i kategorizaciji povrinskih i podzemnih voda (Sl. list CG br. 2/07)
voda je zadovoljavajueg kvaliteta i u granicama normale u odnosu na fekalno zagaenje i pripada
klasi K1. U junu, julu i avgustu brojnost bakterija na ovoj poziciji je ispod nivoa detekcije usled
letalnog uticaja Sunevog zraenja.
Pozicija Risan (oko 350 m od obale) - Svjee fekalno zagaenje zabiljeeno u maju, oktobru i
novembru gdje bakterijske zajednice usled smanjenog saliniteta (priliva slatke vode) i manjeg
Sunevog zraenja preivljavaju due u morskoj vodi. U julu i avgustu su se neznatno odrale
fekalne streptokoke koje formiraju spore pa due preivljavaju u morskoj vodi. Prema EU - Bathing

water quality directive 2006/7/EEC i Uredbi o klasifikaciji i kategorizaciji povrinskih i podzemnih
voda (Sl. list CG br. 2/07) morska voda pripada klasi K2 u maju i novembru.
Pozicija Tivat (oko pola milje od obale) Rezultati za maj i novembarpokazuju da seova pozicija
odlikovala loijim kvalitetom vode usled poveanog broja fekalnih bakterija pa u odnosu na
Uredbu o klasifikaciji i kategorizaciji povrinskih i podzemnih voda (Sl. list CG br. 2/07) i EU -
Bathing water quality directive 2006/7/EEC poprima odlike K2 klase u pomenutim mjesecima. U
Tivtu je najbitnije ostvariti vie prikljuaka na kanalizacionu mreu.
Pozicija Herceg Novi (oko pola milje od obale) - Fekalne bakterije su detektovane u julu,
septembru i novembru ali u dozvoljenim granicama. Prema Uredbi o klasifikaciji i kategorizaciji
povrinskih i podzemnih voda (Sl. list CG br. 2/07) i EU - Bathing water quality directive 2006/7/EEC
voda je zadovoljavajueg kvaliteta i pripada klasi K1. Kako ovaj dio zaliva nije pod direktnim
uticajem slatke vode sa kopna nema znaajnog poveanja alohtonih bakterija.
Pozicija Mamula - Neznatan broj fekalnih bakterija detektovan je u novembru, avgustu i
septembru, meutim po svim parametrima voda je zadovoljavajueg kvaliteta u ispitivanom
periodu.Velika udaljenost od obale i intezivna strujanja vodenih masa na ovom podruju doprinose
dobroj bakteriolokoj slici. Prema Uredbi o klasifikaciji i kategorizaciji povrinskih i podzemnih voda
(Sl. list CG br. 2/07) i EU - Bathing water quality directive 2006/7/EEC voda je zadovoljavajueg
kvaliteta i pripada klasi K1.
Pozicija Budva - Neznatan broj fekalnih bakterija biljeimo u aprilu, junu i novembru, malo vei
pikovi rasta fekalnih streptokoka uoavaju se u avgustu. Strujanja vodenih masa doprinose da i
milju od obale detektujemo alohtone bakterije ali u granicama dozvoljenog.
Pozicija Bar - Fekalne bakterije su detektovane u svim mjesecima osim u maju i junu, iako njihov
broj nije veliki. Iako je ova pozicija milju od obale osjea se manji uticaj Barske luke. U avgustu i
novembru se uoavaju pikovi rasta totalnih koliforma. U zimskom periodu dolazi do mijeanja
vodenih masa pa se bakterijske populacije nau na povrini.
Pozicija Ulcinj -U avgustu mjesecu u odnosu na domau regulativu i EU - Bathing water quality
directive 2006/7/EEC voda pripada klasi K2. Broj fekalnih bakterija u ostalim mjesecima nije veliki.
Ipak, budui da se ova pozicija nalazi milju od obale oekivala se bolja bakterioloka slika, uticaj s
kopna je oigledan posebno za vrijeme kie. U junu i julu intezivno Sunevo zraenje doprinosi
dobroj bakteriolokoj slici. U Ulcinju je potrebno sanirati neto starije kanalizacione odvode.
Posebna panja je posveena istraivanju grupe mikroorganizama koji pripadaju alohtonim
mikroorganizmima kojima more nije prirodno stanite. Utvreno je da se njihovo vrijeme
preivljavanja kree u rasponu od nekoliko sati do nekoliko dana. Svijetlo tj. intezivno sunevo
zraenje, temperatura, poveani salinitet doprinose poveanom stresu patogenih fekalnih
mikroorganizama pa je to razlog njihovog odsustva preteno u ljetnjim mjesecima, na pozicijama
koje nisu direktno uz obalu. Meutim, ipak, ukoliko postoji stalni unos hranljivog materijala u
obliku azota i fosfora bakterijske populacije su itekako prisutne u morskom medijumu.
5.2 Eutrofikacija
Eutrofikacija je proces obogaivanja vodenog ekosistema nutrijentima, bilo prirodnim putem ili
uticajem ovjeka, od kojih su glavni azot i fosfor. Kao posljedica takvog stanja se javlja poveana
primarna proizvodnja. U tom sluaju zbog visokih koncentracija hranljivih soli dolazi do
prekomjernog razmnoavanja fitoplanktona, a time i poveanog sadraja organskih materija iznad
kapaciteta razgradnje ekosistema, produktujui neprijatne mirise, troei raspoloivi kiseonik, te
utiui na sve ostale komponente biocenoze (zooplankton, nekton, organizama faune bentosa itd.).
Shodno tome se i hlorofil a koristi kao indikator biomase fitoplanktona, kako bi se odredio stepen

trofinosti morskog ekosistema, u ovom sluaju stanje morske vode du Crnogorske obale.
Degradacija vodenih resursa eutrofikacijom moe dovesti do gubitka vrsta koje su tu prisutne, kao i
do gubitaka pogodnosti i usluga koje ovi sistemi pruaju.
Fiziko hemijski parametri
Analize parametara koji su bitni pokazatelji eutrofikacije raeni su na, ukupno, 13 lokacija od ega
je 8 pozicija bilo u zalivu, a 5 na vanzalivskim pozicijama u periodu od aprila do septembra 2011.
godine. Za sve lokacije postoje podaci o temperaturi, konduktivitetu, pH, BOD5, zasienosti
kiseonikom, salinitetu, ali ipak za ovaj program najznaajniji su podaci o hranjivim solima (nitrati,
nitriti, fosfati, silikati), hlorofilu a i trofikom indexu koji e biti detaljnije analizirani u nastavku
teksta.
Nitrati su soli azota koje u morsku vodu, sa kopna, dospijevaju bujinim tokovima, nakon velikih
kia kao i isputanjem otpadnih voda direktno u more.

Grafikon 52. Koncentracija nitrata (mol/l) na pozicijama u Bokokotorskom zalivu
U grafiku 51 su predstavljeni podaci koji su dobijeni analizama vode iz povrinskog sloja na svim
lokacijama. Rezultati pokazuju da su koncentracije nitrata bile najvee u aprilu i maju, a najvea
izmjerena koncentracija bila je na lokaciji Orahovac u aprili mjesecu i iznosila je 12.500 mol/l.

Grafikon 53. Koncentarcija nitrata (mol/l) na van zalivskim pozicijama
Maksimalna koncentracija nitrata izmjerena u 2011. godini bila je na lokaciji Ada Bojana u julu
mjesecu i iznosila je 14.065 mol/l, to se vidi iz grafika 52. Takoe su na poziciji Ada Bojana i u
ostalim mjesecima bile poveane koncentracije nitrata u odnosu na druge ispitivane take. To se
moe objasniti dotokom slatke vode, koja konstantno donosi u more vodu bogatu nutrijentima.
Nitriti su rasprostranjeni u podzemnim vodama, najee u neznatnim koliinama. Povieni
sadraj ovog jona moe se javiti pri procesu amonijanih jedinjenja i organskih materija, a i pri
redukciji nitrata u nitrite. Oksidacija amonijanih jedinjenja esto je izazvana djelatnou
nitrifikujuih bakterija. Kada se nitriti nau u vodi u znaajnoj koliini, to je znak zagaenja
otpadnim vodama. Najvea koncentracija nitrita izmjerena je na poziciji Kotor, na dubini od 30 m, i

iznosila je 0.553 mol/l, a tokom ispitivanog perioda, na pojedinim lokacijama, deavalo se da je
koncentracija nitrita bila ispod granice detekcije.
Amonijak u vodi je indikator mogue bakterijske aktivnosti, kanalizacionog i ivotinjskog
otpada. Najvea izmjerena koncentracija ovog jona bila je na poziciji Kotor, u avgustu mjesecu, na
dubini od 30 m i iznosila je 0.839 mol/l.
Povien sadraj fosfata u vodama ukazuje na njihovo zagaenje, jer jedinjenja fosfora pripadaju
produktima raspadanja sloenih organskih materija. Fosfati u vodu dospijevaju usled primjene
vjetakih ubriva, otpadnih voda naselja i industrijskog otpada.

Grafikon 54. Koncentracija fosfata (mol/l) na pozicijama u Bokokotorskom zalivu
Podaci koji su prikazani u grafiku 53 su vrijednosti analiza za povrinski sloj vode na lokacijama u
Zalivu, i najvea izmjerena koncentracija bila je na poziciji Tivat, u avgustu mjesecu, i iznosila je
0.667 mol/l.

Grafikon 55. Koncentracija fosfata (mol/l) na van zalivskim pozicijama
Najvea koncentracija fosfata, na pozicijama van zaliva, bila je izmjerena na lokaciji Mamula, u
septembru mjesecu i iznosila je 0.712 mol/l. Takoe su koncentracije fosfata i na ostalim
lokacijama bile neto vee u septembru mjesecu u odnosu na ostale mjesece u kojima su raene
analize.
Koncentracija silikata, u ispitivanom periodu, kretala se u rasponu od 0.1 56.056 mol/l. Najnia
koncentracija zabiljeena je na 2 lokacije i to: u aprilu mjesecu na poziciji Sveta Neelja (30 m) i na
poziciji Dobrota (20 m) u septembru mjesecu. Najvea vrijednost koncentracije silikata zabiljeena
je na poziciji Ada Bojana, u maju mjesecu, u povrinskom sloju vode. Takoe je i za ostale mjesece
najvea izmjerena vrijednost bila na poziciji Ada Bojana.
Koncentracija fotosintetskih pigmenata se koristi kao indikator biomase fitoplanktona, poto sve
zelene biljke sadre hlorofil a, koji ini 1 2 % suve mase planktonskih algi. Koncentracija hlorofila
a je indikator stepena eutrofikacije u morskim ekosistemima. Visoke vrijednosti hlorofila a kao
glavnog pokazatelja eutrofikacije ukazuju na poveanu organsku produkciju.


Grafikon 56. Koncentracija hlorofila a (mg/m
3
) na pozicijama u Bokokotorskom zalivu
Na osnovu podataka iz grafika 56. vidi se da su najvee izmjerene koncentracije bile u aprilu
mjesecu i to na pozicijama Dobrota (5.952 mg/m
3
), Risan (11.106 mg/m
3
) i Kotor (6.527 mg/m
3
), dok
je najnia koncentracija hlorofila a koja je izmjerena u ispitivanom periodu bila na lokaciji Herceg
Novi, u aprilu i septembru mjesecu i iznosila je 0.102 mg/m
3
. Risanski zaliv je duboko uvuen dio
zaliva gdje brojni izvori i vrulje pogotovo tokom kie doprinose obogaivanju hranljivim
materijalom kao i slaba dinamika vodenih masa i to je razlog poveane koncentracije hlorofila a u
ovom dijelu zaliva. Pozicije Dobrota, Risan i Kotor uostalim mjesecima u povrinskom sloju
poprimaju mezoeutrofni karakter. Lokacije Orahovac, Sveta Neelja i Tivat pripadaju uglavnom
mezoeutrofnoj oblasti, sa izuzetkom u septembru gdje ovi djelovi zaliva imaju oligotrofni karakter,
dok su pozicije Herceg Novi i Igalo oligotrofne oblasti tokom itavog perioda ispitivanja od aprila
do septembra zbog intezivnijeg strujanja vode na ovom podruju to je uslovljeno boljom
povezanou sa otvorenim morem u odnosu na uvueni dio zaliva.

Grafikon 57. Koncentracija hlorofila a (mg/m
3
) na vanzalivskim pozicijama
Na grafikonu 57. su prikazane koncentracije hlorofila a u vanzalivskom podruju. Ako uporedimo
podatke sa grafikona 5 i 6 vidjeemo da su koncentracije hlorofila a bile znatno vee na pozicijama
u zalivu nego van njega, jer je najvea izmjerena koncentracija hlorofila a, van zaliva, bila izmjerena
na lokaciji Ada Bojana u junu mjesecu i iznosila je 3.335 mg/m
3
. Rijeka Bojana znatno doprinosi
obogaivanju ovog dijela mora nanosima hranljivih soli, najvee vrijednosti zabiljeene su u
ljetnjim mjesecima to je vjerovatno posledica veeg antropogenog uticaja. Ova oblast ima
eumezotrofni karakter u povrinskim djelovima tokom itavog perioda ispitivanja. Pozicije Bar
marina, Ulcinj Mala plaa i Budva Jaz su preteno oligotrofna podruja sa povremenim
mezotrofnim karakterom u aprilu i julu pod uticajem jaeg antropogenog uticaja tokom ljetnje
sezone, pozicija Mamula je pod snanim uticajem otvorenog mora tako da ima zadovoljavajui
oligotrofni karakter.

Hlorofil a se vee za dinamiku fitoplanktonske komponente. U proljenim mjesecima (april i maj)
rastu temperatura vode i intenzitet svjetlosti i u fotikoj zoni su nutrijenti prisutni u dovoljnoj
koliini nakon zimske cirkulacije i mijeanja slojeva vode, tako i unoenjem nutrijenata padavinama
i podvodnim izvorima. Ovo su idealni uslovi za brz i intezivan razvoj fitoplanktona (a time i hlorofila
a koji je povean na svim ispitivanim lokacijama u aprilu i maju) koji porastom gustine troi
dostupne nutrijente. Sa porastom temperature tokom ljeta uspostavlja se termoklina koja razdvaja
trofinu zonu od dubinske zone, bogate nutrijentima, (pa se na ovaj nain objanjava i
koncentracija hlorofila poveana u dubinskom sloju u julu mjesecu na poziciji Bojana). S jeseni,
opadanjem temperature vode termoklina slabi to potpomau i vjetrovi, usled toga ponovo dolazi
do mijeanja vodenih masa i nutrijenata i poveanja produkcije ali u znatno manjoj mjeri nego u
proljee emu doprinosi i smanjeni intenzitet svjetlosti.
Kako bismo odredili kvalitet mora odnosno stepen eutrofikacije definisan je TRIX indeks koji
predstavlja numeriku vrijednost stepena eutrofikacije priobalnih voda i koji je izraen trofikom
skalom od 0 do 10 TRIX jedinica. Gdje je trofiki indeks 0 on je pokazatelj niske eutrofikacije, a
indeks 10 je pokazatelj ekstremno eutrofinog podruja.
Trofini indeks TRIX je izraunat po formuli Vollenweidera (1998):

gdje je:
Chla - hlorofil u koncentraciji (g/l
-1
),
aD%O- je kiseonik kao apsolutni procenat (%) odstupanja,
N- totalni azot,
P- totalni fosfor.
Klasifikacija stepena eutrofikacije
UNEP (1994) Oligotrofno Mezoeutrofno Eutrofno
Ekstremno
eutrofno
Hlorofil a
mgm3
<1 1-5 5-10 >10
Hakanson
(1994)
Oligotrofno Mezotrofno Eutrofno Hipertrofno
Hlorofil a
mgm3
<1 1-3 3-5 >5
Tabela7. Klasifikacija stepena eutrofikacije po UNEP u i Hakanson u
Problemi eutrofikacije su rezultat kontinuiranog obogacivanja nutrijentima iz razliitih izvora
(pomorske aktivnosti, otpad iz domainstva, erozija). Najmanja zabiljeena vrijednost TRIX indeksa
u zalivskom podruju je izmjerena u Herceg Novom i iznosila je 1.74, poto je dio Hercegnovskog
zaliva pod neto jaim uticajem otvorenog mora. Najvee vrijednoosti TRIX indeksa u zalivu se
kreu od 5.88 do 6.05 na pozicijama Risan, Kotor i Dobrota to ukazuje na srednje dobro trofiko
stanje na granici sa visoko produktivnim vodama u aprilu mjesecu. U vanzalivskom podruju
najvea zabiljeena vrijednost TRIX indeksa je na poziciji Bojana 5.57. Jasno je da rijeka doprinosi
srednje dobrom trofinom stanju u ovoj oblasti posebno za vrijeme kie gdje priliv slatke vode
donosi mnogo organskog materijala. Ostali dijelovi otvorenog dijela obale pokazuju s vremena na
vrijeme povienu produktivnost.

Mikrobioloki parametri
Mikrobioloki indikatori zagaenja (totalni koliformi, fekalni koliformi, E.coli i fekalne streptokoke)
ispitani su sa 0.5 m morske povrine u periodu od aprila do septembra 2011. godine.
Mjerno
mjesto
Ukupni
koliformi
(UK)/100 ml
Fekalni
koliformi
(FK)/100 ml
Fekalne
streptokoke
(FS)/100 ml
E.colli/100 ml
Dobrota
340
(Maj)
80
(Maj)
60
(Avgust)
60
(Maj)
Orahovac
360
(Avgust)
0

140
(Avgust)
0
Kotor
870
(Maj)
40
(Maj)
20
(Maj/Sep)
20
(Maj)
Risan
870
(Maj)
120
(Maj)
80
(Jun/Avg)
60
(Maj)
Sv. Neelja
1100
(Avgust)
40
(Maj)
20
(Avgust)
20
(Maj)
Tivat
1600
(Avgust)
40
(Maj)
140
(Maj)
20
(Maj/Jun)
Herceg Novi
600
(Septembar)
0
80
(Jun)
0
Igalo
200
(Septembar)
0

20
(Jun)
0
Mamula
600
(Septembar)
320
(Avgust)
0 0
Budva Jaz
860
(April)
0
200
(April)
0
Bar marina
1000
(Avgust)
20
(Jul/Avg)
140
(Avgust)
0
Ulcinj Mala
plaa
2000
(Avgust)
120
(Jul)
780
(Septembar)
80
(Jul)
Bojana
3280
(Septembar)
220
(Maj/Sep)
300
(Septembar)
180
(Maj/Sep)
Tabela8. Maksimalne vrijednosti bakterija po mjernim mjestima
Najvee vrijednosti ukupnih koliformi i E. coli izmjerene na poziciji na oko 400 m od ua Bojane u
more u septembru, odnosno u maju. Najvee optereenje fekalnim koliformima zabiljeeno je na
poziciji Mamula u avgustu, a vode porijeklo od zalivskih voda koje se nalaze u izlaznoj struji. Na
mjernom mjestu Ulcinj Mala plaa na oko 500 m od obale izmjerene su maksimalne vrijednosti
fekalnih streptokoka u septembru.
Iako stanje nije alarmantno, neophodno je obezbijediti adekvatan tretman otpadnih voda na
mjestu izlivanja u more kako bi se uticaj Luke Bar, nanosa rijeke Bojane umanjio. Takoe, kvalitet
vode na Maloj plai u Ulcinju, za vrijeme turistike sezone, poprima nezadovoljavajui karakter.
Fitoplankton i zooplankton
Rezultati istraivanja fitoplanktonske komponente su sprovedeni na 13 pozicija u podruju
Crnogorskog primorja na tri dubine na svakoj poziciji: povrina, sredina i dno. U zalivskom su
raene analize na 8, a u vanzalivskom podruju na 5 pozicija.

Analiza fitoplanktonskog materijala je izvrena po standardnoj metodologiji. Vea veliinska
frakcija - mikroplankton (elije > 20m) je analizirana do vrsta pomou odgovarajuih kljueva koji
se primjenjuju za ovu oblast. Kao indikatori eutrofikacije se koriste fitoplanktonske vrste
mikrofitoplanktona, kako njihovo prisustvo tako i njihova gustina. Manja veliinska frakcija -
nanoplankton (elije < 20m) prikazana je kao ukupna koliina po istraivanim pozicijama. Koliina
(gustina) fitoplanktona (mikroplankton i nanoplankton) je izraena preko numerikih vrijednosti na
jedinicu volumena morske vode (N elija/l) po istraivanim pozicijama.
Analizirano je 216 uzoraka u periodu od aprila do septembra 2011 u podruju Crnogorskog
primorja. Na osnovu podataka moemo konstatovati poviene vrijednosti prosjene gustine
mikroplanktona u zalivskom podruju tokom najveeg dijela istraivanja. Izuzetak su mjeseci jun,
jul i septembar. Najvia prosjena gustina u zalivskom podruju je bila na poziciji Kotor (IBM) u
septembru mjesecu i iznosila je 1.9 x 10
5
elija l
-1
.
Maksimalni apsolutni iznos mikroplanktona u zalivskom podruju je konstatovan septembru
mjesecu na poziciji Kotor (IBM), na povrini, od 5.1 x 10
5
elija l
-1
. Takoe, dosta visoka vrijednost, u
maju mjesecu zabiljeena je u Kotorskom zalivu od 1.3 x 10
5
elija l
-1
. U odnosu na 2010. godinu
visoke apsolutne vrijednosti reda veliine 10
5
el/l u povrinskom sloju nisu zabiljeene i ni na
ostalim pozicijama u Bokokotorskom zalivu.
U vanzalivskom podruju, koje je pod uticajem otvorenog mora i gdje su vrijednosti generalno
dosta nie bilo je izuzetaka. Prosjene maksimalne abundance mikroplanktona u vanzalivskom
podruju su bile vee u odnosu na zalivsko podruje u junu, julu i septembru. Maksimalni apsolutni
iznos u vanzalivskom dijelu je bio na poziciji Bar (1.2 x 10
6
elija l
-1
). Nie vrijednosti su rezultat
disperzije fitoplanktonskih elija zbog jakog uticaja otvorenog mora.
Prosjene vrijednosti gustine nanoplanktona su, takoe, u zalivskom vie nego u vanzalivskom
podruju sem u jednom sluaju u avgustu mjesecu na poziciji Bar kad je zabiljeena via prosjena
gustina (3.1 x 10
5
el/l) u odnosu na pozicije u zalivskom podruju. Najvie prosjene gustine
nanoplanktona su zabiljeene u aprilu mjesecu na pozicijama u Kotorskom zalivu, Risnu i Dobroti i
iznosile su od 1.6 x 10
6
elija l
-1
do 2.7 x 10
6
elija l
-1
.
U vanzalivskom podruju sve prosjene vrijednosti su reda veliine 10
5
elija l
-1
, sa najviim
vrijednostima u aprilu mjesecu na poziciji Kotorskog zaliva (2.7 x 10
6
elija l
-1
), te na pozicijima
Dobrota i Risanskog zaliva 1.6 x 10
6
elija l
-1
.
U populacijama mikroplanktona na veini pozicija dominira dijatomejska komponenta kroz cijeli
period istraivanja, sem u aprilu mjesecu.
Od svih determinisanih mikroplanktonskih vrsta 9 vrsta se javilo u gustini populacija reda veliine
10
4
do 10
6
el/l . I ove istraivake godine dominantnu ulogu imaju dijatomejske vrste Chaetoceros
affinis, Ch.vixvisibilis, Thalassionema nitzschioides, Pseudo-nutzschia spp., Navicula spp., koje se
javljaju u najviim gustinama od 10
5
do 10
6
el/l. Ove vrste su karakteristine za podruja koja su
pod snanim uticajem eutrofikacije. Vrsta Pseudo-nitzschia spp.je zabiljeena sa maksimalnom
gustinom od 1.2 x 10
6
el/l u septembru, to je razlika u odnosu na 2010. godinu kada je sa istom
brojnou bila prisutna vrsta Thalassionema nitzschioides. Vrsta Pseudo-nitzschia spp. sadri
biotoksine (domoina kiselina).
Na osnovu rezultata koje smo dobili ove godine moemo konstatovati da su prosjene gustine
manje u odnosu na prethodnu godinu. Frekvencija pojavljivanja pojedinih vrsta je takoe manja,
posebno se to odnosi na prethodno pomenute dijatomejske vrste u zalivskom podruju. Naroito
treba napomenuti Thalassionema nitzschioides vrsta koja je proteklih godina bila dominantna.
Poto je to vrsta indikatori eutrofikacije, moda to ukazuje na smanjeni uticaj antropogenog faktora
na planktonske zajednice u moru.
Dalja istraivanja u tom pravcu bi trebala da daju odgovore na mnoga pitanja, a naroito da li e te
promjene imati pozitivan ili negativan tok.

Rezultati istraivanja mezozooplanktonske komponente, koja obuhvata planktonske ivotinje
veliine od 0.2 - 2 mm, su dobijeni sa 13 pozicija u podruju Crnogorskog primorja. U zalivskom je
istraivano 8, a u vanzalivskom podruju 5 pozicija.Prisutne su znaajne razlike u gustini izmeu
uzastopnih uzoraka. Najvia vrijednost ukupnog mezozooplanktona iznosila je 19732 ind m
-3
u julu
2011. godine na lokalitetu Dobrota, dok je minimum zabiljeen u junu 2011. godine a iznosio je
svega 712 ind m
-3
na lokalitetu Mamula.
Za razliku od prethodnih godina, kada je bilo zabiljeeno cvjetanje Protozoa u Bokokotorskom
zalivu, u ovom istraivanju se biljei u znaajno manjem broju i dostie maksimalnih 15%
zastupljenosti u Tivatskom zalivu u aprilu mjesecu. Osnovni predstavnik Protozoa u
Bokokotorskom zalivu je Noctiluca scintilans - luminiscentni dinoflagelat ija je gustina i diverzitet u
fitoplanktonu visok u neritikim zonama okeana. Opisana je u zoolokim testovima meu
protozoama i botanikim meu dinoflagelatima.
Kao sva vegetacija moe da sintetie hlorofil i da se ponaa kao autotrofni organizam, meutim
ee moe da uzima hranljive estice kao protozoa ak i kada se ponaa kao autotrof. Definisana je
kao vrsta indikator visoko eutrofnih priobalnih regiona u moru.
Kako je ove godine zabiljeena manja procentualna zastupljenost Cladocera i izostalo cvjetanje
Noctiluca scintillans moemo zakljuiti da je ovaj Zaliv izloen manjem antropogenom uticaju. Ipak
prisutnost i uestalost indikatorskih vrsta Penilia avirostris, Oithona nana i Noctiluca scintillans
ukazuju da je ovaj Zaliv i dalje eutrofno podruje ali u znatno manjoj mjeri u odnosu na prethodne
istraivane godine. U mezozooplanktonskoj zajednici dominiraju euritermne i eurihaline neritike
vrste, dok u toplijem periodu godine, kada se vrijednosti ekolokih uslova pribliavaju onim iz
otvorenog mora, pojavljuje se znatan broj puinskih vrsta Copepoda.
5.3 Bioindikatori
Program praenja biolokih indikatora se sprovodi u skladu sa LBS protokolom (Protokol o zatiti
Sredozemnog mora od zagaivanja iz kopnenih izvora i kopnenih aktivnosti) i sa kriterijumima
MED POL program (Mediterranean Pollution Control), a koji je usklaen sa zahtjevima Evropske
agencije za ivotnu sredinu (EEA) i ima uspostavljen sistem izvjetavanja i razmjene podataka sa
EEA.
Program praenja biolokih faktora se sprovodi na dvije lokacije u Bokokotorskom zalivu: Kotor -
kod Instituta za biologiju mora i Bijela - uzgajalite kod Svete Neelje. Istraivanjem, koje je
sprovedeno u septembru, odreivan je odgovor biomarkera na zagaenje. Kao bioindikatorski
organizam koriena je koljka dagnja (Mytilus galloprovincialis). Za detektovanje i procjenu nivoa
zagaenja Bokokotorskog zaliva odreivani su sledei biomarkeri:
sadraj metalotioneina kao odgovor na izloenost tekim metalima,
kondicijski indeks i gonadosomatski indeks za uporeivanje stanja organizama u
razliitim stanitima,
aktivnost acetilholinesteraze kao biomarker izloenosti organizama organofosfatnim
pesticidima, tekim metalima, itd.
Koricenje biomarkera predstavlja fundamentalni pristup u procjeni zdravlja ekosistema.
Biomonitoringom se omogucava otkrivanje ranih biolokih promjena koje mogu dovesti do
dugoronih fiziolokih poremecaja. Za razliku od hemijskog monitoringa, kojim se za procjenu
prisustva zagaujucih materija u celijama i tkivima koriste hemijske analize, biomonitoringom se
procjenjuje ne samo prisustvo, nego i ono to je znaajnije, odgovor organizama na polutanate kao
i procjenu uticaja efekata polutanata na molekule, celije, tkiva, organe i organizam. Koricenje
biomarkera ne zamenjuje hemijski monitoring ili strategije kao npr. studije stanovnitva, ali ih

integrie i prua jedinstven doprinos u odreivanju toksinosti zagaivaa, ak i kada su prisutni na
niskim koncentracijama.
Bioindikatori su organizmi koji se koriste za prikaz stanja ivotne sredine. Ovi organizmi slue za
monitoring (praenje) promjena (hemijskih, psihikih ili promjena u ponaanju) koje mogu uticati
na ekosistem. Bioindikatori su relevantni za ekoloko zdravlje. Svaki organizam u ekosistemu ima
mogunost da utie na zdravlje ivotne sredine. Zato se bioindikatori koriste da: detektuju
promjene u ivotnoj sredini, prikau prisustvo zagaivaa i njihove efekte na ekosistem.
koljke se sve ee upotrebljavaju u biomonitoringu kako slatkovodnih tako i marinskih ekosistema i
imaju iroku primjenu kao osjetljivi bioindikator za zagaenje izazvano tragovima metala ili organskim
supstancama. Njihov sesilan nain ivota i ishrana putem filtracije ine ih idealnim bioindikatorima.
Monitoring biomarkera
Kvantifikacija koliine metalotioneina (MT) u hepatopankreasu dagnji odreena je u skladu sa
metodom: UNEP/RAMOGE Manual of the biomarkers recommended for the MED POL
biomonitoring programme - UNEP, Athens, 1999.
Koncentracija MT u septembru 2011. godine u odnosu na isti period 2010. godine bila je poviena i
do 10 puta na lokaciji Bijela. Ovako visoke koncentracije MT ukazuju na indukciju MT uzrokovanu sa
zagaenjem sa metalima. Metali koji indukuju MT pokazuju razliito bioloko vrijeme poluraspada.
U digestivnoj ljezdi bakar ima 9-10 dana polu-ivot, dok je kod kadmijuma polu-ivot 4 mjeseca.
AcetilholinesterazaTest
Aktivnosti actilholinesteraze inhibiraju mnogi pesticidi (organofosforni i karbamatni pesticidi) i
metali kao to su kadmijum (Cd) i hrom (Cr). U poslednje vrijeme sve je vie dokaza da razliite
zagaivai inhibiraju AChE i stoga se smatra da je AChE biomarker opteg stresa.
U seprembru 2011. godine mjerena je aktivnost AchE u krgama dagnji. krge dagnje imaju veu
aktivnost AchE, nego aktivnost Ache mjerena u somi dagnje pa je zato povoljnjije mjerenje Ache u
krgama dagnje. U odnosu na 2010. inhibicija je bila neto vea nego u 2011 godini.
Kondicijski indeks(CI) je osnovni pokazatelj nutritivnog stanja voda, ali takoe se koristi u
biomonitoringu kao pokazatelj ukupnog stanja. Izraunat je iz suve mase viscere da bi se smanjila
varijabilnost zbog razliitog sadraja vode, duine, irine i visine koljke.
Gonadosomatski indeks (GI) je pokazatelj opteg stanje gonada (gonade kada sazru indeks ima
viu vrijednost), pod uticajem vie zagaujucih materija iz okruenja. Izraunat smo ga iz suve mase
gonada i suve mase viscere.
Prosjene vrijednost CI i GI u Kotoru su vee u odnosu na vrijednosti u Bijeloj. Bijela ima niske
vrijednosti CI vjerovatno jer je pod veim uticajem zagaenja, slabije ishrane koljki itd. U odnosu
na 2010. godinu vrijednosti CI se nisu znaajno promijenile.
Komet Test - da bi se detektovalo prisustvo genotoksinih supstanci u vodama Bokokotorskog
zaliva, tokom mjeseca jula i avgusta 2011. godine vreno je uzorkovanje koljki na pet lokacija.
Uraene su analize genotoksinog potencijala odabranih lokaliteta primjenom kometa testa na
Mytilus galloprovincialis. Za procjenu genotoksinosti korien je komet test.
Uzorkovanje je vreno na 4 lokaliteta pod konstantnim antropogenim uticajem na kojima se
pretpostavljalo prisustvo genotoksinih supstanci. To su lokaliteti Tivat, Kotor luka, Bijela -
brodogradilite i Bijela uzgajalite. Lokalitet Tivat odabran je kako bismo pratili uticaj Tivatskog
aerodroma na kvalitet vode. Ovaj lokalitet je takoe i pod uticajem otpadnih voda koje do Uvale
Kukuljana dospijevaju putem rijeke Gradionice. Uticaj otpadnih voda grada Kotora kao i uticaj
intenzivnog pomorskog saobraaja praen je na lokalitetu Kotor - luka. Uticaj brodogradilita
praen je na lokalitetima Bijela -brodogradilite i Bijela - uzgajalite. Lokalitet Dobrota, usled
zadovoljavajueg kvaliteta vode, odabran je za referentnu taku.

Fiziko-hemijska analiza vode ukazala je na prisustvo organskog zagaenja, najverovatnije
fekalnog porijekla, na svim lokalitetima. Rezultati genotoksikolokih analiza otkrili su prisustvo
genotoksinih supstanci na zagaenim lokalitetima.
5.4 Kvalitet vode HOT SPOT-ova
U okviru Programa ispitivanja kvaliteta vode HOT SPOT - ova raena su uzorkovanja i analize vode,
sedimenta i koljki (Mytilus galloprovincialis) na 5 lokacija i to:Brodogradilite Bijela, Luka Bar,
Marina Porto Montenegro, Dobrota IBM iLutica (referentna taka).
Uzorci vode uzimani su 2 puta godinje, u julu i novembru mjesecu 2011. godine. Raene su
analize tekih metala kao i supstanci iz grupa jedinjenja: poliaromatinih ugljovodonika (PAH),
polihlorovanih bifenila (PCB), trimetil kalaj (TBT) i tributil kalaj (TMT).
Rezultati fiziko hemijske analize uzoraka morske vode pokazuju da odgovaraju uslovima klase A2
u skladu sa Uredbom o klasifikaciji i kategorizaciji povrinskih i podzemnih voda (Sl.list Crne Gore,
br. 02/07).
Podaci dobijeni ovim analizama, za oba mjeseca, pokazuju da se sve analizirane supstance nalaze
ispod granice detekcije, jedino se u julu mjesecu cink nalazio u tragovima na svim lokacijama.
Uzorkovanje sedimenata raeno je dva puta godinje, u julu i novembru. Sediment, kao
esencijalni, integralni, dinamiki dio morskog ekosistema je i potencijalni apsorber za mnoge
hemikalije. Iznad odreenog nivoa, kontaminacija sedimenta moe rezultirati negativnim uticajem
odnosno gubitkom biodiverziteta. Regulativa za maksimalno dozvoljene koncentracije polutanata
u sedimentu u Crnoj Gori ne postoji, te su rezultati analize uzoraka sedimenata posmatrani u
odnosu na preporuke standarda UK i holandskih standarda za neke supstance a odnose se na
bagerovane sedimente(i jedni i drugi se smatraju reprezentativnim, strogim i relevantnim
standardima).
Klasifikacija UK koju primenjuje DEFRA je u saglasnosti sa veim dijelom Evrope i koristi dva nivoa
akcije. Ako koncentracije zagaujue materije u materijalu padnu ispod nivoa 1, nije vjerovatno da
e zaostati zagaenje na zemljitu. Koncentracije izmeu nivoa 1 i 2 ukazuju da je neophodna dalja
procjena. Vrijednosti iznad nivoa 2 ukazuju da materijal nije prihvatljiv za odlaganje u more, osim
ako nijesu primijenjeni rigorozni sistemi zatite od procurivanja.
Navedeni nivoi akcije UK odgovaraju ciljnim i referentnim kriterijumima u sistemu holandske
klasifikacije kao to slijedi:
Ciljni nivo: ukazuje nivo ispod kojeg se rizici na ivotnu sredinu smatraju zanemarljivim, pri
sadanjem stanju znanja.
Referentna vrijednost: Nivo pri kojem je bagerovan materijal jo uvek pogodan za isputanje u
povrinske vode pod odreenim uslovima, ili treba da bude tretiran na drugi nain. Ona predstavlja
maksimalno dozvoljeni nivo iznad kojeg su rizici po ivotnu sredinu neprihvatljivi. Ovi standardi su
zasnovani na informacijama koje ocjenjuju efekte na vodene ekosisteme.
Teki
metali[mg/kg]
Luka Bar
Marina Porto
Montenegro
Brodogradilite
Bijela
Dobrota
(IBM)
Lutica
Cd 5.43 0.48 0.43 0.68 <0.25
Hg 0.236 7.795 0.859 0.385 0.062
Cu 232.28 58.50 549.53 53.38 180.84
Ni 109.26 48.58 68.10 86.10 14.10

Pb 755.65 42.62 89.97 31.47 <2.5
Zn 1224.12 143.63 335.80 144.15 12.37
Cr 17.73 27.66 312.00 353.75 13.91
As 27.95 32.58 37.65 25.46 19.58
Sn 1.67 9.90 11.79 2.88 2.53
Tabela9. Koncentracija tekih metala (mg/kg) u sedimentu u julu 2011. godine
Rezultati fiziko-hemijske analize sedimenta uzorkovanog na lokaciji Luka Bar u julu mjesecu
pokazuju da je sadraj kadmijuma, bakra, nikla, olova, cinka iznad nivoa akcije 2. Sadraj arsena je
na nivou 2 dok je sadraj ive izmeu nivoa akcije 1 i 2. Ovakav sediment nije prihvatljiv za
odlaganje u more a to znai da ima negativan uticaj na vodeni ekosistem. Sadraj PCB kongenera i
utvrenog Araclora je na nivou interventnog, dok je sadraj npr. benzo (b) fluorantena neto iznad
refentnog nivoa odnosno onog kada se rizici po ivotnu sredinu smatraju neprihvatljivim. Sadraj
veine i neorganskih i organskih kontaminenata u uzorku sedimenta uzorkovanom u oktobru
mjesecu na navedenoj lokaciji, je vrlo slian prethodnom.
Rezultati fiziko-hemijske analize sedimenta uzorkovanog na lokaciji Marina Porto Montenegro u
julu mjesecu pokazuju da sadraj ive prevazilazi vie od 3 puta sadraj karakteristian za nivo
akcije 2. Sadraj bakra, kadmijuma, olova, nikla i cinka je izmeu nivoa akcije 1 i 2, dok je arsen na
nivou akcije 2. Sadraj ive prevazilazi refrentni nivo i vrlo je blizu interventnog pa su mogui uticaji
po vodeni ekosistem neprihvatljivi. Sadraj ive prevazilazi refrentni nivo i vrlo je blizu interventnog
pa su mogui uticaji po vodeni ekosistem neprihvatljivi. Sadraj Araclora je takoe na
interventnom nivou. Sadraj i neorganskih i organskih toksikanata u sedimentu uzorkovanom u
mjesecu novembru je nii ali i dalje iznad nivoa akcije 1.
Rezultati fiziko - hemijske analize sedimenta uzorkovanog na lokaciji Brodogradilite Bijela u julu
mjesecu pokazuju da sadraj bakra prevazilazi nivo akcije 2, sadraj kadmijuma,ive, olova, nikla i
cinka je izmeu nivoa akcije 1 i 2, dok je arsen na nivou akcije 2. Sadraj TBT prevazilazi 10 puta
nivo aktivnosti 2, kao i sadraj Araclora koji je na interventnom nivou. Sadraj i neorganskih i
organskih (osim Araclora) toksikanata u sedimentu uzorkovanom u mjesecu novembru je nii ali i
dalje iznad nivoa akcije 1.
Rezultati fiziko - hemijske analize sedimenata uzorkovanih na lokaciji Dobrota IBM u julu i
novembru mjesecu pokazuju da je sadraj kadmijuma, ive, olova, nikla i cinka izmeu nivoa akcije
1 i 2, dok je arsen na nivou akcije 2. Sadraj organskih toksikanata je ispod nivoa 1. Sadraj i
neorganskih i organskih (osim Araclora) toksikanata u sedimentu uzorkovanom u mjesecu
novembru je nii ali i dalje iznad nivoa akcije 1.
Rezultati fiziko-hemijske analize sedimenta uzorkovanog kao referentni na lokaciji Lutica
pokazuju da je sadraj veine tekih metala (izuzev bakra) ispod nivoa 1 to je prihvatljivo za
odlaganje u ivotnu sredinu.
Koncentracije jedinjenja iz grupe TBT (Monobutil, Dibutil, Tributil) na lokaciji kod Brodogradilita
Bijela su bile poveane u odnosu na ostale lokacije u julu mjesecu, naroito koncentracije Tributil-
tin-a koja deset puta prevazilazi nivo aktivnosti 2.
Istraivanja su pokazala da se koljka Mytilus galloprovincialis moe koristiti kao bioindikator
zagaenja mora. Uzorkovanja su vrena u julu i novembru, na sledeim lokacijama: Brodogradilite
Bijela, Luka Bar, Marina Porto Montenegro i Dobrota IBM. Bioloki indikator je organizam koji se
moe koristiti za kvantifikaciju relativnih nivoa zagaenja mjerenjem koncentracije toksina u
tkivima. Bioakumulacija je proces koji traje nekoliko mjeseci i zato je najbolje kontrolisati sadraj
metala due vrijeme, ime se eliminiu problemi mijeanja vodene mase, to ivim organizmima
daje prednost kao bioindikatorima u odnosu na vodu i sedimente.

Sadraj analiziranih organskih i neorganskih kontaminenata uporeivan je normama odreenim
Pravilnikom o koliinama pesticida, metala i metaloida i drugih otrovnih supstanci,
hemioterapeutika, anabolika i drugih supstanci koje se mogu nalaziti u namirnicama ("Sl. list SRJ",
br. 5/92, 11/92 - ispr. i 32/02) za sadraj arsena, Pravilnikom o dozvoljenim koliinama tekih metala,
mikotoksina i drugih supstanci u hrani (Sl. list Crne Gore 81/09) za olovo, kadmijum, ivu, dioksine i
PAH (benzo a piren).

Grafikon 58. Koncentracija tekih metala (mg/kg) u koljkama, jul 2011. godine
Iz grafikona 58 se vidi da koncentracije tekih metala na lokacijama HOT SPOT-ova nisu imala vee
vrijednosti od 1 mg/kg, u uzorcima uzimanim u julu mjesecu, dok su u novembru mjesecu
koncentracije cinka (Zn), bile na svim lokacijama poveane, to se moe vidjeti iz grafika 59.

Grafikon 59. Koncentracija tekih metala (mg/kg) u koljkama, novembar 2011. godine
Rezultati analize navedenih parametara u svim uzorcima koljki pokazuju da je isti ispod
maksimalno dozvoljenih koncentracija normiranih Pravilnicima.
5.5 Program praenja unosa pritokama
Program praenja unosa pritokama obuhvatio je uzorkovanje i analizu vode na Fraskanjelu u dva
perioda (jul i oktobar) na fiziko-hemijske i toksine parametre.
Rezultati fiziko - hemijske analize uzoraka vode raene su na stanici Fraskanjel (2 puta u toku 2011.
godine i to 01.07.2011.godine i 05.10.2011.godine) pokazuju da odgovaraju uslovima klase A3
Uredbe o klasifikaciji i kategorizaciji povrinskih i podzemnih voda (Sl.list. Crne Gore, br. 02/07).
Sadraj tekih metala i u julu i u oktobru su bile izrazito niske. Ne postoje vea odstupanja u
koncentracijama tekih metala u navedenim mjesecima.
Sva organokalajna jedinjenja i u julu i u oktobru su bila ispod granica detekcije, osim ukupnih ulja i
masti koja su u julu iznosila 3.64 mg/l.

5.6 Zakljuak
U odnosu na 2010. godinu povremeno su poveane koncentracije fosfatnih soli u dubljim
ograncima Kotorskog i Risanskog zaliva posebno ljeti kada se broj stanovnika povea pa samim tim
i koliina otpadnih voda. Sve vrijednosti hranljivih soli ukljuujui koncentraciju hlorofila su
oekivano poveane u Kotorskom i Risanskom zalivu. Povremeno za vrijeme kia u aprilu i maju
Risan pokazuje karakteristike eutrofnog podruja, tako da bi bilo neophodno saniranje postojeeg
stanja kanalizacionih odvoda u Risanskom zalivu, a do tada je potrebna kontrola kvaliteta
priobalnog mora tokom cijele godine. Ispitivana podruja koja su najvie podlona eutrofikaciji su
Kotorski (Kotor, Dobrota) i Risanski zaliv kao dio morske obale koji je pod snanim uticajem rijeke
Bojane.
Ovakvom stanju najvie doprinosi kombinovani uticaj donosa slatke vode i antropogene
djelatnosti. Ovakvom stanju, u priobalnom dijelu Crne Gore, najvie doprinosi kombinovani uticaj
donosa slatke vode i antropogene djelatnosti. Pravilan tretman otpadnih voda, posebno tokom
turistike sezone, umnogome bi uticao na smanjenje stepena eutrofikacije, pogotovo u sistemima
kao to je Bokokorski zaliv gdje je slaba dinamika strujanja vode.
Potrebno je donijeti kratkorone i dugorone ciljeve u pogledu ekoloke zatite Crnogorskog
primorja, postepeno rijeavati problem preiavanja otpadnih voda posebno na mjestima koja su
prirodno osjetljiva na eutrofikaciju.
Rezultati fiziko - hemijske analize sedimenta uzorkovanog kao referentni na lokaciji Lutica
pokazuju da je sadraj veine neorganskih (izuzev bakra) i organskih toksikanata prihvatljiv za
odlaganje u ivotnu sredinu. Dok su rezultati fiziko - hemijskih analiza sedimenata uzorkovanih na
lokacijama Luka Bar, Marina Porto Montenegro, Brodogradilite Bijela i Dobrota IBM u julu i
novembru mjesecu pokazuju da sedimenti sadre zagaujue materije na nivou iznad 1 te se ne
mogu smatrati sigurnim za odlaganje bez daljeg tretmana. Rezultati analize organskih i
neorganskih polutanata nisu prevazilazili signalizirajui nivo koji bi ukazivao na hitnu remedijaciju
odnosno da su i sedimenti visoko zagaeni. Meutim, rezultati ukazuju na znaajne mjere opreza
koje je neophodno preduzeti kao i na neophodnost kontinualnog praenja sadraja navedenih
polutanata u ovom izuzetno vanom segmentu ivotne sredine.

6 Zemljite
Uvod
Pod zemljitem se podrazumijeva povrinski sloj zemljine kore. Nastalo je od matinog supstrata iz
litosvere pedogenskim procesima, djelovanjem klime, vode i ivih organizama. Zemljite je
obnovljivo ako se razumnim koritenjem ne unitava ve obnavlja. I ako se zemljite ubraja u
obnovljive resurse ovjek svojom aktivnou sve vie ugroava zemljini fond, pri emu pored
zagaivanja poseban problem predstavlja trajno unitavanje obradivih povrina. U sluaju trajnog
iskljuenja zemljita, zemljite se vie ne moe dovesti u prvobitno stanje. Uzroci trajnog iskljuenja
zemljita su: izgradnja saobraajnica, stanbenih naselja, industrijskih i energetskih objekata.
Korienjem zemljita esto dolazi do poremeaja ravnotee pojedinih sastojaka, to neminovno
dovodi do njegovog oteenja. Zemljite bi trebalo posmatrati kao multifunkcionalni sistem, a ne
kao skup fizikih i hemijskih svojstava.Osim to je izvor hrane, vode, ono je izvor biodiverziteta i
ivotna sredina za ljudska bia. Stoga, jedna od mjera zatite i ouvanja zemljita je sprovoenje
monitoringa zemljita, to predstavlja preduslov ouvanja kvalitetnog ivota ali i opstanka ivog
svijeta.
Teki metali se prirodno nalaze u zemljitu, u odreenim koncentracijama, i vode porijeklo od
matine stijene, odnosno supstrata na kojem je zemljite nastalo. U povrinskim horizontima
zemljita esto se mogu nai i teki metali koji nijesu geohemijskog ve antropogenog porijekla,
odnosno, dospjeli su u zemljite kao posljedica razliitih ljudskih aktivnosti (industrija,
sagorijevanje fosilnih goriva, primjena agrohemikalija, atmosferska depozicija...).
Pored ovih neorganskih zagaujuih materija u zemljitu su esto prisutne i brojne organske
zagaujue materije koje zbog niske biodegradabilnosti nazivamo perzistentnim (perzistentni
organski polutanti tzv. POPs) u koje spadaju policiklini aromatini ugljovodonici (PAH),
polihlorovani bifenili (PCB) i ostaci pesticida i njihovih metabolita.
Urbana zemljita, u odnosu na ruralna, esto su vie izloena antropogenom uticaju zbog vee
gustine naseljenosti, inteziteta saobraaja, blizine industrije itd. Dugotrajno unoenje zagaujuih
materija u zemljite moe dovesti do smanjenja njegovog puferskog kapaciteta to kao posljedicu
moe imati trajnu kontaminaciju zemljita i podzemne vode (Thornton, 1991).
Postoji nekoliko putanja kojima kontaminanti iz zemljita mogu dospjeti u ljudski organizam.
Najvanija od njih je putanja zemljite-uobiajene ljudske aktivnosti, kada ovjek dolazi u kontakt
sa zemljitem boravei u parkovima, na igralitima, stambenim zonama, industrijskim,
komercijalnim i drugim objektima. Druga po znaaju je putanja zemljite-korisne biljke-ovjek,
kada ovjek dolazi u dodir sa kontaminantima posredno, preko biljaka koje gaji na zagaenim
zemljitima.
U cilju odreivanja kvaliteta zemljita, odnosno utvrivanja sadraja opasnih i tetnih materija u
zemljitu u toku 2011godine, izvreno je uzorkovanje i analiza zemljita u blizini 10 gradskih naselja
u Crnoj Gori, od toga na djeijim igralitima u tri optine. U ovim uzorcima je izvrena analiza na
mogue prisustvo neorganskih materija (kadmijum, olovo, iva, arsen, hrom, nikal, fluor, bakar,
molibden, bor, cink i kobalt)i organskih materija(policiklini aromatini ugljovodonici, polihlorovani
bifenili, PCB kongeneri, organokalajna jedinjenja, triazini, ditiokarbamati, karbamati, hlorfenoksi i
organohlorni pesticidi). Uzorci zemljita u blizini trafostanica ispitivani su na mogui sadraj PCB-a i
na odreenim lokacijama dioksina i furana. Rezultati ispitivanja su uporeivani sa maksimalno
dozvoljenim koncentarcijama (u daljem tekstu MDK) normiranim Pravilnikom o dozvoljenim
koliinama opasnih i tetnih materija u zemljitu i metodama za njihovo ispitivanje (Sl.list RCG,
18/97).

Zahvaljujui svom najvanijem svojstvu-plodnosti, tj. sposobnosti da prua uslove za rast biljaka,
zemljite je, prije svega, neophodan uslov opstanka kopnenih biljaka, koje iz njega usvajaju vodu,
mineralne materije i kiseonik. Kako su pak biljke osnovni izvor hrane za ivotinje i ovjeka, to je
zemljite neophodan uslov za opstanak ljudske populacije.
Naslov Km
2
Ukupna povrina Crne Gore 13812
Ukupna povrina
poljoprivrednog zemljita
5160.7
Povrina obradivog zemljita 1888.89
Tabela10. Prikaz odnosa ukupne povrine Crne Gore i povrine poljoprivrednog zemljita u km
2

Na osnovu izvora (MONSTAT) dolazi se do zakljuka da se ukupna povrina poljoprivrednog
zemljinog prostora u Crnoj Gori nije promijenila od 1992. godine, ali je bilo promjena u njenoj
strukturi korienja. Obradive povrine su se smanjile za 15%, a viegodinji zasadi za oko 6%.Sa
druge strane, povrine pod livadama su poveane za 11%. Ovo je nepovoljan trend ako se uzme u
obzir nizak udio povrina u strukturi korienja zemljita Crne Gore.
6.1 Rezultati ispitivanja opasnih i tetnih materija u
zemljitu na podruju optine Berane
Na podruju optine Berane uzorkovanje je izvreno na tri lokacije, a ispitivano je 6 uzoraka.
Rezultati ispitivanja zagaenosti zemljita na teritoriji Berana u 2011.godini ukazuju da u uzorcima
poljoprivrednog zemljita na lokacijama u industrijskoj zoni sadraj fluora odstupa od norme
propisane pravilnikom, dok je sadraj ostalih neorganskih i organskih polutanata ispod MDK
normiranih pravilnikom.

Grafikon 60. Odnos evidentiranih koncentracija arsena (As) u 2009, 2010 i 2011. g.


Grafikon 61. Odnos evidentiranih koncentracija kongenera 101 i 118 u 2009, 2010 i 2011
g.
Grafikon 62. Odnos evidentiranih koncetracija kongenera 138 i 149 u 2009, 2010 i 2011. g.
zemljitu na podruju optine Bijelo Polje
Na podruju optine Bijelo Polje uzorkovanje je izvreno na dvije lokacije, a ispitivana su 2 uzorka.
Rezultati ispitivanja zagaenosti zemljita na teritoriji Bijelog Polja u 2011.godini ukazuju da na
uzorkovanim lokacijama ne postoji odstupanje od norme propisane pravilnikom u pogledu
sadraja neorganskih i organskih polutanata, to jest sve njihove vrijednosti su ispod MDK
normiranih pravilnikom.

Grafikon 63. Odnos evidentiranih koncentracija olova (Pb) u 2009, 2010 i 2011.g


Grafikon 64. Odnos evidentiranih koncentracija bakra (Cu) u 2009, 2010 i 2011g.

Grafikon 65. Odnos evidentiranih koncentracija cinka (Zn) u 2009, 2010 i 2011g.
zemljitu na podruju optine abljak
Na podruju optine abljak uzorkovanje je izvreno na tri lokacije, a ispitivano je 6 uzoraka.
Rezultati ispitivanja zagaenosti zemljita na teritoriji abljaka u 2011.godini ukazuju da,u pogledu
sadraja i neorganskih i organskih polutanata, nema odstupanja od normi propisanih pravilnikom.

Grafikon 66. Odnos evidentiranih koncentracija olova (Pb) u 2009, 2010 i 2011g.


Grafikon 67. Odnos evidentiranih koncentracija nikla (Ni) u 2009, 2010 i 2011 g.

Grafikon 68. Odnos evidentiranih koncentracija cinka (Zn) u 2009, 2010 i 2011.g.
Na osnovu analize rezultata i njihovog poreenja, u 2011. godini je konstatovano znaajno
smanjenje koncentracija neorganskih polutanata olova (Pb) i nikla (Ni) u odnosu na 2009. i
2010.godinu.
zemljitu na podruju optine Kolain
Na podruju optine Kolain uzorkovanje je izvreno na jednoj lokaciji, a ispitivano je 2 uzorka.
Rezultati ispitivanja zagaenosti zemljita na teritoriji Kolaina u 2011.godini ukazuju da je na
ispitivanim lokacijama dolo do poveanja koncentracije neorganskih polutanata nikla (Ni) i hroma
(Cr) u odnosu na predhodnu godinu, dok je u pogledu sadraja neorganskog polutanta olova (Pb)
dolo do smanjenja koncentracije u odnosu na 2010.godinu. Sadraj ostalih neorganskih, kao i
organskih, polutanata je ispod MDK normiranih pravilnikom.

Grafikon 69. Odnos evidentiranih koncentracija olova (Pb) u 2009, 2010 i 2011.g


Grafikon 70. Odnos evidentiranih koncentracija nikla (Ni) u 2009, 2010 i 2011.g

Grafikon 71. Odnos evidentiranih koncentracija hroma (Cr) u 2009, 2010 i 2011.g
zemljitu na podruju optine Niki
Na podruju optine Niki uzorkovanje je izvreno na pet lokacija, a ispitivano je 10 uzoraka.
Rezultati ispitivanja zagaenosti zemljita na teritoriji Nikia u 2011.godini ukazuju na sljedee:
U zemljitu uzorkovanom na deponiji eljezare sadraj, neorganskih polutanata,
kadmijuma(Cd), olova(Pb), arsena(As), hroma(Cr), nikla(Ni), fluora(F), bakra(Cu), cinka(Zn), bora(B) i
molibdena(Mo) prevazilaze vrijednosti normirane Pravilnikom. Od organskih polutanata sadraj
poliaromatskih ugljovodonika (PAH) i sadraj skoro svih PCB kongenera (izuzev PCB 194) kao i
organokalajnih jedinjenja prelazi Pravilnikom normirane vrijednosti. U zemljitu uzorkovanom na
lokaciji 200 metara udaljenoj od deponije eljezare sadraj svih neorganskih i organskih polutanata
je ispod vrijednosti normirane Pravilnikom.
U uzorku br.1 zemljita uzorkovanom na Katunu Latino na Goliji od neorganskih
polutanata koncentracije kadmijuma, fluora i bora prevazilaze vrijednosti normirane Pravilnikom
dok su svi ostali parametri u granicama MDK.
U uzorku br.2 zemljita uzorkovanog (300m udaljeno od mjesta uzorkovanja br. 1) na
Katunu Latino na Goliji od neorganskih polutanata koncentracija fluora prevazilazi vrijednost
normiranu Pravilnikom dok su svi ostali parametri u granicama MDK.
U uzorku zemljita uzorkovanog na lokaciji Niki Saobraajnica 1 i 2 sadraj fluora
prevazilazi MDK normiranu Pravilnikom. Sadraj svih ostalih neorganskih i organskih polutanata ne
prevazilazi vrijednosti MDK normirane Pravilnikom.

.
Grafikon 72. Odnos evidentiranih koncentracija hroma (Cr) u 2009, 2010 i 2011 g.


Grafikon 74. Odnos evidentiranih koncentracija bakra (Cu) u 2009, 2010 i 2011g.

Grafikon 75. Odnos evidentiranih koncentracija cinka (Zn) u 2009, 2010 i 2011g.


Grafikon 76. Odnos evidentiranih koncentracija kadmijuma (Cd) u 2009, 2010 i 2011.g.

Grafikon 77. Odnos evidentiranih koncentracija olova (Pb) u 2009, 2010 i 2011. g.
zemljitu na podruju optine Podgorica
Na podruju optine Podgorica uzorkovanje je izvreno na est lokacija, a analizirano je 10 uzoraka.
Na osnovu rezultata ispitivanja zagaenosti zemljita na teritoriji Podgorice u 2011. godini moe se
konstatovati sljedee:
U uzorku zemljita uzorkovanom na lokaciji Donja Gorica 1 konstatovano je da sadraj
neorganskih polutanata arsena, nikla i fluora prelazi MDK normiranu Pravilnikom, dok ostali
parametri imaju vrijednosti manje od MDK.
U uzorku zemljita uzorkovanom na lokaciji Donja Gorica 2 konstatovano je da sadraj
neorganskih polutanata hroma, nikla i fluora prelazi MDK normiranu Pravilnikom, dok ostali
parametri imaju vrijednosti manje od MDK.
U uzorku zemljita uzorkovanom na lokaciji Srpska 1 sadraj arsena , nikla i fluora od
neorganskih kao i poliaromatinih ugljovodonika od organskih supstanci prelaze MDK normirane
Pravilnikom.
U uzorku zemljita uzorkovanom na lokaciji Srpska 2 sadraj fluora od neorganskih kao i
poliaromatinih ugljovodonika od organskih supstanci prelaze MDK normirane Pravilnikom.
U uzorcima zemljita uzorkovanim na lokacijama emovsko polje 1 i 2 sadraj fluora i nikla
prelaze MDK normirane Pravilnikom, dok su svi ostali parametri u dozvoljenim granicama .
Prisustvo polihlorovanih bifenila te dioksina i furana u uzorku zemljita uzorkovanim pored
trafostanice Toloi je ispod MDK za PCB kongenere odnosno limita detekcije za dioksine i furane. U

uzorku zemljita uzorkovanom pored trafostanice Zagori utvreno je prisustvo PCB kongenera
101,149,153,138 i180. Sadraj dioksina i furana u uzorku zemljita sa navedene lokacije je ispod
limita detekcije instrumenta.



Grafikon 80. Odnos evidentiranih koncentracija olova (Pb) u 2009, 2010 i 2011.g.
Na osnovu analize rezultata i njihovog poreenja, u 2011. godini je na svim lokacijama
konstatovano znaajno smanjenje koncentracija neorganskog polutanta olova (Pb).
zemljitu na podruju optine Pljevlja
Na podruju optine Pljevlja uzorkovanje je izvreno na osam lokacija i analizirano je 8 uzoraka.
Rezultati ispitivanja zagaenosti zemljita na teritoriji Pljevalja u 2011.godini ukazuju da na
pojedinim lokacijama postoji odstupanje od norme propisane Pravilnikom u pogledu sadraja

neorganskih polutanata (olovo, bakar,cink,arsen,flor, bor),kao i sadraj poliaromatinih
ugljovodonika od organskih prelazi MDK normirane Pravilnikom, dok je sadraj ostalih
neorganskih, kao i organskih, polutanata ispod MDK normiranih pravilnikom.


Grafikon 82. Odnos evidentiranih koncentracija arsena (As) u 2009, 2010 i 2011 g.

Grafikon 83. Odnos evidentiranih koncentracija olova (Pb) u 2009, 2010 i 2011 g.
zemljitu na podruju optine Tivat
Na podruju optine Tivat uzorkovanje je izvreno na etiri lokacije i analizirana su 4 uzorka.
Rezultati ispitivanja zagaenosti zemljita na teritoriji Tivta u 2011.godini ukazuju da na pojedinim
lokacijama postoji odstupanje od norme propisane Pravilnikom u pogledu sadraja neorganskih
polutanata (nikla, hroma i fluora) i organskih polutanata (polihlorovani bifenili, kongeneri 101,138,

149, 153 i 180), dok je sadraj ostalih neorganskih i organskih polutanata ispod MDK normiranih
pravilnikom.


Grafikon 85. Odnos evidentiranih koncentracija arsena (As) u 2009, 2010 i 2011 g.

Grafikon 86. Odnos evidentiranih koncentracija nikla (Ni) u 2009, 2010 i 2011. g.
zemljitu na podruju optine Ulcinj
Na podruju optine Ulcinj uzorkovanje je izvreno na tri lokacije, a ispitivana su 4 uzorka. Rezultati
ispitivanja zagaenosti zemljita na teritoriji Ulcinja u 2011.godini ukazuju da na pojedinim
lokacijama postoji odstupanje od norme propisane pravilnikom u pogledu sadraja nekih
neorganskih polutanata (nikla i hroma), dok je sadraj ostalih neorganskih, kao i organskih
polutanata ispod MDK normiranih Pravilnikom.


Grafikon 87. Odnos evidentiranih koncentracija nikla (Ni) u 2009, 2010 i 2011. g.

Grafikon 88. Odnos evidentiranih koncentracija hroma (Cr) u 2009, 2010 i 2011.g.
zemljitu na podruju optine Mojkovac
Na podruju optine Mojkovac uzorkovanje je izvreno na jednoj lokaciji, a ispitivana su 2 uzorka.
Rezultati ispitivanja zagaenosti zemljita na teritoriji Mojkovca u 2011.godini ukazuju da na
ispitivanim lokacijama postoji odstupanje od norme propisane pravilnikom u pogledu sadraja
neorganskih polutanata (kadmijuma, ive, arsena, fluora,bakra,cinka,molibdena), dok je sadraj
ostalih neorganskih, kao i organskih polutanata ispod MDK normiranih Pravilnikom.
6.11 Djeija igralita
Djeca su veinom vie izloena uticaju kontaminanata iz zemljita od odraslih ljudi. Postoji vie
razloga za to, a jedan od najvanijih je obiaj djece da tokom igre stavljaju prljave prste i igrake u
usta i na taj nain u svoj organizam unose znaajno vie zemljita od odraslih osoba (ATSDR, 2000).
U jednoj studiji se precizira da djeca teine 10 kg koja borave u vrtiu 8 sati dnevno/250 dana
godinje u prosjeku dnevno unesu u digestivni sistem oko 0.2 g zemljita dok je za maksimalni
iznos data vrijednost od 3 g zemlje na dan (Danish Standards Association, 1995), dok je za odrasle
ljude prosjean unos zemljita u organizam procijenjen na 0.1g/dan (N & R Consult, 1990). Takoe,
djeca su u odnosu na odrasle mnogo osjetljivija na negativne uticaje kontaminanata u organizmu.
Prije svega djeca imaju malu tjelesnu masu to uveava njihovu relativnu izloenost kontaminentu
(koja se izraava po kg tjelesne mase), zatim imaju mnogo veu gastrointestinalnu apsorbciju
tekih metala (Schutz et al., 1997) i na kraju, ali podjednako znaajno, njihov nervni sistem nije u
potpunosti razvijen pa su mnogo osetljiiviji na neurotoksine metale kao to su Pb i Hg (Klaassen,

1996). Poznato je na primjer, da predkolska djeca mogu imati znaajne neuroloke smetnje ako je
koncentracija olova u njihovoj krvi via od 10 l/dl krvi pa se zbog toga u mnogim zemljama
danas izrauju posebne studije u kojima se procjenjuju maksimalno dozvoljene koncentracije
ovog elementa u razliitim medijumima (voda, zemljite, vazduh itd.) i njihov uticaj na sadraj
olova u krvi (Defra and Environment Agency, 2002 d,e).
Monitoring kvaliteta zemljita djeijih igralita je po prvi put raen u tri optine. Analizirana su
zemljita uzorkovana sa tri djeija igralita i to:
Djeije igralite u Tivtu
Djeije igralite (Njegoev park) u Podgorici
Djeije igralite u Nikiu
Sa navedene tri lokacije analizirano je est uzoraka zemljita.

Grafikon 89. Odnos evidentiranih koncentracija olova(Pb), nikla(Ni) i hroma(Cr) na
djeijim igralitima
U uzorcima zemljita uzorkovanim na lokacijama djeijih igralita u navedenim optinama
konstatovano je sljedee:
Koncentracija olova na djeijim igralitima u Podgorici i Tivtu prevazilazi vrijednosti MDK
normirane Pravilnikom
Koncentracija nikla i hroma na djeijem igralitu u Podgorici prevazilaze vrijednosti
MDK normirane Pravilnikom
U uzorku zemljita uzorkovanom na djeijem igralitu u Tivtu sadraj organskih
toksikanata: PCB kongenera 101, 153, 138 i 180, organokalajnih jedinjenja ( dibutil tin i tributil tin ) i
poliaromatinih ugljovodonika prevazilaze vrijednosti normirane Pravilnikom.
Poveane koncentracije olova, nikla i hroma na djeijem igralitu u Podgorici moe biti posledica
uticaja blizine saobraajnice.
Uzrok poveanih koncentracija organskih i neorganskih toksikanata na djeijem igralitu u Tivtu
moe biti posledica uticaja neposredne blizine trafostanice.
Zbog poveanih koncentracija organskih i neorganskih toksikanata u uzorku uzorkovanom na
djeijem igralitu u Tivtu, Lokalnoj upravi Tivat je od strane Agencije za zatitu ivotne sredine
naloeno da izvri ponovno ispitivanje zemljita sa navedene lokacije. Analize nakon ponovnog
uzorkovanja sa navedene lokacije su potvrdile prekoraenja za organske zagaivae ( PAH, PCB i
tributil tina od organokalajnih jedinjenja).

6.12 Zakljuak
Programom ispitivanja prisustva tetnih materija u zemljitu Crne Gore u 2011.godini, obuhvaeno
je 10 crnogorskih optina. Uzorkovanje je izvreno na 34 lokacije, dok je ispitivanje obavljeno na
ukupno 58 uzoraka. Pored ustaljenih lokacija u okviru programa monitoringa zemljita ove godine
su ukljuene i lokacije Katun Latino na Goliji , djeija igralita u optinama Podgorica, Tivat i Niki
i rudnik Brskovo u optini Mojkovac.
Programom su obuhvaena fiziko-hemijska ispitivanja veine polutanata koji nam mogu prikazati
realno stanje zagaenosti zemljita, izvore zagaenja i sl.
U okviru ispitivanja mogueg zagaenja zemljita iz atmosfere (emisija koje nastaju kao rezultat
industrijskih i tehnolokih procesa, sagorijevanja fosilnih goriva u industriji, kao i rada individualnih
i lokalnih kotlarnica), ovim Programom su obuhvaene lokacije u tri optine sa industrijskim crnim
takama: Podgorica, Niki i Pljevlja. U cilju postizanja to realnije slike stepena zagaenja,
uzorkovanje je izvreno na tri lokacije koje bi na najreprezentativniji nain prikazale uticaj
pomenutih industrijskih postrojenja na okolno zemljite: Srpska (KAP), Rubea (eljezara Niki) i
Komini (TE Pljevlja). Ispitivanje je obavljeno na ukupno est uzoraka.
Uticaj rada postrojenja KAP-a se najizrazitije oituje u uzorcima zemljita sa lokacije sela Srpska,
gdje je registrovana poveana koncentracija poliaromatinih ugljovodonika (PAH).
Rezultati analize uzoraka zemljita u naselju Rubea u 2011.godini nijesu pokazali negativne efekte
rada eljezare u smislu poveanog sadraja organskih i neorganskih polutanata u zemljitu.
Rezultati analize uzoraka zemljita u naselju Komini nijesu pokazali negativne efekte rada TE
Pljevlja u smislu poveanog sadraja organskih i neorganskih polutanata u zemljitu.
Sagledavanje uticaja emisija iz motornih vozila, koji koriste naftne derivate, kao potencijalnog
izvora zagaenja zemljita, je realizovano kroz analizu 23 uzorka sa zemljita uzorkovanih pored
saobraajnica. Rezultati analize su pokazali da su koncentracije olova (koji je neorganski indikator
izduvnih gasova automobila) i poliaromatskih ugljovodonika (koji predstavljaju organske
indikatore izduvnih gasova automobila), u zemljitu pored saobraajnica, u granicama MDK.
Stepen zagaenja zemljita usled neselektivno i nepropisno odlaganog industrijskog ili
komunalnog otpada je sagledavan kroz ispitivanje uzoraka zemljita u blizini deponija komunalnog
otpada u abljaku i Bijelom Polju, kao i uzoraka u blizini deponije eljezare u Nikiu i Jalovita u
Pljevljima. Analizom su registrovane poveane koncentracije neorganskih polutanata (bakra, cinka,
kadmijuma i bora), kao i organskih polutanata (PAH i PBC kongenera), u uzorcima zemljita
uzorkovanim u blizini deponije eljezare Niki, su u direktnoj vezi sa njenim neadekvatno
odloenim otpadom. Isto tako, Jalovite u Pljevljima je u direktnoj vezi sa poveanom
koncentracijom neorganskog polutanta nikla u uzorcima zemljita uzorkovanim u njegovoj blizini.
U cilju procjene zagaenja zemljita usled neadekvatne upotrebe poljoprivrednih sredstava za
zatitu bilja i sl., izvrena je analiza uzoraka sa 13 lokacija. Nijedan od ispitanih uzoraka zemljita, ne
pokazuje prisustvo zagaujuih supstanci u koncentracijama koje prelaze MDK.
Program ispitivanja je obuhvatio i analizu 10 uzoraka zemljita pored trafostanica u Ulcinju, Tivtu,
Podgorici, Beranama i Pljevljima. Prisustvo PCB kongenera utvreno je u uzorcima zemljita u Tivtu,
Podgorici (Toloi), Pljevljima (T2) i Beranama. Sadraj PCB kongenera u koncentraciji iznad MDK
zabiljeen je u uzorcima zemljita uzorkovanim pored trafostanice u Beranama i trafostanice
Maine u Tivtu.
Obzirom na ponovnu aktivaciju eksploatacije rudnika Brskovo, u optini Mojkovac, u
ovogodinji Program monitoringa zemljita su ukljuene i analize uzoraka sa lokacije
rudnika i njegove neposredne blizine. Iste su evidentirale da koncentracije neorganskih

polutanata (kadmijum, iva, arsen, fluor, bakar, cink, molibden) prevazilaze vrijednosti
normirane Pravilnikom.
U uzorcima zemljita uzorkovanim na lokacijama djeijih igralita u Podgorici i Tivtu konstatovano
je poveanje koncentracije olova, nikla i hroma od neorganskih polutanata, dok je u Tivtu
konstatovano poveanje koncentracija organskih polutanata PCB kongenera 101, 153, 138 i 180,
organokalajnih jedinjenja ( dibutil tin i tributil tin ) i poliaromatinih ugljovodonika. Posledica
poveanja neorganskih polutanata na djeijem igralitu u Podgorici se pripisuje neposrednoj blizini
saobraajnice, dok se poveanje koncentracija organskih neorganskih polutanata na djeijem
igralitu u Tivtu povezuje sa uticajem neposredne blizine trafostanice. Analiza zemljita
uzorkovanog na lokaciji djeijeg igralita u optini Niki nije pokazala odstupanja od MDK
normiranih Pravilnikom.
Zbog poveanih koncentracija organskih i neorganskih toksikanata u uzorku uzorkovanom na
djeijem igralitu u Tivtu, Lokalnoj upravi Tivat je od strane Agencije za zatitu ivotne sredine
naloeno da izvri ponovno ispitivanje zemljita sa navedene lokacije. Analize nakon ponovnog
uzorkovanja sa navedene lokacije su potvrdile prekoraenja za organske zagaivae ( PAH, PCB i
tributil tina od organokalajnih jedinjenja).

7 Upravljanje otpadom
Uvod
Osnovni pravni okvir za upravljanje otpadom u Crnoj Gori je Zakon o upravljanu otpadom (Sl. list
CG, br. 64, od 29. decembra 2011).
Pod otpadom se podrazumijeva svaka materija ili predmet koju je imalac odbacio,
namjerava da odbaci ili je duan da odbaci.
Emisije toksinih komponenti danas predstavljaju problem globalnih razmjera. Jedan od bitnih
inilaca koji doprinosi poveanju ovih emisija jeste otpad i nain postupanja sa otpadom.
Neureena odlagalita imaju neposredan uticaj na sve segmente ivotne sredine (vazduh,
podzemne i povrinske vode, zemljite, kao i ugroavanje bukom).
Materije koje u najveoj mjeri zagauju vazduh, a emituju se sa deponija, su azotni i sumporni
oksidi, poliaromatini ugljovodonici, dioksini, furani i teki metali. Sa neureenih odlagalita se
emituje i deponijski gas koji, kao nus-produkt procesa razgradnje deponovanog otpada, sadri oko
50% metana. Kod neureenih odlagalita je esta i pojava glodara koji predstavljaju prenosioce
raznih zaraza.
Podjela otpada
Otpad se dijeli na vie naina:
prema sastavu,
prema mjestu nastanka,
prema toksinosti.

Slika2. ematski prikaz razliitih vrsta otpada

Opasan otpad
Otpad koji sadri elemente ili jedinjenja koja imaju jedno ili vie od sljedeih opasnih svojstava:
eksplozivnost, reaktivnost, zapaljivost, nadraljivost, tetnost, toksinost, infektivnost, kancerogenost,
korozivnost, mutagenost, teratogenost, ekotoksinost, svojstvo nagrizanja i svojstvo otputanja otrovnih
gasova hemijskom ili biolokom reakcijom i osjetljivost/razdraljivost, kao i otpad iz kojeg, nakon
odlaganja, moe nastati druga materija koja ima neko od opasnih svojstava.
Neopasan otpad
Otpad koji po sastavu i svojstvima nema neku od karakteristika opasnog otpada.
Inertni otpad
Neopasan otpad kod kojeg nije mogue izazvati znaajnu fiziku, hemijsku ili bioloku promjenu, ne rastvara se,
ne sagorijeva, nije biorazgradiv, ne zagauje ivotnu sredinu, ne ugroava zdravlje ljudi i ije ocjedne vode u
kontaktu sa drugim materijama ne izazivaju reakcije i ekotoksino ne ugroavaju kvalitet povrinske ili podzemne
vode.

Komunalni otpad
Otpad nastao u domainstvima ili prilikom obavljanja djelatnosti koji je po svojstvima slian otpadu nastalom u
domainstvima.

Bioloko razgradivi otpad
Otpad koji je pogodan za anaerobnu ili aerobnu razgradnju (biootpad, papir i karton).

Otpadna ambalaa
Ambalaa ili ambalani materijal koje su otpad, osim ostataka materijala koji nastaju
prilikom izrade ambalae

Industrijski otpad
Otpad koji nastaje u proizvodnim procesima u industriji i zanatstvu, a razlikuje se od
komunalnog otpada po svom sastavu i karakteristikama.

ak i ako se propisno prikuplja i odstranjuje, otpad koji se nekontrolisano proizvodi, ne
upotrebljava ponovo i ne reciklira, ne doprinosi zatiti ivotne sredine, ve joj teti.
Kako bi se postojei resursi koristili racionalno i na odriv nain potrebno je, najprije, vriti
prevenciju nastanka otpada, odnosno smanjiti koliine proizvedenog otpada (ne stvarati otpad
nepotrebno). Neophodno je podsticati ponovnu upotrebu i reciklau, a tek kao poslednju opciju
planirati pravilno odstranjivanje otpada. Takav mehanizam upravljanja ne dozvoljava
nekontrolisano jednokratno korienje resursa, ve podstie njihovu racionalnu upotrebu.

7.1 Postojee stanje u Crnoj Gori
Komunalni otpad
Upravljanje komunalnim otpadom je tema koja je postala vodei problem, kako u svijetu tako i u
naoj zemlji. Prema informacijama posljednjih istraivanja Zavoda za statistiku Crne Gore, devet
crnogorskih optina (Budva, Bijelo Polje, Cetinje, Gusinje, Mojkovac, Plav, Roaje, avnik i Ulcinj) jo
uvijek nema usvojen Plan upravljanja otpadom. Nepostojanje valjanih evidencija je i dalje glavni
razlog za nedostatak podataka o kvalitativnoj i kvantitativnoj analizi otpada, to svakako oteava
procjenu ukupne koliine komunalnog otpada u Crnoj Gori (Tabela 11.).
Optina 2009.g. 2010.g. 2011.g. 2012.g. 2013.g.
Andrijevica 1291 t 1202 t 1192 t 1182 t 1172 t
Bar 23000 t 23690 t 24400 t 25132 t 25632 t
Berane 106792 m
3
108928 m 113285 m 120082 m 129688 m
Bijelo Polje 6600 t
Budva 20000 t
Cetinje 10600 t 10918 t 11137 t 11359 t 11586 t
Danilovgrad 4800 t 3200 t 3400 t 4000 t 4700 t
Herceg Novi 14800 t 14560 t 16760 t 19760 t 20960 t
Kolain 2305 t 2310 t 2315 t 2320 t 2325 t
Kotor 12420 t 13041 t 13432 t 13835 t 14250 t
Mojkovac 1559 t 1636 t 1636 t 1586 t 1475 t
Niki 24220 t 24552 t 24891 t 25235 t
Plav 3601 t 3601 t 3781 t 3970 t 4168 t
Pljevlja 9000 t
Pluine 890 m
3
907.8 m 934.5 m 925.6 m 907.8 m
Podgorica 83315.34 t

68404 t 61 537 t

U 2009 i 2010. godini otpad sakupljen sa svoje terirtorije odlagale i optine
Kotor, Tivat, Budva i Bar, a u 2011. godini optina Bar. Nee se znaajnije
poveavati koliina deponovanog komunalnog otpada usled otvaranja
Reciklanog centra
Roaje 8422 t 8562 t 8684 t 8814 t 8949 t
avnik 4000 m
3
4000 m 4200 m 4400 m 4800 m
Tivat 6555.16 t 6900 t 7450 t 8200 t 9000 t
Ulcinj 17000 t 17510 t 18035 t 18576 t 19133 t
abljak 3500 t
Tabela11. Procjena koliine komunalnog otpada za period 2010-2013.g.
4

Koliine proizvedenog otpada se znatno razlikuju od koliine sakupljenog, preraenog i
odstranjenog otpada. Iako se otpad svakodnevno produkuje na teritoriji cijele Crne Gore, uslugom
sakupljanja i odvoenja nijesu obuhvaeni svi proizvoai otpada. Prema podacima dobijenim iz
crnogorskih optina, sakupljanje otpada je obezbijeeno uglavnom u centrima (gradovima, tj.
urbanim cjelinama) jedinica lokalne samouprave, dok se otpad koji se stvara u ruralnim sredinama,
odnosno selima i manjim naseljima, ne sakuplja. Procjenjuje se da je sakupljanjem otpada od
strane komunalnih preduzea obuhvaeno oko 80% stanovnitva koje ivi u gradovima, dok se
otpad koji se stvara u selima i manjim naseljima odlae na neureenim odlagalitima.
Kapacitet neureenog odlagalita
(m
3
)
Broj neureenih
odlagalita
< 100

155
100 1.000

68
> 1.000

50
Ukupno: 273

4
Izvor: Agencija za zatitu ivotne sredine

Tabela12. Broj evidentiranih neureenih odlagalita otpada u Crnoj Gori (2011)
5

Tabela 13. daje pregled 273 evidentirana neureena odlagalita otpada u Crnoj Gori, po optinama,
lokacijama, vrsti otpada i njegovoj koliini.

5
Izvor: Ministarstvo odrivog razvoja i turizma
OPTINA LOKACIJA Vrsta otpada
Kapacitet
odlagalita(m
3
)
BAR

afe Komunalni i neopasni otpad > 1.000
Ostala odlagalita Komunalni i graevinski otpad Manje zapremine
ULCINJ
Stara deponija i njeno
ozeljenjavanje (na 4-om km, sa
desne strane puta Ulcinj-Bar)

Komunalni otpad, ut
- oko 24 m
3

kom.otpada
- oko 60 m
3
uta
KOTOR

Regionalni put Kotor Njegui,
ispodmostakojisenalaziizmeu 10 i
11 krivine, salijeveidesnestrane
Razne vrste komunalnog otpada

150
(Stalno se isti)

Regionalni put Kotor Njegui, prije
10 krivine
Razne vrste komunalnog otpada 30 40

Lokalni put ka Mircu,
IIIkrivinaodskretanjasaregionalnogp
utaKotor NjeguikaMircu

Razne vrste komunalnog otpada

100

Lokalni put ka Mircu, oko Tvrave na
Goradu Mirac
Razne vrste komunalnog otpada < 1.000

Lokalni put ka Vrmcu, prva otra
krivina ka Vrmcu
Razne vrste komunalnog otpada 50

Troica, III krivina na starom putu
Kotor Troica
Zemlja sa kamenom 100

Privredna zona, Stara deponija
Javnog komunalnog preduzea
Kotor ija je sanacija u toku

> 3.000

Privredna zona, Nova deponija
uta i kabastog otpada Javnog
komunalnog preduzea Kotor

Gornji i Donji Grbalj, ispod mosta u
Naljeiima

Gornji i Donji Grbalj, Raskrsnica za
izvor Grbalj Pobre

Gornji i Donji Grbalj, ispod Majdana
Pobre
Razne vrste komunalnog otpada i
starog eljeza
50
Magistralni put Lipci Kne Laz Sitni pijesak 100

Magistralni put Lipci Kne Laz,
desno od magistralnog puta Lipci
Kne Laz, a naspram lokalnog puta
Poljica

Razne vrste komunalnog otpada i
uta

50

Metkova voda I
Vrata, prozori, gume, ut, zemlja 100

Metkova voda II
Razne vrste komunalnog otpada < 1.000

Stari put Risan Niki, majdan kod
Pelinikog mosta
Otpadne gume < 1.000
Stari put Risan Niki, Smokovac Graevinski ut 30
Stari put Risan Niki, Smokovac Zemlja sa kamenom 20

Stari put Risan Niki, prva krivina
iznad Smokovca

Stari put Risan Niki, nakon
najvee deponije na Smokovcu
slijede dvije

Razne vrste otpada

20


Stari put Risan Niki, kod biveg
spomenika Lazovi, desna krivina
ut, smee, palete 100
BUDVA
Kruevice, pored objekta "Stara
kola" na putnom pravcu Petrovac-
Podgorica

Zemlja i kamen

1.500

Blizikue - Sveti Stefan, na putnom
pravcu Sveti Stefan-Petrovac
Zemlja i kamen 2.500

Iznad sela Maii, na putnom pravcu
Budva-Markovii
Zemlja i kamen 2.500
TIVAT
Sinjarevo (tzv. Lovanja 1), veim
dijelom ova lokacija obuhvata i
teritoriju optine Kotor, nezvanino
odlagalite za optine Tivat, Kotor i
Budva

Razne vrste otpada

vie hiljada

Grabovac, nekadanje gradsko
odlagalite, zatvoreno 2001. g.,
projekat sanacije uraen ali ga treba
revidirati

Razne vrste otpada

vie hiljada
Naselje Gornji uraevii Razne vrste otpada 150

Put uz trasu cjevovoda Topli -
Radovii
Razne vrste otpada 100
HERCEG NOVI Igalo - Selo vinje
Mijeani komunalni otpad i
graevinski otpad
1.500
Igalo - Sutorinska rijeka Graevinski otpad > 150.000
Igalo, komunikacija Njivice-vinje Mijeani komunalni otpad 700
Igalo, komunikacija Igalo - s. Mojde
Mijeani komunalni otpad i
graevinski otpad
1.000
Putni pravac Meljine Kameno Graevinski i zemljani otpad 500

Stari put Podi Kameno iznad
kamenoloma
Mijeano komunalni i graevinski
otpad
700

Put Kameno - s.Ubli kod motela
Borii
Mijeani komunalni otpad 200

Lokacija Dizdarica, prema s. Ubli
vie lokacija
Mijeano komunalni otpad i
graevinski otpad
800

Lokalni put s. Kruevice - s. Vrbanj, 3
lokacije
s. Kruevice, /privatna zemljita/ Metalni otpad 100

Herceg Novi,ul.Manastirska
/privatna zemljita/

Herceg Novi /Savina/ uz gradska
groblja
Kumbor / privatna zemljita/ Graevinski otpad 500
Baoii /privatna zemljita/ Graevinski otpad 1.000
PODGORICA
Konik, ul. Husinskih Rudara - park
uma
Zemljani iskopi, ut, komunalni
otpad, granje -homogenizovano
> 5.000

Konik, ul. panskih boraca, prostor
izmeu Deponije, azila i
Izbjeglikog naselja
Graevinski otpad, zemljani iskopi,
komunalni otpad -homogenizovano

2.000

Stari Aerodrom, prostor izmeu ul.
Radovana Zogovia i ul. Cvijetne
ut, komunalni otpad, zemljani
iskopi, velika koliina graevinskog
otpada

3.000

Magistralni put Podgorica-
Danilovgrad, sa desne strane
magistrale, u blizini skretanja za
Marezu
otpad, granje, animalni otpad
homogenizovano

> 5.000

Iza KBC-a, uz obalu Morae, prije
Krivog mosta
Graevinski otpad, zemljani iskopi,
komunalni i kabasti otpad
2.000
GO
Golubovci

Ljajkovii - mjesto Tamnik
Graevinski otpad i ut, kabasti
otpad, batenski otpad, vrsti
komunalni otpad

190


Na obali Morae,
lokalni put Ljajkovii-Botun
Graevinski otpad i ut, vrsti
komunalni otpad, batenski otpad,
kabasti otpad, otpadne gume

1.100

Naselje Mitrovii,
ue rijeke Cijevne u rijeku Morau
Graevinski otpad i ut, batenski
otpad, vrsti komunalni otpad,
kabasti otpad, otpadne gume

500

Lokacija sa lijeve strane putnog
pravca Cijevna-Kue Rakia
Graevinski otpad i ut, batenski
otpad, staklo, vrsti komunalni
otpad, otpadni materijal od plastike,
otpadne gume, kabasti otpad

2.000

Naselje Golubovci, mjesto Daljevac
kabasti otpad

170

Naselje Balabani, Mamulja

kabasti otpad

210

Korovia murva
kabasti otpad

230

Naselje Matagui,
lokacija u mjestu Stari Viganj
komunalni otpad
500

Naselje Vukovci - pored Vukovakog
mosta na rijeci Morai
Graevinski otpad i ut,vrsti
komunalni otpad
1.200
GO Tuzi Naselje ipanik, u blizini vinograda
otpad, granje - homogenizovano
1.100
Naselje ipanik, kod starog bunara
ut, zemljani iskopi, komunalni
otpad
250
Naselje Elezovii, u blizini vinograda
ut, komunalni otpad, dio otpada je
zarastao biljkama
750

Put Tuz i- Dinoi, u blizini
mosta
otpad, granje - homogenizovano
3.000

Put Tuz i- Dinoi,
ispred privatnih kua
Zemljani iskopi i ut, velika koliina
tigle
500

Put Tuzi - Dinoi, preko puta
auto servisa
Zemljani iskopi i ut (u duini od oko
200m)
500
Naselje Sukuru, kod crpne pumpe
ut, komunalni otpad, zemljani
iskop, malo batenskog otpada
100
DANILOVGRAD Lazine Graevinski otpad 1.300

Klikovae, na potezu od 500 m s
lijeve strane nekategorisanog puta
Stologlav - Klikovae -magistrala
Graevinski otpad pomijean sa
komunalnim otpadom

120

Paii, sa gornje strane eljeznike
pruge (preko puta AD "Mermer", u
podnoju brda Tara)

Graevinski otpad

200

Lalevii, na potezu od 100 m sa
lijeve i desne strane lokalnog puta
komunalnim otpadom
150

Luke, na 5-om km puta Martinii-
Gostilje
komunalnim otpadom
60
Glava Zete
Otpadna vozila, otpadno gvoe i
drugi metali
< 100
CETINJE
Stari put Cetinje - RijekaCrnojevia,
na 7 km, lokacijakod borova
(Dobrsko selo)
Graevinski materijal - ut, kese sa
kunim otpadom (PVC ambalaa,
limenke...), otpad ivotinjskog
porijekla

> 100

Putni pravac Cetinje - Ljubotinj,
udaljenost 15 km, lokacija brdo
Obod
limenke...), otpad animalnog
porijekla

> 100

Putni pravac Cetinje - eklii,
udaljenost 15 km, lokacija Starac
limenke i dr.)

> 100


Putni pravac Cetinje - Njegui,
udaljenost 21 km, lokacija
Erakovii
limenke i dr.)

> 100

Putni pravac Cetinje - Njegui,
udaljenost 23 km, lokacija Krstac
limenke i dr.), otpad animalnog
porijekla

> 100
Vrteljka, gradsko odlagalite Razne vrste otpada > 1.000
NIKI

Naselje Rubea, s desne strane korita
rijeke Graanica tzv. Halda, 3 km od
eljezare Niki
Ugljeni pepeo, ljaka, staro gvoe,
mulj iz postrojenja za preiavanje
otpadnih voda, praina iz vreastih
filtera, pijesak za livenje,
komponenete koje sadre PCB,
materijal koji sadri azbest
Povrina 12 ha,
dubina 30 m

Kapino Polje, udaljena 4 km od ueg
gradskog jezgra, peko puta "Tehno-
baze", pored magistralnog puta za
Trebinje

Komunalni otpad i graevinski
otpad (ut)

1.500

Uz korito rijeke Graanice, udaljena
2 km od ueg gradskog jezgra
Komunalni otpad i graevinski
otpad (ut)
3.000
AVNIK

Gradsko odlagalite
vrsti komunalni otpad, medicinski
otpad, ambalani otpad, otpadna
vozila, graevinski otpad i
poljoprivredni otpad

> 100
PLUINE Donja Brezna vrsti otpad od drveta, pilotina
700 m
3
5.000m
2

BIJELO POLJE Kumanica Komunalni, osim kabastog otpada oko 6.600 t/god

Otpad iz preduzea i ustanova -
osim industrijskog
oko 2.200 t/god
Industrijski otpad 550 t/god
Otpad sa javnih povrina 1.100 t/god
KOLAIN Odlagalite u mjestu Bakovii Komunalni otpad 2.305

manja odlagalita:
uti kr, naselje Crkvine, uz lokalni
put ka SKI centru Jezerine, naselje
Lipovo, industrijska zona Bakovii,
odlagalita drvnog otpada: uz
lokalni put Mateevo - Jabuka,
naselje Drijenak

Komunalni otpad

Odlagalita
manje zapremine
MOJKOVAC Zakrnica (MZ Podbie) Komunalni otpad
32.000

Naselje Ravni Komunalni otpad 20
Babia Polje 1 Komunalni otpad 10
Babia Polje 2 Komunalni otpad 10
Polja kod vodenice Komunalni otpad 15
Polja kod groblja Komunalni otpad 10
Podbie - kod kole Komunalni otpad 15
Podbie - Donje selo Komunalni otpad 10
BERANE Luge, u blizini hotela Berane Graevinski otpad 30
Lokacija Vodenica na Lugama Drvni otpad 10
Privatni posjed Marti Milovana Drvni otpad 500

Donja Renica, u neposrednoj blizini
seoskog groblja
Drvni i komunalni otpad 200
Donja Renica, pilana Devi Veska Drvni otpad 500

Lokacija Pobljenici, u neposrednoj
blizini asfaltne baze
Komunalni, drvni i graevinski
otpad, na povrini od preko 2 ha
2.000
Donja Renica, most ukia Drvni otpad 30
Lokacija u neposrednoj blizini pilane Drvni otpad 300

Radomira Ania

Lokacija Ran, u neposrednoj
blizini bive Ciglane
Komunalni otpad 20

Lokacija Vodice, Ciciban i Zekina
Glavica u selu Dapsie
Komunalni otpad 20

Lokacija most na rijeci Brnjici, otpad
du korita rijeke
Komunalni otpad 100
Dapsika rijeka Razne vrste otpada 200

Lokacija Duljkova stanica, na
putnom pravcu Polica-Petnjica
Komunalni otpad 150
Lokacija Stjenice Komunalni otpad 200
Lokacija Laze Adrovia Komunalni otpad 100

Lokacija Klisura, na putnom pravcu
Berane-Crni vrh
Komunalni i drugi otpad 200
Lokacija Lubnice Komunalni i drugi otpad 100
Lokacija Pilana Praevia Drvni otpad 1.300
Lokacija Vinicka, prema rijeci Lim Komunalni i drugi otpad 100
Lokacija Vasov do Komunalni i drugi otpad 55.000
PLAV Vusanje (Vusanski potok) Komunalni otpad 150
Martinovie (potok) Komunalni otpad 150
Kruevo (potok) Komunalni otpad 200
Pepie (potok) Komunalni otpad 100
Renica (potok) Komunalni otpad 100
Dolja (rijeka) Komunalni otpad 100
Lugovi (Gusinje-Grnar) Otpad od drveta 25.000
Plav (Komaraa) Otpad od drveta 40.000
Brezojevice (stara gradska deponija) Otpad od drveta 10.000
ROAJE

Sanacija odlagalita prekrivanjem
slojem zemljita od 30-50 cm
- 20 odlagalita
Raznovrsni otpad
[graevinski ut, materijal
zemljinog iskopa, industrijski otpad
(razni otpad od drvoprerade), manje
komunalni otpad]
svako od ovih
odlagalita ima
kapacitet oko
10 m
3

Kultivisanje, prekrivanjem slojem
zemljita i hortikulturno ureivanje
gradske deponije Besnik

Razne vrste otpada

20

Sanacija, ienje i uklanjanje
raznovrsnog otpada i njegovo
zbrinjavanje na glavnu deponiju

Razne vrste otpada
2-10 m
3
otpada
(50 deponija)
20-100 m
3

(30 deponija)
preko 100 m
3
(24 deponije)

ienje vodotokova rijeka i potoka -
Ibar, Lovnike, Ibaranske, upanice
Razne vrste otpada
ANDRIJEVICA Glavica - Rive Komunalni otpad do 1.000
Prla Drvni otpad - pilotina > 2.000
Sueska Komunalni otpad > 3.000
Gnjilita Drvni otpad - pilotina 5.000
Bojovie Drvni otpad - pilotina > 1.000
PLJEVLJA Gotovua Razne vrste otpada
> 1.000

Dajevia Han Razne vrste otpada > 1.000
idovii Razne vrste otpada > 1.000
Komini Razne vrste otpada > 1.000
Vodice Razne vrste otpada > 1.000
Odak Razne vrste otpada > 1.000

Tabela13. Popis neureenih odlagalita u Crnoj Gori (2011)
6

Emisije toksinih komponenti u vodu, vazduh i zemljite, koje nastaju prilikom odlaganja otpada na
neureena odlagalita mogu se u velikoj mjeri redukovati korienjem naprednih sistema
upravljanja otpadom. Nasuprot neureenim odlagalitima, koja ne posjeduju mjere sanitarne
zatite, sanitarne deponije predstavljaju prihvatljiv nain tretmana i sanitarno-tehniki ureen
prostor za odlaganje otpada i njegovu eventualnu obradu. U Crnoj Gori postoji samo jedna
izgraena sanitarna deponija koja se nalazi u Podgorici.
Stratekim Master planom za upravljanje otpadom, u Crnoj Gori je predviena izgradnja est
Regionalnih centara za obradu otpada. U skladu sa time, a okviru projekta MESTAP (Projekat
ekoloki osjetljivih turistikih oblasti), koji se realizuje u saradnji sa Svjetskom bankom, privode se
kraju radovi na izgradnji Regionalnog centra za obradu otpada u Baru (za potrebe optina Bar i
Ulcinj).
Opasni otpad

Opasni komunalni otpad nastaje kao rezultat aktivnosti u domainstvima i institucijama. Obzirom
da ne postoje posebni mehanizmi za praenje produkcije ove vrste otpada, i da se ona posmatra u
sklopu ukupno proizvedenog komunalnog otpada, ne postoje podaci o njegovoj godinjoj
produkciji. Na osnovu pokazatelja u zemljama slinog ekonomskog razvoja, Strateki master plan je
procijenio da se godinja proizvodnja opasnog otpada iz domainstava kree oko 950 t.
Opasni industrijski otpad nastaje kao rezultat aktivnosti raznih tehnolokih postupaka. Iako je od
90-ih godina industrijska proizvodnja u Crnoj Gori u stagnaciji, a samim tim i godinja proizvodnja
opasnog otpada manja, ukupna koliina ove vrste otpada je u stalnom porastu i predstavlja stalnu
opasnost po ivotnu sredinu (Tabela 14.). Namee se potreba za rjeavanjem problema
zbrinjavanja otpada nastalog tokom ekspanzivne proizvodnje velikih industrijskih sistema kao to
su Kombinat aluminijuma Podgorica, eljezara Niki, Termoelektrana Pljevlja i drugi, u drugoj
polovini prolog vijeka, kao i otpada nastalog u malim i srednjim preduzeima. Projekat
Upravljanje industrijskim otpadom i ienje, koji se realizuje u saradnji sa Svjetskom bankom,
obuhvata moguu sanaciju prepoznatih ekolokih crnih taaka: KAP (bazen crvenog mulja i
odlagalite industrijskog otpada), eljezara Niki (odlagalite industrijskog otpada), Jadransko
brodogradilite Bijela (odlagalite industrijskog otpada - grit), TE Pljevlja (odlagalite pepela i ljake
Maljevac) i Gradac Pljevlja (uplja stijena).
Odlagalite opasnog otpada Naziv otpada Koliina Mjera
Lokacija
odlagalita
KAP bazen A Crveni mulj 3.500.000 T Podgorica
KAP bazen B Crveni mulj 4.000.000 t Podgorica
KAP deponija vrstog otpada vrsti industrijski otpad 500.000 t Podgorica
KAP privremeno skladite
Rabljena ulja
preuzeo Hemosan
48.080 l Podgorica
Transformatorska ulja 58.360 l Podgorica

6
Izvor: Ministarstvo odrivog razvoja i turizma

U gradskom podruju, pored pumpe
Jugopetrol
Razne vrste otpada > 1.000

Naselje Gradac, pored regionalnog
puta Gradac - ula
Razne vrste otpada vie hiljada
Fabrika za drvopreradu "Vektra" Drvni otpad > 100.000
ABLJAK Gradsko odlagalite, Kljetina
Komunalni, graevinski i sve druge
vrste otpada
53.000
Njegovua Drvni otpad 80.000

preuzeo Hemosan
HK eljezara - deponija Otpad iz procesa proizvodnje 2.000.000 t Niki
HK eljezara privremeno
skladite
Piralenska ulja 24 t Niki
Jadransko brodogradilite Bijela Rabljeni grit 60.000 t Bijela

Rabljena ulja i zauljani otpad
preuzeo Hemosan
34.695 t Bijela
eljeznika infrastruktura Crne
Gore
PD Bijelo Polje (B.Polje-400;
Kruevo-1500, Mijatovo Kolo-
1070
Stari drveni pragovi 2970 pragova Bijelo Polje
Gore
PD Mojkovac
Stari drveni pragovi 1665 pragova Mojkovac
Gore
PD Kolain (Kolain 450; Kos -
470
Stari drveni pragovi 920 pragova Kolain
Gore
PD Podgorica (Lutovo 80;
Kruevski potok 100; PG 100;
Tunel br. 218 100)
Stari drveni pragovi 380 pragova Podgorica
Gore
PD Podgorica II (Golubovci 120;
Podgorica 50)
Gore
PD Bar (Bar 350; Virpazar 50;
Sutomore - 30)
Gore
Magacin Podgorica
Transformatorsko ulje koje
sadri PBC (2 transformatora po
9 t)
18 t

Podgorica

eljeznika infrastruktura CG Rabljena ulja 6.000 l Podgorica
AD Daido metal - Kotor
Rabljena ulja
preuzeo Hemosan
2.600 l Kotor

Ostala goriva - preuzeo
Hemosan
2.200 l Kotor
Emulzije - preuzeo Hemosan 400 l Kotor
Bivi rudnik Brskovo Otpad iz procesa flotacije 6.000 -7.000 m Mojkovac
Daily press doo
Materijali kontaminirani
tamparskom bojom
250 kg Podgorica
Nova Beranka fabrika papira
Hemikalije koriene u procesu
proizvodnje papira sa isteklim
rokom upotrebe
8,5 t Berane
D.O.O Kips Polimka
Hemikalije koriene u procesu
tavljenja i prerade koe sa
isteklim rokom trajanja
68,77 t Berane
Rudnik uplja stijena
Jalovinski materijal (sadri teke
metale)
3.900.000 t Pljevlja
AD Tara Precision Works
Opasan otpad neorganskog
porijekla (burad u metalnom
kontejneru)
10,88 m Mojkovac
Adriatic Marinas Rabljeni grit 2.500-3.000 m Tivat
Apsorbenti preuzeo Hemosan 50 kg Tivat
Ambalaa preuzeo Hemosan Tivat
TE Pljevlja deponija Maljevac Pepeo i ljaka 9.500.000 t Pljevlja
Rudnik uglja Pljevlja AD Rabljena ulja 40 t Pljevlja

Plantae 13. jul AD Podgorica
Radioaktivni otpad oteeni
avionski motori (uskladiten u
obezbijeenom kontejneru)
26 komada Podgorica
D.O.O Vektra Nord
Ulje za impregraciju drveta
preuzeo Hemosan
106.960 kg Kolain
Skuptina Crne Gore
Elektronski otpad
preuzeo Hemosan
2 t Podgorica
Barska plovidba
Azbestni otpad
preuzeo Hemosan
13.800 kg Bar
D.O.O Mont Metal
Elektronski otpad
preuzeo Hemosan
350 kg Podgorica
Rabljeno ulje 6.000 l Podgorica
Telenor Podgorica
Elektronski otpad
preuzeo Hemosan
860 kg Podgorica

Akumulatori preuzeo
Hemosan
3.045 kg Podgorica
Montavar Metalac doo Niki Rabljena ulja 3.200 l Niki
Titex Podgorica
Staklena vuna
preuzeo Hemosan
3.600 kg Podgorica
Azbest preuzeo Hemosan 37 kg Podgorica
Termo ulje preuzeo Hemosan 4.282 kg Podgorica

Boje za tekstil
preuzeo Hemosan
1917 kg Podgorica

Pomona sredstva u tekstilu
preuzeo Hemosan
1641 kg Podgorica
Pomorska plovidba Azbest preuzeo Hemosan 640 kg Bar
Komerc Keka Bar
Rabljeno motorno ulje
preuzeo Hemosan
998 l Bar

Akumulatori preuzeo
Hemosan
114 kg Bar

Filteri od ulja preuzeo
Hemosan
51 kg Bar
Meunarodna graevinska
korporacija
Ostala goriva (zaprljani mazut) 3.000 l Risan

Mazut pomijean sa vodom
preuzeo Hemosan
29.000 l Risan
Uprava policije forenziki
centar
Laboratorijske hemikalije
- preuzeo Hemosan
70 kg Danilovgrad
Vapor vizuelne komunikacije
- preuzeo Hemosan
200 kg Podgorica
Uprava carina
- preuzeo Hemosan
1.260 kg Podgorica
Blue line
Rabljeno ulje
preuzeo Hemosan
1.200 l Herceg Novi
Gradski saobraaj Podgorica
preuzeo Hemosan
1.000 l Podgorica
Alliance
preuzeo Hemosan
3.700 l Podgorica

Akumulatori preuzeo
Hemosan
744 kg Podgorica
Marina Bar
Rabljena motorna ulja
preuzeo Hemosan
1.000 l Bar

Zauljana voda
preuzeo Hemosan
1.000 l Bar
Jumedia mont
Apsorbenti, materijali za filtere,
krpe za brisanje, zatitna odijela
preuzeo Hemosan
1.075 kg Podgorica
Hotel Crna Gora Podgorica
Zauljana voda
preuzeo Hemosan
1.600 l Podgorica

Mulj iz separatora
preuzeo Hemosan
300 kg Podgorica

JP istoa Herceg Novi
Motorna ulja preuzeo
Hemosan
3.000 l Herceg Novi
Da d.o.o
Rabljena motorna ulja
preuzeo Hemosan
1.465 l Bijela

Zauljano zemljite
preuzeo Hemosan
1.000 kg Bijela
Bega press
Elektronski otpad
preuzeo Hemosan
234 kg Podgorica
Luminiscencija
Rabljeno ulje preuzeo
Hemosan
400 l Niki
Trans pertol
preuzeo Hemosan
1.500 l Podgorica
Apotekarska ustanova CG
Ljekovi sa isteklim rokom
upotrebe preuzeo Hemosan
1.200 kg Podgorica
Metalurko-tehnoloki fakultet
preuzeo Hemosan
161 kg Podgorica
Aerodromi CG Ljekovi preuzeo Hemosan 7 kg Podgorica

Komponente koje sadre ivu
preuzeo Hemosan
1 kg Podgorica
RTCG
Rabljeno ulje
preuzeo Hemosan
1.900 l Podgorica
Crnogorski Telekom
Elektrina i elektronska oprema
preuzeo Hemosan
12.480 kg Podgorica
Elektrodistribucija Crne Gore Nikal-kadmijum baterije 547 kom
Elektronska oprema 141 kom
Elektrina oprema 2.920 kom
Akumulatori 69 kom
Olovne baterije 7 kom
Ambalaa od PCB ulja 37
Bure
(200 l)

Ambalaa od mineralnog ulja 7 kom
Rabljeno trafo ulje 1
Bure
(200 l)

Mineralna ulja 150 l
Rudnik uglja AD Pljevlja Olovne baterije 3 t Pljevlja
Filteri za ulje 1 t Pljevlja

Mineralna nehlorovana
motorna ulja, ulja za mjenjae i
podmazivanje

42

t

Pljevlja
Antifriz koji sadri opasne supst. 1,5 t Pljevlja
Termoelektrana Pljevlja Olovne baterije 19 kom Pljevlja
Nikal-kadmijum baterije 90 kom Pljevlja
Druge baterije 1.400 kom Pljevlja
Ambalaa od mineralnih ulja 50+2
kom+cistij
erna 20m
3
Pljevlja
Ambalaa od PCB ulja 2
cistijerne
(3m
3
+6m
3
)
Pljevlja
TE - deponija Azbest Nepoznate koliine Pljevlja
Staklena vuna Nepoznate koliine Pljevlja
HE Peruica Turbinsko ulje T68 2.000 l
HE Piva Motorno ulje Mobil DTE 200 l
Ambalaa od mineralnih ulja 100 l
Jonizujui javljai poara 42 kom

Tabela14. Koliina odloenog opasnog otpada na teritoriji Crne Gore u 2011.g., po vrsti, koliini i
lokacijama
7

U Crnoj Gori ne postoji infrastruktura za odlaganje opasnog otpada, koja je tehniki i tehnoloki
rijeena u skladu sa evropskim standardima. Iz tog razloga, u skladu sa Zakonom o upravljanju
otpadom (Sl. list CG, br. 64/11) i Bazelskom konvencijom o kontroli prekograninog kretanja
opasnog otpada i njegovog odlaganja, a na osnovu dozvola koje izdaje Agencija za zatitu ivotne
sredine, opasni otpad se izvozi iz Crne Gore. U 2011. godini, Agencija je izdala 5 dozvola za izvoz
opasnog otpada. Iste se odnose na izvoz 1.000 tona ljake iz primarne proizvodnje aluminijuma, 30
tona hemikalija kojima je istekao rok trajanja i 2.300 tona olovnih baterija.
7.2 Zakljuak
Prema informacijama posljednjih istraivanja Zavoda za statistiku Crne Gore, devet crnogorskih
optina (Budva, Bijelo Polje, Cetinje, Gusinje, Mojkovac, Plav, Roaje, avnik i Ulcinj) jo uvijek
nemaju usvojen Plan upravljanja otpadom. Nepostojanje valjanih evidencija je i dalje glavni razlog
za nedostatak podataka o kvalitativnoj i kvantitativnoj analizi otpada, to oteava procjenu ukupne
koliine komunalnog otpada.
U Crnoj Gori, odlaganje predstavlja najzastupljeniji metod za odstranjivanje komunalnog otpada. S
obzirom da se u domainstvima uglavnom ne vri primarna, niti sekundarna selekcija pojedinih
frakcija otpada, skoro sav otpad zavrava na neureenim odlagalitima, negativno utiui na sve
segmente ivotne sredine.
U Crnoj Gori je evidentirano 273 neureena odlagalita otpada razliitog kapaciteta. Nasuprot
neureenim odlagalitima, koja ne posjeduju mjere sanitarne zatite, radi poboljanja uslova
ivotne sredine i sprjeavanja uticaja emisije toksinih komponenti, postoji osnovana potreba za
izgradnjom sanitarnih deponija, kao prihvatljivog naina tretmana i sanitarno-tehniki ureenog
prostora sa sistemima za kontrolu, sakupljanje i tretman deponijskog gasa i procjednih deponijskih
voda.
Postoji potreba za rjeavanjem problema zbrinjavanja opasnog otpada nastalog usljed proizvodnih
aktivnosti velikih industrijskih sistema kao to su Kombinat aluminijuma Podgorica, eljezara
Niki, Termoelektrana Pljevlja i drugi. Redovan monitoring zemljita koji se vri na lokacijama
odlagalita otpada pomenutih industrijskih postrojenja, kao i u njihovoj neposrednoj blizini, u
kontinuitetu pokazuje negativan uticaj na segment zemljita, to se evidentira kroz poveane
koncentracije organskih i neorganskih polutanata. Iste zagaujue materije utiu i na podzemne i
povrinske vode, vazduh i biodiverzitet.
Shodno tome, postoji evidentna potreba za izgradnjom odlagalita za opasni otpad koja su
tehniki i tehnoloki rijeena u skladu sa evropskim standardima. Sa opasnim otpadom, ije je
unitavanje mogue samo van Crne Gore, mora se postupati u skladu sa Bazelskom konvencijom o
kontroli prekograninog kretanja opasnog otpada i njegovog odlaganja.
Ministarstvo odrivog razvoja i turizma i Agencija za zatitu ivotne sredine ve vode aktivne
razgovore sa predsjednicima lokalnih samouprava o sprovoenju mjera za zbrinjavanje otpada, to
je u skladu sa Zakonom o upravljanju otpada (Sl. list CG, br. 64/11) njihova obaveza, kao i o
kaznenim mjerama koje se pripremaju za sve one koji se istog ne budu pridravali.

7
Izvor: Agencija za zatitu ivotne sredine

8 Biodiverzitet
Uvod
Biodiverzitet predstavlja bioloku raznovrsnost flore i faune na naoj planeti i izvor je dobara,
resursa i ekolokih servisa koji su neophodni za ovjekovo preivljavanje. Gubitkom biodiverziteta
nestaju vrste, ekosistemi i genetika raznovrsnost, to naravno utie na humanu populaciju.
Raznovrsnost geoloke podloge, predjela, klime i zemljita, kao i sama pozicija Crne Gore na
Balkanskom poluostrvu i Jadranu, stvorili su uslove za nastanak biolokog diverziteta sa
veoma visokim vrijednostima, to Crnu Goru svrstava u bioloke hot-spotove evropskog i
svjetskog biodiverziteta. Indeks broja vrsta po jedinici povrine u Crnoj Gori iznosi 0.837, to
je najvei indeks zabiljeen u svim evropskim zemljama.
Praenje stanja (monitoring) biodiverziteta ima za cilj njegovo ouvanje, unapreenje i zatitu, kroz
utvrivanje stanja, promjena i glavnih pritisaka na ovaj vaan prirodan resurs iz godine u godinu.
Uvid u postojee stanje biodiverziteta ostvaruje se putem praenja stanja i procjene ugroenosti
vanih parametara (u ovom sluaju vrsta i stanita), na nacionalnom i meunarodnom nivou to je
preduslov za adekvatnu zatitu i djelovanje.
Programom praenja stanja biodiverziteta za 2011. godinu obuhvaene su lokacije:
Nacionalni parkovi (Skadarsko jezero, Loven, Durmitor, Biogradska gora i Prokletije)
Spomenici prirode (kanjon rijeke Pive, kanjon rijeke Komarnice, zajednice bora krivulja na
Ljubinji, Durmitoru i Bjelasici, zajednice bora Munike na Orijenu, Lovenu i Rumiji, Velika
ulcinjska plaa, Mala ulcinjska plaa, plaa Jaz i Savinska Dubrava)
Posebni prirodni predjeli (brdo Spas iznad Budve, poluostrvo Ratac sa ukotrlicom, ostrvo
Stari Ulcinj, brdo Trebjesa)
Ostala podruja (Kotorsko Risanski zaliv)
Rezervati prirode (Tivatska solila, Crna Poda u okviru NP Durmitor, Manastirska tapija,
Paneva Oka, Crni ar, Grmour i Omerova Gorica u okviru NP Skadarsko jezero
Podruja od posebnog znaaja koja nijesu pod zatitom (ostrvo Sveti Nikola, Ada Bojana,
Buljarica, Moura, Krnovo, kanjon rijeke Cijevne, vodotoci sliva rijeke Morae: Ponja,
Ratnja, Vrela i Ibritica, vodotoci sliva rijeke Tare: titarica, Bukovica, Bjelojevika rijeka i
Crnja, vodotoci sliva rijeke Lima: Ljenica, Dapsika, Kaludarska, Vinika, Zloreica,
Ljubovia, Trepaka, Kratica, Murinska, Velika, Komaraa, urika, Babinpoljska, Grlja,
ekularska i rijeka Bistrica, vodotoci sliva rijeke Komarnice: Bukovica, Tuinja i Bijela,
Vrbnica, rijeka Zaslapnica, Komovi i Ljubinja)
Istraivanja (izuzev riba i donekle ptica) su sprovedena u toku vegetacionog perioda mart
novembar za mediteranski dio i april oktobar za kontinentalni dio Crne Gore. Godina u kojoj su
sprovedena istraivanja bila je rekordna po sui to je stvorilo dodatni problem kada su u pitanju
gljive. Prve znaajnije padavine dogodile su se tek u novembru to je svakako bilo kasno za ovu
grupu pa rezultati ne predstvaljaju realno stanje ve samo odraz ekolokih prilika u 2011. godini.
Nacionalno zakonodavstvo
Zakon o ivotnoj sredini ("Sl. list RCG" br. 48/08, lan 32.)
Zakon o zatiti prirode ("Sl. list CG", br. 51/08)
Pravilnik o vrstama i kriterijumima za odreivanje staninih tipova, nainu izrade karte
stanita, nainu praenja stanja i ugroenosti stanita, sadraju godinjeg izvjetaja,
mjerama zatite i ouvanja staninih tipova ("Sl.list CG", br. 80/08)

Pravilnik o bliem sadraju godinjeg programa monitoring stanja ouvanosti prirode i
uslovima koje mora da ispunjava pravno lice koje vre monitoring ("Sl. list CG", br. 35/10)
Pravilnik o nainu praenja brojnosti i stanja populacije divljih ptica ("Sl. list CG", br. 62/10)
Rjeenju o stavljanju pod zatitu pojedinih biljnih i ivotinjskih vrsta,
("Sl. list RCG", br.76/06)
Multilateralni sporazumi
Red.br. Naziv multilateralnog sporazuma status Broj Sl.lista
1. Konvencija o biolokoj raznovrsnosti ratifikovana
(Sl.list SRJ-medjunarodni ugovori,
br.011/01-28
2.
Kartagena Protokol o biolokoj
raznovrsnosti
ratifikovana
(Sl.list SCG medjunarodni ugovori,
br.016/05-40)
3.
Konvencija o ouvanju migratornih vrsta
divljih ivotinja (Bonska konvencija)
ratifikovana
(Sl. list CG medjunarodni ugovori,
br.006/08-147)
4.
Konvencija o zatiti evropskih divljai i
prirodnih stanita (Bernska konvencija)
ratifikovana
(Sl. list CG medjunarodni ugovori
br. 7)
5.
Konvencija o vlanim podrujima
(Ramsar Konvencija)
ratifikovana
(Sl.list SFRJ medjunarodni ugovori,
br.009/77-675)
6.
Konvencija o zatiti svjetske kulturne i
prirodne batine
ratifikovana
(Sl.list SRJ medjunarodni ugovori,
br.056/74-1771
7. Evropska Konvencija o predjelima ratifikovana
(Sl. list CG medjunarodni ugovori ,
br.006/08-135)
8.
Konvencija o meunarodnoj trgovini
ugroenim vrstama flore i faune (CITES
Konvencija)
ratifikovana
(Sl.list SRJ medjunarodni ugovori,
br.011/01-3
9.
Konvencija Ujedinjenih Nacija o borbi
protiv dezertifikacije u zemljama sa
tekom suom i/ili dezertifikacijom,
posebno u Africi
ratifikovana
(Sl. list RCG medjunarodni
ugovori, , br.017/07-12)
10.
Sporazum o zatiti kitova Cetacea u
Crnom moru, Sredozemnom moru i
susjednom atlantskom podruju-
Accobams
ratifikovan
br.7),

11.
Protokol o podrujima pod posebnom
zatitom i biodiverzitetu Sredozemlja
ratifikovan (Sl. list CG, br. 64/07)
12.
Sporazum o zatiti slijepih mieva-
EUROBATS
ratifikovan
br.12/10)
13.
Sporazum o zatiti afriko-evropsko-
azijskih ptica movarica -AEWA
ratifikovan
(Sl. list CG medjunarodni ugovori
br. 1/11)
Tabela15. Multilateralni sporazumi koje je Crna Gora ratifikovala u oblasti biodiverziteta
8.1 Zatiena podruja
Zatiena prirodna dobra u Crnoj Gori pokrivaju 124.964,24 ha, odnosno 9.047% njene teritorije ,
od ega najvei dio (101.733ha ili 7,77%) ine nacionalni parkovi: Durmitor, Skadarsko jezero,
Loven, Biogradska gora i Prokletije.
Preostali dio ini 47 zatienih prirodnih dobara u okviru sljedeih kategorija: opti i posebni
rezervati prirode, spomenici prirode, podruja posebnih prirodnih karakteristika, podruja
zatiena optinskim odlukama: .
Nivo Zatieno prirodno dobro Povrina
Procentualna
zastupljenost
Nacionalni nivo
zatite
Nacionalni parkovi 101 733 ha 7,77 %
Spomenici prirode 13.638,54 0.978 %

Predjeli posebnih prirodnih odlika 354,7 ha 0,025%

Druge zatiene oblasti zatiene optinskim
propisima
15.000 ha 1.086%
Strogi rezervati prirode 650 ha 0.047
Ukupno pod zatitom 124.964,24 9,047%
Meunarodno
zatiena
podruja
Slivno podruje rijeke Tare, M&B UNESCO Rezervat
Biosfere, ukljuujui NP Durmitor sa kanjonom rijeke
Tare
182.889 ha

Nacionalni park Skadarsko jezero - Ramsarsko
podruje (Lista wetland podruja od meunarodnog
znaaja, posebno kao stanite vodenih ptica)
40.000 ha
Kotorsko Risanski zaliv, optina Kotor 15.000 ha
Tabela16. Povrina i procenat zatienih podruja na nacionalnom i meunarodnom nivou
Broj posjetilaca u zatienim prirodnim dobrimaBroj posjetilaca u zatienim
pprirodnim dobrima predstavlja jedan od vanijih indikatora mogunosti
valorizacije zatienih pprirodnih dobara. Statistika u tabeli se zasniva na broju
prodatih ulaznica, ali smatramo da bi postojee brojke trebalo uveati za 15 % to bi
bilo mnogo blie realnom stanjuiz razloga to uvijek postoji jedan broj posjetilaca
koji ne plaa ulaz u Nacinalni park usljed fizike nemogunosti slube za nadzor da
kontrolie sve ulaze u zatiena prirodna dobra. Izuzev za kategoriju zatite u nivou
Nacionalnog parka za ostala zatiena prirodna dobra u Crnoj Gori ne postoje
nikakvi podaci o broju posjetilaca pa se ne moe precizno odrediti novani iznos koji
se stie na osnovu ulaznica u zatiena prirodna dobra.
Nacionalni park Broj prodatih ulaznica
Broj prodatih ulaznica uvean za
15%
NP Durmitor 67304 77399
NP Biogradska gora 26217 30149
NP Loven 32877 37808
NP Skadarsko jezero 44049 50656
Ukupno posjetilaca 196012
Tabela17. Broj posjetilaca u nacionalnim parkovima izuzev NP Prokletije za koji nije jo uvijek
uspostavljen sistem naplate ulaznica
Potencijal valorizacije zatienih prirodnih dobaraNa bazi analize koju je sproveo UNDP u okviru
projekta Kataliziranje finansiranja u zatienim prirodnim dobrima analizirane su potencijalne
mogunosti odrive ekonomske valorizacije prirodnih resursa na 5 pilot podruja (Durmitor,
Biogradska gora, Skadarsko jezero, Tivatska solila i Komovi). Na bazi dostupnih informacija, pored
ostalog, zakljueno je da:

Zatiena prirodna dobra predstavljaju veoma znaajan potencijal jer je procijenjeno da od
turizma, rekreativnih aktivnosti, druge upotrebe zemljita i resursa (poput korienja
vodnog potencijala) i doprinosa od zatite od poplava dobit iznosi neto ispod 68 miliona
eura u 2010. godini.
U 2010. procijenjena dobit od valorizacije zatienih prirodnih dobara prevedena u GDP
iznosila bi 2.2% ili ekonomski benefit bi bio 106 po glavi stanovnika u Crnoj Gori.
Ulaganja od 2 miliona eura za upravljanje sistemom zatienih prirodnih dobara u Crnoj
Gori su nedovoljni za adekvatno upravljanje i mnogo nii u odnosu na centralno i istono-
evropske zemlje kada se uporedi iznos koji se u Crnoj Gori izdvaja po km
2
zatienog
prirodnog dobra za upravljanje u odnosu na km
2
u pomenutim zemljama 2,164 / km
2
, u
periodu 2007 do 2010 (ako se posmatraju nacionalni parkovi) to znai priblino 1812/
km
2
za itav sistem zatienih prirodnih dobara.

Nastavkom uobiajne prakse investiranja i upravljanja zatienim prirodnim dobrima
procjenjuje se da isti mogu produkovati gubitke oko 30 miliona eura u narednih 25 godina.
Investiranje u upravljanje i zatitu zatienim prirodnim dobrima moe predstavljati
dodatnu vrijednost ekonomije u narednom periodu za ta je procijenjeno da moe
predstavljati i iznos od 1.5 miliardi eura u narednih 25 godina.
Postojea dobit od sistema zatienih prirodnih dobara u Crnoj Gori je veoma mala i
procijenjena je na ispod 1 milion eura. Zbog nepostojanja upravljaa za zatiena prirodna
dobra nie kategorije zatite i planova upravljanja mnoga dobra se besplatno eksploatiu,
pa bi stoga adekvatnije planiranje i ispitivanje potencijala odrive valorizacije sistema
zatienih prirodnih dobara bilo neophodno. Takoe, uspostavljen sistem upravljanja i vea
ulaganja u razvoj podruja su preduslov ostvarivanja navedenih pretpostavki ekonomske
dobiti.
Postoji evidentan potencijal za unapreenje postojee ponude u okviru zatienih prirodnih
dobara od kojih bi se naplaivale takse poput tura posmatranja ptica, biciklistikih tura i slino to
se procjenjuje da bi moglo donijeti dobit od 3 miliona godinje.
Podruja od meunarodnog znaaja sa rijetkim, endemskim i ugroenim vrstama
EMERALD podruja
Konvencija o zatiti evropskih divljih vrsta i prirodnih stanita (Bernska konvencija) i zakonodavstvo
Evropske unije reguliu zatitu ugroenih vrsta i staninih tipova koja se istiu u biogeografskim
regijama na teritoriji drave. Za zemlje lanice EU, EMERALD mrea je slina mrei Natura 2000 te za
zemlje koje nijesu lanice EU predstavljaja osnovu za definisanje NATURA 2000 mree. Odabir
podruja koja ispunjavaju kriterijume za povezivanje u EMERALD mreu u Crnoj Gori zapoeo je
2005. godine, u okviru projekta koji je finansirao Savjet Evrope, a realizovalo ga je tadanje
Ministarstvo turizma I zatite ivotne sredine, pravni prethodnik Ministarstva odrivog razvoja i
turizma putem formiranja ekspertskog tima.
Projekat je zavren 2008.godine i kao rezultat Projekta Sekretarijatu Bernske konvencije
predloeno je da se EMERALD mrea u Crnoj Gori sastoji od 32 lokaliteta - podruja od
posebnog interesa za zatitu (ASCI) i to:

1. Kotorsko-Risanski zaliv,
2. Platamuni,
3. Ostrvo Katii,
4. Tivatska solila,
5. Buljarica,
6. Brdo Spas,
7. Plaa Pein,
8. Orijen,
9. Loven,
10. Rumija,
11. Velika plaa i Solana,
12. asko jezero, rijeka Bojana, Knete i Ada,
13. Skadarsko jezero,
14. emovsko polje,
15. Peina u alovia klisuri,
16. Cijevna (rijeka i kanjon),
17. Kanjon Male rijeke,
18. Kanjon Mrtvice,
19. Komarnica,
20. Ostatak kanjona Pive,

21. Golija i Ledenice,
22. Komovi,
23. Durmitor,
24. Bjelasica,
25. Visitor i Zeletin,
26. Prokletije,
27. Hajla,
28. Sinjajevina,
29. Bio, Magli i Volujak,
30. Ljubinja,
31. dolina ehotine
32. Dolina Lima.

Navedena podruja su od strene Stalnog komiteta Bernske konvencije zvanino 02.12.2011.
godine nominovana za EMERALD podruja pa je u skladu sa preporukom br.57(2011)
Stalnog komiteta Bernske konvencije potrebno preduzeti neophodne mjere zatite i ouvanja
pomenutih lokaliteta u cilju zadravanja ekolokih karakteristika podruja koje su ih i
kandidovale za EMERALD podruja. Vana stanita za ptice (IBA Podruja)
U Crnoj Gori su oznaene sljedee oblasti kao meunarodno znaajna podruja za ptice (Important
Bird Areas - IBA): Skadarsko jezero, Ulcinjska solana, asko jezero, Durmitor i Biogradska gora.
Na osnovnoj listi identifikovanih i potencijalnih (oznaeno sa*), meunarodno znaajnih
podruja za ptice su: delta Bojane, planina Rumija, zaliv Buljarica, Skadarsko jezero, Plavsko
jezero sa plavnim livadama, Tivatska solana, emovsko polje, planinski masiv Prokletija,
Nikike akumulacije, planina Hajla, Biogradska gora, planina Durmitor, kanjon rijeke
Cijevne, dolina rijeke Zete, Kuke planine, kao i planina Visitor*, zatim Komovi* i Golija*,
Pivska visoravan* i planina Ljubinja.
Vana stanita za biljke (IPA Podruja)
to se tie znaajnih podruja za biljke (Important Plant Araes - IPA) u Crnoj Gori, identifikovane su
sljedee 22 lokacije:
a) Planine i planinske oblasti: Jerinja glava, Lukavica, Trebjesa, Starac, Bogievica, Visitor i
Hajla, Orjen, Loven, Rumija, Babji zub (najvei vrh Sinjajevine, 2277 m), Komovi,
Durmitor i Biogradska gora.
b) Skadarsko jezero, Velika plaa u Ulcinju, kanjoni rijeka: Pive, Tare, Komarnice, Mrtvice,
Cijevne i Lima.
Potencijalna marinska zatiena podruja (MPA)
Stalan program monitoringa morskog biodiverziteta ne realizuje se u sklopu godinjeg programa
monitoringa ivotne sredine zbog ogranienih finansijskih sredstava. Uz podrku Regionalnog
centara za posebna zatiena podruja (RAC SPA) a sa ciljem identifikovanja potencijalnih podruja
u Crnoj Gori koja bi zbog bogatstva biodiverziteta trebala biti proglaena za marinska zatiena
prirodna dobra sprovedena su istraivanja marinskog biodiverziteta (bentosnih i ribljih zajednica).
Istraivanjima koja su sprovedena 2008. godine i 2011. godine obuhvaene su lokacije: Drain Vrt,
Iza Perasta, Ostrvo Stari Ulcinj, Ostrvo Sv. ore, Obala Stari Ulcinj, Opaljike, Rt Krue, Rt Mendra, Rt
Rep, Seka Albaneze, Valdanos, Dubovac, Ostrvo Formica, Ostrvo Kati, Mala Krekavica, Mamula,
Posejdonov Grad, Rt Kostovica, Rt Platamuni, Ostrvo Sveti Nikola i Velika Krekavica. Na bazi
identifikovanih prisutnih stanita i bentosnih i ribljih zajednica, vanih sa aspekta zatite,
zakljueno je da se:

preporuuje zatita sa aspekta ribarstva: Platamuna, od Rta Platamuni do Rta ukovac i
Seka Albaneze (radi obnavljanja ribljeg fonda preporuljivo je da se odaberu 2-3 zone koje
ne treba dirati);
preporuuje sprijeavanje uzurpacije od ronjenja/ turizma: Petrovaca (Kati ostrvo i
Dubovica);
s preporuuje zatita koralnih grebena i sunerskih zajednica u Boko Kotorskom Zalivu
putem uspostavljanja mikrorezervata kojim e se pomenute zajednice zatititi od
mehanikih oteenja;
preporuuje zatita izmeu podruja Starog Ulcinja i Rta Mendra (svetionik) putem
uspostavljanja marinskog zatienog podruja.
Dodatna istraivanja su neophodna za Ostrvo Sveti Nikola i Mamulu.

Glavni pritisci koji su identifikovani tokom istraivanja na marinski biodiverzitet su:
Turizam posebno u Boko-kotorskom zalivu i u podruju Petrovca;
Prekomjerno ribarstvo koje je evidentno zbog sastava ribljih zajednica;
Odlaganje otpada (graevinskog) u more pogotovo u Boko-kotorskom zalivu i
komunalnog otpada u blizini obale (podruje Ulcinja);
Otpadne vode posebno u Boko-kotorskom zalivu;
Kako je Nacionalnom strategijom odrivog razvoja (2007) i Nacionalnom strategijom biodiverziteta
sa akcionim planom 2010-2015. propisano uspostavljanje marinskih zatienih prirodnih dobara
neophodno je preduzeti dalje korake radi stavljanja pod zatitu podruja u moru.
Uvodne napomene
U tumaenju rezultata kod ocjene reprezentativnosti stanita i statusa zatite oznake imaju sljedee
znaenje:
Reprezentativnost: A- odlina reprezentativnost, B- dobra reprezentativnost, C- znaajna
reprezentativnost, D -neznaajno prisustvo
Status ouvanosti: A - stanite je neprekidno i kompaktno, B- stanite je isprekidano i sastojne su
mozaine, C- stanite pokazuje diskontinuitet, isprekidano je i sastojine su rijetke.
Kod ptica status vrsta, gdje su u upotrebi Spec oznake ima sledee znaenje:
SPEC 1 vrste od globalnog znaaja za zatitu
SPEC 2 vrste koncentrisane u Evropi, koje imaju nepovoljan status zatite u Evropi
SPEC 3 vrste koje nijesu koncentrisane, i koje imaju nepovoljan status zatite u Evropi
SPEC 4 vrste koncentrisane u Evropi, koje imaju povoljan status zatite u Evropi
Brojnost populacija i jedinki koja je navedena u tabelama se moe smatrati relativnom onako kako
je zabiljeena tokom ovogodinjih terenskih istraivanja ali svakako doprinosi optem zakljuku o
stanju populacija odreenih vrsta u pojedinim regionima u Crnoj Gori.
Vrste koje su oznaene u izvjetaju kao vrste zatiene na nacionalnom nivou u Crnoj Gori su
zatiene Rjeenjem o stavljanju pod zatitu pojedinih biljnih i ivotinjskih vrsta
("Sl. list RCG", br. 76/06).

8.2 Rezultati Programa monitoringa biodiverziteta
Ada Bojana
Stanita (habitati)
Naziv transekta Koordinate
Ada Bojana 1 N 4154,022' E 019 16,799'
Ada Bojana 2 N 4151,675' E 019 20,681'
Ada Bojana 3 N 4151,604' E 019 20,800'
Ada Bojana 4 N 4151,355' E 019 21,197'
Ada Bojana 5 N 4151,317' E 019 21,284'
Ada Bojana 6.1 N 4151,118' E 019 21,656'
Ada Bojana 6.2 N 4151,118' E 019 21,656'
Ada Bojana 7 (zalee) N 4151,371' E 019 21,275'
Tabela18. Transekti
Transekt Stanita Reprezentativnost Status zatite
Ada Bojana 1
2110 Pokretne obalne dine
Emerald: 16.2 Dunes
B B
1410 Mediteranske slane livade (Juncetalia
maritimi)
Emerald: Mediterranean (Juncus maritimus) and
(Juncus acutus) saltmarshes
B B
Ada Bojana 2
maritimi)
B B
Ada Bojana 3
maritimi)

B B
2220 Dine sa vrstom Euphorbia terracina.
Emerald: 16.2 Dunes
A B
Ada Bojana 4
maritimi)
B B
Ada Bojana 5

2220 Dine sa vrstom Euphorbia terracina.
A B
Ada Bojana 6.1
Od ove koordinate dalje prema istoku nema
kontinuiranog pojasa psamofita. Uz samo more
pruaju se uzdignute dine koje na oko metar
irine nemaju nikakve vegetacije. Nakon ovog
dijela slijedi pojas u kome dominiraju Arundo
donax i Amorpha fruticosa, a mjestimino se
javljaju elementi psamofitne vegetacije
vegetacije slanih mediteranskih livada ( Cakile

maritima, Echinophora spinosa, Juncus sp.).
Drvee koje obrazuje mjeovite plavne ume
zalea ovdje se "pribliava" moru, tako da
pojedinane primjerke sretamo na oko 20 m
udaljenosti od mora.
Ada Bojana 6.2
U ovoj zoni prisutne su potpuno obrasle pjeane
dine, irina pojasa je oko 100 m. Floristiki sastav:
Teucrium capitatum, Inula viscosa (najbrojnija),
Scolymus hispanicus, Onobrychis caput-gali.

Ada Bojana 7 (zalee)
91F0 Mjeovite poplavne ume jasena, lunjaka i
johe

A

A
johe
Emerald: 44.43 South-east European ash-oak-
alder forests
A A
3170* Povremene lokve u mediteranskom
podruju
Emerald: nema odgovarajueg habitata.

Tabela19. Stanita
Biljke
Invazivne vrste
Naziv vrste Rasprostranjenje i stanje
Amorpha fruticosa L.
Na ovom podruju ima veoma brojnu populaciju.
Mjestimino obrazuje gotovo iste sastojine; na koordinati N
4154,022' E 019 16,799' ovakva sastojina zauzima povrinu
od oko 150m. Evidentno je i irenje vrste, s obzirom na
prisustvo velikog broja mladica. Ova invazivna vrsta
mjestimino je prisutna i u pojasu psamofita, kao i u plavnim
mjeovitim umama zalea.
Tamarix dalmatica Baum.
Uz predhodnu vrstu najinvazivnija biljka na Adi. Javlja se
kako na plai, tako i u zaleu. Na plai se esto javlja zajedno
sa Amorfom, dok u zaleu obrazuje sastojine sa vrstama roda
Juncus sp.
Oenothera biennis L.
U prvoj liniji zalea, a mjestimino i u pojasu psamofita ima
veoma brojnu populaciju na cijeloj Adi Bojani.
Robinia pseudacacia L.
Mjestimino se sree u zaleu du plae i u umama.
Populacija nije brojna.
Xanthium strumarium L. ssp. italicum (Moreti) D. Lve Konstituent vegetacije psamofita cijelom duinom plae.
Tabela20. Invazivne vrste
Vrste zatiene na nacionalnom nivou

Cakile maritima DC
Vaan konstituent pojasa psamofita, posebno u prvoj zoni
koja je najblia mora. Brojna populacija.
Calystegia soldanela L.
Na koordinatama 4154,022' E 019 16,799' je subpopulacija
na oko 8m; dok se na N 4151,675' E 019 20,681' nalazi
najvea, do sada zabiljeena, subpopulacija ove vrste u Crnoj
Gori. Prua se na povrini od oko 400 m; koordinata
4151,492' E 019 20,964' vrsta zauzima oko 30 m.
Echinophora spinosa L.
Vaan konstituent pojasa psamofita, posebno u drugoj zoni
koja je manje izloena uticaju morske vode. Brojna populacija.
Eryngium maritimum L.
Vaan konstituent pojasa psamofita, posebno u drugoj zoni
koja je manje izloena uticaju morske vode. Brojna populacija.
Pancratium maritimum L.
Element je vegetacije psamofita du cijelog podruja , ali nije
brojna vrsta.
Polygonum maritimum L.
Element je vegetacije psamofita du cijelog podruja , ali nije
brojna vrsta (koordinata 4154,022' E 019 16,799' 5 jedinki).
Salsola kali L.
Vaan konstituent pojasa psamofita, posebno u prvoj zoni
koja je najblia moru. Populacija nije brojna, ali se vrsta sree
du cijele plae.
Tabela21. Vrste zatiene na nacionalnom nivou


Gljive
Naziv vrste Stanite Rasprostranjenje Status vrste Pritisci Napomena
Verpa conica
(O.F. Mll. :
Fr.) Sw.
(konina
smrkovica)
U zajednici sa
Alnus sp.,
Quercus
pubescens,
Myrtus
communis,
Carpinus
orientalis.
Registrovana na
dvije lokacije na
prvoj 2
plodonosana tijela
na drugoj 3.
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Crvenoj listi
Evrope)
Veliki broj
deponije
otpada
(registrovano 6
veih deponija)
Na ovom podruju se
oekuje znatno vei
broj nacionalno i
meunarodno
znaajnih vrsta gljiva
zbog ouvanih
habitata sa Alnus
glutinosa,Quercus spp.,
Fraxinus spp., Myrtus
communis,Carpinus
orientalis koji su izostali
vjerovatno usled velike
sue koja je vladala ove
godine.
Tabela22. Gljive
Invertebrate (beskimenjaci)
Komentar rezultata: Istraivanja su pokazala da je raznolikost vrsta u fauni beskimenjaka najvea
na ovom podruju u poreenju sa ostalim lokalitetima u obalnom regionu Crne Gore. Raznolikost
je izraena u zaleu, u mjeovitim poplavnim umama jasena, lunjaka i johe. Navedeno potvruje
da je klopkama na jednom lokalitetu (koordinate N 4151,371' E 019 21,275') sakupljeno 17 vrsta
Coleoptera, 6 vrsta Aranea, predstavnike Chilopoda, Diplopoda, Isopoda, Opiliones, Heteroptera,
Staphylinidae i Hymenoptera. U sakupljenom materijalu brojano izrazito dominiraju Coleoptera iz
familije Carabidae truljci. U zonama obraslih pjeanih dina, zoni psamofita i zoni vegetacije
kserofilnih panjaka, fauna je znatno siromanija.
Naziv vrste Rasprostranjenje Stanje populacije
Oryctes nasicornis (Linnaeus, 1758)
(Insecta: Coleoptera: Scarabaeidae)
nosoroac
Koordinate: N 4151,371' E 019
21,275'; N 4151,624' E 019 21,885'; N
4152,020' E 019 21,403'),
4 enke, 3 mujaka
Iphiclides podalirius (Linnaeus, 1758)
(= Papilio podalirius) leptir prugasto
jedarce
Registrovan na vie lokaliteta na
ostrvu (ivice poplavnih listopadnih
uma, kserofilni travnjaci)
12 primjeraka; Brojnost populacija je
stabilna zahvaljujui ouvanosti
stanita i malom antropogenom
uticaju na veem dijelu ostrva.
Saga natoliae (Serville 1838)
(Orthoptera, Tattigoniidae)
U zoni psamofita i uz ivice mjeovitih
plavnih uma gdje se granie sa suvim
panjacima.
Nije registrovana, ali na osnovu
karakteristika stanita, oekuje se da
nastanjuje podruje Ade Bojane.
Osmoderma eremita (Scopoli, 1763)
(Coleoptera, Scarabaeidae,
Cetoniinae)
U zoni poplavnih listopadnih uma
Cataglyphis nodus (Brull, 1833)
pustinjski mrav
Zona psamofita i vegetacija
kserofilnih panjaka u zaleu
(koordinate N 4151,355' E 019
21,197')
Takoe, vrsta nije zatiena
nacionalnom legislativom a smatra se
da bi bilo od znaaja da se zatiti.
Tabela23. Beskimenjaci
Ihtiofauna (ribe)
Komentar rezultata: Usled godinjeg doba u kojem su raena istraivanja, prva polovina juna, nije
detektovana ni jedna od vrsta sa liste zatienih vrsta u Crnoj Gori.

Alosa spp. - kubla
Iz mora migrira u Skadarsko jezero kroz rijeku Bojanu.
Sigurni je stanovnik ove rijeke tokom njenih zimsko-
proljenih migracija ali usled godinjeg doba u kojem su
raena istraivanja ove godine nije detektovana.
Anguilla anguilla - jegulja
Ne nalazi se ni na jednoj od lista, ali je prema meunarodnoj
IUCN klasifikaciji kritino ugroena (CR status). U rijeci Bojani
utvrdili smo izuzetno brojnu populaciju svih uzrasta (osim
onih najmanjih koji ulaze u slatku vodu).
Tabela24. Ribe
Herpetofauna (gmizavci i vodozemci)
Tabela25. Transekti
Naziv vrste Stanite Ocjena populacije
Rana shqiperica (Hotz et al. 1987) Du korita rijeke Bojane malobrojna
Podarcis muralis (Laurenti, 1768)
Pored puta, ispod kamenja i na
mjestima gdje nema guste
vegetacije
brojna
Podarcis melisellensis (Werner, 1853)
Rubni dio same plae u dijelu sa
halofitnom vegetacijom i na
kamenitim stazama u okviru
odmaralita Ada Bojana
veoma brojna
Algiroides nigropunctatus
(Dum.&Bibr., 1839)
Kamenite staze i zatravnjene
pjeskovite povrine u krugu
nudistikog odmaralita
malobrojna
Caretta caretta (Linnaeus, 1758)
More (kod ostrva Djerane, 200 m od
obale)
malobrojna (odrasle
jedinke pronadjene
u mreama ribara)
Mauremys caspica (Valen., 1833)
Obalni dio kog prvog ua Bojane,
movarni i zabareni tereni
brojna
Emys orbicularis (Linnaeus, 1758)
Movarni dio, nisko rastinje
(skretanje kog mosta na Bojani ka
odmaralitu Ada Bojana)
brojna
Tabela26. Gmizavci i vodozemci
Ornitofauna (ptice)
Opis stanita Koordinate
Ada do drugog ua Bojane
41 51. 695 N
19 20. 831 E
Nadmorska visina: 1m
Drugo ue Bojane
41 51. 033 N
19 22. 595 E
Ue (plaa)
41 52. 053 N
19 20. 614 E

Prisutne su na obraenom podruju: ljunkovite i
pjeane povrine,livade i poljoprivredne povrine,
umske sastojine: bijele topole i vrbe i sastojine:
skadarski hrast, brijest i bjelograbi.
Ostrvo Ada Bojana je karakteristino po prirodnom
mozaiku stanita aluvijalne ume daju znaajno
obiljeje ovom ostrvu.
N 4155'06.17'' E 19 15' 14,80''
N 4151'53.37'' E 19 20' 32.76''
Naziv vrste Status/Trend Brojnost
Burhinus oedicnemus - noni potrk
Ev. Status ugroenosti: Osetljiva VU
Spec kategorija: SPEC 3
Trend u Evropi:Jako opada
5
Numenius phaeopus - prugasta ljuka
Ev. Status ugroenosti: Sigurna S
Spec kategorija: Non SPEC e
Trend u Evropi: Nepoznat
14
Charadrius alexandrius - morskI blatari
Ev. Status ugroenosti: U opadanju VU
Trend u Evropi: Umjedreno opada
9
Haematopus ostralegus - ostrigar
Trend u Evropi: Umjereno opada
6
Sterna albifrons - mala igra
Ev. Status ugroenosti: U opadanju VU
Trend u Evropi: Umjedreno opada
47
Sterna hirundo - obina igra
Spec kategorija: Non SPEC
Trend u Evropi: Stabilna
50
Gelochelidon nilotica - debelokljuna igra
Trend u Evropi:Umjereno opada
12
Sterna sandvicensis - dugokljuna igra
Ev. Status ugroenosti: Prorijeena H
2
Phasianus colchicus - fazan
1
Trend u Evropi: Jako opada
2
Perdix perdix - jarebica
2
Ardea cinerea - siva aplja
Trend u Evropi: Umjereno raste
14
Egretta garzetta - mala bijela aplja
Trend u Evropi: Malo raste
9
Nycticorax nycticorax - nona aplja
Ev. Status ugroenosti: U opadanju D
14
Ardea purpurea - crvena aplja
3
Ardeloa ralloides - uta aplja
16
Phalacrocorax pygmeum - mali kormoran
58

Acrocephalus schoenobaenus - trstenjak rogozar
11
Acrocephalus arudinaceus - veliki trstenjak
Trend u Evropi: Malo opada
6
Cettia cetti - svilorepi cvri
15
Coracias garrulus - zlatovrana
2
Oriolus oriolus - zlatna vuga
5
Dendrocopus syriacus - seoski djetli
4
Otus scops - uk
1
Pernis apivorus - jastreb osiar
Trend u Evropi: Stabilan
2
Accipiter brevipes - kratkoprsti kobac
1
Plegadis falcinellus - ibis
6
Numenius tenuirostris tankokljuna ljuka
Ev. Status ugroenosti: Nema evaluacije
Trend u Evropi: N/A
8
Circus aeruginosus - eja movarica
9
Galerida cristata - ubasta eva
15
Tabela27. Ptice
Mamofauna (sisari)
Komentar: Kako sisari predstavljaju grupu organizama koja uglavnom nije striktno ograniena na
jedno stanite ve se sreu kroz itave ekosisteme koje nastanjuju pa ak veliki broj njih nastanjuje i
vie susjednih ekosistema, usljed ovakvog stanja stvari rezultati istraivanja sisara, njihovog
prirustva, brojnosti i diverziteta esto mogu da zavaraju kada se radi o ogranienim i malim
povrinama stoga su, u odreenim sluajevima raene ire regije a rezultati su prezentovani za vie
susjednih djelova koji su bili tenderom predvidjeni kao to je to sluaj sa Adom Bojanom, Velikom
Ulcinjskom plaom i brdom Moura koji e ovdje biti prezentovani kao jedna cjelina.
Na osnovu terenskog rada obavljenog u junu 2011. godine i kroz korienje kombinovanih metoda
(koje se odnose na pronalaenje tragova prisutnosti sisara, linog iskustva i podataka, literaturnih
podataka, ekolokih karakteristika istraivakog podruja i ekologije i ponaanja sisarskih vrsta)
moe se konstatovati prisutnost sljedeih sisara na podruju brda Moura, Velike plae i Ade
Bojane:
Grupa: GLODARI-Rodentia

Naziv vrste
Zatiene u
CG.
Potencijal
no
prisutne
Prisutne
Obrazloenje/komentar
Istraivanja malih glodara su pokazala da je ue
Bojane sa svojim prirodnim pjeanim stanitima
jedinstveno "ostrvsko" stanite u Evropi kako su
to Krystufek & Macholn definisali 1998. godine.

Glis glis - obini puh +
Nannospalax leucodon -
slijepo kue
+ +
Slijepo kue nije zabiljeena ali i njena ekologija i
ponaanje kao i ekologija terena, oblasti Ade
Bojane ukazuju na njenu prisutnost.
Arvicola terrestris -vodena
voluharica
+ Oblast Ade Bojane kao i svakog movarog dijela i
vodene povrine u blizini Velike ulcinjske plae je
vrlo bitna za navedene vrste.
Microtus oeconomus -
movarna voluharica
+
Microtus guentheri -
sredozemna voluharica
+
Treba pokrenuti istraivanja voluharica jer sam
teren govori da postoji vie vrsta voluharica koje
naseljavaju ovu oblast ( rod Microtus).
Microtus
rossiaemeridionalis (sin.
levis)
+
Microtus arvalis - poljska
voluharica
+
Cricetus cricetus - hrak +

Apodemus agrarius -
prugasti mi
+
Apodemus flavicollis -
utogrli mi
+
Apodemus mystacinus -
kraki mi
+
Apodemus sylvaticus -
umski mi
+
Micromys minutus -
patuljasati mi
+
Stanite kakvo prua Velika plaa (onaj dio Velike
plae gdje je vegetacija najbolje ouvana) i Ada
Bojana je tipino i za najmanjeg evropskog
glodara Micromys minutus.
Mus spicilegus - mi humka +
Treba pokrenuti istraivanja voluharica jer sam
teren govori da postoji vie vrsta voluharica koje
naseljavaju ovu oblast ( rod Microtus).
Mus domesticus -domai
mi
+
Mus macedonicus -
makedonski mi
+
Mus musculus - tipini
domai mi
+
Rattus norvegicus -pacov +
Rattus rattus - crni pacov +
ZEEVI - Lagomorpha
Lepus europaeus zec +
U literaturi se pominje da je vrsta Lepus
europeus prisutna na podruju Crne Gore stoga
za ovu vrstu treba sprovesti detaljniji monitoring.
JEEVI - Erinaceomorpha
Erinaceus concolor -
bjelogrudi je
+
Izuzetno povljno stanite za bjelogrudog jea
Erinaceus concolor, ispitivana oblast mu prua
dobro hranilite i sklonite. to se tie ovog roda,
postoji velika mogunost i pojavljivanja i
istonoevropskog jea, Erinaceus roumanicus-a.
Razlika je u grai spoja nosa i lobanje
(roumanicus ima dui nos) te stoga treba
sprovesti detaljniji monitoring navedene vrste.
KRTICE I ROVICE - Soricomorpha
Crocidura leucodon -
poljska rovica
+
Ulcinjsko podruje je potencijal za vie vrsta
rovica (Rod Crocidura).
Crocidura suaveolens - vrtna +

rovica
Neomys anomalus-Milerova
vodena rovica

Neomys fodiens - vodena
rovica

Na osnovu ekologije ispitivanog terena vrlo je
jasno da postoji vrsta Neomys fodiens koje
naseljavaju upravo vegetaciju koju posjeduje
zadnja treina ulcinjske Velike plae i lijevi i
desni rub delte Bojane, koji su vrlo bogati
vodenom trskom , movarnim podrujima i
brakinom vodom.
Sorex araneus - umska
rovica
+
Talpa europaea - evropska
krtica
+
Talpa stankovici - balkanska
krtica

Krtica Talpa stankovici montenegrinus je
endemina krtica nastanjena na Velikoj plai a
pretpostavlja se i na Adi Bojani, krtica koja se
razlikuje od evropske krtice ali zauzimaju iste
habitate. Poto je istraivano podruje vrlo
bogato podzenim invertebratama oekuje se da
je ova populacija stabilna. Ali sve to ne iskljuuje
ni postojanje evropske krtice na ovom prostoru.
SLIJEPI MIEVI - Chiroptera
Myotis bechsteini dugouhi
veernjak
+ +
Red Chiroptera je veoma rasprostranjen u ovom
istrazivakom podruju. Vegetacija Ulcinjske
plae, Ade Bojane i vodene povrine koje su
prisutne u okolini Ulcinjske optine, kao i blizina
Skadarskog jezera i askog, uslovljava da ovo
podruje predstavlja jedno od najvanijih
hranilita velikog broja razliitih vrsta slijepih
mieva. U oblasti Ulcinja treba pomenuti i
nekoliko vanih speleolokih objekata od kojih su
neke prepoznate kao vana sklonita velikih
kolonija slijepih mieva. Najvanije su dvije
morske peine: Joova i Sumporna peina (sa
vrstama Rhinolophusferrumequinum,
Rhinolophus euryale, Myotisblythii, Myotis
myotis, Myotis capaccinii,Miniopterus
schreibersii) koje su jo 1960. godine prepoznate
kao vana sklonita slijepih mieva. Pored njih,
mnogi speleoloki objekti gravitiraju brdu
Moura u radiusu od 1km i vie. Lista vrsta je data
na osnovu literaturnih podataka, terenskih
istraivanja na podruju Ulcinjske optine,
Skadarskog jezera kao i na osnovu ekologije
vrste. Sve vrste ovoga reda se nalaze na listi
zakonom zatienih ivotinja. Lista prisutnih i
potencijalno prisutnih vrsta slijepih mieva koja
je data u ovom izvjetaju ini 88% svih poznatih
vrsta slijepih mieva u Crnoj Gori, to nije
iznenauje jer svaka od ovih vrsta zauzima
razliitu ekoloku niu a ovo stanite prua irok
spektar ekolokih nia.Treba istai da brdo
Moura sa svim svojim prirodnim
karakteristikama, a prije svega svojom
krenjakom podlogom, predstavlja vano
podruje za slijepe mieve sa velikom brojem
vanih mozaino rasporeenih stanita koja
slijepi mievi obilato koriste kao lovne teritorije
ali u kojima nalaze i svoja sklonita. Ta sklonita
se nalaze na padinama brda i na osnovu terena
moglo bi se zakljuiti da je populacija slijepih
mieva vie skoncentrisana na podruja bogatija
Myotis capaccinii
dugoprsti veernjak
+ +
Myotis dasycneme - barski
veernjak
+ +
Myotis emarginatus -
iljouhi veernjak
+ +
Myotis myotis - veliki
miouhi veernjak
+ +
Myotis mystacinus - mali
brkati veernjak
+ +
Myotis nattereri - resasti
veernjak
+ +
Nyctalus leisleri - mali
nonik
+ +
Nyctalus nuctula - srednji
nonik
+ +
Eptesicus serotinus -veliki
pononjak
+ +
Hypsugo savii - planinski
slepi mii
+ +
Plecotus austriacus - sivi
dugouhi ljiljak
+ +
Vespertilio murinus -
dvobojni veernjak
+ +
Pipistrellus pipistrellus -
patuljasti slijepi mii
+ +
Pipistrellus kuhlii -bjelorubi
slijepi mii
+ +
Pipistrellus nathusii - umski
slijepi mii
+ +
Miniopterus schreibersi -
dugokrili slijepi mi
+ +

vegetacijom i vodenim povrinama. Aktivnost
slijepih mieva na ovom brdu mora se propratiti
tokom cijele godine, sa izlaskom po 5 puta na
teren-minimum u svakom kvartalu godine.
Rhinolophus blasii -
sredozemni potkoviar
+ +
Vrsta koja je geografski najblia sa Albanske
strane jeste Rhinolophus blasii i njegovo
rasprostranjene se oekuje i vrlo je mogue na
prostoru Ulcinjske optine. Da bi se jasno
iskristalisala lista vrsta ovog reda, potrebna su
dodatna istraivanja, minimum po 3-5 dana po
godinjem kvartalu.
Rhinolophus euryale - juni
potkoviar
+ +
Rhinolophus
ferrumequinum - veliki
potkoviar
+ +
Rhinolophus hipposideros -
mali potkoviar
+ +
Tadarida teniotis -dugorepi
slijepi mi
+ +
VELIKE ZVJERI - Carnivora
Vulpes vulpes - lisica + Krupniji sisari kao to su vuk, mrki medvjed, srna,
dvlja svinja imaju sposobnost kretanja na velike
distance, nije iskljueno njihovo povremeno
prisustvo na ovom istraivanom prosoru kao to
je i lokalno stanovnitvo potvrdilo prilikom
njihovog usmenog anketiranja.
Canis lupus - vuk +
Ursus arctos - mrki medvjed +
U junu 2004. godine (od strane eksperata
organizacije Euronatur), naeni su tragovi na
pjeanim dinama na albanskoj strani, enke
mrkog medvjeda i mladuneda koja je dola da
se hrani naputenim kravama, ovcama,
magarcima u movarnoj zoni i zoni pjeanih
dina kao i pretpostavka da su se doselili preko
Briske gore i askog brda, kao migracioni put,
veliki je argument za dodatna istraivanja ovog
podruja.
Canis aureus - zlatni akal +
Podaci iz 2003. godine (od strane eksperata
organizacije Euronatur) kazuju da ih je tada bilo
3-4 opora sa oko 10 jedinki, obzirom na
antropogeni faktor, pretpostavka je da se taj broj
i nije mnogo poveao. Ono to se saznalo
usmenim anketiranjem stanovntva jeste da se
pominje broj od oko 10 jedinki ali i da vre
migracije ka Skadarskom jezeru (Ostros) pa taj
broj nije konaan. Imajui u vidu da je zlatni akal
sa albanske strane skoro pa istrebljen, smatram
da bi trebalo uvesti minimalne mjere praenja
stanja populacije ove vrste u Ulcinjskoj optini.
Mustela eversmannii-
stepski tvor

Mustela nivalis - lasica
Mustela putorius - mrki tvor
Mustela lutreola- evropska
vidrica
+
Martes foina - kuna bjelica
Lutra lutra - vidra + +
Ovo podruje predsavlja hranilite za ovu vrstu, a
njene jazbine se nalaze u blizini rijenih sistema,
u korijenju starih stabala i upljina u krakom
terenu a na ovom podruju i u naputenim
jazbinama jazavaca. Najvea opasnost za ovu
vrstu jeste zapetljavanje enke u mree prilikom

lovljenja, posebno na mjestima gdje ima jegulje.
Meles meles - jazavac
PREIVARI - Artiodactyla
Sus scrofa - divlja svinja
Capreolus capreolus - srna +
KITOVI - Cetacea
Tursiops truncates - dobri
delfin
+
2003. godine, eksperti organizacije Euronatur su
5 puta vidjeli ovu vrstu u rijeci, 3 puta na uu i
jednom u moru. Najvee grupe su se sastojale od
5 do 6 jedinki. Sredinom jula 2003. godine, u
blizini ostrva Franz-Jozeph naeno je mrtvo
mladune. U uslovima ove oblasti, mlade enke
ove vrste esto raaju mrtvoroenad (Hussenot
& Robineau1994.). Euronatur pretpostavlja da su
se ovi delfini tokom veine njihovih istraivanja
hranili. 7. jula 2003. godine, razigrana grupa
delfina je bila na Bojani, blizu ostrva Paratuk.
Tokom proljea i ljeta te godine, delfini su
redovno viani 17 km uzvodno od Bojane i gore
ka askom jezeru, a neki od njih su vieni ak 35
km uzvodno u Derragjati-u. Tokom jeseni i zime,
vjerovatno zbog mutne vode nije registrovan ni
jedan delfin u rijeci, dok ih je bilo u prodelti.
Dobri delfini preferiraju priobalne vode i rjena
ua, koja obiluju ribom. Tokom ljeta, delta
Bojane je vrlo znaajna za raanje i odgajanje
mladunadi lokalnih grupa (vidjeti Hussenot &
Robineau 1994.). Obzirom da se radi o
ribolovnom podruju, kao i o zatienoj vrsti, iji
je period i prostor kretanja oigledan, potrebna
su to hitnija istraivanja.
Tabela28. Sisari
Velika plaa (Ulcinj)
Stanita (habitati)
Velika ulcinjska plaa 1 N 4154,592' E 019 14,217'
Velika ulcinjska plaa 12 (zalee) N 4152,959' E 019 19,625'
Velika ulcinjska plaa 13 (zalee) N 4152,343' E 019 19,915'

Tabela29. Transekti
Velika ulcinjska plaa 1
Emerald: 16.2 Dunes
A C
Velika ulcinjska plaa 2 2110 Pokretne obalne dine A C
Velika ulcinjska plaa 3 2110 Pokretne obalne dine B C
Velika ulcinjska plaa 4 2110 Pokretne obalne dine C C

B C
2120 Pokretne dine du obalne linije sa vrstom
Ammophila arenaria (bijele dine).
Emerald: 16.2 Dunes
C C
joheEmerald:44.43 South-east European ash-
oak-alder forests

B C
Ammophila arenaria (bijele dine)
johe

habitat
2110: C;
2120: B;
91F0: B;

C
C
C
A C
A C
maritimi)
Emerald: Mediterranean (Juncus maritimus) and

A C
2190 Vlane pokretne dine
Emerald: 16.3 Humide dunes slack

(zalee)
maritimi)
A C
(zalee)

maritimi)

A C
3170* Povremene lokve u mediteranskom
podruju
Emerald: nema odgovarajueg habitata
B C
johe
A C
(zalee)
maritimi)
A C
(zalee)
Izmeu pojasa psamofita i mediteranskih slanih
livada nalaze se umirene dine sa suvim
panjacima.

Velika ulcinjska plaa 14 2110 Pokretne obalne dine B C
maritimi)

johe
2190 Vlane pokretne dine, suvi panjaci i livade
koje bi mogle pripadati habitatu
2240 Dinski panjaci reda Brachypodietalia sa
jednogodinjim vrstama.
Emerald: 16.2 Dunes
Tabela30. Stanita
Dopunski komentar: Stanite 91F0 Crnogorske poplavne ume jasena, lunjaka i johe
najreprezentativnije i najbolje ouvane sastojine na koordinati 4152,094' E 019 20,226' (uz rijeku
Bojanu).


Biljke
Invazivne vrste
Naziv vrste Rasprostranjenje/brojnost
Amorpha fruticosa L.
Od koordinate N 4154,469' E 019 15,056' mjestimino se
susree (prema zapadu) sve do kraja plae. Na ovom
lokalitetu je veoma brojna, obrazuje gotovo istu sastojinu
na povrini od oko 200 m.
Carpobrotus sp.
Zabiljeena jedna populacija na oko 10 m. Vrsta je ovdje
evidentno saena, ali je ,,pobjegla i moe se oekivati
dalje irenje. Koordinate N 4154,236' E 019 15,899'
Velika plaa 7)
Datura stramonium L.
Koordinate N 4153,940' E 019 16,651' (Velika plaa 9), 4
jedinke.
Erigeron annus (L.) Pers.
Koordinate N 4154,592' E 019 14,217' (Velika plaa 1), 10-
tak jedinki.
Galinsoga parviflora Cav.
Koordinate N 4153,940' E 019 16,651' (Velika plaa 9), 7
jedinki.
Oenothera biennis L.
Vrsta je zabiljeena cijelom duinom plae, najee u 3
pojasu vegetacije (habitati 2110 Pokretne obalne dine i
2120 Pokretne dine du obalne linije sa vrstom Ammophila
arenaria (bijele dine). Moe se rei da joj je populacija
brojna i pokazuje tendenciju irenja, zalazei mjestimino i
u prva dva pojasa vegetacije.
Mjestimino se sree u zaleu du plae od take 2 (gdje
obrazuje gotovo istu sastojinu na oko 100 m) do take 9.
Xanthium strumarium L. ssp. italicum (Moreti) D. Lve
Konstituent vegetacije psamofita cijelom duinom plae.
Najvea subpopulacija zabiljeena na koordinati N
4152,762' E 019 19,418', gdje ova vrsta gradi istu
sastojinu na oko 300 m.
Tabela31. Invazivne biljne vrste
Naziv vrste Rasprostranjenje
Cakile maritima DC
Vrsta je vaan konstituent prvog pojasa vegetacije uz more i
srijee se du cijele plae izuzimajui sasvim urbanizovane
prostore koji su navedeni u dijelu "Ocjena stanja podruja".
Calystegia soldanela L.
Vrsta se srijee kao pratilica u drugom pojasu vegetacije.
Najbolje razvijena subpopulacija, na povrini od oko 40 m
zabiljeena na koordinati N 4153,321' E 019 18,315'
Cyperus capitatus Vandelli
Prisutan je kao pratilica visoke stalnosti u treem pojasu
psamofita, a posebno brojna subpopulacija koja se prua na
oko 1000 m zabiljeena na koordinati N 4154,469' E 019
15,056'.
Vrsta je vaan konstituent drugog pojasa vegetacije uz
more i srijee se du cijele plae izuzimajui sasvim
urbanizovane prostore koji su navedeni u dijelu "Ocjena
stanja podruja."
Eryngium maritimum L.
Vrsta je vaan konstituent drugog pojasa vegetacije uz
more i srijee se du cijele plae izuzimajui sasvim
urbanizovane prostore koji su navedeni u dijelu "Ocjena
stanja podruja"
Euphorbia paralias L.
Javlja se kao pratilica u treem pojasu vegetacije. Populacija
na Velikoj plai je umjereno brojna.
Hydrocotile vulgaris L.
Gusta subpopulacija na oko 150 m na koordinati 4152,094'
E 019 20,226'.

Pancratium maritimum L.
Element je vegetacije psamofita du cijelog podruja , ali
nije brojna vrsta.
Polygonum maritimum L.
Sreu se rijetki primjerci du cijele plae, a najbrojnija
subpopulacija zabiljeena na koordinati 4152,094' E 019
20,226'. Prostire se na oko 100 m.
Salsola kali L.
Vrsta se na cijeloj plai sree kao konstituent prvog pojasa
vegetacije uz more. Populacija umjereno brojna.
Tabela32. Zatiene vrste u Crnoj Gori

Gljive
Naziv vrste Stanite Rasprostranjenje Status vrste Pritisci

Pjeani dio plae,
habitati sa Pinus
halepensis

Veliki broj deponije
otpada, nelegalno
izgraeni privremeni
objekti.
Tabela33. Gljive
Napomena: Usled izrazite sue u toku ove godine je izostalo plodonoenje velikog broja gljiva na
podruju Velike plae pa shodno ovim injenicama nijesu zabiljeene vrste gljiva koje su znaajne
sa nacionalnog i meunarodnog aspekta. Meutim, s obzirom da se na ovom podruju nalaze
znaajna stanita gljiva: pjeana plaa i habitati sa Pinus halepensis, u buduim istraivanjima
treba oekivati odreen broj nacionalno i meunarodno znaajnih vrsta. Neophodno je nastaviti
istraivanja.
Komentar rezultata: Na osnovu terenskog rada koji nije bio dio projekta praenja biodiverziteta,
istraivali smo zalee Velike plae u periodu 2003-2010. U tom periodu nismo naili ni na jedan
primjerak vrsta sa lista zatienih vrsta nacionalnim zakonodavstvom.
Tadanja istraivanja nisu detaljno obuhvatila i poplavne ume jasena, lunjaka i johe. To podruje
(koordinate N 4153,140' E 019 19,742') nastanjuju manje populacije sledeih vrsta sa liste:
Osmoderma eremita Scopoli, 1763 (Coleoptera,
Scarabaeidae, Cetoniinae)

Saga natoliae Serville, 1838 (Orthoptera, Tetigonifae)
Povrina poplavnih uma je mala za izolovane, stabilne
populacije. Ona predstavlja samo dio areala koji obuhvata
i Ulcinjsko polje, Mouru, Adu Bojanu i Velopoja u
Albaniji.
Crematogaster gordani Karaman, 2008 (Hymenoptera,
Formicidae)
Vrsta je endem Crne Gore i do sada je naena na samo
dva lokaliteta du Crnogorskog primorja.
Anomala matzenaueri Reitter, 1918 (Coleoptera,
Rutelidae)
Velika plaa je stanite i za ovaj endem Crnogorskog i
Albanskog primorja.
Cicindela (Cicindela) monticola albanica (Coleoptera,
Cicindelidae)
Velika plaa je stanite i za ovu balkansku endeminu
vrstu.
Cataglyphis nodus Brull, 1833 pustinjski mrav Zona obraslih pjeanih dina.

Ihtiofauna (ribe)
Komentar rezultata: Na podruju Velike plae Ulcinj ne postoje stalni vodotoci i vodeni objekti
koji bi obezbijedili prostor za itav ili dio ivotnog ciklusa slatkovodnih ili boatnih riba te na ovom
podruju nijesu zabiljeene ribe kao animalna komponenta detektovanih ekosistema.
Tabela35. Transekti
Hyla arborea (Linnaeus, 1758)
Poljoprivredno podruje i turistiko
stambena struktura naselja Donji toj
brojna
Bombina variegata scabra (Kuster, 1843) Movarni dio u zaledju plae
brojna (prisutan
veliki broj
punoglavaca kao i
adultnih jedinki).
Rana temporaria (Linnaeus, 1758) Movarni dio sa trskom u zaledju plae malobrojna
Pored puta, ispod kamenja i na mjestima
gdje nema guste vegetacije
brojna
Rubni dio same plae u dijelu sa halofitnom
vegetacijom
brojna
Algiroides nigropunctatus (Dum.&Bibr.,
1839)
Kamenite staze i zatravnjene pjeskovite
povrine
malobrojna
Lacerta trilineata (Schr., 1912)
Nisko rastinje i kamenje pored puteva koji
vode do plae
malobrojna
Testudo hermanii (Gmelin 1788)
Travnati dio u zaledju plae (kod odmaralita
HTP Velika plaa)
brojna
Zamenis longissima (Laurenti, 1768)
Obradjeno podruje oko kua u zaledju
movarnog dijela
brojna
Elaphe quatuorelineata( Lc., 1789)
Obradjeno podruje oko kua u zaledju
movarnog dijela
malobrojna
Plaa (Safari Kopakabana)
Koordinate: N 41 53. 218
E 19 18. 751
Nadmorska visina:1m
Plaa Kopakabana prvo ue Bojane
Koordinate:
N 41 50.090
E 19 22.018

Koordinate
N 41 53.18
E 19 18.74

Koordinate:
41 53. 099 N
19 18. 915


Elaphe situla (Linnaeus, 1758) Nisko rastinje u zaledju plae malobrojna
Natrix tessellata (Laurenti, 1768)
Movarni dio du plae (skretanje za
Kopakabana plau)
brojna
Komentar rezultata:Populacije relativno dobro ouvane (brojno stanje zadovoljavajue).
Ornitofauna (ptice)
Velika plaa: sa ravnicama u zaleu, sastavljena je od sitnog
pijeska koji potie iz Skadarskog jezera. Ova plaa je u velikoj
mjeri priobalno stanite.
Na plai postoji cijeli mozaik stanita koja variraju od
litoralne zone,plae, dina, depresija sa alkaloidnim i
slatkovodnim stanitima, pa sve do autohtone ume
skadarskog hrasta.
N 4151'53.37'' E 19 20' 32.76''
Naziv vrste Status Brojnost
Haematopus ostralegus - ostrigar
Ev. Status ugroenosti: Sigurna
S
Trend u Evropi: Umjereno
opada
3
Tringa totanus - crvenonogi prudnik
Ev. Status ugroenosti: U
opadanju D
opada
8
Recurvirostra avosetta - sabljarka
S
2
Pelecanus crispus - kudravi pelikan
Ev. Status ugroenosti: Rijetka
6
Phalacrocorax pygmeus - mali kormoran
S
30
S
3
S
5
Platalea leucorodia - kaikara
Ev. Status ugroenosti: Rijetka
18
Anas acuta - lastarka
opadanju D
opada

Anas clypeata - patka kaikara
opadanju D
6
S
5
Calidris alpina - prudnik irikavac
Ev. Status ugroenosti:
Prorijeena H
70
Philomachus pugnax - prudnik ubica
opadanju D
150
Limosa limosa - crnorepa muljaa
Ev. Status ugroenosti: Osetljiva
VU
240
Tringa erythropus - mrki prudnik
opadanju D
120
opadanju D
70
Tringa stagnatilis -dugonogi prudnik
S
opada
200
Tringa ochropus - prudnik pijukavac
S
200
Numenius arquata - carska ljuka
opadanju D
opada
70
Larus cachinnans - sinji galeb
S
Trend u Evropi: Jako raste
20
opadanju VU
Trend u Evropi: Umjedreno
opada
47
Sterna hirundo - obine igra
S
50
Tabela37. Ptice
Mamofauna (sisari)
U prethodnom poglavlju dati su zbirni rezultati za sisare zbirno za Adu Bojanu, Veliku plau i
Mouru.

Moura
Stanita (habitati)
Moura 1
N 4157,802' E 019 15,376' 260 mnv, sjevero-istone
padine
Moura 2
N 4157,468' E 019 15,376' 260 mnv, sjevero-istone
padine
Moura 3 N 4157,332' E 019 15,811' 120 mnv, istone padine
Moura 4 N 4159,508' E 019 14,015' 240 mnv, centralni dio
Moura 5 N 4100,150' E 019 12,115' 120 mnv, jugo-zapadne padine
Moura 6 N 4200,280' E 019 09,736' 50 mnv, jugo-zapadne padine
Moura 7 N 4200,280' E 019 09,736' 150 mnv, june padine
Tabela38. Transekti
Moura 1
9250 ume makedonskog hrasta D C
62A0 Istono submediteranski suvi travnjaci
(Scorzoneretalia villosae)
Emerald: Nema odgovarajueg habitata
B C
Moura 2 Dominira ikara
Moura 3 ume sladuna i cera
Moura 4 9250 ume makedonskog hrasta B C
Moura 5 Pseudomakija, gusta ikara
Moura 6 Gusta i neprohodna makija
Moura 7
Tabela39. Stanita
Biljke
Invazivne vrste
Ailanthus alttissima (Mill.) Swingle
Na koordinatama N 4157,802' E 019 15,376', pokriva
povrinu oko 30 m. Evidentno je irenje populacije, jer ima
dosta mladica.
Alcea rosea L.
Na koordinatama N 4200,280' E 019 09,736' zabiljeeno
oko 10 jedinki. Uz put Bar-Ulcinj (koji se nalazi na junim
padinama) populacije veoma brojne.
Na koordinatama N 4159,508' E 019 14,015', oko 10
jedinki.
Tabela40. Invazivne biljne vrste
Himanthoglossum caprinum (Bieb.) Sprengel Na koordinatama N 4157,802' E 019 15,376', 5 jedinki
Tabela41. Vrste zatiene u Crnoj Gori
Napomena: S obzirom na mediteransku klimu i tipove habitata na Mouri, oekujemo da na ovom
prostoru raste veliki broj orhideja (sve vrste ove familije su zatiene u Crnoj Gori). Da bi se utvrdio
taan spisak i stanje populacija ovih vrsta potrebno je terenska istraivanja realizovati ranije (mart-
maj).

Gljive

Zajednica sa
Carpinus orientalis i
Quercus spp.
Nema uticaja
Tabela42. Gljive
Napomena: Usljed izrazite sue u toku ove godine je izostalo plodonoenje velikog broja gljiva na
podruju Moure. Meutim, s obzirom da se na ovom podruju nalaze znaajna stanita sa aspekta
gljiva: habitati sa Quercus spp., Carpinus orientalis, u buduim istraivanjima treba oekivati vei
broj nacionalno i meunarodno znaajnih vrsta posebno iz roda Boletus i Gaestrum. Neophodno je
nastaviti istraivanja.
Lucanus cervus (Linnaeus, 1758)
(Coleoptera, Lucanidae)
U umama sladuna i cera (koordinate
N 4157,332' E 019 15,811') 120 mnv,
istone padine
2 enke, 4 mujaka; populacija dobro
ouvana.
Oryctes nasicornis Linnaeus, 1746
(Coleoptera, Dynastinae)

6 enki, 4 mujaka, populacija dobro
ouvana.
Cerambyx cerdo Linnaeus, 1758
(Coleoptera, Cerambycidae)
Nastanjuje ivice uma Quercus sp. na
niim nadmorskim visinama.
1 adult na navedenom lokalitetu,
brojnost populacija ovih vrsta je
stabilna, dokle god ne bude dolo do
dalje degradacije autohtonih uma
sladuna i cera.
Papilio (Iphiclides) podalirius
(Linnaeus, 1758) Lepidoptera,
Papilionidae
Moura 2 (koordinate N 4157,468' E
019 15,376') 260 mnv, sjevero-istone
padine; Moura 6 (koordinate N
4200,280' E 019 09,736') 50 mnv,
jugo-zapadne padine.
12 jedinki
Osmoderma eremita Scopoli, 1763
Cetoniinae)
Nastanjuje tipinu mediteransku
vegetaciju gustu i neprohodnu
makiju, pretpostavljamo da se njena
populacija moe na Mouri nai na
koordinati N 4200,280' E 019 09,736')
50 mnv, jugo-zapadne padine
Istraivanjem nije potvreno njeno
prisustvo. A vrsta se inae nalazi na
listama EUs Habitats Directive i Bern
convention.
Saga natoliae (Orthoptera,
Tattigoniidae)
U Crnoj Gori je nalaena na Rumiji,
du ivice hrastovih uma i podruju
ikara, tako da se oekuje i na
podruju Moure na takama
istraivanja Moura 4 (koordinate N
4159,508' E 019 14,015') 240 mnv,
centralni dio; Moura 5 (koordinate N
4100,150' E 019 12,115') 120 mnv,
jugo-zapadne padine; Moura 6
09,736') 50 mnv, jugo-zapadne padine

Ihtiofauna (ribe)
Komentar rezultata: Na podruju Moure Ulcinj ne postoje stalni vodotoci i vodeni objekti koji
bi obezbijedili prostor za itav ili dio ivotnog ciklusa slatkovodnih riba te na ovom podruju nijesu
zabiljeene ribe kao animalna komponenta detektovanih ekosistema.

Tabela44. Transekti
istone padine, skupine drvea (ostaci
nekadanje ume)
brojna
Podarcis muralis (Laurenti, 1768) kamenjari i slabo obrasle stijene brojna
Podarcis melisellensis (Werner, 1853) ikara veoma brojna
Algiroides nigropunctatus
(Dum.&Bibr., 1839)
zatravljene povrine i kamenjari malobrojna
Lacerta trilineata (Schr., 1912) ikara malobrojna
Testudo hermanii (Gmelin 1788) ikare, zatravljeni djelovi, ostaci ume brojna
Elaphe situla (Linnaeus, 1758) ikara malobrojna
Ornitofauna (ptice)
Podruje sa tipinim mediteranskim osobinama . uma
jasena, brijesta i hrasta. Znaajna uma maslina.

Hippolais olivetorum - volji maslinar
Sigurna S
12+
Osetljiva VU
Trend u Evropi:Umjereno
opada
1
Emberiza cia - strnadica kamenjarka
Prorijeena H
14+
Emberiza citrinella - strnadica utovoljka
Sigurna S
9
Sjeveroistona padina
N4157,808' E 019 15,364'
Nadmorska visina: 258 m
Istona padina
N 4157,326' E 019 15,817
NV : 134m

Lanius collurio Shrike - rusi svraak
Prorijeena H
1
Sylvia communis - obina grmua
Sigurna S
Trend u Evropi:Malo raste
6+
Turdus merula - obini kos
Sigurna S
8+
Parus lugubris - mrka sjenica
Sigurna S
8+
Fringilla coelebs - obina zeba
Sigurna S
5+
Larus ridibundus - obini galeb
Sigurna S
5
Tabela46. Ptice
Napomena: Monitoring je vren u jednom (ljetnjem aspektu) tako da nisu uzete u obzir migratorne
vrste ptica koje su karakteristine za ovo podruje.
Mamofauna (sisari)
U prethodnom poglavlju dati su zbirni rezultati za sisare zbirno za Adu Bojanu, Veliku plau i
Mouru.


Ratac sa ukotrlicom
Stanita (habitati)
Ratac 1 N4207,389' E1903,813'
Tabela47. Transekti
Transekt Stanita Reprezentativnost
Ratac 1
Saena sasojina u kojoj u spratu
drvea dominira Pinus halepensis, a
pored ove vrste prisutan je i empres
(Cupresus sempervirens)

Ratac 1
1240 Vegetacija klifova mediteranske
obale sa endeminim Limonium sp.

Emerald:
Nema odgovarajueg habitata.
Reprezentativnost sastojina varira, ali smo zabiljeili veoma dobre
sastojine koje imaju reprezentativnost A (koordinata N4207,413'
E1903,688').
Tabela48. Stanita
Biljke
Invazivne vrste
Koordinata N4207,389' E1903,813', sastojina sa
bagremom (Robinia pseudacacia) zauzima oko 100 m.
Evidentno irenje sastojine (veliki broj mladica)
Koordinata N4207,389' E1903,813', sastojina sa
pajasenom (Ailanthus alttissima) zauzima oko 100 m.
Erigeron sp. Koordinata N4207,389' E1903,813', oko 15 jedinki
Alcea rosea L. Oko 20 jedinki
Na ovom podruju tokom terenskih istraivanja nije zabiljeena nijedna vrsta koja je zatiena
nacionalnim zakonodavstvom. Oekujemo da ovdje ima orhideja, ali za njihovo evidentiranje bi
trebalo posjetiti lokalitet u periodu mart-april.

Gljive
Na ovom lokalitetu nije zabiljeena niti jedna vrsta gljiva od znaaja za ovaj izvjetaj a takodje ne
postoje literaturni podaci niti se prema stanitima koja ovdje postoje oekuju da bi mogle
postojati.
Komentar rezultata:Podrujem dominira saena uma Pinus halepensis-a, zbog ega je prizemni
sprat siromaan vegetacijom. Fauna beskimenjaka je skoncentrisana u humusu upljina stijena i
nakupljenom opalom liu upljina u kamenim ostacima manastira, ispod gomila kamenja, a
oborena stabla i grane, koji nisu uklonjeni, predstavljaju mikrohabitate za saproksilne vrste. Zbog

male raznolikosti habitata, fauna beskimenjaka je siromanija po broju vrsta u odnosu na veinu
ostalih lokaliteta, obuhvaenih ovogodinjim istraivanjima.
Naziv vrste Rasprostranjenje/brojnost Stanje populacije
(Coleoptera, Lucanidae),
U fragmentima listopadne ume
bagrema i eukaliptusa (koordinata
N4207,389' E1903,813')-1enka
Smatramo da su populacije ovih vrsta
na lokalitetu Ratac veoma nestabilne,
zbog male povrine listopadnih uma.
Populacije ovih vrsta ne mogu opstati
samostalno, bez mijeanja sa
jedinkama iz susednih dijelova
njihovih areala.
Oryctes nasicornis (Coleoptera,
Dynastinae Linnaeus, 1746)
2 enke, 1 mujak.
Tabela50. Invertebrate
Ihtiofauna (ribe)
Komentar rezultata: Na podruju rta Ratac i plae ukotrlice ne postoje stalni vodotoci i vodeni
objekti koji bi obezbijedili prostor za itav ili dio ivotnog ciklusa slatkovodnih riba te na ovom
Komentar rezultata: Na podruju rta Ratac i plae ukotrlica nijesu detektovane vrste
herpetofaune od znaaja za ovaj izvjetaj. Ovo se objanjava malom povrinom podruja kao i
unifomrnou stanita na ovom podruju.
Ornitofauna (ptice)
Komentar rezultata: Usljed male povrine podruja, uniformnih stanita koja pticama ne pruaju
mnogo hranidbenih resursa na ovom lokalitetu nijesmo detektovali vrste ptice koje su od znaaja
za ovaj izvjetaj.
Mamofauna (sisari)
Komentar rezultata: Usljed male povrine podruja, uniformnih stanita koja sisarima ne pruaju
dovoljno hranidbenih resursa na ovom lokalitetu nijesmo detektovali vrste sisara koje su od
znaaja za ovaj izvjetaj.
Buljarica
Stanita (habitati)
Buljarica
N 4211'40,3'' E 18 58' 05,9'' koordinate centralnog dijela
plae
Tabela51. Transekti
Stanita Reprezentativnost Status zatite
1410 Mediteranske slane livade
Emerald: Mediterranean (Juncus maritimus) and (Juncus
acutus) saltmarshes

B C
1210 Vegetacija jednogodinjih biljaka obalne linije
Emerald: Nema odgovarajueg stanita.
A C
1240 Vegetacija klifova mediteranske obale sa endeminim
Limonium sp.
Emerald: Nema odgovarajueg stanita.
B
A
(klifovi su nepristupani)

1120 Biocenoza livada Posidonia oceanica
Emerald: 11.3 Sea-grass meadow

Tabela52. Stanita
Biljke
Komentar rezultata: Livade u zaleu su pokoene, tako da nismo mogli obraditi ove tipove
habitata, niti evidentirati zatiene vrste koje tu rastu. Na osnovu ranijih terenskih iskustava znamo
da u ovoj zoni rastu sljedee zatiene vrste: Hermodactylus tuberosus, Serapias lingulata, Ophrys
sphegodes, Orhis sp. Nijedna od navedenih vrsta nije kritino ugroena u Crnoj Gori.
Gljive

Stanite sa Alnus,
Salix i Quercus
Poar veih razmjera
Tabela53. Gljive
Napomena: Usljed izrazite sue u toku ove godine je izostalo plodonoenje gljiva na podruju
Buljarice pa shodno ovim injenicama nije bilo mogue zabiljeiti vrste gljiva koje su znaajne sa
nacionalnog i meunarodnog aspekta. Meutim, s obzirom da se u zaleu plae nalaze vlane
ume sa vrbama, jovama i hrastovima u daljim istraivanjima oekuje se registrovanje veeg broja
znaajnih vrsta. Neophodno je nastaviti istraivanja.
Komentar rezultata:Parcelizacija i dalje krenje dovodi do smanjenja populacija.
Naziv vrste Rasprostranjenje Stanje/brojnost populacije
(= Papilio podalirius) leptir prugasto
jedarce
Uz ivicu mijeane listopadne ume, na
povrini od oko 2000m2. Primjerke
ove vrste smo nalazili esto du obale
Jadranskog mora, Skadarskoj kotlini i
okolini Podgorice i to na podrujima
gdje je listopadna ili mjeovita uma
ouvana, makar i u manjim
fragmentima.
14 jedinki ove vrste
Brojnost populacije vrste je u
opadanju, uporedo sa antropogenim
pritiskom na ostatke listopadne ume
u zaleu.
nosoroac
N 4211'10,4'' E 18 58' 18,6'' - zalee,
krevine ostataka listopadne ume
Naena je jedna enka pored puta,
oteena. Inae je za adulte ove vrste
karakteristika da su uglavnom aktivni
nou, kad ih privlae farovi
automobila, tako da se esto nalaze
nastradali du puteva, naroito u
periodu parenja (april-maj).
Pretragom terena i klopkama nije
naen vie ni jedan primjerak.
u zaleu.
Luciola novaki (Muller, 1946) (Fam.:
Lampyridae) Obian svitac -
endemina vrsta istone obale
Jadrana
Jedan primjerak je naen u mjeavini
opalog lia i humusa, uz ivicu
listopadne ume
u zaleu.
Saga natoliae (Serville, 1839) (Insecta:
Orthoptera: Tettigoniidae)
Na osnovu zastupljenih tipova
stanita oekujemo da podruje

Buljarice,na sledeim tipovima
stanita: ume-ikare bjelograbia
(Carinus orientalis) i termofilnih
hrastova (dominira Quercus
pubescens), ume-ikare vlanih
stanita nastanjuje ova vrsta.
Inachis io (Linnaeus, 1758) (Insecta:
Lepidoptera: Nymphalidae)

Uoena je brojna populacija leptira.
Vrsta se ne nalazi na spisku zatienih
u CG ali je esta meta kolekcionara,
zbog karakteristinih ara na krilima i
smatramo da bi je trebalo zatititi.
Invazivne vrste
Sceliphron caementarium (Drury) (Insecta: Hymenoptera: Sphecidae)
Chalybion californicum (de Saussure) (Insecta: Hymenoptera: Sphecidae)
Ihtiofauna (ribe)
Komentar rezultata: Rijeka je istraivana u dijelu koji se uliva u more na istonoj strani zaliva kao i
movarni region ovoga zaliva koji formiraju pogodan ekosistem za riblju faunu.Na ovom lokalitetu
nijesmo detektovali niti jednu od vrsta sa liste zatienih vrsta (nacionalno zakonodavstvo).
Naziv vrste Status
Jegulja (Anguilla anguilla)
Vrsta se ne nalazi ni na jednoj od lista ali je prema
meunarodnoj IUCN klasifikaciji kritino ugroena (CR
status). U rijeci i movarnom regionu detektovali smo
manju populaciju preteno sastavljenu od mladjih
uzrasnih klasa. Odsustvo starijih genaracija ukazuje na
izlovljavanje jegulje u ovom podruju te su u populaciji
prisutne jedinke starosti 1-2 godine.
Tabela55. Ribe
Tabela56. Transekti
Lissotriton vulgaris (Linnaeus, 1758) Zaledje plae, movarni dio. brojna
Vinogradi i zasadi kivija oko kua,
dvoritima turistikih objekta).
brojna
Pelophylax (Rana) ridibunda (Pallas
1771)
Livade u zaleu centralnog dijela
plae.
brojna
Testudo hermanni (Gmelin 1788)
U zaleu plae, prirodna vegetacija
movara i livada, kao i antropogena
stanita, u dvoritima privatnih kua.
brojna
Centralni dio plae N 4211'40,3'' E 18 58' 05,9''

Mauremys caspica (Valen., 1833) Movarni dio u zaledju plae brojna
Caretta caretta (Linnaeus, 1758) More rijetka
Hemidactylus turcicus (Linnaeus, 1758) Zidovi privatnih kua turistiki objekti rijetka
Pokoene livade, nisko rastinje i
osunana mjesta na ogradama
rijetka
Osunane kamenite ograde, zidovi
kua
veoma brojna
Algyroides nigropunctatus (Dum. &
Bibr., 1839)
Kamenite staze i travnate povrine u
krugu turistikih objekata i kua
malobrojna
Ophisaurus apodus ( Obst, 1978)
Livade i nepristupani djelovi sa
trskom u zaledju plae
veoma brojna
Platyceps najadum (Eichwald 1831) Kamenite ograde kua i zaledju plaa rijetka
Hierophis gemonensis
Kamenite ograde, pored puta i u
dvoritima privatnih kua
brojna
Elaphe quatuorlineata
Kamenite ograde, pored puta i u
malobrojna
Zamenis longissima (Laurenti, 1768) Pored puteva koji vode do plae brojna
Vipera ammodytes (Linnaeus, 1758)
Suva i sunana mjesta, grane bunja i
nieg drvea u zaledju plae
brojna
Tabela57. Vodozemci i gmizavci
Ornitofauna (ptice)
Zalee uvale sa tipinim mediteranskim krem i prisustvom
makije. Dalje prema obali movarno zalee sa tracima.
uma jasena, brijesta i hrasta. Znaajna uma maslina.
N 4211'40,3'' E 18 58' 05,9''
Sigurna S
35+
Sigurna S
8+
Osetljiva VU
opada
2
Emberiza cia Strnadica kamenjarka
Prorijeena H
1++

Sigurna S
7
Prorijeena H
1
Lanius excubitor - veliki svraak
Prorijeena H
opada
2+
Oenanthe oenanthe - obina bjeloguza
opadanju D
opada
3
Sigurna S
16+
Sigurna S
8+
Sitta neumayer - brgljez lonar
Sigurna S
4
Sigurna S
8+
Sigurna S
19
Dendrocopus syriacus - seoski djetli, sirijski djetli
Sigurna S
Trend u Evropi:Malo opada
1
Larus michahelis - sinji galeb
Sigurna S
5
Tabela58. Ptice
Napomena: Posmatranje i monitoring je vren u jednom (ljetnjem aspektu) tako da nijesu uzete u
obzir migratorne vrste ptica koje su karakteristine za ovo podruje.
Mamofauna (sisari)
Naziv vrste Zatiene u CG. Potencijalno prisutne
Glis glis -obini puh
Nannospalax leucodon - slijepo kue + +

Arvicola terrestris - vodena voluharica
Microtus arvalis - poljska voluharica +
Microtus guentheri - sredozemna voluharica +
Microtus rossiaemeridionalis (sin. levis)
Microtus oeconomus - movarna voluharica
Apodemus flavicollis - utogrli mi
Apodemus mystacinus - kraki mi +
Apodemus sylvaticus - umski mi
Micromys minutus - patuljasti
Mus domesticus - domai mi
Mus musculus - tipini domai mi
Rattus norvegicus - pacov
ZEEVI - Lagomorpha
Lepus europaeus - zec
Crocidura leucodon - poljska rovica
Crocidura suaveolens - vrtna rovica
Neomys anomalus - Milerova vodena rovica
Neomys fodiens - vodena rovica
Talpa europaea - evropska krtica +
Myotis bechsteini - dugouhi veernjak +
Myotis capaccinii - dugoprsti veernjak +
Myotis dasycneme - barski veernjak + +
Myotis nattereri - resasti veernjak +
Nyctalus leisleri - mali nonik +

Nyctalus nuctula - srednji nonik +
Plecotus austriacus - sivi dugouhi ljiljak +
Vespertilio murinus - dvobojni veernjak +
Pipistrellus pipistrellus - patuljasti slijepi mii +
Pipistrellus kuhlii - bjelorubi slijepi mii +
Rhinolophus blasii - sredozemni potkoviar + +
Rhinolophus euryale - juni potkoviar +
Vulpes vulpes - lisica
Capreolus capreolus - srna +
KITOVI - Cetacea
Tursiops truncates - dobri delfin
Tabela59. Sisari
Brdo Spas
Stanita (habitati)
Brdo Spas 1 N 4217. 540' E 018 49. 155' -zapadna ekspozicija
Brdo Spas 2
N 4217.541' E 018 49. 157' - jugozapadna ekspozicija iznad
tunela
Tabela60. Transekti
Transekt Stanita Rasprostranjenost
Reprezent
ativnost
Status
zatite
Brdo Spas 2
Drvenaste mljeike
EMERALD : 32.22 Tree-spurge
formations
A

Brdo Spas 1
Tipina makija, gusta
neprohodna, isprekidana
antropogenim habitatima
dokna veim nadmorskim
visinama prelazi u
pseudomakiju
Na niim nadmorskim visinama,
zapadna ekspozicija dok na veim
nadmorskim visinama rasprostranjena
je pseudomakija.

Brdo Spas 2
Makija divlje masline i
drvenaste mljeike (Oleo-
Euphorbietum dendroidis)
Razvija se na strmim i stjenovitim
terenima te na policama stijena u
podnoju jugozapadnog dijela brda
Spas.

Tabela61. Stanita
Biljke
Invazivne vrste
Opuntia ficus indica Pojedinani primjerci na lokalitetu sa Euphorbia dendroides
Robinia pseudoacacia Prisutna u veoj brojnosti na istom lokalitetu
Ailanthus altissima U kontaktnoj zoni prema magistrali
Euphorbia dendroides L. Brdo (stijene) (N 4217.541' E 018 49.157')
Cyclamen hederifolium Aiton. Makija i garizi
Komentar: Za oekivati je da se na brdu Spas u umi, makiji i garizima nalaze i neke vrste iz
porodice orhideja Orchis sp., Ophrys sp., Platanthera sp. i dr.koje su u Crnoj Gori sve zatiene, ali se
njihov vegetacioni period rano zavrava te ih nismo mogli konstatovati na terenu. Navedeni
sektorski pritisci poput krenja uma, te izgradnja puteva i poari negativno utiu na brojnost i
opstanak populacija ovih biljnih vrsta.

Gljive
Naziv vrste Stanite Rasprostranjenje Status vrste Pritisci Brojnost
Amanita
caesarea (Scop.
: Fr.) Pers.
(blagva)
Zajednica
Erico-
Arbutetum
N 421708.9
E 194923.3,
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Crvenoj listi
Evrope)
krenje umskog
pokrivaa,umski
poari,formiranje
mree umskih
puteva, urbanizacija
prostora, erozija
ogoljenog zemljita
usljed bujica

2 plodonosna
Boletus queletii
Schulzer
Zajednica
Erico-
Arbutetum
N 421716.9
E 194920.2

3 plodonosna
tijela
Verpa conica
(O.F. Mll. : Fr.)
Sw. (konina
smrkovica)
Zajednica
Erico-
Arbutetum
N 421721.0
E 194920.0
2 plodonosna
tijela
Tabela64. Gljive

Komentar: Usljed intezivne devastacije ovoga prostora kao i unitavanja cijelih ekosistema na
ovom podruju nijesmo detektovali beskimenjake vrste koje bi bile od znaaja za ovaj izvjetaj.
Ihtiofauna (ribe)
Komentar: Na ovom podruju ne postoje slatkovodni ekosistemi koji bi omoguili prostor za itav
ili dio ivotnog ciklusa slatkovodnih riba te na ovom podruju nijesu zabiljeene ribe kao animalna
komponenta detektovanih ekosistema.
Komentar: Uslijed intezivne devastacije kao i unitavanja cijelih ekosistema na ovom podruju
nijesmo detektovali vrste vodozemaca i gmizavaca koje bi bile od znaaja za ovaj izvjetaj.
Ornitofauna (ptice)
Komentar: Uslijed intezivne devastacije kao i unitavanja cijelih ekosistema na ovom podruju
nijesmo detektovali vrste ptica koje bi bile od znaaja za ovaj izvjetaj.
Mamofauna (sisari)
Komentar: Usljed intezivne devastacije kao i unitavanja cijelih ekosistema na ovom podruju nije
za oekivati da se detektuju vrste sisara koje su od znaaja za ovaj izvjetaj. Nedostatak hranidbenih
resursa (razoreni i visoko fragmentirani ekosistemi) predstavlja najvei problem za sisarske vrste.
Meutim, usljed njihove velike mobilnosti mogue je da se zabiljee pojedine vrste ali se one ne
zadravaju na ovom podruju.
Jaz
Stanita (habitati)
Jaz 1 N 4216,772' E 018 47,992'
Jaz 2 N 4216,772' E 018 47,992'
Jaz 3 N 4216,772' E 018 47,992'
Jaz 4 N 4216,886' E 018 48,058'
Jaz 5 N 4217,021' E 018 48,825'
Tabela65. Transekti
Jaz 1
1240 Vegetacija klifova
mediteranske obale sa endeminim
Limonium sp.
Emerald: nema odgovarajueg
habitata
B A
Jaz 2
1210 Vegetacija jednogodinjih
biljaka
Emerald: nema odgovarajueg
habitata
B C
Jaz 3
1210 Vegetacija jednogodinjih
biljaka
C C

Jaz 4
Limonium sp.
Formacije sa vrstom Euphorbia
dendroides L. su prisutne na
EMERALD spisku. Emerald: 32.22
Tree spurge formations
B B
Jaz 5
Limonium sp.
B A
Tabela66. Stanita
Komentar: Iako je makija degradacioni stadijum vegetacije, nastao antropogenim i zoogenim
djelovanjem, ima viestruk znaaj. titi zemljita od erozije, obezbjeuje hranu i sklonite za mnoge
ivotinje. Ovaj tip vegetacije ima i estetsko znaenje i daje karakteristinu pejzanu arhitekturu
Mediteranu. Takoe, od koordinata Jaz 2 do Jaz 4 zalee plae je urbanizovano (kamp, saena
sastojina Populus tremula, fudbalski tereni, betonirana povrina za izvoenje koncerata). Samo
mjestimino su ostali prirodni habitati u vlanim zonama. Edifikatori vegetacije su Phragmites
australis, Juncus sp. Juncusi u ovoj zoni ne obrazuju zajednice.
Biljke
Invazivne vrste
Carpobrotus sp.
Na koordinati N 4216,772' E 018 47,992' vrsta pokriva oko
10 m dok na kordinati 4216,886' E 018 48,058' oko m.
Euphorbia dendroides L.
N 4217,033' E 018 48,326', populacija zauzima oko 2000
m.

Opuntia vulgaris Mill.
Na koordinati N 4216,886' E 018 48,058' 5 jedinki;
4217,033' E 018 48,326' oko 10 jedinki.
Tamarix dalmatica Baum.
Na koordinati N 4216,772' E 018 47,992' 10-tak jedinki.
Vrsta se javlja i uz rijeicu koja se uliva na krajnjoj zapadnoj
taki plae.
Xanthium strumarium L. ssp. italicum (Moreti) D. Lve Na koordinati N 4216,772' E 018 47,992', oko 15 jedinki.
Cakile maritima DC
Na koordinatama N 4216,772' E 018 47,992' i 4216,886' E
018 48,058' ukupno oko 20 jedinki i uz zid oko 10
pojedinanih.
018 48,058' ukupno oko 10 jedinki.
Salsola kali L.
018 48,058' ukupno oko 10 jedinki.

Gljive
Komentar rezultata: Sama plaa Jaz i njeno zaledje nijesu znaajni sa aspekta gljiva. Meutim u
bolje ouvanim fragmentima ekosistema u zaledju plae (polje) potencijalno je mogue zabiljeiti
neke od, za ovaj izvjetaj, znaajnih vrsta gljiva. U ovoj godini zbog izrazite sue izostala je
frutifikacija najveeg broja vrsta gljiva. Neophodno je nastaviti istraivanja na ovom terenu.

Komentar rezultata: Uslijed izmjene prirodnog stanita pod antropogenim uticajem u uvali Jaz,
promijenjen je i sastav faune. Preovlauju vrste koje nastanjuju livade i ikare. Meutim, zbog
sezonskog uznemiravanja, unitavanja mjesta za gnijezda i za reprodukciju, brojnost populacija je
ogranien i pod stalnim je pritiskom da moe doi do smanjenja ili unitavanja kompletnih
populacija.
Stanje
populacije
Status vrste
(Coleoptera, Dynastinae)
Podruje poluostrva Ponta
47,992'), gdje je makija jo ouvana
Stanje populacija
nije prouavano,
jer sam lokalitet
poluostrva ponta
nije tema ovog
istraivanja.
Vrse su zatiene i
nacionalnim
zakonodavstvom
a nalaze se i na
spisku Habitat
Direktive i
Bernske
Konvencije.
Osmoderma eremita Scopoli, 1763.
(Coleoptera, Scarabaeidae).
Buprestis splendens (Fabricius, 1775)
(Coleoptera, Buprestidae).
Iphiclides (Papilio) podalirius
Linnaeus, 1758 (Lepidoptera,
Papilionidae)
Ihtiofauna (ribe)
Komentar rezultata:Za ovaj loklalitet istraivana je rijeka koja se uliva u more i protie zapadnom
stranom polja u zaleini plae uz samo podoje brdskog dijela terena. Ovaj rijeni ekosistem
moemo podijeliti na: esturaski dio (ue) gdje su prisutne morske i esturaske vrste riba, zatim donji
dio toka u kojem se u znatnoj mjeri mijeaju slatka i slana voda (karakteristino prisustvo velikog
broja cipola, Mugill sp, Liza sp.) kao i sredinji dio toka koji karakterie slataka voda i znaajno
manja koliina vode u rijenom koritu. Tokom ljetnjih mjeseci ovaj dio skoro pa da i nema vode i
poprima karakter potoka.
Naziv vrste Status
Pelasges minutus
U srednjem dijelu rijeke detektovana je izuzetna
populacija ove vrste koja predstavalja endem Crne Gore,
Albanije i Makedonije pa iako nije zatiena zakonom
smatra se da je veoma bitno pomenuti detektovanu
populaciju ove endemine vrste.
Jegulja (Anguilla anguilla)
Detektovana je u cijeloj duini toka mada joj je populacija
najbrojnija u srednjem dijelu rijenog toka. Ova vrsta se
ne nalazi niti na jednoj od lista ali je prema meunarodnoj
IUCN klasifikaciji kritino ugroena (CR status). U rijeci smo
detektovali veoma brojnu populaciju sa malim borojem
starijih jedinki to ukazuje na izlovljavanje ove vrste.
Tabela70. Ribe
Tabela71. Transekti
Centralni dio plae N 4217'07.35'' E 18 48' 03.36''

Naziv vrste Stanite
Ocjena
populacije
Rana temporaria (Linnaeus, 1758)
movarni dio sa trskom u zaledju
plae
malobrojna
Lissotriton vulgaris (Linnaeus, 1758) zaledje plae, movarni dio brojna
Hyla arborea (Linnaeus, 1758) ostaci zasada agruma brojna
Pelophylax (Rana) ridibunda (Pallas
1771)
livade u zaleu centralnog dijela plae brojna
u zaleu plae, prirodna vegetacija
movara i livada, kao i antropogena
stanita, u dvoritima privatnih kua
brojna
Mauremys caspica (Valen., 1833) movarni dio u zaledju plae brojna
Caretta caretta (Linnaeus, 1758) more rijetka
Hemidactylus turcicus (Linnaeus, 1758) zidovi privatnih kua turistiki objekti brojna
Lacerta trilineata (Schr., 1912) nisko rastinje i osunana mjesta rijetka
osunane kamenite ograde, stijenje,
zidovi kua
veoma brojna
Algyroides nigropunctatus (Dum. &
Bibr., 1839)
kamenjari uz livade i put malobrojna
Ophisaurus apodus ( Obst, 1978) livade veoma brojna
kamenite ograde, pored puta i u
brojna
Elaphe quatuorlineata kamenite ograde, pored puta malobrojna
Zamenis longissima (Laurenti, 1768) pored puteva koji vode do plae brojna
suva i sunana mjesta, grane bunja i
nieg drvea u zaledju plae
rijetka
Ornitofauna (ptice)
Plaa Jaz sa svojim zaleem predstavlja tipino
mediteransko stanite koje je u pogledu sredinskih resursa
najslinije Buljarici. Na ovom lokalitetu postoji i vodotok ali i
vjetako jezero to samo doprinosi veem bogatsvu ptiijih
vrsta koje se ovdje mogu sresti.
N 4216,742' E 018 47,984'
opadanju D
2

opada
Sigurna S
raste
15
Sigurna S
1
Sigurna S
raste
2
Anas acuta - lastarka
opadanju D
opada

Sigurna S
raste
2
Calidris alpina - prudnik irikavac
Prorijeena H
10
Limosa limosa - crnorepa muljaa
Osetljiva VU
24
Tringa erythropus - mrki prudnik
opadanju D
15
Larus cachinnans - sinji galeb
Sigurna S
124
opadanju VU
Trend u Evropi: Umjedreno
opada
24
Sterna hirundo - obina igra
Sigurna S
30
Tabela73. Ptice
Mamofauna (sisari)
GLODARI - Rodentia

Microtus oeconomus - movarna voluharica
Micromys minutus - patuljsati mi
Neomys anomalus - Milerova vodena rovica
Talpa europaea - evropska krtica +
Myotis dasycneme - barski veernjak + +

KITOVI - Cetacea
Tabela74. Sisari
Kotorsko Risanski zaliv
Stanita (habitati)
Kostanjica 1 N 4229,133' E 01839,929', 46 mnv
Donji Stoliv 1 N 4228,314' E 01842,770', 17 mnv
Donji Stoliv 2 N 4228,252' E 01842,762', 77mnv
Donji Stoliv 3 N 4227,977' E 01842,842', 212mnv
Risan 1 N 4230,789' E 01840,876'
Tabela75. Transekti

Kostanjica 1
9260 ume pitomog kestena
Emerald: Nema odgovarajueg habitata
A-B B
Kostanjica 2 9260 ume pitomog kestena A B
Kostanjica 3
9260 ume pitomog kestena
Javljaju se i antropogeni habitati (kue sa
dvoritima, livade, vrtovi).
B B
Donji Stoliv 1 9260 ume pitomog kestena A B
Donji Stoliv 2 9260 ume pitomog kestena A B
Donji Stoliv 3 9260 ume pitomog kestena B B
Risan 1
Rezervat lovora (Laurus nobilis) i oleandera
(Nerium oleander) koji pripada asocijaciji
Andropogono distachyi-Nerietum oleandri
(Jovanovi & Vukievi, 1978) Jasprica et al..
2007.
A B
Tabela76. Stanita

Biljke
Invazivne vrste

Prisutna u cijelom zalivu, posebno uz put. Veoma brojne
populacije.
Alcea rosea L.
Vrsta se javlja u cijelom zalivu i ima veoma brojne
populacije. Prema dosadanjim istraivanjima spada u
najinvazivnije zeljaste vrste mediteranskog dijela Crne
Gore.
Commelina communis L
Koordinata N 4228,252' E 01842,762', na povrini od oko
10
Bidens sp.
Koordinata N 4228,252' E 01842,762', 10tak jedinki;
koordinata N 4230,789' E 01840,876', 10-tak jedinki.
Prisutna u cijelom zalivu, posebno uz put. Brojne
populacije.

Komentar rezultata: Tokom obilaska terena nismo zabiljeili nijednu vrstu zatienu u Crnoj Gori.
Meutim, oekujemo da se na ovom terenu moe nai vei broj vrsta orhideja koje su zatiene
nacionalnim zakonodavstvom. Ali je za njihovo biljeenje potrebno teren obilaziti ranije (mart-maj).
Prema literaturnim podacima (Parolly, 1992; Karaman, 1996) u Stolivu, u kestenovim umama,
biljeene su sledee vrste: Orchis pauciflora, Serapias lingua, S. cordigera, Ophrys bertolonii, O.
holosericea.

Gljive
Amanita caesarea
(Scop. : Fr.) Pers.
(blagva, knjeginja,
jajaa)
Morinj, u umi
hrasta (Quercus sp.)
2 plodonosna tijela na
1m
2

Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Crvenoj listi Evrope)
Nema uticaja
Tabela78. Gljive
Napomena: U buduim istraivanjima oekuje se znatno vei broj nacionalno i meunarodno
znaajnih vrsta gljiva na podruju Kotorsko risanskog zaliva zbog dobro ouvanih habitata sa
Castanea sativa u Stolivu i Kostanici kao i lokaliteta sa Quercus na Vrmcu i Morinju. Neophodno je
nastaviti istraivanja.
Komentar: Za svrhe ovog istraivanja obraeno je nekoliko lokaliteta na kojima su se sauvala
prirodna stanita, a antropogeni uticaj nije doveo do znaajne degradacije. To su ume lovora i
pitomog kestena (asocijacija Lauro-Castanetum sativae) iznad naselja Kostajnica i izmeu Donjeg i
Gornjeg Stoliva, i rezervat lovora (Laurus nobilis) i oleandera (Nerium oleander) koji pripada
asocijaciji Andropogono distachyi-Nerietum oleandri, u blizini Risna.
Generalna ocjena
stanja populacije
Oryctes nasicornis Linneaus, Kostanjica 2, (koordinata N 1 enka Period istraivanja je

1746. (Insecta: Coleoptera:
Scarabaeidae) nosoroac
4229,056' E 01839,922') obuhvatio veoma
topao i suan period,
uz to i period
razmnoavanja je ve
bio zavren (april-maj),
tako da
pretpostavljamo da su
jedinke mirovale u
upljinama oborenih i
natrulih stabala i
opalih grana. Stoga,
stanje populacija
nismo mogli odrediti
sa velikom
preciznou, ve samo
na osnovu stanja
stanita.Mada
i populacije stabilne.
Kako se stepen
antropogenog uticaja
na ovim stanitima
godina ne mijenja,
i populacije stabilne.
Ali svako dalje
smanjenje povrine
listopadnih kestenovih
uma doveo bi u
opasnost opstanak
populacija jer bi se
brojnost jedinki u
njima znaajno
smanjila, to zbog
smanjenja raznolikosti
genetskog materijala u
okviru populacije, to
zbog nemogunosti
mijeanja sa susednim
populacijama.

Kostanjica 3 (koordinata N
4229,056' E 01839,922')
2 enke, 1 mujak
Donji Stoliv 2 (koordinata N
4228,252' E 01842,762')
3 mujaka, 1 enka
Lucanus cervus (Linnaeus,
1758)
4229,133' E 01839,929')
1 mujak
4229,056' E 01839,922')
1 mujak
4227,977' E 01842,842')
1 enka
Iphiclides podalirius
(Linnaeus, 1758) (= Papilio
podalirius) leptir prugasto
jedarce
Du staze od take Kostanjica 1
do take Kostanjica 2
6 primjeraka ove vrste
Donji Stoliv 1 do Donji Stoliv 2 4 primjerka
Luciola novaki Muller, 1946
(Insecta: Coleoptera:
Lampyridae), svitac - endem
istone obale Jadrana.
4228,252' E 01842,762')
jedan primjerak
Osmoderma eremita (Scopoli,
1763) (zatiena Habitat
Directivom; Bern Convention
i IUCN-NT (Near Threatened);
Nije registrovana tokom
istraivanja ali bi se ovdje
mogla oekivati jer su stanita
povoljna za vrstu.

Saga natoliae
Rezervat lovora na lokalitetu
Lipci u Risanskom zalivu
(koordinata N 4230,789' E
01840,876'), i padine Orjena
prema Crkvicama i Krivoijama

Merodon natans (Fabricius,
1794) Riponnensia morini
Vuji, 1999; Triglyphus
escalerai Gil Collado, 1919;
Diptera: Syrphidae (osolike
muve)samo u Morinjskom
podruju registrovano je 132
vrste, od ukupno 192 do sada
publikovane za mediteransku
zonu Balkanskog poluostrva.
Podruje Morinjskog zaliva se
smatra refugijumom endema i
endemo-relikata i tipski je
lokalitet za dvije endemske
vrste.

Poto je podruje malih
dimenzija, onda je i logino
zakljuiti da su i populacije
malobrojne, koje su
najee na samom rubu
opstanka u svojim
mikrostanitima, pa svaka
dalja promjena dovodi do
sigurnog nestanka
pojedinih.

Ihtiofauna (ribe)
Komentar rezultata: Na podruju Kotorsko-Risanskog zaliva postojei vodotoci su ili bujinog tipa
sa kamenitim substratom ili izvori koji izbijaju iz okolnih stijenja. U ovakvim vodotocima nijesmo
zabiljeili vrste riba koje su bile od znaaja za ovaj izvjetaj.

Napomena: Kotorsko Risanski zaliv kao predmetni lokalitet je bio neprecizno definisan i
obuhvata ogromno podruje koje je bilo prosto nemogue obraditi u cjelosti. Za ovaj lokalitet
iznijeemo samo podatke o prisutnosti pojedinih vrsta gmizavaca i vodozemaca u ovoj oblasti.
Poseban problem predstavlja okolno planinsko okruenje koje, svakako, uslonjava sliku i doprinosi
nemogunosti odreivanja preciznijih populacionih parametara.
Naziv vrste
Lissotriton vulgaris (Linnaeus, 1758)
Pelophylax (Rana) ridibunda (Pallas 1771)
Caretta caretta (Linnaeus, 1758)
Hemidactylus turcicus (Linnaeus, 1758)
Algyroides nigropunctatus (Dum. & Bibr., 1839)
Ophisaurus apodus (Obst, 1978)
Platyceps najadum (Eichwald 1831)
Elaphe quatuorlineata
Ornitofauna (ptice)
35+
8+
2
1++
7
1

2+
Oenanthe oenanthe - obina beloguza
3
16+
8+
4
8+

19
Dendrocopus syriacus - seoski djetli, sirijski djetli
1

Larusmichahelis - sinji galeb
5

Tabela81. Ptice


Mamofauna (sisari)
GLODARI - Rodentia:
Apodemus flavicollis - utogrli mi +
Micromys minutus - patuljsati mi
Mustela putorius - mrki tvor +
PREIVAR - Artiodactyla

KITOVI - Cetacea
Tabela82. Sisari
Tivatska solila
Stanita (habitati)
Tivatska solila 1 N 4223'29,9" E 01843'7,8"
Tabela83. Transekti
Tivatska solila 1
1420 Mediteranske i termo-Atlanske halofitne
zajednice bunaste caklenjae (Salicornetea
fruticosi)
Emerald: 15.6 Mediterraneo-nemoral saltmarsh
scrubs

A B
1410 Mediteranske slane livade (Juncetalis
maritimi)
Emerald: Mediterranean (Juncusmaritimus) and
B B
Tivatska solila 2
fruticosi)
A B
Tivatska solila 3
maritimi))
A B
fruticosi)
A B
Tivatska solila 4
fruticosi)
A B

maritimi))
A B
Tabela84. Stanita
Napomena: Tivatska solila, uz Ulcinjsku solanu, najvanije su podruje za Mediteranske i termo-
Atlanske halofitne zajednice bunaste caklenjae (Salicornetea fruticosi) tip habitata u Crnoj Gori.
Vano je da ovaj tip habitata na Tivatskim solilima ima veliki kontinuitet pruanja i da gotovo nema
negativnih antropogenih uticaja.
Biljke
Invazivne vrste
Ailanthus altissima
Na lokaliteu (N 4223'32,2" E 01843'7,9") je zabiljeena
velika sastojina povrine oko 150 m. Mladice ukazuju na
tendenciju irenja.

Erigeron sp.
Zabiljeeno nekoliko jedinki. Oekujemo da je broj
invazivnih vrsta vei, ali za biljeenje svih neophodno je
lokalitet posjetiti nekoliko puta tokom godine.
Naziv vrste Stanje
Salicornia herbacea
Obje vrste imaju veoma brojne populacije.
Salicornia fruticosa
Gljive
Omphalotus olearius
(DC. : Fr.) Singer
(zavodnica)
Na panju Olea
europaea

Registrovana 3
plodonosna tijela
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom nivou
(nalazi se na Crvenoj
listi Evrope)
Nema uticaja
Tabela87. Gljive
Komentar: Fauna beskimenjaka ovog podruja je znaajna kao izvor hrane za ptice koje
nastanjuju ovo podruje, dakle vrste koje nastanjuju kako vlane obode kanala tako i slatku i
boatnu vodu plitkih bazena i kanala. U tom smislu je znaajno ne remetiti salinitet vode ili
strukturu postojeih kanala i pravaca kruenja vode u stanitu.
Saga natoliae (Serville 1838)
(Orthoptera, Tetigonidae) Sa liste zatienih, ikare i livade mogu
biti pogodno stanite za vrste
U periodu istraivanja nisu
registrovani. Saga pedo (Pallas 1771) (Orthoptera,
Tetigonidae)
[(Coleoptera, Scarabaeidae,
Cetoniinae) (zatiena Habitat
Direktivom i Bernskom Konvencijom)
U Mediteranu nastanjuje i makiju i
zimzelenu ikaru, pretpostavljamo da
moe nastanjivati i zonu ikara u
podruju Tivatskih solila.
U periodu istraivanja nisu
registrovani.
Tandonia reuleauxi (Clessin, 1887);
Endem Balkana, rijedak na lokalitetu
Tivatskih solila.
Nisu evidentirane ali u literarnim
podacima postoji evidencija.
Limax wohlberedti (Simroth, 1900);
Endem Balkana, rijedak na lokalitetu
Tivatskih solila.
Nisu evidentirane ali u literarnim
podacima postoji evidencija.
Napomena: Na osnovu literaturnih podataka, podruje Solila nastanjuje 1/5 faune (42 vrste)
Orthoptera (pravokrilci) do sada registrovanih u Crnoj Gori (190 vrsta). Meu registrovanim vrstama
je endem istone obale Jadranskog mora Ephippiger discoidalis (Fieber, 1853;) vrsta Ruspolia
nitidula (Scopoli, 1786), registrovana i na Solilima, je osjetljiva na unitavanje movarnih stanita
kao to su Solila i u nekim zemljama Evrope je uvrtena na spisak kritino ugroenih vrsta.

Ihtiofauna (ribe)
Naziv vrste Status i rasprostranjenje
Anguilla anguilla
Populacija ove vrste je izuzetno brojna naoriito u distalnim
rukavcima koji su pod manjim uticajem slane vode gdje je
mulj dominantan substrat. Populacija je stabilna sa pravilim
proporcijama izmeu jediniki razliitih starosnih uzrasta.
Tabela89. Ribe
Napomena: Sve navedene vrste u tabeli su zatiene nacionalnim zakonodavstvom a nalaze se i na
spiskovima Bernske Konvencije.

Lissotriton vulgaris (Linnaeus, 1758)
Male lokve, movarni
dio
malobrojna
Triturus macedonicus
(Laurenti, 1768)
Male lokve, movarni
movarni dio
rijetka
Hyla arborea
(Linnaeus, 1758)
Na rastinje u
movarama i barama
malobrojna
Rana shqiperica
(Hotz et al. 1987)
Lokve, movare i barice malobrojna
Makija, gariga i
kamenjari
brojna
Algiroides nigropunctatus (Dum.&Bibr.,
1839)
Makija, gariga i
kamenjari
brojna
Adriolacerta oxycephala (Dum. & Bibr.,
1839)
Makija, gariga i
kamenjari
malobrojna
Pseudopodus apodus (Obst, 1978)
Makija, gariga i
kamenjari
brojna
Elaphe situla (Linnaeus, 1758)
Makija. gariga i
kamenjari
malobrojna
Elaphe quatuorelineata( Lc., 1789)
Makija, gariga i
kamenjari
brojna
Makija, gariga i
kamenjari
brojna
Mauremys caspica
(Valen., 1833)
Kanal pored puta brojna
Emys orbicularis
(Linnaeus, 1758)
Movarni dio ispod
mosta
malobrojna
Caretta caretta(Linnaeus, 1758)

More rijetka
Ornitofauna (ptice)
Tivatska solila predstavljaju karakteristian zaslanjeni vodeni
habitat semi antropogenog porijekla. Nalaze se u krajnjem
jugoistonom uglu Tivatskog zaliva i ve odavno nijesu
aktivna kao privredni subjekt. Stanita ovog tipa privlae
veliki broj migratornih vrsta ptica zbog obilja hrane,
prvenstveno beskimenjaka koji ive u muljevitom dnu
plitkih evaporacionih basena. Zbog toga ovaj objekat ima
4223'35.69"N 1842'55.46"E

znaaj kao odrivi turistiki resurs u vidu komercijalnog
posmatranja ptica (birdwatching).
Naziv vrste Status zatite Broj/Brojnost
Tachybaptus ruficollis - mali gnjurac Zatiena u CG. 12/15p
Podiceps cristatus - ubasti gnjurac Zatiena u CG. 17/25p
Podiceps nigricollis - crnovrati gnjurac 6/12p
Anas platyrhynchos - patka gluvara Na listi Bonske konvencije 23/30p
Ardea cinerea - siva aplja Zatiena u CG. 4/4i
Casmerodius albus - velika bijela aplja
Zatiena u CG.
Na listi Bonske konvencije
3/3i
Egretta garzetta - Mala bijela aplja Zatiena u CG. 5/5i
Himantopus himantopus - vlastelica
Zatiena u CG.
4/4p
Larus michahellis - sredozemni galeb

Zatiena u CG.
25/20p
Buteo buteo -miar
Zatiena u CG.
1/1i
Turdus merula - kos Zatiena u CG. 2/6p
Streptopelia decaocto grlica Zatiena u CG. 4/3p
Carduelis carduelis - tigli Zatiena u CG. 4/4p
Emberiza melanocephala - crnoglava grmua
Zatiena u CG.
2/10p
Galerida cristata - ubasta eva Spec kategorija: SPEC 3 14/15p
Fulica atra - baljoka

9/30p
Tabela91. Ptice
Napomena: Procjene brojnosti odgovaraju stanju na terenu tokom perioda istraivanja. Meutim,
s obzirom na migratorni status veeg broja vrsta, ovaj spisak treba posmatrati relativno i
istraivanja treba sprovesti tokom veeg broja terenskih dana.
Mamofauna (sisari)
Komentar: Na podruju Tivatskih solila osim nekoliko vrsta glodara i slijepih mieva nijesu
detektovane ostale vrste sisara koje bi bile od znaaja za ovaj izvjetaj. Blizina naselja svakako
dopironosi tome da je ovaj lokalitet najsiromainiji u poreenju sa ostalim primorskim lokalitetima.

GLODARI-Rodentia
Tabela92. Sisari
Savinska Dubrava
Stanita (habitati)

Savinska Dubrava 1 N42 27.168' E 018 33.212'
Tabela93. Transekti


Savinska Dubrava 1
Gusta, saena sastojina Pinus pinea i Cupresus
sempervirens, koja sadri jako velike (preko 25
m) primjerke navedenih vrsta. Prirodnu
vegetaciju ini sastojina dobro ouvane ume,
sa neobino visokim stablima za tipino
mediteranski lokalitet.

Savinska Dubrava 2
Gusta sastojina asocijacije Rusco-Carpinetum
orientalis. U donjem spratu apsolutno
dominira Ruscus aculeatus, dok je u spratu
drvee dominantan Quercus pubescens.

Savinska Dubrava 3 9260 ume pitomog kestena B A
Tabela94. Stanita
Biljke
Invazivne vrste
Alcea rosea
Desetak jedinki na koordinati N42 27.168' E 018 33.212'
Ova vrsta je veoma rairena u cijelom Bokokotorskom
zalivu i najagresivnija je zeljasta invazivna vrsta.
Robinia pseudacacia
Nekoliko jedinki na koordinati N42 27.234' E 018 33.014'.
Ovo je najagresivnija drvenasta vrsta u zalivu i smatramo
da e i na ovom lokalitetu populacija biti sve brojnija.

Cyclamen repandum
3 jedinke na koordinati N42 27.168' E 018 33.212'
Smatramo da je populacija ove vrste brojnija, ali da su
jedinke precvjetale i nijesmo ih evidentirali.
Gljive
Amanita caesarea
(Scop. : Fr.) Pers.
(blagva)
uma Quercus
Quercus pubescens i
Castanea sativa, na
zemlji
Registrovana na 8
lokacija, na svakoj
lokaciji oko 20
plodonosnih tijela
(ukupno oko 160
plodonosnih tijela)
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Sjea stabala na
platou Savinske
dubrava usled
izgradnje stambenih
objekata, na ostalim
lokacijama nema
uticaja.
Boletus queletii
Schulzer
uma Quercus
pubescens i Castanea
sativa, na zemlji
50 plodonosnih tijela na
dvije lokacije, u
podnoju na sjevernoj
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
Nema uticaja

ekspoziciji nivou (nalazi se na
Pisolithus arrhizus
(Scop.) Rauschert
uma Quercus
Quercus pubescens i
Castanea sativa, na
zemlji
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nema uticaja
Omphalotus olearius
(DC. : Fr.) Singer
(zavodnica)
uma Quercus
Quercus pubescens i
Castanea sativa, na
hrastu
10 plodonosnih tijela
oko jednog panja hrasta
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nema uticaja
Coltricia
cinnamomea (Jacq.)
Murrill
uma Quercus
Quercus pubescens i
Castanea sativa, na
zemlji
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nema uticaja
Tabela97. Gljive
znaajnih vrsta gljiva na podruju Savinske dubrave zbog ouvanih habitata sa Castanea sativa i
Quercus pubescens.
Komentar rezultata: Zbog veoma visokih temperatura koje su vladale u periodu istraivanja mogli
smo oekivati da emo, pregledom terena i klopkama, uloviti primjerke samo onih vrsta ije su
populacije veoma brojne na ovom podruju. U sakupljenom materijalu, od vrsta koje nisu na
listama, dominiraju Coleoptera, iz familija Tenebrionidae i Lucanidae.
Iphiclides podalirius (= Papilio
podalirius) (Linnaeus, 1758) leptir
prugasto jedarce
Tokom terenskog dana zabiljeili smo
6 primjeraka ove vrste (koordinate
N42 27.168' E 018 33.212'; N42
27.234' E 018 33.014'). Ovu vrstu smo
nalazili na veem broju drugih
lokaliteta u Boko-Kotorskom zalivu, a
koji nisu predmet ovog istraivanja, sa
slinim tipovima stanita.
Zbog male povrine, a jakog
antropogenog uticaja u okolini, ne
moe se govoriti o nekim brojnim
populacijama insekata i ostalih
beskimenjaka koji su ovdje navedeni.
Luciola novaki Muller, 1946 (Insecta:
Coleoptera: Lampyridae), svitac -
endem je istone obale Jadrana
Na koordinati N42 27.201' E 018
33.147' naen je samo jedan
primjerak, u humusu meu opalim
liem.
nosoroac
2 enke, 1 mujak. (koordinate N42
27.168' E 018 33.212'; N42 27.201' E
018 33.147'). Ovu vrstu smo nalazili i
na drugim lokalitetima du
crnogorskog primorja na slinim
tipovima habitata. Larve se razvijaju u
trulim panjevima listopadnog drvea,
pa je i Savinska Dubrava jedno od
njenih stanita.
1 mujak u upljini trulog debla
Quercus pubescens (koordinata N42
27.201' E 018 33.147').
Saga natoliae (Serville, 1839) (Insecta:
Orthoptera: Tettigoniidae)
Njene populacije su inae malobrojne
Nije zabiljeena tokom istraivanja ali
se na bazi literarnih podataka oekuje
da je prisutna.
Tandonia reuleaxi (Clessin, 1887)- pu
gola
Prema literaturnim podacima vrsta je
u Crnoj Gori nalaena na svega
nekoliko lokaliteta od kojih je jedan i
Savinska dubrava
Kao veoma rijetka, uz to su populacije
malobrojne svrstana je prema IUCN
kategoriji ugroenosti u Crnoj Gori u
Ranjive vrste (VU).Nije zabiljeena

tokom istraivanja ali se na bazi
literarnih podataka oekuje da je
prisutna.
Invazivne vrste
Sceliphron caementarium (Drury)
(Insecta: Hymenoptera: Sphecidae)

Chalybion californicum (de Saussure)
(Insecta: Hymenoptera: Sphecidae).
Nastanjivanju ove vrste na novim
lokalitetima uvijek prethodi uspjena
kolonizacija gore navedene vrste S.
caementarum, zbog specifinog
odnosa koji postoji izmeu njih.
Poto je S. caementarum ve prisutna
u veem broju na Crnogorskom
primorju, a C. californicum je
registrovana u junoj Dalmaciji,
moemo oekivati negativan uticaj
masovne ekspanzije ovih alohtonih
vrsta i u mediteranskom i
submediteranskom dijelu Crne Gore.

Ihtiofauna (ribe)
Komentar rezultata: Na podruju Savinske Dubrave ne postoje stalni vodotoci i vodeni objekti
koji bi obezbijedili prostor za itav ili dio ivotnog ciklusa slatkovodnih ili boatnih riba te na ovom
Naziv vrste
Adriolacerta oxycephala Dum. & Bibr., 1839
Pseudopodus apodus Obst, 1978
Elaphe situla (Linnaeus, 1758)
Elaphe quatuorelineata (Lc., 1789)
Napomena: U momonetu terenskog istraivanja na ovom lokalitetu vladala je intezivna sua tako
da je za oekivati da e budua istraivanja pokazati znaajno vei broj vrsta naroito kada su
vodozemci u pitanju.
Ornitofauna (ptice)
Sigurna S
8+
Osetljiva VU
opada
2
Prorijeena H

1++

Sigurna S
7

Prorijeena H
1
Prorijeena H
opada
2+
Oenanthe oenanthe - obina beloguza
opadanju D
opada
3
Sigurna S
16+
Sigurna S
8+
Sigurna S
4
Sigurna S
8+
Sigurna S
19
Dendrocopus syriacus - seoski djetli
Sigurna S

Tabela100. Ptice
Mamofauna (sisari)
GLODARI-Rodentia
Mus musculus - tipini domaci mi

Tabela101. Sisari
Napomena: Usljed stalnog prisustva ovjeka (ova uma slui kao izletite i teren za rekreaciju) na
ovom lokalitetu osim glodara i slijepih mieva nema ostalih predstavnika sisarske faune.
Loven
Stanita (habitati)
Tabela102. Transekti
Transekt Vrste (floristiki sastav) Rasprostranjenost
Jezerski vrh 1
Na Jezerskom vrhu munika raste u zajednici sa
crnim borom (saen), i ima vanu ulogu u
stabilizaciji terena i spreavanju erozije. U spratu
zeljaste vegetacije javljaju se: Dorycnium
herbaceum, Hieracium waldstainii, Sedum acre,
Sedum ochroleucum, Bupleurum karglii, Linum
austriacum, Leucanthemum vulgare, Paronychia
capela, Stachys subcrenatum, Muscari comosum,
Scabiosa graminifolia, Achillea millefolium,
Tragopogon pratense, Sanguisorba minor,
Campanula patula, Galium sp. i dr. Od bunastih
vrsta najzastupljeniji su: Sorbus aria i Viburnum
discolor.

Jezerski vrh 2
Na stijenama i siparu ispod samog Jezerskog vrha
rastu vrste asocijacije Campanulo-Moltkeetum
petraeae H-i 1963.: Achillea abrotanoides,
Moltkia petraea, Heliosperma tommasinii,
Tanacetum cinerarifolium, Scabiosa graminifolia,
Edraianthus graminifolius, Campanula sp.,
Thymus sp., Hieracium waldstaini..

tirovnik 1
Osim Munike javljaju se Athamantha haynaldii,
Vicia ochroleuca ssp. dinara, Sedum hispanicum,
Sedum album, Campanula pyramidalis, Potentilla
speciosa
Na najviem vrhu Lovena uzete su dvije
koordinate na razliitim tipovima stanita i
nadmorskim visinama. Osim puta koji je probijen
do repetitora na vrhu tirovnika nita ne ukazuje na
degradaciju stanita i vegetacije ovoga prostora.
Munika koja raste na sjevernim iri se i na zapadne
Jezerski vrh 1 N 4223.876' E 18 50.428' (1530mnv)
Jezerski vrh 2 N 4223.906' E 18 50. 355' (1598 mnv)
tirovnik 1 N 42 24. 002'' E 18 48. 123' (1395mnv)
tirovnik 2 N 42 24. 013' E 18 49. 061' (1700mnv)

padine tirovnika.
tirovnik 2
Ispod samog vrha tirovnika u stijenama i na
panjakim kamenjarima javljaju se vrste iz
asocijacija Campanulo-Moltkeetum petraeae H-i
1963 i Genisto-Globularietum bellidifoliae K.
Tomi 1970. kao to su: Minuartia graminifolia
ssp. clandestina, Amphoricaros autariatus,
Athamanta haynaldii, Scabiosa graminifolia,
Globularia bellidifolia, Potentilla speciosa,
Hieracium waldstainii, Saxifraga friderici augustii,
Edraianthus tenuifolius, Cerastium grandiflorum,
Rumex ssutatus, Saxifraga crustata,
Leucanthemum chloroticum, Sedum acre,
Heliosperma tommasini, Gentiana utriculosa,
Sedum ochroleucum, Tusilago farfara.

Tabela103. Opis stanita i rasprostranjenost
Stanita Rasprostranjenost
Reprezentativ
nost
Status zatite
6170 Alpijski i subalpijski krenjaki
panjaci
Ovaj tip stanita se javlja na goletima najviih
vrhova Lovena: tirovnik, Jezerski vrh,
Tretenik i Babljak. Meutim fragmentarno se
ovaj tip habitata javlja i na niim breuljcima
planine.
C A
6210 Polu-prirodne suve travne
formacije sa facijesima bunjaka na
krenjakim supstratima (festuco-
brometalia) alpinski i subalpinski
krenjaki panjaci
Rasprostranjena je na breuljcima od 1100 do
1414 mnv, u pojasu klimazonalne zajednice
Fagetum montenegrinum, ijom je krajnjom
degradacijom i nastala. Naseljava breuljke na
kojima je tlo plitko i pokrovnost vegetacije
zavisi od skeletnosti tla. Na srednje skeletnom
tlu pokrovnost moe da bude do 70%, dok je
na grubo skeletnom esto manja od 50%.
A A
62a0 Istono submediteranski suvi
travnjaci (scorzoneretalia villosae)
Suvi travnjaci reda Scorzoneretalia villosae koji
se razvijaju u zoni i uslovima
submediteranske klime sa dominantnim
mediteranskim flornim elementima a
zauzimajun irok visinski pojas na primorskim
padinama Lovena i kontinentalnoj podgorini.
A C
8130 Zapadno-mediteranska i
termofilna toila
Toila su na Lovenu razvijena na primorskim
padinama (Brajii, Poda, Zveronjak) i na planini
(tirovnik, Jezerski vrh, Tretenik).
B A
8210 Hazmofitska vegetacija pukotina
krenjakih stijena
Zajednica ima iroko raspostranjenje u
pukotinama stijena u subalpinskoj zoni.
A A
91k0 Ilirske ume fagus sylvatica
Pojas bukove ume prostire se od 1000 do
1650 m nadmorske visine. Gornju granicu
bukva dosee na sjevernim padinama
tirovnika.
B B
95A0 Visoke oromediteranske ume
munike
Javljaju se na sjevernim padinama tirovnika i
Jezerskog vrha. Na tirovniku su slabo
pristupane i dobro ouvane. Pokazuju
tendenciju irenja.
B A
Tabela104. Stanita

Biljke
Invazivne vrste
Na transektima nisu evidentirane invazivne vrste.
Pinus heldraichii
Naseljava strme stjenovite sjeverne padine Jezerskog vrha i
tirovnika. Na Jezerskom vrhu u zajednici sa Pinus nigra
(crni bor) predstavlja stabilizatora terena koji je izloen
eroziji. Ima tendenciju irenja. (N 4223.876' E 18 50.428').

Saxifraga federici-augusti Biasol.
Malobrojne populacije Federiove kamenike javljaju se na
vrhu tirovnika. Zabiljeeno je oko 10-tak jedinki u
pukotinama stijena neposredno pored puta. (N 42 24. 013'
E 18 49. 061').
Leucanthemum chloroticum A. Kerner & Murb.
Populacije zelenkaste ivanice naseljavaju panjake
kamenjare na vrhu tirovnika. Zabiljeeno je oko 20-tak
jedinki. (N 42 24. 013' E 18 49. 061').
Napomona: Na Lovenu se u grabovim i bukovim umama, na panjakim kamenjarima te
livadama nalaze i mnoge vrste iz porodice orhideja koje su u Crnoj Gori sve zatiene, ali se njihov
vegetacioni period rano zavrava te ih nismo uspjeli konstatovati na terenu.
Vrste sa spiska Bernske Konvencije (EMERALD)
Komentar: Vrsta Narcissus poeticus ssp. Radiflorus prisutna je na Rezoluciji 6. Bernske Konvencije
(Lista 1).


Gljive
Boletus
appendiculatus
Schaeff. (iljatonogi
vrganj)

Bjeloi, pored puta za
Ivanova korita, pored
rampe, na ulazu u NP
Loven; ispod
lijeske (Corylus
avelana)
3 plodonosna tijela na 5
m
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nema uticaja
Boletus radicans Pers.
: Fr. (bijeli gorak)
Bjeloi, pored puta za
Ivanova korita, na
rubu bukove ume
10 m
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nema uticaja
Hericium coralloides
(Scop. : Fr.) Pers.
(bukov igliar)

Ivanova korita, na
bukovim deblima
Jedno plodonosno tijelo
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nema uticaja
Hygrophorus
hypothejus (Fr. : Fr.)
Fr. (kasna puevica)
Ivanova korita,
umaPinus nigra
100 m
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nema uticaja
Mutinus caninus
(Huds. : Pers.) Fr.
(pasji strak)
Visoko iznad sela
Gorni, u bukovoj
umi
3 plodonosna tijela na 2
m

Suillus luteus (L. : Fr.)
Roussel (osinac)
Ivanova korita;
kultura Pinus nigra i
kultura Pinus mugo;
Registrovan na dvije
lokacije, na prvoj 2
plodonosna tijela na
drugoj 3 plodonosna
tijela
Zatiena na
nacionalnom nivou
Nema uticaja
Tabela106. Gljive
Ihtiofauna (ribe)
Komentar rezultata: Na Lovenu ne postoje vodeni tokovi niti drugi tipovi vodenih stanita koji bi
omoguavali kompletan ciklus razvia riba te stoga ova grupa kimenjaka ne ini ivotinjsku
komponentu ovoga podruja.
Lokva Pijavica (selo Ceklin)
42 22. 025` N 18 58. 915` E
Nadmorska visina: 290 7 m
Kamenica Laor (selo Bjeloi)
42 22. 444` N 18 54. 445` E

Naziv transekta Naziv vrste
Ocjena
populacije
Stanite

Lokva Pijavica (selo
Ceklin)
(Laurenti, 1768)
brojni adultni
primjerci.
Antropogenog porijekla.
Dotok vode je putem
atmosferskih padavina. Ovo
je stalna voda sa izrazitim
kolebanjima nivoa. Ph
vrijednost je 9.8, a
temperatura 25.9C.
Neposredna okolina stanita
je niska vegetacija. Od
vodene vegetacije
zastupljena je makrofitna
vegetacija i alge (Chara).Ribe
nijesu prisutne.
Lissotrion vulgaris
(Linnaeus, 1758)
brojna
populacija,
prisutni svi
razvojni
stupnjevi.
Pelophylax( Rana) ridibunda
(Pallas 1771)
brojna
populacija.
Bufo bufo( Laurenti, 1768)
nekoliko
adultnih jedinki
(malobrojna
populacija).
Kamenica Laor (selo
Bjeloi)
(Laurenti, 1768)
brojna
populacija.
Prirodnog porijekla sa
dodatnim intervencijama
ovjeka. Dotok vode je putem
atmosferskih padavina. Ovo
je stalna voda sa manjim
kolebanjima nivoa. irina je
19.6 m, a duina 11.2 m. Ph
vrijednost je 8.6, temperatura
vode je 24.3C. Neposredna
okolina stanita je niska
vegetacija. U kamenici
zastupljena je makrofitna
vodena vegetacija i alge.
Voda je oligotrofna.
Lissotriton vulgaris
(Linnaeus, 1758)
populacija je
malobrojna.
Prisutne su i
neotenine
jedinke.
Pelophylax(Rana) ridibunda
(Pallas 1771)
malobrojna
populacija.
Bombina (variegata) scabra
(Kuster, 1843)
brojna
populacija.
Kamenica Drava (selo
Bjeloi)
(Linnaeus, 1758)
populacija je
rijetka.
Prirodnog porijekla sa
dodatnim intervencijama
atmosferskih padavina i
putem piteta. Ovo je stalna
voda sa manjim kolebanjima
nivoa vode. Duina je 5.1 m, a
irina 4.5 m. Ph vrijednost je
9.5, a temperatura 23C.
Odlika neposredne okoline
stanita je kr bez vegetacije.
Od vodene vegetacije
zastupljene su alge. Voda je
eutrofna.
Bufo bufo( Laurenti, 1768)
brojna
(punoglavci).
(Kuster, 1843)
brojna
populacija.
Jezero pod Jezerskim
vrhom (Loven)
(Laurenti, 1768)
brojna
populacija.
Prirodno stanite bez
dodatnih intervencija
atmosferskih padavina i
putem izvora. Voda je
Kamenica Drava (selo Bjeloi)
42 22. 190` N 18 54. 207` E
Jezero pod Jezerskim vrhom (Loven)
42 24.299` N 18 50.208` E
Nadmorska visina: 1360 (9) m

(Linnaeus, 1758)
populacija je
brojna.
prolaznog karaktera (javlja se
samo tokom proljenih
mjeseci). Ph vrijednost je 7.9,
a temperatura 12.1C.
Neposredna okolina stanita
je uma. Od vodene
vegetacije zastupljene su
makrofitne biljke i alge. Voda
je eutrofna.
Bufo bufo (Laurenti, 1768)
prisutni svi
stadijuma,
populacija
brojna.
(Kuster, 1843)
malobrojna
populacija.
NP Loven
(Linnaeus, 1758)
brojna
populacija.

(Laurenti, 1768)
brojna
populacija.

Pelophylax (Rana) ridibunda
(Pallas 1771)
brojna
populacija.

Bombina variegata scabra
(Kuster, 1843)
brojna
populacija.

brojna
populacija.

Bufo viridis (Laurenti, 1768)
malobrojna
populacija.

Adriolacerta oxycephala
(Dum. & Bibr., 1839)
brojna
populacija.

Dinarolacerta mosorensis
(Kolomb., 1886)
brojna
populacija.

Lacerta viridis (Laurenti,
1768)
brojna
populacija.

Lacerta trilineata (Schr.,
1912)
veoma brojna
populacija.

Podarcis muralis (Laurenti,
1768)
veoma brojna
populacija.

Podarcis melisellensis
(Werner, 1853)
brojna
populacija.

Pseudopodus apodus
(Obst, 1978)
veoma brojna
populacija.

Testudo hermanii (Gmelin
1788)
brojna
populacija.

Natrix natrix (Linnaeus
1758)
brojna
populacija.

Natrix tessellate (Laurenti,
1768)
veoma brojna
populacija.

Vipera ammodytes
(Linnaeus, 1758)
veoma brojna
populacija.

Napomena: Sve nabrojane vrste su zatiene u Crnoj Gori osim Vipera ammodytes.

Ornitofauna (ptice)
Komentar: Poloaj Lovena i njegova pripadnost veem broju biogeografskih cjelina su uslovile i
njegovu bogatu ornitofaunu. Dominantna grupa su pjevaice (PASSERIFORMES), koje naseljavaju
sva stanita. Karakteristine grabljivice uma i panjaka su vjetruka (Falco tinunculus) i miar
(Buteo buteo), dok se na visokim liticama moe vidjeti suri orao (Aquila chrysaetos). U toku ovog
istraivanja nijesu primijeena gnijezda, iako uslovi za to postoje.
Naziv vrste Stanite Broj/Brojnost

Lanius collurio - rusi svraak
Trnovito grmlje,
panjaci, antropogena
stanita.
3/80p
Aquila chrysaetos - suri orao

Visoke litice 1/2p
Hirundo rustica - seoska lasta

Otvorena stanita,
antropogena stan ita
9/36p
Motacilla flva - uta pliska

Potok, lokva 3/8p

Fringilla coelebs - zeba

uma 1/118p
Parus major - velika sjenica

uma 2/180p

etinarska uma,
visokoplaninski
kamenjar
1/160p
Columba palumbus - golub grivnja

uma, antro ogena
stanita
1/40p
Buteo buteo - miar

uma, otvorena
stanita
1/8p
Turdus merula - kos

Listopadna uma 1/60p
Erithacus rubecula - crvenda

uma 1/120p
Corvus corax - gavran

Visoke litice 5/7p
Tabela109. Ptice
Napomena: Sve vrste sa spiska su zatiene u Crnoj Gori.
Naziv transekta Vrste Stanite

Ivanova korita
Velika sjenica (Parus major), zeba (Fringilla coelebs),
crvenda (Erithacus rubecula), crna crvenrepka
(Phoenicurus ochruros), bijela pliska (Motacilla alba)
itd. Tu se nalazi i ureen izvor koji formira plitku lokvu,
na kojoj su primijeene akvatina uta pliska (Motacila
flava), i seoska lasta (Hirundo rustica). U blizini
odmaralita su primijeene sinantropne vrste siva
vrana (Corvus corone ssp. cornix) i kos (Turdus merula).
Stanita na ovom lokalitetu
predstavljaju kombinaciju bukove
ume i planinskog panjaka, uz
evidentan antropogeni uticaj.
Dolovi
Karakteristine vrste su planinska crvenrepka
(Phoenicurus ochruros), zatim bijela pliska (Motacilla
alba) i obina travarica (Saxicola rubetra).
Dolove ini zatalasana dolina
okruena sa bukovom umom. Osim
ume, stanite ine i kultivisane
livade sa malim povrinama pod
kamenjarom.
Meuvrje
Primijeeni su rusi svraak (Lanius collurio), koji
naseljava pojedinane grmove, zatim semiakvatina
planinska trepteljka (Anthus spinoletta), bjeloguza
(Oenanthe oenanthe), a od grabljivica je konstatovana
vjetruka (Falco tininculus).
Meuvrje je uska planinska dolina
smjetena izmeu dva najvia vrha
Lovena tirovnika na istoku i
Jezerskog vrha na zapadu. Stanite je
kombinacija panjaka i kamenjara, sa
izolovanim grupama bukve i jasena,
kao i grmovima divlje rue i gloga. Na
strmim padinama poinje pojas
borovih uma (oko 1410 m.n.v).
tirovnik i Jezerski vrh
U borovim umama na visini od 1450 1700 m
konstatovane su planinska strnadica (Emberiza cia),
velika sjenica (Parus major), plava sjenica (Parus
caeruleus), crvenda (Erithacus rubecula). Okomite
litice naseljava utokljuna galica (Pyrrhocorax
graculus) i gavran (Corvus corax). Zonu
visokoplaninskih panjaka, kamenjara i sipara
naseljava planinska trepteljka (Anthus spinoletta),
crvenrepka (Phoenicurus ochruros). Od grabljivica su
primijeene miar (Buteo buteo) i suri orao (Aquila
chrysaetos).
Habitati vrhova Lovena ulaze u
pojas visokoplaninske vegetacije.
Meutim, klimatski se bitno razlikuju
od vegetacijski slinih podruja
kontinentalnih planina. Na visini od
1450 1700 m nalaze se borove
ume.

Tabela110. Rasprostranjenost ptiijih vrsta po transektima
Mamofauna (sisari)
Komentar: Fauna sisara pripada najmanje istraenim grupama ivotinjskog svijeta na prostoru
Lovena. Stoga je u tabeli prikazana "potencijalna" fauna sisara Lovena, tj. faunistiki spisak
sastavljen na osnovu faunistikih i biogeografskih studija ireg prostora (Mediteran, Evropa i sl.).
Nesporno je, da ovakav prikaz faune ima niz nedostataka, od kojih je nepreciznost najznaajniji, ali
ovakav spisak faune sisara treba da poslui kao osnova za faunistiki rad na terenu, on treba da
bude potven, dopunjen i korigovan i treba da bude podloga za detaljnija faunistika,
biogeografska i ekoloka (naroito kvantitativna) istraivanja na terenu, koja je nuno obaviti.
Mogue je da postoje sljedee vrste:
Insectivora - bubojedi Red Chiroptera - slijepi mievi
Erinaceus auropaeus - obini je
Talpa europaea obina krtica,
Talpa caeca - slijepa krtica
Neomys fodiens- vodena rovka,
Sorex minutus - mala rovka,
Crocidura leucodon - bjelozuba rovka,
Crocidura russula - kuna rovka,
Crocidura suaveolens - batenska rovka,
Suncus etruscus - patuljasta rovka
Rhinolophus ferrumequinum - veliki potkoviar,
Rhinolophus hipposideros - mali potkoviar,
Rhinolophus euryale - juni potkoviar
Plecotus auritus kafeni uati slijepi mi,
Nyctalus leisleri - mali veernjak,
Nyctalus noctula - rani veernjak,
Vespertilio murinus - dvobojni slijepi mi ,
Pipistrellus savii - savijev slijepi mi ,
Pipistrellus nathusii - umski slijepi mi,
Pipistrellus kuhli - bjelorubi slijepi mi ,
Pipisterllus pipistrellus - patuljasti slijepi mi,
Eptesicus serotinus - kasni nonjak,
Miniopterus schreibersi - dugokrili prsnjak,
Myotis myotis - veliki miouhi veernjak,
Myotis oxygnathus - otrouhi slijepi mi ,
Myotis mystacinus mali brkati veernjak,
Myotis emarginatus rii slijepi mi ,
Myotis capaccinii - dugonogi slijepi mi
Red Lagomorpha - zeeva Red Rodentia glodari
Sciurus vulgaris - evropska veverica
Apodemus sylvaticus - umski mi,
Rattus ratus - dugorepi pacov,
Mus musculus - domai mi
Glis glis - obian puh,
Dryomys nitedula - umski puh,
Muscardinus avellanarius - puh oraar,
Eliomys quercinus - bastenski puhPitymys subterraneus -
podzemni voluhari,
Pitymys savii - savijev voluhari,
Microtus nivalis - snjena voluharica,
Arvicola terrestris - vodeni voluharica
Red Carnivora mesojedi Red Artiodactyla papkari
Canis lupus- vuk,
Vulpes vulpes- lisica,
Canis aureus akal
Ursus arctos - mrki medvjed
Putorius putorius - mrki tvor,
Mustella nivalis - obina lasica,
Meles meles jazavac,
Martes martes - kuna zlatka,
Martes foina - kuna bjelka
Felis silvestris - divlja maka
Capreolus capreolus- srna
Sus scrofa-divlja svinja
Tabela111. Sisari

Skadarsko jezero
Stanita (habitati)

Pijesci N 42 15. 390' E 19 10. 745'
Manastirska tapija N 42 15. 417' E 19 08. 936'
Grmour N 42 14. 177 E 19 07. 934'
Omerova gorica N 42 09. 418' E 19 14. 077'
Transekt Stanita Vrste (floristiki sastav) Rasprostranjenost
Repre
zenta
tivnos
t
Status
zatite
Pijesci
3150 Prirodne
eutrofne vode sa
vegetacijom
magnopotamion i
hydrocharition
Biljne vrste koje ulaze u sastav
vegetacije sveze Hydrocharition
(ukljuujui svezu Lemnion) su:
Lemna spp., Spirodela polyrhiza,
Hydrocharis morsus ranae,
Utricularia vulgaris. Biljne vrste koje
ulaze u sastav vegetacije sveze
Magnopotamion: Potamogeton
lucens, P. zizii, P. praelongus, P.
perfoliatus, P. gramineus.
A A

Slobodna voda je obrasla bijelim i
utim lokvanjima (Nymphea alba,
Nuphar luteum), kasaronjom
(Trapa natans) koja gradi zajednicu
sa mjehuraom (Utricularia
vulgaris). Submerzna vegetacija je
predstavljena vrstama iz rodova
Potamogeton i Myriophyllum, kao i
algama iz roda Chara.
Na samom izlasku iz
kanala Plavnica ulazi
se u lokalitet Pijesci sa
preteno prljavo
sivom do
plavozelenom
vodom, naroito
bogatom rastvorenim
bazama (pH obino
iznad 7) sa slobodno
plivajuim biljkama
sveze Hydrocharition
ili u dubljim
otvorenim vodama sa
zajednicama sveze
Magnopotamion.

Manastirs
ka tapija

Slobodnu vode uz vrbake obrastaju
Trapa natans, Valisneria spiralis,
Nymphea alba, Phragmites
australis, Scirpus lacustris, Typha
spp. Uz Morau, na sprudu,
dominira Salix alba, Amorpha
fruticosa, Xanthium sp., Mentha
aquatica, Stachys palustris, Cyperus
longus, Paspalum paspalodes,
Cynanchum acutum, Butomus
umbellatus, Bidens sp.,
Marubiastrum sp., Alisma sp.
Na uu Morae u
jezero dominira
Manastirska tapija
koja predstavlja
najveu povrina pod
vodoplavnim vrbovim
umama (oko 120 ha).

Grmour
U ovom ornitolokom rezervatu
dominiraju bunjaci Vitex agnus
castus i Lythrum salicaria, praeni
zeljastim biljkama kao to su:
Xanthium italicum, Paspalum
paspalodes, Bidens tripartita,
Polygonum lapathyfolium,

Portulaca oleracea, Calistegia
sepium, Chenopodium album,
Cyperus longus, C. glomeratus i
Rumex sp. Od drvenastih vrsta
javljaju se Morus alba, Pistacia
terebinthus, Ficus carica, Punica
granatum. Konstatovani su i
pojedinani primjerci invazivne
vrste Amorpha fruticosa, a zidine
nekadanjeg utvrenja obrastaju
guste populacije Cymbalaria ebelii.
Omerova
Gorica

Ostrvo je obraslo bujnom
vegetacijom sa dominacijom
drvenastih vrsta poput: Pistacia
terebinthus, Fraxinus angustifolia,
Laurus nobilis, Ficus carica, Punica
granatum, Celtis australis, Paliurus
spina christi, Morus alba, Vitex
agnus castus, Amorpha fruticosa,
Crataegus monogyna i Ulmus
minor. Sprat zeljastih biljaka ine
Asparagus acutifolius, Ruscus
aculaetus, Asphodelus
microcarpus, Arum italicum,
Xanthium spinosum, Scutellaria
galericulata, Geranium sp., Althaea
biennis, Carduus pycnocephalus,
Bidens tripartita, Parietaria judaica,
kao i puzavice Vitis vinifera i Smilax
aspera.

Tabela113. Stanita
Biljke
Invazivne vrste

Amoropha fruticosa

Pojedinani primjerci na Manastirskoj tapiji (N 42 15. 417'
E 19 08. 936'), Grmouru (N 42 14. 177 E 19 07. 934') i
Omerovoj gorici (N 42 09. 418' E 19 14. 077')
Xanthium spinosum
Mala populacija (svega nekoliko individua) registrovana je
na Omerovoj gorici (N 42 09. 418' E 19 14. 077')
Brojne populacije konstatovane su na Manastirskoj tapiji (N
42 15. 417' E 19 08. 936') i Grmouru (N 42 14. 177 E 19
07. 934')




Cymbalaria ebelii
Guste populacije na zidinama nekadanjeg utvrenja na
ostrvu Grmour (N 42 14. 177 E 19 07. 934').
Utricularia vulgaris
Guste flotantne zajednice sa kasaronjom na lokalitetu
Pijesci (N 42 15. 390' E 19 10. 745')
Trapa natans
Guste flotantne zajednice sa mjehuraom na lokalitetu
Pijesci (N 42 15. 390' E 19 10. 745')

Gljive
Komentar: Do sredine novembra 2011. godine usljed ekstremne sue plodonoenje gljiva je skoro
u potpunosti izostalo, naroito na poplavnim livadama kao i na lokalitetima sa Castanea sativa i
Quercus (Ostros, zalee Murike plae itd.). Neophodno je nastaviti istraivanja.

Virpazar N4214'40,78'' E1905'31,13''
Vranjina N4216'36,20'' E1908'06,62'
Rijeka Orahovstica
Opis stanita
Ekosistem Skadarskog jezera je izuzetno sloen, submediteranskog tipa, sa dominacijom slatkovodnih i movarnih
biotopa naroito uz sjevernu obalu, ali i prisustvom umo-ikara, gariga i kamenjara na junim karstnim padinama, to
sve ukupno ukazuje na floristiku i vegetacijsku raznovrsnost i bogastvo. Od posebne vanosti za samo jezero i njegov
metabolizam jesu zajednice submerznih biljaka (ispod povrine vode), emerznih i flotantnih biljaka. Od umskih zajednica
najbrojnije su ikare sa bjelograbiem. Gariga i kamenjar predstavljaju krajnji stepen degradacije vegetacijskog pokrivaa.
Blie jezeru, a posebno na ostrvima, nalaze se ostaci makije sa hrastom crnika i lovorom.
Vrste zatiene nacionalnom legislativom

Papilio machaon (Linnaeus, 1758)
Livada, kamenjar. Ova vrsta se srijee
od aprila do kasno u jesen,a dostiu
svoj vrhunac u aprilu-maju i
septembru-oktobru. Ima veliku
sposobnost migracije.
20 jedinki, prisutne u svim dijelovima
istraivanog podruja.
Iphiclides podalirius (Linnaeus, 1758) Livada, kamenjar
10 jedinki, prisutne u svim dijelovima
istraivanog podruja
Helix vladica (Kobelt, 1898) Livada, kamenjar 5 jedinki
Lucanus cervus (Linnaeus, 1758) uma 1 jedinka
Oryctes nasicornis (Linnaeus, 1758) Kamenjar 1 jedinka

Valvata montenegrina (Gloer & Pei)
Jezero, prisutna je u obalnoj zoni sa
dobro razvijenom makrofitskom
vegetacijom.

6 jedinki
Cerambyx cerdo
Sreu se u listopadnim umama,
uglavnom hrastovim. Larve su
ksilofagne (hrane se drvetom),
razvijaju se na hrastovima Quercus
robur, Q. petraea, Q. pubescens, Q.
ilex i Q. suber.
Nije registrovan tokom terenskih
istraivanja u okviru realizacije
Programa ali postoje literarni podaci o
prisutnosti vrste na ovom podruju.
Papilio alexanor Esp
Tandonia reuleaxi (Clessin, 1887)
Limax wohlberedti Simroth
Orientalina lacustris (Radoman, 1983)
Ova vrsta je registrovana za Skadarsko
jezero i naseljava pjeskovita stanista u
obalnoj zoni jezera.
Orientalina elongata (Radoman, 1973)
Ova vrsta je registrovana za okolinu
Skadarskog jezera, i ivi u izvorima koji
su u kontaktu sa jezerom.
Programa, ali postoje literarni podaci
o prisutnosti vrste na ovom podruju.
Valvata montenegrina (Gloer & Pei)
Ova vrsta je registrovana za Skadarsko
jezero i prisutna je u obalnoj zoni sa
doro razvijenom makrofitskom
vegetacijom.
Anagastina scutarica (Radoman, 1973)
Skadarskog jezera, i ivi u izvorima koji
su u kontaktu sa jezerom.
Bracenica spiridoni (Radoman 1973)
Skadarskog jezera, i vjerovatno je
stanovnik podzemnih voda.
Indikatorske vrste
Palaemonetes antennarius (Milne-Edwards, 1837)- domaa
slatkovodna kozica
jezero 1 jedinka
Tabela118. Indikatorska vrsta
Napomena: Fauna vodenih makroinvertebrata je jako bogata i raznovrsna i zastupljenija je sa
Trihoptere, Ephemeroptere, Megaloptere, Gastropode, Diptere, Coleoptera, Odonate, Oligochaeta,
Hirudinea, Heteroptera, Bivalvia, Acarina, Gammaridae. Na prostoru Skadarskog jezera utvreno je
prisustvo pet endeminih vrsta pueva, koje su po prvi put opisane za nauku. Gyraulus
meierbrooki, Bithynia zeta, Bithynia skadarskii (endem Skadarskog jezera), Bithynia radomani
(endem Crne Gore) i Valvata montenegrina (endem sliva Skadarskog jezera).

Ihtiofauna (ribe)
Crni ar 42
o
15 45.9'' N 19
o
08' 20.57''E
Desni krak Morae (delta) 42
o
17' 06.80'' N 19
o
08' 18.74''E

Rijeka Crnojevia 42
o
21' 14.26'' N 19
o
00' 40.83''E
Virpazarski zaliv 42
o
15' 06.85'' N 19
o
06' 26.06'' E
Opis stanita
NP Skadarsko jezero obuhvata skoro sva stanita i vodene ekosisteme koji su prisutni u Jadranskom slivu. Na
horzontalnom profilu samog jezera smjenjuju se poplavna zona livada (veoma bitna za mrijest mnogih aranskih vrsta)
zatim poplavna zona sa vrbama, priobalna zona sa plavljenom vegetacijom, priobalna zona sa emerznom i flotantnom
vegetacijom, pa zona sa flotantnom vegetacijom i harama, zona sa harama i zona bubine bez vegetacije sa nekoliko
tipova substrata. Uz sve ovo postoje brojni podvodni izvori kao i kriptodepresije sa izvorima to vodenim organizmima pa
i ribama garantuje prostore sa relativno stabilnim ekolokim faktorima. Na kraju u okviru NP Skadarsko jezero ulaze i
rijeni sistemi sa pastrmskim vrstama. Sve ovo je i razlog usled ega ovdje sreemo 99 % riblje faune jadranskog sliva.
Naziv vrste Status
Zatiena u
CG.

Acipenser naccarii
Nekada brojna u Skadarskom
jezeru u koje zalazi radi
mrijesta ali i ishrane. U
crnogroskom dijelu jezera
nijesu uhvaene zadnjih 25
godina. Smatra se da su
nestale iz Skadarskog jezera.
+
Acipenser sturio (jesetra)
Alosa spp. - kubla
Otvoreni djelovi jezera i uz
rtove ulazi u jezero radi
mrijesta, opadajui trend
brojnosti

Barbus sp.-mrena
Uglavnom u blizini ua rijeka i
u samim uima kao i u donjim
djelovima utoka, brojonst
veoma mala, opadajui trend

Chondrostoma sp. skobalj
Uglavnom u blizini ua rijeka i
u samim uima kao i u donjim
djelovima utoka, brojonst
veoma mala ak to vie ova
riba je prilino rijetka,
opadajui trend.

Telestes montengrinus (Leuciscus souffia
montenegrinus) - meki
Zalazi u jezero ali se uglavnom
dri ua i donjih djelova
pritoka), brojnost velika,
stabilan trend.

Pachychilon pictum-aradan
Naseljava obalni dio jezera ali
je rasporstranjen i kroz pritoke
jezera u njihovim mirnijim
dejloviam), brojnost velika,
trend rasta.

Salmo marmoratus glavatica
Donji dio rijeke Morae, po
litetraturnim podacima zalazi u
Orahovticu na mrijest, jezero)
brojnost izuzetno niska gotovo
da je nestala iz Nacionalnog
parka, trend opadajui.

Anguilla anguilla - jegulja
Ova vrsta se ne nalazi niti na
jednoj od lista ali je prema
meunarodnoj IUCN
klasifikaciji kritino ugroena
(CR status). U Skadarskom
jezeru i svim njegovim
pritokama jegulja dostie
izuzetnu brojnost, a u
populaciju su normalno
zastupljeni svi uzrasti (osim

onih najmanjih koji ulaze u
slatku vodu).
Salmo farioides rijeka riba
Populacija Jadranske potone
pastrmke sa karakteristinim
fenotipskim odlikama. Ova
linija pastrmke naseljava i
Orahovtcu. Nekada je bila
brojna, ali je danas usled
krivolova postala veoma
rijekta. Zadrala se samo u ove
divije rijeke na ne vie od 15
km toka (ukupno).

Tabela120. Ribe
Invazivne vrste
Perca fluvitillis - grge
Svi jezerski habitati, zalazi u pritoke naroito mladje
uzrastne klase brojnost izuzetno visoka, trend uzlazni,
ogroman broj najmladjih uzrastnih kategorija.
Carrasius gibelio kinez
Svi jezerski habitati, zalaze u pritoke gdje se dri dubljih
djelova, brojnost izuzetno visoka, trend stabilan.
Tabela121. Invazivne vrste riba
Herpetofauna (Gmizavci i vodozemci)
Vranjina N 42 16. 295 E 19 07. 394 Nadmorska visina: 9m 5m
Virpazar N 42 14. 800 E 19 05. 519 Nadmorska visina: 2m 2m


Naziv vrste Stanite
Hyla arborea(Linnaeus, 1758)

Trska u jezeru (pored mosta u Virpazaru)

Pelophylax (Rana) ridibunda (Pallas 1771)

U samom jezeru (most Virpazar)
Rana shqiperica (Hotz et al. 1987)

Dio jezera pored Virpazara i susjedna zamovarena podruja
Testudo hermanii(Gmelin 1788)

Obala jezera, u travi pored puta


Ostrvo Bisage, ostrvo Starevo, Lesendro
Algiroides nigropunctatus (Dum. & Bibr., 1839)

Ostrvo Bisage, ostrvo iroka Gorica

Adriolacerta oxycephala (Dum. & Bibr., 1839)

Ostrvo iroka Gorica, ostrvo Starevo

Travnati dio obale jezera

Podarcis muralis (Laurenti, 1768) iroka Gorica , ostrvo Malo Starevo, Grmour, Lesendro
Lacerta trilineata (Schr., 1912) Nisko rastinje i kamenje
Zamenis longissima (Laurenti, 1768) Travnate povrine
Natrix tessellate (Laurenti, 1768)

Ue Morace u jezero, livade pod vodom

Natrix natrix (Linnaeus 1758)

Jezero


Kameniti djelovi obale jezera
Ornitofauna (Ptice)
Transekt Kordinate/rasprostranjenost Vrste Ocjena stanja

Paneva oka
421728.44"N 192126.85"E
Phalacrocorax carbo - veliki
kormoran
Kolonija Paneva oka je
razdvojena na 2 dijela ije
unutranje ivice su
meusobno udaljene oko
500 m. Ocjenjuje se da je u
oba dijela kolonije Paneva
oka gnijezdilo oko 1100
parova velikog kormorana.
Phalacrocorax pygmaeus -
mali kormoran
Minimalno prisustvo - 70
gnijezda, ratrkano po
cijelom prostoru
Ardeolla ralloides - uta
aplje
12 parova
Egretta garzetta - male bijele
aplje
12 parova
Ardea cinerea - siva aplja 2 para
Pelecanus crispus - kudravi
pelikan
16 parova
Chilidonias hybrid -
Bjelobrada igra
750 parova
Crni ar
421514.54"N
191940.99"E

Kolonija je smjetena na niskim
vrbama (krta vrba- Salix fragilis)
i bunju vrbe ive (Salix cinerea)
blizu sjeveroistone ivice
Phalacrocorax pygmaeus -
mali kormoran
2700 parova
Phalacrocorax carbo - veliki
kormoran
60 parova
Egretta garzetta - mala bijela
aplja
150 parova
Ardeola ralloides - uta aplja 300 parova

tresetnog umovitog "ostrva"
poznatog pod navedenim
imenom kolonija se pomjerila u
sjevernom pravcu za oko 150 m
u odnosu na ranije godine. Ovo
pomjeranje je uobiajeno kod
mjeovitih kolonija movarnih
ptica i smatra se da ptice uvijek
trae nove grane za gnijezda jer
su prethodne uvijek znaajno
oteene agresivnim
ekskrementima.
Ukupno gnijezda u kolonji
3220.
Ardea cinerea - siva aplja 6 parova
Nycticorax nycticorax - gak 70 parova
Plegadis falcinellus - crni ibis 30 parova
Bubulcus ibis - aplja
govedarica
3 para
Aythya nyroca - patka crnka 8 parova
Sterna hirundo - obina igra 20 parova
Fulica atra - baljoka 60 parova
Anas platyrhynchos - patka
gluvara
3 para
Ixobrichus minutus - mala
apljica
1 par
Manastirska tapija
4216 09.96"N
1908 58.82"E

Osnovana je 2006. godine u
istoimenom ornitolokom
rezervatu nedaleko od
Manastira Sv. Nikole na Vranjini.
Tada je sadrala 250 gnijezda.
U 2011. godini ova kolonija bila
je aktivna i nalazila se na istom
mjestu i brojala je do 270
gnijezda.
Pelecanus crispus Pozitivan trand
Phalacrocorax carbo Pozitivan trand
Phalacrocorax pygmaeus Pozitivan trand
Ardea cinerea Nepromijenjen trend
Egretta garzetta Nepromijenjen trend
Ardeola ralloides Pozitivan trand
Nycticorax nycticorax Pozitivan trand
Plegadis falcinellus Pozitivan trand
Chlidonias hybrida Pozitivan trand
Sterna hirundo Pozitivan trand
Tabela124. Ptice
Mamofauna (sisari)
Napomena: Kao to smo i ranije u izvjetajima istakli, sisarska fauna je veoma pokretljiva i ovaj
izvjetaj se odnosi na iri region Skadarskog jezera u koji spada i rijeka Cijevna sa svojim kanjonom
kao i donji dio rijeke Morae.
Komentar: Prema ranijim podacima, region Skadarskog jezera naseljava oko pedeset vrsta sisara.
Sisari su manje vezani za vodena stanita, izuzev tipinog vodenog predstavnika vidre - Lutra lutra,
koja je zakonom zatiena. Ostali sisari pripadaju kopnenim ekosistemima, posebno umskim
podrujima, tako da su njihova stanita uglavnom locirana na jugozapadnoj obali.
Red Insectivora - bubojedi Red Chiroptera - slijepi mievi
Erinaceus auropaeus - obini je
Neomys fodiens - vodena rovka
Sorex minutus - mala rovka
Crocidura leucodon - bjelozuba rovka
Talpa europaea - evropska krtica
Rhinolophus ferrumequinum - veliki potkoviar
Rhinolophus hipposideros - mali potkoviar
R. Euryale - juni potkoviar
R. blasii - sredozemni potkoviar
Myotis emarginatus - rii slijepi mi
Myotis nattereri - resasti veernjak
Myotis myotis - veliki miouhi veernjak
Myotis blythii - mali miouhi veernjak
M. capaccinii - dugonogi slijepi mi
Miniopterus schreibersii - ugokrili prstenjak
Red Lagomorpha - zeeva Red Rodentia glodari
Sciurus vulgaris - evropska vjeverica
Rattus ratus - dugorepi pacov
Glis glis - obian puh

Red Carnivora mesojedi Red Artiodactyla papkari
Vulpes vulpes - ria lisica
Lutra lutra - vidra
Sus Scrofa - divlja svinja
Tabela125. Sisari
Cijevna

Napomena: Zbog svog biodiverziteta kanjon rijeke Cijevne predstavlja potencijalno IPA podruje
(important plant areas) i IBA (important bird areas) stanite, a takoe je i Emerald stanite Bernske
konvencije.

Stanita (habitati)
Stanita Reprezentativnost Status zatite
62A0 Istono submediteranski suvi travnjaci (scorzonetalia
villosae)
A B
6210 Poluprirodne suve travnate formacije sa facijesima bunjaka
na krenjakim supstratima (festuco-brometalia)
B C
8210 Hazmofitska vegetacija u pukotinama krenjakih stijena
A A
A A
A A
A A
91E0 Aluvijalne ume sa crnom johom i lukim jasenom
9250 ume makedonskog hrasta
Orno-Quercetum ilicis H-i ( (1956, 1958) subass. bertisceum
Lakui & Pulevi , 1983.)

Rusco-Carpinetum orientalis ( Blei & Lakui, 1966.)
Stipo-Salvietum officinalis (H-i (1956.) 1958.)

Genisto-Euphorbietum spinosae prov. (Z.Buli, 1989.)
Paliuretum adriaticum (H-i, 1963)
Aveno-Scabiosetum crenatae prov (Z. Buli, 1991.)
Valeriano-Ramondaetum serbicae prov. (Z. Buli, 1991.)
Napomena: Zajednice nijesu evidentirane tokom
transekta pa e na njih posebna panja biti obraena u
daljem toku monitoringa.

Helicrysum italicum-Brachypodium ramosum (Birks et al 1972.)
Alnetum glutinosae submediterraneum (Lakui, 1973.)
Salicetum albae-fragilis (Soo (1930, 1934) 1958.)
Tabela126. Stanita
Biljke
Invazivne vrste

Robinia pseudoacacia
Kao subspontana je evidentirana u neposrednoj blizini
Karaule. Populacija se sastoji od samo par jedinki, koje su
ule u sastav okolne ikare bjelograbia. Na posjedu
karaule bagrem je posaen kao ukrasna vrsta.
Broussonetia papyrifera
Gradi gust vegetacijski pojas neposredno uz put iznad
Restorana Nijagara, u duini od stotinjak metara. Pojedini
primjerci su zabiljeeni uz samo korito rijeke. Uzimajui u
obzir agresivnost ove vrste oekuje se njeno dalje irenje.
Ailanthus altissima
Zabiljeen je samo u donjem toku rijeke (neposredno uz
korito, uz put ili na deponijama) jo uvijek u rijetkim
populacijma predstavljenim sa desetak jedinki. Uzimajui u
obzir invazivnost vrste i stalan antropogeni pritisak kojem
je predio izloen, oekujemo njegovu ekspanziju.
Napomena: Na istraivanom terenu su u literaturi poznate i sledee invazivne biljke: Conyza spp.,
Erigeron spp, Xanthium spp., Sorghum halepense, Sporobolus poiretii, Lepidium virginicum,
Euphorbia maculata, Bidens subalternns. Poto se vrste javlaju kasnije u ljeto, potrebno je obaviti
dodatna istraivanja krajem ljeta ili poetkom jeseni.

Vincetoxicum huteri
Tokom transekta Zatrijeba - Karaula zabiljeeno je samo
par sasuenih jedinki ove vrste i to u ikari bjelograbia i na
okolnom kamenjaru. Poto je biljka ve zavrila svoj ivotni
ciklus nije bilo mogue naparviti procjenu stanja
populacije. Uzimajui u obzir literaturu, herbarske podatke
i sopstveno terensko iskustvo oekujemo njenu

zastupljenost na veem broju lokaliteta. Za ocjenu
brojnosti teren se mora ponoviti u maju mjesecu
(najkasnije poetkom juna). Stanite: ikara, kamenjar
(4226' 1'' E 19 27' 53'')
Ramonda serbica
Vrsta je zabiljeena blizu graninog pojasa, u bonoj klisuri
na lokalitetu umice i blizu sela Milje. Zbog
nepristupanosti stijena u bonoj klisuri i slabe uoljivosti
Ramonde (ocvala, a listovi dehidrirali i skupili se) nije bilo
mogue uraditi ocjenu brojnosti populacije. Na lokalitetu
Milje populacija broji oko 20tak jedinki. Stanite: stijene
(koordinata Miljeke populacije N 4224' 2,2'' E 19 38'')
Obilazak klisure u umicama i dodatnog lokaliteta Ujkii,
treba ponoviti u vrijeme cvjetanja biljke.
Pinguicula hirtifolia
Vrsta je zabiljeena u neposrednoj blizini graninog pojasa,
uz samu lijevu stranu puta. Populacija broji preko 100
jedinki. Stanite: vlane stijene (N 4225' 41'' E 19 28' 13'').
Cymbalaria ebelii
Vrsta zabiljeena na potkapinama nizvodno od Dinoe.
Populacije su uglavnom jako brojne. Stanite: potkapine
(koordinata Nijagare- N 42 23' 1'' E 19 17' 1'').

Napomena: Vrste koje nijesmo uoili tokom transekta, a koje se navode u literaturi za podruje
kanjona: Hermodactylus tuberosus, Hyacinthella dalmatica, Colchicum hungaricum, Cyclamed
hederifolium, Tulipa grisebachiana, Sternbergia lutea. Monitoring populacija pomenutih vrsta
treba obaviti u vrijeme njihovog cvjetanja.

Gljive
Komentar: Do sredine novembra 2011. godine usled ekstremne sue plodonoenje gljiva je skoro
u potpunosti izostalo, naroito na djelovima sa mediteranskim kseroftnim umama i makijom.
Neophodno je nastaviti istraivanja.

Dinoa N 42 23' 52'' E 19 23' 6''
Kue Rakia N 4223'43,02'' E 19 17' 49,11''
Sela Srpska N 4222'06'' E 19 13' 27''
Opis stanita
Podruje se odlikuje tipinom submediteransko-mediteranskom vegetacijom, koja je u gornjem dijelu toka uglavnom
predstavljena termofilnim ikarama i njihovim degradacionim derivatima, a u srednjem i donjem dijelu otvorenim
zajednicma kamenjara, kamenjarskih panjaka i suvih livada.



Vrste zatiene nacionalnom legislativom
Livada, kamenjar. Prisutne u svim
dijelovima istraivanog podruja. Inae,
ova vrsta se srijee od aprila do kasno u
jesen, a dostiu svoj vrhunac u aprilu -
maju i septembru -oktobru. Ima veliku
10 jedinki
Prisutne u svim dijelovima istraivanog
podruja. Stanite: livada, kamenjar.
8 jedinki
Helix vladica (Kobelt, 1898) livada, kamenjar 12 jedinki
Oryctes nasicornis (Linnaeus, 1758) kamenjar 1 jedinka
Lucanus cervus L.
U listopadnim umama, krevinama,
preteno hrast, ali i u parkovima i
batama na opalom drveu.
Vrste nijesu zabiljeene ali na osnovu
osobina stanita i literalnih podataka
oekujemo da ovo podruje takoe
nastanjuju sledee vrste.
Cerambyx cerdo
Srijeu se u listopadnim umama,
uglavnom hrastovim. Larve su
ksilofagne (hrane se drvetom), razvijaju
se na hrastovima Quercus robur, Q.
petraea, Q. pubescens, Q. ilex i Q. suber.
Saga natoliae (Serv.)
Dina lineata
Rasprostranjena vrsta pijavica u
tekuim vodama Crne Gore.
Hydrodroma reinhardi Ova vrsta je poznata za rijeku Cijevnu.
Montenegtrombium milicae Ova vrsta je poznata za rijeku Cijevnu.
Tabela130. Vrste beskimenjaka koje su zatiene u Crnoj Gori
Ihtiofauna (ribe)
Opis stanita
U smislu stanita koja su pogodna za ihtiofaunu, tok rijeke Cijevne moemo podijeliti u dva dijela, gornji kanjonski tok
koji ne presuuje i donji tok koji presusuje u toku ljetnjih mjeseci (u zavisnosti od kia). Na Cijevni postoji i vodopoad koji
je i prirodna barijera za ribe ali se deava da usled enormno visokog vodstaja on poravni to ribama omoguava
uzvodnu migraciju. Donji dio toka u pogledu ribljeg naselja (kada ima vode) u potpunosti zavisi od rijeke Morae, dok u
gronjem dijelu toka cijele godine postoje uslovi za ivot i razvoj riba. Po tipu Cijevna je tipina kraka bujina rijeka sa
velikim amplitudama u smislu vodostaja. Prema ribljem naselju ona je i tipina salmonidna (pastrmska) rijeka. Substrat je
uglavnom kamenit, ljunkovit (prelivi) ili pjeskovit (na dnu veih virova) dok se mulj kao substrat javlja na samom kraju
toka, neposredno prije ua u Morau.
Naziv vrste Rasprostranjenost Stanje
Salmo marmoratus
glavatica
Ugalvnom u kranjem
gornjem dijelu rijeke,
prema granici sa Albanijom,
Brojnost izuzetno mala,
trend uzlazni (u uzorku
najvie je bilo najmlaih

vee jedinke u virovima dok
se mlae sreu i na
prelivima i brzacima
uzrastnih klasa glavatice to
ukazuje na uspjean mrijest
i mogunost oporavka
populacije)
Barbus sp.- mrena
Uglavnom u virovima i na
izlazu iz prelva na
kamenitom i ljunkovitom
substratu
Brojonst niska, opadajui
trend

Telestes montengrinus
(Leuciscus souffia
montenegrinus) - meki
Uglavnom sa strane u
virovima, oko obalnog
stijenja
Brojnost velika, stabilan
trend

Chondrostoma sp skobalj
Uglavnom u kranje donjem
dijelu rijeke gdje se
povremeno srijee kada
ue iz rijeke Morae
Brojnost mala, trend
opadajui

Salmo farioides pastrmka
potoara
U cijeloj duini toka koji ne
presuuje na svim
stanitima zavisno od
veliine i aktivnosti.Cijevna
jedna od desetak rijeka gdje
ova riba ivi.
Obzirom da je jadranska
potoara ugroena u skoro
pa svim rijekama jadranske
regije i da se odrava u
vodotocima koji su u
zadnjih 20-ak godina bili
pod najveim
antropogenim pritiskom
smatramo da je i ova vrsta
vana jer je rijetka.

Tabela131. Ribe
Naziv vrste Zatiena u Cg. Ocjena populacije
Hyla arborea (Linnaeus, 1758) +
Veina populacija navedenih vrsta su dosta
visoke brojnosti.
Pelophylax (Rana) ridibunda (Pallas, 1771) +
Testudo hermanii (Gmelin, 1788) +
Algiroides nigropunctatus (Dum. & Bibr., 1839)
Natrix natrix (Linnaeus 1758)
Lacerta trilineata
Zamenis longissima


Ornitofauna (ptice)
Opis stanita
Stepa sa polupustinjskom vegetacijom, vodeno stanite rijeke i kamenita stanita kanjona (korita).
Naziv vrste Status Broj
Galerida cristata - ubasta eva
Ev.Status ugroenosti: Prorijeena H
5+
Alauda arvensis - poljska eva
6
Saxicola rubetra - travarka
9

2
Falco tinnunculus - vetruka
4
Accipiter nisus - kobac

Accipiter gentilis - jastreb kokoar

Falco peregrinus - sivi soko

Falco subbuteo - soko lastaviar


Circus cyaneus - poljska eja

Circus pygargus - eja livadarka

Coturnix coturnix - prepelica
Trend u Evropi: Fluktuira

Larusmichahelis - sinji galeb
5
Larus ridibundus - obini galeb

Corvus monedula - avka

Corvus corone cornix - siva vrana Ev. Status ugroenosti: Sigurna S

Tabela133. Ptice
Mamofauna (sisari)
Napomena: Podaci su prezentovani u prethodnom lokalitetu.
Trebjesa
Stanita (habitati)
Trebjesa 1 N 4246'1,6'' E 18 57' 40,8''
Trebjesa 2 N 4246'2,6'' E 18 57' 43,3''
Trebjesa 3 N 4246'05'' E 18 57' 53'' 715 mnv
Trebjesa 4 N 4245'59,6'' E 18 58' 1,5''
Transekt Vrste (floristiki sastav) i rasprostranjenost
Trebjesa 1
U podnoiju dominira saena vegetacija u kojoj su najbrojniji crni bor (Pinus nigra) i bagrem (Robinia
pseudacacia). Od nativnih vrsta najfrekventnije su: brijest (Ulmus sp.), danja (Prunus cerasifera),
bjelograbi (Carpinus orientalis). Na ovom lokalitetu zabiljeili smo i populaciju (oko 20 jedinki)
subendemine vrste Centaurea rupestris.
Trebjesa 2
Vegetacija je otvorenog tipa. Sprat drvea je predstavljen prorijeenim crnim borovima, dok je u
donjim spratovima evidentirana zajednica Dioscoreo-Carpinetum orientalis. Ova asocijacija ima
nacionalni znaaj, jer je jedan od edifikatora balkanska dioskorea (Dioscorea balcanica) endemo-
reliktna vrsta koja je zatiena u Crnoj Gori.Najfrekventnije vrste asocijacije su: bjelograbi (Carpinus
orientalis), jasen (Fraxinus ornus) i balkanska dioskorea (Dioscorea balcanica). Neto manju uestalost
imaju: Coronila emeroides, Cornus mas, Clematis vitalba, Prunus cerasifera. U spratu zeljastih biljaka
dominiraju: Teucrium chamaedrys, T. montanum, Veronica spicata, Bromus erectus, Asperula
scutellaris
Navedena zajednica,Dioscoreo-Carpinetum orientalis, u Crnoj Gori ima prilino ogranien areal, a
njegov najvei dio nalazi se na Trebjesi i u okolini Nikia. Zajednica se ovdje javlja u fragmentima i
ima formu razrijeene ikare.
Trebjesa 3
Sa poveavanjem nadmorske visine crni grab (Ostrya carpinifolia) postaje dominantniji u odnosu na
bjelograbi. Vegetacija ima gui sklop, drvenaste vrste imaju formu drvea, a ne bunja koja
dominira na manjim nadmorskim visinama. Dominantne drvenaste vrste: Ostrya carpinifolia, Quercus
cerris, Fraxinus ornus.
Trebjesa 4
Na vrnom platou nalaze se ostaci ouvane ume u iji sastav ulaze sledei autohtoni elementi:
Fraxinus ornus, Quercus cerris, Prunus cerasifera, P. avium, Cornus mas, Sambucus nigra. Elementi
prizemne flore su: Dioscorea balcanica, Acanthus balcanicus, Arum maculatum, Erigeron annua U
pomenutoj sastojini zapaeno je veliko uee bagrema.
Tabela135. Rasprostranjenost vrsta i stanita


Biljke
Invazivne vrste
Veoma brojna populacija na cijeloj Trebjesi. Gotovo ista
sastojina se obrazuje na koordinatama N 4246'2,6'' E 18
57' 43,3''.
Ailanthus altissima
Na koordinati N 4246'2,5'' E 18 57' 44,7'' zabiljeena je
mala sastojina, ali mladice ukazuju na veliku mogunost
irenja.
Dioscorea balcanica
Na Trebjesi i okolnom podruiju balkanska dioskorea ima
najveu populaciju u Crnoj Gori.

Vincetoxicum huteri Oko 15 jedinki na koordinati N 4246'2,5'' E 18 57' 44,7''.
Anacampis pyramidalis, Ophris cornuta
Po nekoliko jedinki na koordinati N 4246'2,5'' E 18 57'
44,7''. Smatramo da su populacije brojnije i ire
rasprostranjene na Trebjesi, ali su u ovo doba godine
navedene vrste ve precvjetale.

Minuartia baldacci
Vrsta je zabiljeena na lokalitetima 2 i 3 i u podruiju
izmeu navedenih lokaliteta. Populacija broji par stotina
jedinki.
Gljive
Geastrum
fornicatum (Huds.)
Hook. (izdignuta
zvijezdaa)
Ispod Quercus cerris

N 42 46 04.5
E 18 57 52.6
661 mnv,
Dva plodonosna tijela
na 1m
2

Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom nivou
(nalazi se na Crvenoj
listi Evrope)
Registrovan vei
broj manjih
deponija otpada
Tabela138. Gljive
znaajnih vrsta gljiva na podruju Trebjese zbog dobro ouvanih habitata sa Pinus nigra (kultura),
Carpinus orientalis, Quercus cerris.


Opis stanita
Na istraivanom podruju smjenjuju se saene i autohtone ume, ibljaci i kamenite padine. Kao izletite, brdo Trebjesa je
ispresijecano pjeakim i biciklistikim stazama, pojedine od njih su asfaltirane.Sa poveanjem nadmorske visine, na brdu
poinje dominacija drvenastih biljaka: Quercus cerris, Fraxinus ornus, Robinia pseudoacacia.
Papilio machaon (Linne, 1758)
Jedan primjerak je registrovan uz ivicu
borove ume na vrhu brda Trebjesa
(koordinata N 4245'59,6'' E 18 58'
1,5'')
Zbog vremenskih uslova nije
determinisano
(Insecta: Coleoptera: Lucanidae)
N 4246'05'' E 18 57' 53', 715 mnv 1 muijak
Oryctes nasicornis Linneaus, 1746
nosoroac
N 4246'05'' E 18 57' 53', 715 mnv 2 enke, 3 muijaka
Cetoniinae)
Vrsta irokog areala, ali brojano
veoma rijetka. Vrsta je zatiena
Habitat Direktivom i Bernskom
konvencijom.
Nije zabiljeena, ali na osnovu
karakteristika stanita se oekuje na
ovom podruju.
Formica sanguinea (Latreille, 1798) N 4246'1,6'' E 18 57' 40,8''
Na terenu registrovano jedno
gnijezdo. U Crnoj Gori je registrovan
na jo samo dva lokaliteta i to u
sjevernom regionu. Pripada grupi
mrava robovlasnika, koji otimaju lutke
iz gnijezda drugih vrsta mrava, a kad
se iz njih izlegu radnici, bukvalno im
slue kao robovi.
Ihtiofauna (ribe)
Komentar: Na brdu Trebjesi, niti u blizini, ne postoje vodeni tokovi niti drugi vodeni objekti koji bi
omoguavali kompletan ivotni ciklus za bilo koju od ribljih vrsta.


Vrsta Stanite Brojnost populacije
Nacionalna
legislativa
Rana temporaria (Linnaeus,
1758)
Vlana mjesta, travnate
povrine
malobrojna -
(Kuster, 1843)
Male muljevite barice malobrojna +
Pod kamenjem, u zemlji i pod
korjenjem stabala; u toku
parenja u vodi
rijetka +
Testudo hermanii(Gmelin, 1788) U travi pored puteljaka brojna +
Ispod kamenja i na mjestima
brojna +
Adriolacerta oxycephala (Dum. &
Bibr., 1839)
Nisko rastinje i kamenita
mjesta
malobrojna +
Lacerta viridis (Laurenti, 1768)
iblje i nisko rastinje,
kamenje pored puta
brojna +

Zamenis longissima (Laurenti,
1768)
Biljne zajednice listopadnih
uma
rijetka +
Coronella austriaca (Laurenti,
1768)
Sunanija otvorena
bunovita stanita
brojna +
Ophisaurus apodus (Obst, 1978) Travnate povrine brojna +
Vipera ammodytes (Linnaeus,
1758)
Suva i sunana mjesta, grane
bunja i nieg drvea
brojna -
Ornitofauna (ptice)

Naziv vrste Stanite
Cuculus canorus - kukavica

uma

uma

uma
Oriolus oriolus - vuga

uma
Phylloscopus collybita - obini zvidak uma
Garrulus glandarius - sojka uma
Buteo buteo - miar U letu
Erithacus rubecula - crvenda uma
Lanius collurio - rusi svraak uma
Corvus corone cornix - siva vrana Prorijeena uma
Pica pica - svraka
Livadski protori,
uma
Falco tinunculus - vjetruka Otvoreni prstori u podnoju
Tabela141. Ptice
Mamofauna (sisari)
Red Glodara- Rodentia Red Chiroptera - slijepi mievi
Glis glis - puh
Apodemus sylvaticus - umski mi Apodemus flavicolis -
utogrli mi
Ratus ratus - crni pacov

Rhinolophus ferrumequinum veliki potkoviar
Rhinolophus euryale - juni pokoviar
Myotis emarginatus - ridji veernjak
Myotis nattereri -resastiveernjak,
Myotis blythii -malimiouhiveernjak,
Myotis myotis -velikimiouhiveernjak
Myotis cappacinii - dugonogi slijepi mi
Pipistrellus pygmaeus - patuljasti slijepimii
Pipistrelus kuhlii - bjelorubi slijepi mii
Pipistrelus nathusii - natuzijev slijepi mii
Hypsugo savii -planinskislepimii

Eptesicus serotinus -velikipononjak
Vespertilio murinus -dvobojniveernjak
Tadarida teniotis - dugorepi slijepi mi
Red Lagomorpha - zeeva Red krtica i rovica-Soricomorpha
Lepus europaeus zec
Sorex alpinus - alpska rovica
Sorex araneus - umska rovica
Red jeeva-Erinaceomorpha

Erinaceus europeus - zapadni je
Tabela142. Sisari
Krnovo
Stanita (habitati)
Krnovo 1 N42 53' 37'' E 19 16 18''
Krnovo 2 N42 52' 09'' E 19 07 31''
Krnovo 3 N42 50' 57'' E 19 03 43''
Transekt Vrste (floristiki sastav) / Rasprostranjenost
Krnovo 1,2 i 3 Veliki dio Krnova polja se nalazi pod jednolinom vegetacijom mezofilnih livada (Klasa Molino-
Arrhennantheretea), tj. polu-prirodnih travnatih povrina, koji se uglavnom kose, a rjee slue za
ispau stoke. U zajednici dominira trava Agrostis tenuis. U zabiljeenom aspektu veliko uee jo
imaju: Achillea millefolium, Galium verum, Hypericum perforatum, Rhinanthus spp Trifolium
repens, Hypochoeris illyrica. Jako mali procenat zemljita je kultivisan i sa zasadom je krompira ili
ovsa. Travnate povrine su u rubnom dijelu visoravni oiviene bukovom umom ili ikarom, a samo
na rijetkim uzvienjima se prekidaju zajednicama kamenjarskih panjaka.
Tabela144. Stanita
Biljke
Viola orphanidis subsp. nicolai
Dio vegetacije mezofilnih livada. Zastupljena sa brojnim
populacijama (N42 53' 28'' E 19 05 54'').
Orchis militaris
Zabiljeena samo jedna ocvala jedinka u sklopu vegetacije
kamenjarskih panjaka (N42 53' 27'' E 19 05 53'').
Gljive
Komentar: Zbog izrazite sue usljed koje je izostala frutifikacija (plodonoenje) velikog broja vrsta
gljiva, na podruju Krnova nijesu mogle biti konstatovane vrste znaajne sa nacionalnog i
meunarodnog aspekta. Meutim, s obzirom da su na Krnovu prisutna vana stanita za gljive i to
stari panjaci i proplanci na kojima se stoka uzgaja na tradicionalan nain treba oekivati vei broj

rijetkih vrsta gljiva koje su vezane upravo za ovaj tip habitata, i to prvenstveno vrste iz roda
Hygrocybe (vlanice). Takoe, one predstavljaju indikatore bogatstva biodiverziteta na ovom tipu
habitata. Iz ove grupe treba oekivati sljedee nacionalno i meunarodno znaajne vrste:
Hygrocybe citrinovirens (zelenkastouta vlanica), H. intermedia (suva vlanica), H. obrussea, H.
ovina (crnosmea vlanica), H. punicea (velika vlanica), H. spadicea (uto smea vlanica) itd.
Neophodno je nastaviti istraivanja.
Komentar rezultata: Tokom istraivanja uoili smo da faunu Krnovog polja odlikuje velika
raznovrsnost predstavnika reda Orthoptera (Odontopodisma, Chorthippus,Tettigoniidae, Locusta
itd), Lepidoptera, Hymenoptera (suborder Apocrita), Diptera, Hemiptera i Coleoptera. U vodenom
stanitu (lokvi) registrovani su predstavnici: Odonata, Coleoptera, Heteroptera i Diptera.
Opis stanita
Veliki dio Krnova polja se nalazi pod jednolinom vegetacijom mezofilnih livada tj. polu-prirodnih travnatih povrina, koje su
uglavnom kose, a rjee slue za ispau stoke. Travnate povrine su u rubnom dijelu visoravni oiviene bukovom umom ili
ikarom, a samo na rijetkim uzvienjima se prekidaju zajednicama kamenjarskih panjaka. Od vodenih stanita istraivana je
lokva koja je nastala antropogenim putem i slui kao pojilo za stoku.
Prisutne u svim dijelovima istraivanog
podruja. Stanite: livada
6 jedinki
Dina lineata monticola
Ova endemina podvrsta je
registrovana za podruje Krnova, gdje
se srijee u izvorima i gornjim
djelovima potoka.
U ovogodinjim istraivanjima nijesu
primijeene jedinke ovih vrsta ali.Na
osnovu osobina stanita oekujemo da
ovo podruje takoe nastanjuju
sledee vrste sa spiska zatienih.
Ova vrsta se srijee od aprila do kasno u
jesen, a dostiu svoj vrhunac u aprilu-
maju i septembru-oktobru. Ima veliku
Parnassius apollo
Ihtiofauna (ribe)
Komentar rezultata: Na podruju Krnova ne postoje vodeni tokovi niti drugi vodeni objekti koji bi
omoguavali uslove za kompletne ivotne cikluse riba te stoga one ne ine animalnu komponentu
ovoga lokaliteta.
Centralni dio plae N 4217'07.35'' E 18 48' 03.36''

Vrsta Stanite Brojnost populacije Nacionalna legislativa
Podarcis muralis
(Laurenti, 1768)
Ispod kamenja i na
mjestima gdje nema
guste vegetacije
malobrojna +
1768)
iblje i nisko rastinje,
kamenje pored puta
malobrojna +
Zamenis longissima
(Laurenti, 1768)
Biljne zajednice
listopadnih uma
rijetka +
Coronella austriaca
(Laurenti, 1768)
Sunanija otvorena
bunovita stanita
brojna +
Vipera ammodytes
(Linnaeus, 1758)
Suva i sunana mjesta,
grane bunja i nieg
drvea
brojna -
Ornitofauna (ptice)
Vrsta Stanite Brojnost Zatiena u CG.
Cuculus canorus - kukavica Listopadna uma 4p +
Anthus trivialis umska trepteljka Panjak, uma 20p +
Muscicapa striata - muharica uma 50p +
Oenanthe oenanthe - bjeloguza Panjak, kamenjar 200p +
Parus major - velika sjenica uma 250p +
Fringilla coelebs - zeba uma 150p
Oriolus oriolus - vuga uma 20p
Phylloscopus collybita - obini zvidak uma 200p +
Garrulus glandarius - sojka uma 30p
Buteo buteo - miar Jezero 4p +
Erithacus rubecula - crvenda Jezero, uma 80p
Hirundo rustica - seoska lasta Naselje, jezero 60p +
Motacilla alba - bijela pliska Naselje, jezero 100p
Lanius collurio - rusi svraak Naselje, panjak 80p
Corvus corone cornix - siva vrana Naselje, panjak 40p
Pica pica - svraka Naselje, panjak 10p
Falco tinunculus - vjetruka Panjak, uma 5p +
Tabela149. Ptice
Mamofauna (sisari)
Red Glodara - Rodentia

Red Chiroptera - slijepi mievi
Glis glis - puh
Clethrionomyes glareolus - ria umska voluharica
Apodemus flavicolis - utogrli mi
Apodemus mystacinus - kraki mi
Nictalus nictalus - obini nonik
Nictalus leislerii - veliki nonik
Myotis mystacinus - brkati veernjak
Eptesicus serotinus - pozni slijepi mi

Red Lagomorpha - zeevi
Red krtica i rovica-Soricomorpha

Talpa europea - evropska krtica
Talpa ceacea - slijepa krtica

Red jeeva - Erinaceomorpha
Red Mesodera - Carnivora


Canis lupus - vuk
Martes martes - kuna zlatka

Red preivara - Artiodactyla

Capreolus capreolus - srna
Sus scrofa divlja svinja
Tabela150. Sisari
Komentar: Kako su na nekoliko GIS lokacija zabiljeeni tragovi medvjeda pretpostavlja se da u
ovoj oblasti boravi jedan mujak. Navedene oblasti se ne mogu gledati kao odvojene ve se
moraju gledati kao dio sistema stanita koje crnogorska populacija medvjeda koristi. Centralni dio
Vojnika, Padine Vojnika-selo Brezna, selo Mokro, Knovska glavica,kanjon Surdup, selo Bijela, Lola i
Morake planine, mogu predstavljati jedno od najznaajnijih habitata mrkog medvjeda. Kuna
bjelica je zabiljeena na putu ka Vuju.
Komarnica i njene pritoke Bijela, Tuinja, Bukovica i Pridvorica
Stanita (habitati)
Tuinja N42 54' 53'' E 19 18 4''
Bukovica - Podmalinsko N42 57' 15'' E 19 09 55''
Bukovica na putu od Boana do abljaka
N42 57' 67'' E 19 11 21'',
N42 59' 20'' E 19 11 23''
Pridvorica N42 57' 20'' E 19 04 27''
Bijela - manastir Sv. Gavrilo N42 56' 19'' E 19 06 16''
Reprezen
tativnost
Status
zatite
Tuinja
3240 bunjaci sive vrbe
(Salix elaeagnos)
N42 54' 53'' E 19 18 4''
N42 56' 42'' E 19 11 46''
A A
91K0 Ilirske ume fagus
sylvatica
Razvijaju se na irem podruju
obala rijeka Tuine i Bukovice.
A A
8120 Krenjaki sipari od
montanog do alpskog
nivoa
Evidentirano na lijevoj obali Tuine
ispod Boana (N42 56' 42'' E 19 11
46'').
A A
Bukovica -
Podmalinsko
91K0 Ilirske ume fagus
sylvatica
Razvijaju se na irem podruju
obala rijeka Tuine i Bukovice.
A A

(Salix elaeagnos)
Razvijaju se na kamenim
blokovima i ljunkovitom nanosu
uz obale rijeka Tuine i Bukovice.
A A
Bukovica na putu
od Boana do
abljaka
(Salix elaeagnos)
N42 57' 67'' E 19 11 21'',
N42 59' 20'' E 19 11 23''
A A
Pridvorica
(Salix elaeagnos)
Sa desne obale rijeke razvijaju se
termofilne ikare grabova,
mjestimino degradirane do nivoa
kamenjara, a sa lijeve ouvane
bukove ume.
A A
Bijela - manastir
Sv. Gavrilo
(Salix elaeagnos)
A A
Tabela152. Stanita
Biljke
Invazivne vrste
Artemisia verlotiorum
Malobrojni primjerci zabiljeeni na sastavcima Tuine i
Bukovice na pjeanom nanosu rijeke (N42 57' 15'' E 19
09 55'').
Helianthus cf. tuberosus
Malobrojni primjerci zabiljeeni na sastavcima Tuine i
Bukovice na pjeanom nanosu rijeke (N42 57' 15'' E 19
09 55'').
Malobrojni primjerni na desnojobali Pridvorice prije ulaza u
kanjonski dio rijeke (N42 57' 20'' E 19 04 27'').

Dactylorrhiza maculata
esta u ibljacima sive vrbe (Tuina N 42 54' 53'' E 19 18
4'', Bijela- manastir Sv. Georgije (N 42 56' 19'' E 19 06 16''),
bukovoj umi (Tuina N 42 55' 21'' E 19 17 39'').
Epipactis atrorubens
Malobrojni primjerci u ibljaku sive vrbe (Tuina N42 54'
53'' E 19 18 4'', Bukovica- na potezu Boan- abljak N42
57' 67'' E 19 11 21'') i bukovoj ikari (Tuina N42 54' 59'' E
19 17 48'').
Neottia nidus avis
Malobrojna populacija u bukovoj umi na lijevoj obali
Tuine (N42 54' 53'' E 19 18 4'').
Gljive
Komentar: U istraivanom periodu usljed velike sue plodonoenje gljiva je skoro pa u potpunosti
izostalo tako da nije detektovana niti jedna vrsta od znaaja za ovaj izvjetaj. Kako se radi o
prostoru sa veoma ouvanim umskim ekosistemima za oekivati je veliki broj vrsta od
nacionalnog ali i internacionalnog znaaja.

Naziv transekta Koordinate Opis stanita

Tabela155. Rasprostranjenost i stanita
Rosalia alpina
Stanite - bukova uma na lijevoj obali
rijeke Tuine
2 jedinke; Vrsta je zatiena na
nacionalnom nivou a takoe se nalazi
na IUCN Red List kao ugroena ili
krtino ugroena vrsta.
Formica pratensis Stanite - livada, Tuina (avnik)
Oko 10 mravinjaka. Vrsta je zatiena
na nacionalnom nivou.
Helix vladica
Uz obalu rijeke u vegetaciji bunjaka
sive vrbe (na kamenim blokovima i na
nanosu ljunka), Tuina (avnik); kao i
vegetacije bunjaka sive vrbe u uskom
obalnom pojasu i dobro razvijenim
spratom zeljastih biljaka rijke Bijele.
3 jedinke na prvom lokalitetu i 15
jedinki na drugom lokalitetu.Vrsta je
zatiena na nacionalnom nivou.
bunasta vegetacija, dolina rijeke
Bukovice i vegetacija bunjaka oko
rijeke Tuine.
Na prvoj lokaciji je zabiljeeno 3
jedinke a na drugoj 5 jedinki.Vrsta je
zatiena na nacionalnom nivou.
Osmoderma eremita (Scopoli, 1763)
uplji panj kod manastira Sv. Gavrilo,
Bijela.
1 jedinka. Vrsta je zatiena na
nacionalnom nivou a pored toga
nalazi se i na listi Bernske Konvencije.
Lucanus cervus L. esta, Podmalinsko (Bukovica)
1 jedinka,Vrsta je zatiena na
nacionalnom nivou.
Dina lineata
tekuim vodama Crne Gore se moe
ocekivati i ovdje

Oryctes nasicornis (Linnaeus, 1758) Na osnovu osobina stanita i literalnih podataka oekujemo da se na ovim
podrujima nalaze navedene vrste i pored toga to nisu zabiljeene u
prologodinjim istraivanjima.
Parnassius apollo
Ihtiofauna (ribe)
Tuinja N 42 54' 53'' E 19 18 4''
Bukovica - Podmalinsko N 42 57' 15'' E 19 09 55''
Pridvorica N 42 57' 20'' E 19 04 27''
Bijela - manastir Sv. Gavrilo N 42 56' 19'' E 19 06 16''
Tuinja
N42 54' 53''
E 19 18 4''
U uskom pojasu uz obalu rijeke razvija se isprekidana linijska
vegetacija bunjaka sive vrbe (na kamenim blokovima i na
nanosu ljunka), a do same obale rijeke se mjestimino sputaju
sastojine ume ilirske bukve.
Bukovica -Podmalinsko
N42 57' 15''
E 19 09 55''
Sa desne strane na ljunkovitom nanosu dominira zajednica
bunjaka sive vrbe, a na lijevoj obali na gotovo vertikalnim
stranama dominira bukva.
Pridvorica
N 42 57' 20''
E 19 04 27''
bunjaci sive vrbe. Sa desne obale rijeke razvijaju se termofilne
ikare grabova, mjestimino degradirane do nivoa kamenjara, a
sa lijeve ouvane bukove ume.
Bijela - manastir Sv.
Gavrilo
N42 56' 19''
E 19 06 16''
Fragmenti linijske vegetacije bunjaka sive vrbe u uskom
obalnom pojasu i dobro razvijenim spratom zeljastih biljaka.

Opis stanita
U smislu stanita sve avnike rijeke su izrazito bujine planinske rijeke sa knjonskim tokovima. Na rijekama su brojni
brzaci i prelivi dok najmanje ima virova. Pastrmka dominira u svim djelovima sliva osim u rijeci Komarnici. Dno je
uglavnom kamenito do ljunkovito, a ove vode su po krakteru veoma bujune sa dva godinja maksimuma.
Naziv vrste Status
Thymallus thymallus lipljen
Vrsta se nalazi u Komarnici i to njenom kanjonskom dijelu.
Populacija je brojna a trend rasta je pozitivan. Mogue da
zalazi i visoije u rijeku Pridvoricu ali tokom terenskih
istraivanja nijesmo ga detektovali u ovoj vodi.
Salmo trutta pastrmka potoara
Dominantna vrsta ovih voda koja je na svim istraivanim
lokalitetima bila izuzetno brojna. Populacije su u
odlinom stanju sa normalnom strukturom svih uzrastnih
klasa. Obzirom da je potona pastrmka postala ugroena
u skoro svim crnomorskim rijekama ovakvo stanje
predstavlja pravo pozitivno iznenaenje. Vrstu bi trebalo
zatititi zbog gore navedenog razloga.
Tabela158. Ribe
Vrste Lokalitet Stanite
Stanje
populacije
Nacionalna
legislativa
Bombina (variegata)
scabra (Kuster, 1843)

Izvorite Komarnice
Korito Komarnice
Razliv kod utoke iz
poenskog jezera
Nevidio: Jelovica
Male barice pored
rijenog toka

malobrojna +

Kutnja njiva
Malo Poensko jezero
Sporotekui djelovi
rijeke

malobrojna +
Bufo viridis (Laurenti,
1768)

Komarnica
Petnjica
Rijeno korito i
sakrivene uvale du
kanjonskih dolina
rijetka +
Rana graeca (Boulenger,
1891)

Gornja Bukovica
Vrelo rijeke Bukovice
Donja Bukovica
Razliv kod utoke iz
Poenskog jezera
Komarnica
Nevidio: Jelovica
Brze, bistre i hladne
tekuice; izvori;
kanjonske doline

malobrojna

+
Hyla arborea (Linnaeus,
1758)

Donja Alinica
Komarnica: na mjestu
utoke iz Poenskog
jezera
Kutnja njiva
Veliko Poensko jezero
(avnik)
Emerzna vegetacija
u vodenim
ekosistemima;
kanjonske doline
malobrojna +
Rana dalmatina
(Bonaparte, 1840)

Gornja Bukovica
Vrelo Bukovice
Korito Komarnice
V. Poensko jezero
(avnik)

Razlivi uz korito
rijeke; proirenja i
uvale du kanjonskih
dolina
rijetka -
Pelophylax (Rana)
ridibunda
(Pallas, 1814)

V. Poensko jezero
(avnik)
Obalni dio jezera rijetka +
Emys orbicularis
(Linnaeus, 1758)
M. Poensko jezero
(avnik)
Movarni djelovi
jezera
rijetka +

V. Poensko jezero
(avnik)
Anguis fragilis (Linnaeus,
1758)

Kanjon
KomarniceNevidio:
Jelovica
Grebeni kanjonskih
dolina
malobrojna +
1768)

Kutnja njiva
Nevidio: Jelovica
Ispod kamenja i na
mjestima gdje nema
guste vegetacije
brojna +
Adriolacerta oxycephala
(Dum. & Bibr., 1839)

Nevidio: Jelovica
Litice proirenja
kanjona Komarnice
po izlasku iz Nevidia
malobrojna +
1768)
Kutnja njiva
Nevidio: Jelovica
Nevidio: uta greda
iblje pored rijeke,
nisko rastinje i
kamenje pored
rijenog toka
malobrojna

+
Coronella austriaca
(Laurenti, 1768)

Kanjon Komarnice
Nevidio: Jelovica

Sunanija otvorena
kamenita stanita
proarana bunjem
rijetka +
Zamenis longissima
(Laurenti, 1768)

Kutnja njiva: Ljuti
Biljne zajednice
listopadnih uma
du kanjona; juni
obronci kanjona
rijetka +
Natrix natrix (Linnaeus,
1758)

Komarnica u selu
Komarnica kod ulaska u
Nevidio
Nevidio: uta greda
Rijeno korito, jezera
i lokve
rijetka +
1768)

Nevidio: Jelovica

Obalni dio rijeke

malobrojna +
Vipera ammodytes
(Linnaeus, 1758)

Kutnja Njiva: Jarita
Kutnja Njiva: krnjaa
Nevidio: Jelovica
Nevidio: uta greda
Komarnica (izmdju sela I
mosta)
Suva i sunana
mjesta na obali
rijeke, grane bunja i
nieg drvea

brojna -
Vipera ursinii (Bonaparte,
1835)

Kutnja Njiva: ispod
Siljevog brda
Juni dio toka rijeke
Komarnice
Na travnatim
utrinama i livadama,
dolinama rijeka i
izvorita
rijetka -


Ornitofauna (ptice)
Vrsta Stanite
Broj
/Brojnost
Zatiena u CG.
Cuculus canorus - kukavica Listopadna uma 1/10p +
Anthus trivialis - umska trepteljka Panjak, uma 4/80p +
Muscicapa striata - muharica uma 6/280p +
Oenanthe oenanthe - bjeloguza Panjak, kamenjar 6/150p +
Parus major - velika sjenica uma 2/250p +
Fringilla coelebs zeba uma 1/150p
Oriolus oriolus - vuga uma 1/30p
Phylloscopus collybita - obini zvidak uma 8/300p +
Garrulus glandarius sojka uma 3/40p
Buteo buteo - miar Jezero 1/6p +
Erithacus rubecula - crvenda Jezero, uma 3/180p
Hirundo rustica - seoska lasta Naselje, jezero 34/50p +
Motacilla alba - bijela pliska Naselje, jezero 7/160p +
Motacilla cinerea - potona pliska Kanjon 2/80p +
Lanius collurio - rusi svraak Naselje, panjak 14/140p
Corvus corone cornix - siva vrana Naselje, panjak 9/30p
Pica pica - svraka Naselje, panjak 4/20p
Falco tinunculus - vjetruka Panjak, uma 3/10p +
Tabela160. Ptice
Mamofauna (sisari)
Komentar: Ovo podruje predstavljalo je znaajno stanite za medvjede, i tokom terena locirano
je 8 tragova medvjeda. Podruje Krnovske glavice, Bijela, Kruevice, Mokro-sige (padine Vojnika ,
kanjon Pridvorice, selo pridvorica, Mljetiak Bukovica- Ivica, Rijeka Bukovica i Tuina, Treskovlje).
Procjena na osnovu tragova je da se na ovom prostoru nalazi maksimum 4 medvjeda. Centralni dio
Vojnika, Padine Vojnika-selo Brezna, selo Mokro, Knovska glavica, selo Bijela, Lola i Morake
planine, mogu predstavljati jedno od najznaajnijih habitata mrkog medvjeda. Takoe, podruje
centralni Vojnik i litice kanjona Komarnice i Pridvorice predstavljaju izuzetno stanite za
populaciju divokoza. Na osnovu literaturnih podataka, u prolom vijeku, populacija divokoza u
ovoj oblasti je bila stabilna dok je danas nema.

Red Glodara- Rodentia

Red Chiroptera - slijepi mievi
Glis glis - puh
Arvikola terrestris - vodena voluharica
Plecotus austriacus -siviuati slijepi mi
Plecotus auritus - smeiuati slijepi mi
Myotis mystacinus -malibrkativeernjak
Myotis nattereri -resastiveernjak
Myotis blythii -malimiouhiveernjak
Myotis myotis -velikimiouhiveernjak
Pipistrellus pipistrellus -patuljastislijepimii
Hypsugo savii -planinskislepimii
Eptesicus serotinus -velikipononjak
Vespertilio murinus -dvobojniveernjak
Red Lagomorpha - zeevi
Red krtica i rovica - Soricomorpha

Lepus europaeus zec
Red jeeva - Erinaceomorpha
Red Mesodera - Carnivora

Canis lupus - vuk

Tabela161. Sisari
Piva
Stanita (habitati)
Kanjon Pive N 43 15. 486', E 18 50. 729'
Hidroekektrane "Mratinje" N 4221.323' E 19 01. 778'
Pivskom jezeru N 43 15. 486', E 18 50. 729'
Stanita Vrste (floristiki sastav) i rasprostranjenost
8120 Krenjaki sipari od montanog
do alpskog nivoa

U ostatku kanjona Pive se izdvaja pojas hrastovih uma, pojas bukove ume koji se
nalazi na izrazito hladnijim mjestima (sjeverna ekspozicija), pojas bukve i jele, pojas
klekovine bora (Pinus mugo), i pojas planinskih rudina i stijena. Uz samu obalu rijeke
javljaju se kao pojedinana drvea ili ibljaci vrbe Salix purpurea, Salix alba i Salix
eleagnos, te ibljaci ili razrijeena krupna drvea jove Alnus glutinosa. U pojasu
hrastovih uma izdvajaju se asocijacije: kitnjaka i bijeloga graba (Querceto-
Carpinetum montenegrinum), crnoga bora (Pinetum nigrae), bjelograbia
(Carpinetum orientalis H-i) i asocijacija Seslerieto-Ostryetum carpinifoliae Ht. i H-i)
Na Lijevoj obali kanjona (N 4221.323' E 19 01. 778') nalaze se: Carpinus betulus,
Ostrya carpinifolia, Aruncus sylvestris, Salix eleagnos, Salix sp. Coronilla emeroides,
Petasites hybridus, Origanum vulgare, Clematis vitalba, Sedum maximum, Digitalis
feruginea, Daphne laureola, Aegopodium podagraria, Euphrasia sp., Saxifraga
rotundifolia, Erigeron canadensis, Robinia pseudoacacia, Solidago virga aurea,
Calamintha grandiflora, Melampyrum nemorensis. Dok se na desnoj obali kanjona
nalaze: Ostrya carpinifolia, Acer pseudoplatanus, Fraxinus excelsior, Tilia argentea Na
stijenama su prisutni: Amphoricarpos autariatus, Arabis sp., Hieracium waldstainii,
Senecio nemorensis
Desna obala jezera (N 43 15. 486', E 18 50. 729'): Epipactis atrorubens, Epilobium
dodonei, Melampyrum sp., Origanum vulgare, Coronilla emeroides, Carpinus
8130 Zapadnomediteranska i
termofilna toila

8210 Hazmofitska vegetacija u
pukotinama krenjakih stijena

91K0 Ilirske ume Fagus sylvatica
Emerald: 41.1 Bukove ume

91L0 Ilirske hrastovo-grabove ume
(Erythronio-Carpinioni)
Emerald: 41.2 Hrastovo-grabove
ume
betulus, Pinus nigra, Satureja montana, Bupleurum praealtum, Fraxinus excelsior.
9530 * (Sub-) mediteraneanske
ume endeminog crnog bora
Emerald: 42.62 Zapadno balkanske
ume crnog bora
Emerald stanita:
41.7 Termofilne i supra
mediteranske hrastove ume
41.8 Mijeane termofilne ume
44.1 Obalni vrbovi ibljaci
Tabela163. Stanita
Biljke
Invazivne vrste
Robinia pseudoacacia L. Svega nekoliko jedinki iznad lijeve obale kanjona.
Erigeron canadensis L. Svega nekoliko jedinki iznad lijeve obale kanjona.
Daphne laureola L.
Nekoliko jedinki na lijevoj obali kanjona. Stanite: mjeoviti
termofilni umarci.
Gljive
Komentar: U istraivanom periodu usljed velike sue plodonoenje gljiva je skoro pa u potpunosti
izostalo tako da nije detektovana niti jedna vrsta od znaaja za ovaj izvjetaj. Kako se radi o
prostoru sa veoma ouvanim umskim ekosistemima za oekivati je veliki broj vrsta od
nacionalnog ali i internacionalnog znaaja. Sam kanjonski dio ispod brane Mratinje ima kamenitu
podlogu i kao takav nije interesantan za gljive.
Naziv transekta Koordinate Opis stanita
Kanjon Pive
N 43 15. 486' E 18 50.
729'
Kanjon Pive je zapravo ostatak kanjona koji je najveim dijelom
potopljen izgradnjom Hidroelektrane Mratinje. Jedino mjesto
gdje je bilo mogue sii u kanjon je upravo prilaz Hidroelektrani.
U ostatku kanjona Pive se izdvaja pojas hrastovih uma, pojas
bukove ume koji se nalazi na izrazito hladnijim mjestima
(sjeverna ekspozicija), pojas bukve i jele, pojas klekovine bora
(Pinus mugo), i pojas planinskih rudina i stijena.
Hidroelektrana
"Mratinje
N 4221.323' E 19 01.
778'
Pivsko jezero
N 43 15. 486', E 18 50.
729'
Tabela166. Transekti i stanita

Komentar: Na osnovu registrovanih grupa vodenih makroinvertebrata koje imaju ulogu
bioindikatora kao to su Plecoptere, Ephemeroptere i Trichoptera, moe se zakljuiti da se radi o
prilino istoj vodenoj sredini. Osim vodenih insekata registrovane su i Gastropoda i Oligochaeta.
Ihtiofauna (ribe)
Tabela168. Ribe
Naziv vrste Stanje populacije
Helix vladica 3 jedinke
I podalirius 2 jedinke
Na osnovu osobina stanita na istraivanom lokalitetu i literalnih podataka moemo da oekujemo da ovo
podruje nastanjuju sledee vrste:
- Roasaria alpina - Limax wohlberedti (Simroth, 1900)
- Lucanus cervus - Papilio machaon
- Oryctes nasicornis - Cermbis cerdo
- Formica rufa - Dina lineata
Transekt Koordinate
Rijeka Piva 43
o
19' 7.36'' N 18
o
51' 21.73'' E
Opis stanita
Rijeka Piva, u svom dijelu ispod brane Mratinje predstavlja tipinu pastrmsku rijeku koja tee svojom kanjonskom
dolinom. Na ovom dijelu toka brojni su prelivi i virovi dok je najmanje brzaka. Sastav ihtiofaune u potpunosti zavisi od
rijeke Tare i Drine, pa je detektovano stanje posledica prisustva ovih riba u pomenutim vodotocima.
Naziv vrste Status Zatita
Hucho hucho mladica
Uglavnom u veim virovima ili na
prelivima kada se hrani. Populacija
vrlo malobrojna i u potpunosti zavisi
od Tarske i Drinske popualcije odakle
u pojednim periodima ulazi u
preostali dio toka Pive, trend
opadajui. Postoje svjedoenja da je
ima i u Pivskoj akumulaciji ali nema
dokumentovnih dokaza (fotografije,
preparirani primjerci).
Vrsta zatiena u
CG.
Thimallus thimallus lipljen
Uglavnom se dri virova brojnost je
mala ali je zato trend uzlazni pa bi uz
malo jau kontrolu ova riba mogla da
povrati svoju nekadanju brojnost u
preostalom dijelu toka rijeke Pive.

Salmo farioides pastrmka potoara
Nalazi se na svim mjestima u rijeci,
brojnost srednja, a trend joj je
stabilan. Najbrojnija vrsta ribe u ovom
dijelu rijeke Pive, a srijeu se sve
uzrastne kategorije.


Transekt Vrste Stanite Stanje populacije Nacionalna legislativa
Trnovako
jezero
Bombina (variegata)
male barice ili lokve veoma brojna
Bufo bufo (Laurenti,
1768)

obalni dio jezera, bara i
lokvi
veoma brojna
Bufo viridis
(Laurenti, 1768)

obalni dio jezera, bara i
lokvi, pa ak i u samim
vodenim basenima, gdje
due ostaje I poslije
parenja
brojna
Rana graeca
(Boulenger, 1891)

hladne tekue vode i
stoga je najee vezana
za planinske predjele,
iako se moe nai i na
niim nadmorskim
visinama, izvor rijeke
malobrojna

Rana temporaria
(Linnaeus, 1758)
terestrina stanita, a
tokom parenja akvatina
(vodeni baseni, lokve i
bare)
brojne
Rana dalmatina
(Bonaparte, 1840)

kanjonske doline ili
proirenja i uvale koje
komuniciraju sa
kanjonima, kao i
movare tamnih
etinarskih uma
rijetka
Salamandra
salamandra
(Laurenti, 1768)
vlana stanita u
listopadnim umama
veoma brojna
Mesotriton alpestris
(Laurenti, 1768)
akvatini ekosistemi
(jezera) planinskih
predjela kao i najmanje
privremene barice
rijetka
(Linnaeus, 1758)
akvatini ekosistemi
(jezera) planinskih
predjela kao i najmanje
privremene barice
rijetka
Lacerta agilis
(Linnaeus, 1758)
livade i panjaci u
podnoju planinskih
vrhova
brojna
Coronella austriaca
(Laurenti, 1768)
suva, sunanija, otvorena
kamenita stanita
proarana bunjem
brojna
Trnovako jezero 43 15.112 N 18 43.212 E
Veliko Stabanjsko jezero 43 11.40 N 18 43.35 E
Malo Stabanjsko jezero 43 11.10 N 18 43.40 E

Vipera ursinii
(Bonaparte, 1835)
du tokova rijeka na
nadmorskim visinama do
1950 m, u neposrednom
kontaktu sa dolinama, u
krakim vrtaama i
uvalama
rijetka
Vipera ammodytes
(Linnaeus, 1758)
suva i sunana mjesta na
obali rijeke, grane bunja
i nieg drvea
brojna
Vipera berus
(Linnaeus, 1758)
kamenita i stjenovita
mjesta sa bunjem i
travom, visokoplaninske
zone (pored samih
jezera)
brojna
Veliko i malo
Stabanjsko
jezero
Bombina (variegata)
male barice ili lokve brojna
Rana graeca
(Boulenger , 1891)

hladne tekue vode i
stoga je najee vezana
za planinske predjele,
iako se moe nai i na
niim nadmorskim
visinama, izvor rijeke
malobrojna

Rana temporaria
(Linnaeus, 1758)
terestrina stanita, a
tokom parenja akvatina
(vodeni baseni, lokve i
bare)
brojna
Salamandra
salamandra
(Laurenti, 1768)
vlana stanita u
listopadnim umama
brojna
Lacerta agilis
(Linnaeus, 1758)
livade i panjaci u
podnoju planinskih
vrhova
brojna
Vipera ursinii
(Bonaparte ,1835)
du tokova rijeka na
nadmorskim visinama do
1950 m, u neposrednom
kontaktu sa dolinama, u
krakim vrtaama i
uvalama
rijetka
Vipera ammodytes
(Linnaeus, 1758)
suva i sunana mjesta na
obali rijeke, grane bunja
i nieg drvea
brojna
Vipera berus
(Linnaeus, 1758)
kamenita i stjenovita
mjesta sa bunjem i
travom, visokoplaninske
zone (pored samih
jezera)
brojna
Ornitofauna (ptice)
Opis stanita
Dolina rijeke Pive, kojom dominira vjetaka akumulacija Pivsko jezero predstavlja kombinaciju antropogenih i prirodnih
stanita, koja ukljuuju samo jezero, naselja i kultivisane povrine, zatim listopadne ume bukve i hrasta, umu crnog bora,
i vegataciju kanjona kojim dominira vrba i jova. Osobina svih intenzivno korienih akumulacija jeste odsustvo razvijenog
ekosistema usljed naglih i drastinih promjena vodostaja, to fauni vodenih ptica daje sezonski karakter. Kopneni biomi su
slinog tipa kao i na drugim istraivanim lokalitetima (Komarnica, Durmitor), i karakteriu se slinim vrstama. Okolina Pive
spada u slabo razvijena podruja sa relativno niskim antropogenim direktnim uticajem na ptice. Ovakvi uslovi pogoduju
vrstama koje izbjegavaju prisustvo ovjeka u lokalnom arealu, kao to su krupne grabljivice.
Vrsta Stanite
Broj/
Brojnost
Zatiena u CG.

Cuculus canorus - kukavica Listopadna uma 1/10p +
Anthus trivialis - umska trepteljka Panjak, uma 4/80p
Muscicapa striata - muharica uma 6/280p
Oenanthe oenanthe - bjeloguza Panjak, kamenjar 6/150p +
Parus major - velika sjenica uma 2/250p +
Fringilla coelebs - zeba uma 1/150p
Oriolus oriolus - vuga uma 1/30p
Phylloscopus collybita - obini zvidak uma 8/300p +
Garrulus glandarius - sojka uma 3/40p
Buteo buteo - miar Jezero 1/6p +
Erithacus rubecula - crvenda Jezero, uma 3/180p
Hirundo rustica - seoska lasta Naselje, jezero 34/50p +
Motacilla alba - bijela pliska Naselje, jezero 7/160p +
Motacilla cinerea - potona pliska Kanjon 2/80p +
Lanius collurio - rusi svraak Naselje, panjak 14/140p
Corvus corone cornix - siva vrana Naselje, panjak 9/30p
Pica pica - svraka Naselje, panjak 4/20p
Falco tinunculus - vjetruka Panjak, uma 3/10p +
Podiceps ruficollis - mali gnjurac Jezero 12/40p
Anas platyrhynchos - patka gluvara Jezero 43/50p +
Alcedo atthis - vodomar Jezero 1/8p
Ardea cinerea - siva aplja Jezero 5/20i +
Fulica atra - baljoka Jezero 60/60p
Tabela171. Ptice
Mamofauna (sisari)
Red Glodara - Rodentia

Red Chiroptera - Slijepi mievi
Glis glis puh
Arvikola terrestr i- vodena voluharica
Clethrionomyes glareolus - ria umska voluharica
Myotis brandtii brandtov veernjak
Red Lagomorpha - zeevi Red krtica i rovica Soricomorpha

Lepus europaeus - zec Crocidura leucodon - poljska rovica

Red Jeeva - Erinaceomorpha Red Mesodera Carnivora


Vulpes vulpes lisica
Red preivara Artiodactyla

Capreolus capreolus srna
Sus scrofa divlja svinja
Rupicapra rupicapra - divokoza
Tabela172. Sisari
Komentar: Kanjon Pive predstavlja izuzetno sklonie za slijepe mieve. Takoe, ovo je vrlo
znaajno stanite za medvjede, tokom terena lociranno isprevrtano kamenje iznad sela Brljevo,
Koara. Anketiranjem lokalnog stanovnitva dolo se do zakljuka da padine Bioa prema kanjonu
Pive moemo smatrati stanitem jedne enke sa dva meia (4312'50.03"N, 1849'30.10"E).
Durmitor
Osobenost izuzetno bogate flore ovog Nacionalnog parka ini i oko 400 vrsta ljekovitog bilja. Pored
toga to se ve decenijama nalaze na UNESCO listi zatienih prirodnih dobara, Durmitor i kanjon
Tare identifikovani su i kao IPA podruja - znaajna za ouvanje rijetkih, endeminih i ugroenih
biljnih vrsta. Time se ovim vrstama i njihovim stanitima daje meunarodni znaaj u ouvanju
genofonda i ukupnog biljnog diverziteta.
Stanita (habitati)
abljak N 43 09' 16'' E 19 07 24''
Crno jezero N 43 08' 51'' E 19 05 47''
Barno jezero N 43 09' 25'' E 19 05' 32''
Savin Kuk N 43 07' 20'' E 19 04' 51''
urevia Tara N 43 09' 02'' E 19 17 41''
Crna Poda N 3 00' 22'' E 19 26' 12,7''
Komentar: Vegetacija Durmitora je veoma sloena i raznovrsna. Na ovom podruju su zabiljeene
153 biljne zajednice svrstane u 55 sveza, 31 red i 20 vegatacijskih klasa. U visinskoj razlici od skoro
2000 m, od dna kanjona do planinskih vrhova, smjenjuju se gotovo sve klimatogene umske
zajednice, od mediteransko-montanih termofilnih uma sa grabom i iznad sa mezijskom bukvom,
preko montanih bukovih i bukovojelovih uma, ekosistema tamnih etinarskih uma i subalpijskih
uma mezijske bukve i planinskog javora, do klekovine bora krivulja koji gradi gornju umsku
granicu do 2200 mnv. Iznad se razvija alpijska vegetacija planinskih rudina, stijena, toila i
snjeanika.

Na najniim nadmorskim visinama, u dolinama Pive, Komarnice i Tare, prisutna je zona
submediteranskih termofilnih listopadnih uma i ikara. Ovu zonu ine dvije podzone. Nia, u kojoj
dominira bijeli grab uz nekoliko vrsta javora (Aceri-Carpinetum orientalis), ibljaci zanovijeti u
kanjonu Pive (Petterietum rhamentaceae pivense) i zajednica Carpino orientalis-Quercetum cerris
koja predstavlja prelaz ka zoni kontinentalnih termofilnih, preteno hrastovih uma koje su na

Durmitoru samo fragmentarno zastupljene. Drugu, viu podzonu izgrauju veoma raznovrsne
ume crnog graba i to Colurno-Ostryetum carpinifoliae i Melampyro doefleri-Ostryetum
carpinifoliae koje su uglavnom vezane za refugijalnija stanita dubljih djelova durmitorskih kanjona
i Seslerio autumnalis-Ostryetum carpinifoliae i Orno-Ostryetum carpinifoliae vezane za neto
otvorenija i izloenija stanita. Iznad ove zone nastavlja se zona nizijskih i brdskih listopadnih uma
srednjeevropskog karaktera koje prije svega izgrauju obian grab i kitnjak (Querco-Carpinetum
montenegrinum). Zona mezofilnih listopadnih bukovih uma je u fitocenolokom smislu
najraznovrsnija. Tu spadaju termofilne bukove ume (Seslerio autumnalis-Fagetum moesiacae),
tipine montane ume (Fagetum moesiacae montanum i Convallaria-fagetum moesiacae),
mjeovite bukovo-jelove i bukovo-jelovo-smreve ume (Abieto-Fagetum moesiacae, Piceo-
Abieto-Fagetum moesiacae) kao i ume bukve i gorskog javora (Fageto-Aceretum visianii).

Zona planinske etinarske vegetacije borealnog tipa predstavljena je frigorifilnim umama smre,
jele i bijelog bora i to sljedeim zajednicama: Daphno blagayanae-Pinetum sylvestris
montenegrinum, Piceo-Pinetum sylvestris, Piceetum axcelsae croaticum montanum, Piceetum
excelsae croaticum subalpinum i Abieti-Piceetum abietis illyricum. Ovoj zoni pripadaju i visoije
subalpijske bunaste zajednice bora krivulja (Pinetum mugi montenegrinum) i fragmentarno
prisutne formacije polegle kleke u zajednici Potentillo montenegrinae-Junipretum nanae.

Na najviim vrhovima Durmitora prisutna je zona visokoplaninske vegetacije iznad gornje umske
granice uglavnom predstavljena pojasom alpijskih (Festucetum variae, Festucetum alpinae,
Caricetum laevis) i oromediteranskih rudina (Seslerietum robustae) uz ponegdje prisutne
fragmente vegetacije alpijskih vritina predstavljene niskim listopadnim bunovima iz zajednica
Arctostaphyletum uvae-ursi i Salicetum waldsteinianae. Pored vegetacije planinskih rudina, na
mjestima dugog leanja snijega prisutna je veoma specifina vegetacija snjenika uglavnom
ukljuena u red Salicetalia retusae-serpyllifoliae.

Na ovom podruju se po znaaju istiu jo i ume reliktnih balkanskih borova (Pinus nigra i P.
heldreichii) i reliktne mjeovite liarsko-etinarske ume prisutne u kanjonima. Crnoborove ume
su predstavljene zajednicama Pinetum nigrae u prostoru Pive, Fago moesiacae-Pinetum nigrae u
prostoru Crnih Poda i Seslerio interruptae-Pinetum nigrae na vetikalnim klifovima Tare i Suice.
Munika ne formira tipine ume ve zajednicu tipa Amphoricarpo-Pinetum. Mjeovite liarsko-
etinarske ume predstavljene su zajednicom tipa Ostrya-Fago-Piceetum.

Uz brdske i planinske potoke, kao i na tresavama u zoni etinarskih uma, prisutno je jo nekoliko
tipova uma i ibljaka koji pokazuju higrofilan i izrazito azonalan karakter: Saponario-Salicetum
purpureae, Oxali-Alnetum incanae i Alnetum glutinosae, Aceri-Fraxinetum montenegrinum,
Salicetum eleagni, Alnetum glutinosae-incanae i Salicetum pentandre.

Najvei broj zajednica iz pukotina stijena ulazi u red Amphoricarpetalia koji je izdiferenciran na
etiri sveze i to: dubokokanjonske Protoedraianthion tarae i Edraianthion jugoslavici, Asplenion
lepidi iz potkapina i Amphoricarion autariati. Najjunije djelove Durmitora u kanjonima Pive i
Komarnice karakteriu i hazmofitske vegetacije ukljuene u red Moltkeetalia.

Vegetacija ipara je dobro razvijena. U alpijskom i subalpijskom pojasu razvijaju se zajednice iz
sveza Saxifragion prenjae, Silenion marginatae i Bunion alpini, u brdskom dijelu Achantherion
calamagrostidis i Corydalion ochroleucae dok najsuvlje i najtoplije djelove kanjona karakteriu
zajednice mediteransko-submediteranskog karaktera iz sveze Peltarion alliaceae.

Na primarno mezofilnim i vlanim livadama brdskog podruja najznaajnije su zajednice iz sveze
Pancicion (Molinietum, Seslerietum uliginosae, Pancicetum, Deschampsietum caespitosa i
Scirpetum silvaticae). Uz obale kao i na zaklonjenim vlanim mjestima razvija se vegetacija visokih

zeleni koju na ovim prostorima izgrauju zajednice ukljuene u endemian red Cicerbidetalia i
takoe endeminu svezu Mulgedion pancicii.

Uz obale glacijalnih durmitorskih jezera razvijena je vegetacija visokih aeva (Caricetum rostratae,
C. vesicariae, C. paniculatae, C. buxbaumi, C. gracilis, C. limosae, C. lasiocarpae, Carici-Blysmetum
compressi, Carici-Eriophoretum latifolii, Carici-Equisetetum palustre i Equisetetum ramossisimo-
fluviatilae). Pored njih, javljaju se mjestimino i traci.

Mezofilne livade na Durmitoru predstavljene su zajednicama Bromo-Cynosuretum cristati, Festuco-
Agrostetum, Alchemillo-Trisetum i Festucetum pratensis-rubrae, dok zajednice Bromo-
Plantaginetum mediae, Brometum erecti i Bromo-Danthonietum calycinae ulaze u grupu
kserofilnih livada i panjaka. Vegetaciji kserofilnih kontinentalnih kamenjara pripadaju zajednice
Sedo-Festucetum rupicolae, Narcisso-Asphodeletum albae i Stipetum pennatae, dok je u vegetaciji
kserofilnih submediteranskih kamenjara zabiljeena samo zajednica Knautio-Festucetum illyricae.

Znaajna stanita
3140 Tvrde oligo-mezotrofne vode sa dnom obraslim harama
4060 Subalpijske vritine sa poleglom klekom juniperus nana
6170 Alpijski i subalpijski krenjaki panjaci
6410 Tresave sa molinia caerulea
7140 Prelazni cretovi
7230 Bazofilni cretovi
8120 Krenjaki sipari od montanog do alpskog nivoa
8210 Hazmofitska vegetacija u pukotinama krenjakih stijena
91e0* Aluvijalne ume sa crnom johom i lukim jasenom
91k0 Ilirske ume fagus sylvatica
91l0 Ilirske hrastovo-grabove ume (Erythronio-Carpinion)
91w0 Mezijske bukove ume
9410 Acidofilne ume smre brdskog do alpijskog pojasa (Vaccinio-Piceetea)
9530 * (sub-) Mediteraneanske ume endeminog crnog bora
Tabela174. Stanita
Biljke
Invazivne vrste
Amaranthus retroflexus Kanjon Tare
Datura stramonium Dolina Pive, Goransko
Robinia pseudoacacia Dolina Pive
Vincetoxicum huteri Savin Kuk, N 43 07' 20'' E 19 04' 51''
Aster alpinus subsp. dolomiticus Durmitor
Leontopodium alpinum
Ranisava, Sokoline i urovac iznad Tepca, N 43 12' 21'' E
19 04' 42'', Lojanik i uta Greda iznad Dobrog dola
Adenophora liliifolia
Kanjon rijeke Tare: na putu za abljak i na putu od
urevia Tare do epan Polja, N 43 10' 17'' E 19 17' 19''
Protoedraianthus tarae Kanjon rijeke Tare, N 43 08' 17'' E 19 17' 19''
Biscutella laevigata subsp. montenegrina Durmitor
Erica carnea Savin Kuk i Meed, N 43 07' 58'' E 19 04' 23''

Euphorbia pancicii
U kanjonima Komarnice, Pive i Suice; u kanjonu Tare
izmeu Dobrilovina i urevia Tare, N 43 02' 26'' E 19 23'
22''
Euphorbia montenegrina Durmitor
Euphorbia paralias Durmitor, Kovice
Gentiana levicalyx Savin Kuk, N 43 07' 20'' E 19 04' 51''
Gentiana lutea subsp. symphyandra Durmitor; Meed, kanjon Tare
Swertia perennis Kovice, Riblje jezero, N 43 05' 30'' E 19 09' 04''
Utricularia minor Barno jezero, N 43 09' 25'' E 19 05' 32''
Menianthes trifoliata
Riblje, N 43 05' 30'' E 19 09' 04'', i Crno jezero, N 43 08' 57''
E 19 05' 34''
Pinus heldreichii
uta Greda iznad Dobrog Dola, N 43 06' 26'' E 19 00' 09'';
kanjon Tare, Gradinski kuk, Dobrilovine, Crvena lokva
Trollius europaeus Vrelo jezero, Kovice, tulac, Paina voda, Grkovo, Bukovica
Potentilla palustris Crno jezero, N 43 08' 57'' E 19 05' 34''; Barno jezero
Asperula wettsteini Durmitor
Tozzia alpina Crno jezero, N 43 08' 57'' E 19 05' 34''
Verbascum durmitoreum
Durmitor: Ledena peina, Veliki tuoc, jezero Lokva; kanjon
Tare i Pive
Verbascum nicolai Zminje jezero, N 43 09' 21'' E 19 04' 16''; Grkovo
Taxus baccata Durmitor; kanjon Tare
Daphne blagayana
Riblje, N 43 05' 30'' E 19 09' 04'', i Crno jezero, N 43 08' 57''
E 19 05' 34'', kanjon Tare: Kosanica, Bijela Vrela, Tmora
Daphne malyana Kanjoni Pive, Komarnice i Tare
Daphne laureola Kanjon Pive; kanjon Tare, ispod ua Suice
Eryngium alpinum Crvena Stijena, Ranisava i tulac, N 43 10' 28'' E 19 03' 12''
Valeriana dioica subsp. simplicifolia Barno jezero, N 43 09' 25'' E 19 05' 32''
Viola orphanidis subsp. nicolai Durmitor: Veliki tulac, N 43 11' 15'' E 19 03' 18''
Viola speciosa
Durmitor: Crno jezero, Ledena peina, Ledenica planina,
Mali Durmitor, Kovice
Gljive
Vrsta Stanite
Kordinate i
brojnost populacije
Konzervacijski
status vrste
Antropogeni uticaj
Boletus satanas Lenz
(ludara)
Raste u mikorizi sa
Fagus sylvatica
N 43 00 22.6
E 13 26 12.3
1008 mnv
tri plodonosna tijela
na 5 m
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nema uticaja
Volvariella bombycina
(Schaeff. : Fr.) Singer
(svilenkasta tobliarka)
Na stablu Fagus
sylvatica na
ozlijeenom mjestu
N 43 00 22.6
E 13 26 12.3
1008 mnv
tri plodonosna tijela
na 1 m
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nema uticaja
Amanita caesarea
(Scop. : Fr.) Pers.
(blagva)
U kanjonu Tare, u
mikorizi sa Quercus
spp.
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nije evidentiran

Albatrellus ovinus
(Schaeff. : Fr.) Kotl. &
Pouzar (ovje vime)

Raste u etinarskim
umama. Posebno je
esta ispod stabala
Picea abies oko
Crnog jezera
na 100 m
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nema uticaja

Boletus
appendiculatus
Schaeff. (iljatonogi
vrganj)

Kod Barnog jezera i
kod Mrestilita
na 100 m
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nije evidentiran

Caloscypha fulgens
(Pers. : Fr.) Boud.
Pored Crnog jezera u
umi Abies alba i
Picea abies
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nema uticaja

Catathelasma
imperiale (Qul.)
Singer (velika
dvoprstenka)
Oko Crnog jezera i
Barnog jezera na
potezu Nadgora
Uskoci, i abljak na
ivici etinarske ume,
asocijacija Piceetum
abietis montanus
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nije evidentiran

Clavariadelphus
truncatus (Qul.) Donk
(ravnotjemeni
buzdovan)
U etinarskim
umama. Na
podruju Durmitora
je relativno rijetka.
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nije evidentiran

Cudonia circinans
(Pers. : Fr.) Fr.
abljak, na zemlji u
smrevoj umi (Picea
abies)
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nije evidentiran

Geastrum fimbriatum
Fr. (trepaviava
zvijezdaa)
U etinarskim i
mjeovitim umama
-
Zatiena na
nacionalnom nivou
Nije evidentiran

Geastrum fornicatum
(Huds.) Hook.
(izdignuta zvijezdaa)
Zabiljeena ispod
bunova klek
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nije evidentiran

Geastrum striatum DC.
(mrka zvijezdaa)
Raste na bogatom,
ilovastom zemljitu u
listopadnim umama
na 10 m
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nije evidentiran

Gomphus clavatus
(Pers. : Fr.)
Gray (ljubiasta
lisiica)
abljak, blizu Crnog
jezera, u etinarskoj
umi pored smre
Picea abies
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nema uticaja

Gyromitra mcknightii
Harmaja
Blizu Crnoj jezera,
uma Picea-Abies, na
zemlji pored staze
-
Zatiena na
nacionalnom nivou
Nema uticaja

Hericium coralloides
(Scop. : Fr.) Pers.
(bukov igliar)
abljak, blizu Crnog
jezera, na
posjeenom stablu
jele (Abies alba)
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nema uticaja

Hydnellum
aurantiacum (Batsch :
Fr.) P. Karst.
(narandasta
plutovka)
ablak, u blizini
Crnog jezera, uz
Picea abies
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nema uticaja

Hydnellum caeruleum
(Hornem. : Fr.) P. Karst.
U umi smre i jele, u
blizini Vojnog
odmaralita, iCrnog
jezera
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nije evidentiran

Hydnellum
ferrugineum (Fr. : Fr.)
P. Karst. (krvarea
jeevica, rasta
plutovka)
abljak, blizu Crnog
jezera, uz Picea abies.
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nema uticaja

Hydnellum suaveolens
(Scop. : Fr.) P. Karst.
(mirisna jeevica)
U okolini arkova
polja i Palea, i
abljak, u blizini
Crnog jezera uz Picea
abies
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nije evidentiran

Hygrocybe
citrinovirens (J.E.
Lange) Jul. Schff.
(zelenkastouta
vlanica)

Raste izmeu
mahovinom, na
livadama i
planinskim
panjacima
-
Zatiena na
nacionalnom nivou
Nije evidentiran

Hygrophorus
gliocyclus Fr.
iperovaa; uma
Pinus sylvestris; na
livadi
na 100 m
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nema uticaja

Hygrocybe punicea
(Fr. : Fr.) P. Kumm.
(velika vlanica)

Oko Motikog Gaja,
Virka i Javorja
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Intenzivna
urbanizacija

Hygrophorus
marzuolus (Fr. : Fr.)
Bres. (martovka)
Raste u listopadnim i
etinarskim umama
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nije evidentiran

Lactarius acris (Bolton
: Fr.) Gray (otra
mlijenica)
Draginica u bukovoj
umi; naena na
dvije lokacije
na 100 m
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Sjea stabala

Lactarius controversus
Pers. : Fr. (topolova
mlijenica)
Ispod stabala
trepetljike, veoma je
esta u iprovai, ali
se javlja na svim
mjestima gdje raste
jasika
na 300 m
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nema uticaja

Mutinus caninus
(Huds. : Pers.) Fr. (pasji
strak)
Raste u listopadnim
umama, u stelji oko
trulog drvea
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nije evidentiran

Mitrophora semilibera
(DC.) Lv. (hibridni
smrak)
Javlja se pored
potoka uglavnom
ispod topola.
Zabiljeena je u
Tepcima (na obali
rijeke Tare) i pored
rijeke Bukovice
-
Zatiena na
nacionalnom nivou
Nije evidentiran

Omphalotus olearius
(DC. : Fr.) Singer
(zavodnica)
Raste busenasto na
panjevima liara
(prije svega hrasta i
bukve). Konsatovana
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nije evidentiran

je na vie mjesta u
Kanjonu rijeke Tare i
okolini Zminjeg
jezera.
Onnia tomentosa (Fr. :
Fr.) P. Karst. (jastuasti
rupiar)
Raste u etinarskim
umama, naena je
ispod stabala smre
u okolini Palea
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nije evidentiran

Porphyrel lus
porphyrosporus
(Fr. ) J. -E. Gilbert
(mrki vrganj)
Ispod stabala smre.
Osobito je esta oko
Zminjeg jezera i u
Tepakim umama i
abljak, u blizini
Crnog jezera, kraj
smre (Picea abies),
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nije evidentiran

Sarcodon imbricatus
(L. : Fr.) P. Karst.
(srnjaa, crna
ljuskavica)
Raste ispod stabala
smre (Picea abies),
posebno je esta oko
Crnog jezera i
izmeu Palea i
Podgore
jedna od najeih
gljiva u etinarskim
umama NP
Durmitor
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nema uticaja

Sarcodon leucopus
(Pers.) Maas Geest. &
Nannf. (glatki jeevac)
U umama smre.
Osobito je esta
izmeu Palea i
Podgore.
na 10 m
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nema uticaja

Sarcosphaera
coronaria (Jacq.) J.
Schrt. (ljubiasta
krunaica)
Jasici, uz Fagus
moesiaca, iabljak:
Motiki gaj, u stelji u
bukovoj umi
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
predlogu za Apendix I
Berske konvencije)
Nije evidentiran

Strobilomyces
strobilaceus (Scop.
: Fr. ) Berk. (ljuskavi
kutravac)
Javlja se uglavnom u
listopadnim umama
ispod stabala bukve.
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nije evidentiran

Suillus luteus (L. :
Fr. ) Roussel (osinac,
maslenka)
iperovaa; u umi
Pinus sylvestris;
veoma brojne
populacije
na 500 m
Zatiena na
nacionalnom nivou
Nema uticaja

Tricholoma aurantium
(Schaeff. : Fr.) Ricken
(zlatna vitezovka)
U etinarskim
umama, posebno je
esta na potezu
abljak - Velika
skakaonica - Crno
jezero
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nije evidentiran

Verpa conica (O.F.
Mll. : Fr.) Sw. (konina
smrkovica)

Raste izmeu travom
i du puteva
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Crvenoj listi Evrop)
Nije evidentiran

Xerocomus pelletieri
(Lv.) Manfr. Binder
U blizini Crnog
jezera, kraj smre
(Picea abies)
-
Zatiena na
nacionalnom nivou
Nije evidentiran

Tabela177. Gljive
Ihtiofauna (ribe)

Lever Tara 43
o
10' 33.77'' N 19
o
15' 9.13'' E
Tepca
Opis stanita
Tara u svom kanjonskom dijelu kroz NP Durmitor prolazi kroz najdublji evropski kanjon. Substrat je kamenit ili
ljunkovit dok je u virovima pijesak. U ovom dijelu brzaci su rijetki. Tok uglavnom ine tiaci, prelivi i virovi to izuzetno
pogoduje razvoju pastrmske faune.
Naziv vrste Status
Oncorhynchus mykiss kalifornijska pastrmka
Ova invazivna vrsta se nalazi na svim stanitima osim u
virovima. Populacija nije brojna i sve uhvaene ribe su bile
iste veliine. U rijeku su dospjele poribljavanjem
neautohtonim materijalom, ali kako se radi o sorti (liniji)
koja se prirodno ne mrijesti u rijekama populacija nije
uspostavljena. Postoji opasnost da ovakvim nepravilnim
poribljavanjem u rijeku dospije i linija koja se slobodno
mrijesti u divljini pa bi mogla da uspostavi populaciju
ime bi ula u estoku kompeticiju sa autohtonom
potonom pastrmkom.
Hucho hucho mladica
Vrsta zatiena u Crnoj Gori. Uglavnom se nalazi virovima
ispod stijenja osim kad se hrani pa zalazi na prelive i u
tiake. Brojnost populacija izuzetno niska, moglo bi se rei
da je prorijeena, a nijesmo detektovali niti jednu mlau
jedinku. Razlog za ovo je krivolov podvodnom pukom
koji se, zauujue, odigrava unutar graica Nacionalnog
Parka. I sami smo bili svedoci krivolova tokom istraivanja.
Thymallus thymallus - lipljen
Uglavnom u virovima i u centralnim djelovima rijenih
tiaka. Mladje jedinke se dre preliva. Populacija brojna i
stabilna sa velikom brojnou najmlaih uzrastnih grupa.
Vrsta se nalazi na listama Direktive o stanitima.
Salmo trutta (labrax) crnomorska pastrmka potoara
Srijee se na cijeloj duini toka rijeke Tare, od izvorita to
sastavaka sa Pivom. Populacija nije brojna iako je za
oekivati daleko veu abundancu obzirom da se radi o
podruju sa najveim stepenoom zatite u Crnoj Gori.
Poto se u Crnoj Gori nalazi najjuniji dio ovga sliva
samtramo populacije potone pastrmke koje naseljavaju
nae, crnogorske vode veoma bitnima za ovu vrstu u
evropskim okvirima. Krivolov podvodnom pukom
predstavlja najveu prijetnju po ovu vrstu.
Tabela179. Ribe
Napomena: NP Durmitor, osim kanjonskog dijela rijeke Tare, u glacijalnim jezerima po planinskom
masivu nema autohtonu riblju faunu. Primarno su sva jezera bila bez ribljeg naselja, a trenutno
stanje je posledica poribljavanja u zadnjih sedamdesetak godina. Za poribljavanje su se koristile
vrste koje nijesu od nacionalnog, ali ni od internacionalnog znaaja pa nisu uvrtene u ovaj
izvjetaj.
Transekt Vrste Stanje populacije
Nacionalna
legislativa
Zminiko jezero
Bufo bufo (Laurenti, 1768) malobrojna +
1758)
malobrojna

(Pallas, 1771)
brojna +
Hyla arborea (Linnaeus,
1758)
malobrojna +
Bombina variegata scabra
(Kuster, 1843)
brojna
Lacerta aglilis (Linnaeus,
1758)
malobrojna
1758)
malobrojna +
Natrix natrix (Linnaeus, 1758) brojna +
Jablan jezero
(Laurenti, 1768)
veoma brojna
(Linnaeus, 1758 )
brojna
1758)
malobrojna
1758)
malobrojna
1758)
malobrojna +
1768)
brojna +
Natrix natrix (Linnaeus ,1758) brojna +
Vipera berus (Linnaeus
,1758)
malobrojna
Malo krko jezero
(Laurenti, 1768)
brojna
1758)
malobrojna +
,1758)
brojna
Vipera ammodytes
(Linnaeus, 1758)
brojna
Veliko krko
jezero
(Laurenti, 1768)
rijetka
Bufo bufo Laurenti, 1768 malobrojna +
1758)
malobrojna +
,1758)
brojna
Vipera ammodytes
(Linnaeus, 1758)
brojna
Zminje jezero
1758)
malobrojna
1768)
brojna +
(Kolomb., 1886)
brojna
1768)
brojna +
Vipera berus (Linnaeus,
1758)
malobrojna

Valovito jezero
(Laurenti, 1768)
brojna
1758)
malobrojna
Rana graeca
(Boulenger,1891)
malobrojna +
(Kolomb., 1886)
brojna
1758)
malobrojna
Vipera ursinii macrops malobrojna
Modro jezero
(Laurenti, 1768)
brojna
(Linnaeus, 1758)
brojna
1758)
malobrojna
Rana graeca
(Boulenger,1891)
malobrojna +
,1758)
malobrojna
Poensko jezero
(Laurenti, 1768)
veoma brojna
(Linnaeus, 1758 )
brojna
Bufo viridis (Laurenti, 1768) malobrojna +
1758)
malobrojna
(Pallas ,1771)
brojna +
1758)
malobrojna
1758)
malobrojna +
1768)
brojna +
1758)
malobrojna
Vraje jezero
(Laurenti, 1768)
veoma brojna
(Linnaeus, 1758)
brojna
1758)
malobrojna
(Pallas, 1771)
brojna +
1758)
malobrojna
1768)
brojna +
Natrix natrix (Linnaeus,1758) brojna +



Komentar: Lokve su veoma znaajna stanita na ovom podruju (napravljene za potrebe
napajanja stoke) jer predstavljaju reproduktivne centre za vodozemce i gmizavce. ajbrojnije
populacije vrsta mrmoljaka nalze se u njima (vrste: Mesotriton alpestris i Lissotriton vulgaris). Lokve
u atropogenog porijekla, i to: Lokva na katunu Mala Crna Gora, Lokva na putu Mala Crna Gora
Suica, Lokva ispod Prutaa, Lokva na putu do Sedla.
Ornitofauna (ptice)
Na istraivanom podruju smenjuje se nekoliko biotopa:
Visokoplaninski kamenjari i panjaci, etinarske i mjeovite etinarsko
listopadne ume planinske listopadne ume (bukva, bjelograbi), ume na
liticama i stijenama, stijene i litice kanjonima, mozaini raspored kamenjara i
panjaka od 1500 do 2000 m nadmorske visine.
Na istraivanom lokalitetu, u vrijeme trajanja terenskih dana, bio je umjereni
pristisak posjetilaca. Obraivano je tipino neurbanizovano podruje.
Predstavljeni rezultati se mogu tretirati kao rezultati najfrekventnijih vrsta za taj
aspekt godine, subjektivna procjena koju je istraiva na osnovu iskustva bio
slobodan dati, kao i primjenjivanje metodologije monitoringa koja je
4252'44.87" N 1937'51.92" E;
43 8'8.15" N 19 8'15.28" E;
43 9'20.00" N 19 4'14.00" E;
43 8'1.00" N 1858'30.00" E
Riblje jezero
1758)
malobrojna
(Pallas, 1771)
brojna +
Crno jezero
Bufo bufo (Laurenti, 1768) brojna +
1758)
malobrojna
1768)
brojna
1758)
malobrojna
1758)
malobrojna +
1768)
brojna +
1758)
malobrojna

prilagoavana terenskim danima i uslovima stanita. Posmatranje i monitoring
je vren u optimalnom vremenskom intervalu kada se oekuje visok stepen
frekventnosti oekivanih vrsta (teritorijalno ponaanje, oglaavanje,
gnijeenje).
Stanite Naziv vrste Status
Broj/
Brojnost
Planinski i
visokoplaninski
panjaci (rudine
suve livade,
planinski kamenjari
i stijene)
Ev. Status ugroenosti
Rijetka R
5
Eremophila alpestris balcanica - planinska eva
Sigurna S
56ind
Pyrrhocorax graculus - utokljuna galica
Sigurna S
9+
Montifringilla nivalis - planinski vrabac
Sigurna S
Spec kategorija: Non -SPEC

Alectoris graeca - kamenjarka
Ev. Status ugroenosti U
opadanju D
opada
3+
Monticola saxatilis - kos kamenjar
Prorijeena H
malobrojn
a
Prunella collaris -planinski popi
Sigurna S
12ind
Nucifraga caryocatactes - ljenjikara
Sigurna S
4+
etinarske i
mjeoviteetinarsko
listopadne ume

Bonasa bonasia - ljetarka
Sigurna S

Tetrao urogallus - tetrijeb
Sigurna S

Dryocopus martius - crna una
Sigurna S
Trend u Evropi: U opadanju

Planinske
listopadne ume
(bukva, bjelograbi)
Dendrocopos leucotos - planinski detli
Sigurna S
8+
Stijene i litice
visokoplaninske i
planinske stijene i
kamenjari; stijene i
litice u kanjonima
Gyps fulvus - bjeloglavi sup
Sigurna S
2ind
Sigurna S
12

Bubo bubo - buljina
Sigurna e
1+
Tichodroma muraria - puzgavac
Sigurna S
8+
Mozaini raspored
kamenjara i
panjaka od 1500
do 2000 m
nadmorske visine,
june padine.
Upupa epops - pupavac
Sigurna S
34ind
Corvux corax gavran
Sigurna S
45ind
Aqila chrysaetos - suri orao
Rijetka
2 (u letu)
Sigurna S
32ind. 4
gnijezda
Prunella collaris - planinski popi
Sigurna S
23ind
Alauda arvensis - obina eva
Prorijeena H
105 ind 24
gnijezda
Lanius colurio - svraak
Prorijeena H
19ind
etinarske ume
Tetrastes bonasia - ljetarka
Sigurna S
3ind
Tetrao urogallus - veliki tetrijeb
Sigurna S
3 ind
1muzjak 2
zenke
Denrocopus major - veliki detli
Sigurna S
2ind
Sigurna S
8ind
Parus ater - jelova sjenica
Sigurna S
20ind
Sigurna S
e
16ind 2
gnijezda

Loxia curvirostra - krstokljun
Sigurna S
5ind
Listopadne ume

Sigurna S
19ind
Sigurna S
2ind
Strix aluco - umska sova
Sigurna S
e
oko 35ind
+
Picus viridis - una
Prorijeena H
18ind
Garullus glandarius - sojka
Sigurna S
5ind
Muscicapa striata - siva muharica
SPEC-SPEC3
IUCN-LC
7ind
Turdus merula - kos
Sigurna S
e
50ind +
Sigurna S
14ind +
Emberiza citrinela - utovoljka
Sigurna S
e
13ind
Tabela181. Ptice
Mamofauna (sisari)
Ordo Insectivora - bubojedi Ordo Chiroptera - slijepi mievi
Erinaceus europaeus - je
Sorex minutus - mala rovka
Sorex araneus - umska rovka
Sorex alpinus - planinska rovka
Neomys fodiens - vodena rovka
Crocidura leucodon - poljska rovka
Talpa europaea - evropska krtica
Rhinolophus ferrumequinum - veliki potkoviar Rhinolophus
hipposideros - mali potkoviar
Plecotus austriacus - sivi uati slijepi mi
Plecotus auritus - kafeni uati slijepi mi
Myotis mystacinus - mali brkati slijepi mi
Myotis emarginatus - rii slijepi mi
Pipistrellus pipistrellus - patuljasti slijepi mi
Hypsugo savii - planinski slepi mii

Eptesicus serotinus - veliki pononjak
Vespertilio murinus - dvobojni veernjak
Ordo Lagomorpha - zeevi
Ordo Rodentia - Glodari

Sciurus vulgaris - evropska vjeverica
Chlethrionomys glareolus - umska ili ria voluharica
Dynaromis bogdanovi - runati voluhar (reliktna voluharica)
Pytymis subterraneus - podzemni voluhari Microtus nivalis -
snjena voluharica
Microtus arvalis - poljska voluharica
Nannospalax hercegovinensis - hercegovaki sljepa
Rattus ratus - dugorepi pacov
Glis glis - obian puh
Dryamys nitedula - umski puh
Elyomys quercinus - puh oraar
Ordo Carnivora - Mesojedi Ordo Artiodactyla - Papkari
Canis lupus - sivi vuk
Vulpes vulpes - ria lisica
Ursus arctos - mrki medved
Mustela nivalis - ria lasica
Martes foiona - kuna bjelica
Meles meles - obini jazavac
Lutra lutra - obina vidra
Lynx lynx - obini ris
Capreolus capreolus - obini srnda
Rupicapra rupicapra - balkanska divokoza
Sus Scrofa - divlja svinja
Tabela182. Sisari
Ljubinja
Stanita (habitati)
Komentar: Na Ljubinji se mogu jasno izdvojiti dva pojasa i to umski pojas irine od 900-1800 m, a
mjestimino i do 1850 m i pojas klekovine bora (Pinetum mughi) od 1850-2238 m. Pojas alpijskih
panjaka na crnogorskom dijelu Ljubinje nije razvijen u posebnu vegetacijsku zonu, ve se oni
javljaju mjestimino kao planinske goleti nastale potiskivanjem klekovine bora, koji ini zavrni
pojas vegetacije. Od umske zone najsnanije je razvijen pojas etinarskih uma, tj. pojas smreve
ume. Pojas bukve i jele nije jasno istaknut, poto su bukva i jela vezane za uvale gdje je podloga
sadrajnija humusom i gdje je vei zaklon od snanih vjetrova. Na istraivanom podruju dobro su
razvijene smreve ume koje zauzimaju pojas izmeu 1150-1850 m. Kao krljav bun smra se
penje i do 2200 m.
Kosanica - izmeu Bobova i Kolijevke, na putu za Pljevlja N 4312.702' E 19 18. 865'
Bobovo - Kolijevka N 43 16. 48' E 19 6. 48'
Bobovo - Pljevlja N 43 16. 612' E 19 10. 286'

Stanita Vrste (floristiki sastav)
Reprezentati
vnost
Status zatite
9410 Acidofilne ume smre brdskog
do alpijskog pojasa (Vaccinio-
Piceetea)
Picea excelsa, Abies alba, Fagus sylvatica,
Lonicera nigra, Sorbus aucuparia, Rosa
pendulina, Pirola uniflora, Listera cordata,
Luzula luzulina, Blechnum spicant,
Corallorhiza trifida, Vaccinium myrtillus,
Luzula silvatica, Melampyrum silvaticum,
Hieracium murorum ssp. div., Lephozia
lycopodioides i dr.

Emerald: 42.243 Montenegrine
spruce forest (Crnogorske smreve
ume)
Picea abies (Picea excelsa), Pinus sylvestris,
Fagus sylvatica, Abies alba, Pinus nigra,
Lonicera alpigena, Daphne mezereum,
Lonicera xylosteum, Spirea ulmifolia,
Geranium sylvaticum, Veratrum album,
Adenostyles alliariae, Viola biflora, Valeriana
montana, Aspidium lonchitis, Homogyne
alpina, Rosa alpina, Luzula luzulina, Arnica
montana, Daphne blagayana, Hieracium
murorum, Vaccinium myrtillus, Phyteuma
spicatum, Pirola secunda, Sanicula europaea,
Mycelis muralis, Trollius europaeus,
Hypericum alpigenum, Helleborus odorus,
Anemone nemorosa, Gentiana asclepiadea,
Stellaria nemorum
A A
Tabela184. Stanita
Biljke
Invazivne vrste
Na transektu nije evidetirana ni jedna invazivna vrsta.
Malobrojne populacije ove orhideje (oko 20-tak jedinki)
evidentirane su na rubu i u smrevoj umi na dva lokaliteta,
Kosanica (N4312.702' E 19 18. 865') i izmeu Bobova i
Kolijevke (N 43 16. 48' E 19 6. 48')

Gljive
Vrsta Stanite Kordinate i
brojnost
populacije
Konzervacijski
status vrste
Antropogeni
uticaj
Catathelasma
imperiale (Qul.)
Singer (velika
dvoprstenka)
U etinarskoj
umi, mikorizi sa
Picea abies
3 plodonosna
tijela na 2 m
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Crvenoj listi
Evrope)
Nema uticaja

Clavariadelphus
truncatus (Qul.)
Donk
(ravnotjemeni
buzdovan)
U etinarskoj
umi Picea abies
2 plodonosna
tijela
na 1 m
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Crvenoj listi
Evrope)
Nema uticaja

Geastrum
fimbriatum Fr.
(trepaviava
zvijezdaa)

U umi Picea
abies
N 43 23 50.3
E 19 08 54.o
1174 mnv
32 plodonosna
tijela na 200 m2

Zatiena
nacionalnim
zakonom
Nema uticaja

Sarcodon
imbricatus (L. : Fr.)
P. Karst. (srnjaa,
crna ljuskavica)
U etinarskoj
umi Picea abies
10 plodonosnih
tijela na 50 m
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Crvenoj listi
Evrope)
Nema uticaja

Tabela186. Gljive
Kosanica - izmeu Bobova i Kolijevke, na putu za Pljevlja N 4312.702' E 19 18. 865'
Bobovo - Kolijevka N 43 16. 48' E 19 6. 48'
Bobovo - Pljevlja N 43 16. 612' E 19 10. 286'
Komentar rezultata: Zbog ogranienog vremena istraivanja nijesmo uspjeli registrovati ni jednu
vrstu zatienu nacionalnom legislativom, meutim na osnovu poznavanja ekologije vrsta i
literalnih podataka na istraivanom podruju mogue je oekivati sledee vrste:
Helix vladica (Kobelt, 1898)
Lucanus cervus L.
Buprestis splendens
Rosalia alpine
Formica rufa
Parnassius Apollo
Malacolimax mrazeki (Simroth, 1904) - vrsta je endemit Crne Gore

Ihtiofauna (ribe)
egotina ispod ula 43
o
25' 45.48'' N 19
o
07' 03.87'' E
Opis stanita
Lokalitet Ljubinja nema vodotokova i drugih vodenih objekata koji bi omoguili kompletan ciklus razvia ribljih populacija
te smo stoga obradili rijeku ehotinu koja protie u podnoju ove planine. ehotina u ovom djielu nema brzaka ve samo
prelive, tiake i virove. Voda je zamuena tako da se dno ne vidi na dubini od 0,5 m to je posledica velike koliine
suspendovane materije u samoj vodi. Kako je ovaj lokalitet nizvodno od Pljevalja smatramo da industrija i njeni ostaci u
velikoj mjeri doprinose ovakvom stanju vode. Medjutim inzendaili smo se koliinom i raznovrsnou ribljeg naselja na
lokalitetu ispod ula i uz Lim rijeka ehotina je sa stanovita ihtiofaune najbogatija rijeka crnomorskog sliva.
Naziv vrste Status
Zatiena
u CG.

Hucho hucho mladica
Uglavnom se nalazi u
virovima ispod stijenja osim
kad se hrani pa zalazi na
prelive i u tiake. Brojnost
populacija je izuzetno velika
obzirom da se radi o
terminalnom predatoru,
populacija je u porastu jer
smo detektovali i jedinke iz
najmladjih uzrastnih
kategorija. Obzirom da se radi
o zatienoj vrsti u Crnoj Gori
populacija iz rijeke ehotine
(u istraivanom dijelu) je
najbolja na koju smo naili
tokom realizacije ovoga
programa.
+
Uglavnom se nalazi u
virovima i u centralnim
djelovima rijenih tiaka.
Populacija je izuzetno brojna i
stabilna a jako pozitivna je i
injenica da smo detktovali
izuzetno veliki broj jedinki
najmanjih uzrastnih
kategorija.

Chondrostoma nasus skobalj
U dubljim i mirnijim
djelovima rijeke, manji
primjerci uz obalu i obalno
kamenje. Populacija izuzetno
brojna sa jedinkama svih
uzrastnih klasa. Najkrupnije
jedinke (preko 1 kg teine i 40
cm duine) veoma brojne,
populacioni trend stabilan.

Barbus sp. mrena
Na svim djelovima rijeke a
vee jedinke po sredini tika i
u virovima. Brojnost velika,
stabilna populacija sa svim
uzrastnim kategorijama
pravilne brojnosti. Trend
stabilan.

Salmo trutta (labrax) crnomorska pastrmka potoara
Sree se na cijeloj duini toka
rijeke ehotine. Populaicja
izuzetno brojna sa velikim

brojem jedinki najmlaih
uzrasta. Prisutne i jedinke
starijih generacija a
populacioni trend je uzlazan.
Tabela189. Ribe
Invazivne vrste
Naziv vrste Status
Nalazi se na svim stanitima osim u virovima. Populacija nije
brojna i sve uhvaene ribe su bile iste veliine. U rijeku su
dospjele poribljavanjem neautohtonim materijalom a
sreom da se radi o sorti (liniji) koja se prirodno ne mrijesti u
rijekama pa populacija nije uspostavljena. Postoji opasnost
da ovakvim nepravilnim poribljavanjem u rijeku dospije i
linija koja se slobodno mrijesti u divljini pa bi mogla da
uspostavi populaciju ime bi ula u estoku kompeticiju sa
autohtonom potonom pastrmkom.
Komentar: Planina Ljubinja predstavlja nedovoljno istraeno podruje kada je herpetofauna u
pitanju. Najznaajnija stanita predstavljaju mnoge lokve i kamenice, koje su nepristupane za
istraivanje. Meu njima su Vuja lokva i Ladijeva lokva.
Vrste Stanite Stanje populacije
Nacionalna
legislativa
(Laurenti, 1768)
Lokve za napajanje stoke i
kamenice
brojna
(Linnaeus, 1758)
Lokve i kamenice brojna
Bombina variegata
Lokve i manje barice malobrojna
Rana temporaria
(Linnaeus, 1758)
Vlana i movarna mjesta u
blizini vode (lokva)
malobrojna
1912)
Niskom rastinje i kamenje malobrojna
Zamenis longissima
(Laurenti, 1768)
uma
malobrojna
Natrix tessellate
(Laurenti, 1768)
Vlana stanita pored vode malobrojna
Vipera ammodytes
(Linnaeus, 1758)
bunja i nieg drvea
brojna

Ornitofauna (ptice)
Komentar: Pregled stanja ornitofaune je pokazao da na podruju Ljubinje ive brojne i zdrave
populacije umskih Passeriformes, kao i sinantropnih vrsta. Primijeeno je i nekoliko vrsta
grabljivica, koje vjerovatno gnijezde na tom podruju. Kao i na drugim mjestima u Crnoj Gori,
krupne grabljivice su na meti krivolovaca kao trofejne vrste. U ovom periodu godine nije bilo
mogue vidjeti druge karakteristine umske vrste, za koje se pretpostavlja da naseljavaju i to
podruje, npr. veliki tetreb (Tetrao urogallus). Poljoprivreda i stoarstvo nemaju primjetan
negativan uticaj na ptije populacije kultivisani predjeli se karakteriu sopstvenim vrstama.
Naziv vrste Status Stanite Broj (Brojnost)
Oenanthe oenanthe - bjeloguza
Ev. Status ugroenosti:U opadanju
(D)
Spec kategorija: Spec 3
Status zatite: Zatiena u Cg.
Panjak, kamenjar 23/120p
Columba palumbus - golub
grivnja
Ev. Status ugroenosti: Sigurna (S)
Spec kategorija: Non-spec (e)
Status zatite: Na listama Ptiije
Direktive

Antropogena stanita,
uma, panjak
21/40i
Corvus corone cornix - siva vrana
Spec kategorija: Non-spec
Status zatite: /
Antropogena stanita,
uma, panjak
8/18p
Saxicola rubetra - travarica
Status zatite: Zatiena u Cg.
Panjak 25/90p
Falco tinunculus - vjetruka
Ev. Status ugroenosti: U opadanju
(D)
Status zatite: Zatiena u CG. i na
listi Bonske Konvencije
uma, panjak 5/8p
Garrulus glandarius - sojka
Trend u Evropi:Stabilan
Status zatite:/
uma, antropogena
stanita
5/17p
Muscicapa striata - muharica
Ev. Status ugroenosti: Prorijeen
(H)
Status zatite: Zatiena u CG
uma 9/120p
Status zatite: Zatiena u CG i na
listama Ptiije Direktive
etinarska uma 8/120p

Troglodytes troglodytes - cari
Status zatite: Zatiena u CG i na
listama Ptiije Direktive
uma, ivice 4/60p
Phylloscopus sibillatrix - umski
zvidak
(D)
Status zatite:Zatiena u CG
uma 4/150p
uma 2/60p
Lanius collurio - rusi svraak
Ev. Status ugroenosti: Prorijeena
(H)
Trnovito grmlje, panjak 28/140p
Accipiter gentilis - jastreb
Status zatite: Zatiena u CG, Na
listi Bonske Konvencije i Ptiije
Direktive
uma, panjak 1/2p
Phoenicurus phoenicurus -
crvenrepka
Ev. Status ugroenosti: Prorijeen
(H)
Panjak, kamenjar,
antrop.
2/18p
(D)
uma, panjak 1/15p
Alauda arvensis - poljska eva
(H)
Panjak 1/40p
Ev. Status ugroenosti: Rijetka (R)
Direktive
Visoke litice, uma,
panjak
1/1p
Pernis apivorus - osiar
Direktive
uma, panjak 1/2p

Tabela192. Ptice
Napomena: Brojevi u ovoj tabeli se moraju posmatrati relativno: vrste koje egzistiraju na
otvorenim stanitima (livade, panjaci) se mnogo lake uoavaju, i stoga je njihova brojnost
prividno vea nego kod umskih vrsta koje je teko primijetiti. Vano je napomenuti da su ptice
koje su kod nas brojne ipak oznaene kao ugroene na nivou Evrope, to je posljedica ouvanosti
autentinih stanita u Crnoj Gori.
Mamofauna (sisari)
Komentari: umski ekosistem Ljubinje prua izuzetno sklonite i hranilite mnogim sisarskim
vrstama. Treba obratiti panju na vidrina stanita tj. gornji tokovi Pljevaljskih rijeka. Tok ehotine
prije Otilovikog jezera (a i Otiloviko jezero), predstavlja jedno ouvano stanite koje prua
utoite mnogim sisarskim vrstama, prije svega, medvjedu (na izvoritu ehotine registrovana
prisutnost jednog medvjeda), divokozi, slijepim mievima (registrovani), vidri, kao i ostalim
vrstama.
Red Glodara - Rodentia Red krtica i rovica - Soricomorpha
Glis glis - puh
Apodemus ratus ratus - crni pacov
Nucifraga caryocatactes -
ljenjarka
Status zatite:Zatiena u CG
etinarska uma 1
Phylloscopus collybita - obini
zvidak
uma, ivice 3/100p
Sylvia atricapilla - crnoglava
grmua
uma. ivice 2/35p
uma 5/50p
Listopadna uma 1/12p
Motacilla alba - bijela pliska
Panjak, antropogena
stanita
3/18p

Ordo Lagomorpha - Red zeeva Red Slijepih mieva - Chiroptera
Plecotus austriacus - sivi uati slijepi mi
Plecotus auritus - smei uati slijepi mi
Myotis mystacinus - mali brkati veernjak
Pipistrellus pipistrellus - patuljasti slijepi mii
Red jeeva - Erinaceomorpha Red Mesodera- Carnivora
Canis lupus - vuk
Meles meles jazavac
Lutra lutra - vidra

Tabela193. Sisari
Komovi
tavna - izvor ispod Vasojevikog Koma N 42 42' 7'' E 19 40' 50''
Katun Ljuban N 42 41' 54'' E 19 39' 38''
Meukomlje N 42 41' 18'' E 19 39' 44''
Stanita (habitati)
Komentari: umski pojas see do visine od oko 1800 - 1900 m. U njemu dominiraju ume mezijske
bukve, u kojima se u zavisnosti od ekspozicije u spratu drvea mijenja udio smre i jele. Gornju
umsku granicu ine sastojine munike (ass. Pinetum heldreichii bertiscum B-i 59), koje su
zahvaljujui slabijoj pristupanosti dobro ouvane. Na lokalitetu Meukomlje zabiljeeno je
poarite, za koje pretpostavljamo da je uzrokovano udarom groma, a ne ljudskim faktorom.
Ekosistemi planinskih rudina, sipara, pukotina stijena i snjenika su potpuno ouvani i nijesu
izloeni negativnim zoo-antropogenim uticajima.
Stanita Rasprostranjenost Reprezentativnost
Status
zatite
4060 Subalpinske vritine sa poleglom
klekom (Juniperus nana)
Ovaj tip stanita se fragmentarno javlja
neposredno iznad gornje umske granice
i isprekidan sa siparima i kamenim
blokovima. (N 4241' 21'' E 19 39' 55'')
A A
6170 Alpinski i subalpinski krenjaki
panjaci
N 4241' 21''
E 19 39' 55''
A A

6230 Panjaci sa narduus stricta na
kiselim tlima
Evidentirana na tavni (N 4242' 46'' E 19
40' 49'')
A B
8120 Krenjaki sipari od montanog do
alpskog nivoa
N 4241' 40''
E 19 39' 50'',
N 4241' 50''
E 19 40' 39''
A A
8210 Hazmofitska vegetacija pukotina
krenjakih stijena
N 4241' 24''
E 19 40' 0'',
N 4241' 21''
E 19 39' 52''
A A
91W0 Mezijske bukove ume
Na istraivanom podruju zauzimaju
visinski pojas do 1800m.
N 4241' 55''
E 19 40' 32''
Tokom ranijih istraivanja na irem
podruju tavne, u neposrednom
okruenju izvora u podnoju
Vasojevikog Koma (N 4242'7'' E 19 40'
50) evidentirana je intenzivna sjea
bukove ume. Kako je antropogeni
pritisak opao, uma se poela obnavljati.
A

D

A

C

95A0 Visoke oromediteranske ume
munike
N 4241' 18''
E 19 39' 43''
A A
Tabela195. Stanita
Biljke
Invazivne vrste
Na transektu nije evidentirana niti jedna invazivna vrsta
Coeloglossum viride
Gradi malobrojne populacije od oko 10-ak jedinki, ali je
prostorno iroko rasprostranjena. (N 4226' 1'' E 19 27' 53'',
N 4241' 40'' E 19 39' 50'', N 4241' 50'' E 19 39' 2'').
Brojna populacija ove orhideje (izmeu 50 i 100 jedinki)
evidetirane su na rubu bukove ume i na umirenom siparu
(N 4142' 40'' E 19 39' 50'').
Gymnadenia conopsea
Gradi populacije od 30-ak jedinki. Na rubu bukove ume i
na umirenom siparu (N 4142' 40'' E 19 39' 50'').
Aquilegia blecicii
Cypripedium calceolus
Coeloglossum viride
Gradi populacije od nekoliko jedinki. Na rubu bukove
ume i na umirenom siparu (N 4142' 40'' E 19 39' 50'').
Pinus heldreichii
Gradi gornju umsku granicu, a u formi pojedinanih i
niskih stabala je uestao na siparima u visikoj zoni do 1900
(2000) m (N 4142' 40'' E 19 39' 50'').
Silene macrantha
esta u pukotinama stijena u subalpinskom pojasu. Javlja
se u brojnim populacijama i sa vrstom Valeriana pancicii
gradi zajednicu Valeriano-Silenetum macranthae Lki 68,
70. (N 4241' 24'' E 19 40' 0'', N 4241' 39'' E 19 40' 18''). U
sastav pomenute zajednice ulazi i prilino brojna Asperula
doerfleri.
Nigritella rhelicanii
esta na planinskim panjacima, gdje je javlja u jako
brojnim populacijama (preko 100 jedinki).

Gymnadenia conopsea Jako brojna
Coeloglossum viride 10-ak jediniki, (N 4241' 21'' E 19 39' 55'').
Pinguicula balcanica Do 10-ak jediniki, (N 4241' 10'' E 19 39' 42'').
Aster alpinus subsp. dolomiticus Do 10-ak jediniki, (N 4241' 10'' E 19 39' 42'').
Viola nicolai
est konstitutent mezofilnih livada kod katuna tavna (N
4242' 18'' E 19 39' 44'') i Ljuban (N 42 41' 54'' E 19 39'
38'').

Gljive
Vrsta Stanite
Kordinate i
brojnost populacije
Konzervacijski
status vrste
Antropogeni uticaj
Catathelasma
imperiale (Qul.)
Singer (velika
dvoprstenka)
U umi Picea abies
N 42 42 23.8
E 19 37 57.4
1489 mnv
2 plodonosna tijela
na 1 m
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Sjea ume
(koncesija),
probijanje brojnih
umskih puteva,
izvlaenje drvea

Geastrum fimbriatum
Fr. (trepaviava
zvijezdaa)
U umi Picea abies
N 42 42 02.3
E 19 37 56.1
1576 mnv
na 20 m

Zatiena na
nacionalnom nivou
Sjea ume
(koncesija),
probijanje brojnih
umskih puteva,
izvlaenje drvea

Gyromitra gigas
(Krombh.) Cooke
(golemi hrak)
tavna, pored panja
Fagus sylvatica
N 42 42 05.9
E 19 52.2 0.2
1789 mnv
2 plodonosno tijelo

Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Sjea stabala i poari
Gyroporus
cyanescens (Bull. :
Fr. ) Qul.
Ljubatica, zajednica
sa Fagus sylvatica
N 42 42 40.9
E 19 41 13.9
1633 mnv
4 plodonosno tijelo

Zatiena na
nacionalnom nivou
Sjea stabala
Mutinus caninus
(Huds. : Pers.) Fr. (pasji
strak)
sa Fagus sylvatica
N 42 42 40.9
E 19 41 13.9
1633 mnv
5 plodonosno tijelo

Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Sjea stabala
Lactarius acris (Bolton
: Fr.) Gray (otra
mlijenica)
sa Fagus sylvatica
N 42 42 40.9
E 19 41 13.9
1633 mnv
6 plodonosno tijelo

Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Sjea stabala
Sarcodon imbricatus
(srnjaa, crna
ljuskavica)
U umi Picea abies
N 42 42 18.8
E 19 37 03.4
1560 mnv
na 300 m
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Sjea ume
(koncesija),
probijanje brojnih
umskih puteva,
izvlaenje drvea

Strobilomyces
strobilaceus (Scop.
: Fr. ) Berk. (ljuskavi
kutravac)
Jugozapande padine
Vasojevikog Koma,
zajednica sa Fagus
sylvatica
-
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Nema uticaja

Tabela197. Gljive
Komentar rezultata: Du itavog istraivanog podruja mogla se konstatovati veoma raznovrsna i
bogata fauna Lepidoptera, kopnenih Gastropoda, Diptera, Hymenoptera, Hemiptera, Aranea,
Coleoptera, Orthoptera, Myriapoda.

tavna - izvor ispod Vasojevikog Koma

N 4242'7'' E 19 40' 50''
Katun Ljuban N 42 41' 54'' E 19 39' 38''
Meukomlje N 42 41' 18'' E 19 39' 44''
Opis stanita
Monitoringom masiva Komova obuhvaen je potez od tavne do Katuna Ljuban i Meukomlja. umski pojas u kome
dominiraju ume bukve, u kojima se u zavisnosti od ekspozicije u spratu drvea mijenja udio smre i jele see do visine od
oko 1800-1900 m. Pored bukovih uma sakupljanja su izvrena i na stanitima na siparima i planinskim vritinama sa
patuljastom klekom i na planinskim panjacima.
Naziv vrste Rasprostranjenje Brojnost Zatiena
u CG.
Iphiclides podalirius (Linnaeus,
1758)
Prisutne u svim dijelovima
istraivanog podruja.
Stanite: livada, kamenjar.
10 jedinki +
Dina lineata montana Stanite: izvor ispod
Vasojevikog Koma, tavna
Ova endemina podvrsta je
poznata za podruje Komova,
i oekuje se da se moe nai u
gornjim djelovima potoka ili u
izvorinim djelovima.
3 jedinke +
Helix vladica (Kobelt, 1898) Stanite: livada,kamenjar 7 jedinki +
Formica rufo Stanite: ivice bukove ume 1 mravinjak +
Hydroporus discretus Moe se oekivati u
planinskim izvorima.
Na osnovu
osobina stanita i
literalnih
podataka
oekujemo da
ovo podruje
nastanjuju
navedene vrste i
ako tokom
prologodinjih
istraivanja nisu
registrovana.

Lucanus cervus L.
Buprestis splendens
Parnassius apollo
Oryctes nasicornis
Deroceras maasseni Ova endemina vrsta je
opisana 11 km sjeverno od
Kolaina i moe se oekivati
nalaz njene populacije na
irem prostoru.

Ihtiofauna (ribe)
Komentar rezultata: Na podruju Komova ne postoje vodeni tokovi niti drugi vodeni objekti koji
bi u omoguili kompletne razvojne cikluse riba pa stoga ova grupa ne ini animalnu komponentu
bidiverziteta ovoga podruja.

Put tavna - Andrijevica N 42 44.229 E 19 45.713
Nadmorska visina: 891m 5m
Kamp tavna - podnoje Vasojevikog Koma N 42 42.305 E 19 40.717
Nadmorska visina: 854 m 20m
Vasojeviki Kom N 42 41.912 E 19 40.460
Nadmorska visina: 1831 m 6m
Dolina Opasanice N 42 41.116 E 19 31.448
Nadmorska visina: 1095
Lokva u katunu Carine N 42 38.604 E 19 38.761
Podnoje Kukog Koma - kod crkve N 42 38.935, E 19 38.469
Vrste Stanite Stanje populacije Nacionalna legislativa
(Laurenti, 1768)
Lokva za napajanje stoke Veoma brojna +
Bombina variegata
Lokva za napajanje stoke
Veoma brojna (prisutan
veliki broj punoglavaca kao
i adultnih jedinki)
+
Rana temporaria
(Linnaeus, 1758)
Vlana i movarna mjesta u
blizini vode (lokva)
malobrojna +
Rana graeca
(Boulenger, 1891)
Rijeni tok, izvor malobrojna +
Podarcis muralis
(Laurenti, 1768)
Pored puta,ispod kamenja i na
mjestima gdje nema guste
vegetacije
brojna +
Lacerta vivipara
(Jacquinii, 1787)
Zajednica Vaccinium myrtillus
i Vaccinium uliginosum
malobrojna +
Lacerta aglilis
(Linnaeus, 1758)
Livade i panjaci u podnoju
planinskih vrhova
malobrojna +
1912)
Niskom rastinje i kamenje
pored puta
malobrojna +
Zamenis longissima
(Laurenti, 1768)
uma.
brojna +
Natrix tessellate
(Laurenti, 1768)
Obalni dio potoka I malih
rjeica
brojna +
Vipera ammodytes
(Linnaeus, 1758)
bunja i nieg drvea
brojna +


Ornitofauna (ptice)
Vrsta Status Broj/Brojnost
Trend u Evropi: umjereno opada
30ind
Corvux corax - gavran brojan
Trend u Evropi: malo raste
brojan
Ev. Status ugroenosti: Rijetka R
Trend u Evropi: stabilna
1 (u letu)
10
Trend u Evropi: malo opada
brojna
Eremophila alpestris - uata eva
24ind
brojan
brojna
Hirundo rupestris - gorska lasta

2ind+
8ind
20ind+
6ind
2ind
10ind+
Picus viridis - una
4ind+
12ind
4ind
Turdus merula - kos
brojna

Tabela202. Ptice
Mamofauna (sisari)
Red bubojeda (Insectivora) Red mesodera (Carnivora)
Turdus philomelos - drozd pjeva
18ind+
20ind+
mnogobrojna
Embrazia cia - strnadica kamenjarka
Ev. Status ugroenosti: Prorijeen H
Spec kategorija: SPEC e
17+
2ind
20+
Parus cristatus - ubasta sjenica
20
Luscinia svecica - modrovoljka
2
10+
Certhia familiaris - kratkokljuni puzi
4ind
Emberiza melanocephala - crnoglava strnadica
2+
Passer montanus - poljski vrabac
brojna
Anthus pratensis - livadska trepetljika
brojna
Bubo bubo - buljina
1+
oko 2ind
Dendrocopos syriacus - seoski detli
4ind
8
Picus viridis - zelena una
16+

Erinaceus europaeus -je
Talpa europaea - obina krtica
Sorex araneus -zlatna rovica
Sorex minutus - mala rovica
Sorex alpinus - planinska rovica
Neomys fodines - vodena rovica
Canis lupus - vuk
Martes martes - kuna zlatica
Mustella erminea - velika lasica
Mustella nivalis - lasica
Red zeeva (Lagomorpha) Red papkara (Artiodactyla)
Sus scrofa - divlje prase
Red glodara (Rodentia)

Red Slijepih mieva (Chiroptera)
Sciurus vulgaris - vjeverica
Glis glis - puh
Mus musculus - kuni mi
Apodemus flavicollis - umski mi
Microtus agrestis - umska voluharica
Microtus alpinus - planinska voluharica
Rhinolophus euryal - juni potkoviar
Myotis mystacinus - brkati slijepi mi
Myotis bechsteini - dugouhi slijepi mi
Myotis myotis - veliki miouhi slijepi mi
Vespertilio murinus - dvobojni slijepi mi
Pipisterllus pipisterllus - mali slijepi mi
Tabela203. Sisari
Rijeka Tara i pritoke (Mojkovaka optina)
Stanita (habitati)
Crnja
N42 44 08'' E 19 38 47''
N42 43' 10'' E 19 38 05''
Bjelojevika rijeka
N42 56' 39'' E 19 35 11'',
N42 56' 6,9'' E 19 36 31,1''
Bistrica u Donjem Polju
N42 58' 17'' E 19 32 25,8''
N42 58' 11'' E 19 32 26''
Bistrica - Ravnjak
N42 59' 22,7'' E 19 24 59,4''
N42 59' 23'' E 19 25 15''
titarika rijeka N 4292,399' E 1954,321'
Reprezent
ativnost
Status
zatite
Crnja
91E0 Aluvijalne ume sa
crnom johom i lukim
jasenom
Uz obalu rijeke se formira linijska
vegetacija u kojoj dominira siva jova
(Alnus incana), a koju mjestimino
prekidaju prodori bukove ume, koja se
niz strme padine spuita do same
vode.U spratu zeljastih biljaka brojnou
se istiu: Equisetum spp, Tissilago
farfara, Telekia speciosa, Petasites
hybrida, Cirsium rivulare itd.
A A
Bjelojevika
rijeka

crnom johom i lukim
jasenom
U uzanom obalskom pojasu veeg dijela
toka Crnje, Bjelojevike rijeke i Bistrice u
Donjem Polju. Mjestimino se ovaj
vegetacijski tip prekida sa prodorima
bukove ume, koja se na strmin
stranama sputa do same obale rijeke, ili
malim fragmentima bunjaka sive vrbe.
U spratu zeljastih biljaka brojnou se
istiu: Equisetum spp, Tissilago farfara,
A A

Telekia speciosa, Petasites hybrida,
Cirsium rivulare itd.
3240 bunjaci sive vrbe (Salix
Elaeagnos)
Uz obe obale Bistrice, poev od visniske
zone od cca 780 m, razvija se bujan
pojas vegetacije bunjaka sive vrbe, iji
sklop varira u rasponu od 40-60%.
A A
Bistrica u
Donjem Polju
crnom johom i lukim
jasenom
A A
Bistrica - Ravnjak
Du toka rijeke Bistrice smjenjuju se dva
osnovna tipa vegetacije. U gornjem
toku u obalskoj liniji domirija bukva
(Fagus sylvativa), dok u srednjem i
donjem dijelu krajolikom poinju
dominirate ikare sive vrbe (Salix
elaeagnos).

titarika rijeka
Antropogeni habitati: livade,
panjaci, vonjaci, dvorita
dok se iznad ovog pojasa
nalaze listopadne bukove
ume
irina vegetacijskog pojasa uz rijeku
varira od 0 do oko 10 m. Put je na desnoj
obali udaljen oko 15 m, dok na lijevoj
obali ide sasvim blizu rijeke. Nakon
linijskog pojasa vegetacija koja se prua
uz rijeku na lijevoj obali nalze se
antropogeni habitati: livade, panjaci,
vonjaci, dvorita. Ovaj tip habitata
penje se do oko 400 m u odnosu na
rijeni tok.Iznad ove visine nalaze se
mjeovite listopadne ume u kojima
dominira bukva. U ovim umama nijesu
vrena terenska istraivanja, ali smatram
da ne spadaju u kategoriju
reprezentativnih bukovih uma.

Svi transekti 91W0 Mezijske bukove ume
Istraivano podruje se veim svojim
dijelom nalazi u zoni mezijskih bukovih
uma, ije se sastojine mjestimino
sputaju do same vode, na nain
prekidajui kontinuitet obalske
vegetacije jova i sive vrbe.
A A
Tabela205. Stanita
Biljke
Invazivne vrste
Bjelojevika rijeka (N42 56' 15'' E 19 36 12''- zabiljeeno
nekoliko jedinki u neposrednoj blizini kolskog puta.
Erigeron annuus
Bistrica u Donjem Polju (N42 58' 17'' E 19 32 25,8'') - uz lijevu
obalu rijeke evidentirana je malobrojna populacija ove vrste.
Galinsoga parviflora
Bistrica u Donjem Polju (N42 58' 11'' E 19 32 26'') - u samom
koritu rijeke zabiljeeno je par usamljenih jedinki.

Erigeron annus Uz lijevu obalu titarike rijeka (N 4292,061' E 1954,321')
Alcea rosea
Pored puta uz titariku rijeku zabiljeena populacija od oko 30
jedinki (N 4292,815' E 1956,532')
Spiranthes spiralis
Desna obala Bistrice u Donjem Polju (N42 58' 14'' E 19 32 28'')
- livadska vegeteacija. Vrsta raste u srednje brojnim
populacijama.
Neottia nidus avis
Kao sastavni dio vegetacije bukovih uma vrsta je zabiljeena
na gotovo svim istraivanim lokalitetima (Crnja, Bjelojevika
rijeka, Bistrica).
Dactylorhhiza saccifera
Ravnjak (N42 59' 22,7'' E 19 24 59,4''). Malobrojne populacije
zabiljeene u bukovoj umi u neposrednoj blizini lijeve obale
rijeke.
Orchis maculata N 4292,061' E 1954,321' samo jedna precvjetala jedinka.

Gljive
Lokalitet

Vrsta Stanite
Kordinate i
brojnost
populacije
Konzervacijski
status vrste
Antropogeni
uticaj
Bjelojevika
Rijeka

Gyrodon lividus
(Bull. : Fr. ) Sacc.
(uti johovac)
Uz samu rijeku, u
mikorizi sa Alnus
incana i Alnus
glutinosa

N 42 56 40.0
E 19 35 13.9
820 mnv
1 plodonosno tijelo
N 42 56 49.7
E 19 35 14.4
820 mnv
38 plodonosnih
tijela na 5 m
N 42 56 39.4
E 19 35 14.1
834 mnv
23 plodonosna tijela
na 1 m

Zatiena na
nacionalnom
nivou
Nema uticaja

Bukovica
Boletus impolitus Fr.
(pustenasti vrganj)
Na obali rijeke u
zajednici sa
Fagus sylvatica,
Corylus avelana
N 42 59 30.7
E 19 25 36.6
790 mnv
1 plodonosno tijelo

Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Crvenoj listi
Evrope)
Nema uticaja

Crnja
Catathelasma
imperiale (Qul.)
Singer (velika
dvoprstenka)
U umi Picea
abies
N 42 42 23.8
E 19 37 57.4
1489 mnv
2 plodonosna tijela
na 1 m
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Crvenoj listi
Evrope)
Sjea ume
(koncesija),
probijanje
brojnih
umskih
puteva,
izvlaenje
drvea

Geastrum fimbriatum
Fr. (trepaviava
U umi Picea
abies
N 42 42 02.3
E19 37 56.1
Zatiena na
nacionalnom
Sjea ume
(koncesija),

zvijezdaa) 1576 mnv
10 plodonosnih
tijela na 20 m

nivou probijanje
brojnih
umskih
puteva,
izvlaenje
drvea

Sarcodon imbricatus
(srnjaa, crna
ljuskavica)
U umi Picea
abies
N 42 42 18.8
E 19 37 03.4
1560 mnv
20 plodonosnih
tijela na 300 m
Zatiena na
nacionalnom i
meunarodnom
nivou (nalazi se na
Crvenoj listi
Evrope)
Sjea ume
(koncesija),
probijanje
brojnih
umskih
puteva,
izvlaenje
drvea

titarica

/
Stanite sa Alnus
glutinosa i A.
incana
N 42 55 29.8
E 19 33 40.8
998 mnv

/
Kamenolom u
donjem toku
rijeke

Miniranje
N 4253 27.8
E 19 33 52.5
944 mnv

Odlagalite
pijeska
N 4253 40.6
19 34 14.3
890 mnv

Tabela208. Gljive
Komentar rezultata: Faunom dna rijenih stanita dominiraju: Trichoptera, Ephemeroptera,
Diptera, Gastropoda, Coleoptera, Hirudinea, Acarina.
Stanje
populacije
Zatiene u CG
Helix vladica (Kobelt, 1898)
Dolina oko rijeke Bistrice (Ravnjak)

4 jedinke +
Dina lineate Rijeka Bistrica (kod Ravnjaka) 3 jedinke +
Ivice ume i dolinom Bjelojevikom
rijekom i rijekom Crnjom
6 jedinki
3 jedinke (Crnja)
+
Papilio machaon Na
osnovuosobina
stanita i
literalnih
podataka
oekujemo da na
ovim podrujima
se takoe mogu
nai sledee vrste
sa spiska
zatienih i ako
nijesu zabiljeene
na terenu.
+
Lucanus cervus L. +
Parnassius apollo +
Dina lineate
tekucim vodama Crne Gore
+
Helix dormitories
Ova vrsta pua registrovana je za
podruje kanjona rijeke Tare
+
Rosalia alpina +
Oryctes nasicornis +

Ihtiofauna (ribe)
Crnja N42 43' 10'' E 19 38 05''
Bjelovika rijeka N42 56' 39'' E 19 35 11''
Bistrica N42 59' 22,7'' E 19 24 59,4''
titarika rijeka N 4292,399' E 1954,321'
Opis stanita
Sve tri rijeke, pritoke Tare, su bujinog karaktera sa brojnim brzacima i manjim virovima. U donjim djelovima toka
dominiraju virovi i prelivi. Substrat je kamenit ili ljunkovit.
Naziv vrste Status
Zatiena
u CG.

Hucho hucho mladica
Usled veoma niskog vodostaja nije detektvana ali
ona u aprilu zalazi u ove pritoke zbog mrijesta. Kako
je njena populacija u Tari veoma malobrojna sa
opadajuim trendom za oekivati je istu situaciju i u
njenim pritokama.
+
Uglavnom u virovima i u centralnim djelovima
rijenih tiaka. Detektovan samo u Bistrici,
populacija malobrojna, a trend stabilan.

Salmo trutta (labrax) crnomorska
pastrmka potoara
Srijee se u svim istraivanim vodotocima pri emu
je populacija iz rijeke Bistrice najbrojnija. Nijesmo je
detktovali u titarikoj rijeci to je posledica
naruavanja prirodnog stanja toka ove rijeke usled
rada asfaltne baze, ali i krovolova.
Vrsta nije zatiena ali se
smatra veoma bitnom za Crnu
Goru.
Tabela211. Ribe
Invazivne vrste
Naziv vrste Status
Detektovana je u Bistrici (Ravnjak) i u Bjelovikoj rijeci. U
rijeku su dospjele poribljavanjem neautohtonim
materijalom, a sreom da se radi o sorti (liniji) koja se
prirodno ne mrijesti u rijekama pa populacija nije
mrijesti u divljini pa bi mogla da uspostavi populaciju ime
bi ula u estoku kompeticiju sa autohtonom potonom
pastrmkom.
Vrste Stanite Stanje populacije
Nacionalna
legislativa
Rana temporaria
(Linnaeus, 1758)
Vlana mjesta u biljnim
zajednicama listopadnih uma
pored rijeka
rijetka +
Bombina (variegata)
Male barice - razlivi pored
rijenog toka
malobrojna +
Podarcis muralis
(Laurenti, 1768)
Ispod kamenja i na mjestima
brojna +

1768)
Ispod kamenja, na osunanim
stranama
rijetka +
Zamenis longissima
(Laurenti, 1768)
uma, livade pored rijenog
toka
malobrojna +
Natrix tessellate
(Laurenti, 1768)
Obalni dio rijeke malobrojna +
Vipera ammodytes
(Linnaeus, 1758)
bunja i nieg drvea
brojna +
Ornitofauna (ptice)
SPEC SPEC2
IUCN-LC
ETS-VU
20ind
Corvux corax - gavran
SPEC-Non SPEC
IUCN-LC
ETS-S
brojna
SPEC SPEC1
IUCN-VU
ETS-R
1 (u letu)
SPEC SPEC 3
IUCN-LC
ETS-(H)
brojna
SPEC-Non SPEC
IUCN-LC
ETS-S
12ind
SPEC SPEC 3
IUCN-LC
ETS-(H)
25 ind
Tetrastes bonasia - ljetarka
SPEC-Non SPEC
IUCN-LC
ETS-S
5ind
SPEC-Non SPEC
IUCN-LC
ETS-S
6ind
SPECSPEC 2
IUCN-LC
ETS-VU
15ind
SPEC-Non SPEC
IUCN-LC
ETS-S
40ind
SPEC-Non SPEC
IUCN-LC
ETS-S
10ind
SPEC-Non SPEC
IUCN-LC
ETS-S
6ind
Strix aluco umska sova
SPECSPEC 2
IUCN-LC
ETS-S
10ind +
Picus viridis - una
SPEC-Non SPEC
IUCN-LC
ETS-(H)
10ind
SPEC-Non SPEC
IUCN-LC
ETS-S
20ind
SPEC-SPEC3
IUCN-LC
15ind

Turdus merula - kos
SPEC-Non SPEC
IUCN-LC
ETS-S
brojan
Turdus viscivorus - drozd imela
SPEC-Non SPEC
IUCN-LC
ETS-S
10ind
SPEC-Non SPEC
IUCN-LC
ETS-S
35ind+
SPEC-Non SPEC
IUCN-LC
ETS-S
20ind
Tabela214. Ptice
Mamofauna (sisari)
Red bubojeda - Insectivora Red mesodera - Carnivora
Erinaceus europaeus -je
Talpa europaea - obina krtica
Sorex araneus -zlatna rovica
Sorex minutus - mala rovica
Sorex alpinus - planinska rovica
Neomys fodines - vodena rovicaCrocidura leucodon -
poljska rovica
Canis lupus - vuk
Lutra lutra - vidra
Mustella nivalis - lasica
Ordo Lagomorpha - zeevi Red papkara - Artiodactyla
Lepus europaeus - zec Sus scrofa - divlje prase
Red glodara (Rodentia)

Red Slijepih mieva (Chiroptera)
Sciurus vulgaris - vjeverica
Glis glis - puh
Mus musculus - kuni mi
Apodemus flavicollis - umski mi
Microtus agrestis - umska voluharica
Microtus alpinus - planinska voluharica

Rhinolophus euryal - juni potkoviar
Myotis mystacinus - brkati slijepi mi
Myotis bechsteini - dugouhi slijepi mi
Myotis myotis - veliki miouhi slijepi mi
Vespertilio murinus - dvobojni slijepi mi
Pipisterllus pipisterllus - mali slijepi mi
Tabela215. Sisari
Pritoke Lima i Plavskog jezera
Stanita (habitati)
Ljenica
N 42 5545'' E 19 52 22''
N 42 55' 34'' E 20 00 48''
Makva
N 42 50' 18'' E 19 53 06''
N 42 50' 33'' E 19 53 5''
Bjelopoljska Bistrica
N 42 49' 30'' E 19 52 11''
N 42 51' 15'' E 19 47 46''
Vinicka
N 42 47' 54'' E 19 50 12''
N 42 48' 7'' E 19 49 05''
ekularska rijeka
N 42 44' 46'' E 19 53 55''
N 42 46' 22'' E 19 50 47''

Zlorjeica
N 42 44' 25'' E 19 47 18''
N 42 41' 29'' E 19 45 06''
Stanita Transekt Rasprostranjenost
Reprezentati
vnost
Status
zatite
3240 bunjaci sive vrbe (salix
elaeagnos)
Bistrica
ekularske rijeke
Zlorjeice
Mali fragmenti bunjaka sive vrbe
zabiljeeni su mjestimino du
tokova Bistrice, ali veoma rijetko u
istim sastojinama.
B B
91E0 Aluvijalne ume sa crnom
johom i lukim jasenom
- ume sa
dominacijom crne jove (Alnus
glutinosa)
Ljenice
Makve
Vinicke
U uskom obalskom pojasu du
tokova Ljenice (N 42 55' 45'' E 19
52 22'', N 42 55' 34'' E 20 00 48''),
Makve (N 42 50' 18'' E 19 53 06''),
Vinicke (N 42 48' 05'' E 19 49 45'', N
42 48' 06'' E 19 49 05'') razvila se
vegetacija u kojoj dominira drvee
crne jova (Alnus glutinosa).U sastav
zajednica formiranih du toka Vinicke
ulaze Clematis vitalba, Carpinus
betulus iako rijetko Robinia
pseudoacacia. Mjestimino, du toka
Ljenice (kod Petnjce N42 54' 19'' E
19 57 04'') evidentirani su
degradacioni derivati u kojima
dominira bunasta forma Alnus
glutinosa.
B B
ume sa dominacijom sive jove
(Alnus incana)
Bistrice
ekularske rijeke
Zlorjeica
Samo na jednom lokalitetu je
zabiljeena gotovo ista sastojina - sa
par stabala S. elaeagnos (Zlorjeica
N42 41' 29'' E 19 45 06''). Uglavnom
je floristiki sastav raznovrstan: S.
elaeagnos, Ligustrum vulgare,
Cornus sanguinea, Corylus avellana,
S. fragilis, Rhamnus fallax, Acer
pseudoplatanus. U sastojinama
evidentiranim uz ekularsku rijeku na
visini preko 900 m, zabiljeeni su i
Picea excelsa, Fagus sylvatica.
A A
Otvoreni bunjai sa sivom
jovom (Alnus incana)

U srednjem i dijelu donjeg toka
Makve, razvija se vegetacija
otvorenih bunjaka sive jove (Alnus
incana), u iji sastav jo ulaze:
Crataegus monogyna, Clematis
vitalba, Cornus sanguinea, Ligustrum
vulgare, Prunus spinosa, Rosa spp.,
Rubus spp. Na desnoj obali Makve u
sklopu ove vegetacijske zone,
evidentiran je drvored crnih topola.
A B
Tabela217. Stanita
Biljke
Invazivne vrste
Bjelojevika rijeka (N42 56' 15'' E 19 36 12'') - zabiljeeno
nekoliko jedinki u neposrednoj blizini kolskog puta
Makva (N42 50' 18'' E 19 53 06'') - posaena kao iva
ogdraga i poela da se iri subspontano

Vinicka Bistrica (N42 47' 54'' E 19 50 11'') - zabiljeeno par
jedinski u sklopu obalske vegetacije
ekularska rijeka Bistrica (N42 46' 21'' E 19 50 47'') -
zabiljeeno par individua u sklopu obalske vegetacije
Zlorjeica (N42 43' 44'' E 19 4801'') - zabiljeeno 10-ak
jedinki u sklopu degradirane obalske vegetacije; ire
podruje Zlorjeica- put za Konjuhe(N42 43' 20'' E 19 47
52''- preko 100 jedinkiu sklopu vegetacije pored puta.
Amaranthus hybridus
Ljetica(N42 55' 38'' E 19 3226''- zabiljeeno nekoliko
jedinki u neposrednoj blizini kamenoloma
Bistrica (N42 49' 48'' E 19 49 50'') - zabiljeena populacija
od oko 20tak jedinki u sklopu degradirane vegetacije
pored puta
jedinki u sklopu degradirane obalske vegetacije.
Conyza canadensis
Ljetica(N42 55' 38'' E 19 3226'') - zabiljeeno nekoliko
od oko 20-ak jedinki u sklopu degradirane vegetacije
pored puta
jedinki u sklopu degradirane obalske vegetacije.
Conyza canadensis
Petnjica (N42 54' 19'' E 19 57 04'') - zabiljeeno 100 tinjak
jedinki na deponiji na obali rijeke

od oko 50tak jedinki u sklopu degradirane vegetacije
pored puta
Datura stramonium
Ljetica(N42 55' 38'' E 19 3226''- zabiljeeno nekoliko
Himantoglossum caprinum
Male populacije (4-10 jedinki) zabiljeene su na vie
lokaliteta u dolini rijeke Zloreica (N 42 43' 35,7'' E 19 47'
57,1''; N 42 43' 12,8'' E 19 47' 47,5'') i u blizini Grnara (N
42 32' 68,7'' E 19 49' 90''). Stanite: ikare pored puta
Dactylorhiza maculata
Populacija od desetak jedinki zabiljeena je na jednom
lokalitetu u dolini rijeke Zloreica (N 42 43' 12,8'' E 19 47'
47,5''). Stanite: vlana ikara pored puta, uz izvor

Gljive
Lokalitet

Vrsta Stanite
Kordinate i
brojnost
populacije
Konzervacijski
status vrste
Antropogeni
uticaj
Murinska
Rijeka
/
Dominira joha
(Alnus spp.)
N 42 38 55.4
E 19 52 49.3
727 mnv
/
Manje
deponije
smea
Velika Rijeka /
Stanite sa Alnus
sp.
N 42 39 50.7
E 19 57 48.5
952 mnv

Komaraa
Fagus sylvatica,
Alnus sp.,
trepetljika........,
izuzetne ume
N 42 36 10.2
E19 59 25.9
775 mnv

Gradska
deponija

Alnus
Babinopoljska
Dominira smra
(Picea abies),
rijetko se javlja
bukva (Fagus
sylvatica)
N 42 36 28.8
E19 48 44.7
992 mnv

Grnar /
Stanite sa
Carpinus
orientalis,
pjeane dine
pored rijeke
N 42 34 31.7
E19 48 44.7
943 mnv
/
Eksloatacija
ljunka
Ljenjica /
Stanite sa Alnus
sp.
N 42 55 17.3
E19 54 25.1
788 mnv
/
Kamenolom,
deponije
otpada
Dapsika /
Bagrem
dominatna vrsta
(Robinia
pseudacacia),
prisutan Fraxinus
sp. i Ulmus sp.
N 42 50 38.9
E19 55 38.2
766 mnv
/
Invazivna
biljna vrsta
Robinia
pseudacacia
Zloreica /
Dominira Fagus
sylvatica,
prisutna jova
(Alnus spp.)
N 42 42 48.4
E19 47 52.0
780 mnv
/
Deponija
pilane
N 42 42 37.6
E 19 47 31.2
786 mnv
Ljubovia /
Tomaevo kod
etno sela
Durmitor stanite
sa Alnus
glutinosa
N 43 02 38.9
E19 39 34.5
693 mnv
/
Deponije
smee u
samom koritu
rijeke
Tepaka /
Dominira Alnus
incana i A.
glutoinosa
N 42 46 32.1
E 19 49 33.1
727 mnv
/
Deponije
otpada
Bistrica /
Dominira Alnus
incana i A.
glutoinosa
N 42 49 53.2
E19 49 59.5
736 mnv
/
ekularska /
Stanite sa Alnus
glutinosa, Salix,
Fraxinus, Corylus.
N 42 46 23.5
E19 50 46.6
730 mnv
/ Nema uticaja
Tabela220. Gljive
Komentar rezultata: Fauna istraivanih vodenih stanita je prilino siromana i homogena u svojoj
strukturi, uglavnom dominiraju Trichoptera, Coleoptera (Hydraenidae), Gastropoda, Diptera
(Chironomidae), Plecoptera itd.
ekularska rijeka (Berane) N 42 46' 55.9'' E 19 53' 85,1''
Vinicka rijeka (Berane) N 42 47' 74.8'' E 19 50' 43,7''
Makva (Berane) N 42 51' 11,5'' E 19 54' 22,5''
Ljenica (Berane) N 42 55' 60,8'' E 19 52' 31,3''
Zloreica (Andrijevica) N 42 43' 35,7'' E 19 47' 57,1''
Vruja (Gusinje) N 42 32' 70,4'' E 19 49' 88,1''
Grnar (Plav) N 42 57,7' 19,1'' E 19 80,5' 84,9''
Bistrica (Bijelo Polje) N 43 06' 29,4'' E 19 47' 40,5''



Opis stanita
Sve istraivane rijeke odlikuju se kamenitim dnom i bujinim, brzim tokom, kao i izrazito hladnom vodom. Vodena
vegetacija je slabo razvijena, sem u rijeci Bistrica, alovia klisuri gdje je kameni supstrat obrastao tepisima od mahovina.
Podruja se odlikuju tipinom riparijskom vegetacijom, uglavnom predstavljenom higrofilnim ikarama i umama vrba,
jova i topola.
Zatiene u
CG

Lucanus cervus
Stanite - stelja,
Andrijevica
1 jedinka +
Helix vladica
Stanite - livada, Vruja
(Gusinje)
2 jedinke +
(Linnaeus, 1758)
Oko rijeke Bistrice (Bijelo
Polje) i oko rijeke Zloreice
(Andrijevica)
2 jedinkerijeka Bistrica i 3
jedinke - doline oko rijeke
Zloreice
+
Cerambyx cerdo
Srijeu se u listopadnim
umama, uglavnom
hrastovim. Larve su
ksilofagne (hrane se
drvetom), razvijaju se na
hrastovima Quercus robur,
Q. petraea, Q. pubescens,
Q. ilex i Q. suber
Na osnovu osobina
stanita, ekologije vrsta i
literalnih podataka
oekujemo da se na ovim
podrujima nalaze
navedene vrste i pored
toga to nijesu
primijeene tokom
terenskih istraivanja.
+
Helix dormitoris +
Dina lineata
Ova vrsta pijavice je siroko
rasprostranjena u rijeci
Limu i njenim pritokama

Parnassius Apollo +
Papilio machaon +
Formica rufa +
Oryctes nasicornis +
Ihtiofauna (ribe)
Kaludarska rijeka N42.79 79.050
O
E19.89 17.682
O

Grlja N42.54 50.850
O
E19.83 13349
O

Ljua N42.5733662
O
E19.883573
O

Grnar (Plav) N42.5771916
O
E19.805849
O

ekularska rijeka N42.7489367
O
E19.871866
O

Komaraka rijeka N42.614893
O
E19.9765240
O

Lim (ispod Plavskog jezera, Manastir) N42.6178766
O
E19.9374499
O

Vinicka rijeka N42.7994006
O
E19.8419049
O

Ljenica (Berane) N 42.9253783
O
E19.8779516
O

Zloreica (Andrijevica) N 42.722516
O
E19.7932550
O

Plavsko jezero N 42.5929332
O
E19.932699
O

Bistrica (Bijelo Polje) N 43.1049232
O
E19.7900322
O

Ljubovia N 42.984181
O
E19.694441
O

Naziv vrste Status Zatiena u CG.
Hucho hucho mladica
Uglavnom u virovima ispod stijenja osim kad se
hrani pa zalazi na prelive i u tiake. U Plavskom
jezeru dri se dubina osim kada izadje da se hrani i
to uglavnom prema izlazu iz jezera (Lim).
Najbrojnija populacija je detektovana u Ljenici
gdje su detektovane i mlae jedinke. Zbog mirjesta
u aprilu zalazi i u Ljuboviu, Bistricu i Zlorjeicu ali
koristi i gorje djelove samog Lima. Uz ehotinu, Lim
i pobrojane pritoke predstavlaju najznaajnije
stanite za ovu vrstu u Crnoj Gori kojoj je ovo
najjunija pozicija iz arala ove vrste uopte.
Populaijca nije borjna ali je trend uzlazan.

Uglavnom u virovima i u centralnim djelovima
rijenih tiaka. Detektovan je u Ljui, Plavskom
jezeru (najbrojnjia populacija), itavim tokom Lima,
Zlorjeica, Ljenica, Ljubovija (samo u donjem
dijelu toka) i Bistrica. Populacija je izuzetno brojna i
stabilna a jako pozitivna je i injenica da smo
detktovali izuzetno veliki broj jedinki najmanjih
uzrastnih kategorija. Populacija je izuzetno brojna
sa stabilnim trendom.

Chondrostoma nasus skobalj
U dubljim i mirnijim djelovima rijeke, manji
primjerci uz obalu i obalno kamenje. Detektovan je
u Limu nizvodno od Andrijevice a mogue da manji
primjeci zalaze u vee pritoke. Populacija izuzetno
brojna sa jedinkama svih uzrastnih klasa. Populacija
brojna, trend stabilan.

Barbus sp. mrena
Na svim djelovima Lima poev od Manastira pa
nizvodno. Nalaze se na svim djelovima rijeke a vee
jedinke po sredini tiaka i u virovima. Zalazi i u
donje djelove svih veih pritoka, Brojnost velika,
stabilna populacija sa svim uzrastnim kategorijama
pravilne brojnosti. Trend stabilan.

Cobitis elongata vijunica
Na svim djelovima Lima i donjim djelovima pritoka
na mejstima sa muljevitim substratom. Populacija je
brojna i trend je stabilan.

Sabanejewia sp. vijun
Detektovan je u Limu ispod Berana kao i u Vinickoj
rijeci. Najvjerovatnije je ima i u svim donjim i
muljevitim djelovima veih pritoka nizvodno od
Berana. Populacija je malobrojna a trend stabilan.

Salmo trutta (labrax) crnomorska
pastrmka potoara
Srijee se na cijeloj duini toka rijeke Lim kao i u
svim pritokama koje smo istraivali. Najveu
abundancu smo detektovali u Vruju, Ljenici,
Zlorjeici i Bistrici. Populacija je uglavnom brojna na
svim istraivanim lokalitetima sa stabilnim trendom.
Ovdje moramo da pomenemo i blatnjau koja je u
sutini jezerska forma crnomorske potoare i na
mirijest izlazi u Ljuu i Vruju u toku novembra
mejseca. Prisutne i jedinke starijih generacija, a
populacioni trend je uzlazan na skoro svim
lokalitetima (veliki broj najmlaih uzrastnih klasa).

Ecox lucius tuka
Iako nije na listama (domaim i stranim) ipak smo se
odluili da je uvrstimo usled fenomena da ona
nastanjuje Plavsko jezero zajedno sa mladicom i de
je nadalje nema sve do donjeg toka rijeke Drine
(Mava). U jezeru populacija je izuzetno brojna,
nalazi se u obalnim djelovima meu vegetacijom, a
trend joj je stabilan. Atraktivna kao sportska
ribolovna vrsta.

Tabela224. Ribe
Invazivne vrste
Naziv vrste Status
Na svim stanitima osim u virovima. Detektovana je u Limu,
Zlorjeici, Bistrici, Ljesnici i Ljubovii. Populacije nijesu
brojna i sve uhvaene ribe su bile krupne (25-30 cm, 300
400 gr). U rijeku su dospjele poribljavanjem neautohtonim
materijalom, a sreom da se radi o sorti (liniji) koja se
prirodno ne mrijesti u rijekama pa populacija nije
mrijesti u divljini pa bi mogla da uspostavi populaciju ime
bi ula u estoku kompeticiju sa autohtonom potonom
pastrmkom.
Lokacija Vrste Stanite
Stanje
populacije
Nacionalna legislativa
Plav (Plavsko
jezero)
gornji tok
rijeke Lim
Salamandra atra
(Laurenti, 1768)
Stanite: pl. Bogievica rijetka +
Salamandra
salamandra
(Laurenti, 1768)
Stanite: pl. Visitor brojna +
Mesotriton
alpestris
(Laurenti, 1768)
pl. Visitor (Visitorsko
jezero), Hridsko jezero
rijetka +
Rana graeca
(Boulenger, 1891)
Izvorini dio rijeke rijetka +
Rana temporaria
(Linnaeus, 1758)
Vlana i movarna mjesta
u blizini vode
rijetka +
Bombina
(variegata) scabra
(Kuster, 1843)
Male barice pored
rijenog toka
malobrojna +
Pelophylax (Rana)
ridibunda (Pallas,
1771)
Plavsko jezero malobrojna +
Podarcis muralis
(Laurenti, 1768)
Ispod kamenja i na
mjestima gdje nema
guste vegetacije
brojna +

Lacerta viridis
(Laurenti, 1768)
Ispod kamenja, na
osunanim staranama
rijetka +
Emys orbicularis
(Linnaeus, 1758)
Movarni djelovi jezera malobrojna +
Zamenis
longissima
(Laurenti, 1768)
Biljne zajednice
listopadnih uma, livade
pored rijenog toka
malobrojna +
Natrix tessellate
(Laurenti, 1768)
Natrix natrix
(Linnaeus 1758)
Plavsko jezero malobrojna +
Vipera
ammodytes
(Linnaeus, 1758)
grane bunja i nieg
drvea
brojna +
Rijeka Lim
(Berane
Andrijevica)
Bombina
(variegata) scabra
(Kuster, 1843)
Male barice pored
rijenog toka
malobrojna +
Podarcis muralis
(Laurenti, 1768)
Ispod kamenja i na
mjestima gdje nema
guste vegetacije, pored
puta
brojna +
Lacerta viridis
(Laurenti, 1768)
Ispod kamenja, na
osunanim staranama
brojna +
Zamenis
longissima
(Laurenti, 1768)
Biljne zajednice
pored rijenog toka
malobrojna +
Natrix tessellate
(Laurenti, 1768)
Vipera
ammodytes
(Linnaeus, 1758)
grane bunja i nieg
drvea
brojna +
Ljubovia i
Bistrica
Rana temporaria
(Linnaeus, 1758)
Vlana mjesta u biljnim
zajednicama
listopadnihuma pored
rijeka
rijetka +
Bombina
(variegata) scabra
(Kuster, 1843)
Male barice - razlivi
pored rijenog toka
malobrojna +
Podarcis muralis
(Laurenti, 1768)
Ispod kamenja i na
mjestima gdje nema
guste vegetacije
brojna +
Lacerta viridis
(Laurenti, 1768)
Ispod kamenja, na
osunanim stranama
rijetka +
Zamenis
longissima
(Laurenti, 1768)
Biljne zajednice
pored rijenog toka.
malobrojna +
Natrix tessellate
(Laurenti, 1768)

Vipera
ammodytes
(Linnaeus, 1758)
grane bunja i nieg
drvea
brojna +
Ornitofauna (ptice)
Trend u Evropi: umjereno opada
80ind
Corvux corax - gavran
90ind
Ev. Status ugroenosti: Rijetka R
Trend u Evropi: stabilna
1 (u letu)
20
Trend u Evropi: malo opada

56ind
20 ind
brojna
Hirundo rupestris - gorska lasta

malobrojan
8ind
~20ind
16ind 2 gnijezda
9 ind
19ind
2 ind
oko 35 ind +
Picus viridis - una Ev. Status ugroenosti: Prorijeena H 18 ind

5 ind
7 ind
Turdus merula - kos
50 ind+
Turdus philomelos - drozd pjeva
26 ind+
14 ind+
13 ind
mnogobrojna+
Embrazia cia - strnadica kamenjarka
Ev. Status ugroenosti: Prorijeen H
17+
5 ind
16+
Parus cristatus - ubasta sjenica
14+
Luscinia svecica - modrovoljka
6
Luscinia megarhynchos - mali slavuj

20+
Certhia familiaris - kratkokljuni puzi
15 ind
Emberiza melanocephala - crnoglava strnadica
2+
Cinclus cinclus - vodenkos
17+
Parus lugubris - ljivarka sjenica
9+
Passer domesticus - vrabac pokuar
brojna
Passer montanus - poljski vrabac
29+

Anthus pratensis - livadska trepetljika
brojna
Bubo bubo - buljina
3+
oko 18 ind
Dendrocopos syriacus - seoski detli
12 ind
4
Picus viridis - zelena una
8+
Tabela227. Ptice
Mamofauna (sisari)
Red Glodara - Rodentia Red mesodera - Carnivora
Glis glis - puh
Apodemus Mystacinus - kraki mi
Canis lupus - vuk
Lutra lutra - vidra

Red zeeva - Lagomorpha Red Slijepih mieva - Chiroptera
Nyctalus lasiopterus - veliki nonik
Pipistrellus pipistrellus - patuljasti slijepi mii
Red jeeva - Erinaceomorpha Red preivara - Artiodactyla
Erinaceus europeus - zapadni je:
Sus scrofa - divljih svinja
Capreolus capreolus -srna
Tabela228. Sisari
Komentar rezultata:
Canis lupus (Vuk)- Registrovan je opor od 5 jedinki koji se kree u nivou ivih katuna
od Murine do Komova.

Ursus arctos (Mrki medvjed) - Na planini akor primijeen je 1 mujak. U oblasti
Komova 1 mujak - registrovan u selu Kuti i 1 enka i dvoje meadi. Na osnovu
povrine ispitivane oblasti, moe se zakljuiti da se radi o istim jedinkama koje su
tokom septembra zabiljeene na Zeletinu.
Lutra lutra (Vidra) - Plavsko jezero i Gornji tok Lima imaju dobro ouvanu populaciju
vidri. Njihova aktivnost je svakodnevno oigledna na obali Plavskog jezera i na mjestu
gdje Lim izvire iz jezera. To je u pozitivnoj korelaciji sa velikom koliinom ribe kao i
razvijenoj svijesti ribolovaca u Plavu da je vidra indikator za dobro stanje brojnosti
ribe u jezeru.
Zabiljeena je i aktivnost divljih svinja - Sus scrofa kao i srna - Capreolus capreolus -
povremeno se vidja, vrlo je mala brojnost ove vrste jer se godinama lovila na
neodriv nain.
Divokoza - Rupicapra rupicapra- kao i populacija srna, zbog neodrivog lova skoro da
je istrjebljena na ovom podruju. U oktobru 2011. primjeena na akoru - Planinica,
krdo od 12 jedinki i vrh Zeletina Plana - 5 jedinki. Pretpostavka je da su to populacije
koje u kasnu jesen zbog klimatskih uslova migriraju iz Albanije i Kosova ka
crnogorskom prokletijekom sektoru.
Ocjena stanja i indentifikovani pritisci

Ada Bojana
Na Adi Bojani je urbanizovano samo nekoliko stotina metara plae (na poetku, gledajui od
zapada prema istoku). Zabiljeen je uticaj turizma, ali samo u poetnom dijelu. Urbanizacija
montanim objektima je prisutna du cijele obale desnog rukavca Ade Bojane (prisutni su brojni
objekti za individualno stanovanje kao i brojni ugostiteljski objekti), od oko 70m u dubinu ostrva,
kao i oko 800 metara zalea plae koje gravitira desnom uu rijeke Bojane. Mali je broj vrsto
graenih objekata u ovom podruju , ali bez obzira na tu injenicu moe se konstatovati da je
prirodni ekosistem du desnog rukavca Bojane naruen.
U zaleu ovog podruja formiran je i veliki broj divljih deponija to takoe utie na biodiverzitet
podruja. Otpad je takoe zabiljeen na samoj plai. Na ostalom dijelu ostrva antropogeni pritisak
je slabo izraen. Na ovom dijelu ostrva prisutno je stoarstvo, manja stada krava od proljea do
poetka zime slobodno borave na ostrvu.
to se tie rijeke Bojane u ovom dijelu njenog toka jedini pritisak koji smo detektovali jeste
odsustvo kanalizacionog sistema pa se sve optadne vode iz objekata izlivaju direktno u rijeku
Bojanu. Ovakvo stanje je najvjerovatnije posljedica neplanske gradnje itavog naselja koje je
prvobitno osnovano usled potrebe brojnih ribolovaca koji ovdje ive i love.
Kada je rije o pritisku na sisarske vrste, kao i ptice, moemo konstatovati da su na podruju (Ade
Bojane, Velike Plae i Moure) pronaenje aure lovakih puki, to je vrlo stresno za sve ivotinje
(kao i istraivae i turiste) ovoga podruja i to utie na njihov ivotni ciklus, raanje i odgajanje
mladih kao i smanjenje populacija mnogobrojnih vrsta sisara (akala, zeca i mnogih vrsta ptica
(poseban negativan uticaj)). Ilegalni lov je prijetnja sveukupnom biodiverzitetu istraivanog
podruja.


Velika Plaa (Ulcinj)
Na podruju Velike ulcinjske plae i njenog zalea je evidentiran intezivan antropogeni uticaj.
Antropogeni uticaj je razliitog oblika u razliitim djelovima plae i zalea, tako da su i autohtona
stanita na razliitim stepenima devastacije. Na cijelom podruju evidentiran je izuzetno snaan
uticaj turizma a takoe primjetan je pritisak od eksploatacije pijeska, lova i sjee ume. Na samoj
plai i u zaleu mogu se primijetiti velike deponije otpada i pjeana stanita izrovana uslijed
eksploatacije pijeska.
Tri kilometra plae od desnog rukavca rijeke Bojane su pretrpjela najmanje devastacije (koordinate
N 4153,140' E 019 19,742'). U ovom podruju je i najvea raznolikost stanita u zaleu plae a
takoe u ovom podruju je i najvei diverzitet faune beskimenjaka.
Moura
Na ovom podruju naizmjenino se smjenjuju manje povrine ouvanih autohtonih uma hrasta i
cera, ikara koje su nastale njihovim krenjem, mediteranski suvi panjaci, obradive povrine i
urbanizovana podruja. Na taki Moura 3 (koordinate N 4157,332' E 019 15,811'; 120 mnv,
istone padine), je dobro ouvana uma sladuna i cera. Turizam i urbanizacija, posebno na junim
padinama do oko 150 mnv (metara nadmorske visine) su uzrokovali primjetan pritisak. Na niim
nadmorskim visinama urbanizacija, usled razvoja turizma na junim padinama, dovodi do
degradacije stanita. Na istonim i sjevero-istonim padinama poljoprivreda najvie utie na
izmjenu stanita.
Ratac sa ukotrlicom
Plaa ukotrlica je urbanizovana i nema vegetacije. Stoga, ovo podruje nema detektovanih vrsta
niti stanita koje bi bile razlog zatite i poveane brige za isto.
Buljarica
Podruje Buljarice i njenog zalea predstavlja jedno od rijetkih i bolje ouvanih regiona na
crnogorskom primorju. Poslednji investicioni i graevinski bum koji se dogodio na crnogorskom
primorju na neki nain je u znaajnoj mjeri zaobiao ovo podruje. Meutim, i pored toga, na
cijelom podruju je evidentan intezivan antropogeni uticaj. Zalee plae je ranjivo zbog krenja
preostalih autohtonih listopadnih uma (umaraka), poljoprivrednih aktivnosti na pojedinim
parcelama i urbanizacije. Poto se obim ni jedne od ove tri aktivnosti nee smanjiti u budunosti,
moemo samo oekivati postepeno umanjenje diverziteta beskimenjaka na ovom podruju, jer
parcelizacija i dalje krenje dovodi do smanjenja populacija. Kad je rije o slatkovodnim
ekosistemima nije detektovan izraen negativni trend uticaja tokom terenskih istraivanja, ali je
primijeena aktivnost drenae terena u svrhu isuivanja movarnog stanita radi dobijanja
obradivog zemljita to moe predstavljati potencijalan pritisak, u narednom periodu ukoliko se
navedene aktivnosti inteziviraju.
Brdo Spas
Iako je brdo Spas zatieno kao prirodno dobro, ovaj lokalitet je uveliko devastiran, a mjere zatite
nijesu sprovedene do kraja. Neplanska gradnja stambenih, turistikih objekata i infrastrukture,
krenje ume, umski poari su glavni problemi na ovom podruju. Usljed krenja, izgubljen je
prizemni sloj flore i dolo je do pojave erozije. Negativan antropogeni uticaj se ogleda i u
probijanju makadamskog puta do vrha brda na kojem je postavljena antena sa prateim objektima.


Jaz
Podruje uvale Jaz je uglavnom urbanizovano ili pod drugim vidovima antropogenog pritiska.
Autohtona stanita su ostala samo u veoma malim fragmentima, najee ne veim od nekoliko
desetina kvadratnih metara. Jedino na potezu ka uvali Trsteno, jugo-zapadno od uvale Jaz, na
poluostrvu Ponta, ouvana je makija. Korito Jake rijeke, kojom voda otie sa zalea uvale u more,
znaajno utie i na veu raznovrsnost stanita. Kada je ovaj slatkovodni sistem u pitanju primijeen
je problem njegovog zatrpavanja vrstim otpadom, a vidljiva je i eutrofikacija kao posljedica
organskog zagaenja ovog vodotoka (uzvodno se nalaze objetki za individualno stanovanje, kola,
rastoran).
Kotorsko Risanski zaliv
Kada su u pitanju prirodni kopneni ekosistemi, ovog podruja, konstatovano je da su u velikoj mjeri
devastirani i zamijenjeni antropogenim habitatima. Plae su najee betonirane, ili su ljunkovite i
male irine, pa ne postoje uslovi za razvoj karakteristine psamofitske vegetacije (biljke
prilagoene uslovima ivota na peskovitim stanitima). Mjestimino je razvijena vegetacija klifova
(strma morska obala). Pojedinane vrste karakteristine za ovu vegetaciju zabiljeene su na
zidovima uz more, ali ipak one ne obrazuju reprezentativna stanita na ovom podruju. Na ovom
podruju najinteresantnije i bioloki najvrjednije su kestenove ume iznad Kostajnce, brdo Vramac i
rezervat lovorovih uma iznad Risna, te bi se gazdovanju ovim lokalitetima trebalo pristupiti sa vie
panje. Kopneni eko-sistemi su u velikoj mjeri pod uticajem urbanizacije, pogotovo podruja do
200 mnm.
Tivatska solila
U ovom podruju nije zabiljeen znaajniji antropogeni uticaj. Ispaa stoke na nasipima utie na
nitrifikaciju (poveanje prisustva amonijumovih jona u zemljitu) u ovoj zoni, ali ne predstavlja
ozbiljnu opasnost za zatiene tipove stanita. Antropogeni uticaj na ovom podruju ne ogleda se
u urbanizaciji, ona je uoljiva u iroj zoni.
Tivatska solila ugroavaju aktivnosti na revitalizaciji postrojenja za berbu soli, nekontrolisan lov, i
uopte ubrzan razvoj i izgradnja oko ovog vrlo atraktivnog podruja.
Savinska Dubrava
Savinska Dubrava predstavlja dobro ouvano podruje. Evidentno je da je Savinska dubrava
popularno podruje gdje se turisti rekreiraju (tre, etaju) to ne ostavlja znaajne posljedice na ovo
podruje. Svakako, daljom urbanizacijom Meljina (dijela iznad magistrale), prekinue se jedina
preostala direktna veza Savinske Dubrave sa okolnim prirodnim stanitima to dovodi do oteane
migracije i mijeanja odreenih populacija.
Loven
NP Loven se moe okarakterisati kao relativno dobro ouvano podruje sa umjerenim
antropogenim uticajem posebno vezano za ptiiju faunu. Privredne grane (turizam, saobraaj,
poljoprivreda) ovdje imaju relativno nizak negativni uticaj, sa izuzetkom graevinarstva i
infrastrukture koji neminovno vodi do odreenog gubitka stanita. Izvjestan stepen zatite
obezbjeuje i status Nacionalnog parka, tako da su stanita Lovena u velikoj mjeri zadrala
originalnu formu sa karakteristinim predstavnicima ornitofaune(ptica).
Skadarsko jezero
Meu glavnim sektorskim pritiscima je intenzivan razvoj turizma i infrastrukturnog razvoja koji je sa
njim povezan. Po riblji fond jezera najveu prijetnju predstavlja ribarstvo koje se tradicionalno
odvija na Skadarskom jezeru i u periodu lovnih zabrana, to je evidentno po prisustvu svjeih vrsta
ribe u restoranima i pijacama u okolini jezera u vrijeme lovnih zabrana prisutnih vrsta. Na drugom
mjestu je zagaenje (prvenstveno od otpadnih voda) a onda turizam i neplanska gradnja. Shodno

podacima dostavljenim od strane Slube zatite NP "Skadarsko jezero" u 2011 godini podneeno je
123 prijave za nelegalni ribolov pri emu su oduzeti sledea sredstva i alati: 988 mrea, 24 agregata,
31 plinska lampa, 31 osti, 39 plinskih boca, 30 unova, 25 vanbrodskih motora, 21 elektrina sonda,
2 lovake puake 2, 1 blinker i 2 podvodne puke.
Divlje deponije vrstog otpada prisutne su uz obale skoro svih pritoka jezera ali i u
sjeverozapadnom dijelu samog jezera. Prisutno je i zarastanje jezera submerznom vegetacijom
(zajednice biljaka koje nastanjuju podruja ispod povrine vode) to moze uticati na populacije u
samom jezeru. to se tie strogih rezervata prirode unutar NP Skadarsko jezero, nijesu
detektovane nikakvi negativni niti potencijalno negativni pritisci na ovim takama.
Cijevna
Konstatovan je jak antropogeni pritisak, koji je najizraeniji u srednjem i donjem dijelu toka, a koji
se prvenstveno ogleda kroz stihijsku urbanizaciju (izgradnja nelegalnih, sezonskih objekata koji
uzrokuju zagadjivanja voda rijeke), esto praenu stvaranjem deponija vrstog otpada na obalama
rijeke (posebno uta i otpadnog graevinskog materijala), ali i odlaganjem istog u rijeci, zatim kroz
poare i eksploataciju ljunka i pijeska kao i eksploataciju vode za navodnjavanje poljoprivrednog
zemljita. Po ribe najveu prijetnju predstavlja krivolov koji je u ovoj rijeci najvie prisutan
(podvodnom pukom) tokom ljetnjih mjeseci. Takodje ne manje opasna je i eksploatacija
ljunka, jer se unitava rijeno dno.
Trebjesa
Nijesu detektovani znaajniji negativni ili potencijalni pritisci po ovo podruje. Zabiljeeno je samo
par lokaliteta na kojima su nepropisno odloeni otpatci od strane rekreativaca koji posjeuju ovo
izletite, ali ocijenjeno je da oni ne ugroavaju znaajnije floru i vegetaciju. Povremena sjea stabala
za ogrijev remeti osnovni sastav i sklop umske zajednice.
Krnovo
Na ovoj visoravni nijesu detektovani znaajniji ili potencijalni negativni pritisci po ivi svijet i
ivotnu sredinu. Jedino bi trebalo zaustaviti dalje krenje preostalih umskih sastojina po obodu
visoravni.
Komarnica i njene pritoke Bijela, Tuinja, Bukovica i Pridvorica
Na itavom istraivanom podruju mogli su se registrovati veoma ouvani habitati i jako nizak nivo
antropogenog uticaja. Ono to naravno utie na procjene brojnosti i stanja odeenih sisarskih vrsta
jeste svakako pretjeran i nelegalan lov u ovom podruju. Jedini zabiljeeni negativni uticaj je
bacanje otpada iz okolnih domainstava du rijeke Tuinja i njegovo nagomilavanje u koritu rijeke.
Piva
Kanjon Pive je zapravo ostatak kanjona koji je najveim dijelom potopljen izgradnjom
Hidroelektrane Mratinje. Evidentan je antropogeni uticaj u dijelu kanjona kod Hidroelektrane koji
se ogleda u nanosima otpada i sadnji kultivara. Krivolov i to intezivan sa svim dozvoljenim i
nedozvoljenim sredstvima i alatima utie na riblju faunu ovog podruja. Prirodni ekosistemi su u
manjoj ili veoj mjeri narueni bilo neracionalnom sjeom ume, namjernim izazivanjem poara,
nekontrolisanim lovom i uznemiravanjem krupnih sisara naroito u doba razmnoavanja.
NP Durmitor
Durmitor je po svojim prirodnim i ukupnim potencijalima jedan od rijetkih prostora u Evropi gdje
su antropogeni uticaji tj. ekoloki tetni lokalni uticaji praktino minimalni. Antropogeni uticaji
zadnjih godina jedino su eskalirali u prigradskoj zoni naselja abljak u selima Komarsko -
Poenskog kraja (Razvrje, Motiki gaj, Virak, Savin kuk, Javorje, Kovica, Paina voda i Poenski
kraj) u dijelu nelegalne gradnje, kao i prolaza magistralne saobraajnice Risan - abljak koja je
neminovno uslovila pejzane promjene na ovom prostoru. Poljoprivreda, umarstvo, turizam sa

rekreacijom prijete da narue krhku ekoloku ravnoteu i integritet ovog ekosistema u ovim
podrujima.
Na rijeci Tari se tokom ljetnje sezone odvija rafting kao vid turistike ponude ovoga podruja i kao
takav ne predstavlja nikakav problem po ekosistem ove rijeke jer je dobro organizovan. Krivolov
predstavlja najvei problem po riblju faunu Tare, naroito krivolov podvodnom pukom koji
je najefektniji kada se uporedi sa ostalim alatima iz arsenala krivolovaca. U toku terenskih
istraivanja, pri realizaciji ovog programa, istraivai su sami bili svjedoci krovolova sa
punom ronilakom opremom i podvodnom pukom (neoprensko odijelo, boce za vazduh).
Odsustvo veih jedinki mladice ali i potone pastrmke je samo pokazatelj visokog inteziteta
ove nelegalne aktivnosti.
Moe se rei da je ukupno stanje u Nacionalnom parku Durmitor zadovoljavajue, da su uprkos
problemima i raznim izazovima sauvane vrijednosti zbog kojih je ovo podruje i stavljeno na listu
Svjetske batine. Svakako, treba imati u vidu da sistem zatite treba biti znatno unaprijeen.
Ljubinja
Ljubinja je u posljednjim decenijama pretrpjela intenzivan antropogeni uticaj u vidu sjee
velikih povrina ume, koji se nastavlja i danas kroz eksploataciju drvne grae. Pored toga,
blizina TE Pljevlja uslovljava poveano estino zagaenje, na koje su ptice osjetljive zbog svog
specifinog respiratornog sistema. Razmjere i efekti ovog problema zahtijevaju posebno
istraivanje. Primijeen je i srazmjerno veliki broj osuenih stabala smreke (Picea sp.) u
itavom podruju emu nije poznat uzrok.
Osim evidentnog zagaenja, najvei problem predstavlja smanjivanje umskih prostranstava, koje
pogaa ekosistem u cjelini, a naroito osjetljive vrste ptica koje imaju jedan ili vie kriterijuma
ugroenosti. Ovome moemo dodati poneku manju divlju deponiju vrstog otpada na obalama
rijeke ehotine.
Jo uvijek relativno ouvane velike povrine uma, na ovom podruju, predstavljaju jedan od
najvrijednijih resursa Crne Gore u pogledu bogatstva stanita i biodiverziteta.
Komovi
Meu glavnim sektorskim pritiscima identifikovana je sjea uma i probijanja umskih puteva koji
iskjuivo koriste u svrhe izvlaenja stabala sa ovog lokaliteta kao i poari izazvani udarom
gromova. Tokom ranijih istraivanja pomenutog podruja evidentirana je intenzivna sjea bukove
ume, meutim usled smanjenja antropogenog pritiska uma je poela da se zamlauje i obnavlja.
Sakupljanje insekata u komercijalne svrhe je takoe evidentirano kao pritisak na njihove populacije
na ovom podruju.
U neposrednom okruenju rijeke Crnje, antropogeni uticaj je slabo izraen. Mjestimino su
zabiljeene manje deponije smea i zgarita. Stoga, postojei antropogeni pritisak nema znaajniji
uticaj na ekosistem Crnje, ali potencijalnu prijetnju predstavlja nekontrolisana eksploatacija
umskog potencijala ireg podruja, naroito u dijelu koji gravitira oko toka rijeke Ljubatice.
Antropogeni uticaji zabiljeeni na podruju srednjeg i donjeg toka Bjelojevike rijeke su sjea
ume, stvaranje deponije i poarita.
Oko rijeke Bistrice u Donjem Polju u neposrednom okruenju rijenih korita ume su dobro
ouvane, meutim na irem podruju (predio oivien tokovima Ljubatice i Crnje) je evidentirana
intenzivna sjea.
Zabiljeena je i sjea stabala uz rijeku titaricu kao i uz rijene obale ostalih vodotokova. Iako nije
intezivna, ipak s obzirom da je vegetacijski pojas uzak i nema veliku pokrovnost, najmanja sjea
remeti strukturu zajednice.

Asfaltna baza uz rijeku titaricu predstavlja takoe izvor zagaenja. Naime, uz obalu rijeke, pored
magistralnog puta, nalazi se asfaltna baza u kojoj se melju ljunak i pijesak i proizvodi asfalt.
Objekti, maine, depoi sljunka i pijeska zauzimaju nekoliko stotina m. Na ovom prostoru su
prirodni habitati sasvim uniteni. Praina koja nastaje tokom procesa mljevenja i buka koju stvaraju
maine utie na ivi svijet i na veim udaljenostima. Donji dio toka ove rijeke ljeti presui. U koritu
je zabiljeen otpad, tako da se antropogeni uticaj prvenstveno ogleda u formiranju malih deponija.
Zabiljeeni su negativni uticaji na terenu kao to su: bacanje otpada iz okolnih domainstava i
njegovo nagomilavanje u koritu rijeka, i evidentirana intenzivna sjea uma na irem podruju
(oblasti oiviene tokovima Ljubatice i Crnje).
Du toka rijeke Ljenice antropogeni uticaj nije ravnomjerno izraen. Pod najveim pritiskom se
nesumnjivo nalazi donji dio toka, u blizini kamenoloma. Prirodna vegetacija je mjestimino
potpuno degradirana i zamijenjena ruderalnom (vegetacija koja se razvija se i odrava na
stanitima koja su pod stalnim uticajem oveka). Zabiljeene su i manje deponije i zgarita.
Potencijalna prijetnja donjem dijelu toka je irenje kamenoloma i izradnja pristupnih puteva.
Najintenzivniji antropogeni pritisak je zabiljeen u neposrednoj blizini ua Makve u Lim -
eksploatacija ljunka. U preostalom dijelu toka antropogeni pritisak slabi i sveden je na uticaje
domainstava.
Najintenzivniji pritisak na prirodnu vegetaciju toka ekularske rijeke zabiljeen je na lokalitetu gdje
se vri odlaganje i utovar drvene grae (N42 44' 46'' E 19 53 55''), kao i na mjestima gdje put
prolazi neposredno uz rijeku.
Na dijelu Zloreice (Andrijevica) antropogeni pritisak je izraen kroz stvaranje deponija smea i
otpada od pilane.
Iznad i ispod Berana intezivna je eksploatacija ljunka koja je potpuno poremetila prirodni tok
rijeke Lim na ovim mjestima. Najizraeniji pritisak je u podruju Grnara (Plav), koji se prvenstveno
ogleda u eksploataciji ljunka, a tokovi vode su preusmjereni to je dovelo do unitavanja mnogih
prirodnih stanita i uticaja na faunu. Tako da je, Rijeka Grnar u periodu istraivanja bila
potpuno unitena bez ikakvog korita i matice.
Konstatovane su i gradske deponije uz obale rijeka (na podruju Andrijevice, iznad
magistrale u procjepu litica, Plav) kao i divlje deponije otpada i graevinskog uta.
Primjeeno je i nesavjesno eksploatisanje umskog ekosistema-ume molike, kao i neodrivo
eksploatisanje pjeska u pritokama Plavskog jezera (koje je vjerovatno uticalo i na poplave
prologodinje poplave).
Uticaj koji je u ovom podruju registrovan na sisarske vrste jeste svakako pretjeran i nelegalan lov.
Litice Prokletija koje okruuju doline Grbaje i Ropojane kao i same doline, predstavljaju izuzetna
stanita za mnoge sisarske vrste (izuzetna stania za divokoze posebno), ali usled jakog
antropogenog uticaja (ilegalna gradnja objekata i prevelika turistika posjeenost u ljetnjem
period, ilegalan lov i eksploatisanje umskog ekosistema) ove doline i njihova okolina su slabo
naseljene krupnim sisarima. Smanjenjem antropogenog uticaja u oblasti kontaktne i II zone NP
Prokletije postojei identifikovani uticaji bi se mogli znaajno umanjiti.
umski poari u 2001. godini
Na bazi podataka Uprave za ume Crne Gore u 2011. godini bilo je 95 poara u dravnim umama i
procijenjeno je da su obuhvatili povrinu od 4062,27 ha. U privatnim umama je bilo 26 poara i
njima je zahvaena znaajno vea povrina koja po procjeni iznosi 44947,30 ha. Uprava za ume je
formirala komisije za procjenu teta u umama nastalih od posljedica poara u toku 2011. godine
na svim lokalitetima i umskim upravama. Rad komisije jo uvijek je u toku.

Bespravna sjea uma u 2001. godini
Po podacima Uprave za ume Crne Gore u protekloj godini bespravnom sjeom u Crnoj Gori
(privatne i dravne ume) posjeeno je ukupno 5681,2 m
3
drvne mase od ega u dravnim umama
4845 m
3
i 830 m
3
u privatnim umama. Zbog bespravne sjee uma u protekloj godini, od strane
umarske inspekcije, podnijeto je 9 prekrajnih i 348 krivinih prijava za nelegalnu sjeu u dravnim
umama kao i 42 prekrajne prijave za iste radnje u privatnim umama u Crnoj Gori.

9 BUKA
Uvod
Buka u ivotnoj sredini je nepoeljan ili tetan zvuk na otvorenom prostoru koji je izazvan ljudskom
aktivnou, ukljuujui buku koja potie od drumskog, eljeznikog i vazdunog saobraaja i od
industrijskih postrojenja za koje se izdaje integrisana dozvola.
U junu 2011 godine usvojen je novi Zakon o zatiti od buke u ivotnoj sredini (Slubeni list CG,
broj 28/11). Na osnovu tog zakona usvojen je Pravilnik o graninim vrijednostimabuke u ivotnoj
sredini, nainu utvrivanja indikatora buke i akustinih zona i metodama ocjenjivanja tetnih
efekata buke (Slubeni list CG, br. 60/11 od 16.12.2011.).
Poto se program monitoringa pripremao u skladu sa tada vaeim propisima iz 2006 godine,
rezultati mjerenja su se analizirali u odnosu na granine vrijednosti iz Pravilnika o graninim
vrijednostima nivoa buke u ivotnoj sredini (Sl. List RCG, br. 75/06 od 08.12.2006.).
Tabelarno su prikazane granine vrijednosti nivoa buke u otvorenim boravinim prostorima.
Zona Namjena prostora
Granini nivo buke u otvorenim boravinim
prostorima LAeq u dB (A)
Dan Vece Noc
I
Posebno zaticena prirodna dobra(nacionalni
parkovi, parkovi prirode, rezrvati i sl.)
35 30 30
II
Podruija za odmor i rekreaciju, bolnike zone i
oporavilita, kulturno-istorijski lokaliteti
50 40 40
III
Turistika podruja, mala i seoska naselja, kampovi i
kolske zone
50 50 45
IV isto stambena podruja, veliki gradski parkovi 55 55 45
V
Poslovno-stambena podruja, turistika mjesta,
djeja igralita
60 60 50
VI
Gradski centar, zanatska, trgovaka,
administrativno-upravna zona sa stanovima, zona
do gradskih saobraajnica, magistralnih i auto-
puteva
65 65 55
VII
Industrijska, skladina i servisna podruja,
transportni terminali bez stambenih zgrada,
ugostiteljski objekti otvorenog tipa van naseljenih
mjesta
Na granici ove zone buka ne smije prelaziti granine
vrijednosti nivoa buke u zoni sa kojom se granii
Tabela229. Pravilnik o graninim vrijednostima nivoa buke u otvorenim boravinim
prostorima
Monitoring buke u ivotnoj sredini
Nivo buke u ivotnoj sredini u Crnoj Gori mjeren je na teritoriji Optina (Podgorice, Bara, Budve,
Nikia, Pljevalja i Bijelog Polja); na lokacijama brojaa saobraaja pored magistralnih puteva (M-2
Podgorica Kolain; M-2.3 Podgorica Cetinje; M-2 Virpazar Podgorica; M-6 Vilusi Niki; M-2
Tivat Budva; M-2 Mojkovac Ribarevine; M-18 Danilovgrad - Podgorica) i na odreenim plaama
u gradovima: Ulcinj, Bar, Budva, Kotor, Tivat, Herceg Novi.

Analizirani su rezultati mjerenja nivoa buke iz drugog, treeg i etvrtog ciklusa. Mjerenja u drugom
ciklusu su izvrena krajem juna, u treem ciklusu u avgustu i septembru i u etvrtom ciklusu
mjerenja su izvrena tokom decembra.
Mjerenje u Optinama i na lokacijama brojaa saobraaja pored magistralnih puteva je vreno u
vremenskom intervalu dnevnog, veernjeg i nonog perioda, u tri vremenska petnaestominutna,
odnosno tridesetominutna intervala:
1. 06
00
- 20
00

2. 20
00
- 22
00

3. 22
00
- 06
00

Na plaama je vreno po jedno mjerenje u trajanju od petnaest minuta u vremenskom intervalu od
10 17
h
.
Za potrebe zoniranja, planiranja zvune zatite i ocjenu smetnji od buke u naseljenim mjestima
prema zonama naselja nevedenih teritorija pristupljeno je sistemskom mjerenju nivoa zvunog
pritiska i definisanju njegove vremenske zavisnosti na izabranim mjernim lokalitetima.
Na svim mjernim takama izvreno je registrovanje broja i strukture vozila u saobraaju, kao i
mikroklimatska mjerenja temperature vazduha, relativne vlanosti vazduha, brzine strujanja
vazduha i atmosferskog pritiska.
Napomena: Na sledeim graficima date su srednje godinje vrijednosti nivoa buke i razliite
granine vrijednosti koje su u skladu saPravilnikom o graninim vrijednostima nivoa buke u
otvorenim boravinim prostorima (Sl. List RCG, br. 75/06 od 08.12.2006.) na pojedinim mjernim
mjestima.
Podgorica
Na teritoriji optine Podgorica mjerenje nivoa buke vreno je na jedanaest lokacija (Blok V ispred
hemijske istionice Pingvin; Blok IX u blizini O Radojica Perovi; u blizini vrtia ina Vrbica;
Mala pijaca- raskrsnica u blizini Mex-a; KBC - ispred ulaza; Stari Aerodrom u blizini O Pavle
Rovinski; raskrsnica Oktobarske Revolucije i Bratstva i jedinstva - kod EI Nia; Trg Republike;
naselje pod Goricom u blizini UNDP-ija; Masline isped MZ Masline Zabjelo- raskrsnica pored
O Vuk Karadzi), u intervalu dnevnog, veernjeg i nonog perioda.

Grafikon 90. Prikaz promjene nivoa buke u dnevnim intervalima na mjernim mjestima u optini Podgorica
Na osnovu analize rezultata manja odstupanja zabiljeena su na lokacijama: Stari Aerodrom u
blizini O Pavle Rovinski,raskrsnica Oktobarske Revolucije i Bratstva i jedinstva (kod EI Nia),
Zabjelo- raskrsnica pored O Vuk Karadzi. Vea odstupanja su utvrena u blizini O Radojica
Perovi- Blok IX (10dB) i ispred ulaza u KBC (13dB).


Grafikon 91. Prikaz promjene nivoa buke u veernjim intervalima na mjernim mjestima u optini Podgorica
Na osnovu dobijenih podataka o nivou buke u veernjim intervalima, koji su prikazani na grafikonu
91, uoavaju se manja odstupanja na sledeim lokacijama: u blizini vrtia ina Vrbica, Stari
Aerodrom u blizini O Pavle Rovinski, na raskrsnici kod EI Nia i na Zabjelu- raskrsnica pored O
Vuk Karadzi. Vee odstupanje se javljaja u blizini O Radojica Perovi- Blok IX, a najvee ispred
ulaza u KBC (20 dB).

Grafikon 92. Prikaz promjene nivoa buke u nonim intervalima na mjernim mjestima u optini Podgorica
Na grafikonu 92 prikazani su rezultati mjerenja buke u nonim intervalima. Srednja vrijednost
izmjerenog nivoa buke u manjim vrijednostima prelazi granini nivo na sledeim lokacijama: Blok V
ispred hemijske istionice Pingvin, Stari Aerodrom u blizini O Pavle Rovinskii u blizini vrtia
ina Vrbica. Vea odstupanja se javljaju na vie lokacija u ovoj optini. To su sledea mjerna
mjesta: Blok IX u blizini O Radojica Perovi; Mala pijaca - raskrsnica u blizini Mex-a; KBC - ispred
ulaza; raskrsnica Oktobarske Revolucije i Bratstva i jedinstva - kod EI Nia; Trg Republike; naselje
pod Goricom u blizini UNDP-ija; Zabjelo - raskrsnica pored O Vuk Karadzi.
U optini Podgorica najbrojnija odstupanja nivoa buke zabiljeena su u nonom intervalu. Na
mjernom mjestu u blizini KBC-a su zabiljeena najvea odstupanja u sva tri intervala, naroito u
veernjem (20 dB).
Bar
U optini Bar mjerenje nivoa buke vreno je na est odreenih lokacija u dnevnim, veernjim i
nonim intervalima, i to u: Makedonskom naselju stambeni dio; ulici Marala Tita; Bulevaru 24.
Novembra; centru ispred Robne kue; Sutomoru u blizini zelene pijace (stambeni dio); na
granici lokacije luke Bar.
Dobijeni rezultati prikazani su na sledeim grafikonima.


Grafikon 93. Prikaz promjene nivoa buke u dnevnim intervalima na mjernim mjestima u optini Bar
Sa grafikona 93 vidi se da nema odstupanja ni na jednom mjernom mjestu u optini Bar, u dnevnim
intervalima mjerenja buke.

Grafikon 94. Prikaz promjene nivoa buke u veernjim intervalima na mjernim mjestima u optini Bar
U veernjem intervalu srednja vrijednost nivoa buke prelazi dozvoljenu granicu u centru, ispred
Robne kue. Na drugim lokacijama nema odstupanja.

Grafikon 95. Prikaz promjene nivoa buke u nonim intervalima na mjernim mjestima u optini Bar
Za razliku od rezultata dnevnog i veernjeg mjerenja, u nonom intervalu se javljaju manja
odstupanja na gotovo svim lokacijama, osim u centru gdje je zabiljeeno najvee odstupanje (9
dB). Prekoraenja se ne javljaju samo u Makedonskom naselju.
U optini Bar mjerenja su pokazala da su najbrojnija odstupanja nivoa buke u nonom periodu,
kreu se u intervalu od 2 dB do 9 dB.

Budva
Na podruju optine Budva mjerenja buke su vrena na pet lokacija: Stari grad Trg Pjesnika; u
blizini hotela Slovenska plaa; raskrsnica Jadranskog puta i rtava faizma; stambeni dio u
blizini hotela Pod lozom; u blizini O Stefan Mitrov Ljubia u dnevnim, veernjim i nonim
intervalima. Dobijeni rezultati prikazani su sledeim graficima.

Grafikon 96. Prikaz promjene nivoa buke u dnevnim intervalima na mjernim mjestima u optini Budva
Na osnovu prikaza promjene nivoa buke u dnevnim intervalima zakljuuje se da srednja izmjerena
vrijednost prelazi dozvoljenu na dvije lokacije i to: kod hotela Slovenska plaa i u blizini O
Stefan Mitrov Ljubia. Na ostalim mjernim mjestima nema prekoraenja dozvoljenih graninih
vrijednosti.

Grafikon 97. Prikaz promjene nivoa buke u veernjim intervalima na mjernim mjestima u optini Budva
U veernjim intervalima srednja izmjerena vrijednost nivoa buke nije prelazila dozvoljenu na
raskrsnici Jadranskog puta i rtava faizma i u blizini hotela Pod lozom. Manja odstupanja su
zabiljeena u Starom gradu i kod O Stefan Mitrov Ljubia. Najvee odstupanje je u blizini hotela
Slovenska plaa (13 dB).

Grafikon 98. Prikaz promjene nivoa buke u nonim intervalima na mjernim mjestima u optini Budva
Nivo buke u nonim intervalima prelazi dozvoljenu vrijednost na gotovo svim lokacijamai toveoj
mjeri na sledeim mjestima:Stari grad Trg Pjesnika; u blizini hotela Slovenska plaa; raskrsnica
Jadranskog puta i rtava faizma; u blizini O Stefan Mitrov Ljubia. Najvee od navedenih
odstupanja je naraskrsnici Jadranskog puta i rtava faizma (15 dB). Odstupanja se ne javljaju
samo na mjernom mjestu u blizini hotela Pod lozom.
U optini Budva u svim vremenskim intervalima se javljaju odstupanja, dok su najbrojnija i najvea
u nonom periodu, na etiri od pet mjernih mjesta od 13 dB do 15 dB.
Niki
U optini Niki mjerenja nivoa buke vrena su na pet lokacija: u blizini bolnice; u blizini
studentskog doma; u blizini Pivare; u stambenom bloku u blizini hotela Onogot; u blizini
eljezare, u dnevnim, veernjim i nonim intervalima.

Grafikon 99. Prikaz promjene nivoa buke u dnevnim intervalima na mjernim mjestima u optini Niki
Odstupanje nivoa buke u dnevnim intervalima javlja se samo na mjernom mjestu u blizini bolnice.
Na ostalim mjernim mjestima nijesu zabiljeena odstupanja, to se moe uoiti sa grafikona 99.

Grafikon 100. Prikaz promjene nivoa buke u veernjim intervalima na mjernim mjestima u optini Niki
U veernjem intervalu izmjereni nivo buke u optini Niki prelazi graninu vrijednost na istoj
lokaciji kao i u dnevnom intervalu - u blizini bolnice, samo u znatno veem intezitetu (17 dB). Na
ostalim lokalitetima nema odstupanja od graninih vrijednosti.


Grafikon 101. Prikaz promjene nivoa buke u nonim intervalima na mjernim mjestima u optini Niki
Za razliku od rezultata dobijenih u dnevnim i veernjim, u nonim intervalima se javljaju
odstupanja na svim mjernim mjestima. Najvee odstupanje je zabiljeeno u blizini bolnice (13 dB).
U Nikiu najbrojnija odstupanja nivoa buke zabiljeena su u nonom intervalu. Na mjernom
mjestu u blizini bolnice su zabiljeena najvea odstupanja u sva tri intervala, naroito u veernjem
(17 dB).
Pljevlja
Na teritoriji optine Pljevlja mjerenje nivoa buke vreno je na pet lokacija: u blizini bolnice; u blizini
O Salko Aljkovi; u blizini kompanije Vektra - Jaki; raskrsnica ulica Kralja Petra i Vuka
Kneevia i u blizini Gimnazije, u dnevnim, veernjim i nonim intervalima.

Grafikon 102. Prikaz promjene nivoa buke u dnevnim intervalima na mjernim mjestima u optini Pljevlja
Nivo srednjih izmjerenih vrijednosti buke u dnevnim intervalima na podruju optine Pljevlja
prelazi dozvoljene granice na tri lokacije: u blizini bolnice, u blizini O Salko Aljkovi i u blizini
Gimnazije. Na ostalim lokacijama nema odstupanja.


Grafikon 103. Prikaz promjene nivoa buke u veernjim intervalima na mjernim mjestima u optini Pljevlja
Najvee odstupanje nivoa buke zabiljeeno u blizini bolnice (17 dB), dok su manja odstupanja u
blizini O Salko Aljkovi i u blizini Gimnazije. U blizini kompanije Vektra - Jaki i na raskrsnici
ulica Kralja Petra i Vuka Kneevia nema odstupanja.

Grafikon 104. Prikaz promjene nivoa buke u nonim intervalima na mjernim mjestima u optini Pljevlja
Na svim mjernim mjestima zabiljeena su odstupanja dozvoljenog nivoa buke u nonim
intervalima. Najvea odstupanja su izmjerena u blizini bolnice (16 dB), a zatim u blizini Gimnazije (9
dB). Na ostala tri lokaliteta javljaju se manja odstupanja.
U optini Pljevlja u sva tri vremenska intervala se javljaju najvea odstupanja na mjernom mjestu
kod bolnice, od 8 dB do 17 dB. Najbrojnija odstupanja su u nonom periodu.
Bijelo Polje
U Bijelom Polju mjerenja nivoa buke su vrena na etiri lokaliteta: raskrsnica magistralnog puta i
puta ka bolnici; ispred Robne kue, u blizini O Duan Kora; industrijska zona - u blizini
magistrale, u dnevnim, veernjim i nonim intervalima. Dobijeni rezultati prikazani su na sledeim
graficima.


Grafikon 105. Prikaz promjene nivoa buke u dnevnim intervalima na mjernim mjestima u optini Bijelo Polje
Na grafikonu 105 se uoavaju manja odstupnja dozvoljenog nivoa buke u dnevnim intervalima, u
optini Bijelo Polje i to u blizini O Duan Kora i u industrijskoj zoni - u blizini magistrale. Na
raskrsnici magistralnog puta i puta ka bolnici, kao i ispred Robne kue srednja izmjerena
vrijednost ne prelazi propisanu granicu.

Grafikon 106. Prikaz promjene nivoa buke u veernjim intervalima na mjernim mjestima u optini Bijelo Polje
U veernjem intervalu zabiljeeno je manje odstupanje kod O Duan Kora, na ostalim mjestima
odstupanja nijesu evidentirana.

Grafikon 107. Prikaz promjene nivoa buke u nonim intervalima na mjernim mjestima u optini Bijelo Polje
U Bijelom Polju u nonim intervalima na svim mjernim mjestima dolazi do manjih prekoraenja
graninih vrijednosti. Najvee odstupanje je kod O Duan Kora (8 dB).
U Bijelom Polju su najbrojnija odstupanja zabiljeena u nonom periodu. Na mjernom mjestu kod
O Duan Kora zabiljeena su najvea odstupanja u sva tri vremenska intervala (od 6 dB do 8 dB).

Magistralni putevi
Nivo buke na magistralnim putevima mjeren je u trajanju od 30 minuta u tri perioda u toku dana
(dan, vee, no) na mjestima brojaa saobraaja.
Magistralni put Mjerno mjesto
M2 Podgorica - Kolain Bioe
M-2.3 Podgorica - Cetinje Gornji Kokoti
M-2 Virpazar - Podgorica eljeznika stanica Zeta
M-6 Vilusi - Niki Vitalac
M-2 Tivat - Budva Radanovii
M-2 Mojkovac - Ribarevina Ravna Rijeka
M-18 Danilovgrad - Podgorica urilac
Tabela230. Mjerna mjesta na pozicijama brojaa saobraaja
Na sledeim graficima su prikazane srednje izmjerene godinje vrijednosti u dnevnom, veernjem i
nonom intervalu, kao i odgovarajue granine vrijednosti na lokacijama brojaa saobraaja pored
magistralnih puteva.

Grafikon 108. Prikaz promjene nivoa buke u dnevnim intervalima na magistralnim putevima
U dnevnom intervalu na magistralnom putu M-2 Tivat Budva (Radanovii) dolazi do manjeg
prekoraenja granine vrijednosti nivoa buke (3 dB), dok je na ostalim magistralnim putevima nivo
buke u dozvoljenim granicama.


Grafikon 109. Prikaz promjene nivoa buke u veernjim intervalima na magistralnim putevima
U rezultatima dobijenim u veernjim intervalima odstupanje od granine vrijednosti se javlja na
istom mjernom mjestu kao i u dnevnim [M-2 Tivat Budva (Radanovii)] u manjem intezitetu (1
dB).

Grafikon 110. Prikaz promjene nivoa buke u nonim intervalima na magistralnim putevima
Na svim mjernim mjestima na magistralnim putevima dolazi do manjih odstupanja u nonim
intervalima. Odstupanja se kreu od 5 dB do 10 dB. Prekoraenja od 10 dB izmjerena su na M2
Podgorica Kolain (Bioe) i M-2 Mojkovac - Ribarevina (Ravna Rijeka).
Plae
Nivo buke na plaama crnogorskog primorja mjeren je 18.08.2011. Vreno je po jedno mjerenje u
trajanju od 15 minuta, u vremenskom intervalu od 10
h
17
h
, na lokalitetima (plaama) koji su dati u
tabeli 236.
Grad

Lokacija plaa Vrijeme mjerenja
Ulcinj
Kopakabana 10:09
Palm beach 10:59
Bar
ukotrlica 12:20
Sutomore 12:54
anj 14:06
Budva
Petrovac 14:49
Beii 16:07
Slovenska plaa 16:47
Kotor
Gradska plaa 11:42
Markov rt 12:27

Tivat
Gradska plaa 14:01
Verige 13:05
Herceg Novi
Kamenari 14:58
Gradska plaa 15:49
Tabela231. Nivo buke na plaama crnogorskog primorja
Na sledeem grafiku prikazani su srednji godinji i granini nivoi buke na plaama u Crnoj Gori.

Grafikon 111. Prikaz srednjih i graninog nivoa buke na plaama u Crnoj Gori
Na svim mjernim mjestima prikazanim na grafikonu 111 uoavaju se odstupanja od dozvoljenih
graninih vrijednosti nivoa buke. Najvea odstupanja su na sledeim lokacijama: ukotrlica Bar (18
dB),anj Bar (17 dB), Beii Budva (15 dB), Slovenska plaa Budva (14 dB) i Kamenari Herceg
Novi (14 dB). Na ostalim lokacijama su zabiljeena manja prekoraenja.
Zakljuak
U realizaciji monitoringa buke u Crnoj Gori za 2011. godinu akcenat je stavljen na ispitivanje
saobraajne buke kao jednog od najveih uzronika poveanja nivoa buke u ivotnoj sredini. Ovim
programom je obuhvaeno utvrivanje nivoa buke u gradskim sredinama, u okolini objekata od
javnog interesa, kao to su: kole, vrtii, bolnice i hoteli, kao i pored brojaa saobraaja i na
plaama.
Ispitivanja su pokazala veliki procenat prekoraenja graninog nivoa, pogotovo u nonom terminu.
U svim Optinama na mjernim mjestima u blizini bolnica dolazi do prekoraenja dozvoljenih
graninih vrijednosti.
Planirani broj i frekvencija mjerenja ipak nijesu dovoljna da se utvrdi stvarni nivo buke za period
dan, vee ili no na pojedinim lokacijama. Ovo posebno vai za noni period, jer poslije ponoi je
frekvencija automobila i nivoa buke znatno manja nego do ponoi.

10 Radioaktivnost u ivotnoj sredini sa
procjenom radiolokog optereenja
stanovnitva (sa nultim stanjem oko skladita
radioaktivnog materijala)
Uvod
Osnovni zadatak ovog Izvjetaja, koji predstavlja centralni dokument u oblasti zatite ivotne
sredine od tetnog/negativnog uticaja jonizujuih zraenja, je da prikae stanje i promjene ivotne
sredine u Crnoj Gori sa stanovita sadraja radionuklida u svim segmentima ivotne sredine.
Takoe, ukljuuje i prikaz radiolokog optereenja stanovnitva koje je definisano procjenom
ukupne efektivne doze koju odrastao stanovnik Crne Gore primi u toku jedne godine i koja se
izraava u mSv/god.
Proraun efektivnih doza je raen na osnovu metodologije prikazane u Izvjetaju UNSCEAR 2000
(United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation to the General Assembly
2000 Report) i na osnovu rezultata dobijenih prilikom realizacije Programa monitoringa
radioaktivnosti za 2011. godinu za grupu stanovnitva starosne dobi preko 17 godina,dakle za
odrasli dio populacije Crne Gore. Vodilo se rauna o ogranienjima za koncentracije aktivnosti
analiziranih radionuklida koje su definisana domaim zakonodavstvom preko pojma izvedenih
koncentracija (IK).
Program sistematskog ispitivanja radionuklida u ivotnoj sredini je definisala Agencija za
zatitu ivotne sredine Crne Gore, a realizovala JU Centar za ekotoksikoloka ispitivanja Crne
Gore.
Monitoring radioaktivnosti ivotne sredine u Crnoj Gori obuhvata: ispitivanje jaine apsorbovane
doze zraenja u vazduhu, sadraja radionuklida u vazduhu, vrstim i tenim padavinama,
rijekama, jezerima i moru, zemljitu, graevinskom materijalu, vodi za pie, ivotnim namirnicama i
predmetima opte upotrebe, stonoj hrani, ispitivanje nivoa izlaganja jonizujuem zraenju u
boravinim prostorijama i radnoj sredini.
Zakonski okvir:
Program sistematskog ispitivanja sadraja radionuklida u ivotnoj sredini, koji se u Crnoj Gori
sprovodi od 1998. godine, uraen je u skladu sa lanom 32 Zakona o ivotnoj sredini (Slubeni list
RCG, broj 48/08), , Zakonom o zatiti od jonizujueg zraenja i radijacionoj sigurnosti (Slubeni list
CG,broj 56/09, 58/09), Odlukom o sistematskom ispitivanju sadraja radionuklida u ivotnoj sredini
("Slubeni list SRJ", broj 45/97), Pravilnikom o granicama radioaktivne kontaminacije ivotne
sredine i o nainu sprovoenja dekontaminacije ("Slubeni list SRJ", broj 9/99) i zahtjevima EU za
nuklearnom sigurnou i zatitom od zraenja EURATOM (89/618, 96/29, 87/3954, 90/737 i dr.).


Uzorci su se uzimali po sljedeem planu:
Uzorci Uzorkovanje Analiza
Uestalost
mjerenja
Vazduh

Neprekidno,1m iznad tla:
-PC RM sistem,
-TL dozimetrima

Dnevno uzorkovanje vazduha
specijalno konstruisanom
pumpom
Jaina apsorbovane
doze -zraenja

-spektrometrija

-neprekidno

-zbirno mjeseno
oitavanje
Padavine Dnevno uzorkovanje
-spektrometrija

-zbirno mjeseno
oitavanje
Zemljite

Neobradivo ( 3 dubine)

-spektrometrija

-proljee, jesen

Rene vode
-spektrometrija

-zbirno
polugodinje
oitavanje
Jezerske
vode:
-Skadarsko
jezero
- Crno jezero

-spektrometrija

-zbirno
tromjeseno
oitavanje
-godinje
Morske vode
-spektrometrija

-zbirno
tromjeseno
oitavanje

Podzemne
vode

-spektrometrija

-zbirno
polugodinje
oitavanje
Vode za pie:
-gradski
vodovodi,
-bunari

dnevno uzorkovanje
-spektrometrija

-zbirno
tromjeseno
oitavanje

ivotne
namirnice
hljeb,meso,mlijeko,sir,voe,
povre, jaja, hrana iz vrtia,
sipe, dagnje, peurke.
-spektrometrija

polugodinje
Stona hrana

Livadska trava, sijeno, krmna
smjea
-spektrometrija

polugodinje
Graevinski
materijal
ljunak , betonski blok
-spektrometrija

polugodinje
Radon u
boravinim
prostorijama
Vazduh, 24 lokacije 4 puta godinje

10.1 Mjerenje jaine apsorbovane doze zraenja u
vazduhu
Jaina apsorbovane doze zraenja u vazduhu mjeri se u Podgorici na dvije lokacije, ispred i iza
zgrade JU Centar za ekotoksikolka ispitivanja Crne Gore.. Mjerenja se vre sa dva razliita
dozimetrijska sistema da bi rezultati bili pouzdaniji. Sva mjerenja se vre na visini od 1 m iznad
nekultivisane travnate povine.
Mjerenje sistemom PC RM
Osnovni sistem za mjerenje jaine apsorbovane doze zraenja u vazduhu je automatizovani
dozimetrijski sistem PC RM koji sa nalazi u Podgorici i njime se radi kontinuirano 24 - asovno
mjerenje jaine apsorbovane doze zraenja u vazduhu, 365 dana u godini. Na taj nain se prate
godinje promjene, radi monitoring jaine apsorbovane doze zraenja i otkrivaju anomalije bilo
koje vrste ili akcidentne situacije sa jonizujuim zraenjem koje se iz okruenja mogu prenijeti na
nau teritoriju. Nedostatak ovog naina mjerenja je usrednjavanje vrijednosti jaine apsorbovane
doze zraenja na mjesenom nivou i zbog toga se dobijaju srednje mjesene vrijednosti koje
veoma malo variraju oko vrijednosti 0.1 Gy/h na godinjem nivou. Sistemom PC RM se ne mogu
registrovati male varijacije jaine apsorbovane doze zraenja, zbog ega se i rade dodatna
mjerenja.
Srednja vrijednost jaine apsorbovane doze zraenja dobijena PC RM sistemom u toku
2011.god. je iznosila 0.126 Gy/h na teritoriji Podgorice. Treba imati na umu da su, kao to e
biti opisano i u predlogu mjera, PC RM system eksperti IAEA (Meunarodna agencija za atomsku
energiju) misije ocijenili kao staru i nedovoljno osjetljivu, pa bi samim tim ovu vrijednost trebalo
uzeti sa rezervom.
Srednja vrijednost jaine apsorbovane doze zraenja dobijena TL dozimetrima u toku
2011.god. je iznosila 0.06 Gy/h na teritoriji Podgorice.
Mjerenje TL dozimetrima
Mjerenje jaine apsorbovane doze zraenja u vazduhu raeno je i TL dozimetrima.
Mjerenja su vrena na sljedeim lokacijama: Podgorica, Bar, Herceg Novi, abljak i Pljevlja,
Period zamjene i oitavanja TL dozimetara je 6 mjeseci i rezultati mjerenja su dati za dva
estomjesena perioda.

Grafikon 112. Jaina apsorbovane doze zraenja u vazduhu mjerena TL dozimetrima izraena u Gy/h
za 2011god.
Ukupna jaina apsorbovane doze (gama) zraenja u vazduhu je, pod normalnim
okolnostima, tj okolnostima bez nuklearnog akcidenta, nekontrolisanog otputanja zraenja

iz skladita radioaktivnog otpada ili nekih drugih nuklearnih objekata, posljedica dejstva
prirodnog spoljanjeg zraenja (terestrijalnog) i kosmikog.
Zakljuak: Shodno Odluci o sistematskom ispitivanju sadraja radionuklida u ivotnoj
sredini vre se ispitivanja kod sumnje na vanredni dogaaj i u toku vanrednog dogaaja
ukoliko je izmjerena vrijednost jaine apsorbovane doze zraenja u vazduhu na nekoj
lokaciji 20% vea od maksimalno izmjerene vrijednosti u proteklom periodu od jedne
godine za datu lokaciju. S obzirom da je na podruju Crne Gore u toku 2011. god. vrijednosti
jaine apsorbovane doze zraenja u vazduhu bila na istom nivou kao i prethodnih godina tj. na
nivou fona, sa varijacijama koje su uobiajene, dolazi se do zakljuka da nije bilo poveane
vrijednosti jaine apsorbovane doze zraenja u vazduhu u toku ove godine.
Kosmiko zraenje
Za stanovnike sjeverne hemisfere koji ive izmeu 40 i 50 stepeni geografske irine (Crna
Gora se prostire izmeu 41 i 44 stepena sjeverne geografske irine) jaina apsorbovane
doze, na nivou mora, koja je posljedica kosmikog zraenja je oko 40nSv/h na otvorenom
prostoru (uticaj direktno jonizujue fotonske komponente kosmikog zraenja je 32 nSv/h, a
neutronske komponente 7,8 nSv/h (podaci iz UNSCEAR 2000 Annex B Tabela 1 ).
Za proraun efektivne doze su, osim podataka prethodno navedenih, korieni i podaci
(UNSCEAR 2000, Annex B, Tabela 1 i 2) da je boravak u zatvorenim prostorijama 80% od
ukupnog vremena. Osim toga broj sati (7000) koji se provede u zatvorenom (od inae
ukupno 8760 u toku jedne godine) se koriguje zatitnim faktorom 0,8. Korieni su i
korekcioni faktori za nadmorsku visinu 1,02 i 1,1 za fotonsku i neutronsku komponentu
kosmikog zraenja respektivno.
Efektivna doza za stanovnika Crne Gore koja je rezultat dejstva fotonske i neutronske
komponente kosmikog zraenja je 0,30 mSv/god. Ukoliko se na ovu vrijednost doda i
efektivna doza koja je rezultat uticaja zraenja kosmogenih radionuklida koja je
0,01mSv/god. dobija se podatak da je ukupna efektivna doza za stanovnika Crne Gore koja
je rezultat kosmikog zraenja 0,31 mSv/god.
10.2 Ispitivanje sadraja radionuklida u vazduhu
Analiza obuhvata prirodne radionuklide
40
K,
226
Ra i
232
Th i vjetaki radionuklid
137
Cs.
7
Be se mjeri od
2006. godine
Za ispitivanje sadraja radionuklida u vazduhu, vazduh se uzorkuje pumpama prolaskom kroz filter,
pri emu se biljei protok vazduha koji je prosjeno 500 m
3
/dan. Pumpa radi neprekidno 12h, a
usisnik pumpe za uzorkovanje je postavljen iza zgrade JU Centar za ekotoksikoloka ispitivanja
Crne Gore, na visini od 1 m iznad nekultivisane travnate povrine. Uzorkovanje se vri
svakodnevno i formiraju se zbirni mjeseni uzorci.
Godinja efektivna doza, kao rezultat inhalacije radionuklida koji su prisutni u vazduhu, za odraslu
osobu (stariju od 17 god.) se dobija proraunom, tj. korienjem injenice da u toku jedne godine
odrasla osoba inhalacijom unese 7200m
3
vazduha kao i korienjem podataka o efektivnom
doznom koeficijentu e(g) koji predstavlja oekivanu efektivnu dozu po jedininom unoenju
radionuklida inhalacijom i izraen je u Sv/Bq (UNSCEAR 2000 i Pravilnik o granicama radioaktivne
kontaminacije ivotne sredine i o nainu sprovoenja dekontaminacije (Slubeni list SRJ, broj
9/99)).
Efektivne doze za inhalaciju po radionuklidima kao i srednje vrijednosti specifinih aktivnosti
analiziranih radionuklida ( izraenih u Bq/m
3
) za 2011.god. su prikazane u Tabeli 237.

Radionuklid Asr.vr (Bq/m
3
) e(g)(Sv/Bq) V(m
3
)
Ef.doza
( mSv/god)
40
K 0,929x10
-3
2,1x10
-9
7200 0,000014
137
Cs 9,92x10
-6
3,9x10
-8
7200 0,0000028
226
Ra 22,08x10
-6
9,5x10
-6
7200 0,0015
232
Th 34,92x10
-6
2,5x10
-5
7200 0,0063
7
Be 5,71x10
-3
5,5x10
-11
7200 0,0000022
Tabela232. Efektivne doze posljedica inhalacije po radionuklidima za 2011. god
Ukupno, inhalacijom radionuklida
40
K,
226
Ra,
232
Th,
137
Cs,
7
Be u vazduhu u toku 2011 god.
prosjean odrastao stanovnik Crne Gore je primio 0,007819 mSv.
Maksimalno dozvoljene vrijednosti specifine aktivnosti radionuklida u vazduhu date su preko
pojmova granice godinjeg unosa (GGU) i izvedene koncentracije (IK) koje su date u Pravilniku o
granicama radioaktivne kontaminacije ivotne sredine i o nainu sprovoenja dekontaminacije
(Slubeni list SRJ, broj 9/99).
Za proraun GGU i IK koristile su se vrijednosti oekivane efektivne doze po jedininom unoenju
(e(g) izraene u Sv/Bq) za onu inhalacionu klasu radionuklida koja predstavlja sporu apsorbciju iz
plua u tjelesnu tenost.

Vazduh 40K(Bq/godinje) 137Cs(Bq/godinje) 226Ra(Bq/godinje) 232Th(Bq/godinje)
GGU 4762 256 1.05 0.4
Vazduh 40K (10
-3
Bq/m
3
) 137Cs (10
-6
Bq/m
3
) 226 Ra (10
-6
Bq/m
3
) 232Th (10
-6
Bq/m
3
)
IK 661 35556 146 56
Tabela233. Maksimalno dozvoljene vrijednosti specifine aktivnosti
radionuklida u vazduhu date preko pojmova granice godinjeg unosa (GGU) i
izvedene koncentracije (IK)
Pojam GGU predstavlja ukupnu aktivnost odreenog izotopa koju pojedinac smije da unese
inhalacijom za period od jedne godine. Pojam IK predstavlja maksimalno dozvoljenu vrijednost
specifine aktivnosti radionuklida u vazduhu preraunata na osnovu date GGU i procjene koliine
vazduha koju pojedinac udahne za godinu dana.
Zakljuak: Sve vrijednosti sadraja radionuklida u uzorcima vazduha su manje od
maksimalno dozvoljenih datih u domaem zakonodavstvu. Analiza sadraja radionuklida u
vazduhu za period 2009-2011 god. nije pokazala da aritmetike sredine rezultata mjerenja
prekorauju maksimalno dozvoljene vrijednosti sadraja analiziranih radionuklida u
vazduhu.
Takoe, ukupna efektivna doza koju primi stanovnik Crne Gore koja predstavlja mjeru
radioloke optereenosti stanovnitva, i koja je posljedica inhalacije analiziranih
radionuklida prisutnih u vazduhu je u opsegu efektivnih doza koje su, kao relevantne, date u
Izvjetaju UNSCEAR 2000.
Ispitivanje sadraja radionuklida
131
I,
134
Cs i
137
Cs u dnevnim uzorcima vazduha u periodu
praenja akcidenta u nuklearnoj elektrani Fukushima Daiichi u Japanu
Agencija za zatitu ivotne sredine, shodno Zakonu o zatiti od jonizujuih zraenja i radijacionoj
sigurnosti (Slubeni list CG, broj 56/09 i 58/09), prikuplja informacije o radijacionim udesima,
sarauje sa Meunarodnom agencijom za atomsku energiju (IAEA-International Atomic Energy
Agency) i drugim meunarodnim tijelima i dostavlja informacije iz oblasti zatite od jonizujuih
zraenja nadlenim institucijama i sredstvima javnog informisanja. S obzirom da je u Crnoj Gori od
21.03.2007. godine na snazi Konvencija o ranom obavjetavanju u sluaju nuklearnih nesrea

(Slubeni list SRJ, broj 015/89-3) IAEA je svakodnevno dostavljala naoj instituciji informacije o
stanju u Japanu, odnosno u nuklearnoj elektrani Fukushima Daiichi. Agencija za zatitu ivotne
sredine se 16.03 2011. god. obratila JU Centar za ekotoksikoloka ispitivnja Crne Gore sa
zahtjevom za organizovanje svakodnevnih uzorkovanja i analize sadraja radionuklida u vazduhu i
padavinama (u sluaju da nije bilo padavina uzorkiva se spirao destilovanom vodom i analizirao se
suvi depozit). Informacije o vrijednostima jaine apsorbovane doze zraenja su bile dostupne na
svakih sat vremena u periodu od 07-15 sati, i na svakih dva sata do 22 sata.
Vanredna uzorkovanja i analize su raene u periodu od 16.03. - 15.05.2011 i to svakodnevno
uzorkovanja i analize dnevnih uzoraka u periodu od 16.03 do 27.04. 2011, a svakodnevno
uzorkovanje i analiza zbirnih nedjeljnih uzoraka do 15.05.2011 kada se procijenilo da se moe
ponovo poeti sa redovnim monitoringom.
Osim informisanja javnosti putem svog sajta Agencija za zatitu ivotne sredine Crne Gore je izlazila
u susret svim sredstvima javnog informisanja, kao i graanima koji su joj se obraali za dodatne
informacije o posledicama nuklearne nesree, odnosno njenim moguim uticajem na ljude i
ivotnu sredinu u Crnoj Gori.
Analizirani su radionuklidi
131
I,
134
Cs,
137
Cs. Rezultati analiza su se kretali :

131
I u rasponu od 0,01 mBq/m
3
koja se mjerila u periodu od 26.04 do 15.05 2011.god. do
maksimalno izmjerene vrijednosti 0,82 mBq/m
3
koja je izmjerena 02.04.2011.god.

134
Cs u rasponu od 0,01 mBq/m
3
koja se mjerila u periodu od 26.04 do 15.05 2011.god. do
3
koja je izmjerena 17.03.2011. god.

137
Cs u rasponu od 0,01 mBq/m
3
koja se mjerila u periodu od 26.04 do 15.05 2011. god. do
3
koja je izmjerena 11.04.2011 god.

Zakljuak: ukoliko se mjerene vrijednosti specifinih aktivnosti analiziranih radionuklida u
vazduhu uporede sa maksimalno dozvoljenim vrijednostima koje su date u relevantnim
pravilnicima preko pojmova izvedene koncentracije (IK) predstavljene u Tabeli 239.dolazi
se do zakljuka da su poveane mjerene vrijednosti ipak vrijednosti koje nemaju nikakav
znaaj u smislu da su mogli radioloki ugroziti stanovnitvo Crne Gore.
Za proraun GGU i IK koristile su se vrijednosti oekivane efektivne doze po jedininom unoenju
(e(g) izraene u Sv/Bq) za onu inhalacionu klasu radionuklida koja predstavlja brzu apsorbciju iz
plua u telesnu tenost.

Vazduh
131
I
(mBq/m
3
)
134
Cs
(mBq/m
3
)

137
Cs
(mBq/m
3
)
IK 188 210 302
Tabela234. Maksimalno dozvoljene vrijednosti koncentracije radionuklida
u vazduhu date preko pojmova izvedene koncentracije (IK)
10.3 Ispitivanje sadraja radionuklida u padavinama
Ispitivanje sadraja radionuklida u padavinama se radi na zbirnim mjesenim uzorcima. Za
uzorkovanje padavina se koristi kolektor koji je konstruisan u skladu sa preporukama ICRP No.295 i
postavljen je iza zgrade JU Centar za ekotoksikoloka ispitivanja Crne Gore u Podgorici.
Uzorkovanje se vri svakodnevno i formiraju se zbirni mjeseni uzorci. Analiza je obuhvatila
prirodne radionuklide
40
K,
226
Ra,
235
U,
238
U i
232
Th, kao i vjetaki radionuklid
137
Cs. Analiza je pokazala
prisustvo i kosmogenog radionuklida
7
Be.


Grafikon 113. Koncentracija radionuklida u mjesenim uzorcima padavina izraene u mBq/l za
2011. godinu

Grafikon 114. Koncentracija radionuklida
238
U u mjesenim uzorcima padavina izraene u Bq/l za 2011.
godinu
Izvedene koncentracije radionuklida u vodi za pie (Pravilnik o granicama radioaktivne
kontaminacije ivotne sredine i o nainu sprovoenja dekontaminacije ("Slubeni list SRJ", broj
9/99) su :
40
K : 2200 mBq/l,
137
Cs :1000 mBq/l,
226
Ra: 200 mBq/l,
232
Th: 100 mBq/l,
238
U: 0,4 Bq/l
Zakljuak: Uporeivanjem vrijednosti serije rezultata koncentracije radionuklida u
padavinama koje su prikazane na grafikonima 113 i 114 sa izvedenim koncentracijama koje
vae za vodu za pie, vidi se da su sve vrijednosti daleko ispod maksimalno dozvoljenih
granica, odnosno padavine u Crnoj Gori su radioloki ispravne.
10.4 Ispitivanje sadraja radionuklida u vodi jezera, rijeka i
mora
Analiza je obuhvatila prirodne radionuklide
40
K,
226
Ra,
232
Th,
235
U i
238
U. Takoe je data i vrijednost za
137
Cs. Zbog veoma niskih koncentracija pojedini radionuklidi nisu mogli biti detektovani bez obzira
to se ilo na koncentrisanje uzoraka.Vrijednosti za njih su date u vidu minimalnih detektabilnih
aktivnosti.
0
0.2
0.4
januar februar mart april maj jun
Bq/l
238U


Sadraj radionuklida u vodi Skadarskog jezera
Skadarsko
jezero
40
K
(mBq/l)
137
Cs
(mBq/l)
226
Ra
(mBq/l)
232
Th
(mBq/l)
235
U
(mBq/l)
238
U
(Bq/l)
I Kvartal 29,95 2,65 13,421,54 8,52 17,11 0,27
II Kvartal 33,43 2,91 5,140,56 10,61 16,26 0,28
III Kvartal 21,88 2,32 25,051,53 8,56 12,47 0,27
IV Kvartal 19,31 2,10 28,621,59 8,34 11,52 0,25
Tabela235. Specifine aktivnosti radionuklida u Skadarskom jezeru
Crno jezero
40
K
(mBq/l)
137
Cs
(mBq/l)
226
Ra
(mBq/l)
232
Th
(mBq/l)
235
U
(mBq/l)

238
U
(Bq/l)

Godinji
uzorak
37030 5,0 10,01 10,10 50,01 0,34
Tabela236. Specifine aktivnosti radionuklida u vodi Crnog jezera
Zakljuak: Ukoliko se dobijene vrijednosti specifine aktivnosti radionuklida u Skadarskom
jezeru koje su prikazane u Tabeli 240. i Crnog jezera (Tabela 241. ) uporede ak i sa
izvedenim koncentracijama koje vae za vodu za pie:
40
K : 2200 mBq/l,
137
Cs :1000 mBq/l,
226
Ra: 200mBq/l,
232
Th: 100 mBq/l,
238
U: 0,4 Bq/l
Moe se zakljuiti da su vode Skadarskog i Crnog jezera radioloki ispravne.
Sadraj radionuklida u morskoj vodi
Ispitivanje sadraja radionuklida u morskoj vodi se obavlja na uzorcima koji su se uzorkovali kod
Bara (Tabela 242) i Herceg Novog (Tabela 243).
40
K,
226
Ra,
232
Th,
235
U i
238
U. Takoe je data i vrijednost za
137
Cs.
Bar
40
K
(Bq/l)
137
Cs
(mBq/l)
226
Ra
(mBq/l)
232
Th
(mBq/l)
235
U
(mBq/l)

238
U
(Bq/l)

IKvartal 5,56 0,19 2,15 5,16 12,72 19,12 0,45
IIKvartal 5,80 0,24 3,60 6,10 13,30 18,52 0,46
IIIKvartal 9,60 0,22 3,90 8,01 18,37 24,07 0,61
IVKvartal 6,19 0,35 3,61 6,30 14,52 19,39 0,49
Tabela237. Specifine aktivnosti radionuklida u morskoj vodi kod Bara
Herceg Novi
40
K
(Bq/l)
137
Cs
(mBq/l)
226
Ra
(mBq/l)
232
Th
(mBq/l)
235
U
(mBq/l)

238
U
(Bq/l)

IKvartal 7,41 0,25 6,15 0,71 5,42 13,32 18,76 0,45
IIKvartal 4,04 0,16 5,56 4,00 21,28 28,44 0,65
IIIKvartal 6,95 0,23 2,70 16,21 1,69 11,56 16,81 0,38
IVKvartal 7,38 0,24 2,77 0,74 4,26 0,5 6,91 10,51 0,23
Tabela238. Specifine aktivnosti radionuklida u morskoj vodi kod Herceg Novog
Zakljuak: Uporeivanjem vrijednosti serije rezultata specifinih aktivnosti radionuklida u
morskoj vodi uzorkovanoj kod Bara i Herceg Novog sa izvedenim koncentracijama koje vae
za vodu za pie:

40
K : 2,2 Bq/l,
137
Cs :1000 mBq/l,
226
Ra: 200mBq/l,
232
Th: 100 mBq/l,
238
U: 0,4 Bq/l
konstatuje se da su izmjerene vrijednosti daleko ispod maksimalno dozvoljenih granica,
odnosno morska voda u Crnoj Gori je radioloki ispravna.
Radionuklid
40
K se prirodno nalazi u morskoj vodi preko KCl, tako da su detektovane
vrijednosti normalne, prirodne vrijednosti.
Sadraj radionuklida u vodi rijeka
40
K,
226
Ra,
232
Th. Takoe je data i vrijednost za
137
Cs.
Rijeke
I Polugodite
40
K
(mBq/l)
137
Cs
(mBq/l)
226
Ra
(mBq/l)
232
Th
(mBq/l)
Vezinica 171 9,5 3,04 6,38 12,05
ehotina 91,31 5,75 3,67 6,08 13,63
Breznica 75,35 6,87 13,30 26,95
Graanica 100,1 7,70 17,16 26,61
Paleki potok 205090 8,00 15,07 33,28
Tabela239. Specifine aktivnosti radionuklida u vodi rijeka I polugodite
Rijeke
IIPolugodite
40
K
(mBq/l)
137
Cs
(mBq/l)
226
Ra
(mBq/l)
232
Th
(mBq/l)
Vezinica 443 35 6,37 11,89 23,21
ehotina 6790260 8,87 16,80 31,17
Breznica 46,32 6,00 9,75 23,48
Graanica 120,1 9,21 14,21 20,43
Paleki potok 7080254 10,80 16,78 34,13
Tabela240. Specifine aktivnosti radionuklida u vodi rijeka II polugodite
Zakljuak
Uporeivanjem vrijednosti serije rezultata specifinih aktivnosti radionuklida u vodama
rijeka koje su analizirane sa izvedenim koncentracijama koje vae za vodu za pie:

40
K : 2,2 Bq/l,
137
Cs :1000 mBq/l,
226
Ra: 200mBq/l,
232
Th: 100 mBq/l,
238
U: 0,4 Bq/l
vidi se da su skoro sve vrijednosti daleko ispod maksimalno dozvoljenih granica, odnosno
analizirane vode rijeka Crne Gore su radioloki ispravne, osim vode Paljekog potoka i
ehotine u kojima su izmjerene visoke koncentracije kalijuma u drugom polugoditu.
Na ovu pojavu treba obratiti posebnu panju i dodatno je analizirati, mada treba imati na umu da
nacionalni propisi ne poznaju pojam izvedenih koncentracija za rjenu vodu tako da su se
izmjerene vrijednosti koncentracije radionuklida
40
K uporeivale sa izvedenim koncentracijama za
vodu za pie.
10.5 Ispitivanje sadraja radionuklida u zemljitu
Prirodni radionuklidi terestrijalnog porijekla, i produkti njihovih raspada, ije je vrijeme
poluraspada komparabilno sa starou Zemlje su prisutni i danas u razliitim koliinama kako u
svim segmentima ivotne sredine, tako i u ljudskom organizmu. Ozraivanje ljudi od spoljanjih
izvora zraenja je uglavnom od zraenja radionuklida, niza radioaktivnih raspada
238
U,
232
Th i
radionuklida
40
K prisutnih u zemljitu Osim ovih postoje i drugi radionuklidi terestrijalnog porijekla

kao sto su:
235
U,
87
Rb,
138
La,
147
Sm,
176
Lu, ali u tako niskim specifinim aktivnostima da nemaju znaajan
uticaj na ukupnu efektivnu dozu koja je posljedica izlaganja zraenju terestrijalnog porijekla.
Izlaganje spoljanjim izvorima zraenja na otvorenom prostoru varira i zavisi od tipa stijene
odnosno od vrste zemljita. Visoki nivoi zraenja potiu od stijena magmatskog porijekla kao to je
granit dok se nii nivoi primjeuju kod sedimentnih stijena.
Prve procjene specifinih aktivnostiovih radionuklida su sugerisane 1982 u Izvjetaju UNSCEAR i
iznose: 370 Bq/kg za
40
K
25 Bq/kg za
238
U, i
25 Bq/kg za
232
Th.
Meutim u Kini i Sjedinjenim Amerikim Dravama (USA) izmjerene su vee koncentracije pa je
1993. godine UNSCEAR izvrio reviziju za
238
U i
232
Th na 40Bq/kg.
Ovi rezultati, kao i mnogi drugi koji su dobijeni irom svijeta, imali su za posljedicu da se za
specifine aktivnosti kojima je izloen najvei dio populacije svijeta uzmu:
420 Bq/kg za
40
K
33 Bq/kg za
238
U
45 Bq/kg za
232
Th.
Kao rezultat toga dolo se i do zakljuka da je najvei broj stanovnika, oko 200 miliona, izloen
srednjoj brzini doze zraenja u vazduhu na otvorenom prostoru od terestrijalnih radionuklida od
60 nGy/h (izmjerene vrijednosti se kreu u opsegu od 10 pa ak i do nekoliko hiljada nGy/h, a
analizirana je izloenost 788 miliona stanovnika u 25 razliitih zemalja izvor Izvjetaj UNCSEAR
2000). Najnie vrijednosti su izmjerene na Kipru, Islandu, Egiptu, Holandiji, Velikoj Britaniji i manje
su od 40 nGy/h, a najvee vrijednosti su mjerene u Australiji, Maleziji, Portugalu i iznosile su 80
nGy/h. Ipak treba naglasiti da lokalne geoloke posebnosti mogu proizvesti devijacije pomenutih
vrijednosti.
Izlaganje spoljanjim izvorima zraenja u zatvorenom prostoru je rezultat uticaja terestrijalnih
radionuklida koji su prisutni u graevinskom materijalu i vee je od izlaganja na otvorenom
prostoru. Kada se jo uzme u obzir i injenica da je boravak u zatvorenim prostorijama mnogo dui
od boravka na otvorenom onda se zakljuuje da je veoma vano uzeti u obzir i ovu vrstu izlaganja
zraenju. Brzina doze kojoj je izloen najvei dio populacije svijeta u zatvorenim prostorijama je 84
nGy/h. Najnie vrijednosti su mjerene na Novom Zelandu, Islandu i USA i to ispod 40 nGy/h to je
posljedica toga to najvei dio stanovnitva ivi u kuama od drveta. Najvee mjerene vrijednosti
(95 -115 nGy/h) su mjerene u Maarskoj, Maleziji, Kini, Albaniji, Portugaliji , Australiji, paniji,
vedskoj i Iranu gdje je kao najee korieni graevinski materijal cigla ili kamen.
Zakljuak je da je brzina doze zraenja u vazduhu od terestrijalnih radionuklida u zatvorenom
prostoru za 40% vea od brzina doze zraenja u vazduhu od terestrijalnih radionuklida na
otvorenom prostoru.
Analiza u Crnoj Gori je ove godine obuhvatila prirodne radionuklide
40
K,
226
Ra,
232
Th. Takoe je data i
vrijednost za
137
Cs. Posebna panja je posveena analizi 226Ra koji je potomak raspada
238
U.
Uzorkovanje je obavljeno sa: nekultivisanih povrina: sa dubina 0 5 cm, 5 10 cm, 10 15
cm.U oba sluaja uzorci su se uzimali sa povrine (25 x25) cm.
Izmjerene specifine aktivnosti za 2011 god. su se kretale:
za
40
K u opsegu od 241 Bq/kg u mjestu Bare Kraljske do 777,33 Bq/kg u Mojkovcu,
za
137
Cs u opsegu od 6,43 Bq/kg u mjestu eluge do 252,67 Bq/kg u mjestu Bare Kraljske,
za
238
U u opsegu od 15,52 Bq/kg do 88,15 Bq/kg u mjestu Duboka,
za
232
Th u opsegu od 15,65 Bq/kg u mjestu Bare Kraljske do 54,67 Bq/kg u mjestu Duboka.

Uporeivanjem svih rezultata sa rezultatima projekta Meneko prikazanih u Tabeli 246 (Meneko
projektom je realizovano mapiranje fona - zraenja, metodom in-situ - spektrometrijom, na
teritoriji Crne Gore. Projekat je realizovan u saradnji sa Odsjekom za nuklearnu fiziku i radiohemiju
Instituta Kuratovski iz Moskve. Rukovodilac projekta je bio Prof. dr. Perko Vukoti.) moe se uoiti
da su sve izmjerene vrijednosti u granicama za prirodne radionuklide za teritoriju Crne Gore. Neto
vea odstupanja, od maksimalno izmjerene vrijednosti Meneko projektom, za
40
K ne predstavljaju
odstupanja koja zabrinjavaju na ta nam ukazuju i specifine aktivnosti
40
K u zemljitu u nekim
zemljama Evrope koje su prikazane na grafikonu 115. Osim toga viestruko vea srednja vrijednost
specifine aktivnosti
40
K koja je iznosila 1286 Bq/kg (P.Vukoti, R. Svrkota, T. Aneli, R. Zeki, N.
Antovi: Lokalnosti u Crnoj Gori sa poveanim fonom zraenja) u Crnoj Gori izmjerena je na
lokalitetu sa poveanim fonom zraenja u oblasti Durmitorske tektonske jedinice koja obuhvata
sjevernoistoni dio Crne Gore sa terenima Pivske planine, Durmitora, Sinjajevine, Komova, Visitora,
Prokletija, Ljubinje i Kovaa sa podrujima Roaja, Berana, Bijelog Polja, Pljevalja.
Osim na ovim lokacijama mjerene su i specifine aktivnosti prirodnih radionuklida i na lokacijama:
deponija pepela Maljevac TE Pljevlja, okolina rudnika uplja Stijena, okolina bazena crvenog mulja
KAP-a, okolina deponije eljezare Niki, kao i pepeo i ugalj TE Pljevlja, ruda rudnika uplja Stijena,
crveni mulj iz bazena KAP-a.
Izmjerene specifine aktivnosti za 2011. god. za ove lokacije su se kretale:
za
40
K u opsegu od 67,4 Bq/kg u crvenom mulju iz bazena KAP-a Podgorica do 521Bq/kg u
pepelu i uglju TE Pljevlja,
za
137
Cs u opsegu od 0,43 Bq/kg u pepelu i uglju TE Pljevlja do 223 Bq/kg u zemljitu iz
okoline rudnika uplja stijena,
za
238
U u opsegu od 12,1 Bq/kg u pepelu i uglju TE Pljevlja do 153 Bq/kg u zemljitu iz
okoline bazena crvenog mulja KAP-a,
za
232
Th u opsegu od 3,1 Bq/kg u pepelu i uglju TE Pljevlja do 490 Bq/kg u crvenom mulju iz
bazena KAP-a Podgorica
Specifina aktivnost
232
Th odstupa od maksimalno izmjerene vrijednosti dobijene u okviru Meneko
projekta date u Tabeli 246., ali je viestruko vea srednja vrijednost specifine aktivnosti
232
Th od
173 Bq/kg ((P.Vukoti, R. Svrkota, T. Aneli, R. Zeki, N. Antovi:Lokalnosti u Crnoj Gori sa
poveanim fonom zraenja) izmjerena u Jadransko-Jonskoj zoni, kojoj pripada primorski dio Crne
Gore: okolina Herceg Novog, Tivatsko i Mrevo polje, Lutica i Grbalj, podruje izmeu Bara, rijeke
Bojane planine i mora, tako da se i ova vrijednost ne smatra alarmantnom.
Meneko
40
K(Bq/kg)
137
Cs(Bq/kg)
238
U(Bq/kg)
232
Th(Bq/kg)
Srednja
vrijednost
197 152 24,2 20.9
Min. izmjerena
vrijednost
16 0,7 2 0,4
Max
izmjerena
vrijednost
481 740 166 74
Tabela241. Rezultati projekta Meneko


Grafikon 115. Specifina aktivnost
40
K u zemljama Evrope (Bq/kg)
Efektivna doza koja je rezultat uticaja terestrijalnog zraenja za stanovnitvo Crne Gore je
0,0739 mSv na otvorenom prostoru, 0,41392 mSv u zatvorenom prostoru to rezultuje ukupnom
vrijednou od 0,49 mSv/god.
Vrijednost 0,49 mSv/god je dobijena na taj nain to su se koristile srednje vrijednosti svih
specifinih aktivnosti sva tri radionuklida u zemljitu sa 12 razliitih lokacija u Crnoj Gori (Bare
Kraljske, Pljevlja, Duboka, Kruevice, eluge, Herceg Novi, Meurijeje, Mojkovac,Podgorica,
Danilovgrad, eluge, Sutomore). Korieni su dozni koeficijenti koji daju odnos brzine doze i
specifine aktivnosti (i to za
40
K: 0,0417 nGyh
-1
/Bqkg
-1
, za
226
Ra: 0,462 nGyh
-1
/Bqkg
-1
, i za
232
Th: 0,604
nGyh
-1
/Bqkg
-1
izvor Izvjetaj UNSCEAR 2000), zatim faktori zadravanja 0,2 i 0,8 za otvoreni i za
zatvoreni prostor (naravno koristila se i injenica da jedna godina ima 8760h), konverzioni
koeficijent za pretvaranje apsorbovane u efektivnu dozu (0,7 SvGy
-1
), kao i to da je brzina doze
zraenja u vazduhu od terestrijalnih radionuklida u zatvorenom prostoru za 40% vea od brzina
doze zraenja u vazduhu od terestrijalnih radionuklida na otvorenom prostoru.
Zaljuak: Analiza prethodno definisanih radionuklida u zemljitu je pokazala da zemljite u
Crnoj Gori nije radioloki optereeno ak ni u blizini velikih industrijskih gradova. Osim toga
efektivna doza koju prosjean stanovnik Crne Gore dobije kao posljedicu izlaganja
terestrijalnom zraenju je uobiajena za veinu zemalja Evrope to je i jasno prikazano u
Tabeli koja predstavlja konane rezultate na kraju ovog Izvjetaja.
Ispitivanje sadraja radionuklida u podzemnim vodama
40
K,
226
Ra,
232
Th,
235
U i
238
U,
137
Cs. Uzorkovale su se
podzemne vode sa 4 lokacije i to: podzemne vode piezo buotina KAP-a, Zetske ravnice, u blizini
eljezare Niki i TE Pljevlja.
Rezultati analiza podzemnih voda su dati u tabelama 247, 248, 249 i 250.
KAP
40
K
(mBq/l)
137
Cs
(mBq/l)
226
Ra
(mBq/l)
232
Th
(mBq/l)
235
U
(mBq/l)

238
U
(Bq/l)

I Polugodite 91,65 5,39 14,89 28,82 42,49 0,90
II Polugodite 54,21 5,26 7,89 13,48 33,87 0,58
Tabela242. Sadraj radionuklida u vodama pijezo buotina KAP-a
Zetska ravnica
40
K
(mBq/l)
137
Cs
(mBq/l)
226
Ra
(mBq/l)
232
Th
(mBq/l)
235
U
(mBq/l)

238
U
(Bq/l)

I Polugodite 34030 7,36 15,88 25,18 51,19 0,78
II Polugodite 60,06,0 5,37 9,81 19,87 35,16 0,59
Tabela243. Sadraj radionuklida u podzemnim vodama Zetske ravnice


eljezara Niki
40
K
(mBq/l)
137
Cs
(mBq/l)
226
Ra
(mBq/l)
232
Th
(mBq/l)
235
U
(mBq/l)

238
U
(Bq/l)

I Polugodite 90,01 9,62 17,63 34,41 72,36 1,33
II Polugodite 80,10 6,48 10,80 12,90 32,55 0,71
Tabela244. Sadraj radionuklida u podzemnim vodama eljezare Niki
TE Pljevlja
40
K
(mBq/l)
137
Cs
(mBq/l)
226
Ra
(mBq/l)
232
Th
(mBq/l)
235
U
(mBq/l)

238
U
(Bq/l)

I Polugodite 127 10,90 21,52 43,33 66,74 1,30
II Polugodite 63,27 6,88 22,33 23,75 42,54 0,73
Tabela245. Sadraj radionuklida u podzemnim vodama TE Pljevlja
podzemnim vodama sa izvedenim koncentracijama koje vae za vodu za pie:

40
K : 2,2 Bq/l,
137
Cs :1000 mBq/l,
226
Ra: 200mBq/l,
232
Th: 100 mBq/l,
238
U: 0,4 Bq/l
konstatuje se da su izmjerene vrijednosti daleko ispod maksimalno dozvoljenih granica,
odnosno da su analizirane podzemne vode u Crnoj Gori radioloki ispravne.
10.6 Radioaktivnost u boravinim i radnim prostorijama
Radon, najprostranjeniji prirodni radioaktivni gas se emituje iz zemljita koje sadri radijum i
koncentrie se u boravinim i radnim prostorijama. Produkti koji nastaju raspadanjem radona
proizvode fine aerosole koje se udisanjem unose u plua. Kako su produkti radona alfa i beta
emiteri visokoh energija, postoji velika opasnost po zdravlje stanovnitva u sluaju povienih
koncentracija ovog gasa. Nauna istraivanja pokazuju da je radon drugi uzronik karcinoma plua,
ili najei uzronik karcinoma plua kod nepuaa.

Slika3. Nain na koji radon dospjeva u boravine prostorije.
Vrlo je vano primjetiti da doprinos radona ukupnoj dozi zraenja koju godinje primi prosjean
stanovnik ide ak i do 50%.
Globalna opasnost po zdravlje stanovnitva i visok uinak ovog neprimjetnog gasa (bez boje i
mirisa), su osnovni razlozi zato je radon u posljednje vrijeme veoma aktuelan u svijetu. Visok
uinak radona je mogue smanjiti sistematskim mjerama zatite i ogranienjima u propisima iju

osnovu kod nas ini Zakon o zatiti od jonizovanog zraenja i radijacionoj sigurnosti (Slubeni list
CG, broj 56/09, 58/09) i pratei podzakonski akti.
Program sistematskog ispitivanja radioaktivnosti ivotne sredine u Crnoj Gori ukljuuje ispitivanje
nivoa izlaganja ljudi gasu radonu u boravinim i radnim prostorijama mjerenjem koncentracija
radona. Mjerenja koncentracija radona i statistika obrada podataka se vre od 1998. godine, tako
da je u svakom trenutku mogue sagledati stanje i pratiti trendove koncentracija radona na
teritoriji Crne Gore u poslednjih trinaest godina.
Meutim, kao to je istaknuto u prologodinjem Izvjetaju, trenutni nedostatak je potpuna
kontrola radona na teritoriji Crne Gore. U poslednjih trinaest godina, ukljuujui i 2011. godinu,
mjerenja su vrena na uzorku od 20-tak sluajno odabranih lokacija koje ukljuuju individualne i
zajednike stambene zgrade, poslovne prostore, kole i djeije vrtie.(Ovo su kratkorona mjerenja
tj. mjerenja koja traju do 48h (short-term measurements)), dok se sa izradom Radonske mape
takoe zapoelo u Crnoj Gori u istom periodu.
Konanom realizacijom podprograma Izrada radonske mape tj ispitivanje koncentracija radona
koje je jo uvijek u toku i vri se na cijeloj teritoriji Crne Gore, postii e se krajnji cilj tj. procjena
raspodjele radona izvedenih iz mjerenja na najmanje 1000 boravinih mjesta, i identifikacija
lokacija i regija koje zahtjevaju mjere sanacije kako bi se smanjila izloenost populacije radonu.

Grafikon 116. Evolucija srednjih godinjih koncentracija radona ( Bq/m
3
)u boravinim i radnim prostorijma
na teritoriji Crne Gore u periodu od 1999.-2011. godine
Grafikon 116. ukazuje da izmjerene srednje godinje koncentracije radona u 61% sluajeva
premauju maksimalno dozvoljene granice koje se odnose na novo-izgraene objekte (200 Bq/m
3
),
dok je u 100% sluajeva koncentracije radona znatno nia u odnosu na interventni nivo odreen za
postojei stambeni fond (400 Bq/m
3
). Srednja godinja koncentracija radona izmjerena
kratkoronim (short-term) mjerenjima u 2011. godini iznosi 258 Bq/m
3
, to za oko 29% premauje
maksimalno dozvoljene granice koje se odnose na novo-izgraene objekte.
Tokom 2011. godine serija kratkoronih (short-term) mjerenja koncentracija radona je obavljena na
ukupno 20 lokacija koje ukljuuju 3 kole, 15 individulanih i zajednikih stambenih zgrada, 1 vrti i
1 poslovni prostor, na teritoriji optine Podgorica. Na svim izabranim lokacijama mjerenja su vrena
etiri puta, u razliitim godinjim dobima, kako bi se sagledale mogue varijacije u koncentracijama
i uticaji vezani za razliite periode godine.
Na 5 mjernih mjesta izmjerena je srednja vrijednost koncentacije radona koja je bila vea od
interventnog godinjeg nivoa za postojei stambeni fond (vea od 400 Bq/m
3
). Na 2 mjerna mjesta
srednja vrijednost koncentracije radona bila je ispod interventnog nivoa odreenog za novo-
izgraene objekte ali preko interventnog nivoa odreenog za postojei stambeni fond (200-400
Bq/m
3
). Na 13 mjernih mjesta izmjerena je srednja vrijednost koncentacije radona je bila manja od
200 Bq/m
3
.

Procjena godinje efektivne doze zraenja kao posljedica izlaganja radonu u
zatvorenim prostorijama:
Vrijednosti godinjih efektivnih doza su izvedene na osnovu konverzionog faktora 0.025
mSv/(Bq/m3), u skladu sa preporukama UNSCEAR United Nations Scientific Committee on the
Effects of Atomic Radiation (1993), i prikazane su grafikonom.
Kao najrealnija vrijednost za srednju godinju koncentraciju radona u boravinim prostorijama
uzima se aritmetika sredina svih rezultata do sada realizovanog Podprograma izrada radonske
mape Crne Gore (radi se o dugoronim mjerenjima, odnosno long-term measurements, koja
omoguavaju odreivanje realnih i preciznih vrijednosti koncentracija radona u boravinim
prostorijama na teritoriji Crne Gore to je i meunarodno priznata metoda) i iznosi 105 Bq/m
3
(grafikon117)

Grafikon 117. Srednja godinja koncentracija radona ( Bq/m
3
)u boravinim i radnim prostorijma koja je
rezultat long-term mjerenja tj dobijena je na osnovu 70% uraene radonske mape Crne Gore, u poreenju sa
sredjim godinjim koncentracijama mjerenim u veini evropskih i u odabranim neevropskim zemljama.
Koncentracije su izraene u Bq/m
3

Na taj nain se dobija da stanovnik Crne Gore kao posljedicu izlaganja radonu u zatvorenim
boravinim prostorijama dobija godinje 2,65mSv (grafikon 118.).

Grafikon 118. Godinja efektivna doza(mSv) zraenja primljena od strane odraslog stanovnika kao posljedica
izlaganja radonu u zatvorenim prostorijma izrazena u mSv. Vrijednost su prikazane i za veinu evropskih
(ukljuujui Crnu Goru) kao i za odabrane neevropske zemlje.
Za razliku od drugih faktora koji doprinose godinjoj dozi zraenja koju primi odrastao stanovnik
Crne Gore, radon je faktor koji je mogue najjednostavnije sniziti preduzimanjem konkretnih
remedijacionih mjera. Osnovne metode remedijacije su ugradnja efikasnog ventilacionog sistema
koji bi uticao na smanjenje koncentracija radona u zatvorenim prostorijama, kao i poveanje
otpornosti podova korienjem izolacionih materijala u cilju smanjenja emanacija radona, tj.
protoka radona iz zemljita u boravine prostorije.

Prilikom boravka na otvorenom prostoru takodje postoji izloenost stanovnitva gasu radonu kao
posljedica njegove emanacije iz zemljita. Proraun efektivne doze koja je rezultat izlaganja radonu
na otvorenom prostoru je isti kao i proraun za efektivnu dozu za zatvoreni prostor samo se mijenja
faktor koji govori o vremenu koje stanovnik provede na otvorenom i uzima se da je koncentracija
radona na otvorenom prostoru 10Bq/m
3
(UNSCEAR 2000) Dakle, ukupna efektivna doza od
radona na otvorenom prostoru je 0,095 mSv za godinu dana.
Proraun efektivnih doza za toron (
220
Rn) je definisan kao i za radon (
222
Rn) uz korienje podataka o
ekvivalentnoj ravnotei koncentracije torona, teinskog faktora za toron i naravno injenice koliko
prosjean odrastao stanovnik provede na otvorenom u i zatvorenom prostoru. Efektivna doza
koja je posljedica izloenosti stanovnika Crne Gore toronu u zatvorenom prostoru je 0,084
mSv za godinu dana dok je efektivna doza koja je posljedica izloenosti stanovnika Crne
Gore toronu na otvorenom prostoru je 0,007 mSv za godinu dana.
Inhalacijom radona (
222
Rn) i torona (
220
Rn) na otvorenom i u zatvorenom prostoru
stanovnikm Crne Gore primi ukupnu efektivnu dozu od ( 2,65+0,095+0,084+0,007 ) mSv/god
tj. 2,836 mSv/god
Zakljuak : U toku 2011 godine na 5 od ukupno 20 lokacija na kojima se u toku ove godine
mjerila koncentracija radona u boravinim prostorijama short-term mjerenjima, uoeno je
prekoraenje interventnog nivoa za postojee objekte (400 Bq/m
3
). U osnovnoj koli Milan
Vukoti u Srpskoj registrovana je vrijednost srednje godinje koncentracije koja
prekorauje interventni nivo od 400 Bq/m
3
tako da se ovom rezultatu treba posvetiti
posebna panja (jer se radi o koli) tj. prije donoenja krajnje odluke o eventualnoj
remedijaciji treba uestati sa novom serijom mjerenja.
Inhalacijom radona u zatvorenom prostoru pojedinac je izloen efektivnoj dozi od 2,65
mSv/god (treba ipak imati na umu da je ova vrijednost doneena na osnovu nezavrene
radonske mape) to je skoro oko 70% od ukupne efektivne doze. Ova injenica nam ukazuje
da je neohodno to prije zavrti realizaciju Programa radonske mape Crne Gore da bi prije
svega sa veom tanou mogli zakljuiti kolika je radioloka optereenost satnovnika Crne
Gore, koja je posljedica izlaganja gasu radonu u zatvorenim prostorijama i da bi se moglo
pristupti remedijacionim procesima na onim lokacijama gdje se zakljui da je to neophodno.
Kroz predstojeu reviziju podzakonskih akata vazanih za Zakon o zatiti od jonizujuih
zraenja i radijacionoj sigurnosti, treba uspostaviti odreena ogranienja u smislu: uvoenja
obaveze analize koncentracije gasa radona u zemljitu na kome se planira izgradnja nekog
objekta. Takoe za objekte koji su ve izgraeni treba regulisati nain redukcije izlaganja
radonu (ukoliko se procjeni da se prelazi interventni nivo koncentracije za staru gradnju)
kroz potovanje standarda koji definiu izolaciju i kvalitet betonskih ploa koje su u
kontaktu sa zemljitem.
10.7 Rezultati ispitivanja sadraja radionuklida u
graevinskom materijalu
Ogranienja na upotrebu graevinskog materijala su uglavnom povezana sa zraenjem koje
emituju radionuklidi koji su sastavni dio tog materijala.
U Crnoj Gori se od 1998. godine vri sistematsko ispitivanje sadraja radionuklida u graevinskom
materijalu, analiziranjem razliitih uzoraka sa teritorije Crne Gore. Za razliku od pojedinih zemalja
koje koriste samo jedan referentni radionuklid, u Crnoj Gori se mjere aktivnosti serije referentnih
prirodnih radionuklida:
40
K,
226
Ra,
232
Th, kao i vjetakog radionuklida
137
Cs. Granice radioaktivne
kontaminacije graevinskog materijala su propisane Pravilnikom o granicama kontaminacije

ivotne sredine i o nainu sprovoenja dekontaminacije (Slubeni list SRJ broj 9/99), u skladu sa
meunarodnim preporukama.
Tokom 2010 i 2011 godine serija mjerenja specifinih aktivnosti referentnih radionuklida je
obavljena na samo dva razliita uzorka materijala (ljunak i betonski blokovi), dok su u 2009.godini
mjerenja vrena na veem broju uzoraka (9) (mermer, cement, betonski blokovi, cigle, kre....)

Grafikon 119. Specifine aktivnosti
226
Ra(Bq/kg )izvedene iz analiziranih uzoraka graevinskih materijala
(ljunak i betonski blok) na teritoriji Crne Gore u 2011. godini u poreenju sa maksimalno dozvoljenim
granicama
Grafikon 119. prikazuje primjer raspodjele rezultata mjerenja specifinih aktivnosti
226
Ra izvedenih
iz dva uzorka graevinskih materijala korienih u 2011. godini. U oba uzorka specifine aktivnosti
radijuma su znatno nie u odnosu na maksimalno dozvoljene granice za
226
Ra koje se odnose na
upotrebu kako za eksterijer (400 Bq/kg), tako i za enterijer (200 Bq/kg).

232
Th(Bq/kg) izvedene iz analiziranih uzoraka graevinskih materijala
granicama
232
Th izvedenih
iz dva uzorka graevinskih materijala korienih u 2011. godini. U oba uzorka specifine aktivnosti
torijuma su znatno nie u odnosu na maksimalno dozvoljene granice za
232
Th koje se odnose na
upotrebu za eksterijer i enterijer (300 Bq/kg).


40
K(Bq/kg) izvedene iz analiziranih uzoraka graevinskih materijala
granicama
40
K izvedenih iz
dva uzorka graevinskih materijala korienih u 2011. godini. U oba uzorka aktivnosti kalijuma su
znatno nie u odnosu na maksimalno dozvoljene granice za
40
K koje se odnose na upotrebu za
eksterijer (5000 Bq/kg) i enterijer (3000 Bq/kg).
Shodno lanovima 21 i 22 Pravilnika o granicama kontaminacije ivotne sredine i o nainu
sprovoenja dekontaminacije mogu se izraunati gama indeksi za graevinske materijale za
enterijer i eksterijer koji ne smiju biti vei od 1.
Gama indeksi za ljunak iznose 0,15 i 0,105 za enterijer i eksterijer respektivno.
Gama indeksi za betonski blok iznose 0,089 i 0,061 za enterijer i eksterijer respektivno.
Zakljuak: Rezultati ispitivanja u 2011. godini, kao i u prethodnim godinama, pokazuju da su
nivoi specifinih aktivnosti svih referentnih radionuklida znatno manji od maksimalno
dozvoljenih vrijednosti koje su definisane u Pravilniku o granicama kontaminacije ivotne
sredine i o nainu sprovoenja dekontaminacije (Slubeni list SRJ broj 9/99) kao i da su
gama indeksi za enterijer i eksterijer manji od 1, stoga se zakljuuje da je analizirani
graevinski materijal radioloki ispravan.
10.8 Rezultati ispitivanja sadraja radionuklida u vodi za
pie
Koliina i vrsta radionuklida unijeta u organizam vodom za pie je jedan od faktora koji doprinosi
ukupnoj efektivnoj dozi zraenja koju primi prosjean odrastao stanovnik. Meutim, ozraivanje
populacije radionuklidima iz vode za pie je vrlo malo i najee nastaje kao posljedica raspada
prirodnih radionuklida uranovog i torijumovog niza. Radionuklidi usljed primjena radioaktivnog
materijala u medicini, industriji i nauci, takoe mogu dospjeti u pijau vodu, meutim takav njihov
uticaj se ograniava regulativnom kontrolom sigurnosti izvora. Kroz isti regulatorni mehanizam
preduzimaju se i hitne intervencije u sluaju opasnosti kontaminacije vode za pie. U Crnoj Gori se
od 1998. godine vri sistematsko ispitivanje sadraja radionuklida u vodi za pie, analiziranjem
koncentracija prirodnih radionuklida
40
K,
226
Ra,
232
Th,
235
U i
238
U, kao i koncentracija vjetakog
radionuklida
137
Cs. Statistika obrada podataka omoguava procjenu stanja i praenje trendova
koncentracije radionuklida unesenih u organizam vodom za pie u poslednjih trinaest godina.
Maksimalno dozvoljeni nivoi koncentracija radionuklida za vodu za pie su propisani Pravilnikom o
granicama kontaminacije ivotne sredine i o nainu sprovoenja dekontaminacije (Slubeni list
SRJ, broj 9/9)


Grafikon 122. Srednje koncentracije radionuklida (mBq/l) u ispitivanim uzorcima vode za pie u periodu 1999-
2011. godine. Primjer na slici je analiza uzoraka iz vodovoda u Podgorici.
Iz rezultata prikazanih na grafikonu 122 se moe izvesti zakljuak da je koncentracija
238
U
dominantna u odnosu na koncentracije ostalih analiziranih radionuklida u vodi za pie. Takoe se
moe zakljuiti da su varijacije koncentracija u poslednjih trinaest godina male, sa izuzecima
koncentracije radijuma
226
Ra u 2000. godini, i trenda poveanja torijuma
232
Th od 2006. godine.
Koncentracija kalijuma
40
K u 2010. godini je za oko 20% manja u odnosu na maksimalno izmjerene
vrijednosti tokom 2008. i 2009. godine.
Voda za
pie,
Podgorica
40
K
(mBq/l)
137
Cs
(mBq/l)
226
Ra
(mBq/l)
232
Th
(mBq/l)
235
U
(mBq/l)
238
U
(mBq/l)
I Kvartal 10,49 0,99 1,59 3,57 6,25 0,11
II Kvartal 13,49 1,23 2,11 4,17 6,07 0,14
III Kvartal 16,241,73 0,96 1,77 3,63 6,36 0,11
IV Kvartal 15,40 1,12 2,35 4,94 6,14 0,14
Tabela246. Koncentracije radionuklida u vodi za pie, Podgorica, za 2011 god.
Voda za pie,
NK, BR, HN
40
K
(mBq/l)
137
Cs
(mBq/l)
226
Ra
(mBq/l)
232
Th
(mBq/l)
235
U
(mBq/l)
238
U
(mBq/l)
NK I polug. 23,01 2,26 4,32 8,50 15,43 0,27
NK II polug. 42,82 4,52 8,02 15,04 24,43 0,25
BR I polug. 72,54 5,29 13,55 27,03 45,55 0,36
BR II polug. 68,76 5,90 11,67 23,24 41,80 0,31
HN I polug. 59,27 5,64 11,00 20,58 33,20 0,29
HN II polug 17,44 4,17 15,26 36,39 28,29 0,24
Tabela247. Koncentracije radionuklida u vodi za pie, Niki, Bar, Herceg Novi, za 2011 god.
Pored analiza pijae vode iz gradskih vodovoda, u 2011. godini su vrene analize uzoraka pijae
vode iz bunara u blizini deponije eljezara Niki, bunara u okolini bazena crvenog mulja (KAP) u
okolini rudnika uplja stijena i bunara u okolini TE Pljevlja. Dok su vrijednosti koncentracija
radionuklida u vodi za pie iz sva tri bunara priblino jednake, razlikuju se u odnosu vrijednosti u
vodi za pie iz gradskih vodovoda.


Grafikon 123. Srednje koncentracije radionuklida (mBq/l) za 2011.godza vode bunara u blizini deponije
eljezara Niki, bunara u okolini bazena crvenog mulja (KAP), bunara u okolini rudnika uplja stijena i
bunara u okolini TE Pljevlja.
pijaim vodama sa izvedenim koncentracijama koje vae za vodu za pie :

40
K : 2,2 Bq/l,
137
Cs :1000 mBq/l,
226
Ra: 200mBq/l,
232
Th: 100 mBq/l,
238
U: 0,4 Bq/l
dolazi se do zakljuka da je voda za pie iz gradskih vodovoda radioloki ispravna, kao i
voda iz bunara u blizini deponije eljezara Niki, bunara u okolini bazena crvenog mulja
(KAP) u okolini rudnika uplja stijena i bunara u okolini TE Pljevlja.
Godinja efektivna doza za stanovnitvo usljed unoenja vode za pie u organizam je
procijenjena na osnovu doznih koeficijenata za unoenje pojedinanih radionuklida ingestijom,
izraenih u jedinicama mSv/Bq, definisanih Pravilnikom o granicama kontaminacije ivotne sredine
i o nainu sprovoenja dekontaminacije (Slubeni list SRJ broj 9/99) i pretpostavke da je
prosjeno godinje unoenje vode za pie po stanovniku 730 litara.
Rezultati efektivne doze zraenja za stanovnitvo Crne Gore usled unoenja pijae vode u
organizam tokom 2011. godine su procijenjeni pojedinano za svaki od analiziranih radionuklida,
sastavnih djelova vode za pie iz gradskih vodovoda Podgorice, Nikia, Bara i Herceg Novog.
Vrijenosti na grafikonu 124. se odnose na stanovnitvo starije od 17 godina.

Grafikon 124. Procjena uinka radionuklida, sastavnih djelova vode za pie tj. efektivna doza (mSv/god)
zraenja koju primi prosjean stanovnik Crne Gore (stariji od 17 godina) ingestijom za 2011 godinu za svaki
radionuklid.
Zbir kontribucija individualnih analiziranih radionuklida efektivnoj dozi zraenja iznosi 0.0196
mSv/god i predstavlja ukupnu godinju efektivnu dozu za stanovnitvo usljed unoenja
pijae vode.

EU Direktiva 98/83 o pijaoj vodi od zemalja lanica zahtijeva praenje koncentracija radona koji je
takoe sastavni dio vode za pie, jer postoje okolnosti da produkti raspada radona, predstavljaju
uporedive ili vee radijacione rizike u odnosu na ostale radionuklide, sastavne djelove pijae vode.
Posebno je vano istai da je uinak radona u efektivnoj dozi zraenja stanovnitva usljed unoenja
vode za pie vei u odnosu na uinak od strane svih ostalih pojedinanih radionuklida sastavnih
djelova pijae vode. Dominantnost uinka radona je ilustrovana grafikonom 125, primjerom
mjerenih rezultata na teritoriji Njemake (Bundesamt fr Strahlenschutz, Deutschland 2009).
Slini uinci radona su izvedeni u ostalim zemljama iji program monitoringa ukljuuje odreivanje
koncentracija radona u vodi za pie.

Grafikon 125. Uinak radionuklida ukupnoj efektivnoj dozi zraenja stanovnitva kao posledica unoenja
vode za pie, izvedena na osnovu mjerenja na teritoriji Njemake Bundesamt fr Strahlenschutz,
Deutschland 2009)
U toku 2011 godine uraeno je ukupno 7 ispitivanja sadraja koncentracije radona
222
Rn i svi uzorci
su bili sa ireg podruja teritorije Podgorice. Srednja vrijednost serije ispitivanja je bila 4,2 Bq/l. Za
proraun efektivne doze koja je posljedica unoenja
222
Rn iz vode za pie osim ovog podatka koristi
se i podatak da prosjean odrastao stanovnik godinje popije 730l vode, kao i vrijednost teinskog
faktora za
222
Rn koji iznosi 3,5 nSv/Bq
Efektivna doza koja je posljedica unoenja
222
Rn iz vode za pie iznosi 0,011 mSv/g
Zakljuak: Ukupna efektivna doza koja je rezultat ingestije vode za pie, u kojoj su u
odreenoj mjeri prisutni prethodno analizirani radionuklidi
40
K,
226
Ra,
232
Th i
137
Cs iznosi
0,0046 mSv za godinu dana. S obzirom da je ova vrijednost u opsegu vrijednosti predloenih
Izvjetajem UNSCEAR 2000 ,kojim je obuhvaena veina zemalja svijeta (Tabela na kraju
ovog Izvjetaja), moemo i na ovaj nain zakljuiti da stanovnitvo Crne Gore konzumira
pijau vodu koja je radioloki ispravna.
10.9 Rezultati ispitivanja sadraja radionuklida u ljudskoj
hrani, procjena radiolokog optereenja stanovnitva
Jedan od faktora koji doprinosi efektivnoj dozi zraenja za stanovnitvo jeste koliina i vrsta
radionuklida unijetih hranom. Veina prirodne radioaktivnosti u hrani je posljedica prisutnosti
radioaktivnog izotopa
40
K, a ostatak je uglavnom posljedica raspada radionuklida uranovog i
torijumovog niza, sastavnih djelova hrane. U Crnoj Gori se od 1998. godine vri sistematsko
ispitivanje sadraja radionuklida u ljudskoj hrani, analiziranjem koncentracija prirodnih
radionuklida
40
K,
226
Ra,
232
Th, kao i koncentracija vjetackog radionuklida
137
Cs na uzorcima razliitih
vrsta namirnica koje se koriste, proizvode ili uvoze na teritoriju Crne Gore. Baza podataka prua
mogunost sagledavanja i procjene stanja, kao i mogunost praenja trendova specifinih
aktivnosti radionuklida unijetih hranom. Maksimalno dozvoljene koncentracije radionuklida u hrani

su propisane Pravilnikom o granicama kontaminacije ivotne sredine i o nainu sprovoenja
dekontaminacije (Slubeni list SRJ broj 9/99). Iz irokog spektra analiziranih namirnica na ijim
uzorcima se vri analiza u Crnoj Gori, izdvojene su osnovne namirnice (meso, meso slatkovodnih
riba, mlijeko i mlijeni proizvodi, voe i povre, hljeb i jaja) koje su prisutne u svakodnevnim
obrocima, a uinak u ukupnoj dozi zraenja stanovnitva je dominantan.
Grafikon 126 prikazuje evoluciju koncentracija radionuklida
40
K,
226
Ra,
232
Th i
137
Cs, izvedenih
analizom uzoraka mesa (goveeg, jagnjeeg, svinjskog i pileeg) na teritoriji Crne Gore u periodu
2001-2011. godine. Na osnovu prikazanih rezultata moe se izvesti zakljuak da su koncentracije
kalijuma dominantne, 250-500 puta vee u odnosu na koncentracije ostalih analiziranih
radionuklida u mesu (koncentracije kalijuma su iz tog razloga prikazane odvojenim grafikonom).
Takoe se moe zakljuiti da su varijacije koncentracija male, sa izuzecima koncentracija cezijuma
137
Cs u 2001. i 2004. godini, radijuma
226
Ra u 2006. godini, kao i trenda porasta koncentracija
torijuma
232
Th od 2006. godine.

Grafikon 126. Evolucija koncentracija radionuklida umesu, u periodu 2001-2011. godine izvedena analizom
uzoraka sa cijele teritorije Crne Gore. Koncentracije kalijuma
40
K su prikazane odvojeno (gornji dio grafika).
Rezultati mjerenja koncentracija radionuklida u mlijeku, izvedenih analizom uzoraka iz mljekara na
cijeloj teritoriji Crne Gore, su prikazani na grafikonu 126. Treba naglasiti da je 1998 raeno
ispitivanje koncentracije radionuklida u mlijeku samo na uzorcima mlijeka sa teritorije Podgorice, a
da se od 2000. godine pa do danas uzorkuje i analizira mlijeko sa teritorija: Podgorice, Nikia,
Herceg Novog, Bara i Ulcinja. Koncentracije kalijuma u mlijeku su oko dva puta manje u odnosu na
koncentracije kalijuma u mesu. Varijacije koncentracija svih analiziranih radionuklida u mlijeku su
male, sa izuzetkom trenda porasta koncentracija
232
Th od 2006. godine. Sline vrijednosti
koncentracija radionuklida su mjerene u svim ostalim osnovnim namirnicama: vou i povru,
hljebu, jajima i mlijenimm proizvodima.


Grafikon 127. Evolucija koncentracija radionuklida u mlijeku izvedenih analizom uzoraka iz mljekara na cijeloj
teritoriji Crne Gore u periodu 1999-2011. godine. Koncentracije kalijuma K-40 su prikazane odvojeno (gornji
dio grafika).

Godinja efektivna doza za stanovnitvo usljed unoenja hrane u organizam je procijenjena
na osnovu vrijednosti oekivane efektivne doze po jedininom unoenju radionuklida ingestijom
izraenih u jedinicama Sv/Bq, definisanih Pravilnikom o granicama kontaminacije ivotne sredine i
o nainu sprovoenja dekontaminacije (Slubeni list SRJ broj 9/99), u skladu sa preporukama
Izvjetaja UNSCEAR United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation 2000
Report), kao i na osnovu procjene godinjeg unoenja pojedinih vrsta namirnica po stanovniku.
Potronja hrane po stanovniku varira irom svijeta u zavisnosti od niza faktora kao to su klima,
dostupnost hrane, kultura prehrane i prehrambene navike. Takoe, lokalno proizvedena hrana je
znatno dopunjena uvoznim namirnicama proizvedenim u drugim regionima i dravama. Radi
procjene izloenosti zraenju stanovnitva nakon akcidenta u ernobilju, meunarodna komisija
angaovana od strane UN-a je prikupila podatke o potronji hrane po stanovniku u veini zemalja.
Podaci stope potronje su objavljeni u Izvjetaju UNSCEAR 1988. godine. Osim toga kao ulazni
podaci za proraun efektivne doze koristile su se srednje godinje koncentracije aktivnosti
prethodno analiziranih prirodnih radionuklida u namirnicama koje se najvie koriste u prehrani na
naem podruju: meso (govee, jagnjee, svinjsko, pilee), mlijeko,sir, hleb, slatkovodna riba, voe i
povre ( pasulj, kupus, krompir, jabuke, groe), jaja.


Grafikon 128. Procjena uinka radionuklida, sastavnih djelova hrane, u efektivnoj dozi (mSv/god) zraenja
koju primi prosjean stanovnik Crne Gore (stariji od 17 godina) ingestijom. Rezultati kao posljedica
radioaktivnosti kalijuma K-40 su prikazani posebno u gornjem djelu grafikona.
Efektivne doze zraenja za stanovnitvo koje su rezultat unoenja hrane su procjenjene
pojedinano za svaki od analiziranih radionuklida u skladu sa preporukama IzvjetajaUNSCEAR
(2000), i prikazane su grafikonom 128. Rezultati su takoe izvedeni posebno za razliite vrste
namirnica koje su prisutne u svakodnevnim obrocima. Koriene su vrijednosti stope potronje za
teritoriju bive Jugoslavije, prikupljene od strane meunarodne komisije i objavljene u Izvjetaju
UNSCEAR 2000 (meso 50 kg/god, mlijeko 105 lit/god, sir 10 kg/god. hleb 70 kg/god, voe i povre
170 kg/god, jaja 7,5 kg (150 kom), riba 15 kg/god.). Vano je istai da su ove vrijednosti saglasne sa
prosjenom potronjom hrane po stanovniku u junoj Evropi (odstupanja su oko 10%).
Prema rezultatima prikazanim na grafikonu 129. moe se zakljuiti da radioaktivni izotop
40
K daje
najvei uinak efektivnoj dozi zraenja koju primi prosjean odrastao stanovnik unoenjem hrane.
Rezultati prikazani na grafikonu 129. su izvedeni na osnovu mjerenja koncentracija radionuklida na
teritoriji Crne Gore u 2011. godini. Sline vrijednosti su dobijene i za prethodni period od 1999-
2010.god., s tim to je uinak torijuma u periodu 1999-2005. godine manji 2-3 puta.


Grafikon 129. Efektivna doza zraenja koju primi prosjean stanovnik Crne Gore usljed unoenja
pojedinanih analiziranih radionuklida (mSv/god) hranom u organizam. Rezultati su izvedeni na osnovu
mjerenja u 2011. godini.
Zakljuak: Ukupna efektivna doza zraenja koju primi odrastao stanovnik Crne Gore kao
posljedicu unoenja samo hrane u organizam iznosi 0.273 mSv/god.
Ukupna efektivna doza zraenja koju prosjean stanovnik Crne Gore unese ingestijom
(hranom i vodom za pie) iznosi 0.303 mSv/god., to je na nivou svjetskog prosjeka od oko
0.3 mSv/god. ( Tabela na kraju ovog Izvjetaja) Takoe je bitno istai da se vrijednosti
efektivnih doza po stanovniku u pojedinanim zemljama irom svijeta kreu u rasponu od
0.2 do 0.8 mSv/god. (Tabela na kraju ovog Izvjetaja), na osnovu ega se moze zakljuiti da
Crna Gora spada u kategoriju zemalja sa niskom vrijednou efektivnih doza za
stanovnitvo koja je posledica ingestije vode za pie i hrane, odnosno konzumira vodu za
pie i hranu koja je radioloki ispravna.
Programom monitoringa obuhvaene su i druge namirnice kao to su pivo, vino, ulje, eer,
so, mineralna voda, orasi, borovnice, maline, peurke, sipe, dagnje. Specifine aktivnosti
analiziranih radionuklida i u ovim namirnicama su bile na nivou legislativom definisanih
granica, odnosno radioloki su bile ispravne.
Specifine aktivnosti istih radionuklida u kompozitnim uzorcima djeije hrane koja se
sprema u centralnoj kuhinji PJU (djeiji vrti) Ljubica Popovi kao i u kompozitnim
uzorcima hrane studentske menze koja se sprema u JU Dom uenika i sudenata Podgorica
su takoe bile na nivou propisanih granica, odnosno radioloki su bile ispravne.
10.10 Rezultati ispitivanja sadraja radionuklida u stonoj
hrani, procjena radioloke ispravnosti
Program sistematskog ispitivanja radioaktivnosti ivotne sredine u Crnoj Gori ukljuuje sistematsko
ispitivanje sadraja radionuklida u stonoj hrani, analiziranjem specifinih aktivnosti prirodnih
radionuklida
40
K,
226
Ra,
232
Th, kao i specifinih aktivnosti vjetakih radionuklida
137
Cs i
90
Sr na
uzorcima hrane namjenjene razliitoj vrsti stoke. Uzorkovano je i analizirano: livadska trava, sijeno,
krmna smjea, hrana za kokoke, hrana za svinje i kukuruzno stono brano sa teritorije optina
Podgorice i Pljevlja
Maksimalno dozvoljene specifine aktivnosti radionuklida u stonoj hrani su propisane Pravilnikom
o granicama kontaminacije ivotne sredine i o nainu sprovoenja dekontaminacije (Slubeni list
SRJ broj 9/99), lanom 19 koji definie da granice radioaktivne kontaminacije stone hrane i

sirovina za izradu krmnih smjea treba da budu jednake sa granicama radioaktivne kontaminacije
propisanim za ljudsku hranu.
Pregled specifinih aktivnosti analiziranih radionuklida sastavnih djelova stone hrane je prikazan
grafikonima 130. i 131. Evolucija radionuklida
40
K i
137
Cs, izvedenih analizom razliitih uzoraka
stone hrane koja se koristi na teritoriji Crne Gore je prikazana na grafikonu 130, dok su rezultati
vezani za specifine aktivnosti
226
Ra i
232
Th prikazani odvojeno na grafikonu 131.
Iz statistiki obraenih podataka prikazanih na grafikonu 130. se moe zakljuiti da su varijacije
specifinih aktivnosti male, sa izuzetkom
137
Cs mjerene u 2003. godini kada je zabiljeen nagli
porast, tj. u prosjeku ak 50 puta vea specifina aktivnost
137
Cs u odnosu na ostali period mjerenja.

Grafikon 130. Evolucija specifinih aktivnosti (Bq/kg)
40
K i
137
Cs u stonoj hrani, u periodu 2000-2011. godine,
izvedena analizom uzoraka koji se koriste na teritoriji Crne Gore.

Grafikon 131. Evolucija specifinih aktivnosti (Bq/kg) radionuklida
226
Ra i
232
Th u stonoj hrani, u periodu 2000-
2011. godine, izvedena analizom uzoraka koji se koriste na teritoriji Crne Gore.
Na grafikonu 131. su prikazani rezultati specifinih aktivnosti
226
Ra i
232
Th u stonoj hrani, izvedeni
na osnovu statistiki obraenih podataka sakupljenih u periodu 2000-2011. godine. Varijacije
mjerenih vrijednosti su relativno male sa izuzetkom
226
Ra izmjerenih u 2004. godini. Kao i u sluaju
ljudske hrane, specifine aktivnosti
40
K, su dominantne u odnosu naspecifine aktivnosti ostalih
radionuklida sastavnih djelova stone hrane.
Zakljuak: Analiza stone hrane sa teritorije Crne Gore je pokazala da je stona hrana
radioloki ispravna
Granice godinjeg unosa (GGU), shodno Pravilniku o granicama kontaminacije ivotne
sredine i o nainu sprovoenja dekontaminacije (Slubeni list SRJ broj 9/99), su sljedee:
Radionuklid
40
K
137
Cs
226
Ra
232
Th
A (Bq/god) 1613 769 36 43

Ukoliko bi se GGU podijelile sa masama hrane koju stoka konzumira za godinu dana dobile
bi se nerealno niske vrijednosti maksimalno dozvoljenog nivoa kontaminacije , odnosno
izvedenih komncentracija ( IK), pa zbog toga princip prorauna ove veliine ne moe uzeti
isto kao kod njegovog prorauna za ljudsku hranu.
Uporeivanjem vrijednosti specifinih koncentracija slinih uzoraka stone hrane iz zemalja
u okruenju, prije svega naih susjeda (npr. Srbija), moe se utvrditi da se radi o slinim
vrijednostima specifinih koncentracija analiziranih radionuklida u stonoj hrani. Osim toga
i sama injenica da se u Crnoj Gori konzumira meso koje je radioloki ispravno navodi nas na
to da slobodno moemo potvrditi prethodno definisan zakljuak koji se odnosi na
radioloku ispravnost stone hrane.
10.11 Ispitivanje sadraja radionuklida u ivotnoj sredini u
okolini skladita radioaktivnog otpada u Podgorici
(nulto stanje)
Prema programu ispitivanja sadraja radionuklida u ivotnoj sredini u okolini skladita
radioaktivnog otpada ispitivan je sadraj radionuklida u:
filterima iz ventilacionog sistema u objektu,
brisevima uzetim u objektu,
zemljitu u okolini objekta,
vodi uzetoj iz postrojenja i bunara u okolini (bunar Plantae)
Takoe je mjerena i jaina apsorbovane doze gama zraenja u okolini objekta TL dozimetrima.
Mjerenja su vrena prije korienja objekta za skladitenje radioaktivnog otpada i ovi
rezultati se mogu smatrati nultim stanjem.
Mjesto
uzorkovanja
214
Bi
214
Pb
232
Th
40
K
137
Cs
238
U
235
U
Bris sa filtera1,
soba 4
< 0,7 < 0,5 < 0,6 < 4 < 0,12 < 3,9 < 0,32
Bris sa filtera2,
soba 6
< 0,7 < 0,5 < 0,6 < 4 < 0,12 < 3,9 < 0,32
Tabela248. Rezultati mjerenja aktivnosti filtera iz ventilacionog sistema. (Bq/m
2
)
Mjesto
uzorkovanja
214
Bi
214
Pb
232
Th
40
K
137
Cs
238
U
235
U
Bris 1, soba 4 < 0,7 < 0,5 < 0,6 < 4 < 0,1 < 4 < 0,3
Bris 2, soba 4 2,0 0,2 1,8 0,3 < 0,2 < 5 < 0,2 < 4 < 0,2
Bris 3, vrata,
soba4
2,6 0,3 2,5 0,3 < 0,2 < 4,8 < 0,2 < 4 < 0,2
Bris 4, soba 6 ,
lijeva strana
2,5 0,4 2,5 0,4 < 0,6 < 4,1 < 0,1 < 4 < 0,3
Bris 5, soba 6,
zid
< 0,6 < 0,4 < 0,2 < 5 < 0,2 < 4 < 0,2
Tabela249. Rezultati mjerenja briseva koji su uzeti 30.06.2011.god. (Bq/m
2
)
Mjesto
uzorkovanja
214
Bi
214
Pb
232
Th
40
K
137
Cs
238
U
235
U

Bris 1, soba 4 < 1 < 0,6 < 0,9 < 6 < 0,2 < 3,9 < 0,3
Bris 2, soba 4 1,1 0,2 0,9 0,2 < 0,9 5,2 1,6 < 0,2 < 3,9 < 0,3
Bris 3, vrata,
soba4
< 1,3 < 0,6 < 2,5 < 16 < 0,5 < 10 < 0,9
Bris 4, soba 6 ,
lijeva strana
2,7 0,4 2,0 0,3 < 0,6 3,3 1,1 < 0,2 < 4 < 0,3
Bris 5, soba 6,
zid
< 1,3 < 0,6 < 1,8 < 12 < 0,4 < 8 < 0,7
Tabela250. Rezultati mjerenja briseva koji su uzeti 07.11. 2011.god. (Bq/m
2
)
Uzorci briseva su uzeti sa povrina 50x50cm.
Mjesto
uzorkovanja
226
Ra
232
Th
40
K
137
Cs
238
U
235
U
238
U/
235
U
Ulaz u zgradu 75 8 28 3 240 24 14 2 34 14 1,5 0,3 0,044
Istona strana
ulaz
64 6 28 3 294 29 42 4 19 13 1,7 0,2 0,089
Sjevero-istok 56 6 20 2 186 19 27 3 16 10 0,8 0,1 0,052
Kontrolni
uzorak
120 12 40 5 316 32 50 4 18 16 2,2 0,2 0,122
Tabela251. Rezultati mjerenja uzoraka zemljita , uzorkovanje obavljeno 30.06. 2011.god. (Bq/kg)
Mjesto
uzorkovanja
226
Ra
232
Th
40
K
137
Cs
238
U
235
U
238
U/
235
U
Ulaz u zgradu 55 5 20 2 203 18 14 1 43 8 2,0 0,2 0,046
Istona strana
ulaz
94 8 37 4 343 20 109 9 57 10 2,8 0,3 0,049
Sjevero-istok 47 4 28 3 299 26 52 4 39 8 3,5 0,3 0,090
Kontrolni
uzorak
120 10 42 4 329 29 65 5 40 6 3,9 0,3 0,098
Tabela252. Rezultati mjerenja uzoraka zemljita , uzorkovanje obavljeno 07.11. 2011.god. (Bq/kg)
Rezultati mjerenja specifinih aktivnosti analiziranih radionuklida pokazuju prisustvo prirodnih
radionuklida uranijumovog i torijumovog niza,
40
K i vjetakog
137
Cs u vrijednostima koje su
uobiajene za zemljite Crne Gore.
Rezultati mjerenja ukupne alfa aktivnosti u svih deset uzoraka briseva su pokazali da je bila manja
od 0,3 Bq/m
2,
, dok je ukupna beta aktivnost bila manja od 3Bq/m
2
.
Mjesto uzorkovanja Uzorkovanje
Ukupna alfa
aktivnost (Bq/l)
Ukupna beta aktivnost (Bq/l)
Voda iz esme iz
postrojenja
30.06.2011 < 0,009 0,07 0,01
7.11.2011 0,009 0,001 0,065 0,01
Voda iz bunara Plantae
30.06.2011 < 0,006 0,059 0,009
7.11.2011 0,007 0,001 0,073 0,01
Tabela253. Rezultati mjerenja ukupne alfa i beta aktivnosti u vodama koje su uzorkovane.
Dobijene vrijednosti ukupne alfa i beta aktivnostima u vodama su niske i u skladu sa vaeim pravilnicima.
Rezultati mjerenja jaine apsorbovane doze zraenja termoluminiscentnim dozimetrima su dati u tabelama
i pokazuju uobiajene varijacije prirodnog fona:


Lokacija Period izlaganja mSv nSv/h
Juna strana 09.08-07.11.2011 0,18 83
Istok 09.08-07.11.2011 0,16 74
Sjever 09.08-07.11.2011 0,16 74
Zapad 09.08-07.11.2011 0,16 74
Zapad 09.08-07.11.2011 0,16 83
Tabela254.
Juna strana 08.11-12.12.2011 0,07 86
Istok 08.11-12.12.2011 0,06 74
Sjever 08.11-12.12.2011 0,06 74
Zapad 08.11-12.12.2011 0,07 86
Zapad 08.11-12.12.2011 0,08 98
Tabela255.
Juna strana 13.12-16.01.2011 0,08 98
Istok 13.12-16.01.2011 0,06 74
Sjever 13.12-16.01.2011 0,06 74
Zapad 13.12-16.01.2011 0,07 86
Zapad 13.12-16.01.2011 0,08 98
Tabela256.
Juna strana 17.01-28.02.2011 0,09 98
Istok 17.01-28.02.2011 0,08 79
Sjever 17.01-28.02.2011 0,08 79
Zapad 17.01-28.02.2011 0,08 79
Zapad 17.01-28.02.2011 0,09 89
Tabela257.
Zakljuak: Rezultati gamaspektrometrijskog mjerenja u svim uzorcima pokazuju prisustvo
prirodnih radionuklida uranijumovog i torijumovog niza i
40
K. Aktivnost vjetakog
radionuklida
137
Cs je ispod granice detekcije u uzorcima vode i briseva, dok se njegova
aktivnost u zemljitu kretala od 14B Bq/kg do 109 Bq/kg suvog uzorka. Dobijene vrijednosti
ukupne alfa i beta aktivnosti u brisevima sa povrina u prostorijama skladita i u vodama su
niske i u skladu sa nacionalnim propisima. Rezultati mjerenja jaine apsorbovane doze
zraenja u vazduhu pokazuju uobiajene varijacije prirodnog fona. Sva mjerenja su vrena
prije korienja skladita radioaktivnog otpada u Podgorici i smatraju se nultim stanjem.


Ispitivanje sadraja radionuklida na rtu Arza
Zemlja
40
K
(Bq/kg)
137
Cs
(Bq/kg)
226
Ra
(Bq/kg)
232
Th
(Bq/kg)
235
U
(Bq/kg)
238
U
(Bq/kg)

90
Sr
(Bq/kg)
Arza I 1 360 7 94,1 2,3 120 4 53,8 2,1 5,3 1,0 67,7 17,9 < 0,9
Arza I 2 370 10 220 6 209 5 67,1 2,2 7,5 1,7 128 37 < 2,2
Arza I 3 193 6 70,2 2,5 83,0 2,2 32,1 1,4 4,5 0,8 45,1 18,0 < 0,7
Arza I 4 449 11 69,2 2,1 156 7 56,6 2,2 5,7 1,1 72,2 18,0 < 0,7
Arza I 5 290 10 116 4 134 4 44,5 1,5 4,3 0,6 41, 1 11 < 1,2
Tabela258. Sadraj radionuklida u zemljita sa rta Arza I polugodite
Zemlja
40
K
(Bq/kg)
137
Cs
(Bq/kg)
226
Ra
(Bq/kg)
232
Th
(Bq/kg)
235
U
(Bq/kg)
238
U
(Bq/kg)

90
Sr
(Bq/kg)
Arza II 1 190 11 81 4 92 3 39 3 5,9 1,0 58 17,9 < 0,8
Arza Ii 2 260 14 126 7 142 9 61 3 8,4 1,2 76 28 < 1,27
Arza II 3 471 20 51 6 81 5 44 2 4,9 0,9 40,2 17 < 0,66
Arza II 4 316 17 111 6 189 7 71 5 7,7 1,1 69 20 < 1,19
Arza Ii 5 369 10 205 10 126 4 31 2 6,6 0,6 43 19 < 2,2
Tabela259. Sadraj radionuklida u zemljita sa rta Arza II polugodite
Zakljuak: Analizom sadraja radionuklida u zemljitu sa rta Arza dolo se do zakljuka da su
u granicama uobiajenih, oekivanih vrijednosti za prirodne radionuklide
40
K,
226
Ra,
232
Th za
teritoriju Crne Gore. Sadraj vjetakog
137
Cs, ernobiljkskog porijekla, ne odstupa od do
sada poznatih vrijednosti za cijelu teritoriju Crne Gore ali se ipak mora zakljuiti da su to za
crnogorsko primorje neuobiajene vrijednosti (Meneko projektom u primorskoj oblasti
mjerene su vrijednosti
137
Cs od 0,6 Bq/kg na lokaciji Plaa Perazia Do, do 14 Bq/kg na
lokaciji, Bratica-Ulcinj).
Osim toga koncentracija aktivnosti
238
U je od 2 do 4 puta vea u odnosu na srednju vrijednost
koncentracije aktivnosti istog radioizotopa dobijene Meneko projektom ( Tabela 10), ali ne
izlazi izvan opsega uobiajenog za Crnu Goru, a sasvim odgovara lokalitetima koji imaju
crvenicu (kao to je na rtu Arza) ili boksite za podlogu.
Procjena prosjene efektivne doze zraenja koju je iz ivotne sredine primio
stanovnik Crne Gore u toku 2011 god.
Izvor izlaganja
Crna Gora
(mSv)
Referentne vrijednosti ef.
doza (mSv) (UNSCEAR
2000)
Tipian opseg ef.doza
(mSv)
(UNSCEAR 2000)
Kosmiko zraenje

0,24

0,28

0,3-10
b

- fotonska komp.
- neutronska komp. 0,05 0,1
- kosmogeni radionukl. 0,01 0,01
- ukupno 0,31 0,39
Spoljanje terestrijalno
zraenje

0,074

0,07

0,3-0,6
c

- na otvorenom(outdoor)
- u zatvorenom (indoor) 0,414 0,41

- ukupno 0,49 0,48
Inhalacija
- Radionuklidi uranovog i
torijumovog,
40
K i
137
Cs

0,00782

0,006

0,3-0,6
c

- Radon ,
222
Rn
( indoor + outdoor)
2,65+0,095

1,15
- Toron
220
Rn
(indoor + outdoor)
0,084+0,007 0,10
-ukupno inhalacija 2,84
Ingestija (hrana+voda)
40
K

0,223+0,000154

0,17

0,2-0,8
e

- Radionuklidi uranovog i
torijumovog niza +
137
Cs
222
Rn u vodi za pie
235
U i
238
U u vodi za pie

0,0499+0,0044
0,011
0,0149

0,12

-ukupno ingestija (hrana
i voda)

0,303

0,29
Ukupna efekt. doza 3,94 2,4 1-10
b-Opseg od nivoa mora do velikih nadmorskih visina, c-Zavisi od kompozicije radionuklida u
zemljitu i graevinskom materijalu,d-Zavisi od koncentracije gasa radona u zatvorenim
prostorijama, e-Zavisi od radionuklida u hrani i pijaoj vodi.
Zakljuak:
Vrijednost ukupne efektivne doze za pojedinca starijeg od 17 godina, iz populacije Crne
Gore je 3,94 mSv/god. i za oko 64% je vea od referentne vrijednosti svjetskog prosjeka
datog u Izvjetaju UNSCEAR 2000. Meutim, opseg rezultata godinje efektivne doze je od 1-
10 mSv /god. tako da se ova vrijednost ne moe smatrati ekstremno visokom u odnosu na
referentnu vrijednost - svjetski prosjek.
Ipak, treba naglasiti da od 3,94 mSv/god ukupne efektivne doze 2,65 mSv/god je posledica
uticaja gasa radona (
222
Rn) tako da se predlozima mjera i zakljucima koji su definisani u
poglavlju 10.6 (Radioaktivnost u boravinim i radnim prostorijama) ovog Izvjetaja treba
posvetiti posebna panja.

11 Prijedlog mjera
Vazduh
Najvii nivoi zagaenja vazduha vezani su za emisije iz industrije isaobraaja, i za komunalne
probleme.
Industrija
KAP Emisija zagaujuih materija uzrokovana je proizvodnim procesima. Imajui u vidu da
Fabrika za proizvodnju glinice ne radi, najvee emisije polutanata u vazduh potiu od Elektrolize,
Fabrike za proizvodnju anoda i Livnice.
Projekat modernizacije Elektrolize i povezivanje elija sa sistemom za kaptau gasova nije zavren.
Neophodno je zavriti ove aktivnosti kako bi se sprijeila emisija praine (TSP estica) u vazduh.
Prema informacijama iz KAP-a, sistem za preiavanje gasova u Fabrici za proizvodnju anoda je u
funkciji, to je potvreno internim preventivnim pregledom stanja opreme.
U Livnici su emisije u vazduh produkti sagorijevanja tenog goriva koje mora kvalitetom zadovoljiti
kriterijume iz Uredbe o graninim vrijednostima sadraja zagaujuih materija u tenim gorivima
naftnog porijekla.
TE Pljevlja U Pljevljima se godinje troi oko 1 600.000 t uglja. Od toga Termoelektrana troi
88,9%, kotlarnice za toplifikaciju 3,3% i individualno zagrijavanje domainstava i ostali potroai
7,8%. Na kvalitet vazduha utiu visoke emisije zagaujuih materija kao i meteoroloki uslovi
(pljevaljska kotlina je oko 60% dana u godini pod maglom, este su pojave temperaturne inverzije i
slabe provjetrenosti).
Vazduh u Pljevljima je veoma optereen polutantima koji su produkti sagorijevanja fosilnih goriva,
pa je neophodno preduzeti mjere koje e umanjiti ovaj uticaj.
U TE Pljevlja je potrebno nastaviti sa zapoetim aktivnostima na presvlaenju suvih deponija
pepela i ljake sa glinom i zemljom radi zatite od prenoenja praine.
Uprkos ugradnji savremenog elektrofiltera, jo uvijek nisu postignuti uslovi da on
profunkcionie sa instalisanim karakteristikama. Neophodno je uspostaviti proizvodni reimi
izvriti rekonstrukciju u dijelu postrojenja koje e omoguiti optimalno funkcionisanje
elektrofiltera.
Analizom rezultata mjerenja utvreno je da u kombinaciji sa geografskim i meteorolokim
karakteristikama, veliki uticaj na kvalitet vazduha imaju individualna loita tokom grejne
sezone. Potrebno je izvriti toplifikaciju u pljevaljskoj optini, pri emu bi sa savremenim
postrojenjima, funkcionisanjem filterskih sistema znaajno bio poboljan kvalitet vazduha.
eljezara Niki Tokom 2011. godine eljezara je radila smanjenim kapacitetom, periodinim
reimom rada. Radila je samo stara pe koja nema sistem za otpraivanje gasova, tako da su sve
emisije direktno isputane u vazduh.
Nakon donoenja reenja o odbijanju saglasnosti na Elaborat procjene uticaja na ivotnu sredinu
ugradnje elektrolune pei 65 tona sa sistemom za otpraivanje, postrojenjem za obradu voda za
hlaenje pei i parcijalnom rekonstrukcijom konti liva (broj 02-UPI-1502/19 od
19.04.2011.godine), iz eljezare nisu preduzimani dalji administrativni koraci.
Potrebno je zavriti zapoetu proceduru i omoguiti putanje u rad nove elektrolune pei koja ima
ugraen sistem za otpraivanje gasova, kao i omoguiti konekciju stare pei na ovaj sistem

preiavanja gasova, kako bi se sprijeile emisije polutanata u vazduh prilikom korienja stare
pei, koja je rezervna pe u procesu proizvodnje. Treba izvriti mjerenja emisija u vazduh i rezultat
mjerenja dostaviti Agenciji za zatitu ivotne sredine Crne Gore, kao i uspostaviti sistem praenja
emisija u vazduh, u skladu sa Uredbom o graninim vrijednostima emisija zagaujuih materija u
vazduh iz stacionarnih izvora (Sl.list Crne Gore br. 11/10).
Saobraaj
Na smanjenje emisija polutanata u vazduh koje vode porijeklo od saobraaja, veliki znaaj ima
modernizacija saobraajnica i izgradnja zaobilaznica. Tokom 2011. godine znaajno je
unaprijeena saobraajna infrastruktura u urbanim zonama, pa je potrebno nastaviti sa ovim
aktivnostima. Posebnu panju je potrebno posvetiti korektnom odravanju vozila i organizaciji
saobraaja. Veliki broj starih automobila sa loim karakteristikama sagorijevanja, treba biti
zamijenjen sa savremenijim vozilima. Kvalitet goriva mora biti u skladu sa propisanim standardima.
Komunalni problemi
Potrebno je smanjiti broj nelegalnih deponija i izgraditi deponije u skladu sa zakonskim propisima.
Nacionalna strategija upravljanja kvalitetom vazduha
Do kraja 2012. godine bie doneena Nacionalna strategija upravljanja kvalitetom vazduha koju za
period od etiri godine donosi Vlada, u cilju ouvanja i poboljanja kvaliteta vazduha i izbjegavanja,
sprjeavanja ili smanjenja tetnih posljedica po zdravlje ljudi i/ili ivotnu sredinu, u skladu sa
Zakonom o zatiti vazduha ("Slubeni list CG", br. 25/2010).
Nacionalnom strategijom objedinjuju se ciljevi zatite i poboljanja kvaliteta vazduha iz planskih i
stratekih dokumenata u ovoj oblasti vezanih za ispunjavanje meunarodnih obaveza i programa,
planova i kratkoronih akcionih planova izraenih u skladu sa zakonom.
Nacionalna strategija e obuhvatiti:
1) analizu stanja kvaliteta vazduha;
2) prioritetne aktivnosti i mjere;
3) preventivne mjere za ouvanje kvaliteta vazduha;
4) mjere za smanjenje koncentracija zagaujuih materija u vazduhu;
5) mjere za smanjenje emisija zagaujuih materija u vazduhu iz stacionarnih i pokretnih izvora;
6) mjere za smanjivanje emisija zagaujuih materija i gasova sa efektom staklene bate po
djelatnostima;
7) mjere za postepeno ukidanje supstanci koje oteuju ozonski omota;
8) mjere za smanjivanje emisija postojanih organskih zagaivaa i tekih metala;
9) mjere za smanjivanje nepovoljnih uticaja kisjele kie, eutrofikacije i fotohemijskog zagaivanja;
10) mjere za minimiziranje i eliminisanje emisija koje imaju negativan uticaj na kvalitet vazduha u
prekograninom kontekstu, i
11) procjenu sredstava za sprovoenje Nacionalne strategije.
Donoenjem ovog dokumenta i njegovom implementacijom u narednom etvorogodinjem
periodu, oekuje se znaajno unaprijeenje u oblasti upravljanja kvalitetom vazduha.

11.1 Vode
Potrebno je izraditi strategije zatite voda, zatite od voda i korienja voda. Neophodno je
definisati sanitarne zone zatite izvorita i realizovati sve potrebne mjere za njihovu zatitu.
Neophodno je sprijeiti nekontrolisanu eksploataciju materijala iz rijenog korita, kojom mogu da
budu ugroene nizvodne i uzvodne dionice vodotoka.
U oblasti zatite voda, potrebno je raditi na unapreenju programa monitoringa voda (ne postoje
podaci o emisijskim zagaenjima), ne postoji bioloki monitoring povrinskih voda, uvoenje
odreenog broja automatskih stanica za kontinuirano praenje stanja kvaliteta voda.
Potrebno je nastaviti sa implementacijom Master plana odvoenja otpadnih voda
Crnogorskog primorja i optine Cetinje i Stratekog master plana za kanalizaciju i otpadne
vode u centralnom i sjevernom regionu Crne Gore, kojima su definisane aktivnosti na
izgradnji postrojenja za preiavanje otpadnih voda, nedostajue kanalizacione mree i
adekvatnih ispusta, kao i aktivnosti na sanaciji i proirenju kanalizacione mree.i drugih
elemenata kanalizacionog sistema u svim optinama Crnoj Gori, u skladu sa direktivom o
preiavanju otpadnih voda 271/91/EEC.
Takoe je neophodno unaprijediti postojeu zakonsku regulativu, a posebno je potrebno razviti
meuinstitucionalnu saradnju institucija koje se bave vodama. Potrebno je i unaprijediti
instrument politike zagaiva plaa, radi efikasnog sprovoenja postojee zakonske regulative.
Neophodno je uspostaviti prekograninu saradnju izmeu drava i zainteresovanih uesnika.
Takoe je potrebno obezbijediti aktivno uee u procesu upravljanja vodama svih uesnika,
ukljuujui nevladine organizacije i lokalne zajednice.
Da bi imali adekvatno snabdijevanje vodom za pie neophodno je sprovoditi sljedee mjere:
Sprovoditi stalnu kontrolu higijenske ispravnosti vode za pie u svim optinama,
Uspostaviti sve zakonom propisane zone sanitarne zatite,
Obezbijediti redovan tretman vode dezinfekcijom u svim vodovodima.
Implementirati HACCP u svim vodovodima,
Izvriti rekonstrukciju vodovodnih sistema.
Pojaati inspekcijsku kontrolu vodnih objekata.

11.2 Morski ekosistem
Morski ekosistem u Crnoj Gori, sa aspekta ivotne sredine, jo uvijek nije tretiran jedinstvenim
zakonom, tako da i dalje postoje problemi u toku monitoringa stanja ovog znaajnog ekosistema
kao i u njegovoj, neposrednoj, zatiti. Smatramo da je neophodno da se kroz nacionalni zakon
transponuje Okvirna Direktiva Marinske strategije (MFSD) Evropske Unije, koji bi umogome olakao
raspodjelu nadlenosti, upravljanje i ouvanje morskog ekosistema u dijelu koji se tie ivotne
sredine. Vana stvar, za Crnu Goru, je i uspostavljanje vodnih tijela, kako kopnenih tako i
tranzicionih (boatnih) i obalnih voda, jer su zahtjevi Evropske Agencije za ivotnu sredinu (EEA) da
drave svoje izvjetaje alju po principu definisanih vodnih tijela. Takoe, dugogodinji problem
jesu kanalizacioni ispusti na obali, kako identifikovani tako i neidentifikovani. Otpadne vode
nepreiene dospijevaju u recipijent (morsku vodu), koju obogauju nutrijentima kao i fekalnim
bakterijama, to utie na porast stepena eutrofikacije, to uzrokuje starenje samog sistema. Vana

stavka, je ukljuivanje praenja morskog biodiverziteta u redovan monitoring stanja ivotne
sredine, to je do sada raeno djelimino i samo za pojedine grupe organizama, a to nikako nije
dovoljno.
Kako je Agencija za zatitu ivotne sredine poslala Evropskoj agenciji za ivotnu sredinu prvi
izvjetaj sa podacima o fiziko hemijskim parametrima na 8 lokacija, u oktobru mjesecu 2011.
godine, preporuka je da se nastavi sa monitoringom na istim takama, kako bi podaci imali
kontinuitet i bili validni za potrebe izrade izvjetaja na nivou cijele Evrope. U svrhu toga je i
pokrenut projekat ADRICOSM Intermediate koji ima za cilj unapreenje monitoringa morskog
ekosistema na teritoriji Crne Gore, koji e u potpunosti odgovoriti zahtjevima Evropske Agencije za
ivotnu sredinu (EEA) kao i zahtjevima MEDPOL a. Oekujemo da e se Program praenja stanja
morskog ekosistema za 2013. godinu raditi na osnovu novog, sveobuhvatnog, programa
monitoringa, za dio koji se tie mora.
Moemo rei da dobijeni podaci o ovom segmentu ivotne sredine nisu alarmantni i da se kreu u
prihvatljivim okvirima, ali ukoliko se ne bude vodilo vie rauna o ouvanju i zatiti morskog
ekosistema moemo se suoiti, prevashodno, sa gubitkom postojeeg ivog svijeta u njemu.
11.3 Zemljite
Strateka dokumenta iz oblasti kvaliteta zemljita (Nacionalna strategija odrivog razvoja Crne
Gore, Pravci razvoja Crne Gore ekoloke drave, Prostorni plan Crne Gore do 2020-te godine)
upuuju da je poljoprivreda, zajedno sa turizmom i uslugama, na vrhu prioriteta privrednog razvoja
Crne Gore.
Na osnovu navedenih stratekih dokumenata i rezultata analiza zemljita u 2011.godini, a u smislu
gazdovanja zemljitem na odriv nain, kako bi se ouvala njegova sposobnost pruanja ekoloke,
ekonomske i drutvene dobrobiti, a i sauvala njegova vrijednost za budue generacije potrebno
je:
Sprjeavanje pogoranja statusa zemljinih povrina,
Ubrzanu redukciju zagaenja opasnim supstancama kao i sprjeavanje poveanja
koncentracije zagaenja koje je rezultat uticaja aktivnosti ovjeka,
Prekid ili postepenoukidanje isputanja, emisije i gubitaka prioritetno opasnih supstanci,
Strogu kontrolu odlaganja otpada, od momenta stvaranja, sakupljanja, transporta
dokonanog adekvatnog odlaganja,
Smanjenje zagaenje ivotne okoline u industrijskim hot-spotovima.
Iz navedenih razloga je neophodno:
Uspostaviti sistem stroge kontrole odlaganja otpada u skladu sa postojeim regulativama
kao i buduim zakonskim aktima.
S obzirom da je naa zemlja ratifikovala Stokholmsku konvenciju (o dugotrajnim-
perzistentnim zagaujuim materijama POP-s) treba nastaviti sa realizacijom ovog monitoringa, jer
se njime detektuju osnovni emiteri POP-sa u ivotnu sredinu, u cilju njihove redukcije do
eliminacije iz ekosistema u predvienom roku.
Da zakonodavstvo u oblasti klimatskih promjena, kvaliteta vode, poljoprivrede i ruralnog
razvoja ponude konkretan i efikasan okvir za zajednike principe i ciljeve usmjerene na zatitu i
odrivo iskoritavanje zemljinih resursa - uskladiti propise sa EU direktivama.
Shodno potvrenom prekoraenju parametara organskih zagaivaa na lokaciji djeije
igralite u Tivtu, neophodno je da navedena Lokalna uprava formira strunu komisiju koja e

utvrditi razloge prekoraenja i nakon toga donijeti mjere za remedijaciju navedeon
podruija.

11.4 Upravljanje otpadom
ak i ako se propisno prikuplja i odlae, otpad koji se nekontrolisano proizvodi, koji se ne
upotrebljava ponovo i ne reciklira, ne doprinosi zatiti ivotne sredine, ve joj teti.
Kako bi se postojei resursi koristili racionalno i na odriv nain neophodno je:
Vriti prevenciju nastanka otpada, odnosno smanjiti koliine proizvedenog otpada (ne
stvarati otpad nepotrebno).
Podsticati ponovnu upotrebu i reciklau otpada.
Planirati pravilno odlaganje otpada kao posljednju opciju.
Takav mehanizam upravljanja otpadom ne dozvoljava nekontrolisano jednokratno korienje
resursa, ve podstie njihovu racionalnu upotrebu i smanjuje negativan uticaj otpada na segmente
ivotne sredine i zdravlje ljudi.
Neophodno je istrajati u naporima da se prekine sa praksom odlaganja otpada na neureenim
odlagalitima. Osim oblikovanja javnog mnjenja, u tu svrhu je potrebno uloiti maksimum i u
podsticanje i realizaciju izgradnje centara za sakupljanje i tretman komunalnog otpada, kao i
odlagalita opasnog otpada koji zadovoljavaju sve propisane standarde.
Iako u Crnoj Gori postoje Reciklani centri i firme koje se bave sakupljanjem komunalnog otpada,
kao i one koje se bave preuzimanjem pojedinih vrsta opasnog otpada, miljenja smo da javnost
nije dovoljno upoznata sa njima i da iste treba medijski vie podrati.
11.5 Biodiverzitet
U kontekstu efikasnije zatite biodiverziteta i rjeavanja identifikovanih problema na istraivanim
podrujima smatramo da bi bilo neophodno sprovesti sledee mjere:
Ada Bojana
Zbog svih vrijednosti koje nosi ispitivano podruje svakako treba razmiljati o pokretanju
inicijative i postupka stavljanja pod zatitu (rezevat prirode) najouvanijeg dijela Ade Bojane kao i
poslednje treine Velike plae.
Podruje Ade Bojane bi treblo izuzeti od dalje urbanizacije. Razvoj turizma u ovoj zoni je
neminovan i predstavlja razvojnu ansu ove zone planiranje fokusiralo i ograniilo na ve
urbanizovane parcele. Takoe, uspostavljanje kanalizacione mree bi svakako otklonilo sve
negativne posljedice po ekosistem rijeke Bojane.
Uspostavljanje monitoringa delfina - Tursiops truncatus i ostalih vrsta deIfina koje
potencijalno mogu biti prisutne, i za koje postoje podaci da se redovno radi ishrane pojavljuju na
ovom podruju. Stoga su detaljnija istraivanja neophodna kako bi se utvrdilo o kojim se vrstama
radi i adekvatno planirale mjere zatite. Takoe, dodatna istraivanja su neophodna za Vidru -
Lutra lutra a posebno treba obratiti panu na red slijepih mieva (Chiroptera) koji je pod
nacionalnom i evropskom zatitom kao jedini letei sisari i prirodni regulatori brojnosti nonih
insekata. Dodatna istraivanja na ovom podruju su neophodna i za gljive.

Velika plaa
Velika Ulcinjska plaa predstavlja jednu od posljednjih zona cijelog Mediterana sa
ouvanom vegetacijom psamofita (biljke prilagoene uslovima ivota na pjeskovitim stanitima) i
ostalih karakteristinih tipova mediteranskih habitata koji se javljaju u zaleu. Ukoliko se hitno ne
preduzmu otrije mjere zatite bie uskoro sasvim devastirana. Stoga predlaemo stroiju kontrolu
urbanizacije, tj. postavljanje standarda i mjera zatite koje bi preciznije odredile dozvoljene i
zabranjene radnje. Ovo se posebno odnosi na saenje dekorativnih biljaka koje naruavaju prirodni
ambijent, a predstavljaju i potencijalno invazivne vrste. Istiemo i da treba imati u vidu da se u
poslednja 3 km plae nalaze najreprezentativnija stanita koji su jo uvijek dobro ouvana, pa bi
ovo podruja trebalo sauvati od bilo kog vida urbanizacije (pokretanjem inicijative o proglaenju i
stavljanju pod zatitom ovog dijela plae kao rezervata prirode) .
Takoe, neophodno je intezivnije kontrolisati lov, smanjiti pritisak prisustva na odreenim
sublokalitetima koji su znaajni za gnijeenje ptica kao i pootriti mjere uklanjanja nelegalno
postavljenih objekata (kamp kuica, koliba na plai).
Moura
Iako je Moura daleko od prirodnog stanja (ikare su ostaci nekadanjih umskih sastojina)
dalja degradacija bi trebala da se zaustavi. Ovo se naroito odnosi na neplansku gradnju i
neplansku urbanizaciju ovog prostora.
Neophodno je preduzeti mjere zatite uma sladuna i cera i razmotriti mogunost
stavljanja pod neki vid zatite podruja na kojima se nalaze navedene ume.
Ratac sa utokrlicom
S obzirom na generalnu ocjenu stanja ovog podruja, koji karakterie prilian stepen
urbanizovanosti, trebalo bi sprovesti reviziju statusa zatite.
Buljarica
Predlaemo da se pri daljem turistikom razvoju ouvaju dijelovi prirodnih stanita
(vegetacija plae, mediteranske slane livade, vlane ume u zaleu) kao i izbjegne saenje
alohtonih dekorativnih vrsta. Predlaemo da se od urbanizacije i sjee drvaa zatititi brdo
Dubovica i pojas jo uvijek sauvanih listopadnih uma u Buljarikom polju, u podnoju brda.
Brdo Spas
Smatramo da je potrebno zatiti preostalu sastojinu sa drvenastom mljeikom (Euphorbia
dendroides) na jugozapadnim padinama brda Spas, a na ostalom dijelu prostora izvriti
prenamjenu prostora (prostor za razvoj turizma i ugostiteljstva) kako bi se sprijeila dalja
degradacija ovog podruja.
Jaz
Predlaemo da se zatiti od dalje sjee i antropogenog uticaja jo uvijek ouvana podruja
pod makijom (poluostrvo Ponta). Poto su listopadne mediteranske ume ve iskrene, makija
predstavlja preostalo utoite za mnoge vrste mediteranskih beskimenjaka, takoe i pojedinih
kimenjaka (sitni glodari, akal). I ako nastala pod antropogenim uticajem, njen opstanak je
znaajan za ouvanje diverziteta du obale Jadrana, posebno na niim nadmorskim visinama, gdje
je urbanizacija najintenzivnija.
Neophodno je zatiti korito Jake rijeke od zagaenja vrstim otpadom kao i onemoguiti
da ona, daljom urbanizacijom, postane kanalizacioni odvod.
Neophodno bi bilo smanjiti pritisak prisustva turista na odreenim sublokalitetima koji su
znaajni za gnijeenje ptica.

Kotorsko risanski zaliv
Neophodno je onemoguiti dalje krenje kestenove ume u priobalnoj zoni Kostajnice, jer
je tu jo preostali lokalitet gdje se kestenova uma sputa gotovo do nivoa mora. Takoe,
neophodno bi bilo razmotriti potrebu uklanjanja starih debala i opalih grana iz ume na Vrmcu i
iznad Kostajnice, koje su vane za populacije beskimenjaka. Naime, ukoliko nije neophodno jedan
broj suvih stabala i opalih grana bi trebalo ostaviti u umama kako bi se omoguili adekvatni
uslovi za odravanje populacija beskimenjaka na ovom podruju. Lokalitet rezervata lovorove
ume je na prilino nepristupanom terenu, ali koji vremenom moe postati interesantan za
investitore, stoga treba razmotriti mogunost pokretanja postupka stavljanja pod neki vid zatite
ovog prostora imajui na umu floristike vrijednosti lokaliteta.
Tivatska solila
Odrediti upravljaa podruja i izraditi plan upravljanja koji e omoguiti identifikaciju mjera
adekvatne zatite ovog podruja kao i plan valorizacije podruja posebno kao atraktivne
destinacije za posmatranje ptica. Posebnu panju treba usmjeriti na aktivnosti intezivnijeg
inspekcijskog nadzora aktivnosti u neposrednoj blizini ovog podruja koje mogu uticati na
ouvanje vrijednosti samih Tivatskih solila.
Savinska Dubrava
Kako je stanje ovog podruja okarakterisano kao zadovoljavajue predlaemo da se vodi
rauna o ouvanju podruja kako bi se odralo na nivou kakvom je sada.
Loven
Pojaati inspekcijsku kontrolu kako bi se preventivno djelovalo na spreavanju pojave sjee
ume i urbanizacije na ovom podruju.
Skadarsko jezero
Dalji razvoj podruja sprovoditi planski kako bi se sauvalo postojee stanje znaajnih
prirodnih habitata, a samim tim i vrsta.
Iako se ovo podruje nalazi pod zatitom u kategoriji nacionalnog parka smatramo da bi
trebala da se sprovodi intezivnija kontrola ribarskih aktivnosti na jezeru, kao i da se ove aktivnosti
planiraju i organizuju na precizniji nain baziran na odrivim osnovama. U skladu sa tim
preporuuje se intezivnija kontrola restorana i pijaca, u vrijeme lovnih zabrana kako bi se putem
trita uticalo na smanjenje krivolovnih aktivnosti.
Kako ovo podruje predstavlja vaan centar diverziteta vodozemaca neophodno je pojaati
kontrolu izlova vrsta roda Rana spp. koje spadaju u komercijalne vrste kako bi se populacije
ouvale.
Cijevna
Smatramo da dalji razvoj podruja treba sprovoditi planski kako bi se sauvale sva znaajnija
prirodna stanita na ovom podruju, a samim tim i vrste s tim u vezi neophodno je:
Uraditi sanaciju deponija i time unaprijediti estetsku vrijednost predjela
Organizovati sistem zatite od poara
Unaprijediti upravljanje vrstim otpadom i otpadnim vodama
Urediti eksploataciju pijeska i ljunka.
Sprijeiti nelegalnu i nekontrolisanu gradnju objekata u kanjonu Cijevne.
Intenzivirati kontrolu krivolova koji se odnosi na ribarstvo.

S obzirom da rijeka Cijevna ima odline uslove za razvoj sportskog ribolova (fly-fishing,
uhvati i pusti sistem lova) razmotriti mogunost naina valorizacije i promocije vrijednosti ovog
podruja.
Trebjesa
Razmotriti potrebu uklanjanja oborenih stabla i polomljenih grana (osim u sluaju kad
ometaju prolazak oznaenom stazom za pjeake) jer ona predstavljaju znaajna mikrostanita za
brojne beskimenjake stoga ih treba uklanjati samo onda kad postoji potreba. Naime, ukoliko nije
neophodno jedan broj suvih stabala i opalih grana bi trebalo ostaviti u umama kako bi se
omoguili adekvatni uslovi za odravanje populacija beskinemjaka na ovom podruju.
Krnovo
Neophodno je ispitati mogunosti planske valorizacije i promocije ovog podruja s
obzirom da Krnovo posjeduje veliki potencijal ne samo u smislu plodnog zemljita, nego i bujne
populacija brojnih ljekovitih biljaka (kao to su Achillea millefolium, Hypericum perforatum, Galium
verum, Centaurium erythraea itd.) pri emu se procjenjuje da bi povrina bila idealna za uzgoj
lincure i drugih planinskih ljekovitih biljaka.
Piva
Za dio rijeke Pive koji je ostao prirodno sauvan smatramo da bi bilo neophodno pokrenuti
postupak zatite ovog podruja prvenstveno u cilju zatite mladice (koja je zatiena vrsta u Crnoj
Gori). Izradom studije zatite utvrdila bi se adekvatna kategorija zatite na bazi detaljnijih analiza
stanja podruja.
Durmitor
Neophodno je izvriti planiranje valorizacije podruja Durmitora sa svrhom prvenstveno
razvoja turizma ovog podruja za obrazovne, kulturne i rekreativne svrhe na nivou koji omoguava
zatitu prirodnih uslova.
Neophodno je intezivirati praenje objekata pod strogom zatitom (umskih rezervata).
Neophodno je intezivnije sprovoditi akcije i inspekcijske kontrole usmjerene ka
krivolovcima (ribolov) na ovom podruju. Kako je ovo svakako popularno podruje za ribolov,
predlaemo planiranje i osmiljavanje aktivnosti intezivnijeg kontrolisanog sportskog ribolova na
ovom podruju ime smatramo da bi se i pojava krivolova redukovala i u isto vrijeme unaprijedila
valorizacija ovog podruja na odriv nain.
Ljubinja
Dalji razvoj podruja sprovoditi planski i sauvati kako bi se zatitili znaajni prirodni
habitati, a samim tim i vrste stoga treba posebno intenzivirati mjere na sprjeavanju i kontroli sjee
ume u ovom podruju.
Kako rijeka ehotina ima izuzetan potencijal za sportski ribolov (kako pastrmskih tako i
aranskih vrsta ribe), i kako su rezultati istraivanja pokazali da je riblja fauna ovog podruja dobro
ouvana preporuujemo da se razmotri i izradi plan valorizacije ovog potencijala na organizovan i
odriv nain.
Kako je ovo podruje veoma vano za ptice, jedan od prioriteta u zatiti biodiverziteta ovog
podruja je sprjeavanje dalje fragmentacije umskih podruja, kao i uspostavljanje adekvatnog
perioda apsolutne zatite na odabranim lokacijama putem zabrana pristupa.
Komovi
Procedura izrade studije zatite ovog podruja je u toku ali kako bi se podruje i ouvalo na
adekvatan nain neophodno je uspostaviti funkcionalne upravljake strukture.

Intenzivirati inspekcijske kontrole i preventivne aktivnosti na sprjeavanju sjee ume.
Intezivirati i sprovoditi aktivnosti kontrole eksploatacije drvne grae na irem podruju.
Izvriti inspekcijsku kontrolu i regulisati rad asfaltne baze u titarici.
Definisati i sprovesti mjere sprijeavanja dalje izmijene stanita, stvaranje deponija i
degradaciju vegetacije kroz postupke procjene uticaja projekata na ivotnu sredinu i strateke
procjene uticaja.
Intenzivirati inspekcijske kontrole ekploatacije ljunka pri emu predlaemo mjere
sprjeavanja dalje eksploatacije ljunka iz rijeke Grnar.
Razmotriti mogunost sanacije deponija ime e se poboljati estetska vrijednost predjela.
Rjeiti i regulisati deponije, kanalizacije, zaustaviti i kontrolisati eksploataciju ljunka to e
imati pozitivne efekte po ove vodne ekosisteme. Sve rijeke ovog podruja a naroito, Vruja, Ljua,
Plavsko jezero, Lim do Berana, Zlorjeica, Ljenica i Bistrica imaju izuzetan potencijal za sportski
ribolov (kako pastrmskih tako i aranskih vrsta ribe) pa smatramo da treba razmotriti valorizaciju
ovog potencijala na organizovan i odriv nain.
U kontekstu efikasnije zatite biodiverziteta i rjeavanja identifikovanih problema na polju zatite
prirode generalno smatramo da bi bilo neophodno:
Nastaviti detaljna istraivanja flore i faune Crne Gore, u skladu sa metodologijom i praksom
koja se primjenjuje u Evropskoj Uniji, kao i u potpunosti realizovati izradu vegetacijskih karata
stanita. U sklopu realizacije ove aktivnosti smatramo da bi bilo neophodno realizovati i formiranje
jedinstvene baze postojeih podataka o biodiverzitetu Crne Gore koja bi objedinila sve postojee
literarne podatke kao i one koji su prikupljeni terenskim istraivanjima u okviru realizacije
relevantnih projekata, poput Inventure uma Crne Gore. Realizacija ove aktivnosti je ujedno i
neophodan preduslov za uspostavljanje mree NATURA 2000 koja predstavlja jedan od najvanijih
zadataka i uslova koji moraju biti ispunjeni pri pristupanju Evropskoj Uniji. I ako su odreene
aktivnosti na polju formiranja i sprovoenja navedenih aktivnosti otpoele neophodno je
poveanje izdvajanja sredstava za potrebe realizacije Programa monitoringa biodiverziteta u
predstojeem periodu kako bi se zapoeto i realizovalo u potpunosti.
Neophodno je i uvrstiti i definisati EMERALD mreu podruja o znaaja kao ekoloku mreu
na nacionalnom nivou imajuu u vidu da EMERALD podruja predstavljaju u najveem broju
sluajeva budua NATURA 2000 podruja.
Omoguiti kontinuirano unaprjeenje i jaanje kapaciteta za implementaciju propisa,
prethodno usklaenih sa evropskim zakonodavnim okvirom, kao i kapaciteta za efikasno
upravljanje zatienim prirodnim dobrima na svim nivoima, ali sa posebnim akcentom na nivo
lokalnih samouprava. S tim u vezi, posebno treba ojaati kapacitete inspekcijskih slubi i uvarskih
slubi kako u pogledu tehnike opremljenosti, tako i u pogledu kadrovskih kapaciteta.
Unaprijediti sistem upravljanja zatienim prirodnim dobrima, kroz odreivanje upravljaa
za sva zatiena prirodna dobra po svim kategorijama zatite i kroz izradu planova upravljanja za
sva zatiena prirodna dobra.
Poveati nacionalno zatiena prirodna dobra na 10% teritorije i zatititi najmanje 10%
obalnog podruja to prethodno podrazumijeva identifikaciju morskih stanita znaajnih za zatitu
biolokog diverziteta.
Inkorporirati mjere i uslove za zatitu biodiverziteta i zatitu prirode u strategije, zakone,
podzakonska akta, programe i planove, u svim ekonomskim granama koje su orijentisane na

eksploataciju prirodnih (biolokih resursa) a posebno u umarstvu, lovstvu, morskom i
slatkovodnom ribarstvu. Takoe, neophodno je uskladiti i integrisati programe zatite
biodiverziteta sa ekonomskim razvojem, posebno u sektorima: turizma, prostornog planiranja i
izgradnje krupne infrastrukture, a u vezi sa tim i sa funkcionisanjem sistema Procjene uticaja
zahvata na ivotnu sredinu i Strateke procjene uticaja.
Propisati obavezu izrade strune podloge (bazne studije) vezane za zatitu biolokog
diverziteta i zatitu prirode za potrebe izrade prostorno - planske dokumentacije. Takoe je
neophodno propisati i obavezu vrednovanja prostora sa aspekta zatite biodiverziteta i zatite
prirode u okviru programskih zadataka za izradu prostorno - planske dokumentacije, kao i
sprovoenje te obaveze kroz prostorne i regulacione (urbanistike) planove.
Utvrivati metodologije za procjenu brojnosti populacija divljai kao brojnosti divljai za
sva lovita pojedinano, angaovanjem strunih organizacija i pojedinaca iz odgovarajuih strunih
oblasti (ornitolog, mamolog i dr).
Izgraditi neophodnu infrastrukturu za adekvatnu zatitu biodiverziteta koja se prije svega
odnosi na izgradnju:
- Zoo vrta i azila po standardima i uslovima koji e na adekvatan nain rijeiti problem
nelegalnih i neuslovnih privatnih zoo vrtova kao i zbrinjavanja oduzetih ivotinja.
- Formiranje banke gena biljnih i ivotinjskih vrsta koje su rijetke, zatiene i kojima prijeti
izumiranje.
Sprovesti mjere zatite ugroenih ekosistema, prvenstveno vodnih i umskih, kao i
odreenih stanita i vrsta koje su vezane za ta stanita i ekosisteme, kao i identifikovati divlje biljne i
ivotinjske vrste za koje je potrebno prioritetno izraditi akcione planove / programe zatite. S tim u
vezi neophodno je obezbijediti sredstva za aktivnosti na izradi Crvenih lista i knjiga.
Preduzeti mjere u cilju podizanja svijesti slubenika carinskih slubi na svim graninim
prelazima o odredbama CITES konvencije, kao i o biljnim i ivotinjskim vrstama koje su obuhvaene
ovom konvencijom kako bi se sprijeilo krijumarenje zatienih vrsta.
Obezbijediti sredstva za izradu detaljne studije potencijala i mogunosti valorizacije
prirodnih dobara u Crnoj Gori na odriv nain.
Pokrenuti kampanje iji e cilj biti podizanja svijesti javnosti o znaaju ouvanja i odrivog
korienja prirodnih resursa i vrijednosti biodiverziteta kao resursne osnove ekonomskog razvoja
drutva. Naprijed navedeno je od izuzetne vanosti ako se ima u vidu nepostojanje dovoljno
izraene svijesti pojedinih sektora u pogledu ugraivanja ovih principa i na njima zasnovanih
kriterijuma, u sektorske planove i programe. Takoe, postoji potreba unaprjeenja platforme za
dijalog sa svim relevantnim subjektima (upravljai, vlasnici povrina u zatienim prirodnim
dobrima, lokalno stanovnitvo, civilni sektor i relevantne meunarodne organizacije) u cilju
stvaranja efikasnog sistema zatite prirode i zatienih prirodnih dobara.
11.6 BUKA
Kako je saobraajna buka najvei izvor buke u ivotnoj sredini u Crnoj Gori, proizilazi potreba za
kontrolom nivoa buke i planiranja mjera za zatitu populacije od njenog tetnog dejstva.
Kratkoroni prijedlog mjera zatite
Ogranienje brzine kretanja vozila. Ogranienje brzine kretanja vozila znatno doprinosi
smanjenju ukupnog nivoa buke. Meutim, prilikom ograniavanja brzine kretanja vozila
treba imati u vidu da smanjenje brzine ispod 50 km/h ne utie znatno na smanjenje nivoa
buke, a moe dovesti do zakrenja saobraaja.

Zabrana saobraaja za pojedine kategorije vozila i njihovo usmjeravanje na pravce manje
osjetljive na buku. Kretanje kamiona i autobusa pravi veliku buku. Zabrana saobraaja u
nekom vremenskom periodu ili trajna zabrana saobraaja za te kategorije vozila na
pojedinim gradskim saobraajnicama.
Bolje regulisanje saobraaja. Obezbijediti takvu regulaciju saobraaja na raskrsnicama koja
ne usporava protok vozila i ne dovodi do zastoja u saobraaju. Postavljanje raskrsnica sa
krunim tokom je jedan od naina za bri protok vozila na raskrsnicama. Na raskrsnicama
gdje je to mogue, postaviti vremenske semafore i obezbijediti potovanje gaenja motora
za vrijeme ekanja na semaforu. Na svim raskrsnicama gdje je to mogue uvesti zeleni
talas.
Dugoroni prijedlog mjera zatite od buke
Pravilno planiranje namjere prostora, ukljuivanje mjera zatite od buke u fazi
projektovanja graevinskih objekata,ugradnja akustine izolacije u stambenim objektima u
uem i irem podruju gradova, postavljanje objekata tipa magacina, garaa i slino,
izmeu izvora i primaoca buke, izgradnja vertikalnih zatitnih zidova du saobraajnica,
horitkulturnim ureenjem pojasa du saobraajnica.
Kontrolom nivoa buke vozila i povoljnim izborom javnog gradskog prevoza. Donoenje
zakonske regulative koja e regulisati nivo buke iz sistema izduvnih gasova motora sa
unutranjim sagorijevanjem.
11.7 Radioaktivnost u ivotnoj sredini sa procjenom
radiolokog optereenja stanovnitva
1. Broj stanica koje vre on-line monitoring jaine apsorbovane doze zraenja u vazduhu
nije dovoljan i ne pokriva kompletnu teritoriju Crne Gore. Za sada postoji jedna mjerna stanica, u
Podgorici koju su eksperti IAEA(Meunarodna agencija za atomsku energiju) i EU misije ocijenili
kao staru i nedovoljno osjetljivu. Osim toga jedna sonda nije dovoljna ni u kvantitativnom ni u
kvalitativnom smislu i neophodno je postaviti mreu od ukupno barem 5 mjernih stanica koje bi
pravilnim meusobnim rasporedom pokrile cijelu teritoriju Crne Gore. Takoe, svi mjereni podaci
sa ovih stanica koji bi predstavljali i dio sistema za ranu najavu radiolokog/nuklearnog akcidenta,
trebalo bi da budu dostupni Agenciji za zatitu ivotne sredine 24 asa neprekidno, kolektovani,
analizirani i proslijeivani u meunarodne organizacije poput EURDEPa.
2. Na teritoriji nae zemlje postoji jedna pumpa koja vri uzorkovanje vazduha i nabavka
rezervne se smatra neophodnim, kao i nabavka i instaliranje vie njih, na itavoj teritoriji Crne Gore.
3. S obzirom da postoji samo jedan kolektor koji uzorkuje padavine, instalacija vie njih
(pogotovo u regionima sa obilnim padavinama) se smatra neophodnim.
4. U toku 2011. godine na 5 od ukupno 20 lokacija na kojima se u toku ove godine mjerila
koncentracija radona u boravinim prostorijama short-term mjerenjima (kratkorona mjerenja koja
traju do 48 sati), uoeno je prekoraenje interventnog nivoa za postojee objekte, tj. staru gradnju,
a koji iznosi 400 Bq/m3. U osnovnoj koli Milan Vukoti u Srpskoj registrovana je vrijednost
srednje godinje koncentracije koja prekorauje interventni nivo od 400 Bq/m3 tako da se ovom
rezultatu treba posvetiti posebna panja (jer se radi o koli) tj. prije donoenja krajnje odluke o
eventualnoj remedijaciji treba uestati sa novom serijom mjerenja.
Inhalacijom radona u zatvorenom prostoru pojedinac je izloen efektivnoj dozi od 2,65 mSv/god
(treba imati na umu da je ova vrijednost doneena na osnovu nezavrene radonske mape) to je
skoro 70% od ukupne efektivne doze. Ova injenica nam ukazuje da je neohodno to prije zavrti
realizaciju Programa izrade radonske mape Crne Gore da bi tano mogli zakljuiti kolika je

radioloka optereenost satnovnika Crne Gore, koja je posljedica izlaganja gasu radonu u
zatvorenim prostorijama i da bi se moglo pristupti remedijacionim procesima na onim lokacijama
gdje se zakljui da je to neophodno.
Kroz predstojeu reviziju podzakonskih akata vazanih za Zakon o zatiti od jonizujuih zraenja i
radijacionoj sigurnosti, treba uspostaviti odreena ogranienja u smislu: uvoenja obaveze analize
koncentracije gasa radona u zemljitu na kome se planira izgradnja nekog objekta. Takoe, za
objekte koji su ve izgraeni treba regulisati nain redukcije izlaganja radonu (ukoliko se procjeni
da se prelazi interventni nivo koncentracije za staru gradnju) kroz potovanje standarda koji
definiu izolaciju i kvalitet betonskih ploa koje su u kontaktu sa zemljitem.
5. Treba poveati broj i vrstu uzoraka graevinskog materijala (npr. analizirati opeku) na
kome se vre mjerenja koncentracije radionuklida.
6. Posebno je vano istai potrebu zvanine statistike podataka o potronji hrane po
pojedincu u Crnoj Gori, to bi smanjilo sistematsku greku ukupne efektivne doze zraenja po
stanovniku unijetu ingetsijom. Osim toga, poveanje broja uzoraka hrane nad kojima se vri analiza
bi uticalo na poveanje tanosti istraivanja.
7. Poveanje broja i vrste uzoraka stone hrane na kojima se vri analiza bi uticalo na
poveanje reprezentativnosti istraivanja.
8. Shodno Odluci o sistematskom ispitivanju sadraja radionuklida u ivotnoj sredini
(Slubeni list SRJ, broj 45/97) treba vriti specifina mjerenja 90Sr u vazduhu, vrstim i tenim
padavinama, rijekama, jezerima i moru, zemljitu, hrani i vodi za pie. (90Sr se ne moe mjeriti
gamaspektrometrijski jer je to beta emiter, fisioni produkt koji nastaje u procesu proizvodnje i
testiranja nuklearnog oruja i u reaktorima i treba ga mjeriti beta brojaima kao to je i praksa i u
zemljama u okruenju (Srbija, Hrvatska)) Kod nas se 90Sr ne mjeri nego se procjenjuje na osnovu
sadraja 137Cs. Primjenjuje se princip koji je definasan u radu objavljenom na konferenciji
amerikog nuklearnog udruenja: Nuclear Methods for Food Analysis at the U.S. Food and Drug
Administration, autoea D.L.Anderson, W.C.Cunningam, E.J.Barrata, P.Mackil, koji je prihvatila
JUCentar za ekotoksikoloka ispitivanja Crne Gore, smatrajui ga pouzdanim i provjerenim.

12 Sektorski pritisci na ivotnu sredinu
12.1 Indikatorski prikaz
Indikator se definie kao kvantifikovana informacija koja pomae da se objasni kako se stvari s
vremenom mijenjaju.
Indikator je neto to nam pomae da shvatimo gdje se nalazimo, kojim putem treba da idemo i
koliko smo udaljeni od mjesta gdje elimo da stignemo.
Osnovni cilj primjene indikatora u zatiti ivotne sredine, jeste da se na najjednostavniji nain, na
bazi injenica i podataka, prikae trenutno stanje ivotne sredine.
Naime, sumiranjem velikog broja mjerenja tj. podataka za svaku oblast ivotne sredine, u izabran
(ogranien) broj najznaajnijih informacija (numerikih veliina), dolazimo do liste indikatora.
Korienjem indikatorskog prikaza stvaraju se uslovi za jasniji uvid u stanje pojedinih segmenata
ivotne sredine. Definisanjem indikatora,dobijene reprezentativne veliine su jednostavne i jasne.
Tako dobijene vrijednosti predstavljaju jasnu informaciju na osnovu koje je mogue donijeti
odreene odluke vane sa aspekta ouvanja ili unapreenja stanja ivotne sredine. Takoe,
postojee ekoloke probleme ira drutvena zajednica i donosioci odluka mogu lake razumjeti
uvidom u prikazane indikatore.
Indikatori stanja ivotne sredine se kasnije koriste za izvjetavanje o stanju ivotne sredine odnosno
informisanje donosioca odluka.
Indikatori moraju posjedovati: tanost, reprezentativnost, uvjerljivost i transparentnost.
Najvaniji parametri prilikom odabira indikatora su: dostupnost podataka za izradu indikatora,
znaaj posmatranog indikatora za ocjenu stanja ivotne sredine u dravi, i njegova kompleksnost.
Indikatorski pristup osigurava uporedivost sa praksom i nainom na koji se problematika zatite
ivotne sredine prati i ocjenjuje u drugim zemljama EU. Uporeivanjem odgovarajuih indikatora u
razliitim zemljama mogue je uporediti i stepen ouvanja ili ugroenosti razliitih segmenata
ivotne sredine, kao i primijeniti sline mehanizme zatite. Zato je indikatorski pristup siguran
model za praenje i izvjetavanje o ivotnoj sredini.
Evropska Agencija za ivotnu sredinu (EEA) je uspostavila veliki broj indikatora podijeljenih u 31
tematsku cjelinu a 2002. godine izveden je Osnovni set (CSI) od 37 indikatora koji predstavljaju
kljune podatke i pokazatelje stanja ivotne sredine.
Indikator predstavlja najbolje mjerilo uzroka, stanja, posljedica i efekata programa upravljanja
ivotnom sredinom.
Na kraju, indikatorski prikaz (kroz injenice i podatke o ivotnoj sredini u Crnoj Gori) omoguava da
se na jednostavan i razumljiv nain prikae trenutno stanje ivotne sredine kao i trendovi
promjena.
8
Metodologija Evropske agencije za ivotnu sredinu je zasnovana na odnosu izmeu ljudskih
aktivnosti i ivotne sredine. Ovi odnosi su predstavljeni meunarodno priznatim modelom, DPSIR

8
UK Department of Environment,Transport & the Regions

modelom (Driving Forces - Pressures State Impact Response) gdje indikatori unutar modela
odslikavaju uzrono posledine veze.
POKRETAKI FAKTORI (Driving Forces) osnovni pokretai negativnih uticaja na ivotnu sredinu(
industrija, poljoprivreda, turizam, transport i dr.)
PRITISCI (Pressures) direktna posljedica djelovanja pokretakih snaga ( emisije razliitih
polutanata u vazduh, poveano prisustvo pesticida u zemljitu, urbanizacija i dr.)
STANJE (State) postojee stanje ivotne sredine (kvalitet vazduha, kvalitet zemljita, kvalitet
vode i dr.)
UTICAJI (Impact) posljedice pritisaka na ivotnu sredinu ( poveane koncentracije zagaujuih
materija u vazduhu, erozija zemljita, eutrofikacija obalnih podruja, ekonomski gubici itd.)
ODGOVORI(Response) reakcije na promjene stanja ivotne sredine kroz mjere instrumente
investicije i drugo.

Slika4. Meuodnos ljudskih aktivnosti i ivotne sredine
DPSIR model se zasniva na sve prisutnijem uticaju tzv. sektorskih PRITISAKA (urbanizacija,
ekonomski rast, saobraaj, broj stanovinka, industrija) na razliite segmente ivotne sredine,to
neminovno dovodi do promjene STANJA ivotne sredine. Promjene nastale pod uticajem
sektorskih PRITISAKA dovode do razliitih UTICAJAna ljudsko zdravlje i opstanak ekosistema u
ivotnoj sredini (poplave, smanjeni prinosi, zagaenost vazduha,... ). Kako bi se nastalo stanje
saniralo neophodan je ODGOVOR tj. set razliitih mjera koje imaju za cilj smanjenje pritisaka na
ivotnu sredinu i povratak na prethodno stanje tj. poboljanje stanja.
Indikatorski prikaz daje injenice i podatke o ivotnoj sredini zainteresovanim pojedincima,
nevladinim organizacijama, preduzeima kao i predstavnicima lokalne samouprave.

Na ovaj nain dobijeni podaci pruaju pouzdane informacije o stanju ivotne sredine, to je interes
drave Crne Gore. Takoe, nacionalni interes je i posjedovanje podataka koji se mogu koristiti za
razmjenu sa odgovarrajuim institucijama i nacionalnim centrima u susjednim zemljama, kao i sa
Evropskom agencijom za ivotnu sredinu u okviru meunarodnih obaveza i konvencija.
Svaki indikator je koristan ako moete da vjerujete u ono to vam pokazuje.
Prirodi se plaa njen trud, i to ne zbog toga to bi ona radila mnogo, nego upravo zato to radi
malo. A to postaje krtija u davanju svojih darova, to je vea cijena koju iznuuje za svoj rad.
Stoga je Vlada Crne Gore programom rada za 2010. godinu, kao jednu od prioritetnih aktivnosti u
ovoj oblasti, upravo definisala izradu nacionalne liste indikatora (NLI). Za oekivati je da emo NLI
imati u najskorije vrijeme, s obzirom da su aktivnosti u vezi sa tim u toku.
Zbog boljeg razumjevanja upotrebe indikatora u oblasti zatite ivotne sredine u Crnoj Gori, u
nastavku izvjetaja predstavljamo nekoliko indikatora sektorskih pritisaka iz oblasti ENERGETIKE,
SAOBRAAJA I TURIZMA.
12.2 Sektorski pritisci
ovjek djeluje na okolinu svim svojim aktivnostima: korienjem prostora, korienjem resursa,
zadovoljavanjem svojih linih, socijalnim i privrednih potreba. Sve aktivnosti koje ovjek
svakodnevno sprovodi imaju razliite efekte na ivotnu sredinu.Samo korienje prostora i njegovo
modifikovanje za osnovne potrebe stanovnika pored uticaja na prirodnu ravnoteu djeluje i na
njihovo zdravlje.
Da bi se ovi uticaji mogli procijeniti i njihove posledice predvidjeti moraju se izdvojiti i
identifikovati sektori koji vre konstantan pritisak na ivotnu sredinu. Neki od ovih sektora kao to
su energetika, saobraaj i industrija, vre direktan pritisak na prirodu, dok drugi, kao to su
poljoprivreda, umarstvo ili ribarstvo su u suprotnoj poziciji jer direktno zavise od stanja ivotne
sredine. Turizam je relativno kasno prepoznat kao pritisak i pridaje mu se znaaj u poslednje
vrijeme.
Prednost sagledavanja uticaja pojedinog sektora u cjelini na okolinu oigledna je najvie sa
stanovita planiranja i izrade stratekih razvojnih dokumenata tih sektora. Za sveobuhvatan opis i
razumijevanje pritisaka na okolinu osim uticaja pojedinih sektora vano je sagledatipodruja u
kojima dolazi do sloenih preklapanja i koji su pod uticajem vie razliitih sektora.Shodno
metodologiji izrade indikatora ivotne sredine (DPSIR model) u okviru ovog izvjestaja ukazujemo
na neke indikatore sektorskih pritisaka na ivotnu sredinu iz oblasti ENERGETIKE,SAOBRAAJA i
TURIZMA.
Energetika
Sektor energetike znaajno zagauje ivotnu sredinu. U skladu sa Metodologijom Evropske
agencije za ivotnu sredinu i meunarodno priznatim modelom, DPSIR modelom (Pokretai -
Pritisci Stanje Uticaji Odgovori) ENERGETIKA kao sektor pripada grupi POKRETAKIH faktora
tj.osnovnih pokretaa negativnih uticaja na ivotnu sredinu(zagaenje ivotne sredine). U Crnoj
Gori nepovoljni uticaji uglavnom dolaze iz elektrana koja koriste ugalj kao gorivo. Proizvodnja i
potronja su uglavnom zasnovani na upotrebi uglja.
Na privredni sistem i ukupan kvalitet ivota u nekoj zemlji, direktno utie nivo razvijenosti
energetskog sektora. Samim tim, prirodno je oekivati da se razvoj energetskog sektora zasniva na
to boljem i efikasnijem iskorienju sopstvenih resursa.
Tokom 2010.godine ostvaren je visok stepen sigurnosti rada elektro-energetskog sistema Crne
Gore i pouzdanosti napajanja potroaa. Do toga je dovela rekordna proizvodnja elektrana od

njihovog putanja u pogon zahvaljujui izuzetnoj pogonskoj spremnosti hidroelektrana u vrijeme
povoljnih hidrolokih prilika i visokih dotoka.
Ukupna ostvarena proizvodnja elektrine energije u Crnoj Gori u 2010.godini iznosila je 4022 GWh,
to je u odnosu na 2009. godinu vie za 1262 GWh, odnosno za 45%. Jedan od glavnih razloga za
vii nivo proizvodnje jeste nivo proizvodnje koji je postignut u TE Pljevlja pod standardnim
uslovima rada, nakon zastoja od est mjeseci u 2009. godini.
Moe se zakljuiti da su povoljne hidroloke prilike i izuzetna pogonska spremnost proizvodnih
kapaciteta uz normalizovan rad TE Pljevlja doveli do rekordnog obima proizvodnje elektrine
energije u 2010. godini. Samim tim dolo je do smanjenja uvozne zavisnosti (419 GWh manje,
odnosno 37% manje nego u 2009. godini).
U periodu od 2001. do 2003. godine uvozna zavisnost se kree od 38% do 36%. Od 2004.do 2007.
godine uvozna zavisnost raste od 35,5% do 53,6%, dok se u 2008. godini biljei pad na 40,5% i
redom u 2009. godini 26.7 %, u 2010. 21 %. To se moe tumaiti posledicom postepene energetske
krize.
U 2010.godini je uvezeno ~ 37% manje elektrine energije nego u 2009. godini. Tome je doprinijela
naprijed pomenuta uveana domaa proizvodnja elektrine energije iz naznaenih razloga.

Grafikon 132. Uvezena elektrina energija

Grafikon 133. Uvozna zavisnost od elektrine energije

Potronja finalne energije
Potronja finalne energije u energetske svrhe (energija koju potroe krajnji potroai) je zbir
potronje finalne energije u svim sektorima: industrija, saobraaj, domainstva, poljoprivreda,
graevinarstvo i ostali potroai (ovo je postojea podjela na sektore koja jo uvijek nije usklaena
sa Evropskim standardima).Prikazuje se u relativnom ili apsolutnom smislu. Odnos izmeu
potronje finalne energije nekog sektora i ukupne potronje finalne energije izraunate za
kalendarsku godinu predstavlja relativni udio sektora u potronji. Na taj nain se ukazuje na
sektorske potrebe u potronji finalne energije.
Kao Indikator u modelu DPSIR pripada grupi pokretakih faktora.

Grafikon 134. Apsolutna potronja finalne energije
Analizirajui 2010.godinu dolazimo do sledeeg:
Potronja finalne energije (energija koju koriste krajnji potroai) je iznosila ~277ktoe ( hiljadu tona
ekvivalentne nafte). Uee pojedinih sektora izgleda ovako: industrija~137ktoe ili 49,36%;
graevinarstvo 688 toe ili 0,24%; saobraaj ~1,89ktoe ili 0,68%; domainstva~110 ktoe ili 39,76%;
poljoprivreda~3,27 ktoe ili 1,18%; ostalo~24 ktoe ili 8,76%. Potronja finalne energije u 2010.je
smanjena u odnosu na 2001. godinu za 3,9%.
Industrija ima znaajno uee od 49% u ukupnoj potronji finalne energije i taj procenat se
neznatno mijenja sve do 2008. godine kada biljei pad od 12,4%. S obzirom na znaajan pad
industrijske proizvodnje u zadnjim godinama, ova statistika se moe razumjeti kroz veliko uee
KAP-a u potronji elektrine energije.
Domainstva su na drugom mjestu po ueu u potronji finalne energije sa 39,76%. Potronja je
poveana u odnosu na 2007. godinu za 4,2%.
Potronja finalne energije u sektoru saobraaja ima linijsku promjenu (2001. -21 toe,..,2010. -
22 toe). Ovo ukazuje da podaci nijesu pouzdani zato to su u suprotnosti sa trendovima zemalja u
okruenu i EU.
Poljoprivreda i graevinarstvo imaju 1,32 % uea u potronji finalne energije.Oni imaju neznatan
rast potronje u odnosu na 2009. godinu i od poetka praenja (2001. godina).
Ostali potroai (kategorija nije prepoznata u strukturi potroaa po standardima EEA) imaju uee
od 8,76% u ukupnoj potronji i pad potrnje u odnosu na poetnu, 2001. godinu od -16%.
Generalno govorei, struktura potronje finalne energije nije se znaajnije promijenila od 2001.
godine.

Zabiljeeno je smanjenje uvozne zavisnosti Crne Gore u 2010. godini(21 %) u odnosu na 2007.
godinu (53,65 %). Prosjena uvozna zavisnost za analizirani period je oko 37 %.
U potronji finalne energije u periodu od 2001. do 2010. Godine (period za koje imamo dostupne
podatke) ima promjena, ali ne znaajnih. Potronja finalne energije u 2007.godini je uveana u
odnosu na 2001. za 8,58 %. U 2009.godini imamo znaajniji pad ukupne potronje od 23,38% u
odnosu na 2007. godini.U2010.godini zabiljeeno je poveanje potronje za 6,5% u odnosu na
2009. a smanjenje 10,4% u odnosu na 2001. godinu.

Grafikon 135. Trend potronja finalne energije po sektorima

Grafikon136. Struktura potronje finalne energije u 2010.godini

Grafikon 137. Uee sektora u potronji finalne energije

Saobraaj
Saobraaj je izvor znatnih pritisaka na ivotnu sredinu emisijama tetnih materija u vazduhu,
poveanjem buke, negativnim uticajem na prirodna stanita i drugih negativnih efekata pri
prevozu. Uoljiv je znatan porast broja motornih vozila, stalni porast drumskog prevoza, smanjenje
koritenja javnog prevoza. Naalost, eljezniki prevoz kao istiji i sigurniji nain prevoza putnika i
roba, ima samo sezonsku vanost, a analizom podataka, biljei stagnaciju ili trend pada. Iako je
emisija olova u vazduhu bitno smanjena, zahvaljujui sve veoj upotrebi bezolovnih benzina,
potronja dizel goriva je porasla, uzrono poveavajui i emisiju estica i sumpornog dioksida.
Meutim, saobraaj je jako vaan inilac sveukupnog privrednog i drutvenog razvoja. Kod znaaja
saobraaja kvalitet ivota i ukupan ekonomski razvoj zauzimaju dominantnu poziciju.
Zato treba teiti dobrom, efikasnom i jeftinom saobraaju koji , kao takav, utie na smanjenje
trokova proizvodnje. Transportni sistem mora da dostigne odreeni nivo razvoja da bi pozitivno
uticao na ekonomski razvoj. Postojee stanje tog sistema je posljedica ekonomski pada u periodu
od 1990. do 2000. godine, a takoe i svjetske ekonomske krize poslednjih godina. Zato, saobraaj
mora biti fokusiran na kvalitet ivota i ouvanje ivotne sredine.
Prevoz putnika
Obim i sastav putnikog saobraaja bitan je pokazatelj djelovanja saobraajnog sistema jer
pokazuje koliko i kako putuju stanovnici jedne drave ili mjesta. Praenje broja prevezenih putnika i
ostvarenih putnikih kilometara (pkm) u drumskom i eljeznikom saobraaju odvelike je vanosti
za analizu uticaja prevoza kao pritiska (DPSIR model) na okolinu i povezanosti sa BDP-em.
Registrovani podaci se odnose na unutranji prevoz (unutar granica Crne Gore).
Putniki saobraaj obuhvata drumski i eljezniki saobraaj, realizovan od strane organizacionih
jedinica registrovanih za putniki saobraaj, ostvaren u granicama Crne Gore.
Analiza prevoza putnika se sprovodi uz pomo dva indikatora (registrovana prema EU metodologiji
od 2001. godine):
Razdvajanje (decoupling) pokazatelja obima prevoza putnika iz bruto domaeg
proizvoda,
Struktura prevoza putnika.

Grafikon 143. pokazuje trend u prevozu putnika u drumskom, eljeznikom i ukupno putnikom
saobraaju. Do 2006. godine i od 2008. do 2011.godine zabiljeen je pad pkm u ukupnom
putnikom prevozu.
Analizirajui obim preenih putnikih kilometara u Crnoj Gori moe se rei da je putniki saobraaj
u padu tako da je u 2011.godini zabiljeen pad od 62,6% u odnosu na 2000. godinu. Drumski
saobraaj biljei pad za analizirani period od 57,4 % a rast samo od 2006. do 2007. godine od 23%.
eljezniki saobraaj takoe biljei rast samo od 2006. do 2007. godine od 22.5 %. BDP biljei
konstantni rast u analiziranom vremenskom periodu (2000.- 2011.)od 246.5 %.
9

Grafikon 138. Obim putnikog prevoza u hiljadama pkm

Razdvajanje obima prevoza putnika iz BDP-ase vide na grafikonu 143.
Dvije krive pokazuju razvoj BDP-a i obim prevoza putnika, dok stubii prikazuju nivo godinjeg
razdvajanja. Stubii iznad nulte linije oznaavaju bri rast BDP-a nego saobraaja, dok oni ispod
ukazuju na jai rast u saobraaja nego u BDP-u.To znai samo je u 2007.godini saobraaj bre
rastao od BDP. Podaci se odnose na elezniki i drumski nain prevoza putnika. Prevoz putnika je
definisan kao iznos putnikih-kilometara u unutranjem saobraaju svake godine u Crnoj Gori.
Odnos godinjeg rasta unutranjeg prevoza putnika i BDP-a, mereno u stalnim cenama prikazuje
mjeru povezanosti izmeu BDP-a i saobraaja. Indikator Razdvajanje je prikazanstubiima iznad
i ispod nulte linije, tako da pozitivan rezultat znai da potranja za prevozomraste sporije od BDP-a,
a negativan pokazuje da potranja za transportom raste bre od BDP-a.

9
Izvor podataka jeStatistiki zavod Crne Gore


Grafikon 139. Razdvajanje obima prevoza putnika od BDP
Napomena: Vrijednost BDP u 2011. godini od 3.188 mil. je procijenjena vrijednost.

Grafikon 140. Trend putnikog saobraaja
Strukturu prevoza putnika ine prevoz putnika u drumskom i eljeznikom saobraaju.
Na grafikonu 145. je prikazan odnos uea drumskog i eljeznikog saobraaja po godinama. Vidi
se da u 2000., 2008., 2009. i 2010. godini imaju podjednako uee. U 2001; 2002; 2003; 2004. i
2005. godini uee eljeznikog saobraaja u ukupnom prevozu je veinsko. U 2006; 2007; 2011.
godini veinsko uee ima drumski saobraaj.


Grafikon 141. Uee sektora u prevozu putnika
10
Prevoz robe
5

Prevoz robe obuhvata transport dobara od mjesta utovara do mjesta istovara. Mjerna jedinica u
prevozu robe je tkm (tonski kilometer) ipredstavlja prevoz jedne tone na daljinu od 1 km.
Prevoz robe se analizira uz pomo dva indikatora:
Razdvajanje (decoupling) pokazatelja obima prevoza robe iz bruto domaeg proizvoda,
Struktura prevoza robe.
Grafikon 146. prikazuje trend u prevozu robe u drumskom, eljeznikom i ukupno robnom
saobraaju. Analizirajui obim preenih tonskih kilometara u Crnoj Gori moe se rei da je robni
saobraaj u porastu od 102,3 % u analiziranom periodu.Drumski saobraaj biljei rast od 55,6 % a
eljezniki saobraaj takoe biljei rast od 161,7 %.

Grafikon 142. Obim teretnog prevoza u hiljadama tkm
Razdvajanje obima prevoza robe iz BDP-a je prikazano na Grafikonu 147.

10
Izvor podataka je Statistiki zavod Crne Gore

Stubii iznad nulte linije ukazuju na bri rast BDP-a u odnosu na prevoz, dok stubii ispod nulte
linije ukazuju na bri rast prevoza nego BDP-a. Potranja za teretnim saobraajem je definisana kao
iznos unutranjih tona kilometara za svaku godinu u Crnoj Gori. Trenutna verzija indikatora zasniva
se samo na kopnenom saobraaju. Odnos godinjeg rasta unutranjeg prevoza robe i BDP-a
mjerenog u stalnim cijenama, odreuje povezanost izmeu BDP-a i teretnog prevoza. Indikator
Razdvajanje, prikazan pozitivnium stubiima, ukazuje na to da potranja za prevozom raste
sporije od BDP-a.Negativan rezultatpokazuje suprotno (potranja za teretnim saobraajem raste
bre od BDP- ). Podaci za Crnu Goru ukljuuju drumski i eljezniki saobraaj.

Grafikon 143. Razdvajanje obima prevoza tereta od BDP-a

Ukupan obim prevezene robe raste u prikazanom periodu izuzimajui 2009. (pad od 12%. u odnosu
na 2008.) i 2011. godinu (pad u odnosu na 2008. od 26,2%).

Grafikon 144. Trend teretnog saobraaja


Strukturu prevoza robe (Grafikon 149.) ine prevoz u drumskom i eljeznikom saobraaju. U
posmatranom periodu eljezniki saobraaj ima vee uee u prevozu robe, koje se kree oko
60%. U 2009.godini biljei pad od 67% u odnosu na 2008. godinu. U 2009.godini imamo udio
drumskog prevoza robe 56% naspram 44% eljeznikog prevoza.U 2011.godini udio eljeznikog
prevoza robe je vei za 24,4% u odnosu na drumski prevoz.

Grafikon 145. Uee sektora u prevozu tereta
Grafikon 150. pokazuje da su tkm ostvareni u eljeznikom saobraaju u odnosu na tkm ostvarene
u drumskom saobraaju vei do 20% sve do 2007. godine, od kada ta situacija prelazi u korist
drumskog saobraaja.

Grafikon 146.
11
Ostvareni tonski kilometri (tkm)u hiljadama
Metodologija za oba indikatora je u skladu sa EU metodologijom od 2001. godine.

Broj motornih vozila prema vrstama vozila
6

U tabeli 266. je prikazan broj registrovanih drumskih motornih vozila od 1990. do 2011. godine
prema vrstama vozila. Putniki automobili ine oko 88 % ukupnog broja motornih drumskih vozila.
Taj procenat prelazi 90% u 1997; 1998; i 2006. godini.

Godina
Vrstamotornogvozilo
Motor
Putn.
autom. Kombi Autobus
Teretna
voz.
spec.
ter.vozila
Vuna
vozila Priklj.voz. Polj.trak. Ukupno
1990 38 2351 50 35 149 27 12 84 5
2751
1991 59 3911 77 69 333 49 17 60 0
4575
1992 51 3566 59 54 313 54 8 74 0
4179
1993 67 5290 73 41 370 50 13 36 1
5941
1994 46 4937 89 35 415 61 22 48 0
5653
1995 29 7550 122 68 668 97 22 74 1
8631
1996 74 9780 182 74 1143 138 66 172 11
11640
1997 295 66486 640 305 4899 473 181 422 12
73713
1998 684 158148 933 693 11476 809 353 697 14
173807
1999 386 109515 771 1212 10139 799 622 1398 11
124853
2000 401 111656 713 757 10607 737 794 2108 10
127783
2001 597 97894 657 624 8331 697 533 1606 7
110946
2002 834 102218 667 589 8673 768 529 1529 15
115822
2003 970 106018 696 605 8551 755 492 1395 8
119490
2004 1021 109208 708 634 8749 768 453 1333 3
122877
2005 1251 128565 726 745 9176 779 405 1249 10
142906
2006 1715 168948 818 777 10661 856 437 1221 9
185442
2007 3020 178692 799 1100 12498 1065 559 1519 7
199259
2008 4483 187374 1156 1206 13647 1551 835 1827 28
212107
2009 4594 178879 1259 1184 12682 1799 905 1477 60
202839
2010 4361 164620 1040 1140 12096 1824 933 1422 55
187491
2011 4378 166802 1048 1175 12008 1954 936 1751 166
190218
Tabela260. Broj motornih vozila prema vrstama vozila

Iz grafikona 152. se vidi trend rasta ukupnog broja vozila; evidentan je nagli porast broja vozila od
1996. do 1998. (od 11642 vozila na 173810 vozila). Blagi pad do 2005. a potom rast do 2008.
godine (ukupno 212135 vozila). U 2011. godinije zabiljeen blagi porast broja vozila u odnosu na
2010.godinu od 1,45%.Grafikon 152. pokazuje da trend promjene broja putnikih automobila
apsolutno prati trend uveanja broja motornih vozila to ukazuje na dominaciju putnikih
automobila u ukupnom zbiru. Uee putnikih automobila registrovanih u Podgorici je oko 33%
ukupnog broja putnikih automobila u Crnoj Gori. Tanije, svakom stanovniku Podgorice pripada
0,32 automobila a stanovniku ostatka Crne Gore 0,22 automobila. Taj odnos vlada za sva druga

motornih vozila osim za kombije. To se moe objasniti time to je Podgorica glavni administrativni,
univerzitetski, kulturni centar,...

Grafikon 147. Ukupan broj drumskih vozila

Grafikon 148. Uee motornih vozila u ukupnom broju vozila

Prosjena starost voznog parka
7

Prosjena starost voznog parka pripada grupi pokretakih faktora ( pokreta negativnih uticaja na
ivotnu sredinu), shodno meunarodno priznatom DPSIR modelu.
Zbog nepravilnog sagorijevanja kod starijih vozila, atmosfera se zagauje izduvnim gasovima koji
pritiskaju ivotnu sredinu.

Motori su najmlaa vrsta motornih vozila u analiziranoj strukturi vozila. Njihova starost se kree od
3,42 do 8,86 godina. Od 2000. do 2008. godine imamo znaajno podmlaivanje voznog parka
,,motori. U odnosu na 2008.godinu u 2011-oj prosjena starost je uveana za 69,2%. U periodu od
2000. do 2011. godine broj registrovanih motora je porastao sa 401 na 4378 motora.
Prosjena starost vunih vozila je ujednaena godinama i kree se od 9,96 do 11,21 godina. Takoe,
broj vunih vozila nije znaajno porastao(sa 794 na 936).
Prosjena starost putnikih automobila, autobusa, kombija, teretnih vozila takoe je visoka. Ali,
znaajno mjesto zauzimaju putniki automobili iji se negativan efekat na ivotnu sredinu pojaava
zbog neuporedivo veeg broja u odnosu na sva ostala motorna vozila (putniki automobili ine
80% ukupnog broja motornih vozila).
Pokazatelji (tabela 267. i grafikon 154.) ukazuju na ujednaen trend prosjene starosti
vozila. U periodu od 2000. do 2011. godine prosjena starost po vrstama vozila je: putniki
automobil (14), kombi (15), autobus (14,5), teretno vozilo (14), vuno vozilo (11)godina.
Grafiki prikaz starosne linije poljoprivrednih traktora pokazuje promjenljiv trend iz godine
u godinu u analiziranom periodu 2000 - 2011.godina. Uticaj rada poljoprivrednih traktora
se odraava, uglavnom u ruralnim podrujima.

vrsta motornog vozila
godina motor
putniki
automobil kombi autobus
teret.
vozilo
specijaln
ovozilo
vuno
vozilo
prik.voz
.
polj.trak
.
2000 8.86 13.17 13.04 14.04 13.71 12.35 10.18 13.33 11.36
2001 7.16 13.75 13.51 14.56 14.35 12.74 10.46 13.62 13.25
2002 6.05 14.42 14.27 14.94 14.82 13.13 11.09 14.09 15.81
2003 6.07 14.47 14.73 14.87 14.69 13.29 10.44 13.76 11.55
2004 5.36 14.6 15.22 15.54 14.72 13.78 11.06 14.69 18.75
2005 4.88 14.69 15.21 15.85 14.93 14.19 11.62 14.96 15.8
2006 4.98 14.49 15.53 14.89 15.67 14.99 11.21 15.46 11.9
2007 3.67 14.26 15.34 14.81 15.21 14 11.15 15.62 14.37
2008 3.42 12.93 15.46 14.29 14.27 13.04 9.96 14.09 9.96
2009 4.11 12.9 15.54 13.65 13.76 13.78 10.48 14.49 14.9
2010 5.13 14.23 15.96 14.08 13.86 13.95 10.47 14.89 16.95
2011 5.786 14.419 15.587 13.624 13.327 13.843 9.954 13.314 9.783
Tabela261. Prosjena starost vozila po vrsti vozila i godini


Grafikon149. Prosjena starost vozila po vrsti vozila i godini analize
Potronja goriva (po vrsti) u saobraaju

8
Na Grafikonu 154. dat je trend u potronji pogonskih goriva za analizirana motorna vozila. Vidi se
da se pogonska goriva benzin 98 i nafta od 2009. do 2011. godine znaajno vie koriste .

Grafikon 150. Broj vozila (u hiljadama)po vrsti pogonskog goriva
Turizam
9

Turizam utie na kvalitet ivotne sredine kao potroa prirodnih i drugih resursa: zemljita, vode,
goriva, elektrine energije, hrane ali i kao proizvoa znaajne koliine otpada i emisije. Negativni

uticaji turizma na ivotnu sredinu izraeni su kroz pritisak na prirodne resurse, ivi svijet i stanita,
kao i stvaranje otpada i zagaenje.
Pozitivni efekti turizma u odnosu ivotnu sredinu ogledaju se u injenici da je rije o djelatnosti
koja tei adekvatnom korienju prirodnih resursa, unapreenju predjela i odravanju ekolokih,
ekonomskih i socio kulturnih vrijednosti lokalne zajednice.
U strukturi turista dominiraju strani turisti (oko 86% ukupnih dolazaka i oko 87,6% ukupnih
noenja u 2010. godini)
U 2009. godini zabiljeen je blagi pad dolazaka za oko 3% u odnosu na 2008. Za sve ostale
godine imamo rast dolazaka. Noenja su u stalnom rastu.
Dolasci turista
Prema utvrenim kriterijumima, sva mjesta se razvrstavaju u pet vrsta: glavni administrativni
centri, banjska mjesta, ostala turistika mjesta i ostala mjesta.
Vano je napomenuti da se na prvi pogled neloginost na Grafikonu 21.poslije 2006. objanjava
time to je Crna Gora proglaena za samostalnu dravu pa se u cjelokupnom prometu u
turizmu,turisti iz Srbije tretiraju kao strain turisti pa time uporedivost podataka ne bi bila tana niti
mogua. Dominiraju strain turisti npr. u 2011. godini stranih turista je bilo 87,45%. Dolasc idomaih
turista biljee blagi rast u period od 2007.do 2011.godine.

Grafikon 151. Dolasci turista u hiljadama
Turisti su najvie posjeivali primorska mjesta.Ostala mjesta su neznatno posjeena. Takoe je
znatan porast broja turista u navedenom periodu u planinskim mjestima. Ostalim mjestima posjete
se neznatno mijenjaju.
Od 2000. godine zabiljeeno je poveanje dolazaka turista. To poveanje je najvee u primorskim
mjestima, oko 231,15%. Porast se biljei i u Podgorici i u planinskim mjestima oko 100% (Grafikon
156.). Turisti u 2011. godini najvie su posjeivali primorska mjesta (90% uea u odnosu na
ukupni promet). Podgoricu i planinska mjesta je posjetilo priblino isto, oko 4% turista od ukupne
posjete.


Grafikon 152. Dolasci turista prema vrstama turistikih mjesta u hiljadama

Grafikon 153. Uea mjesta u ukupnom turistikom prometu u 2011.godini

Preraspodjela dolazaka turista po turistikim mjestima u 2011.godini, prikazana na Grafikonu 158.,
pokazuje znaajan pritisak na primorska mjesta.
Indikator Dolasci turistaje pokazatelj popularnostituristkih mjesta u Crnoj Gori. Najvea
posjeenost se biljei u primorskim mjestima i to 90,67%. Podgorica je posjeena sa 3,89% gostiju,
ostala turistika mjesta su zastupljena sa 1,78%, planinska mjesta sa 3,58% i ostala mjesta sa
0,065%.


Grafikon 154. Dolasci turista u hiljadama po vrstama turistikih mjesta u 2011.godini

Noenja turista
Uoljiva neloginost preraspodjele noenja stranih i domaih turista (Grafikon 159.i 160.) poslije
2006. Objanjava se time to je Crna Gora 2006. godine proglaena za samostalnu dravu pa se u
cjelokupnom prometu u turizmu, turisti iz Srbije tretiraju kao strani turisti. Pa na osnovu toga
uporedivost podataka prije i poslije 2006. godine nije mogua. Dominiraju strani turisti npr. u
2011. godini stranih turista je bilo 89,1%. Noenja domaih turista biljee blagi rast u periodu od
2008. do 2010. godine (19,14.%) a u 2011. godini blagi pad (3,1%).

Grafikon 155. Noenja turista u hiljadama


Grafikon 156. Uporedni pregled noenje turista u hiljadama

Grafikon 157. Noenja turista u hiljadama

Najvee uee u ukupnim noenjima za analizirani period imaju primorska mjesta, npr. 96,79%, u
2011. godini. U svim ostalim mjestima (Grafikon 162. i 163.) ukupno ~3%.
Glavni grad je zastupljen sa 1,18%, ostala turistika mjesta sa 0,77%, planinska mjesta sa 1,22% i
ostala mjesta sa 0,02%.
Kao Indikatori u modelu DPSIR prpadaju grupi pritisaka.


Grafikon 158. ee turistikih mjesta u ukupnom broju noenja

Grafikon 159. Uee noenja turista u turistikim mjestima u 2011.

Trend broja noenja i smjetajnih kapaciteta (leajeva) je predstavljen na Grafikonu 164.
Odnos broja raspoloivih leajeva i noenja predstavlja turistiku stopu zauzetosti leajeva.
Trendovi u broju leajeva i broju noenja u Crnoj Gori ukazuju da se turistiki boravak razvija bre
od smjetajnih kapaciteta. Broj leajeva je od 2000. godine povean za ~47%, dok je broj noenja
za isti period porastao ~64%.


Grafikon160. Smjetajni kapaciteti i noenja turista

Grafikon 161. Broj noenja turista u hiljadama

Interesantan je mjeseni raspored noenja turista. U tom smislu je predstavljen mjeseni raspored
noenja u 2011.godini. na Grafikonu 166. U VIII mjesecu se biljei najvei broj noenja (3556.08
noenja). Taj broj je znaajan i u VI, VII i IX mjesecu.


Grafikon 162. Raspored noenja u 2011. godini po mjesecima (u hiljadama)

Vie je nego oigledna sezonska suprotstavljenost po pitanju noenja turista. Koncentracija turista
u ljetnjoj sezoni traje pet mjeseci, od maja do septembra. U analiziranoj godini avgust je
najposjeeniji mjesec sa preko 3,5 miliona noenja. U julu je zabiljeeno neto iznad 2,25 miliona
to je ~ 63% od noenja u avgustu.
Iz naprijed izneenog o ukupnom turistikom prometu u Crnoj Gori moe se zakljuiti da turistika
djelatnost kod nas moe ugroziti kvalitet ivotne sredine pogotovo u ljetnjim mjesecima.

13 Pojmovnik
A
ABUDANCA (brojnost) predstavlja broj individua po jedinici povrine.
ADSORBCIJA - vezivanje supstanci iz gasovite ili tene faze na povrinu vrstog tijela ili tenosti,
pri emu je koncentracija ove supstance na njihovoj povrini poveana.
AEROSOLI - estice u atmosferi (vrste ili tene) koje se javljaju u velikom broju razliitih
oblika,veliina i hemijskog sastava i konstantno cirkuliu u vazduhu. Osnovni izvor ovih estica kod
nas su umski poari, industrijska aktivnost i saobraaj.
AMONIJAK (NH3) bezbojan, zaguljiv, otrovan gas, otrog mirisa. Udisanje i vrlo malih koliina
izazviva kaalj, a djeluje nadraujue na sluokou i oi. Nastaje truljenjem organskih materija koje
sadre azot.
ARSEN(As)- elemenat V grupe periodnog sistema. Normalan je sastojak zemljita (od 0- 40 ppm).
Smatra se sa slobodni arsen nije otrovan ve samo njegova jedinjenja.
AZOTNI OKSIDI Azot-dioksid (NO2) je crvenosmei zaguljiv gas karakteristinog mirisa. Nastaje
prirodnim procesima, sagorijevanje fosilnih goriva i pri nekim industriskim procesima. Izaziva
poveanu frekfenciju respiratornih jedinjenja, a smatra se da moe izazvati i neke vrste raka. Azot-
dioksid u atmosferi ostaje kratko. Azot-monoksid (NO) nastaje u prirodi kao rezultat mikrobioloke
aktivnosti. Oslobaa se i sagorijevanjem fosilnih goriva, pri proizvodnji azotne kiseline i drugim
tehnolokim procesima. Moe da reaguje sa ozonom (O3) smanjujui tako njegovu koncentraciju.
B
BAKAR(Cu) elemenat I grupe periodnog sistema periodnog sistema. U zemljitu se nalazi od 5 do
100 ppm, ali ekoloki aktivnog bakra ima oko 0,2-2 ppm, dok ga u vodi ima 10 puta manje.
BENZO (a) PIREN visoko mutagena i karcenogena supstanca. Spada u poliaromatine
ugljovodonike koji u atmosferu dospijevaju sagorijevanje fosilnih goriva.
BENTOS - ivotne zajednice dna vodenih ekosistema. Bentos obuhvata sve organizme koji ivot
provode u dodiru s dnom, bilo da su za njega privreni (sesilni), bilo da se po njemu kreu
(sedentarni, vagilni) ili se u njega zakopavaju. Bentos se moe podijeliti prema tipu na fitobentos
(biljke) i zoobentos (ivotinje), ili prema veliini makrobentos (vidljiv golim okom) ili mikrobentos
(vidljiv tek mikroskopom).
BIOAKUMULACIJA sposobnost organizama da nakupljaju odreene hemijske materije u
pojedinim tkivima svoga tijela.
BIOCENOZA - visoko integrisana ivotna zajednica biljaka i ivotinja koje ive na odreenom
stanitu. Zajedniki ivot osniva se na vrlo sloenim uzajamnim odnosima i prilagoenosti uslovima
ivotne sredine.
BIOINDIKATORI biljne i ivotinjske vrste koje svojim prisustvom i karakteristikama ukazuju na
osobine prostora u kome se nalaze. Njihovo prisustvo u odreenim stanitima ukazuje da taj faktor
varira u tano odreenim granicama.
BONITET vrijednost neke stvari (npr. zemljita, vode)
BIOTA - skup ivih organizama iz neke sredine koji slue kao uzorak na osnovu koga procjenjujemo
stanje sredine u kojoj ive.

BPK5 bioloka potronja kiseonika
C
CDM (Clean development mechanism) Mehanizam istog razvoja (Kjoto protokol)
CINK(Zn) - je metal IIB grupe, zastupljen je u zemljinoj kori u koliini od 75 ppm u obliku
minerala
Csr - srednja vrijednost koncentracije materije
COP (Conference of Parties) potpisnice Konvencije UNFCCC
Csr - srednja vrijednost koncentracije zagaujue materije
D
DIJATOMEJA - vrsta fitoplanktona, organizama koji lebde u slobodnoj morskoj povrini
DINOFLAGELATA - vrsta fitoplanktona, organizama koji lebde u slobodnoj morskoj povrini
DIOKSINI - spadaju u najtoksinije ekoloke zagaivae i visokokancerogene supstance.
Najopasniji dioksin (TCDD) naunici nazivaju najotrovnijim molekulom na planeti. Otrovniji je
11.000 puta od smrtonosnog natrijum-cijanida. Dioksini se raznose vazduhom i taloe u vodi i
zemljitu. Odatle ulaze u lance ishrane i u tkiva svih ivih bia.
E
EKOSISTEM -je prostor (biotop) naseljen organizmima i njihovim zajednicama (biocenoza)
ENDEMI biljne i ivotinjske vrste koje prirodno naseljavju neko ogranieno, vee ili manje
geografsko podruje
ENDEMO-RELIKTNA VRSTA - vrsta ije je prirodno rasprostranjenje veoma ogranieno, a za koju
se pouzdano zna da je zaostala do danas iz dalje ili blie prolosti
EPIFITE su biljke koje naseljavaju povrine drugih vodenih ili kopnenih biljaka.
EUTROFIKACIJA proces poveavanja bioloke produkcije ivog svijeta usljed poveanog priliva
hranjivih materija njihovim spiranjem sa okolnih terena ili putem padavina
EUTROFNA PODRUJA - podruja zahvaena procesom eutrofikacije
EURATOM- The European Atomic Energy Community
F
FENOLI organska aromatska jedinjenja koja sadre hidroksilne grupe direktno vezane za
benzenov prsten. Imaju jak miris, veoma su otrovni i ubijaju elije s kojima dou u kontakt. U
vodenom rastvoru reaguju kiselo. Javljaju se u otpadnim vodama hemijske industrije. Prisustvo
fenola, zbog baktericidnog djelovanja, onemoguava proces bioloke razgradnje organskih
materija u vodi
FITOBENTOS cjelokupnost biljnih organizama koji svoj ivotni ciklus provode na dnu vodenog
bazena. Neke biljke su privrene za podlogu, meu njima najbrojnije su alge. Bentosnoj zajednici
pripadaju i biljke koje nisu sesilne, ve se kao slobodne nalaze na dnu
FITOPLANKTON biljke koje pasivno lebde u vodenoj masi. Najee su veoma sitne,
mikroskopskih dimenzija i jednoelijske, meu kojima su najznaajnije alge
FLUORIDI soli fluorovodonine kiseline (HF), odnosno jedinjenja metala sa fluorom. Ulaze u
atmosferu kao vrsta ili kao gasovita jedinjenja. Fluoridi su kumulativni otrovi za biljke i ivotinje

FURANI i dioksini razlikuju se meusobno samo po prisustvu ili odsustvu molekula kiseonika u
svojoj strukturi, a uobiajeno se pod zajednikim pojmom dioksini podrazumijevaju obje ove grupe
jedinjenja.
G
GVZ granine vrijednosti zagaenja vazduha
GAW- Program globalnog atmosferskog bdenja
H
HABITAT - prostor ili mjesto na kojem se u prirodi moe nai neki organizam ili populacija,
odnosno posebna sredina u kojem ivi odreena ivotinja ili biljka, sa ukupnim kompleksom flore,
faune, zemljita i klimatskih uslova na koje je ta vrsta, podvrsta ili populacija adaptirana
HOROLOGIJA - je nauka o rasprostranjenju ivih bia na Zemlji, gde je osnovni objekat istraivanja
- areal (manje ili vie ogranien prostor u kome se nalaze odreene vrste biljaka i ivotinja)
I
INKRUSTRIRAN pojava kada su biljke ili alge proete mineralnim materijama.
IMISIJA sva zagaenja ivotne sredine nastala prirodnim putem ili djelovanjem ovjeka mjerena
na odreenoj udaljenosti od izvora zagaenja
INFRALITORAL - protee se od donje granice osjeke pa do dubine od oko 50 metara (moe biti
plii ili dublji zavisno o prodoru svjetla).
IPCC(Intergovernmental Panel on Climate Change) Meuvladin panel za klimatske promjene
K
KADMIJUM (Cd) hemijski element dosta rijedak u prirodi. Ima ga u otpadnim vodama iz rudnika.
Ima tendenciju akumulacije u organizmu
KLASTOGENE SUPSTANCE su mutageni koji izazivaju promjene na hromozomima.
KOBALT (Co) srebrnasto bijeli metal koji se u prirodi nalazi u jedinjenjima sa arsenom. Jedinjenja
kobalta lokalno izazivaju dermatitis i senzibilnost koe, a izazivaju jos pulmonarne, hematoloke i
digestivne promjene. Potencijalni je kancerogen
40
K- radioaktivni izotop kalijuma
L
LRTAP Convention (Convention on Long Range Transboundary Air Pollution) Konvencija o
prekograninom zagaenju vazduha na velikoj udaljenosti
Lihenoflora- ukljuuje sve vrste liajeva koje se mogu nai na odreenom podruju.
M
MANGAN(Mn) biogeni elemenat koji uestvuje u oksidoredikcijskim procesima
MDK -maksimalno dozvoljena koncentracija
MEDIOLITORAL - to je pojas izmjene plime i osjeke koji se protee od gornje granice visoke plime
do donje granice normalne oseke. Za vrijeme plime uronjen je u more, a za vrijeme osjeke je izvan
mora, pa ekoloki faktori (temperatura, vlanost, osvijetljenost i dr.) u tom pojasu jako variraju.
-MEZOSAPROBNE VODE karakterie se snanim zagaenjem. U vodi su prisutne znatne
koliine aminokiselina i njihovih degradacionih produkata (masnih kiselina) i uveana koliina

kiseonika (naroito danju, usled intezivne fotosinteze), usled ega se redukcioni procesi odvijaju
uglavnom u mulju, a ne u slobodnoj vodi
-MEZOSAPROBNE VODE karakterie se umjerenim organskim zagaenjem. U vodi su
redukcioni procesi praktino ve zavreni, pa je uspostavljeno aerobno stanje. Amonijak moe biti
prisutan, ali u jako maloj koliini, kao i aminokiseline - produkti razgradnje bjelanevina.
Ugljendioksid i kiseonik su esto prisutni u znatnoj koliini. Boja i miris vode su normalni. Ponekad
voda moe da ima zelenkastu boju (usled razvia fitoplanktona) i miris zemlje
N
NIKAL(Ni) bijeli metal srebrnastog sjaja. Redovno se nalazi u zemljitu (5 - 500 ppm), biljkama i
ivotinjama. Smatra se da nije esencijalan ni u biljnoj ni u ivotinjskoj fiziologiji
O
OLOVO(Pb) hemiski element koji spada u teke metala. Kao zagaujua materija u ivotnoj
sredini najee se javlja iz 3 izvora: benzina prilikom sagorijevanja u motorima sa unutranjim
sagorijevanjem, fabrikih dimnjaka hemijske industrije boja, prerade ruda i raznih pesticida. Olovo
je veoma stimulativan otrov, pa unoenje i najmanjih koliina njegovih soli sa hranom ugroava
ivotne funkcije organizma. Izaziva smanjenje broja eritrocita
OLIGOSAPROBNE VODE oznaava istu ili neznatno zagaenu vodu koja se karakterie veoma
uznapredovalim procesima mineralizacije, koji, ipak, nisu jo uvijek dovedeni do kraja. U vodi mogu
biti prisutne huminske kisjeline kao predstavnici stabilnih organskih komponenti razgradnje
P
PAH poliaromatini ugljovodonici
PEDOLOKI POKRIVA- (pedosfera) spoljanji sloj Zemlje, koji se sastoji od zemljita debljine
od 1,5 do 2 metra
pH VRIJEDNOST negativan logaritam koncentracije vodonikovih jona u nekom rastvoru. Slui kao
mjera za kiselost odnosno bazinost vodenih rastvora. Neutralni rastvori imaju pH 7, kiseli ispod 7, a
bazini od 7-14
PLANKTON - sitni organizmi koji lebde u slobodnoj morskoj povrini. Dijele se na fitoplankton i
zooplankton. Prema veliini na mikro, nano i pikoplankton. Nalaze se na samom poetku lanca
ishrane i zato su jako bitni za ivot svih ivih bia u vodenim ekosistemima
PM10 prakaste materije veliine do 10m
POLIDOMINANTNE ZAJEDNICE - izgraene su od veeg broja vrsta na pr. tropske kine ume,
polidominatna bukovo-jelovo-smreva uma.
POLIHLOROVANI BIFENILI (PCB)- hemijska jedinjenja koja se iroko primjenjuju u industriji boja,
kao komponente pesticida, dodaci materijalima za izgradnju silosa itd. Slabo se rastvaraju u vodi i
zato se veoma dugo zadravaju u ivotnoj sredini
POLISAPROBNE VODE karakterie se izuzetno jakim zagaenjem i prisustvom organskih
materija velikih molekulskih teina. Procesi truljenja su jako intezivni, tako da se javlja deficit
kiseonika, pa preovlauju u vodi procesi redukcije. U vodi su esto prisutni sumpor-vodonik,
ugljen-dioksid i amonijak u velikim koliinama. Voda ima neugodan miris na trule i fekalije i mutna
je. Veina autotrofnih organizama odsustvuje, pa dominiraju neke modrozelene alge, bakterije i
Ciliata
PRIZEMNI OZON Ozon koji nastaje u niim slojevima atmosfere ili troposferski ozon je sastavni
dio gradskoga smoga. Troposferski ozon je u neposrednom dodiru sa ivim organizmima. Lako

reaguje s drugim molekulama, oteuje povrinsko tkivo biljaka i ivotinja, pa tetno djeluje na
ljudsko zdravlje (disajni organi), biljne usjeve i ume
R
RADON(Rn-296) je plemeniti gas koji za vrijeme svog raspada emituje -zrake (emituje i zrake
ali u maloj koliini) velike jonizacione moi i ima tetan uticaj na zdravlje ljudi. tetna delatnost se
ogleda u poremeajima elijske strukture DNK izazivajui razvoj kancerogenih elija. esto izaziva
rak plua kod rudara
RELIKTI vrste koje su zaostale do danas iz blie ili dalje prolosti. Reliktne vrste su, gotovo po
pravilu, nekad bile iroko rasprostranjene i dobro prilagoene spoljanim uslovima, a danas im
spoljani uslovi esto ne odgovarajuu potpunosti i po pravilu su sauvane na malim prostorima ili
prostorima izolovanim od glavne oblasti njihovog savremenog rasprostranjenja
S
SUMPOR-DIOKSID(SO2) bezbojan, nezapaljiv gas. Znatne koliine SO2 u atmosferu dolaze
vulkanskom aktivnou, sagorijevanjem fosilnih goriva, procesima topljenja ruda, prerade papira i
celuloze. Primarni efekat SO2 se ispoljava u iritaciji oiju, nosa i grla. U respiratornom sistemu moe
izazvati edem plua i respiratornu paralizu
SUPRALITORAL - stalno je izvan vode, a vlai se samo prskanjem talasa. Visina te stepenice varira
zavisno od izloenosti obale, od pola metra na zatienim mjestima pa do 10 metara i vie, ako je
obala izloena vjetru koji nosi kapljice mora.
T
TAKSON - uslovni termin koji obino oznaava vrstu ili nie taksonomske nivoe, ukljuujui i oblike
koji jo nisu formalno opisani
TEMPERATURNA INVERZIJA pojava gdje temperatura vazduha sa visinom raste umjesto da
opada. Atmosfera se tada nalazi u ekstremno stabilnim uslovima, a sloj toplog vazduha u sendviu
izmeu slojeva hladnog vazduha.To je najgora mogua situacija sa aspekta zagaenja vazduha, jer
ne moe doi do znatnijeg rasprivanja zagaujuih materija. Sloj toplog vazduha, iznad sloja
prizemnog vazduha postaje barijera za vertikalno strujanje vazduha, te se dimovi iz dimnjaka
rasprostiru u prizemnom sloju i zagaujue materije se nagomilavaju ispod tog inverzionog sloja,
pa njihova koncentracija uskoro dostie vrijednosti opasne po ljudsko zdravlje
TERCIJARNI RELIKT - vrsta za koju postoje sigurni paleontoloki nalazi da je ivjela krajem Tercijara
(Pliocen) i bila iroko rasprostranjena, a ije je rasprostranjenje danas relativno usko i vezano za
stanita refugijalnog tipa, odnosno reliktne biogeocenoze, u kakvima se smatra da je preivjela
pleistocenske glacijacije
TSP (total suspended maters) ukupno suspendovane estice u tekstu ukupne lebdee estice
TRANSEKT - pozicija
TRIX index -parametar koji nam slui kao pokazatelj nivoa prirodne produkcije akvatinih
ekosistema
U
UNFCC (United Nations Framework Convention on Climate Change) - Konvencija Ujedinjenih
nacija o klimatskim promjenama
UNSCEAR(United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation to the
General Assembly) Nauni odbor Generalne skuptine Ujedinjenih nacija o efektima atomskog
zraenja

V
VASKULARNA FLORA - zajedniko ime koje objedinjuje biljke sa sprovodnim sistemima
(vaskularni sistem), u koje spadaju sve paprati, golosjemenjae i skrivenosjemenjae
Z
ZAGAUJUA MATERIJA - je svaka materija prisutna u vazduhu koja moe nepovoljno uticati na
ljudsko zdravlje i/ili ivotnu sredinu
ZATIENE BILJKE biljke koje su zatiene kao prirodne rijetkosti ili su zatiene kao prorijeene
ili ugroene. Rijetke, prorijeene, endemine i ugroene biljne vrste zabranjeno je uklanjati sa
njihovih stanita u bilo koje svrhe, oteivati i unitavati na bilo koji nain, kao i njihovo prodavanje
ili iznoenje u inostranstvo
ZOOBENTOS cjelokupnost ivotinjskih organizama koji ive na dnu ili u podlozi dna vodenih
ekosistema
ZOOPLANKTON - predstavljaju siuni ivotinjski organizmi koji plutaju u povrinskim slojevima
vode noeni talasima i vodenim strujama.

IVA (Hg) srebrnasto bijeli metal, jedini je koji je pri obinoj temperaturi u tenom stanju.
Isparava ve pri sobnoj temperaturi, a pare su otrovne. Organska jedinjenja ive su toksinija od
neorganskih. iva je snaan mutagen.


Prijedlog mjera za smanjenje negativnog uticaja na ivotnu sredinu sa Akcionim
planom sainjenim na osnovu Informacije o stanju ivotne sredine za 2011. godinu

Podgorica, jun 2012. godine
PRIJEDLOG MJERA
11.1 VAZDUH
Najvii nivoi zagaenja vazduha vezani su za emisije iz industrije i saobraaja, i za komunalne probleme.
KAP Imajui u vidu da Fabrika za proizvodnju glinice ne radi, najvee emisije polutanata u vazduh potiu od Elektrolize, Fabrike za
proizvodnju anoda i Livnice. Neophodno je zavriti Projekat modernizacije Elektrolize i povezivanje elija sa sistemom za kaptau
gasova kako bi se sprijeila emisija praine (TSP estica) u vazduh. U Livnici su emisije u vazduh produkti sagorijevanja tenog goriva
koje mora kvalitetom zadovoljiti kriterijume iz Uredbe o graninim vrijednostima sadraja zagaujuih materija u tenim gorivima
naftnog porijekla.
TE Pljevlja U Pljevljima se godinje troi oko 1 600.000 t uglja (TE- 88,9%, kotlarnice za toplifikaciju 3,3% i individualno zagrijavanje
domainstava i ostali potroai 7,8%). Pored toga, na kvalitet vazduha utiu i meteoroloki uslovi. Stoga, vazduh u Pljevljima je veoma
optereen polutantima.
U TE Pljevlja je potrebno nastaviti sa zapoetim aktivnostima na presvlaenju suvih deponija pepela i ljake glinom i zemljom radi
zatite od prenoenja praine. Uprkos ugradnji savremenog elektrofiltera, jo uvijek nisu postignuti uslovi da on profunkcionie sa
instalisanim karakteristikama. Neophodno je uspostaviti proizvodni reim i izvriti rekonstrukciju u dijelu postrojenja koje e
omoguiti optimalno funkcionisanje elektrofiltera.
Analizom rezultata mjerenja utvreno je da veliki uticaj na kvalitet vazduha imaju individualna loita tokom grejne sezone. Potrebno
je izvriti toplifikaciju u pljevaljskoj optini, pri emu bi sa savremenim postrojenjima, funkcionisanjem filterskih sistema znaajno bio
poboljan kvalitet vazduha.
eljezara Niki Potrebno je zavriti zapoetu proceduru ugradnje elektrolune pei 65 tona sa sistemom za otpraivanje gasova i
omoguiti putanje u rad nove elektrolune pei koja ima ugraen ovaj sistem, kao i omoguiti konekciju stare pei na sistem
preiavanja gasova, kako bi se sprijeile emisije polutanata u vazduh prilikom korienja stare pei (rezervna u procesu proizvodnje.
Treba uspostaviti sistem praenja emisija u vazduh, u skladu sa Uredbom o graninim vrijednostima emisija zagaujuih materija u
vazduh iz stacionarnih izvora (Sl.list Crne Gore br. 11/10).
Saobraaj - Na smanjenje emisija polutanata u vazduh koje vode porijeklo od saobraaja, veliki znaaj ima modernizacija saobraajnica
i izgradnja zaobilaznica. Potrebno je nastaviti sa unaprijeenjem saobraajne infrastrukture u urbanim zonama i panju posvetiti
korektnom odravanju vozila i organizaciji saobraaja. Veliki broj starih automobila sa loim karakteristikama sagorijevanja, treba biti
zamijenjen sa savremenijim vozilima. Kvalitet goriva mora biti u skladu sa propisanim standardima.
Nacionalna strategija upravljanja kvalitetom vazduha - Do kraja 2012. godine bie donesena Nacionalna strategija upravljanja
kvalitetom vazduha za period od etiri godine, u cilju ouvanja i poboljanja kvaliteta vazduha i izbjegavanja, sprjeavanja ili smanjenja
tetnih posljedica po zdravlje ljudi i/ili ivotnu sredinu, u skladu sa Zakonom o zatiti vazduha ("Slubeni list CG", br. 25/2010).
11.2 VODE
Potrebno je izraditi strategije zatite voda, zatite od voda i korienja voda. Neophodno je definisati sanitarne zone zatite izvorita i
realizovati sve potrebne mjere za njihovu zatitu. Neophodno je sprijeiti nekontrolisanu eksploataciju materijala iz rijenog korita,
kojom mogu da budu ugroene nizvodne i uzvodne dionice vodotoka.
U oblasti zatite voda, potrebno je raditi na unapreenju programa monitoringa voda (ne postoje podaci o emisijskim zagaenjima), ne
postoji bioloki monitoring povrinskih voda, uvoenje odreenog broja automatskih stanica za kontinuirano praenje stanja kvaliteta
voda.
Potrebno je nastaviti sa implementacijom Master plana odvoenja otpadnih voda Crnogorskog primorja i optine Cetinje i Stratekog
master plana za kanalizaciju i otpadne vode u centralnom i sjevernom regionu Crne Gore.
Takoe je neophodno unaprijediti postojeu zakonsku regulativu, a posebno je potrebno razviti meuinstitucionalnu saradnju
institucija koje se bave vodama. Da bi imali adekvatno snabdijevanje vodom za pie neophodno je sprovoditi sljedee mjere: (1)
sprovoditi stalnu kontrolu higijenske ispravnosti vode za pie u svim optinama, (2) Uspostaviti sve zakonom propisane zone sanitarne
zatite, (3) Obezbijediti redovan tretman vode dezinfekcijom u svim vodovodima, (4) Implementirati HACCP u svim vodovodima, (5)
Izvriti rekonstrukciju vodovodnih sistema, (6) Pojaati inspekcijsku kontrolu vodnih objekata.
11.3 MORSKI EKOSISTEM
Morski ekosistem u Crnoj Gori, sa aspekta ivotne sredine, jo uvijek nije tretiran jedinstvenim zakonom, tako da i dalje postoje
problemi u toku monitoringa stanja ovog znaajnog ekosistema. Neophodno je da se kroz nacionalni zakon transponuje Okvirna
Direktiva Marinske strategije (MFSD) EU, koji bi olakao raspodjelu nadlenosti, upravljanje i ouvanje morskog ekosistema u dijelu
koji se tie ivotne sredine. Vano je i uspostavljanje vodnih tijela, kako kopnenih tako i tranzicionih (boatnih) i obalnih voda. Takoe,
dugogodinji problem jesu kanalizacioni ispusti na obali, kako identifikovani tako i neidentifikovani. Vana stavka, je ukljuivanje
praenja morskog biodiverziteta u redovan monitoring stanja ivotne sredine, to je do sada raeno djelimino. Preporuka je da se
nastavi sa monitoringom fiziko-hemijskih parametara na istim lokacijama, kako bi podaci imali kontinuitet i bili validni.
Dobijeni podaci o ovom segmentu ivotne sredine kreu se u prihvatljivim okvirima, ali ukoliko se ne bude vodilo vie rauna o
ouvanju i zatiti morskog ekosistema moemo se suoiti, prevashodno, sa gubitkom postojeeg ivog svijeta u njemu.
11.4 ZEMLJITE
Na osnovu kljunih stratekih dokumenata i rezultata analiza zemljita u 2011.godini, potrebno je:
Ubrzati redukciju zagaenja opasnim supstancama kao i sprjeavanje poveanja koncentracije zagaenja koje je rezultat uticaja
aktivnosti ovjeka,
Prekid ili postepenoukidanje isputanja, emisije i gubitaka prioritetno opasnih supstanci,
Strogu kontrolu odlaganja otpada, od momenta stvaranja, sakupljanja, transporta dokonanog adekvatnog odlaganja,
Smanjenje zagaenje ivotne okoline u industrijskim hot-spotovima.
Iz navedenih razloga je neophodno:
Uspostaviti sistem stroge kontrole odlaganja otpada u skladu sa postojeim regulativama kao i buduim zakonskim aktima.
S obzirom da je naa zemlja ratifikovala Stokholmsku konvenciju (o dugotrajnim-perzistentnim zagaujuim materijama POP-
s) treba nastaviti sa realizacijom ovog monitoringa, jer se njime detektuju osnovni emiteri POP-sa u ivotnu sredinu, u cilju njihove
redukcije do eliminacije iz ekosistema u predvienom roku.
Da zakonodavstvo u oblasti klimatskih promjena, kvaliteta vode, poljoprivrede i ruralnog razvoja ponude konkretan i efikasan
okvir za zajednike principe i ciljeve usmjerene na zatitu i odrivo iskoritavanje zemljinih resursa.
Shodno potvrenom prekoraenju parametara organskih zagaivaa na lokaciji djeije igralite u Tivtu, neophodno je da Lokalna
uprava formira strunu komisiju koja e utvrditi razloge prekoraenja i nakon toga donijeti mjere za remedijaciju navedeon podruija.
11.5 UPRAVLJANJE OTPADOM
Kako bi se postojei resursi koristili racionalno i na odriv nain neophodno je: (1) Vriti prevenciju nastanka otpada, odnosno smanjiti
koliine proizvedenog otpada (ne stvarati otpad nepotrebno), (2) Podsticati ponovnu upotrebu i reciklau otpada, (3) Planirati pravilno
odlaganje otpada kao posljednju opciju. Neophodno je istrajati u naporima da se prekine sa praksom odlaganja otpada na neureenim
odlagalitima. Osim oblikovanja javnog mnjenja, u tu svrhu je potrebno uloiti maksimum i u podsticanje i realizaciju izgradnje centara
za sakupljanje i tretman komunalnog otpada, kao i odlagalita opasnog otpada koji zadovoljavaju sve propisane standarde.
11.6 BIODIVERZITET
U kontekstu efikasnije zatite biodiverziteta i rjeavanja identifikovanih problema na istraivanim podrujima bi bilo neophodno
sprovesti sljedee mjere:
Nastaviti detaljna istraivanja flore i faune Crne Gore, u skladu sa metodologijom i praksom koja se primjenjuje u Evropskoj
Uniji, kao i u potpunosti realizovati izradu vegetacijskih karata stanita. U sklopu realizacije ove aktivnosti neophodno je realizovati i
formiranje jedinstvene baze postojeih podataka o biodiverzitetu Crne Gore. Realizacija ove aktivnosti je ujedno i neophodan preduslov
za uspostavljanje mree NATURA 2000 koja predstavlja jedan od najvanijih zadataka i uslova koji moraju biti ispunjeni pri pristupanju
EU.
Neophodno je i uvrstiti i definisati EMERALD mreu podruja o znaaja kao ekoloku mreu na nacionalnom nivou imajuu u
vidu da EMERALD podruja predstavljaju u najveem broju sluajeva budua NATURA 2000 podruja.
Poveati nacionalno zatiena prirodna dobra sa 9,047% na 10% teritorije i zatititi najmanje 10% obalnog podruja.
Utvrivati metodologije za procjenu brojnosti populacija divljai kao brojnosti divljai za sva lovita pojedinano, angaovanjem
strunih organizacija i pojedinaca iz odgovarajuih strunih oblasti (ornitolog, mamolog i dr).
Izgraditi zoo vrt i azila po standardima i uslovima koji e na adekvatan nain rijeiti problem nelegalnih i neuslovnih privatnih
zoo vrtova kao i zbrinjavanja oduzetih ivotinja.
Formiranje banke gena biljnih i ivotinjskih vrsta koje su rijetke, zatiene i kojima prijeti izumiranje.
Preduzeti mjere u cilju podizanja svijesti slubenika carinskih slubi na svim graninim prelazima o odredbama CITES
konvencije, kao i o biljnim i ivotinjskim vrstama koje su obuhvaene ovom Konvencijom kako bi se sprijeilo krijumarenje.
Zbog svih vrijednosti koje nosi podruje Ade Bojane razmiljati o pokretanju inicijative i postupka stavljanja pod zatitu
(rezervat prirode) njenog najouvanijeg dijela.
S obzirom na generalnu ocjenu stanja podruja Ratca sa utokrlicom, koji karakterie prilian stepen urbanizovanosti, trebalo bi
sprovesti reviziju statusa zatite.
Zatititi od dalje sjee i antropogenog uticaja jo uvijek ouvana podruja pod makijom na Jazu (poluostrvo Ponta).
Neophodno je onemoguiti dalje krenje kestenove ume u Kotorsko risanskom zalivu.
Odrediti upravljaa podruja Tivatskih solila i izraditi plan upravljanja koji e omoguiti identifikaciju mjera adekvatne zatite
ovog podruja kao i plan valorizacije podruja posebno kao atraktivne destinacije za posmatranje ptica. Posebnu panju treba usmjeriti
na aktivnosti intezivnijeg inspekcijskog nadzora aktivnosti u neposrednoj blizini ovog podruja.
Iako se Skadarsko jezero nalazi pod zatitom u kategoriji nacionalnog parka, potrebna je intezivnija kontrola ribarskih
aktivnosti na jezeru. U skladu sa tim preporuuje se intezivnija kontrola restorana i pijaca, u vrijeme lovnih zabrana kako bi se putem
trita uticalo na smanjenje krivolovnih aktivnosti.
Kada je rije o rijeci Cijevni, potrebno je: (1) Uraditi sanaciju deponija i time unaprijediti estetsku vrijednost predjela, (2)
Organizovati sistem zatite od poara, (3) Unaprijediti upravljanje vrstim otpadom i otpadnim vodama, (4) Urediti eksploataciju
pijeska i ljunka, (5) Sprijeiti nelegalnu i nekontrolisanu gradnju objekata u kanjonu Cijevne, (6) Intenzivirati kontrolu krivolova koji
se odnosi na ribarstvo, (7) Razmotriti mogunost valorizacije sportskog ribolova.
Za dio rijeke Pive koji je ostao prirodno sauvan izraditi studiju zatite koja bi utvrdila adekvatnu kategoriju zatite, prvenstveno
u cilju zatite mladice (koja je zatiena vrsta u Crnoj Gori).
Neophodno je izvriti planiranje valorizacije podruja Durmitora sa svrhom razvoja turizma ovog podruja za obrazovne,
kulturne i rekreativne svrhe na nivou koji omoguava zatitu prirodnih uslova.
Neophodno je intezivnije sprovoditi akcije i inspekcijske kontrole usmjerene ka krivolovcima (ribolov) na podruju Durmitora.
Kako rijeka ehotina ima izuzetan potencijal za sportski ribolov (kako pastrmskih tako i aranskih vrsta ribe), i kako su rezultati
istraivanja pokazali da je riblja fauna ovog podruja dobro ouvana preporuuje se izrada plan odrive valorizacije ovog potencijala.
Procedura izrade studije zatite podruja Komova je u toku ali kako bi se podruje i ouvalo na adekvatan nain neophodno je
uspostaviti funkcionalne upravljake strukture.
Intenzivirati inspekcijske kontrole ekploatacije ljunka iz rijeke Grnar.
11.7 BUKA
Kako je saobraajna buka najvei izvor buke u ivotnoj sredini u Crnoj Gori, proizilazi potreba za kontrolom nivoa buke i planiranja
mjera za zatitu populacije od njenog tetnog dejstva. Uz to, potrebno je i pravilo planiranje namjere prostora, ukljuivanje mjera
zatite od buke u fazi projektovanja graevinskih objekata,ugradnja akustine izolacije u stambenim objektima u uem i irem podruju
gradova, postavljanje objekata tipa magacina, garaa i slino, izmeu izvora i primaoca buke, izgradnja vertikalnih zatitnih zidova du
saobraajnica, horitkulturnim ureenjem pojasa du saobraajnica.
11.8 RADIOAKTIVNOST U IVOTNOJ SREDINI SA PROCJENOM RADIOLOKOG OPTEREENJA STANOVNITVA

Broj stanica koje vre on-line monitoring jaine apsorbovane doze zraenja u vazduhu nije dovoljan i ne pokriva kompletnu
teritoriju Crne Gore. Za sada postoji jedna mjerna stanica, u Podgorici i neophodno je postaviti mreu od ukupno barem 5 mjernih
stanica koje bi pravilnim meusobnim rasporedom pokrile cijelu teritoriju Crne Gore.
Na teritoriji zemlje postoji jedna pumpa koja vri uzorkovanje vazduha i nabavka rezervne je neophodna, kao i nabavka i
instaliranje vie njih, na itavoj teritoriji Crne Gore.
S obzirom da postoji samo jedan kolektor koji uzorkuje padavine, instalacija vie njih (pogotovo u regionima sa obilnim
padavinama) se smatra neophodnim.
U toku 2011. godine na 5 od ukupno 20 lokacija na kojima se u toku ove godine mjerila koncentracija radona u boravinim
prostorijama short-term mjerenjima (kratkorona mjerenja koja traju do 48 sati), uoeno je prekoraenje interventnog nivoa za
postojee objekte, tj. staru gradnju, a koji iznosi 400 Bq/m3. Stoga ovom rezultatu treba posvetiti posebnu panju.
Ova injenica ukazuje da je neohodno to prije zavrti realizaciju Programa izrade radonske mape Crne Gore da bi tano mogli
zakljuiti kolika je radioloka optereenost satnovnika Crne Gore, koja je posljedica izlaganja gasu radonu u zatvorenim prostorijama i
da bi se moglo pristupti remedijacionim procesima na onim lokacijama gdje se zakljui da je to neophodno.
Kroz predstojeu reviziju podzakonskih akata vazanih za Zakon o zatiti od jonizujuih zraenja i radijacionoj sigurnosti, treba
uspostaviti odreena ogranienja u smislu: uvoenja obaveze analize koncentracije gasa radona u zemljitu na kome se planira
izgradnja nekog objekta. Takoe, za objekte koji su ve izgraeni treba regulisati nain redukcije izlaganja radonu (ukoliko se procjeni
da se prelazi interventni nivo koncentracije za staru gradnju) kroz potovanje standarda koji definiu izolaciju i kvalitet betonskih ploa
koje su u kontaktu sa zemljitem.
5. Treba poveati broj i vrstu uzoraka graevinskog materijala (npr. analizirati opeku) na kome se vre mjerenja koncentracije
radionuklida.
AKCIONI PLAN
SEGMENT
IVOTNE SREDINE
PREDLOENA MJERA NOSIOCI AKTIVNOSTI
ROK
REALIZACIJE

VAZDUH

1. Modernizacija pogona Elektrolize u KAP-u i povezivanje elija
sa sistemom za kaptau zagaujuih gasova
Kombinat Aluminijuma
Podgorica, Uprava za
inspekcijske poslove (UIP)
01.01.2015

2. Presvlaenje suvih deponija pepela i ljake i popravka sistema
elektrofiltera u TE Pljevlja
Termoelektrana Pljevlja, UIP 01.01.2015
3. Putanje u rad nove elektrolune pei koja ima ugraen sistem
za otpraivanje gasova u eljezari Niki i konekcija stare pei
na novi sistem
eljezara Niki, UIP 2013-2014.
god.
4. Donijeti Nacionalnu strategiju upravljanja kvalitetom vazduha
sa akcionim planom
MRT do kraja 2012.
godine

VODE

1. Izraditi strategije zatite voda, zatite od voda i
korienja voda
Uprava za vode, MPRR i
MRT
2014. god.

2. Sprijeiti nekontrolisanu eksploataciju materijala iz
rjenog korita
Uprava za vode, UIP kontinuirano
3. Unaprijediti program monitoringa voda i uvesti odreeni
broj automatskih stanica za kontinuirano praenje stanja
kvaliteta voda
Uprava za vode, MPRR,
AZS i Hidrometeoroloki
zavod
kontinuirano
4. Nastaviti sa implementacijom Master plana odvoenja
otpadnih voda Crnogorskog primorja i Prijestonice Cetinje i
Stratekog master plana za kanalizaciju i otpadne vode u
centralnom i sjevernom regionu Crne Gore
lokalne samouprave, MRT,
Vodacom DOO i Procon
DOO, lokalne samouprave
Do 2018. god.
trebalo bi da
bude
izgraeno 14
novih
postrojenja za
preiavanje
otpadnih
voda.
5. Uspostaviti zakonom propisane zone sanitarne zatite lokalne samouprave kontinuirano
6. Implementirati HACCP u svim vodovodima Optinska vodovodna i
kanalizaciona preduzea
kontinuirano
MORSKI
EKOSISTEM
1. Transponovanje Okvirne Direktive Marinske strategije MRT 2014. god.

ZEMLJITE
1. Formirati strunu komisiju koja e utvrditi razloge
prekoraenja organskih zagaivaa na lokaciji djeijeg igralita
u Tivtu i potom donijeti mjere za remedijaciju ovog podruja
Optina Tivat 2012-2013. god

UPRAVLJANJE
OTPADOM
1. Na osnovu Zakona o upravljanju otpadom donijeti
podzakonska akta
MRT, Ministarstvo zdravlja,
MPRR, lokalne samouprave.
2013. godina
2. U cilju uklanjanja i sanacije neureenih odlagalita
potrebno je pored obezbjeivanja finansijskih sredstava,
pripremiti i odgovarajuu dokumentaciju, planove za
odlagalita ija je procijenjena zapremina od 100 do 1000m
3
, a za
odlagalita ija je zapremina vea od 1000m
3
neophodno je
uraditi projekte sanacije
lokalne samouprave

kontinuirano

3. U skladu sa Zakonom o upravljanju otpadom, u cilju
organizovanja selektivnog sakupljanja otpada, lokalne
samouprave treba da pripreme planove selektivnog sakupljanja
otpada u okviru urbanih cjelina
lokalne samouprave

Do 2015.
godine
4. Smanjiti broj nelegalnih deponija i izgraditi sanitarne
deponije
MRT, lokalne samouprave 2012 2020.
god.
5. Izgradnja postrojenja za preiavanje otpadnih voda na
Crnogorskom primorju i sanacija postojee kanalizacione
infrastrukture
Lokalne samouprave, MRT 2016. god.

5. Postupno rijeiti problem konanog tretmana
industrijskog opasnog otpada.
MRT, Agencija za zatitu
ivotne sredine (AZS),
Ministarstvo finansija,
Ministarstvo ekonomije
(Projekat Vlade Crne Gore u
saradnji sa Svjetskom
bankom Upravljanje
industrijskim otpadom i
ienje- 5 lokacija:
Jul 2012.
godine - Javne
rasprave za
studije
procjene
uticaja na
ivotnu
sredinu.
Kombinat Aluminijuma
Podgorica, eljezaru Niki,
Brodogradilite Bijela,
Gradac Pljevlja i TE Pljevlja,
kao i izgradnja nacionalnog
postrojenja za tretman
opasnog otpada)

Novembar
2012. godine-
Bord
direktora
Svjetske
banke
odluuje o
kreditu Crnoj
Gori, a koji bi
trebalo da
postane
efektivan od
januara 2013.
godine, nakon
ega bi
trebalo da
otpone
realizacija
projekta (u
trajanju od
najmanje 5
god.).
6. Potrebno je da lokalne samouprave, koje to do sada
nijesu uradile, pripreme lokalne planove upravljanja otpadom
kojim bi planirane aktivnosti uskladile sa Dravnim planom i
definisale izvore finansiranja i dinamiku realizacije.
lokalne samouprave

2012. 2014.

7. Ubrzati aktivnosti na izgradnji regionalnih centara za
obradu otpada.
MRT, "Procon" DOO,
lokalne samouprave
2012. 2014.

1. Pokrenuti inicijativu i postupak stavljanja pod zatitu
(rezevat prirode) najouvanijeg dijela Ade Bojane
Optina Ulcinj, Zavod za
zatitu prirode/ZZP (AZS),
MRT, MPRR
2013-2014.
godina

BIODIVERZITET
2. Uspostavljanje kanalizacione mree na podruju Ade
Bojane
Optina Ulcinj 20132014.
god
3. Sprovesti reviziju statusa zatite Ratca sa utokrlicom AZS (ZZP), JP Morsko
dobro
2013. godina
4. Zatititi od dalje sjee i antropogenog uticaja jo uvijek
ouvana podruja pod makijom na Jazu
MPRR, AZS (ZZP), Optina
Budva, MRT
2013-
kontinuirano
5. Onemoguiti dalje krenje kestenove ume u Kotorsko
risanskom zalivu
MPRR, AZS (ZZP), Optina
Kotor, MRT
kontinuirano
6. Odrediti upravljaa podruja Tivatskih solila i izraditi
plan upravljanja koji e omoguiti identifikaciju mjera
adekvatne zatite ovog podruja
AZS (ZZP), Optina Tivat,
MRT, UIP
2012-2013.
god.
7. Sprovoditi intenzivniju kontrolu ribarskih aktivnosti na
Skadarskom jezeru i intenzivniju kontrolu restorana i pijaca, u
vrijeme lovnih zabrana kako bi se putem trita uticalo na
smanjenje krivolovnih aktivnosti.
UIP, MPRR kontinuirano
8. Uraditi sanaciju deponija na rijeci Cijevni i time
unaprijediti estetsku vrijednost predjela
Glavni grad, MRT kontinuirano
9. Organizovati sistem zatite od poara na rijeci Cijevni MUP kontinuirano
10. Staviti pod odgovarajui reim zatite rijeku Pivu MRT, AZS (ZZP), Optina
Pluine
kontinuirano
11. Izvriti plan valorizacije podruja Durmitora u cilju
razvoja turizma za obrazovne, kulturne i rekreativne svrhe na
nivou koji omoguava zatitu prirodnih uslova
Optina abljak, JPNP, NP
Durmitor, MRT, Lokalna
turistika organizacija
kontinuirano

12. Intenzivnije sprovoditi akcije i inspekcijske kontrole
usmjerene ka krivolovcima (ribolov) na podruju Durmitora
UIP, MPRR, NP Durmitor kontinuirano
13. Izraditi plan valorizacije rijeke ehotina koja ima
izuzetan potencijal za sportski ribolov
Optina Pljevlja, MPRR 2013-2014
14. Finalizovati studiju zatite Komovi i uspostaviti
funkcionalnu upravljaku strukturu
MPRR, MRT, Glavni grad,
Optina Kolain, Optina
Andrijevica
2013
13. Sprijeiti dalju eksploataciju ljunka iz rijeke Grnar UIP kontinuirano
14. Formirati jedinstvenu bazu podataka o biodiverzitetu
Crne Gore
AZS (ZZP), strune i
naune institucije, MRT,
MPRR
2014-2015
15. Proglasiti EMERALD mreu kao ekoloku mreu na
nacionalnom nivou
MRT, JPNP Crne Gore,
Lokalne samouprave
2013
16. Poveati nacionalno zatiena prirodna dobra sa 9,047%
na 10% teritorije.
MRT, lokalne samouprave 2014
17. Proglasiti prvo zatieno podruje u moru,te nakon toga
zatititi najmanje 10% obalnog podruja
MRT, lokalne samouprave 2013
kontinuirano
18. Utvrivati metodologije za procjenu brojnosti populacija
divljai angaovanjem strunih organizacija i pojedinaca iz
odgovarajuih strunih oblasti (ornitolog, mamolog i dr).
MRT, MPRR, AZS, Lovaki
savez Crne Gore
kontinuirano
19. Formirati banke gena biljnih i ivotinjskih vrsta koje su
rijetke, zatiene i kojima prijeti izumiranje.
MRT, MPRR, Biotehniki
institut
kontinuirano
20. Obezbijediti sredstva za izradu Crvenih lista i knjiga MRT, AZS, Ministarstvo
finansija
2013-2018.
god.
21. Preduzeti mjere u cilju podizanja svijesti slubenika
carinskih slubi na graninim prelazima o CITES konvenciji
AZS, Uprava carina 2013. godina

BUKA

1. Ukljuiti mjera zatite od buke u fazu projektovanja
graevinskih objekata, ugradnja akustine izolacije u
stambenim objektima, postavljanje objekata tipa magacina,
garaa i slino, izmeu izvora i primaoca buke, izgradnja
vertikalnih zatitnih zidova du saobraajnica, horitkulturnim
ureenjem pojasa du saobraajnica.
MRT, Lokalna samouprava,
Ministarstvo saobracaja

kontinuirano

1. Uspostaviti mreu od ukupno barem 5 mjernih stanica
koje vre on-line monitoring jaine apsorbovane doze zraenja
AZS, MRT, JU Centar za
ekotoksikoloka ispitivanja
Dio projekta
IPA 2011-

RADIOAKTIVNOST
U IVOTNOJ
SREDINI
u vazduhu, a koje bi pravilnim meusobnim rasporedom
pokrile cijelu teritoriju Crne Gore.
Crne Gore (CETI)

nosilac JU
CETI (2015.)
2. Nabavka barem jedne rezervne pumpe koja vri
uzorkovanje vazduha
CETI 2015. god.
3. Instalacija vie kolektora koji uzorkuju padavine
(pogotovo u regionima sa obilnim padavinama)
CETI 2015. god.
4. Ponoviti mjerenja koncentracije radona u boravinim
prostorijama na 5 od ukupno 20 lokacija na kojima je u toku
2011. godine uoeno prekoraenje interventnog nivoa
AZS, CETI

Do kraja 2012.
god.
5. Zavrti realizaciju Programa izrade radonske mape Crne
Gore da bi se tano zakljuilo kolika je radioloka optereenost
satnovnika Crne Gore i da bi se moglo pristupiti remedijacionim
procesima na onim lokacijama gdje se zakljui da je to
neophodno.

AZS, MRT, CETI

novembar
2016 (IAEA
tehnika
pomo 2014-
2015 kroz
projekat
Radon
mapping in
Montenegro
and
upgrading
national
system for
radon
protection-
predloen u
maju 2012.)
6. Poveati broj i vrstu uzoraka graevinskog materijala na
kome se vre mjerenja koncentracije radionuklida

AZS, MRT 2013. god-
dodatna
aktivnost u
Programu
ispitivanja
sadraja
radioaktivnos
ti u . sredini

Informacije o Zivotnoj Sredini

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Informacije o Zivotnoj Sredini

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

2011

Agencija za zatitu ivotne

Naziv transekta Koordinate

Naziv vrste Stanite Broj/Brojnost

Naziv transekta Vrste Stanite

Naziv transekta Koordinate

Red Glodara - Rodentia

Grafikon 137. Uee sektora u potronji finalne energije

Potronja goriva (po vrsti) u saobraaju

Grafikon 153. Uea mjesta u ukupnom turistikom prometu u 2011.godini

Grafikon 159. Uee noenja turista u turistikim mjestima u 2011.

You might also like