Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa 1 www.acikders.org.tr
11. Hafta
topik ve Bilimsel Sosyalizm:
St. Simon, Fourier, Owen ve Marx

Siyasal dnceler balamnda nceki haftalarda ele alnan dnrlerin nemli bir
ksm ayn zamanda liberal kuramn temel ilkelerinin ekillenmesine katk
salamlardr. Bu erevede zellikle zgrlk, adalet, ekonomi gibi olgular ile
devlet, birey ve toplum ilikisine dair liberal yaklamlarn ekilleniinde deinilen
isimlerin nemi anmsanmaldr. Sz konusu tartmalarn ierisinde yer ald
ortamn ekonomik ve sosyal karakteristiine damga vuran ise kapitalizmdir. Bu
noktada bahsedilen dnrler kapitalizme dair genel bir kabul sergilemiler; onun
kapsaml bir eletirisine ya da alternatiflerine dair bir araya girimemilerdir. Bu
durum ise siyasal dncenin kapitalizmi sorunsallatrmad dncesini
dourmamaldr. zellikle 19. yzyl boyunca kapitalist ekonominin gndelik
yaamdaki etkisi ve zellikle ii snf zerindeki olumsuz izleri giderek daha fazla
eletirilmi, devamnda da ona kar alternatif toplumsal yaplarn savunusuyla
karlalmtr. Bu haftaki dersimizin konusunu da temel olarak kapitalizmin
eletirisi erevesinde farkl bir toplum ve ekonomi anlaynn savunusu olarak
sosyalist dnce oluturmaktadr. Burada balca odak noktamz Karl Marx
oluturmakla birlikte, kendisinden nceki kapitalizm eletirisinin ve sosyalist
gelenein balca figrleri olarak St. Simon, Fourier ve Owen zerinde de
durulacak, ayrca Marxn dncesine dorudan katklar erevesinde Alman
felsefe geleneine de deinilecektir.




Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa 2 www.acikders.org.tr
topik Sosyalizm
Sosyalizmi en genel biimiyle kapitalizmden farkl olarak retim aralarnda zel
mlkiyetin yerine ortak mlkiyetin ve kr iin retimin yerine kullanm iin planl
retimin bulunduu bir sistem olarak tanmlamak mmkndr (Huberman, 2005: 44).
Kapitalist sistem, sanayi devriminin balamas ve fabrika sisteminin gelimesi ile
henz glenmeye balad zamandan itibaren kimi evrelerce verimsiz, israf, akl
d ya da adaletsiz olma gibi eletirilere maruz kalmtr. 1800lerden itibaren ise
bahsedilen eletiriler sistematik biimde dile getirilmeye ve belli bir siyasal tutumun
tanmlayc karakteri olmaya balamtr. zellikle Fransa'da Comte Henri de Saint-
Simon ile Charles Fourier ve ngiltere'de Robert Owen gibi isimler Marksizm
ncesindeki sosyalist dncenin ncleri ve belli bir eylem programyla takipilere
sahip kapitalizm kart bir siyasal akmn temsilcileri halini almlardr. Kitaplar geni
lde okunmu, konumalar byk dinleyici topluluklarn ekmi ve sosyalizm fikri
bu isimler araclyla Amerika gibi uzak lkeler de dhil olmak zere baka yerlere
yaylmtr. Bu srecin, sosyalizm tarihi erevesinde Napolyon Savalaryla 1848
devrimleri arasnda kalan birinci evreye denk geldii sylenebilir (J ones, 2005: 613).
Burada dikkat ekici olan bir yn ise bahsedilen isimlerin toplumun o gnk
durumunu sulamakla ve eletirmekle yetinmemeleri ve daha da ileri giderek
toplumun nasl olmas gerektii konusunda kendi dnce ve planlar zerinde aba
gstermeleridir. Bu planlar dorultusunda dnrlerin her biri, gelecein ideal
toplumunun, kendilerine gre grntsn canlandran ve en ufak ayrntlara kadar
inen bir grnmn sunacaklardr.
Sosyalizm tarihinin bahsedilen evresinin adlandrlmasnda ise sz konusu ideal
grnmleriyle balantl olarak karmza topya szc ve topik sosyalistler
olgusu kmaktadr. Bu adlandrma sonraki yllarda bizzat Karl Marx ve Marksist


Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa 3 www.acikders.org.tr
gelenek tarafndan gerekletirilmitir. Bylesi bir adlandrmann gerekesi, Marksist
gelenein bahsedilen isimlerin fikirlerine dair deerlendirmesinde yatmaktadr. Buna
gre topik sosyalistler snf mcadelesinin gerekli olduunu kabul etmeksizin ve
sosyalist dnmde proletaryann devrimci rolne nem vermeden, bireyciliin,
rekabetin ve zel mlkiyetin egemenliinin ortadan kaldrlaca genel bir toplumsal
dnmn mmkn olduuna dair bir d grmektedirler (J ones, 2005: 614).
stelik nceki sosyalist akmlarn topya szc ile adlandrlmas ve iyi niyet
dileklerinden ibaret grlmesi Alan Brown'un ifade ettii gibi (1986: 120), Marxn ve
takipilerinin kendi sosyalizmlerinin 'bilimsel' olduuna dair vurgusu ile de ilikilidir.
nk Marxn sav, kendisinden nceki sosyalist gelenekten farkl olarak sosyal
deiimin kanunlarn kefettii biimindedir.
St. Simon, Fourier ve Owen tarafndan ortaya konan topyalarn paylatklar
en nemli ilke kapitalizmin ortadan kaldrlmasdr. de kapitalist sistemde, yalnz
ktlk bulmakta olup onu israf, adaletsiz ve plansz olarak nitelendirmektedirler
(Huberman, 2005: 45). Arzu ettikleri ise verimli ve adaletli olan, planl bir toplumdur.
Bu toplum kapitalizmdeki gibi almayan bir aznln retim aralarna sahip olmas
ve buna bal olarak konfor ve lks iinde yaamas durumunu ortadan kaldracaktr.
Bu amaca ulamann yolu retim aralarnn ortak mlkiyetinde grlm, alan
ounluun, retim aralarnn sahiplii yoluyla mutlu bir yaam srecekleri
savunulmutur. Yntemsel adan ise St. Simon, Fourier ve Owenn yeni bir insan
doas bilimi kurmak abasnda olduklarndan bahsedilebilir. Burada insan
davrannn btn teki ynlerinin belirleyici temeli olarak ahlk/ ideolojik alana
zel bir nem verilmi; bu alan toplumsal uyum sorununu zmleyecek bir doru
bilimin konusu haline getirme abas gdlmtr. Bu aba dorultusunda daha
nce var olan moral, dinsel ve politik teori ise yeni kefedilen uyum yasalarnn


Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa 4 www.acikders.org.tr
hayata geirilmesinin nndeki en nemli engel olarak grlmektedir (J ones, 2005:
614).
St. Simon, Fourier ve Owenn temsilciliini stlendii kapitalizm kart tepkinin
belirleyici bir dier zellii sanayi devriminin yol at kt alma ve yaam
koullarna kar "duygusal" bir tepki nitelii tamalardr. Bu duygusal boyut dile
getirdikleri zmlerin gerekilik ve uygulanabilirlik derecesini kanlmaz biimde
azaltmtr. Hubermann ifadesiyle topik sosyalistler nereye gitmek istediklerini
biliyor olmakla birlikte; buraya nasl gidilecei konusundaki fikirleri bulanktr (2005:
45). Bu isimler toplumsal gelimenin tarihsel boyutu hakknda yeterli bir gre sahip
olmadklarndan, toplumsal bozukluklarn "kafalarda kurulan" ideal dzenlerin
benimsenip uygulanmasyla ksa srede giderilebileceine inanmakta; insanlarn
vicdanlarna ve akllarna seslenildiinde, egemen snflarn ve yneticilerin yeni
(sosyalist) toplumsal rgtlenmeleri kabul edecekleri yolunda umut beslemektedirler
(enel, 2001: 105).
Sanayi sektrnde kapitalist yapnn tekelleme eiliminin farknda
olmamalar/grmezden gelmeleri ise onlarda kk retim birimlerinin iyilikleri
anlaldka yaygnlaaca eklinde bir dnceye neden olmutur. Bu ise siyasal
yapda kkl bir deiiklie gidilmeden ekonomik sorunlarn ekonomik zmlerle
alabilecei inancn beslemi, sonu olarak "devrimci" amalarnn "evrimci" yollarla
gerekletirilebilecei dncesine neden olmutur (enel, 2001: 105). Burada
karlalan evrimci anlay, glleri ya da zenginleri yeni dzenin doruluuna ve
gzelliine inandrarak ekmenin ve iin bundan tesini onlarn saduyusuna
brakmamn yeterli olaca inancn iermektedir. Ancak bu beklentinin kar
tarafndaki gruplarn karlar bizzat var olan dzenin devamlln gerektirmekte ve
ortaya konan dncelerin topiklemesine neden olmaktadr.


Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa 5 www.acikders.org.tr
Comte Henri de Saint-Simon
"Bir Cenevreliye Mektuplar", "Endstri Sistemi", Endstricilerin Elkitab" ve
"Yeni Hristiyanlk" gibi yaptlar 1800l yllarn ilk yarsnda yaymlanm olan St.
Simon, sosyalizm, teknokrasi ve enternasyonalizm gibi ada dncenin birok
eilimine ilk kez deinen dnr olarak nitelendirilebilir (enel, 2001: 106).
Kitaplarnn isimlerinden de anlalaca zere sanayilemenin nemini kavram
olan St. Simon, toplumsal yapnn analizinde de sanayilemenin nem ve kapsamn
gz nne almaktadr. Tm rgtl toplumlarn iki tr erke sahip olduunu dnen
St. Simon bunlardan ilkinin ahlaksal ve dnsel, ikincisinin ise maddi ynetimi
yrtt fikrindedir. rnein Orta ada rahipler ahlaksal ve dnsel ynetimi,
soylular da maddi ynetimi ellerinde tutmulardr. Gelinen noktada ise artk tarm
nemini yitirmi ve endstri n plana kmtr. Dolaysyla erksel adan maddi
nesnelerin ynetimi, toprak sahibi soylularn deil endstricilerin eline braklmaldr.
Dnsel ve ahlaksal alanda da bilimsel dn dneminin almasyla bir deiim
gereklidir. St. Simon bu alann ynetiminin de, din adamlarnn elinden alnp bilim
adamlarna verilmesi gerektiini syler (enel, 2001: 106).
Erk konusundaki bu yaklam biimi, alan snflarn durumunun nasl
dzeltilecei konusunda da kendini gsterir ki, bu nokta St. Simonun topyaclnn
da karmza kt yerdir. O, iinde bulunulan toplumsal ve ekonomik yapdaki
sorunlarn bir bilginler ve endstriciler ynetimiyle dzeltilebileceini dnmekte ve
sosyalizme geiin de bu yolla olacan ummaktadr. St. Simona gre endstri bilim
adam, ii ve iverenden mteekkildir ve aralarnda bir kar atmas olabilecei
ihtimali de kendisi tarafndan gz ard edilmektedir: En yoksul ve kalabalk snf
yararna en hzl reformlar gerekletirme iini stlenecek iyiliksever bir endstri


Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa 6 www.acikders.org.tr
efleri hiyerarisi gnll boyun emeyi salayarak, snf kavgasna son verecektir
(enel, 2001: 107).
Arkasnda St. Simoncular olarak anlan bir takipiler grubu da brakan
dnrn izleyicileri yneten /ynetilen hiyerarisini kabul etmilerdir. Ancak onlarn
ekledii perspektif insanlarn topluma verdii hizmetlerle, toplum hiyerarisinde
bulunduklar konum ve toplumdan aldklar dller arasnda tam bir uygunluun
bulunmas talebidir. Bu dorultuda ileri srlen ilke de herkesten yeteneine gre
beklemek, herkese yapt ie (almasna) gre vermektir.
Gerek Saint Simon, gerekse takipileri endstri devrimi sonras toplumsal
yapya ve onun ynetimi konusundaki dnceleri ile nem sahibidirler. Bu noktada
gndeme aldklar konular ile sonrasndaki sosyalist gelenein tarihsel arka planna
katkda bulunmular; ancak alternatif olarak nerdikleri dzene ulaabilmede youn
eletirilere maruz kalmlardr. Yine de ada plancln ve teknokrasinin ilk kez
dile getirilmesi balamnda ekonominin bir merkezi planlama kuruluunca
yrtlmesi dncesi gibi fikirlerinin dnce tarihindeki neminin alt izilmelidir
(enel, 2001: 108).
Charles Fourier
Drt Hareket ve Genel Kader Kuram (1808) ve Tarmsal Aile Ortakl zerine
Bir nceleme (1822) gibi eserlerin yazar olan Charles Fourierin siyasal dncesi ve
bu dorultudaki toplum anlay ncelikle onun insan doasna atfettii zellikler ile
alakaldr. Bu erevede insanlar tutkulu varlklar olarak nitelendiren Fourier, bu
tutkularn kt bir dzende insanlar birbirlerine drecei fikrindedir. Kapitalizme
de bu tutkular zerinden yaklaan dnr, onun tutkularn olumlu almna engel
olduunu dnr. Kapitalizm, ierdii rekabetilik ile savurganla, bunalmlara, ve


Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa 7 www.acikders.org.tr
ahlakszlklara yol amaktadr. Oysa insann tutkular, iyi bir dzende, toplumsal
mutluluu artracak yolda, ibirliki ve yaratc ynde geliecektir. Bu dncelerle
Fourier, insanlarn tutkularn olumlu ynlere yneltecek yeni bir dzen tasarlamaya
koyulur. Yeni dzen "falanster" denilen birimlerden oluacaktr. Bunlar, ekonomik
olduu kadar toplumsal birliklerdir. Bykl be bin hektar kadar olan toprak
paralar zerinde 1600 kadar insan, tek bir byk yapda yatp kalkarak
yaayacaklardr. Salonlar, mutfaklar ve yemek evleri ortaktr. Falansterde iler,
Fourierin "tutku yasas" dedii eye gre bltrlecektir. Buna gre herkese
tutkusuna, yeteneine uygun iler verilecektir. nk doa insanlar, eitli ileri
grecek biimde farkl yeteneklerle donatarak yaratmtr. Herkes tutkusuna uygun
bir ite alacandan, falansterde zorunlu, tatsz deil; gnll, zevkli bir alma
ortam doacaktr. Burada retim aralarnn falansterin ortak mal olmas
ngrlmekte; kk zel sahiplie de izin verilmektedir. lerin yrtlmesinde
"yarma" yerine, "ibirlii" ilikisinin egemen olacana dair ngrs ile sz konusu
yap toplumsal uyum ve mutluluk zerinden ekillenebilecektir. stelik Fourier,
falansterlerin, devrimle ve zor kullanlarak deil, zengin ama iyi insanlarn
saduyularna seslenilerek, gnll olarak kurulabileceklerini dnmektedir (enel,
2001: 109-10).
Falansterlerin rgtlenme biimi bir ynyle Fourierin verimlilik olgusuna
atfettii nem ile balantldr. Fouriere gre verimlilii arttrmak iin almann
bilimsel biimde yeniden rgtlendirilmesi gerekmektedir. rnein, yz ailenin yz
ayr mutfakta yemek hazrlamasn ekonomik ve salkl bulmayan Fourier,
mutfaklarn birletirilip tek bir mutfak biiminde rgtlendirilmesinin daha az harcama
ile daha salkl beslenme olana salayacan ifade etmitir. Bu bakmdan


Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa 8 www.acikders.org.tr
falansterler tam da onun bilimsel rgtlenme mantna karlk gelen bir biime
sahiptir.
Buna karn Fourier, zellikle de zenginlerin saduyularna seslenip bunu
harekete geirerek bu rgtlenme biimini egemen klma perspektifi ile topyac bir
anlaytan kurtulamamaktadr.
Robert Owen
Fransada yaam olan St. Simon ve Fourierden farkl olarak topik
sosyalizmin ngilteredeki temsilcisi konumunda olan Robert Owen, bu isimlere
nazaran bir siyasal eylemci olarak daha youn bir aba gstermesi ve bir toplum
reformcusu ve kooperatifiliin nclerinden olmas ile dikkat ekmektedir.
Yaad dnemdeki erken kapitalist dzende iilerin yaad yoksulluktan
etkilenmi ve mrn iilerin yaam koullarnn dzeltilmesi amacna adamtr. Bu
yolda New Lanarka rnek bir topluluk kurarak cretlerin ve alma koullarnn
iyiletirilmesinin, iiler kadar iverenlerin de karna olacan kantlamaya alm,
te yandan alanlarn ocuklarna eitim imkn verilmesine dair dzenlemelere
bal olarak fabrikann yannda ada bir ky yaam oluturmutur. Kukusuz ki,
ky ve fabrikann rgtlenme biimi kendisinin insan anlay ile dorudan ilikilidir.
Owen, insan karakterinin tad zelliklerin doutan gelmedii
dncesindedir. Dolaysyla, insan, ne ynde biimlendirilmek isteniyorsa bunu
salayacak toplumsal kurumlar o ynde oluturulmaldr. New Lanark deneyimi ile
Owen, insanlar olumlu yne sevk edecek olan kurumsal yaplanmay gerekletirme
gayretindedir. O, toplumsal dmanln temelini, insanlar aras "yarma"da
grmekte olup lkeler aras yarmann da dnya kaynaklarnn btn insanlarn
yararna olarak gelitirilmesini engelledii fikrindedir. Ktln bu iki kayna, kt
toplumsal kurumlarn ve kt retilerin dier bir deyile kapitalizmin sonucu


Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa 9 www.acikders.org.tr
olduundan buradaki deiiklik ktln kaynann ortadan kalkmasna da hizmet
edecektir (enel, 2001: 113).
Owen, New Lanark bata olmak zere kooperatif ky kurulularnn
yaygnlatrlmasnn insanlar arasnda geerli olan ilkenin yarma yerine "toplumsal
ibirlii" haline geleceini dnmektedir. nsanlarn, bireysel kar ve kr iin deil,
hepsini tek tek tandklar topluluk yelerine "ortak hizmet" iin almalaryla ibirlii
gerekleecektir. Bu; insan karakterinde de temel bir deiiklik anlamna gelir.
Bylece hem bireyler hem snflar arasndaki yarma, kavga ve sava ortadan
kalkacaktr.
Ne var ki, Owen, kapitalist dzenden sosyalist dzene iddet ve devrim yoluyla
geilebilecei grne katlmaz. Bunun bir "ezilenlerin yer deitirmesi" ilemi
olacan syler. Sosyalist dzen partilerin ve halkn gnll katlmasyla
gerekleebilecektir (enel, 2001: 114).
zetlenecek olursa topyac sosyalistlerin, sanayi devrimi sonras ortaya kan
erken kapitalizmin ii snf asndan yaratt glklere tepki gstermi
hmanistler olarak nitelendirilmeleri mmkndr (Huberman, 2005: 46). Kapitalist
sisteme kar eletiriler yneltmi ve daha iyi bir dnyann kurulmas iin
hazrladklar planlarla dikkat ekmilerdir. Marx ve Marksist gelenek onlara ok da
olumlu bakmam ve onlar topyac saymlarsa da onlardan etkilenmekten de
kendilerini alamamlardr. rnein Owenn, kiiliin kiinin iinde yaad ortama
gre biimlenecei gibi baz grleri Marxta da yer alr. Sonu itibaryla topyac
sosyalist dnn, burjuvazinin dn ve deerleri ile proletaryann dn
ve deerleri arasnda bir kpr olduundan bahsedilebilecektir (enel, 2001: 113).




Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa
10
www.acikders.org.tr
Bilimsel Sosyalizm ve Karl Marx
20. yzyl siyasetinin byk blm, Karl Marxn (1818-1883) kapitalist
topluma ynelik eletirisinin ve komnist alternatif savunusunun izlerini
barndrmaktadr (Carver, 2001: 215). Marxn kapitalist topluma ilikin eletirel
zmlemesi, kendi adn tayan siyasi hareketin kuramsal temellerini olutururken;
adaletten ekonomi-politie, hmanizmden birey-toplum ilikisine dair tartmalara ve
yntemden felsefeye kadar uzanan geni bir alan zerinde etkili olmutur.
1818de Almanyann Trier kentinde doan Marx, Bonn, Berlin ve J enada
eitim grmtr. Klasik Yunan materyalizmi rencisi olarak Jenada hazrlad
doktora tezi Demokritos ve Epikr zerinedir. Doktorann ardndan gazetecilie
balayarak Rheinische Zeitungda grev yapm ancak buradaki yazlarnda siyasal
iktidar ile nemli atmalar yaamtr. Gazetenin hkmete kapatlmasnn
ardndan Parise giderek burada Fransz sosyalistlerle ilikiye girmitir. Bu dnemde
Engelsle tanan Marx, mr boyunca kendisi ile yakn arkadal ve ibirliine
devam edecektir. Siyasal eylemleri nedeni ile Fransadan da ayrlmak durumunda
kalnca gittii Brkselde Engels ile birlikte almalarn srdrm Avrupada
youn bir devrimler dalgasnn da yaand 1848de onunla birlikte Komnist
Manisfestoyu kaleme almtr. Ancak devrimlerin ksa bir sre iinde bastrlmasyla
Londraya tanmak ve sadece yaznsal faaliyetler srdrmek zorunda kalacaktr.
Marx, 1864de Birinci Enternasyonalin kurulmasnda oynad rolle siyasal
eylemlere geri dner. Ancak Enternasyonalin kendi iindeki atma ve blnmeler,
faaliyetleri aksatm,1871de Paris Komn deneyimi ve buna dair bak asndaki
farkllklar ise dalmay getirmitir. Burada Marx, daha lml reformlar savunanlara
kar komn desteklerken, anarist Bakuninle de otoriterlik noktasnda atmalar
yaamtr.


Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa
11
www.acikders.org.tr
Enternasyonalin dalmasnn ardndan aktif siyasetten btn ile uzaklaan
Marx, ekonomik analizler zerine younlaacaktr. 1883te ldnde ise bata
temel eseri olan Kapitalin dier ciltleri olmak zere ardnda taslak ve el yazmas
halinde kalm birok dokman brakm; bu dokmanlar sonradan Engels
tarafndan basma hazr hale getirilmitir (Skirbekk ve Gilje, 2001: 411; Arnhart,
2008:391-93; Tannenbaum ve Schultz, 2011: 341-42). Marxn dnsel miras
farkl ve kark birok sosyalist ideolojiye kaynaklk etmi, birbirinden farkl
Marksizm ve sosyalizmlere ve her birinin kendi Marx yorumlarna neden olmutur.
Kukusuz bu, Marxn ele alnn gletiren bir faktrdr. zellikle de Marxn
fikirlerini, geni hacimli bir eserler klliyatna serpitirmesi, hibir metne Marxn
retisinin tam ve tutarl sunuu olarak dayanlamamas durumuna yol amaktadr.
Bu derste ncelikle Marxn temel probleminin ne olduu analiz edilecek,
sonrasnda bu dorultuda Marx tarafndan izlenen yntem zerinde durulacaktr.
Yntemsel ilkeleri ve kendine edindii problem nda da onun kapitalizm eletirisi
ve ekonomi gr, sosyalizm perspektifi ve siyasete dair kabulleri ortaya
konacaktr.
Marxn grlerinin arka plannda yatan temel problem, en azndan Komnist
Manifesto balamnda dnldnde, insann ektii skntlar ve bu durumun
siyaset ve ekonomi ile olan ilikisidir (Tannenbaum ve Schultz, 2011: 342).
Kukusuz bylesi bir genel ifadenin arka plannn doldurulmasnda Marxn yaad
dnemin koullar ve bunun insan yaamndaki yansmalar ekillendirici olmutur.
Sanayi devriminin akabinde krsal kesimde daha nceleri tarmsal retime ayrlm
olan topraklar sanayide zellikle de tekstil alannda kullanlacak yn retimi iin
byk koyun srlerine tahsis edilmi ve bu da tarmsal retimde alan kyllerin


Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa
12
www.acikders.org.tr
topraksz kalmalarna yol amtr. Topran ve dolaysyla da iini kaybeden
kyller i ve yeni bir hayat midiyle ehirlere g etmitir. Sanayi Devriminin ortaya
kt ngilterede 1776 ylnda nfusun yaklak % 75i krsalda yaarken, bu oran,
ilk nfus saymnn yapld yl olan 1801de % 35e, 1851e gelindiinde de % 16ya
decektir (Yaln 1983: 240). Krsal ve kentsel blgeler arasndaki nfus
oranlarnda bu kadar ksa sre ierisinde gerekleen bu ba dndrc deiimin
bir neticesi kentlerde su, kanalizasyon, yol gibi altyaps olmayan mahallelerde kt
yaam koullarnda yaayan dk cretlerle karn tokluuna alan veya isiz
kitlelerin ortaya kmas olmutur.
Sanayi devrimiyle birlikte yeni teknolojiler retim srelerine uygulanmtr. Bu
sayede retimde byk art salanmtr. Bu durumun iyi bir rnei dokuma
sektrndeki retim patlamasnda gzlenebilir. lk kez Cartwright adl bir tekstil
reticisinin dokuma tezghlarnn yerine makineleri ikame etmesi ile bu sektrde
balayan makineleme sayesinde retim 1760 ile 1827 yllar arasnda tam 100 kat
art gstermitir. retimdeki bu art zaman ierisinde yoksulluun azaltlmasnda
temel etken olmutur. Ancak yaratlan zenginliin toplumun yoksul kesimlerine
yaylmas bir rpda olmam zellikle 19. yzyl ii snf iin sancl bir gei
dnemi olmutur. Sanayi devrimiyle yeni teknolojilerin ve metotlarnn retim
srelerine uygulanmasnn retim patlamas eklinde olumlu sonular olmasnn
yan sra, kimi dnrlere gre, bu yeniliklerin retici ile nihai rn arasndaki ba
koparmas gibi olumsuz sonular da olmutur. Buna gre, eskiden bir zanaatkar
retim srelerinin tamamnda rol alp, nihai rnn tamam zerinde hal sahibi iken
imdi cret karl alan ii, artan iblm srecinde retimin sadece belli bir
veya birka aamasnda rol oynamakta ve nihai rnde hak sahibi olamamakta ve


Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa
13
www.acikders.org.tr
bylece kendi emeine ve onun rnne yabanclamaktadr (Tannenbaum ve
Schultz, 2011: 344-45).
ann bu karakteristiklerinin eletirisine girien kukusuz sadece Marx
deildir. Ancak Marx, hkim snflarn smrsne ve basksna maruz kalarak
retimi gerekletirdiklerine inand ii snfnn (kendi deyiiyle, proletaryann)
iinde bulunduu durumu anlamak iin kendine zg bir terminoloji ve bu
terminolojiye dayal bir teori gelitirmitir. Sz konusu teori erevesinde iinde
bulunulan a tarihsel geliim ierisinde yerine oturtmu, bu yerden hareketle de
alternatife dair nerisinin temel ilkelerini ortaya koymutur. Bu erevede Marx,
bilimsel olduunu dnd teorisi erevesinde dnyay yorumlamakla
yetinmeyerek onun deitirilmesi gayretinde de olmutur.

Marxta Yntem ve Tarih Anlay
Marxn ynteminin tarihsel materyalizm ya da ya da diyalektik materyalizm
olarak adlandrlmas mmkndr. Burada zellikle diyalektik olgusu, Marx
Hegelle ilikilendiren en nemli ayak olup Marx, diyalektikten materyalist bir gr
dorultusunda faydalanacaktr.
Hegel, bireylerin dnyada gzlemledikleri srekli deien grn ve
elikilerin ardnda yattna inand gereklii aa karmay amalar. Bu
gereklii kefetmek iin bireyler, atan ztlar gibi grnen eyleri uzlatracak bir
yol bulmaldrlar; ama, yeni bir nerinin, ztlarn her birindeki hakikati birletiren bir
sentezin kefedilmesidir (Tannenbaum ve Schultz, 2011: 246). Diyalektik kavramna
gre her tezin bir anti-tezi vardr. Tez ve anti-tezin karlkl etkileiminden de
sentez ortaya kar. Sentez kendini meydana getiren tez ve anti-tezin stn


Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa
14
www.acikders.org.tr
yanlarn bir araya getirir. Tez ve antitezler arasndaki uzlatrma sreci de tarihin
uzun alan boyunca bir senteze ulancaya kadar st ste tekrarlanp duracaktr
(Skirbekk ve Gilje, 2001: 393).
Hegel diyalektii, evrensel bir yntem haline getirmitir. Ona gre diyalektik,
hem dnmenin, hem de yalnz doann deil- btn varln gelime biimidir.
Dnme ve varlk kartlarn iinden geerek, kartlar uzlatrarak gelimektedir.
Ancak varlan her bir uzlama, iinde yeniden zlmesi gereken yeni bir kartlk
barndrdndan, diyalektik hareket, dncenin varl bir btn olarak
kavramasna, varln da bilincine eriip zgrlemesine kadar srp gidecektir
(Gkberk, 1980: 347).
Hegel, filozofu, diyalektik sreci kullanarak tarihin arkasndaki daha byk akl
aramakla grevlendirir (Tannenbaum ve Schultz, 2011: 346). Ona gre tarih
zgrlk bilinci dorultusunda srekli bir ilerlemedir. Hegel devleti diyalektik bir
nitelii olan ve bir takm uraklardan geen bu gelimenin her dneminin temsilcisi
saymaktadr. Uluslarn ve devletlerin anlamlarn tarih balamnda kazanmalar gibi,
tek tek kiiler de anlam ve belirlenimlerini ancak devlet iinde kazanmaktadrlar
(Gkberk, 1980: 442).
te tam da bu noktada Marx, Hegelin baz grlerinden hareket edip bunlar
gelitirirken, belli noktalarda da onun tezlerine kar karak kendi yntemsel
anlaynn ipularn sunmaktadr. O, Hegelin tarihin dnyadaki rasyonel adaletin
yry olduu; tarihten zgrlk bilinci dorultusunda bir ilerleme olarak
bahsedebilecei ynndeki grlerini benimsemektedir. Marx iin de tarihin amac
evrensel zgrlktr ve diyalektik yntem de insanlarn bu amacn yolunu
kefetmeleri ile ilikilidir (Tannenbaum ve Schultz, 2011: 347). Fakat Marx, Hegelin
dnya tarihinin kart fikirlerin att diyalektik bir sre olduu ynndeki


Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa
15
www.acikders.org.tr
grne fikirlerden ziyade maddi boyutun tarihsel geliimin esas olduu iddiasn
ekler. Dier bir ifadeyle Marx, genel olarak Hegelin idealizminden uzaklamakta ve
materyalizme yaklamaktadr.
Diyalektik dnya grne Marxn katks materyalizm zerinden
gereklemektedir. Marx bu etkiyi Feurbach adl bir Alman dnre borludur.
Hegelden farkl olarak Feurbach, toplumsal dinamiklerin gerisinde fikirlerin deil
maddi/ekonomik glerin etkili olduunu dnmektedir. Bu erevede Marx,
Hegelden diyalektii, Feurbachdan da materyalizmi alarak diyalektik materyalizm
ad verilen yaklam gelitirmitir. Marxa gre, Hegelin diyalektik gr maddi
olgulara uyguland takdirde, insanln tarihine dair bilimsel bir anlay elde
edilecektir. Bu bakmdan ilerlemenin motoru Hegelin tasvir ettii gibi ruh/idea deil
maddi glerdir ve tarihin arac olan da Hegeldeki ulus-devlet deil ekonomik
kategoriler ve sosyal snflardr. Bu erevede Hegelin, tarihin kendi ba zerinde
(idealizm) durmasn salamken Marxn, tarihin kendi ayaklar zerinde
(materyalizm) durmasna olanak salad ileri srlr (Skirbekk ve Gilje, 2001: 412).
Dolaysyla insanlar bir kere snf gdlerini ve snf ilikilerini anladktan
sonra, diyalektik atma ve zmle ilerleyen tarihin amac ve yn
kavranabilecektir. Marxn dncesinde tarihe yklenen ama ise herkes iin
ekonomik adaleti salayan snfsz toplumun ortaya kmas olmaktadr
(Tannenbaum ve Schultz, 2011: 347). Bu ereve, Marxn savunusunu yapt
sosyalizm algsnn, kendi gr dorultusunda bilimsel olarak nitelendirilmesinin
de arka plann oluturacaktr.
Ortaya konulan materyalist tarih yorumu uyarnca toplumsal ilikilerin
kurumlam hali olan toplumsal yap, retim ilikileri tarafndan
biimlendirilmektedir. retim ilikileri, bireylerin retim srecinde igal ettikleri roller


Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa
16
www.acikders.org.tr
tarafndan ekillenir. Baka bir anlatmla, retim ilikileri, i blmn, emir komuta
zincirini ve en nemlisi retim aralarna sahip olanlarla olmayanlar arasndaki
ilikileri iermektedir (Campbell, 1985: 123). Buna gre her toplumda biri kk, ama
retim aralarna sahip olan; dieri de byk, fakat retim aralarndan nasibini
alamam iki farkl snf vardr. retim aralarna sahip olan snf ayn zamanda
ynetici, baskc ve smrc snf; retim aralarna sahip olamayan snf da
ynetilen, bask altnda olan ve smrlen snf oluturur. Bu iki snf arasndaki
ilikiler toplumun alt yapsn belirler (Rejai, 1991: 90). Bir toplumda bu iki farkl snfn
karlkl olarak girdii retim ilikileri dnda kalan tm ilikiler de st yapy
meydana getirir. Buna gre, din, siyaset, hukuk, eitim hep bu alt yap ilikilerinin bir
yansmas niteliindedir ve bu yapnn muhafazasna hizmet ederler (Kinloch, 1977:
103; Campbell, 1985: 124).

Marxta Kapitalizm Eletirisi ve Sosyalizm
Marxa gre tarih srekli ilerlemeyi ieren bir sre olup tm geliimi de snf
mcadeleleri dorultusunda olmutur. Bu ynyle farkl zaman dilimlerinde farkl
karakteristiklere sahip olmakla birlikte, her zaman geerli olan husus birbirleri ile
ekonomik etkenler erevesinde atma halindeki temel snflarn varldr.
Ekonomik hayattaki niteliksel deiimler, tarihi, daima daha ileriye hareket eden geri
dndrlemez bir srece dntrmektedir. Bu oluum srecinde de ilkel toplum,
kle toplumu, feodal toplum ve kapitalist toplum gibi aamalar yaanmtr. Burada
bir ekonomik aamadan dierine gei, ekonominin belli bir doyum noktasna
ulamas karsnda zaruri bir niteliksel srayla olmaktadr. Sz konusu sraylar,
bir tarihsel aama olumsuzlandnda ve daha st bir aama tarafndan
aldnda diyalektik olarak meydana gelmektedir (Skirbekk ve Gilje, 2001: 417).


Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa
17
www.acikders.org.tr
Sanayi Devrimi de bahsedilen trden bir sraya ortam hazrlam ve
ekonomik retim tarznda nemli bir deiimi meydana getirerek feodal aamadan
kapitalist retim aamasna geii ortaya karmtr. Bu gei sonrasnda tarih
sahnesine diyalektik ekime iinde olan iki byk snf olarak burjuvazi ve proletarya
kmaktadr.
Bu noktada diyalektik materyalizm, evrenin srekli bir deime ve gelime
halinde olduunu ve bu deimelerin sert ve ani bir ekilde kendilerini gsterdiklerini
ve maddenin kendi iindeki eliik gleri belirtmektedir (Gze, 2000: 279). Tez,
antitez ve sentezin birbirleri ile konumlanlarn retim ilikilerine uygulayan Marx'a
gre, retim aralarna sahip olan ve olmayan snflarn karlkl etkileimlerinden
yeni bir toplumsal yap doacaktr. Bu yeni toplumsal yap kt toplumsal yapdan
her ynyle daha st bir gelime aamasn ifade eder. Bu ekilde insan toplumu
nihai bir amaca doru yol almaktadr. Bu nihai hedef, retim ilikilerine dayal snf
farkllklarnn ve dolaysyla snf atmasnn olmad, smrnn ve
yabanclamann ortadan kalkt bir toplumsal yapya; sosyalizme denk der. Bu
bak as Marx'n felsefesinin teleolojik (amasal) ynn ortaya koyar (Brown,
1986: 112). Bu bakmdan Marx kapitalist toplumlarn tez safhasnda olduunu, bu
tezin kendi antitezini proletarya diktatrl olarak ortaya koyacan ve sonuta
sentezin komnizm olacan iddia eder (Gze, 2000: 280).
Marx, kapitalist retim biiminde iki tarafn ilikisini eitsiz bulmaktadr ve ona
gre bunun temel kayna da zel mlkiyettir. Kapitalist burjuvazinin retim
aralarnn sahibi olmas karsnda proletarya yaamn srdrmek iin emeini
satmak zorundadr. retim aracnn mlkiyetine sahip olmas, esas itibaryla
burjuvazinin artk deere el koymasn da beraberinde getirmektedir. Artk deer, bir
rnn retim maliyetiyle sat fiyat arasndaki fark olup sermayedarn cebine


Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa
18
www.acikders.org.tr
gitmektedir. Marxa gre bu smrdr. nk o kendisinden nce gelen Adam
Smith ve David Ricardoyu izleyerek deeri yaratan eyin emek olduunu ileri sren
emek-deer teorisini benimsemitir. Marxa gre, eer deeri yaratan ey emek ise,
retim sreci sonunda yaratlan deerin tamam emein sahibine yani emekilere
gitmelidir.
Marx, adil bir ekonomik sistemde artk deeri ortaya karmas nedeni ile
emein ekonomik deerin tamamn almas gerektiini dnse de, kapitalizmin
egemenlik biimi buna imkn tanmamaktadr. nk ona gre kapitalizmin
devamll i gcnn srekli olarak arz iin verilebilecek en dk cretin
proletaryaya denmesini gerektirir ve retim aracnn sahibi olan mlk sahibinin
emein artk deerine emekinin aleyhine bir ekilde ek koymasn gerektirir. Ayrca
bu durum, kapitalizmin nceki retim biimlerinden farkl olarak ar retimi ieren
nitelii ile de ilikilidir. Artan satlarla daha fazla kar arayan rekabet iindeki firmalar,
toplumun tketebileceinden daha fazlasn retmektedir. Ancak bu durum, ierisinde
bir kriz potansiyelini de kanlmaz klar (Tannenbaum ve Schultz, 2011: 352). Bunun
sonucunda Marx, kapitalist mlkiyet sistemin yklacan ngrr (Marx, 2011: 1234):
Kiisel emekten doan dank zel mlkiyetin kapitalist zel mlkiyete
dnmesi, halen toplumsallam retime dayanan kapitalist zel mlkiyetin
toplumsal mlkiyete dnmesinden doal olarak daha uzun sreli, daha
iddetli ve daha zor bir sretir. lkinde halk ynlarnn birka gasp tarafndan
mlkszletirilmesi sz konusuydu; ikincisinde ise birka gaspnn halk
ynlar tarafndan mlkszletirilmeleri sz konusudur.

stelik ekonomik alandaki burjuvazi egemenlii, burayla snrl kalmayacak bir
boyuta sahiptir. yle ki en genel hali ile alt yapnn st yapy belirlemesi olarak
tanmlanabilecek gr erevesinde Marx, alt yapy (ya da temeli) oluturan
ekonominin siyaset, kltr, din vb st yap elerini de ekillendirdii fikrindedir. Bu
bakmdan hkmet, siyasal partiler, parlamento, kolluk kuvvetleri ve ksaca devletin
kendisi; hukuk, din ve kltr gibi olgularn her biri ekonomik yapy oluturan snf


Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa
19
www.acikders.org.tr
kompozisyonu ve atma durumunu yanstmakta; alt yapda burjuvazinin proleter
snfa kar egemenliinin st yap vastas ile pekitirilmesine hizmet etmektedir.
Kapitalist ekonomik ilikilerle bal olarak Marxn dncesinde arlk sahibi
olan bir dier husus da yabanclama olgusudur. Marxa gre kapitalist toplumda
toplumsal snflarn tm iin geerli olacak biimde ekonomik yabanclamaya dayal
bir siyasal ve sosyal yabanclama durumu sz konusudur. Yabanclamann
kayna ise emektir. nsanlar yaamak iin almak ve retmek zorundadrlar ve
emekleri bir artk deer yarattndan, insan ve doa arasndaki iliki taraflarn
karlkl olarak bir dierini dntrd diyalektik bir iliki halini almaktadr. Burada
kapitalizm, insanlar ve emeklerinin rnleri arasnda da bir tezatla yol amaktadr.
nk insanlar artk rnlerinin efendisi deildirler ve retim faaliyetleri de kendilerini
gerekletirdikleri bir zgrleme sreci olmaktan uzaktr. nsanlar kendi ilerindeki
zgrl ve yaratcl fark etmelerine imkn brakmayan dsal glere tabidirler
ve kendileri de yarattklar da bu glerin kontrol altndadr (Skirbekk ve Gilje, 2001:
414-15). Dolaysyla yabanclama balamnda kapitalizmin proletarya asndan
yaratt sonu, onun kendi rettiinden, retim srecinin kendisinden, btn insani
potansiyelinden ve kendi arkadalar olan dier iilerden uzaklamasdr (Ball, 1994:
436).
i snf, Marxn gznde kapitalist toplum yapsndan bir sonraki aama olan
sosyalizme doru tarihsel sramay gerekletirecek olan zneye tekabl etmektedir.
Onun iin proletarya, gerek, maddi, toplumsal deiimin temsilcisidir (Tannenbaum
ve Schultz, 2011: 324). Dier sosyalistler, koullarla ilgili olarak asl tarihsel nedenleri
alglamakta glk ektikleri iin, bunlarn tedrici bir biimde, reformlar yolu ile
dzeltilebilecei yanlgs ierisindedirler. Oysa Marxa ve onun bilimsel sosyalizmine
gre tarihsel geliim sreci asndan snf atmasnn artk en sancl noktasna


Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa
20
www.acikders.org.tr
ulaldnda, proletaryann ban ektii bir devrim ile sosyalizme gei mmkn
olacaktr.
Takip eden anti-kapitalist devrim ile toplum komnizme geecektir. Gei
srecinde zel mlkiyet ortadan kaldrlacak, retim aralar, ortak kullanm
dorultusunda herkese devredilecek; insanlarn atan snflar halinde blnmesi ve
snf kavgas ise sona erecektir. Snf atmasnn yer almad bu yeni toplum, tm
insanlara insani kudretlerini zgrce gelitirebilme imknn tanrken, burada
insanlarn her birinin zgrl, hepsinin zgrln teminat altna alacaktr
(Arnhart, 2008: 404).
Sosyalizmde farkl snflar ve bunlarn birbirleri ile atmas sz konusu
olmadndan, bu atmann bir bask aygt konumundaki devlet ortadan
kalkacaktr. Bu durum dier benzer st yap eleri iin de sz konusu olacaktr.
Fakat not edilmesi gereken nemli bir husus ise Marxn devrim sonras siyaset
konusundaki grlerinin de zorunlu olarak taslak halinde olmas ve ana hatlar
gstermekten teye gitmemesidir. Bu erevede bir yandan Paris Komn ile geerli
olan baz uygulamalar, dier yandan Gotha Programnn Eletirisi eserinde deinilen
proletarya diktatrl olgusu, sz konusu ana hatlarn nde gelen ilkelerini
sunmaktadr (McLellan, 1995: 110).
Kapitalist bir sistemde yaananlar adaletsizlik olarak deerlendirii, Marxn
devrimi, bu adaletsizlii ortadan kaldracak bir yol olarak grmesini de beraberinde
getirir. Marx ve Engels'e gre adalet kavram, kapitalist dzendeki smrnn bir
maskesidir. Onlara gre, insanlar arasndaki eitsizlikler szde bir adalet kavramna
uygun olduu safsatasyla merulatrlmaya allmaktadr (Griz, 1994: 7). Oysa
adalet iblmnn kleletirici basks krldktan; zihni ve fiziki emek arasndaki
eliki kalktktan; emek sadece hayatn bir arac deil fakat birincil bir amac haline


Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa
21
www.acikders.org.tr
geldikten ve ibirliine dayal retimden kaynaklanan zenginlik byk bir 'bolluk'
yarattktan sonra, "herkesten yeteneine gre alnp, herkese ihtiyacna gre verildii
toplum" da (Marx, 1993: 162) gerekleebilecektir.

Sonu ve Deerlendirme
Karl Marx, Bat siyasal dncesinde ok nemli bir yere sahiptir. Onun
grleri iinde yaad sosyoekonomik ve siyasal sistemin radikal bir eletirisini
iermi ve dnyann eitli corafyalarnda uygulamaya aktarlmtr. Marxn
dnceleri ya kendilerine yrekten bal taraftarlar ya da amansz eletirmenler
bulmutur. Marxa yneltilen eletirileri iki grup altnda toplamak mmkndr.
Bunlardan ilki tarihsel tecrbenin Marx yanllad dncesini ierir. kincisi de
Marxn teorisine teorik dzeyde yneltilen eletirilerden oluur.
Hatrlanaca zere Marx, kapitalist sistemin kendi krizlerini iinde
barndrmaktayd. Marx, kapitalistlerin srekli olarak daha fazla kr elde etmek
kaygsyla emekilere gittike daha az cretler deyeceini ve bu srecin sonunda
da zincirlerinden baka kaybedecek bir eyi olmayan proletaryann bir devrimle
kapitalist sistemi ykacan ngryordu. XIX. Yzyln sancl gei dneminde
eserlerini kaleme alan Marx kapitalizmin ve ii snfnn gelecei ile ilgili olarak
karamsar bir bak asna sahipti. Oysa tarihsel tecrbe Marx bu konuda haksz
karmtr. ngiltere gibi sanayi devriminin ilk gerekletii lkelerde XIX. Yzyl ve
XX. Yzyl ii snf da dhil olmak zere toplumun genelinin ekonomik
durumlarnn ve buna bal olarak da hayat standartlarnn dzelmesine ahit
olmutur. Bu olgu en azndan iki faktre atfedilebilir. Bunlardan ilki kapitalist
ekonomik dzenin etkin retim biiminin zenginlii tarihte hi grlmedii oranda
arttrm olmasdr. Hatrlanaca gibi, ngilterede 1760 ile 1827 arasnda tekstil


Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa
22
www.acikders.org.tr
retimi 100 kat art gstermitir. Bu da tekstil rnlerinin ucuzlamasna ve
insanlarn daha kolay bir ekilde giyinip kuanmalarna imkn salamtr. Benzer
bir durumun dier retim alanlarnda da gerekletiini sylemek yanl
olmayacaktr. Ayrca sermaye birikiminin art ile birlikte, emek grece sermaye
karsnda kt olmaya balam ve emein karl olan cretler ykselmeye
balamtr. Kimi dnrlere gre bunda iilerin sendikalarda rgtlenerek iveren
karsnda pazarlk gc elde etmesi etkili olmutur. Ancak bu noktada hatrlanmas
gereken ey, eer ortada paylalabilecek byk bir pasta yani zenginlik yoksa
pazarlk gcmz ne kadar yksek olursa olsun, pazarlk sonunda elde edeceimiz
zenginlik miktarnn snrl kalacadr.
i snfnn durumunun dzelmesini salayan ikinci unsur bu snfn
demokratik karar alma srelerine katlmn salayan oy hakkna kavumasdr. Bu
sayede ngiliz i Partisi gibi ii snfnn desteini arkasna alan siyasal partiler
ortaya kmtr. Bu partiler Ortodoks Marksizmin zel mlkiyeti ve piyasa
ekonomisini ortadan kaldrmaya ynelik devrim fikrini reddetmi ve demokrasi
ierisinde siyasal yollarla ii snfnn refahn arttrmay amalamlardr. Bu siyasal
partilerin sergiledii ideolojik duru sosyal demokrasi olarak adlandrlmtr.
te yandan, Ortodoks Marksizmin uygulamaya aktarld Rusya, Dou
Avrupa, in, Kba ve Kuzey Kore gibi lkelerde ii snfnn durumunun iyi gitmesi
yle dursun, geni halk ynlar kronik yoksulluk ve ktlklarla boumak zorunda
kalmtr. Bunun neticesinde XX. Yzyln sonuna gelindiinde bata Sovyetler
Birliinde olmak zere Polonya, ekoslovakya, Demokratik Almanya (Dou
Almanya), Romanya gibi Dou Avrupa lkelerinde ii snfn da iine alacak
biimde halk komnist rejimlere son vermitir. Halen komnist rejimin ayakta olduu
in gibi lkeler de zellikle 1980li yllarla birlikte kapitalist ekonomik dzenin


Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa
23
www.acikders.org.tr
unsurlarn sistemlerine dhil ederek ekonomilerine eki dzen vermeyi
amalamlar ve bunda ksmen baarl olmulardr. Bu reformlar yapmay
reddeden Kuzey Kore gibi lkeler halen sistemik alk ve ktlkla boumaktadrlar.
Dolaysyla, Marxn teorisinin ve bu teoriye dayal olarak gelitirdii tahminlerin
yanl olduunu ileri srenlerin bu dncelerini hakl karacak miktarda tarihsel
tecrbeye sahip bulunmaktayz.
Karl Marxn ekonomik ve politik dncesine yneltilen en temel teorik
eletiri, Marxn emek-deer teorisiyle ilgilidir. Hatrlanaca gibi, bu teori bir eyi
deerli klan eyin o eye harcanan emek olduunu ileri sryordu. Bu teoriye gre,
mallarn ve hizmetlerin fiyatlar, objektif olarak onlarn maliyetleri tarafndan
belirlenmekteydi. Yine bu teoriye gre bir eyin maliyeti o eyin retimine harcanan
emek miktar tarafndan belirlenmekteydi. Bu teori Adam Smith ve David Ricardo
gibi dnrler tarafndan ortaya atlm Marx tarafndan da teorisinin temeline
yerletirilmitir. Marx basite, eer deeri yaratan ey emek ise, burjuvazi tarafndan
alnan krn hak edilmemi bir kazan, smr olduunu, bu nedenle, yaratlan
deerin tamamnn emeki snfa gitmesi gerektiini sylyordu. Daha 1870li
yllarda, Marx 1883 ylnda hayata veda etmeden, birbirinden bamsz olarak
iktisat, William Stanley J evons (1835-82), Leon Walras (1834-1910) ve Carl
Menger (1849-1921), emek-deer teorisini rten, subjektif fayda teorisi veya
fayda-deer teorisini gelitirmilerdir. Bu teoriye gre, bir maln deerini veya bir
baka ifadeyle onun maliyetini yaratan ey o maln retimine harcanan emek miktar
olmayp, o maln tketicilere salad subjektif faydadr. Buna gre, bir mal veya
hizmet onu kullanacak kiilere salad fayda nispetinde deerlidir. Tketiciler
faydalandklar mal ve hizmetleri talep ederler bu da retken faaliyetin ynn tayin
eder. Eer bir mal veya hizmet tketicilere bir fayda salamyorsa, ona harcanan


Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa
24
www.acikders.org.tr
emek miktar ne kadar olursa olsun, piyasada ona ynelik bir talep olmayacak ve
sonuta o maln veya hizmetin deeri ya ok dk ya da sfr olacaktr. Neo-klasik
iktisat ad verilen bu yeni dnceye gre, [f]iyatlar tketici taleplerini yanstyor ve
kar amal retim bu ihtiyalar karlamaya abalyordu (Skousen 2003: 189).
Bylece Marxn ekonomik teorisini zerine ina ettii emek-deer teorisi daha onun
salnda rtlm oluyordu.
Avusturya ktisat Ekolnn nemli isimlerinden Eugen Bhm-Bawerk (1851-
1914), 1884 ylnda yaymlad Sermaye ve Faiz adl eserinde Marxn teorisine
ynelik iki nemli eletiri getirmitir. Bunlardan ilki bekleme argmandr. Buna
gre kapitalistler yatrmlarnn karln derhal almazlar. Onlar bugn tketimden
feragat edip sermaye mallarna ve st-dzey retim mallarna yatrm yaparlar.
Sermayedarlara deme yaplmadan nce retim yaplp mallarn veya hizmetlerin
tketicilere satlmas gerekir. Benzer bir ekilde, toprak sahipleri de topra
gelitirmek iin yaptklar yatrmlar geri alabilmek iin uzun yllar beklemek zorunda
kalabilirler. Oysa, iiler cretlerini ksa zaman aralklaryla, haftalk veya aylk
olarak elde ederler. Onlar sermayedarlar gibi tketimlerini ertelemek zorunda
deildir. Bhm-Bawerkin Marxa ynelik ikinci eletirisi kapitalistlerin ald risk ile
ilgilidir. Marx kapitalistlerin emekilerin srtndan geinen, retim aralarna sahip
olduu iin havadan para kazanan insanlar olduklarn dnyordu. Oysa, Bhm-
Bawerke gre, kapitalistler emek, sermaye, toprak gibi retim faktrlerini bir araya
getirip risk alarak yatrm yapan kiilerdir. Yatrmn sonunda iflas etme ve her
eylerini kaybetme riski bulunmaktadr. Buna karn, iiler byle bir risk
almamaktadrlar. Dolaysyla, Bhm-Bawerke gre kapitalistlerin elde ettii kar bir
smr deildir.


Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa
25
www.acikders.org.tr
Bu erevede, ekonomik determinizme dayanan, yani, ekonomik retim
ilikilerinin hayatn tm alanlarn belirlediini ileri sren diyalektik materyalizme
dayal, Ortodoks Marksizm anlay bugn itibaryla gzden dmtr. Buna karn
Marksistler, post-Marksizm ve neo-Marksizm adlar altnda Marxn Feurbachdan
ilham alan ekonomik determinist grlerini reddedip onun daha ok Hegelden
etkilenen idealist ynn ne kartmaktadrlar. Bu erevede bugn kapitalist
toplumda bireyin emeinin rnlerine, doaya ve evresine yabanclamas, tketim
toplumunda gerek zgrle sahip olup olamamas, demokraside varlkl
kesimlerin sahip olduklar eitsiz konum gibi hususlar Marksistlerin aratrma
konularn oluturmaktadr.

Kaynaka
Arnhart, Larry. (2008). Platodan Rawlsa Siyas Dnce Tarihi. Ankara: Adres
Yaynlar.
Ball, Terence. (1994). Yabanclama. Blackwellin Siyasal Dnce
Ansiklopedisi. Haz. David Miller. Ankara: mit Yaynclk. s.433-37.
Brown, Alan. (1986). Modern Political Phisophy. London: Penguin Books.
Campbell, T. (1985). Seven Theories of Society. Oxford: Clarendon Press.
Carver, Terrell. (2001). Karl Marx: Kapitalist Snfn Mezar Kazcs. iinde Siyasal
Dncenin Temelleri. der. Brian Redhead. stanbul: Alfa Yaynlar. s. 215-
30.
Ekelund, Robert B. ,Robert F. Hebert. (1997). A History of Economic Theory and
Method. New York: McGraw-Hill.
Gkberk, Macit. (1980). Felsefe Tarihi. stanbul: Remzi Kitabevi.
Gze, Ayferi. (2000). Siyasal Dnceler ve Ynetimler. stanbul: Beta Yaynlar.
Griz, Adnan. (1994). Adalet Kavramnn Belirsizlii. iinde Adalet Kavram. Ed. A
Griz. Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu Yayn. s. 5-25.
Huberman, Leo. (2005). Sosyalizmin Alfabesi. Ankara:Sol Yaynlar.



Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa
26
www.acikders.org.tr
J ones, Gareth Stedman. (2005). topik Sosyalizm. Marksist Dnce Szl.
Tom Bottomore (yayn ynt.). stanbul: letiim Yaynlar. s. 613-15.

Kinloch, G. (1997). Socilogical Theory: Its Development and Major Paradigms.
London: Mc Graw Hill Pub.

Lukes, S. (1993). J ustice and Rights. iinde Justice. Ed. Alan Ryan. Oxford:
University Press. s. 164-184.
Marx, Karl. (1993). Critique of the Gotha Programme. iinde Justice. Ed. Alan
Ryan. Oxford: University Press. s. 159-163.
Marx, Karl. (2011). Das Kapital. inde ev. Kapadokya MYO eviri ve Redaksiyon
Heyeti, Der. Alev Alatl, Batya Yn Veren Metinler III, Aydnlanma 1650-
1800. Kapadokya: lke Eitim ve Salk Vakf, ss. 1226-1234.
McLennan, David. (1994). Marx, Karl. Blackwellin Siyasal Dnce
Ansiklopedisi. Haz. David Miller. Ankara: mit Yaynclk. s.108-111.
Rejai, M. (1991). Political Ideologies: A Comparative Approach. M.E. Sharpe Inc.
Skirbekk, Gunnar, Nils Gilje. (2001). Antik Yunandan Modern Dneme Felsefe
Tarihi. ev. E. Akba, . Mutlu. stanbul: Kesit Yaynlar.
Skousen, M. (2003). Modern ktisatn nas. Ankara: Liberte Yaynlar.
enel, Aleddin. (2001). ada Siyasal Akmlar. Ankara: maj Yaynevi.

Tannenbaum, Donald G. & David Schulz. (2011). Siyas Dnce Tarihi
Filozoflar ve Fikirleri. Ankara: Adres Yaynlar.


Ek Okumalar
Althusser, Louis. (2007). Kapitali Okumak. stanbul: thaki.
Anderson, Perry. (2004). Tarihsel Materyalizmin zinde. stanbul: Belge Yaynlar.
Anderson, Perry. (2007). Bat Marksizmi zerine Dnceler. stanbul: Birikim
Yaynlar.
Beer, Max. (1969). Hegelin Felsefesi ve Marxn Tarih Anlay. stanbul: nc
Kitabevi.
Beer, Max. (1969). Sosyalizmin ve Sosyal Mcadelelerin Tarihi. stanbul: Kita
Yaynlar.
Bozkurt, Nejat. (2009). Hegel. stanbul: Say Yaynlar.


Siyasal Dnceler Tarihi II topik ve Bilimsel Sosyalizm

Sayfa
27
www.acikders.org.tr
Bumin, Tlin. (2010). Hegel. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Carr, E.H. (2011). Karl Marx. stanbul: letiim Yaynlar.
Fromm, Erich. (1995). Marxn nsan Anlay. stanbul: Artan.
Hampsher-Monk, Ian. (2004). Modern Siyasal Dnce Tarihi. stanbul: Say
Yaynlar.
Hegel, G.W.F. (2011). Tinin Grngbilimi. stanbul: dea Yaynevi.
Marx, Karl. (1997). Hegelin Hukuk Felsefesinin Eletirisi. Ankara: Sol Yaynlar.
Marx, Karl. (1999). Gotha Programnn deolojisi. stanbul: nter Yaynlar.
Marx, Karl. (2000). 1844 El Yazmalar. stanbul: Birikim Yaynlar.
Marx, Karl. (2000). Alman deolojisi. Ankara: Sol Yaynlar.
Marx, Karl. (2000). Din zerine. stanbul: nter Yaynlar.
Marx, Karl. (2000). Kapital. Ankara: Sol Yaynlar.
Marx, Karl. (2000). cret, Fiyat ve Kr. stanbul: Sosyal Yaynlar.
Marx, Karl. (2000). Yabanclama. Ankara: Sol Yaynlar.
Marx, Karl. (2011). Komnist Parti Manifestosu. stanbul: Siyah Beyaz Kitap.
Meri, Cemil. (2004). Saint-Simon: lk Sosyolog, lk Sosyalist. stanbul: letiim
Yaynlar.
Singer, Peter. (2003). Dncenin Ustalar Hegel. stanbul: Altn Kitaplar.