BORU BKME OPERASYONU SONUCUNDA MEYDANA GELEN GER

YAYLANMA MKTARININ NGRLMES

LEVENT SZEN




YKSEK LSANS TEZ
MAKNE MHENDSL ANABLM DALI





TOBB EKONOM VE TEKNOLOJ NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS


2011
ANKARA
ii

Fen Bilimleri Enstits onay
__________________________
Prof. Dr. nver KAYNAK
Mdr

Bu tezin Yksek Lisans derecesinin tm gereksinimlerini saladn onaylarm.

__________________________
Prof. Dr. nver KAYNAK
Anabilim Dal Bakan

Levent SZEN tarafndan hazrlanan BORU BKME OPERASYONU
SONUCUNDA MEYDANA GELEN GER YAYLANMA MKTARININ
NGRLMES adl bu tezin Yksek Lisans tezi olarak uygun olduunu
onaylarm.

____________________________
Do. Dr. Mehmet Ali GLER
Tez Danman

Tez Jri yeleri
Bakan: Do. Dr. mer KELE _________________________
ye: Do. Dr. Mehmet Ali GLER _________________________
ye: Yrd. Do. Dr. Erdem ACAR _________________________

iii

TEZ BLDRM

Tez iindeki btn bilgilerin etik davran ve akademik kurallar erevesinde elde
edilerek sunulduunu, ayrca tez yazm kurallarna uygun olarak hazrlanan bu
almada orijinal olmayan her trl kaynaa eksiksiz atf yapldn bildiririm.


Levent SZEN



















iv

niversitesi : TOBB Ekonomi ve Teknoloji niversitesi
Enstit : Fen Bilimleri
Anabilim Dal : Makine Mhendislii
Tez Danman : Do. Dr. Mehmet Ali GLER
Tez Tr ve Tarihi : Yksek Lisans 2011

Levent SZEN

BORU BKME OPERASYONU SONUCUNDA MEYDANA GELEN GER
YAYLANMA MKTARININ NGRLMES
ZET
Otomobil, uak ve gemi imalat endstrileri bata olmak zere; tesisat elemanlar,
hidrolik sistemler ve s deitiricilerinin baz paralarnn imalatlarnda boru bkme
operasyonlarndan yararlanlmaktadr. Boru bkme operasyonlar geleneksel biimde
operatr yardmyla gerekletirilebilecei gibi, CNC boru bkme tezgahlar
kullanlarak saysal kontroll bir ekilde de gerekletirilebilir. Bkme operasyonlar
sonucunda elde edilen rnlerde; et kalnlnda incelme, ovalleme, krma ve geri
yaylanma gibi rn kalitesini dren kusurlar meydana gelebilmektedir. Bkme
operasyonu bitiminde bklm borunun kalplardan karlmasnn ardndan;
malzeme, geometrik ve sresel parametrelere bal olarak borunun sahip olmasnn
beklendii adan bir miktar sapmasna geri yaylanma, bu sapma asna da geri
yaylanma as denir. Geri yaylanma asnn operasyon ncesinde ngrlmesi hem
hurda miktarlarn azaltarak maliyetleri drecek hem de operasyon sonrasnda ara
rnn kullanlaca montaj aamalarnda meydana gelebilecek zorluklar bertaraf
edecektir. Yaplan bu almada boru bkme operasyonu sonlu elemanlar analizinden
(SEA) faydalanlarak, ak sonlu elemanlar kodu olan LS-DYNA vastasyla
modellenmi, sonular literatrdeki deneysel verilerle karlatrlmtr. Devamnda
farkl geometrik ve sresel parametrelere bal olarak eitli modeller hazrlanm,
simlasyonlar gerekletirilerek elde edilen geri yaylanma alar kaydedilmitir.
Elde edilen bu geri yaylanma alar birer tasarm noktas kabul edilerek bunlarn
kullanmyla farkl vekil modeller oluturulmutur. Bu vekil modellerden tasarm
noktalarndaki sonulara en yakn sonularn elde edildii model olan polinom yant
yzey (PYY) yntemi seilerek, geri yaylanma asn farkl parametrelere bal
olarak ifade eden matematiksel bant elde edilmitir.
Anahtar Kelimeler: CNC boru bkme, geri yaylanma, sonlu elemanlar analizi
(SEA), LS-DYNA, polinom yant yzey (PYY).

v

University : TOBB University of Economics and Technology
Institute : Institute of Natural and Applied Sciences
Science Programme : Mechanical Engineering
Supervisor : Assoc. Prof. Mehmet Ali GLER
Degree Award and Date : M.Sc. 2011

Levent SZEN

PREDICTION OF SPRINGBACK OCCURENCE AFTER TUBE BENDING
OPERATION
ABSTRACT
Tube bending operations are mainly used in the industries such as automotive,
aerospace and shipbuilding; they are also utilized in the production of piping
equipment, hydraulic systems and some parts of the heat exchangers. Tube bending
operations can be carried out in a traditional manner that needs the help of an
operator; they are also performed by using CNC tube bending machines. Some of the
bent tubes; which are the products of the tube bending machines, include some
defects such as thinning, flattening, wrinkling and springback. Springback is defined
as the deviation from the predefined bend angle after the end of the bending
operation, and is affected by certain operational parameters related to the mechanical
and geometrical properties of the tubes. The amount of the deviation from the
predefined angle is also called as springback angle. Prediction of the springback
angle reduces the production cost by reducing the amount of scrap as well as that
eliminates the difficulties may occur in assembling the semi-manufactured tubes. In
this study, finite element analyses (FEA) of tube bending operations are performed
with the help of an explicit finite element code LS-DYNA and the results are
compared to the experimental results from the literature. Later on, various models are
generated and finite element analyses are performed to obtain springback results for
different values of effective geometrical and operational parameters. Various
surrogate models are generated by treating these springback results as training points.
A mathematical relation between the mentioned parameters and the springback angle
is developed by using Polynomial Response Surface (PRS) model; which is one of
the surrogate models used in this study that gives the closest results to the
simulations.
Keywords: CNC tube bending, springback, finite element analysis (FEA), LS-
DYNA, polynomial response surface (PRS).

vi

TEEKKR

almalarm boyunca deerli yardm ve katklaryla beni ynlendiren hocam Do.
Dr. Mehmet Ali GLERe, maddi ve manevi desteklerinden dolay aileme,
almalarm sresince kymetli tecrbelerinden yararlandm deerli hocam Yrd.
Do. Dr. Erdem ACARa ve dier tm TOBB Ekonomi ve Teknoloji niversitesi
Makine Mhendislii Blm retim yelerine, matematiksel modellerin
oluturulmas aamasnda yardmlarn esirgemeyen deerli arkadam Deniz
BEKARa, tez almasnn simlasyon ayanda yardmlarn aldm deerli
arkadalarm Mehmet Fatih AYCAN, Muhammed Emin CERT, Recep Muhammet
GRGLARSLAN ve Engin KAPLANa, haftalk tez toplantlarndaki deerli
katklarndan dolay arkadalarm Frat ZER ve Yusuf Fuat GLVERe,
almann imalat aya ile ilgili bilgi paylamnda bulunan Doaner Makina San.
Tic. Ltd. ti. ve almann deneysel verilerini salayan z Aksen Otomotiv San.
Tic. Ltd. ti. alanlarna, koturmalar iin bilgisayarlarn kullandm TOBB
Ekonomi ve Teknoloji niversitesi Endstri Mhendislii Blm eski retim
yesi Fatih MUTLU ve rencisi Oytun ERDENe, tez yazm aamasnda
tecrbelerini aktaran ve almam srasnda manevi desteini esirgemeyen deerli
arkadam Bryan APAOLUya, ayrca almann farkl aamalarnda benimle
birlikte olan ve manevi desteklerini aldm 117 numaral ofisin tm sakinlerine
teekkr ederim.








vii

NDEKLER
TEZ BLDRM ......................................................................................................... iii
ZET........................................................................................................................... iv
ABSTRACT ................................................................................................................. v
NDEKLER .......................................................................................................... vii
ZELGELERN LSTES .......................................................................................... x
EKLLERN LSTES .............................................................................................. xi
KISALTMALAR ...................................................................................................... xiii
SEMBOL LSTES ................................................................................................... xiv
1. GR .................................................................................................................... 1
1.1 Boru Bkme Operasyonu Terminolojisi ....................................................... 3
1.2 Temel Boru Bkme Yntemleri .................................................................... 5
1.2.1 Dner-ekme (Rotary Draw) Boru Bkme Yntemi ............................ 5
1.3 Literatr Aratrmas ................................................................................... 12
2. LS-DYNA ve SONLU ELEMANLAR ANALZ ............................................. 21
2.1 Sonlu Elemanlar Ynteminin Temel Prensipleri ......................................... 21
2.2 Temel Denklemler ....................................................................................... 22
2.3 Zaman ntegrasyonu .................................................................................... 23
2.3.1 Merkezi Farklar Yntemi ..................................................................... 25
2.4 Zaman Adm Hesaplamas ......................................................................... 26
2.4.1 Kabuk(Shell) Eleman in Zaman Adm Kontrol ............................. 27
2.4.2 Simlasyon in rnek Zaman Adm Hesaplamas ............................ 28
2.5 Eleman Seimi ............................................................................................. 29
2.6 Birimler ....................................................................................................... 31
2.7 LS-DYNA Analizleri in Tanmlanan Anahtar Kelimeler ........................ 31
2.7.1 Hareket Kstlar ................................................................................... 32
2.7.2 Konum Kstlar .................................................................................... 33
2.7.3 Temas Tanmlamas ............................................................................. 34
2.7.4 Eri ve Vektr Tanmlanmas .............................................................. 35
2.7.5 Malzeme Tanmlamas ......................................................................... 36
2.7.6 Para Tanmlamas ............................................................................... 38
viii

2.7.7 Atalet Tanmlamas .............................................................................. 39
2.7.8 Blm Tanmlamas ............................................................................. 40
2.7.9 Sre Tanmlamas................................................................................. 41
2.7.10 Enerji Kontrol..................................................................................... 42
2.7.11 Hourglass Kontrol .............................................................................. 43
2.8 LS-DYNA Geri Yaylanma Simlasyonlar ................................................. 43
2.8.1 Seamless Geri Yaylanma Yntemi ...................................................... 43
2.8.2 Dynain Geri Yaylanma Yntemi ......................................................... 44
2.8.3 Geri Yaylanma Simlasyonlar in Noktasal Hareket Kstlar
Tanmlanmas...................................................................................................... 44
2.8.4 Geri Yaylanma Simlasyonlar in Kapal (Implicit) zm ............ 46
3. DNER-EKME (ROTARY-DRAW) BORU BKME OPERASYONU ...... 48
3.1 ekil Verme Simlasyonu ........................................................................... 48
3.2 Geri Yaylanma Simlasyonu ....................................................................... 56
3.3 Parametrik alma ..................................................................................... 58
4. GER YAYLANMA MKTARINI NGREBLMEK N
MATEMATKSEL MODEL OLUTURULMASI .................................................. 64
4.1 En etkili Parametrelerin Belirlenmesi ......................................................... 64
4.2 Vekil Modellerin Oluturulmas .................................................................. 67
4.3 Deneysel Tasarm (DoE) ............................................................................. 67
4.4 Vekil Modeller ............................................................................................ 68
4.4.1 Polinom Yant Yzey (PYY) ............................................................... 68
4.4.2 Radyal Tabanl Fonksiyonlar (RTF) .................................................... 68
4.4.3 Kriging (KR) ........................................................................................ 69
4.5 Vekil Modellerin Doruluunun Belirlenmesi ............................................ 70
4.6 Matematiksel Modellerden Elde Edilen Geri Yaylanma Sonularnn
Deneysel Verilerle Karlatrmas ......................................................................... 73
5. MAKARALI-TME (PUSH ROLLING) BORU BKME OPERASYONU
N SEA ................................................................................................................... 77
5.1 ekil Verme Simlasyonu ........................................................................... 77
5.2 Bkme Yarapnn Analitik Olarak Hesaplanmas ................................... 79
5.3 Bkme Yarapnn Sonlu Elemanlar Yntemiyle Hesaplanmas............... 81
ix

6. TARTIMALAR ................................................................................................ 84
6.1 alma Kapsamnda Elde Edilen Sonular ................................................ 84
6.2 Gelecekte Yaplabilecek almalar............................................................ 87
7. EKLER................................................................................................................ 89
7.1 Bklm Borunun Kesitinde Normal Gerinim Dalm ......................... 89
7.2 Kesitteki Et Kalnl Dalm .................................................................... 90
8. KAYNAKA...................................................................................................... 92
ZGEM ............................................................................................................... 96



















x

ZELGELERN LSTES
izelge Sayfa
izelge 1.1. Boru bkme yntemlerinin birbirleriyle kyaslanmas ......................... 12
izelge 2.1. LS-DYNA iin uyumlu birim rnekleri ................................................. 31
izelge 3.1. Dner-ekme boru bkme operasyonu geometrik zellikleri ................ 49
izelge 3.2 Dner-ekme boru bkme operasyonu mekanik zellikleri ................... 50
izelge 3.3. Mterek etkinin belirlenmesinde kullanlacak modeller (L25-Taguchi
array) .......................................................................................................................... 62
izelge 3.4. Farkl ekil verme parametreleri iin geri yaylanma alar .................. 63
izelge 4.1. Parametrelerin yzde etkilerinin sunulduu ANOVA izelgesi ............ 64
izelge 4.2. apraz dorulama hatalar ..................................................................... 71
izelge 4.3. Latin hiperkp rnekleme sistemi ile oluturulmu test noktalar ......... 71
izelge 4.4. Hesaplanan geri yaylanma deerleri (derece) ve test noktalarnda oluan
hata miktarlar (%) ..................................................................................................... 72
izelge 4.5 almada kullanlan vekil modeller iin hata yzdeleri ........................ 72
izelge 4.6. Parametrelerin farkl deerleri iin deneysel geri yaylanma sonular .. 75
izelge 4.7. Deneysel geri yaylanma sonular ile matematiksel modellerin
karlatrlmas .......................................................................................................... 75
izelge 5.1. Makaral-itme boru bkme simlasyonu geometrik zellikleri ............. 78












xi

EKLLERN LSTES
ekil Sayfa
ekil 1.1. Saysal kontroll (CNC) boru bkme tezgah .............................................. 1
ekil 1.2. Boru bkme operasyonu terminolojisi ......................................................... 4
ekil 1.3. Dner-ekme boru bkme tezgahnn bkme grubu elemanlar .................. 6
ekil 1.4. Farkl aplarda iki toplu mandreller ............................................................. 8
ekil 1.5 Makaral-itme boru bkme tezgahnn bkme grubu elemanlar ................ 10
ekil 2.1. a) 41 elemanla yaplm olan blntleme. b) 192 elemanla yaplm ince
blntleme ............................................................................................................... 21
ekil 2.2. Tek serbestlik derecesine sahip snml sistem ve zerine etki eden
kuvvetler .................................................................................................................... 24
ekil 2.3. Merkezi farklar ynteminin grafiksel gsterimi ....................................... 25
ekil 2.4. gen geometrili kabuk eleman ............................................................... 29
ekil 2.5. Kalp makaras iin hareket kstlar .......................................................... 32
ekil 2.6. Yan destek iin hareket kstlar ................................................................. 33
ekil 2.7. Kalp makaras ve mengenenin birbirlerine sabitlenmesi .......................... 33
ekil 2.8. LS-Prepost temas tanmlama kart ............................................................. 34
ekil 2.9. LS-Prepost eri tanmlama kart ................................................................ 35
ekil 2.10. LS-Prepost vektr tanmlama kart .......................................................... 36
ekil 2.11. LS-Prepost rijit malzeme tanmlama kart ............................................... 37
ekil 2.12. LS-Prepost hasar grebilen malzeme tanmlama kart ............................ 38
ekil 2.13. LS-Prepost para tanmlama kart ............................................................ 39
ekil 2.14. LS-Prepost atalet tanmlama kart ............................................................ 40
ekil 2.15. LS-Prepost blm tanmlama kart .......................................................... 41
ekil 2.16. LS-Prepost sre tanmlama kart .............................................................. 42
ekil 2.17. LS-Prepost enerji kontrol tanmlamas .................................................. 42
ekil 2.18. LS-Prepost hourglass kontrol tanmlamas ............................................ 43
ekil 2.19. farkl nokta iin hareket kstlar ........................................................ 45
ekil 2.20. Hareket kstlarnn uygulanmas ............................................................. 46
ekil 2.21. Kapal zm iin anahtar kelime............................................................ 46
ekil 3.1. Dner-ekme boru bkme operasyonu blntlenmi modeli .................. 49
ekil 3.2. Et kalnl deiimi izimi. Bkme as (): 90
0
, bkme yarap (R): 50
mm, boru ap (D): 20 mm, boru et kalnl (t): 1.5 mm .......................................... 51
ekil 3.3. Et kalnl deiimi grafii. Bkme as (): 90
0
, bkme yarap (R): 50
mm, boru ap (D): 20 mm, boru et kalnl (t): 1.5 mm .......................................... 52
ekil 3.4. Farkl zaman admlarnda etkili plastik gerinim dalmlar. Bkme
yarap (R): 50 mm, boru ap (D): 20 mm, boru et kalnl (t): 1.5 mm ................ 53
ekil 3.5. Boru srt ksm iin etkili plastik gerinim dalm .................................... 54
ekil 3.6. Boru karn ksm iin etkili plastik gerinim dalm ................................. 54
ekil 3.7. Bkme simlasyonlar srasndaki enerji deiimleri ................................ 55
xii

ekil 3.8. Bkme simlasyonlar srasnda toplam enerjinin ilk enerjiye oran .......... 55
ekil 3.9. Bkme asna bal geri yaylanma oluumu deneysel ve SEA
karlatrmas ............................................................................................................ 57
ekil 3.10. Geri yaylanma ncesi ve sonras etkili gerilme dalm. Malzeme: A573-
81 65, Bkme as (): 90
0
, bkme yarap (R): 50 mm, boru ap (D): 20 mm, boru
et kalnl (t): 1.5 mm ............................................................................................... 57
ekil 3.11. Geri yaylanma asnn boru apyla deiimi. Malzeme: A573-81 65,
Bkme as (): 90
0
, bkme yarap (R): 150 mm................................................... 59
ekil 3.12. Geri yaylanma asnn et kalnlyla deiimi. Malzeme: A573-81 65,
Bkme as (): 90
0
, bkme yarap (R): 150 mm................................................... 59
ekil 3.13. Geri yaylanma asnn srtnme katsaysyla deiimi. Malzeme: A573-
81 65, Bkme as (): 90
0
, bkme yarap (R): 150 mm........................................ 60
ekil 3.14. Simlasyonlar srasnda kullanlan mandrel modelleri ............................ 61
ekil 4.1. Parametrelerin normalize edilmi deerlerinin geri yaylanma oluumuna
etkileri ........................................................................................................................ 65
ekil 4.2. Dner-ekme boru bkme tezgah kullanlarak hazrlanm, farkl
geometrik zelliklere sahip deney numuneleri .......................................................... 74
ekil 4.3 Deney numunesi zerinden yaplan geri yaylanma lm. Malzeme:
A573-81 65, Bkme as (): 90
0
, bkme yarap (R): 30 mm, boru ap (D): 15
mm, boru et kalnl (t): 2 mm .................................................................................. 74
ekil 5.1. Makaral-itme boru bkme operasyonu blntlenmi model .................. 77
ekil 5.2. Et kalnl deiimi grafii. Bkme as (): 90
0
, bkme yarap (R):
200mm boru ap (D): 20 mm, boru et kalnl (t): 1.5 mm ..................................... 79
ekil 5.3. Makaral-itme boru bkme operasyonu ile ilgili geometri ........................ 80
ekil 5.4. Bkme yarap lm. Boru ap (D): 20 mm, bkme as (): 270
0
boru
et kalnl (t): 1.5 mm ............................................................................................... 82
ekil 5.5. Analitik ve SEA sonularndan elde edilen bkme asna bal bkme
yarap grafii. Boru ap (D): 20 mm, boru et kalnl (t): 1.5 mm ....................... 83
ekil E.1. Bklm borunun koordinat sistemi ........................................................ 89








xiii

KISALTMALAR
Ksaltma Aklama
DoE Deneysel Tasarm
TN lk Teet Nokta
KR Kriging
MAE Ortalama Mutlak Hata
PYY Polinom Yant Yzey
RMSE Hata Karelerinin Ortalamasnn Karekk Deeri
RTF Radyal Tabanl Fonksiyon
SB Geri Yaylanma As
SEA Sonlu Elemanlar Analizi
SD Serbestlik Derecesi
STN Son Teet Nokta
TE Tarafsz Eksen













xiv

SEMBOL LSTES
Simgeler Aklama
u Bkme As
o Gerilme
ij
o

Cauchy Gerilmesi

Younluk-z ktle
v Poisson Oran
z
c

Kalc Gerinme
t Zaman Adm
a

leklendirme Faktr
A

Eleman Yzey Alan
c Malzeme indeki Ses Hz
D Boru ap
D
i
Eleman Kegen Uzunluu
E

Elastik Modl
f
1

Ataletten Doan Kuvvet
f
D
Snmlemeden Doan Kuvvet
f
i
Yzey Kuvvet Younluu
f
int
Yay Kuvveti
f
s
Srtnme Kuvveti
h

Boru zerinde Seilen Elemann Boru Merkezinden
Alnan Kesite Olan Uzakl
k Boru Yarapnn Bkme Yarapna Oran
L

h Uzaklndaki Yay Uzunluu
L
0
Boru Merkezinden Alnan Kesitteki Yay Uzunluu
L
i
En Kk Eleman Uzunluu
p(t) D Kuvvet
R Bkme Yarap
R
B

Klavuz-Destek Makaralar Yarap
R
M

Klavuz Makara ile Kalp Makaras Merkezleri Arasndaki
Mesafe
R
T

Kalp Makaras Yarap
R
U

Klavuz Makara Merkezinin Bkme Merkezine Uzakl
t Boru Et Kalnl
t
0
Boru lk Et Kalnl
u Yer Deitirme Deeri
1

1. GR
Boru bkme operasyonlar imalat sanayinde geni uygulama alan olan ekil verme
ilemlerinin banda yer almaktadr. Otomobil, uak ve gemi imalat endstrileri ile
tesisat elemanlar, hidrolik sistemler, buhar kazanlar ve s deitiricilerin baz
yapsal paralarnn imalatlar boru bkme tezgahlarnn sklkla kullanld alanlar
olarak sralanabilmektedir. naat ve mobilya sanayi de bu tezgahlarn kullanld
alanlar olarak ne kmaktadr [1].
Boru bkme operasyonlar da tpk dier ekil verme operasyonlarnda olduu gibi
eitli yntemlerle tahrik edilmi (hidrolik, pnmatik, elektro-mekanik) elle
kumandal veya saysal kontroll ekil verme tezgahlar kullanlarak
gerekletirilmektedir. Geleneksel boru bkme operasyonlar operatr odakl
olduundan olduka zaman alan ekil verme yntemlerinden biri olarak grlmekte
ve uygulama alan her geen gn daralmaktadr. Bilgisayar teknolojilerinin imalat
sektryle btnlemesinin ardndan, saysal kontroll (CNC) tezgahlarn boru
bkme operasyonlarnda kullanlmas yaygnlamtr (ekil 1.1). Bu tezgahlarn
boru bkme operasyonlarnda kullanlmasyla hem zamandan kazan salanm, hem
de elde edilen rnlerin kalitesi artmtr [1].

ekil 1.1. Saysal kontroll (CNC) boru bkme tezgah

2

Boru terimi esas olarak; Bir yerden baka bir yere sv, gaz ve benzeri maddeleri
aktarmaya yarayan, ii bo, ular ak, uzun ve dar silindir eklinde
tanmlanmaktadr [2]. Bu almada ise, ne amala kullanlacana baklmakszn
belirli bir et kalnlna sahip silindir eklindeki profil boru olarak tanmlanmaktadr.
Dier ekil verme operasyonlarnda olduu gibi boru bkme operasyonu da boruya
dardan kuvvet uygulamak suretiyle boru zerinde kalc ekil deiiklii oluturma
temeline dayanmaktadr. Borularn retiminde genellikle elik malzemeler
kullanldndan, malzemenin akma dayanmn geecek byklkte bir gerilmeye
maruz braklmas borunun kalc olarak ekil deiikliine uramasn
salamaktadr. Boru bkme ilemi; bkme tezgah, kalplarnn geometrileri ve
uygulam olduklar kuvvetler sonucunda, borunun srt yzeyinde ekme oluturacak
ekilde normal gerilme, karn ksmnda ise basma oluturacak ekilde normal gerilme
meydana gelmesiyle borunun kalc olarak belirli bir a ve bkme yarapna sahip
olmas olarak zetlenebilir.
Sac ekil verme operasyonlarnda olduu gibi boru bkme operasyonlar srasnda da
bklm olan para zerinde eitli kusurlar oluabilmektedir. Boru bkme
operasyonlarnda dikkat edilmesi gereken en nemli unsurlardan birisi, bkme ilemi
srasnda boru kesitinin dairesel zelliini kaybedecek ekilde ovallemesinin
engellenmesidir. Ovallemenin engellenmesi, borunun herhangi bir kesit daralmas
oluumuna mahal vermeden bklmesini salamaktadr. Boru bkme
operasyonlarnda grlebilecek bir dier problem de boru d yzeyinde meydana
gelebilecek et kalnl azalmasdr. Borunun zellikle karn ksmnda meydana
gelmesi muhtemel krmalar yine boru bkme operasyonlarndaki skntlardan birisi
olarak grlebilir. Bu alma kapsamnda detayl olarak incelenecek olan bir dier
ekil verme kusuru da bkme operasyonu sonucunda meydana gelmesi muhtemel
geri yaylanmadr. ekil verme ilemi sonucunda oluan elastik deformasyonun eski
haline gelmesi ile bklm olan boru bir miktar geri yaylanr. ekil verme kalitesini
etkileyen en temel faktrlerden birisi olan bu ekil deiiklii literatrde geri
yaylanma veya geri esneme olarak adlandrlr. Meydana gelen bu geri yaylanma
imalat limitleri dahilinde deilse bkme ileminin hassasiyetinin beklentileri
karlamayacak seviyelerde olduu yorumu yaplr. Geri yaylanma oluumunu
3

kontrol altnda tutmak, boru bkme ileminin kalitesi arttrmak asndan olduka
nemlidir [3].
Bu alma kapsamnda iki temel boru bkme yntemi incelenerek, borunun bkme
ilemi sonucundaki davranlar sonlu elemanlar ynteminden yararlanlarak
belirlenecektir. Sonular deneysel ve analitik almalarla karlatrlarak yaplan
sonlu elemanlar simlasyonlarnn geerlilii sorgulanacaktr. Bu kapsamda zellikle
geri yaylanma probleminin stesinden gelinmesi zerinde durularak, geri yaylanma
miktarnn operasyon ncesinde belirlenebilmesini salayacak sonlu elemanlar
analizleri gerekletirilmeye allacaktr.
1.1 Boru Bkme Operasyonu Terminolojisi
Bu blmde; boru bkme operasyonlarnda bklen boru ve bkme ilemi ile ilgili
bu alma kapsamnda kullanlm olan temel terimler tanmlanacaktr. Tanmlanm
olan terimler ekil 1.2de gsterilmitir.
Boru ap (Tube Diameter) (D): Borunun d apn tanmlamaktadr.
Et Kalnl (Wall Thickness) (t): Borunun et kalnln tanmlamaktadr.
Tarafsz Eksen (Neutral Axis) (TE): Borunun merkezinde bulunduu
varsaylan eksendir.
Bkme Yarap (Bend Radius) (R): Kalp makarasnn merkezi ile boru
tarafsz ekseni arasndaki en ksa mesafe olarak tanmlanabilen yaraptr.
Bkme As (Bend Angle) (): Boru bkme ilemi sonucunda borunun
balang ve biti teet eksenlerinin birbirleriyle yaptklar adr.
Boru Srt (Extrados): Bkme ilemi sonucunda en byk yarapa sahip
olan boru yzeyidir.
Boru Karn (ntrados): Bkme ilemi sonucunda en kk yarapa sahip
olan boru yzeyidir.
4

Teet (Tangent Line): Bklm olan borunun bklmemi olan uzantlarn
tanmlamaktadr.
lk Teet Nokta (Starting Tangent Point) (TN): Bklm olan boru
zerinde bkme yarapnn balad noktay tanmlamaktadr.
Son Teet Nokta (Ending Tangent Point) (STN): Bklm olan boru
zerinde bkme yarapnn bittii noktay tanmlamaktadr.
Teet Ekseni (Tangent Axis): Borunun karn ve srt ksmlarndaki ilk ve
son teet noktalar birbirleriyle birletiren eksenleri tanmlamaktadr.

ekil 1.2. Boru bkme operasyonu terminolojisi


Biti Teet Ekseni
TE
STN
D
t
R

Karn
Srt
Balang Teet Ekseni
TN
5

1.2 Temel Boru Bkme Yntemleri
Bklmek istenen borunun nihai geometrisi, kullanm amac ve bkme as
kullanlacak yntemin seiminde yol gsterici olmaktadr. Ayn zamanda seilen
yntem sonucunda elde edilecek rnn kalitesi, retim hz ile birlikte kullanlan
borunun ap, et kalnl ve bkme yarap hangi yntemin kullanlacann
seiminde gz nnde bulundurulan hususlar olarak ne kmaktadr [4].
1.2.1 Dner-ekme (Rotary Draw) Boru Bkme Yntemi
Sanayide en ok kullanlan boru bkme yntemidir. Esnek bir yntem oluu ve
bkme ilemini hassas bir ekilde yrtebilmesi bu yntemin en gze arpan
avantajlardr. Endstride gerekletirilen boru bkme operasyonlarnn %95i bu
yntem kullanlarak yaplmaktadr [4]. Bu yntemin kullanmyla ince cidarl
borular, dk bkme yaraplarnda, 180
0
lik bkme alarna kadar rahatlkla
bklebilmektedir. elik malzemeler iin boru et kalnlnn 0.3 mmden dk
olmamas tavsiye edilmektedir [4]. Dner-ekme boru bkme operasyonlar hem
niversal tezgahlarda hem de CNC kontroll tezgahlarda gerekletirilebilir. CNC
kontroll tezgahlarn bkme hassasiyetleri daha yksek olduundan daha kaliteli
nihai rnler ortaya kmaktadr. Tekrar eden bkme ilemlerinde operasyon sreleri
ciddi lde dmekte bu dorultuda operasyon maliyetleri de azalmaktadr. Daha
gvenli ve temiz alma ortam sunmalar da gz nnde bulundurulduunda bu
tezgahlarn sanayide daha ok tercih ediliyor olmalar beklenen bir durum olarak
ortaya kmaktadr. CNC kontroll bir boru bkme tezgahnn bkme grubunun
temel elemanlar aada sralanm olup [4], ekil 1.3te de gsterilmitir.
6


ekil 1.3. Dner-ekme boru bkme tezgahnn bkme grubu elemanlar
Makara (Bend Die): Bkme grubunu oluturan en temel paradr.
Operasyona tahrik makara zerinden verilmektedir. Bkme yarapn
kullanlan makarann yarap belirlemektedir ve farkl bkme yaraplar
elde edebilmek iin farkl aplarda makara kullanlmaldr. Makaralar
genellikle dk karbonlu veya alaml elikler kullanlarak btn bir
bloktan ilenip, 55-62 Rockwell C sertlie getirilmek suretiyle retilmektedir.
n destek (Bend Die Assistant): Makara zerine ayrca kaynaklanm veya
vidalanm olan n destek mengene ile birlikte boruyu kavramakta ve
operasyon srasnda makaradan gelen momenti kuvvet olarak boruya
iletmektedir. Makaradan ayr olarak retilmelidir.
Mengene (Clamp Die): Operasyon srasnda boru, bu para ile n destek
arasna sktrlr ve kaymas engellenir. Operasyon srasnda makara
dndke mengene de makara merkezinden geen eksen etrafnda dner ve
borunun bklmesini salar. Genellikle dk karbonlu eliklerden retilir ve
anmaya kar sertletirilir. Boruyu kavrayan ksmn en kk uzunluu,
boru apnn iki kat olacak ekilde tasarlanr. Boru ap deitirilirse
deitirilmesi gerekir, boru ap ayn kald srece farkl bkme alar ve
yaraplar iin ayn byklkte mengene kullanlabilir.
7

Yan destek (Pressure Die): Bkme ilemi srasnda borunun serbest ucundan
moment uygulamak suretiyle borunun serbest ucunun besleme ekseni
zerinde kalmasn salayan destekleyici paradr. Mengene ve makara
hareket ederken borunun istenilen bkme yarapna sahip olmasn
salamaktadr. farkl tasarma sahip olmak suretiyle; (i) Sabit, (ii)
hareketli ve (iii) makaral olanlar mevcuttur. Sabit olanlar yksek srtnme
kuvvetleri rettiklerinden boru yzeyinde incelemelere ve boru kesitinde
ovallemelere yol amaktadrlar. Bu sebeplerden ounlukla hareketli olanlar
tercih edilmektedir. Bylelikle srtnme kuvvetleri drlerek yukarda
bahsedilen kusurlarn engellenmesi salanabilir. Makaral olanlar ise et
kalnl byk olan borular byk bkme yaraplarnda bkebilmek iin
kullanlmaktadrlar. Uzunluu genellikle, boru apnn 2 katnn bkme yay
kadar fazlas olacak ekilde tasarlanr (Denklem 1.1).
2
2
360
R
L D
t u
= + (1.1)
Kak (Wiper Die): nce cidarl sert borularn kk bkme yaraplarnda
bklmeleri srasnda borunun karn ksmnda krma oluabilmektedir. Bu
krmalarn engellenmesi ve boruya yan destek tarafndan uygulanan
kuvvetin karlanmas amacyla borunun karn teet noktasna yakn yere
kak yerletirilebilir. Bu para iyi ilenmelidir, anmaya kar korumak
adna yalanmas veya zaman zaman yenilenmesi gerekebilir [1].
Mandrel: Bkme ilemi srasnda borunun ie doru kmesini engellemek
amacyla boruyu i ksmdan destekleyen bkme grubu elemandr. Ayn
zamanda borunun karn ksmnda olumas muhtemel krmalar nleyici
rol de bulunmaktadr. Topsuz, tek toplu ve ok toplu olarak farkl
geometrilerde mandreller bulunmaktadr (ekil 1.4). Toplu olan madreller de
toplarn birbirlerine olan mesafelerine gre, standart adml ve yanak adml
olarak ayrlmaktadrlar. Kullanlacak olan mandrelin cinsi; boru apna, et
kalnlna ve bkme asna gre belirli klavuzlar kullanlarak seilmektedir.
Mandrelin boru iindeki konumunu belirlemek iin de boru apna bal
8

olarak mandrelin STNye gre mesafesini belirten klavuzlar mevcuttur [4].
Mandreller kullanlacak olan borunun apna gre, boru ile mandrel arasnda
belirli miktarda boluk oluacak ekilde tasarlanmaktadrlar.
Bu blmde, dner-ekme boru bkme operasyonunun nasl gerekletiinin tam
olarak anlalabilmesi ve bkme grubu elemanlarnn grevlerinin bir btn halinde
incelenebilmesi amacyla, dner-ekme boru bkme sreci adm adm
tanmlanmtr. CNC kontroll tezgahlarda operatr bkme ilemi ile ilgili
parametreleri tezgaha tanmlamaktadr ve gerekli boyutlarda takm montajlarn
tezgah zerinde gerekletirmektedir. Operasyon ncesinde boru, yan destek ve
mengene birbirlerine paralel duracak ekilde konumlandrlr. Borunun bklecek
ksmnn belirlenmesi iin makaraya gre konumlandrlmas ilemi operasyon
ncesinde tezgah tarafndan operatrn daha nceden belirlemi olduu deikenlere
gre otomatik olarak gerekletirilir. Borunun i ksmna STNye gre mandrel
yerletirilmesi ilemi de yine operasyon ncesinde tezgah tarafndan
gerekletirilmektedir. Operasyon borunun mengene vastasyla sktrlmas ile
balar. Bu sktrma srasnda boruya verilecek n gerilmenin bykl borunun
operasyon srasnda mengene ile n destek arasndan kaymasn engelleyecek
yeterlilikte olmaldr.

ekil 1.4. Farkl aplarda iki toplu mandreller
9

Makarann hareketiyle boru yan destek ve kak arasndan kayarak makaraya
sarnmaya balar ve bu ekilde makarann yarap byklnde bir bkme
yarapna sahip olacak ekilde bklr. Yan destek, mengenenin izdii yay kadar
byklkte ileri hareket ederek borunun serbest ucunun besleme ekseni
dorultusunda kalmasn salar. Bkme asn makarann dnme as beliler.
Makara operatrn operasyon ncesinde tanmlad bkme asna ulatnda
otomatik olarak durur, mengene ve yan destek alr, boru serbest kalr ve bylelikle
bkme ilemi sonlanr. Yukarda bahsedilen sre tek bir bkme ilemi iindir. Eer
operasyon ncesinde ayn boru iin birden fazla bkme ilemi tanmlandysa, tezgah
yukarda anlatlan sreci her bir bkme ilemi iin operatrn mdahalesine gerek
kalmakszn otomatik olarak tekrarlar.
1.2.2 Makaral-tme (Push Rolling) Boru Bkme Yntemi
Bu alma kapsamnda incelenecek olan ve kullanm yaygnl bakmndan dner-
ekme ynteminden sonra gelen dier boru bkme yntemidir. Bu yntem
ounlukla byk bkme yarap elde edilmesi istenen bkme ilemlerinde tercih
edilmektedir. Yntemin avantaj kalp markasnn boyutundan bamsz ekilde
bkme yarap elde edilebilmesidir. CNC kontroll dner-ekme boru bkme
tezgahlarnn birou ayn zamanda bu bkme yntemini operasyona ara vermeksizin
uygulayabilmektedir. Operasyon srasnda kalp makarasnda bir deiiklik
yaplmakszn farkl yarapta yaylar elde edilebiliyor olmas da yntemin operasyon
srelerini ksaltan bir dier avantaj olarak ne kmaktadr. ekil 1.5te makaral-
itme bkme grubunun temel elemanlar gsterilmitir.
Makaral-itme boru bkme ynteminin bkme grubunda bulunan temel elemanlarn
bkme operasyonu esnasndaki grevleri aada sralanmtr.
Kalp Makaras (Bend Die): Makaral-itme boru bkme operasyonu
srasnda boruyu karn ksmndan destekleyerek bkme yarap olumasna
yardmc olur. Operasyon srasnda konumu sabittir, dner-ekme boru
bkme operasyonundan farkl olarak sisteme hareket veren unsur deildir,
borunun hareketiyle birlikte hareket etmektedir. Farkl yaraplarda bkme
10

ilemlerini ayn kalp makaras ile srdrebilmek iin dier makaralardan
daha byk olarak tasarlanmaktadr.
Klavuz Makara (Adjustable Roll): Bkme ilemi srasnda borunun
yarapn belirleyen unsurdur. Operasyon srasnda hareket edebilir
olduundan sahip olduu konuma gre boru farkl bkme yaraplar kazanr.
G iletimi yapmaz, borunun hareketiyle birlikte hareket kazanr.
Destek Makaralar (Roller): Klavuz makarann boru zerine uygulam
olduu eme momentinin etkisiyle borunun serbest ucunun besleme
ekseninden sapmasn engelleyen makara grubudur. Dner-ekme boru
bkme operasyonundan farkl olarak makaralarn konumlar sabittir.

ekil 1.5 Makaral-itme boru bkme tezgahnn bkme grubu elemanlar
Bu yntemindeki ilem basamaklar u ekildedir: i) Operasyon ncesinde operatr
srele ilgili parametreleri CNC kontroll tezgaha tanmlar. ii) Operasyon
balamadan nce klavuz makara destek makaralar ile ayn dorultuda konumlanr.
iii) Sistemdeki makaralar hareket unsuru oluturmadndan operasyon borunun
hareketiyle balar. iv) Boru, bkme yarap uygulanmas istenen konuma ulatnda
klavuz makara operasyon ncesinde tanmlanm olan noktaya gelerek borunun
11

hareket dorultusunu deitirir. v) Klavuz makarann bu merkezden kak konumu
boru zerinde bir eilme momenti oluturur, bu momentin destek makaralar
tarafndan karlanmasyla da boru hareketine bir yay izerek devam eder. vi)
Operasyon ncesinde tanmlanan yay uzunluuna ulaldnda boru itme ilemi
durur, klavuz makara eski konumuna gelir ve operasyon sonlandrlm olur. Dner-
ekme boru bkme operasyonunda olduu gibi, makaral-itme boru bkme
operasyonunda da yukarda tanmlanm olan sre herhangi bir tezgah ayarna gerek
kalmakszn durmadan tekrarlanabilir. Hatta her iki yntemi de uygulayabilen bkme
tezgahlarnda, operatrn yapt tanmlamalara bal kalnarak dner-ekme ve
makaral-itme boru bkme operasyonlar sral olarak arka arkaya gerekletirilebilir.
Klavuz makarann konumuna bal olarak ayn kalp makaras kullanlarak ayn
boru zerinde farkl bkme yarapna sahip yaylar oluturulabilir. Bu yntemde,
klavuz makarann konumuna gre elde edilecek olan bkme yarapnn
kestirilebilmesi ok kolay bir sre deildir ve tecrbeli bir operatr ihtiyacn hakl
klar.
1.2.3 Sktrmayla (Compression) Boru Bkme Yntemi
Prensip olarak dner-ekme boru bkme yntemine ok benzeyen bu yntem bu
alma kapsamnda incelenmemitir. Bu yntemin bkme grubunda kullanlan
elemanlar dner-ekme boru bkme operasyonunda kullanlanlar ile neredeyse
ayndr. Bu yntemde makara sabittir. Boru bkme ilemi srasnda hareket etmez.
Mengene kullanlarak boru, makaraya sktrlr. Mengene nnde makaral veya
kayar ekilde monte edilmi bir pabu boruyu serbest ucundan tutarak makara
evresine sarar ve makarann yarapnda bir bkme yarap ile bklmesini salar.
Bkme asn pabucun konumu belirlemektedir. Borunun mengene ile sabitlenmesi
gerektiinden arka arkaya yaplacak bkme ilemlerinde borunun zlp tekrar
konumlandrlmas gerekir ki bu durumda zaman kayplarna yol aacandan pek de
pratik olmayan bir boru bkme yntemidir.


12

1.2.4 Pres Kt (Ram) ile Boru Bkme Yntemi
En eski ve en basit boru bkme yntemlerinden biridir. ki destek kalb boruyu
tutarken yukardan bir hidrolik pres ve kalp vastasyla boruya yeterli kuvvet
uygulanmas ile bkme prensibine dayanr. stenilen a ve yarapta bkme ilemi
yaplabilir. Kaln cidarl borularn bklmesinde kullanmlar yaygndr. Bu
yntemin dezavantaj, dk toleranslarda bkme ilemi yapamamas ve elik
borularda bkme yarapnn boru apnn alt katndan kk olduu durumlarda
kullanlamamasdr.
Yukarda detaylaryla aklanm olan boru bkme yntemlerinden, farkl bkme
as deerleri iin, farkl geometrik beklentileri karlayabilecek olan en uygun
yntemin seilmesi gerekmektedir. Bu boru bkme yntemlerinden bazlarnda
bkme as snrlamas olduu gibi baz yntemler de farkl yaraplarda arka arkaya
bkme ilemlerini gerekletirememektedirler. izelge 1.1de yukarda aklanm
olan yntemler, bkme kapasiteleri ve maksimum bkme alar ynnden
karlatrlmlardr.
izelge 1.1. Boru bkme yntemlerinin birbirleriyle kyaslanmas [4]
Boru Bkme
Yntemi
Bkme Kapasitesi
Maksimum Bkme
As
Dner-ekme Tek, srekli, farkl alarda 180
0
Makaral-itme Tek, srekli, farkl a ve yaraplarda 360
0

Sktrmayla Tek, farkl alarda 180
0

Pres Kt Tek, farkl alarda 165
0


1.3 Literatr Aratrmas
Boru bkme operasyonlar ile ilgili almalarn temelleri 60l yllarda atlm
olmakla birlikte, saysal ortamda yaplan almalar 90l yllardan itibaren
yaygnlamaktadr. Literatr aratrmasna bu alanda yaplm olan analitik
almalar incelenerek balandnda Pan ve Stelsona ait olan 1995 tarihli alma
13

gze arpmaktadr. Bu almada bkme yarap ile boru kesitinde oluan
bozulmalar arasnda analitik bir iliki olduu gsterilmitir [5].
Boru bkme operasyonlar hakknda kapsaml bir tez almas da Shr tarafndan
1998 ylnda yaplmtr. Shr, almasnda bkme ilemi sonrasnda et kalnl
deiiminin ve geri yaylanma miktarnn hesaplanabilmesini salayan analitik
bantlara yer vermitir. almada sonlu elemanlar analizi de kullanlm olup
sonular analitik ve deneysel sonularla karlatrlmtr [1].
Dner-ekme boru bkme operasyonlar iin literatr kapsamnda referans
niteliinde olan bir deneysel alma da Khodayari tarafndan gerekletirilmitir [6].
Bu almada; dner-ekme boru bkme operasyonlarn gerekletirebilen bir
tezgah zerinde hem elik hem de aluminyum malzemelerden imal edilmi borular
kullanlarak gerekletirilen bkme ilemleri sonucunda borularn ekil deitirme ve
geri yaylanma karakteristikleri gzlemlenmitir.
Boru bkme operasyonlar, malzeme zerinde kalc ekil deiikliine yol
atndan plastik deformasyon teorisi ile aklanabilir. Tang yapm olduu analitik
almada, boru bkme operasyonlarn plastik deformasyon teorisinden yararlanarak
incelemeye almtr. Dz bir boruyu dirsek ekline sokmak iin yaplan bkme
ilemi metal plastik akma srecine rnek tekil eder. Borudaki tm ller plastik
akma kurallarna gre deiiklikler gsterir ki bu da plastik deformasyon teorisiyle
aklanr. Plastik deformasyon teorisinin boru bkme srecini ifade eden en uygun
yaklam olduu yorumu yaplabilir. almada boru bkme operasyonlarndaki baz
olgular ifade edecek pratik bantlarn karmlar yaplmtr. Bu almaya gre
boru bkme operasyonlarn etkileyen yedi temel problem bulunmaktadr, bunlar;
bkmede oluan gerilme, et kalnl deiimi, boru kesitinde bozulmalar, normal
eksende kayma, bkme iin yeterli boru boyu, eilme momenti ve yasslama
(ovalleme) olarak sralanabilir [7].
Wang ve Agarwalda bu alanda analitik ve sonlu elemanlar yntemlerinden
yararlanarak bir alma yapmlardr. almada, bkme ilemi sonucunda et
kalnl ve ovalleme gibi geometrik deiimlerin analitik olarak hesaplanabilecei
bir model hazrlam, ayn zamanda bkme ilemi sonlu elemanlar ynteminden
14

yararlanarak modellenmitir. almada, boruya i basn ve eksenel kuvvet
uygulanarak boru zerinde geometri kontrol salanmaya allmtr [8].
Boru kesitli paralara uygulanan ve kullanm olduka yaygn olan bir dier ekil
verme operasyonu da hidroformingdir. Boru ekilli ve karmak geometrili paralar
bu yntem kullanlarak kolaylkla retilebilir. Hidroforming operasyonlarnn
baars byk oranda kendisinden nce yaplan boru bkme operasyonlarnn
baarsna baldr [6]. Yaplan bu n bkme operasyonunun amac boruyu
hidroforming kalbna yerletirebilecek ekle sokmaktr. n bkme ilemi devamnda
yaplacak olan hidroforming operasyonu iin malzemenin kalnt snekliliini
arttrmak amacyla; kendisinden nce yaplan n bkme ilemi srasnda boru
zerinde meydana gelen gerinim ve et kalnl deiimlerini iyi anlamak
gerekmektedir [9,10]. Hidroforming operasyonunda bklm olan metal boru bir
kalba yerletirilerek ierisine bir akkan vastas ile basn uygulanr bylelikle
basncn etkisiyle genleen boru, ierisine konulduu kalbn eklini almaya
balamaktadr. Grantab dner-ekme boru bkme ve devamnda hidroforming
operasyonuyla ekillendirilmi boru profilli paralarn arpma dayanmlar zerine
bir tez almas gerekletirmitir [10]. Takip eden yl iinde Sorine de bu alanda
kapsaml bir tez almas ortaya karm, almasnda yksek mukavemetli ift
fazl elikleri kullanmak suretiyle dner-ekme boru bkme operasyonlar ve
hidroforming operasyonlarn deneysel olarak gerekletirmi, almalarn sonlu
elemanlar yaklamyla desteklemitir [11].
Yang vd. 2001 ylnda yaptklar almada hem boru bkme operasyonunu hem de
hidroforming operasyonunu sonlu elemanlar ynteminden yararlanarak
modellemiler sonular da deneysel sonularla karlatrmlardr. almada boru
bkme operasyonu iin yaplan saysal almalar dorultusunda, farkl bkme
yaraplar veya mandrel kullanmna bal olarak meydana gelen kesit bozulmalar
ile et kalnl deiimleri elde edilmi devamnda geometriler hidroforming
operasyonuna sokularak nihai et kalnlklar deneysel sonularla karlatrlmtr.
alma, boru bkme operasyonlar asndan deerlendirildiinde, kk bkme
yaraplarnn borunun d ksmnda daha fazla incelmeye yol at ve daha byk
miktarda kesit yzey kaymasna sebep olduu yorumu yaplabilir [12].
15

nce cidarl borular kullanlarak gerekletirilen boru bkme ileminde meydana
gelen kme davranlarn inceleyen almalar da mevcuttur. Enerjinin korunumu
yasasndan yararlanlarak borulara uygulanan moment ile eilme as arasndaki
banty veren denklemler karlabilir. Bu tip ince cidarl yaplarn arpmaya maruz
kaldklarndaki tepkilerinin incelenmesi, aratrmaclarn ilgisini eken farkl bir
alandr. Eksenel ykleme ile eksenel yer deitirme arasndaki iliki, bununla birlikte
uygulanan momentle burulma as arasndaki ilikileri tanmlayan bantlarn farkl
tiplerde ince cidarl yaplar iin karlmas zerine almalarda bulunulmutur. nce
cidarl yaplarn arpma davranlarn doru bir ekilde tahmin etmek asndan elde
edilmi olan bu bantlarn nemi byktr. zellikle boru kesitli ince cidarl
yaplarn, eksenel ynde maruz kaldklar arpma sonucu ezilmesi olgusu hem
deneysel hem analitik hem de teorik olarak incelenmi ve ifade edilmitir [13]. nce
cidarl borularn arpma davranlarnn LS-DYNA programnda 3 nokta eme
simlasyonlar hazrlanarak incelendii almalar literatrde mevcuttur. nce cidarl
boru yaplar, farkl konum ve alarda 3 noktadan eilmek suretiyle yklemelere
maruz braklm, darbe yutma kapasiteleri belirlenmeye allmtr. Elde edilen
simlasyon verileri deneysel eme ilemleri ile karlatrlmtr. Bu arpma
davranlarnn incelendii almalar zellikle otomotiv endstrisinde darbe yutma
kabiliyeti yksek otomobillerin retilmesi amacna hizmet ettiinden nem arz
etmektedir [14].
Boru bkme operasyonlarnda istenilen rn kalitesine ulalmasn engelleyen bir
sorun olarak ortaya kan geri yaylanma oluumu da literatrde incelenmi olan
dier bir olgudur. Bu alanda, deneysel olarak elde edilmi veriler nda yeni
bkme ilemlerine yn veren algoritmalarn kullanld almalar mevcuttur
[15,16]. Bu almalarda; bir hat zerinde yaplan bkme ilemleri sonucunda elde
edilen geri yaylanma sonular kaydedilerek, devamnda yaplacak olan bkme
ilemlerinde bu verilerin kullanlmas ve meydana gelebilecek geri yaylanma
alarn tahmin edilmesiyle daha etkin sonularn elde edilmesi amalanmtr. Bu
ileme uyarlamal bkm disiplini (Adaptive Bend Correction) ad verilmektedir.
Geri yaylanma oluumu zerine kapsaml bir alma da Gu vd. tarafndan 2006
ylnda gerekletirilmitir. Bu almada, geri yaylanma oluumu LS-DYNA
16

kullanlarak sonlu elemanlar yntemiyle modellenmi, geri yaylanma miktar baz
sresel parametrelere bal olarak tespit edilmeye allmtr [17]. Gu vd. 2 yl
sonra gerekletirmi olduklar almada [18] ise boru bkme sreci temel
aamadan meydana gelecek ekilde snflandrlmtr: Bkme ilemi, mandrelin
ekilmesi ve geri yaylanma. ekil vermenin kalitesi bu aamann ardndan oluan
geometrinin tasarlananla olan yaknlyla belirlenir. Boru bkme ve mandrel ekme
sreleri dinamik olduklarndan zm iin dinamik ak algoritma gerekmektedir.
Borunun geri yaylanmas ise statik olduundan statik kapal algoritmayla geriye
kalan zm sonlandrlmaktadr. Bylelikle saysal simlasyonlar; ekil verme ve
mandrel ekme simlasyonlar birinci aama; geri yaylanma simlasyonlar ise ikinci
aama olacak ekilde toplamda 2 aamada gerekletirilmitir. Simlasyon
almasnda kullanlan LS-DYNA program sadece dinamik ak zm yapmakla
kalmaz ayn zamanda da statik kapal zm de gerekletirmektedir. Bylelikle
zmn 2 aamasnda da bu programdan yararlanlabilmektedir [3].
Geri yaylanma zerine yaplm bir dier alma da Da-xin vd.ne aittir [19]. Bu
alma gstermektedir ki; boru ekilli olan ekme numunelerinin mekanik
zellikleri ubuk eklinde olanlardan farkldr, bu yzden de boru zerinde bir geri
yaylanma as hesap edebilmek istenirse mekanik zelliklerdeki bu farkllklar ile
bkme yarap ve boru et kalnl deerleri gz nnde bulundurulmaldr.
Operasyon srasnda meydana gelen ve rn kalitesinde de sebep olan bir dier
kusur da krmadr. Literatrde krma oluumu zerine younlam olan
almalar da mevcuttur. Heng ve arkadalar [20] yaptklar saysal almada
krma oluumunu aklamak iin mandrel kullanmnn gerilme dalm zerindeki
etkilerini incelemilerdir. Bu almada dner-ekme boru bkme simlasyonlar
elik ve aluminyum malzemeler kullanlarak gerekletirilmitir. Bu alanda yaplm
olan bir dier almada da krma oluumu boru ap, kalp boluklar ve srtnme
katsays gibi parametrelere bal olarak tespit edilmeye allmtr [21].
Bkme operasyonlarnn simlasyonlar sadece boru kesitli malzemeler zerinde
deil ayn zamanda dikdrtgen kesitli malzemeler kullanlarak da gerekletirilmitir
[22]. almada dikdrtgen kesitli aluminyum profillerin sonlu elemanlar
17

ynteminden faydalanlarak analizleri yaplm, profil zerindeki teet gerilmeler
tespit edilmitir.
Boru bkme simlasyonlarnn gerekletirilebildii bir dier analiz program da
ABAQUS dr. Literatrde bu program kullanlarak yaplm almalar da
bulunmaktadr. Ceclan vd.nin ABAQUS kullanarak yapm olduklar alma
gstermektedir ki boru cidarlarnda oluan et kalnl deiimlerinin bkme yarap
ile dorudan ilikisi vardr [23].
Gantner ve Bauer yaptklar almada, sabit eksen etrafnda yaplan bkme ilemi
simlasyonlarnn LS-DYNA programnda gerekletirilmesi zerine
younlamlardr. Simlasyon srasnda boru, kabuk veya kat eleman olarak
modellenebilmektedir. nce cidarl borularda ounlukla kabuk eleman kullanlmas
tavsiye edilir. Kat eleman kullanm eleman saysn ok arttrmakta bunun
sonucunda da simlasyon sreleri olduka uzamaktadr. Bkme ilemi
gerekletirilecek olan borunun malzemesine gre simlasyon farkl malzemeler iin
koturulabilir. Dk anisotropiye sahip elik malzemeler iin malzeme tanm
olarak vonMises (Mat 24), aluminyum gibi yksek anisotropiye sahip malzemeler
iin malzeme tanm olarak Barlat veya Hill (Mat 36) kullanlabilir [24].
Boru bkme operasyonlarnda elastik ve plastik ekil deitirme durumlarnn
analitik olarak incelendii ve sonularn deneysel sonularla karlatrld bir
alma da 1999 ylnda Al-Qureshi tarafndan gerekletirilmitir [25]. almada,
boru bkme operasyonu sonucu meydana gelen geri yaylanma ve kalnt gerilme
dalmn veren saysal yaklamlar elde edilmeye allm, bunlar deneysel
verilerle karlatrlmtr. Bkme ilemi mandrel kullanm gz nnde
bulundurularak modellenmitir. Yaplan analitik alma kapsamnda; geri yaylanma
analizi, atalet momenti hesaplamas, bkme ilemi iin gerekli gcn hesaplanmas,
i basn iin gerekli gcn hesaplamas (mandrelin uygulayaca kuvvet), plastik
ekil verme iin gerekli g hesaplamas, srtnme kayplar ve d kuvvetler iin
gerekli hesaplamalar yaplmtr. zellikle geri yaylanma iin analitik ve deneysel
veriler farkl malzeme eitleri iin karlatrlm; bakr hari, elik, aluminyum, ve
titanyum malzemeler iin olduka tutarl sonular elde edilmitir. Kalnt gerilmeler
18

analitik yaklamla hesaplanm sonular grafik halinde sunulmutur. Bunlara ek
olarak teorik bkme yklemelerinin bykl ile deneysel ykleme deerleri
karlatrlmal olarak sunulmutur. Mandrel kullanmnn retim kalitesini arttrd
grlmektedir fakat retim hzn drmesi ve byk apl borularda kullanmnn
skntl olmas dezavantajlar arasndadr. Bunlara ek olarak yzey srtnmelerini
engellemek iin yalayclar kullanlmas, yzeyde olumas muhtemel hasarlar
azaltacaktr.
Byk apta borularn, kk yaraplarda bkldkleri koullarda indksiyonla
bkme ilemi faydal bir yaklam olabilmektedir. Bu alanda yaplm olan almada
10CrMo910 eliinden imal edilmi farkl ap ve boyutlarda 3 borunun bklmesi
sreci, hem analitik yntemle hem sonlu elemanlar ynteminden yararlanlarak
modellenmitir. Burada bkme ileminden nce boru stlmaktadr. Istma ilemi
sonlu elemanlar ynteminde de hesaplamalara katlm, ayn zamanda borunun geri
yaylanma analizi de hem analitik hem sonlu elemanlar yntemiyle
gerekletirilmitir. Bu almada grlmektedir ki sonlu elemanlar yntemi
kullanlarak hem bkme ilemi hem stma ilemi analitik sonularla rtecek
ekilde modellenebilmektedir. Ayrca geri yaylanma miktar; bkme as ve bkme
yarap/boru ap oranyla doru orantldr [26].
Cheng ve vd.nin [27] gerekletirmi olduklar alma kapsamnda saysal
kontroll tezgahlarda yaplan boru bkme ilemleri aluminyum alaml, byk apl
ve ince cidarl borular iin incelenmi, bkme ilemi parametrelerinin boru
zerindeki kesit ovallemesine ve et kalnl azalmasna olan etkileri deneysel
olarak belirlenmeye allmtr. Bu alma byk aptaki borularda oluan et
kalnl deiimi ve ovalleme problemlerine ilikin literatrde bulunan boluu
doldurmak adna yaplmtr. Malzeme olarak 5052-O aluminyum alam
kullanlmtr. Deneysel lmler iin de ultrasonik yntemlerden yararlanlmtr.
Bkme ilem parametreleri olarak iki farkl deiken zerinde durulmutur,
bunlardan birisi destek (pressure die) ve boru arasndaki srtnme katsays, dieri
ise eksenel itme (push asistant) hzdr. Bu iki parametredeki deiime gre boru d
yzeyindeki incelme grafiksel olarak sunulmutur. Bkme srecini etkileyen bir
dier parametre ise bkme hzdr, deneysel almalar gstermektedir ki yksek
19

bkme hzlar aluminyum borularda yrtlmalara sebebiyet vermektedir. Mandrelin,
boru iinde bklen ksmdaki uzantsnn byklnn, boru bkme
operasyonlarnda et kalnl deiimine etki eden bir dier parametre olduu ve
mandrel uzants arttka yzey incelmesinin artt deneysel olarak belirlenmitir.
Eer uzant ok ksa ise boru yzeyinde krmalar meydana gelebilmektedir.
almada alnmas gereken maksimum mandrel uzantsn ifade eden bir bantya
da yer verilmitir. Srece etki eden son parametre olarak mandrel toplarnn ap ele
alnm, ap bydke yzeyde oluan incelme artm, ama kesit ovallemesinde
azalma gzlenmitir. Bu alma sonucunda grlmtr ki; byk apl ve dk et
kalnlna sahip borular, kk apl olanlara gre sre parametrelerine daha hassas
tepkiler vermektedirler.
Literatrde bu alanda yaplm olan almalar incelendiinde, zellikle dner-ekme
boru bkme operasyonlar iin analitik, deneysel ve saysal yaklamlarla boru ekil
verme sreleri ve sonrasnda meydana gelen ekil verme kusurlarnn farkl
almalar dahilinde eitli ynlerden ele alnd grlmtr. Ayrca geri yaylanma
zerine yaplm olan almalarda da, hem deneysel hem de saysal ortamda geri
yaylanma oluumu gzlemlenmi, bu oluuma etki eden parametreler incelenmi,
geri yaylanma as eitli durumlarda tespit edilmeye allmtr. Geri yaylanma
oluumunu operasyon ncesinde daha nceki bkme ilemlerinden elde edilen
deneysel veriler nda ngrmeye ynelik olarak yaplm olan almaya da
literatrde rastlanmtr. Geri yaylanma oluumunun belirli sresel parametrelerden
etkilendii ve yine bu parametrelere bal olarak nasl deitii de yine nceki
yllarda yaplan almalarda ele alnmtr.
Yaplm olan bu almada literatrdeki dier almalardan farkl olarak, dner-
ekme boru bkme operasyonlar iin geri yaylanma oluumuna etki etmesi
muhtemel parametreler; bkme as (), bkme yarap (R), boru ap (D), boru et
kalnl (t) ve srtnme katsays (f
s
) olarak belirlenmi, bu parametrelerin geri
yaylanma oluumu zerindeki etki miktarlar sonlu elemanlar analizi kullanlarak
belirlenmeye, yine bu parametrelerden geri yaylanma oluumuna etki eden en baskn
parametre tespit edilmeye allmtr. Devamnda bu parametrelerin geri yaylanma
oluumuna mterek bir etkide bulunduklar gz nne alnarak, bu mterek etkiye
20

bal olarak geri yaylanma miktarnn tespit edilmesi amacyla, bu parametrelerin
farkl deerleri iin belirli sayda sonlu elemanlar analizleri gerekletirilmi, elde
edilen sonular nda geri yaylanma asn verecek olan matematiksel bir ifade
oluturulmaya allmtr.
Makaral-itme boru bkme operasyonlar iin literatrde herhangi bir alma
yaplmam olduu fark edilmi, bu sebepten bu alanda da saysal ortamda ve analitik
olarak eitli almalar yaplmtr. Sonlu elemanlar analizi kullanlarak makaral-
itme boru bkme simlasyonlar gerekletirilmi, et kalnl deiimleri ve gerinim
dalmlar incelenmi, klavuz makarann konumuna bal olarak bkme yarap
(R) simlasyon sonularndan tespit edilmeye allmtr. Ayrca klavuz makarann
konumuna, boru ve dier makaralarn da boyutlarna bal olarak bkme yarapn
veren analitik bir bant elde edilmi, bu bantdan elde edilen bkme yarap
deeri ile simlasyondan elde edilen deer karlatrlmtr.












21

2. LS-DYNA ve SONLU ELEMANLAR ANALZ
2.1 Sonlu Elemanlar Ynteminin Temel Prensipleri
Sonlu elemanlar yntemi, mhendislik bilimlerinde analitik olarak zmlenmesi zor
olan snr deer problemlerine saysal teknikleri kullanarak yaklak zmler getiren
yntem olarak tanmlanmaktadr. Matematiksel bir problem olan snr deer
problemleri, bamsz deikenlerle tanmlanan bir alann her yerinde bir veya birden
fazla baml deikenin bir diferansiyel denklemi salad ve bu alann snrlarnda
da zel koullarn saland durum olarak basite tanmlanabilir. Snr deer
problemlerine, alan problemleri de denilmektedir. Burada alan olarak tanmlanan
ksm ounlukla fiziksel bir yapdr. Bu alan ierisindeki deikenler bir diferansiyel
denklem ile tanmlanan baml deikenler olup, snr deerler ise, alan
deikenlerinin alann snrlarnda alm olduklar zel deerler olarak tanmlanabilir.
Fiziksel problemin durumuna gre bu alan deikenleri yer deitirme, scaklk, s
aks ve akkan hz olabilir [28].
Sonlu elemanlar analizinde, fiziksel olarak tanmlanabilen bu alan belirli
byklklerde sonlu sayda elemanlara blntlenerek (Meshing) yeniden
tanmlanmaktadr. Alan deikenlerinin deerlerinin ak (Explicit) yntemle
hesaplanabildii blntlerin kelerinde bulunan ve bunlar birbirine balayan
ksmlara da nokta (node) ad verilir. Blnt bykl ne kadar kltlrse alan
o kadar geree yakn tanmlanmaktadr (ekil 2.1) [28].

ekil 2.1. a) 41 elemanla yaplm olan blntleme. b) 192 elemanla yaplm ince
blntleme [28]
22

2.2 Temel Denklemler
ekil verme problemleri, ierisinde temas algoritmalarn da bulunduran byk yer
deitirme, ekil deitirme, srtnme ve temas durumlarn ieren dorusal olmayan
problemlerdir. Bu ekil verme srelerinde, yapnn ekil deitirme ilemi
sonucunda zamana kar nasl bir tepki verdii incelenmektedir. ekil deitirme
ilemi aada verilen temel denklem ile ifade edilebilir [29].
, ij j i i
f x o + =
(2.1)
Burada,
ij
o
Cauchy gerilmesini,
i
f
yzey kuvveti younluu,
i
x
ivmeyi ve
younluu ifade etmektedir.
Aadaki traksiyon snr deeri yukardaki denklemin bir zmdr.
( )
ij j i
n t t o =
(2.2)
j
n
, j = 1,2,3 iin yzey normali ve
i
t i = 1,2,3 iin yzey kuvvetini tanmlamaktadr.
Yer deitirme iin snr deer ise;
( ) ( ) ,
i i i
x a t D t = (2.3)
( )
i
D t , i = 1,2,3 iin yer deitirme fonksiyonu,
( ) ,
i i
x a t ise
i
a paracnn t
anndaki ilk konumunu tanmlamaktadr.
Temas yzeylerindeki sreksizlik durumu iin,
( )
0
ij ij j
n o o
+
=
(2.4)
ksmdaki temas durumu iin
x x
+
= (2.5)
Yukarda yazlan denklemler ve snr deerler kullanlarak edimsiz i ilkesine gre
aadaki forml elde edilmektedir.
23

,
0
I
i i ij i j i i i i
v v
v S
x x dv x dv f x dv t x ds ot o o o o o = + =
} } } }
(2.6)
Yukardaki denklem ayrklatrldktan sonra aadaki sonlu elemanlar yntemiyle
zlebilen denklem elde edilir.
( ) ( ) ( ) , , Mx t P x t F x x = (2.7)
Burada;
M : Kresel ktle matrisi
( ) x t : Kresel ivme vektr
P : Kresel kuvvet vektr(noktasal kuvvetler, yzey kuvvetleri)
F : Eleman gerilmelerinden doan edeer noktasal kuvvet
2.3 Zaman ntegrasyonu
Yaplarn byk ekil deiikliklerine kar verdikleri dinamik cevaplar analiz
edebilmek iin ok amal ak sonlu elemanlar kodu olan LS-DYNA
kullanlmaktadr. Bunun iin kullanlan en temel zm yntemi ak zaman
integrasyonuna dayanmaktadr [29]. Yaklam dorusal olmayan hareket
denklemlerinin saysal yntemlerden yararlanlarak zlmesidir. Aada rnek
olarak tek serbestlik derecesine sahip snml ktle yay problemi gsterilmi ve
hareket denklemi elde edilmitir. rnekte gsterilen sistemin (ekil2.2) hareket
denklemi saysal yntemlerden yararlanlarak zlebilir ki bu da bize LS-DYNA
kodunun temel alma mantnn anlalmas konusunda yardmc olmaktadr.





24



ekil 2.2. Tek serbestlik derecesine sahip snml sistem ve zerine etki eden
kuvvetler [29]
dAlembert prensibinden yararlanlarak denge denklemi yazlrsa,
( )
1 int D
f f f p t + + = (2.8)
Burada,
2
1 2
int
;
;
;
D
d u
f mu u ivme
dt
d u
f cu u hz
dt
f ku u yer deitirme
= =
= =
=
(2.9)
c snmleme katsays ve k rijitlik katsays olmak zere kritik snmleme deeri c =
c
cr
eklinde ifade edilebilir. Sistemin dorusal davran gsterdii durum iin
hareketi aada verilen dorusal adi diferansiyel denklem ile ifade edilebilir.
( ) mu cu ku p t + + = (2.10)

k
c m
m
u(t)-yer deitirme
p(t)
f
1
atalet kuvveti
f
D
snmleme kuvveti
p(t) d kuvvetler


f
int
yay kuvveti
25

Dorusal olmayan durum gz nnde bulundurulduunda i kuvvetler yer
deitirmenin dorusal olmayan bir fonksiyonu olarak kabul edilmekte ve denklem
aada gsterilen ekli almaktadr.
( )
int
( ) mu cu f u p t + + = (2.11)
Dorusal adi diferansiyel denklemlerin analitik zmleri mevcuttur fakat dorusal
olmayan denklemlerin integrasyonlar iin LS-DYNA ak merkezi farklar
ynteminden faydalanmaktadr.
2.3.1 Merkezi Farklar Yntemi
Dorusal olmayan diferansiyel denklemlerin zm iin ak merkezi farklar
ynteminden yararlanlabilir. Bu yntemde ncelikle sistemin konumunu tanmlayan
fonksiyon ok kk zaman admlarna ayrtrlr (Discretization), sonrasnda
sistemin davrann zmek iin gerekli olan hz ve ivme ifadeleri, hareketi ifade
eden fonksiyonun bir nceki ve bir sonraki zaman admlarndaki deerlerini ierecek
ekilde alr. ekil 2.3te merkezi farklarn uygulan grafiksel olarak gsterilmitir.
ekil 2.3. Merkezi farklar ynteminin grafiksel gsterimi [29]
t
n-1
t
n-1/2
t
n+1/2
t
n
t
n+1
t

u

2 t A
t A
1/ 2 n
u
1/ 2 n
u
+
n
u
26

Sistemin hareketini ifade eden denklem aada gsterildii gibidir [29].
n n n n
Mu Cu Ku P + + =
(2.12)

Denklem 2.12 de M ktle matrisini, C snmleme matrisini, K rijitlik matrisini ve
P
n

de d kuvvetleri ifade eden matristir. Ayn zamanda denklemde hz ve ivmeyi
ifade eden trevsel ifadeler mevcuttur, bu ifadeleri merkezi farklar ynteminden
yararlanarak aarsak,
( )
( )
( )
1 1
1/ 2 1/ 2
1 1
1 1 2
1
2
1
1
1
2
n n n
n n n
n n n n
n n n
Hz u u u
t
vme u u u
t
u u u u
t t t
u u u
t
+
+
+
+
=
A
=
A
| |
=
|
A A A
\ .
= +
A
(2.13)
ifadeleri elde edilir.
Denklem 2.13teki hz ve ivme ifadeler sras ile Denklem 2.12de yerlerine yazlrsa
sistem iin hareket denklemi aadaki gibi ifade edilir.
( )
2 2
1 1
1
2
2 2
n n n n
t
t u t t u u
+
A | | | |
+ A =
| |
\ . \ .
M C P K M M C
(2.14)
2.4 Zaman Adm Hesaplamas
Her bir eleman iin zaman adm bykl LS-DYNA yazlm tarafndan otomatik
olarak hesaplanr (Courant-Lewy kararllk kriteri, Courant-Lewy Stability
Criterion). Evrensel zaman adm olarak btn elemanlarn zaman admlarndan en
kk olan dikkate alnr. Zaman adm deerini belirli oranda drmek
kullancnn elindedir. Bu amala leklendirme faktr (Scaling Factor) ad verilen
bir katsay, her bir eleman iin hesaplanan zaman adm deeri ile arplabilir [29].
27

i
L
t a
c
| |
A =
|
\ .
Courant-Lewy Kriteri (2.15)
a : leklendirme faktr (Scaling Factor)
L
i
: En kk eleman ls
c : Malzeme iindeki ses hz deeri
2.4.1 Kabuk(Shell) Eleman in Zaman Adm Kontrol
alma kapsamnda kullanlan eleman tipi kabuk eleman olduundan aada
bantlar verilen yntem tercih edilmitir [29].
s
e
L
t
c
A = (2.16)

( )
2
1
E
c
v
=

(2.17)
Burada,
E : Young modl
: z ktle
v : Poisson oran
Karakteristik boy olan L
S
deeri aada bantlar verilen 3 ayr yaklamla
bulunabilir. zm srasnda hangi bantnn kullanlaca kullanc tercihine
braklmtr.
(1)
( )
( ) ( )
1 2 3 4
1
max , , , 1
s
s
A
L
L L L L
|
|
+
=

(2.18)
A
s
: Alan
0 | = Drtgen eleman iin
28

1 | = gen eleman iin
L
i
(i = 1..4) Eleman tanmlayan uzunluklar
(2)
1 2
(1 )
max( , )
s
s
A
L
D D
| +
=
(2.19)
D
i
(i = 1,2) Kegen uzunluklar
(3)
( )
( ) ( )
( )
20
1 2 3 4
1 2 3 4
1
max , min , , , 10
max , , , 1
s
s
A
L L L L L
L L L L
|
|
|
(
+
= +
(

(

(2.20)
Bu alma kapsamnda yaplan simlasyonlarda zaman adm hesaplamas 1
numaral yntem kullanlarak yaplmtr.
2.4.2 Simlasyon in rnek Zaman Adm Hesaplamas
LS-DYNA kodunun simlasyon srasnda model zerindeki en kk eleman gz
nnde tutarak hesaplam olduu zaman adm deeri, bir nceki blmde sunulmu
olan bantlar kullanlarak da hesap edilebilir. LS-DYNA kullanlarak yaplan
dorulama koturmas srasnda programn hesaplam olduu zaman adm deeri
0.41x10
-6
saniye olarak okunmutur.
Modeldeki en kk eleman drtgen geometrili olup, elemann kenar uzunluklar, L
1
= 2.39, L
2
= 2.41, L
3
= L
4
= 3.28, olarak llmtr. Drtgen eleman iin | = 0
alnr. Elemann yzey alan ise A
s
= 7.86 mm
2
olarak llmtr. Bu veriler
kullanlarak karakteristik boy Denklem 2.18 kullanlarak aadaki gibi
hesaplanabilir.
( )
( ) ( )
( )
1 2 3 4
1 1 0 7.86
2.4
3.28 max , , , 1
s
s
A
L mm
L L L L
|
|
+ +
= = =

Simlasyonda elik malzeme kullanldndan; elastik modl E = 201 GPa, younluk

= 7850 kg/m
3
, poisson oran v = 0.3 olarak alnr. Buradan malzeme iindeki ses
hz deeri Denklem 2.17 kullanlarak hesaplanabilir.
29

9
2 2
219.4 10
5542 /
(1 ) 7850(1 0.3 )
E
c m s
v

= = =


Karakteristik boy ve ses hz byklkleri Denklem 2.16da yerlerine yazlarak
zaman adm bykl hesaplanabilir.
6
3
2.4
0.43 10
5542 10
s
e
L
t x s
c x

A = = =

Hesaplanan 0.43x10
-6
saniyelik zaman adm deeri program zerinden okunan
0.41x10
-6
saniyelik zaman adm deerine %5 hatayla yaklamtr.
2.5 Eleman Seimi
nce yaplarn modellenmesi iin kat elemanlar yerine kabuk elemanlarn seilmesi,
modelleme srasnda kullanlmas gereken eleman saysn azalttndan daha
uygundur. Kabuk elemanlar, boyutlu uzayda kvrml yzeylere kiri elemanlarn
uygulanm hali olarak dnlebilir. Kabuk elemanlarn daha iyi anlalabilmesi
amacyla gen geometrili bir kabuk elemann grnm, eleman orta yzeyi
zerindeki yer deitirme vektrleri ve dnme eksenleri ekil 2.4te gsterilmitir
[30].

ekil 2.4. gen geometrili kabuk eleman [30]
M
z
u
M
y
u
M
x
u
y
u
x
u
30

Burada;
M
x
u
,
M
y
u ve
M
z
u
eleman orta yzeyindeki yer deitirme deerlerini
tanmlamaktadr. Eleman yer deitirme deerleri ise dnme miktarlarna bal
olarak;
M
x x y
M
y y x
M
z z
u u z
u u z
u u
u
u
=
=
=
(2.21)
eklinde yazlabilir. Burada z et kalnln temsil etmektedir. Dnme ifadeleri, yer
deitirme deerlerine bal olarak aada grld gibi yazlabilir [30].
z
x
z
y
u
y
u
x
u
u
c
=
c
c
=
c
(2.22)
Yer deitirme deerlerine bal olarak gerinim ifadeleri ise;
2
2
M
x z
xx
u u
z
x x
c
c c
=
c c
(2.23)
2
2
M
y
z
yy
u
u
z
y y
c
c
c
= +
c c
(2.24)
2
2
M
M
y
x z
xy
u
u u
z
y x x y

c
c c
= +
c c c c
(2.25)
0
zz xz yz
c = = =
(2.26)
olarak yazlabilir [30].
Kabuk elemanlar gen geometrili olabilecekleri gibi, drtgen geometrili olarak da
seilebilirler. gen elemanlar 3 veya 6 noktal, drtgen elemanlar da 4, 8 veya 9
noktaya sahip olacak ekilde seilebilir. Btn eleman tiplerinde noktalar orta yzey
zerinde bulunmaktadr. Kabuk elemanlar, yer deitirme ikisi dnme olacak
31

ekilde toplam 5 serbestlik derecesine sahip olabilecekleri gibi, yer deitirme
dnme olacak ekilde toplam 6 serbestlik derecesine de sahip olabilirler [30].
Bu alma dahilinde; drt noktaya sahip, drtgen geometrili, 6 serbestlik derecesine
sahip, Belytschko-Lin-Tsay kabuk eleman seilmitir. Az sayda hesaplama
gerektirmesi dolaysyla da simlasyon srelerinin ksa oluu bu kabuk eleman
tipinin en nemli avantajdr. Et kalnl boyunca 5 integrasyon noktasna sahip
Belytschko-Lin-Tsay kabuk eleman 725 matematiksel ilem gerektirirken, Hughes-
Liu kabuk elemannda bu say 4050ye kmaktadr [29].
2.6 Birimler
LS-DYNA kullanlarak yaplan analizler srasnda herhangi bir birim tanmlamas
yaplmamaktadr. LS-DYNA zerinde tanmlanan bir deikenin sahip olduu birim,
tanmlanacak olan dier birimlerle izelge 2.1de gsterilen ekilde uyumlu
olmaldr [31].
izelge 2.1. LS-DYNA iin uyumlu birim rnekleri
(a) (b) (c)
Uzunluk m mm mm
Zaman s s ms
Ktle kg ton kg
Kuvvet N N kN
Basn Pa MPa GPa
Enerji J Nmm kNmm
eliin Young Modl 210.0E+09 210.0E+03 210.0
eliin Younluu 7.85E+03 7.85E-09 7.85E-06
eliin Akma Dayanm 200.0E+06 200.0 0.200
Yer ekimi vmesi 9.81 9.81E+03 9.81E-03

2.7 LS-DYNA Analizleri in Tanmlanan Anahtar Kelimeler
LS-DYNA simlasyonlar, simlasyon sonularna etki edecek olan her bir
simlasyon parametresi iin tanmlanan anahtar kelimeler dorultusunda
gerekletirilmektedir. Bu simlasyon parametreleri; simlasyon sresi, simlasyon
hz, temas durumu ve srtnme kuvveti, malzeme modeli ve cinsi, atalet
32

momentleri, et kalnlklar, paralarn serbestlik dereceleri, ykleme durumlar ve
eitli simlasyon kontrol parametreleri olarak sralanabilir. Bu anahtar kelimeler
sisteme el ile girilebilecei gibi LS-Prepost ara yz kullanlarak da giri yaplabilir.
2.7.1 Hareket Kstlar
LS-DYNA zerinde tanml paralarn simlasyon sresince yapacaklar hareketlerin
eitleri, serbestlik dereceleri, dorultular ve hareketleri sresince takip edecekleri
konum erileri BOUNDARY_PRESCRIBED_MOTION_RIGID anahtar kelimesi
kullanlarak belirlenmektedir. almada hareketli paralar olan kalp makaras ve
yan destein hareketleri bu anahtar kelime kullanlarak tanmlanmtr. ekil 2.5te
kalp makarasnn hareketi iin tanmlanan anahtar kelimenin LS-Prepost zerinden
nasl girildii gsterilmitir.

ekil 2.5. Kalp makaras iin hareket kstlar
Burada,
PID (Part Identification): Para Numaras
DOF (Degree of Freedom): Parann serbestlik derecesi (Bir vektr ile tanml eksen
etrafnda dner serbestlik 8 rakamyla tanmlanm)
LCID (Load Curve Identification): Hareketi tanmlayan konum erisi (Bkz Blm
2.7.4)
SF (Scale Factor): Hareket lek faktr (+ veya - olarak tanmlanmas
hareketin ynn belirlemektedir)
33

VID (Vector Identification): Hareket eksenini belirleyen vektrn numaras
Benzer ekilde yan destein hareketi iin tanmlanan anahtar kelime ekil 2.6da
sunulmutur.

ekil 2.6. Yan destek iin hareket kstlar
2.7.2 Konum Kstlar
Fiziksel olarak sabitlenmi veya birbirlerine tutturulmu olan paralar konumlama
kstlar kullanlarak simlasyona aktarlrlar. Burada mengene ile kalp makaras
operasyon srasnda beraber hareket edeceklerinden
CONSTRAINED_RIGID_BODIES anahtar kelimesi kullanlarak birbirlerine
sabitlenmilerdir. Anahtar kelimenin uygulamas ekil 2.7de gsterildii gibidir.

ekil 2.7. Kalp makaras ve mengenenin birbirlerine sabitlenmesi
Burada,
PIDM (Master Rigid Body Part Identification): Tahrikli parann numaras (Kalp
Makaras)
PIDS (Slave Rigid Body Part Identification): Takipi parann numaras (Mengene)
34

2.7.3 Temas Tanmlamas
LS-DYNA uygulamalar srasnda birbirleriyle temas eden hareketli paralarn temas
koullarnn belirlenmesi byk nem arz etmektedir. almada temas tanmlamas
iin CONTACT_ONE_WAY_SURFACE_TO_SURFACE anahtar kelimesi
kullanlmaktadr. Bu anahtar kelime vastas ile temas halinde olan hareketli
paralarn aralarndaki srtnme katsaylar belirlenebilmekte bylelikle dinamik
etkilerden doan kuvvetler hesaplamalarda gz nnde bulundurulabilmektedir.
ekil 2.8 de LS-Prepost zerinden yaplan temas tanmlamalarndan birisi rnek
olarak sunulmutur.

ekil 2.8. LS-Prepost temas tanmlama kart
Burada;
SSID (Slave Segment Set Identification): Temasta baml parann numaras
MSID (Master Segment Set Identification): Temasta hakim parann numaras
SSTYPE (Slave Segment Set Type): Baml parann tanmlanma ekli
MSTYPE (Master Segment Set Type): Hakim parann tanmlanma ekli
FS (Static Coefficient of Friction): Statik srtnme katsays
35

FD (Dynamic Coefficient of Friction): Dinamik srtnme katsays
VDC (Viscous Damping Coefficient): Akmaz snmleme katsays
2.7.4 Eri ve Vektr Tanmlanmas
Model zerindeki paralarn zamana gre konumlarn tanmlayan eriler,
malzemelerin mekanik davranlarn tanmlayan eriler, kuvvet ve basn eklinde
ykleme durumlarnn zamana gre deiimlerini tanmlayan eriler,
DEFINE_CURVE anahtar kelimeleri kullanarak tanmlanmaktadr. Kalp
makarasnn zamana gre konumunu tanmlayan erinin tanmland ara yz ekil
2.9da sunulmutur.

ekil 2.9. LS-Prepost eri tanmlama kart
Burada;
LCID (Load Curve Identification): Tanmlanan Erinin Numaras
SFA (Scale Factor for Abscissa): Apsis iin leklendirme faktr
SFO (Scale Factor for Ordinate): Ordinat iin leklendirme faktr
A1-O1: Apsis ve ordinat deerlerinin tanmland sekme
36

Kalp makarasnn dnn gerekletirdii merkez ekseni tanmlayan vektr ekil
2.10da gsterildii ekilde tanmlanmtr.

ekil 2.10. LS-Prepost vektr tanmlama kart
VID (Vector Identification): Tanmlanan Vektrn Numaras
XT, YT, ZT: Vektrn tepe noktasnn tanmlayan koordinatlar
XH, YH, ZH: Vektrn taban noktasn tanmlayan koordinatlar
2.7.5 Malzeme Tanmlamas
Modeldeki elemanlar iin kullanlan malzemeler, malzeme modelleri ve malzeme
modellerindeki eitli parametreler, elemanlarn rijit veya ekil deiikliine
urayabilir olup olmadklar gz nnde bulundurularak tanmlanr. almada rijit
malzemeler iin 020-MAT_RIGID malzeme modeli, ekil deiikliine urayan
malzemeler iinse 024-PIECEWISE_LINEAR_PLASTIC malzeme modeli
kullanlmtr. ekil 2.11de rijit elemanlar iin anahtar kelime tanmlamasnn nasl
yapld gsterilmitir. Rijit malzeme modeli boru haricindeki elemanlar iin
kullanlmaktadr.
37


ekil 2.11. LS-Prepost rijit malzeme tanmlama kart
Burada,
MID (Material Model Identification): Tanmlanan malzeme modelinin numaras
RO (Mass Density): Tanmlanan malzemenin younluu
E (Modulus of Elasticity): Tanmlanan malzemenin elastik modl
PR (Poisson Ratio): Tanmlanan malzemenin Poisson oran
CMO (Center of Mass Constraint Option): Arlk merkezi kstlarnn yerel veya
evrensel koordinatlarda uygulanmasnn denetlenmesi
CON1: Yer deitirme kstlar
CON2: Dnme kstlar
PIECEWISE_LINEAR_PLASTIC malzeme modeli iin anahtar kelime uygulanmas
ekil 2.12de gsterildii gibidir. Bu malzeme modeli boru iin uygulanmtr.
38


ekil 2.12. LS-Prepost hasar grebilen malzeme tanmlama kart
Burada;
MID (Material Model Identification): Tanmlanan malzeme modelinin numaras
RO (Mass Density): Tanmlanan malzemenin younluu
E (Modulus of Elasticity): Tanmlanan malzemenin elastik modl
PR (Poisson Ratio): Tanmlanan malzemenin Poisson oran
SIGY (Yield Stress): Tanmlanan malzemenin akma dayanm
ETAN (Modulus of Tangent): Tanmlanan malzemenin tanjant modl
LCSS (Load Curve Identification): Malzeme iin mekanik zellikleri belirleyen bir
eri tanmlanm ise bu blmde seilebilir
2.7.6 Para Tanmlamas
Eleman ve nokta eklinde atanan geometriler, farkl mekanik ve geometrik
zelliklerde paralar oluturacak ekilde LS-DYNA ya ekil 2.13 te gsterildii
gibi tanmlanmaktadr. Bu tanmlama modeldeki para says kadar yaplmaldr.
39


ekil 2.13. LS-Prepost para tanmlama kart
Burada;
PID (Part Identification): Tanmlanan parann numaras
SECID (Section Identification): Para olarak tanmlanan blmn numaras (Bkz
Blm 2.7.8)
MID (Material Model Identification): Tanmlanan parann malzemesi (Bkz Blm
2.7.5)
2.7.7 Atalet Tanmlamas
LS-DYNA simlasyonlarnda hareketli paralarn zellikle byk hareket hzlarnda
ktlerliyle doru orantl olarak sahip olduklar atalet momentlerinin de
tanmlanmas, simlasyonlarn geree yaknlnn salanmas asndan olduka
nemlidir. almada kalp makaras dairesel hareket yapmaktadr ve modeldeki
dier paralara nispeten yksek bir atalet deerine sahiptir. ekil 2.14de makarann
sahip olduu atalet deerinin LS-Prepost zerinden nasl tanmland gsterilmitir.
Atalet deerleri elik malzeme iin modelin tasarmnn yapld aamada kat
modellerin hazrland program zerinden okunmutur.

40


ekil 2.14. LS-Prepost atalet tanmlama kart
PID (Part Identification): Atalet deeri tanmlanan parann numaras
SECID (Section Identification): Atalet deeri tanmlanan blmn numaras
MID (Material Model Identification): Atalet deeri tanmlanan parann malzemesi
XC, YC, ZC: Parann dnme merkezinin koordinatlar
IXX, IYY, IZZ: Tarafsz eksenlere gre atalet deerleri
2.7.8 Blm Tanmlamas
Modeldeki her bir paray oluturan, birbirlerine noktalar ile bal elemanlarn
oluturduu kmeler, LS-DYNA da birer blm olarak tanmlanmaktadr. Her bir
blm kendine ait geometrik ve simlasyon ile ilgili zellikleri bulundurmakta ve bu
zellikler her bir blm iin ayr ayr tanmlanabilmektedir. Blm tanmlamasnn
nasl yaplaca ekil 2.15te gsterilmitir.
41


ekil 2.15. LS-Prepost blm tanmlama kart
Burada;
SECID (Section Identification): Tanmlanan blmn numaras
ELFORM (Element Formulation): Eleman denklemi tanmlamas (Belytschko-Lin-
Tsay kabuk eleman iin 2 seilmi)
SHRF (Shear Factor): Kayma gerilmesi leklendirme faktr
NIP (Number of Integration Points): Kesit boyunca integrasyon noktas says
T1, T2, T3, T4: Elemann her bir kesindeki et kalnl deeri
2.7.9 Sre Tanmlamas
Simlasyon sreleri kullanc tarafndan tanmlanmaldr. Simlasyon srelerinin
belirlenmesi srasnda, simlasyonlarn geree yaknlk derecesi ve simlasyonlarn
gerekletirildii bilgisayarn kapasitesi gz nnde bulundurularak bir denge
salanmaldr. Bunun iinse CONTROL_TERMINATION anahtar kelimesi
kullanlmaktadr (ekil 2.16).

42


ekil 2.16. LS-Prepost sre tanmlama kart
Burada;
ENDTIM (Termination Time): Simlasyonun sonlanaca zaman
ENDCYC (Termination Cycle): Simlasyonun sonlanaca evrim says
2.7.10 Enerji Kontrol
Toplam enerji miktarnn ve enerji kayplarnn hesaplanmas simlasyon sonrasnda
modelin kararllnn gzlenebilmesi iin nem arz etmektedir.
CONTROL_ENERGY anahtar kelimesi yardmyla hangi enerji kayplarnn
simlasyon srasnda gz nnde bulundurulaca belirlenebilir. ekil 2.17de enerji
kontrol uygulamas gsterilmitir.

ekil 2.17. LS-Prepost enerji kontrol tanmlamas
Burada,
HGEN (Hourglass Energy): Hourglass enerjisi hesaplanmas seenei
RWEN (Stonewall Energy): Stonewall enerji kayplar hesaplanmas seenei
SLNTEN (Sliding Interface): Kayma yzeyi enerji kayplar hesaplanmas seenei
RYLEN (Rayleigh Energy): Rayleigh enerji kayplar hesaplanmas seenei
43

almada yukardaki seeneklerin hepsi 2 olarak seilmi bylelikle bu enerji
ekillerinin hepsi hesaplamalarda gz nnde bulundurulmutur.
2.7.11 Hourglass Kontrol
ekil 2.18 de LS-DYNA iin tanmlanan hourglass kontrol kart sunulmutur.

ekil 2.18. LS-Prepost hourglass kontrol tanmlamas
IHQ (Default Hourglass Viscosity Type): Hourglass akmazlk eidi
IHQ < 4 Yksek operasyon hzlarnda tavsiye edilir (Viskoz form)
IHQ = 4, 5, 6 Dk operasyon hzlarnda tavsiye edilir (Kat form)
QH (Hourglass Coefficient): Hourglass katsays
2.8 LS-DYNA Geri Yaylanma Simlasyonlar
LS-DYNA da geri yaylanma simlasyonlar kapal (Implicit) olarak, seamless ve
dynain isimli iki farkl yntem kullanlmak suretiyle gerekletirilebilmektedir. Bu
yntemlerin nasl uygulanacaklar aada ksaca aklanmtr.
2.8.1 Seamless Geri Yaylanma Yntemi
Bu yntemde sre ak (Explicit) ekil verme simlasyonu ile balamaktadr. ekil
verme simlasyonu sonlandnda LS-DYNA otomatik olarak kapal ynteme geer
ve geri yaylanma simlasyonu bu ekilde balam olur. Ayn anda kullanc
tarafndan daha nce tanmland ekilde geri yaylanma ileminin uygulanaca
paralar aktif hale gelip dierleri modelden silinir. Geri yaylanma simlasyonu
sresince temas yzeylerine gerek kalmadndan, tm temas tanmlamalar da
model zerinden kaldrlr. Geri yaylanma simlasyonunun gerekletii para
44

zerinde belirli kurallar erevesinde noktasal hareket kstlar atanr (Bknz Blm
2.8.3) [32].
2.8.2 Dynain Geri Yaylanma Yntemi
LS-DYNA ekil verme simlasyonunun sonlanmasyla anahtar kelimeler formatnda
Dynain isimli bir dosya yazdrabilir. Bu dosya iinde, ekil deiikliine uram
elemanlar ile gerinim ve gerilme deerleri hakknda veriler bulunmaktadr. Dynain
dosyas ekil verme simlasyonu srasnda INTERFACE_SPRINGBACK_DYNA3D
anahtar kelimesinin uygulanmasyla yazdrlr. Bu anahtar kelime uygulanrken
Dynain dosyasnn ierisinde verileri bulunmas istenen paralarn para numaralar
tanmlanr. Kapal geri yaylanma simlasyonunun gerekletirilmesi iin gereken
noktasal hareket kstlar bu dosya zerinde gerekli deiiklikler yaplarak paraya
uygulanr. Bu yntem ekil verme ve geri yaylanma simlasyonlarn ikiye
ayrdndan, geri yalanma simlasyonlar ncesinde model zerinde mdahale
imkan salamakta, bu durum da bu yntemin daha yaygn olarak kullanlmasna
sebep olmaktadr [32].
2.8.3 Geri Yaylanma Simlasyonlar in Noktasal Hareket Kstlar
Tanmlanmas
Statik kapal simlasyonlarn gerekletirilmesi srasnda kat cismin hareketlerini
engelleyecek kstlarn tanmlanmas gerekmektedir. Kstlar; hareket de
dnel serbestlikler olmak zere toplam alt hareketin kstlanmas amacyla
uygulanr. Bu kstlarn uygulanmas iin INTERFACE_SPRINGBACK anahtar
kelimesi kullanlabilecei gibi, BOUNDARY_SPC_NODE anahtar kelimesi de
kullanlabilir [32]. Bu almada kstlar BOUNDARY_SPC_NODE anahtar
kelimesinin uygulanmasyla gerekletirilmitir. Alt serbestlik derecesinin
kstlanmas iin toplamda noktaya kst uygulanmaldr. Kstlarn uygulanmas
ekil 2.19da gsterildii ekilde salanmtr.
45


ekil 2.19. farkl nokta iin hareket kstlar
Burada
NID (Node Identification): Kst uygulanan noktann numaras
DOFX, DOFY, DOFZ: x, y ve z eksenlerinde hareket serbestlikleri, 1 iin kstl,
0 iin serbest.
DOFRX, DOFRY, DOFRZ: x, y ve z eksenlerinde dnme hareketi serbestlikleri, 1
iin kstl, 0 iin serbest.
6760 numaral noktann z eksenindeki hareketi kstlanmtr.
7263 numaral noktann x, y, ve z eksenlerindeki hareketleri kstlanmtr.
8518 numaral noktann y ve z eksenlerindeki hareketleri kstlanmtr.
46

Bu ekilde geri yaylanma oluumu srasnda ortaya kabilecek olan kat cisim
hareketleri hem konum olarak hem de dnme hareketi olarak kstlanmtr. ekil
2.20 de kstlarn uyguland noktalar gsterilmitir.

ekil 2.20. Hareket kstlarnn uygulanmas
2.8.4 Geri Yaylanma Simlasyonlar in Kapal (Implicit) zm
LS-DYNA da geri yaylanma simlasyonlar kapal ekilde gerekletirilmektedir.
Bu koulun salanmas iin CONTROL_IMPLICIT_GENERAL anahtar kelimesi
kullanlmaldr. Tanmlama ekil 2.21 de gsterildii ekilde yaplmtr.

ekil 2.21. Kapal zm iin anahtar kelime
Burada,
IMFLAG (Implicit/Explicit Switching Flag): Kapal-ak zm iin seim anahtar.
1 iin kapal zm.
DT0 (Initial Time Step Size): Kapal zm iin ilk zaman adm deeri.
47

INFORM (Element Formulation Switching Flag): Eleman forml seimi. 2 iin
var olan eleman forml korunur. 1 iinse tam btnlemi forml kullanlr.
Geri yaylanma simlasyonlarnda kullanlan dier anahtar kelimeler, ekil verme
simlasyonlarnda kullanlanlar ile ayn olduundan bu blmde tekrar verilmesine
gerek grlmemitir.

















48

3. DNER-EKME (ROTARY-DRAW) BORU BKME OPERASYONU
Dner-ekme boru bkme simlasyonlar gerek dner-ekme boru bkme
operasyonlar temel alnarak gerekletirilmitir, bu sebepten dner-ekme boru
bkme tezgahnn temel paralar ve alma biimleri simlasyon almas
ncesinde tamamyla irdelenmitir. Bu blmde ncelikle tipik bir dner-ekme boru
bkme operasyonunun nasl gerekletii anlatlacak, devamnda ise dner-ekme
boru bkme tezgahnn bkme grubunun modellerinin nasl hazrland ve sonlu
elemanlar analizlerin nasl gerekletirildii anlatlacaktr.
Tipik bir dner-ekme boru bkme operasyonu ncesinde n destek, mengene ve
boru birbirine paralel olacak ekilde hizalanr. Boru; mengene ve n destek arasna
sktrlarak operasyon srasnda kaymas engellenir. Operasyon makarann dairesel
hareketiyle balar. Makara dndke, makaraya monte edilmi olan n destek ve
boruyu sktran mengene makara ile birlikte dairesel harekete balar. Bu hareket,
borunun makaraya sarnmak suretiyle makarann sahip olduu yarapta bir bkme
yarapyla bklmesine sebep olur. Operasyon sonucunda bklm borunun karn
ve srt blgelerinde plastik deformasyonlar olumaktadr. Yan destek bkme
srasnda boruya moment uygulayarak operasyonun tamamlanmasna yardmc
olmaktadr ve yan destein boru ile birlikteki hareketi boru kesit incelmesini
azaltmaktadr [1]. Bkme grubundaki dier bir para olan kan kullanlmasndaki
temel ama ise, bkme srasnda borunun makaraya teet olduu noktann hemen
arkasnda boruya ek bir destek salamak suretiyle boru karnnda oluan krmalarn
nlenmesini salamaktr [33]. Kak ayn zamanda yzeysel srtnme kuvvetini de
drmektedir [10]. nce cidarl ve byk apl borularn bklmesi srasnda kesit
bozulmalarn ve ovallemeyi engellemek amacyla boru iinde mandrel kullanlmas
tavsiye edilmektedir. Kullanlan mandrel boru ap ve et kalnl gz nnde
bulundurularak, topsuz veya 1-3 toplu olarak seilebilir [10].
3.1 ekil Verme Simlasyonu
Dner-ekme boru bkme operasyonunda kullanlan bkme grubunun ve borunun
blntlenmi modeli ANSA [34] kullanlarak hazrlanmtr. Dorulamas ise
literatrdeki analitik ve deneysel almalardan yararlanlarak yaplmtr [1,6]. Kat
49

modellerin geometrileri Khodayarinin [6] deneysel almas nda hazrlanm,
kullanlan parametreler izelge 3.1de sunulmutur [6].
izelge 3.1. Dner-ekme boru bkme operasyonu geometrik zellikleri
Boru d ap (mm) 20
Boru et kalnl (mm) 1.5
Bkme yarap (mm) 50
Mengene uzunluu (mm) 55
Destek kalb uzunluu (mm) 160
Kak uzunluu (mm) 55

Yaplm olan blntleme almalar sonucunda 3 mm boyutunda blntler yeterli
grlm ve ekil 3.1de sunulmu olan blntlenmi kabuk model hazrlanmtr.
Modelde 10 integrasyon nokta saysna sahip Belytschko-Tsay kabuk elemanlarn
kullanlmas uygun grlm ve modeller bu karar nda hazrlanmtr.

ekil 3.1. Dner-ekme boru bkme operasyonu blntlenmi modeli
Geri yaylanma simlasyonlarnn doruluu byk lde kendilerinden nce
yaplan ekil verme simlasyonlarnn verimliliine baldr. Bu almada ekil
verme simlasyonlar ak sonlu elemanlar kodu LS-DYNA kullanlarak
gerekletirilmitir. LS-DYNAda sonlu elemanlar simlasyonu ncesinde
tanmlanmas gereken belli bal simlasyon parametreleri bulunmaktadr. Bunlardan
biri operasyon hzdr. Ak ekil verme simlasyonlarnda en uygun operasyon
50

hzlarn belirlemek hem simlasyon srelerini drmek adna hem de yapay
dinamik etkileri (atalet etkileri) azatlamak iin nem arz etmektedir [31].
Tanmlanmas gereken en nemli parametrelerden birisi de malzeme modelidir.
Modeldeki boruya, LS-DYNA malzeme ktphanesindeki MAT-024 koduna sahip
PIECEWISE_LINEAR_PLASTIC isimli malzeme modeli atanmtr. Bu malzeme
modelinde kullanlmas gereken temel parametreler olan Young modl, tanjant
modl, akma gerilmesi, ve Poisson oran izelge 3.2de verilen deerler
kullanlarak tanmlanmtr. Bkme grubunda bulunan dier kalplar deforme
olmamalar gerektiinden MAT-20 malzeme modeli kullanlmak suretiyle rijit olarak
tanmlanmlardr. Simlasyonlar srasnda tanmlanmas gereken bir dier parametre
ise temastr. Boru ve kalplar arasndaki temas durumunu tanmlamak iin LS-
DYNA iinde bulunan CONTACT_ONE_WAY_SURFACE_TO_SURFACE
temas algoritmas kullanlm, srtnme katsays 0.3 olarak seilmitir.
izelge 3.2 Dner-ekme boru bkme operasyonu mekanik zellikleri
Malzeme
elik
A573-81 65
Akma dayanm (MPa) 270
Tanjant modl (MPa) 900
Young modl (MPa) 219,400
Poisson oran 0.3
Srtnme katsays 0.3

Yukarda tanmlanm olan simlasyon parametreleri ile izelge 3.1 ve izelge
3.2deki veriler kullanlarak, 90
0
bkme asna sahip dorulama koturmas
yaplmtr. Koturma sonucunda elde edilmi olan et kalnl deiimi izimi ekil
3.2de sunulmu, en byk ve en kk et kalnl deerleri izim zerinden
srasyla 1.709 ve 1.378 mm olarak okunmutur.
51


ekil 3.2. Et kalnl deiimi izimi. Bkme as (): 90
0
, bkme yarap (R): 50
mm, boru ap (D): 20 mm, boru et kalnl (t): 1.5 mm
Et kalnl deiimi grafii ise ekil 3.3 te verilmi olup, et kalnl lmleri 90
0

bklm olan borunun 45
0
ye karlk gelen kesiti zerinden veriler alnarak
gerekletirilmitir. Sonular; Denklem 3.1den (Ek 7.2) elde edilmi olan analitik
sonu, Khodayarinin [6] almasndan elde etmi olduu deneysel sonular ve
Wangn [8] SEA sonular ile karlatrlmtr. ekil 3.3 incelendiinde tm
sonularn yeterince rtt grlmektedir.
0
0
1
(%) ( 1) 100%
1 sin
t t
Thinning
t k |

= =
+
(3.1)
52


ekil 3.3. Et kalnl deiimi grafii. Bkme as (): 90
0
, bkme yarap (R): 50
mm, boru ap (D): 20 mm, boru et kalnl (t): 1.5 mm
Boru bkme operasyonlar sonucunda borunun kalc olarak deforme olmasna sebep
olan etkili plastik gerinim hem saysal ortamda hem de analitik olarak tespit
edilebilir. SEA sonularnn geerliliini tespit etmek amacyla kullanabileceimiz
bir dier yntem de etkili plastik gerinim dalm deerlerini analitik olarak
hesaplanan en byk deerler ile karlatrmaktr. ekil 3.4te yedi farkl zaman
adm iin etkili plastik gerinim dalm izimleri srasyla verilmitir. 90
0
lik bkme
ilemi sonucunda boru zerinde oluan en byk plastik gerinim deeri ise analitik
olarak Denklem 3.2 (Ek 7.1) kullanlarak hesaplanabilmektedir.
0
0
sin
z
L L h r
L R R
|
c

= = =
(3.2)



A (Derece)
0 20 40 60 80 100 120 140 160 180
E
t

K
a
l

n
l

D
e

i
m
i

(
%
)
-15
-10
-5
0
5
10
15
SEA
Analitik
Deneysel (Khodayari)
SEA (Wang&Agarwal)
53


ekil 3.4. Farkl zaman admlarnda etkili plastik gerinim dalmlar. Bkme
yarap (R): 50 mm, boru ap (D): 20 mm, boru et kalnl (t): 1.5 mm

t = 0 s
t = 0.05 s
05 s
t = 0.1 s
t = 0.15 s
t = 0.2 s
t = 0.25 s
t = 0.3 s
54

ekil 3.5te 90
0
lik bkme ilemi sonucunda boru srt ksm iin elde edilen etkili
plastik gerinim dalm grafii izdirilmi ve analitik olarak hesaplanm en byk
deer ile karlatrlmtr.

ekil 3.5. Boru srt ksm iin etkili plastik gerinim dalm
Benzer ekilde boru karn ksm iin de etkili plastik gerinim deerleri model
zerinden llm, yine analitik olarak hesaplanm en byk deer ile
karlatrlmtr (ekil 3.6). Grafiklerde grld gibi borunun hem srt hem de
karn blmlerinden alnan simlasyon sonular, analitik olarak hesaplanan
sonularla uyum ierisindedir.

ekil 3.6. Boru karn ksm iin etkili plastik gerinim dalm
Boru zerindeki Konum (mm)
120 140 160 180 200 220
E
t
k
i
l
i

P
l
a
s
t
i
k

G
e
r
i
n
i
m
,

c
0.00
0.05
0.10
0.15
0.20
SEA Sonu
Analitik Sonu (Maks.)
lk Teet Nokta Son Teet Nokta
0.185
Boru zerindeki Konum (mm)
120 140 160 180 200 220
E
t
k
i
l
i

P
l
a
s
t
i
k

G
e
r
i
n
i
m
,

c
0.00
0.05
0.10
0.15
0.20
0.25
SEA Sonu
Analitik Sonu (Maks.)
0.185
lk Teet Nokta Son Teet Nokta
55

Sonlu elemanlar analizi sonularnn kararlln gzlemlemek iin
kullanabileceimiz bir dier yntem de simlasyon sonucunda meydana gelen enerji
deiimi miktarlarn incelemektir. ekil 3.7 bkme simlasyonu sonucunda kinetik,
i, toplam, hourglass ve kayma enerjilerindeki deiimleri gstermektedir.
Grld gibi kinetik ve hourglass enerji deiimleri toplam enerji deiimlerinin
olduka altndadr.

ekil 3.7. Bkme simlasyonlar srasndaki enerji deiimleri
Bununla birlikte ekil 3.8 de grld zere simlasyonlardaki enerji kaybnn ilk
enerji miktarna oran %0.03n olduka altndadr. Bu bilgilerin nda
gerekletirilmi olan SEAnn kararl olduu yorumu yaplabilir.

ekil 3.8. Bkme simlasyonlar srasnda toplam enerjinin ilk enerjiye oran
Zaman (s)
0.00 0.05 0.10 0.15 0.20 0.25 0.30 0.35
E
n
e
r
j
i
0.0
5.0e+4
1.0e+5
1.5e+5
2.0e+5
2.5e+5
3.0e+5
3.5e+5
Kinetik Enerji
Enerji
Toplam Enerji
Hourglass Enerji
Kayma Enerjisi
Zaman (s)
0.00 0.05 0.10 0.15 0.20 0.25 0.30 0.35
E
n
e
r
j
i

O
r
a
n

0.975
0.980
0.985
0.990
0.995
1.000
1.005
Toplam Enerji /lk Enerji
56

3.2 Geri Yaylanma Simlasyonu
Bkme operasyonu sonrasnda, borunun bkme ilemi ncesi ngrlm olan
bkme asndan sapmas geri yaylanma olarak adlandrlmaktadr. Boru zerinde
elastik olarak deforme olan ksmlarn eski hallerine dnmeleri geri yaylanma
oluumunun en nemli sebebi olarak grlmektedir. Bu almada, geri yaylanma
simlasyonlar implicit olarak DYNAIN geri yaylanma yntemi kullanlmak
suretiyle LS-DYNAda gerekletirilmitir. Bu yntemin temelinde, ekil verme
simlasyonu sonrasnda, ierisinde bklm olan borunun zerindeki elemanlarn
gerilme ve gerinim verilerini bulunduran bir dosyann kullanlmas yatmaktadr.
Implicit geri yaylanma simlasyonlarnda, daha yakn sonular elde etmek amacyla
daha hassas zmleme yapan Double Precision kod kullanlmtr. Geri yaylanma
simlasyonlar sonucunda verimli sonular elde etmek, geri yaylanma srelerine ve
bu srelerin ka basamaa blneceine de baldr. Bu almada 0.01 saniyelik
simlasyon sresi 10 basamaa blnmek suretiyle geri yaylanma simlasyonlar
gerekletirilmitir. Geri yaylanma oluumunun simlasyon sresi dahilinde eit
aralklarla gereklemesini salamak amacyla IMPLICIT_STABILITION komutu
kullanlmaldr. Geri yaylanma oluumunun simlasyon balarnda da serbeste
ortaya kmasn salamak amacyla, bu komut ierisinde tanmlanmas gereken
lek katsays (Scale Factor) ise 0.1 olarak seilmitir. Modeldeki elemanlar, ekil
verme simlasyonunda olduu gibi kabuk elemandr fakat bu sefer eleman tipleri
Fully Integrated olarak seilmitir.
Modelin dorulanmas amacyla, geri yaylanma dorulama koturmas A573-81 65
elii iin izelge 3.1 ve izelge 3.2de sunulmu olan geometrik ve mekanik
parametreler kullanlarak gerekletirilmitir. ekil 3.9da farkl bkme alar iin
Khodayarinin [6] deneysel sonular ile bu almadan elde edilen simlasyon
sonularnn karlatrlmas sunulmutur. Grafik incelendiinde simlasyon
sonularnn A573-81 65 malzemesi iin deneysel sonularla yeterince rtt
yorumu yaplabilir ki bu dorultuda elde edilen model rahatlkla parametrik alma
kapsamnda kullanlabilir.

57


ekil 3.9. Bkme asna bal geri yaylanma oluumu deneysel ve SEA
karlatrmas
Geri yaylanma oluumunun temel sebebi operasyon sonrasnda malzeme zerindeki
elastik deformasyonun eski haline gelmesidir. Bu durumun varl, boru zerinde
geri yaylanma ncesi ve sonrasnda gerilme dalmlarnda deiikliklere sebebiyet
vermektedir. Bu durumun gzlenebilmesi adna ekil 3.10 incelenmitir.

ekil 3.10. Geri yaylanma ncesi ve sonras etkili gerilme dalm. Malzeme: A573-
81 65, Bkme as (): 90
0
, bkme yarap (R): 50 mm, boru ap (D): 20 mm, boru
et kalnl (t): 1.5 mm
Bkme As (Derece)
20 40 60 80 100
G
e
r
i

Y
a
y
l
a
n
m
a

A

(
D
e
r
e
c
e
)
1
2
3
4
Khodayari (Deneysel)
SEA

Geri Yaylanma ncesi Geri Yaylanma Sonras


58

3.3 Parametrik alma
Bkme as (), boru ap (D), boru et kalnl (t) ve srtnme katsays (f
s
) geri
yaylanma asn belirleyen temel parametreler olarak ne kmaktadr. Bu
parametreler teker teker ele alndklarnda geri yaylanma oluumuna olan etkileri
oransal olarak elde edilebilmektedir, fakat bu parametrelerin birbirlerinden bamsz
olarak deitikleri koullar altnda geri yaylanma oluumunun tespiti sonlu elemanlar
yntemiyle bile olduka gleebilmektedir. Bu blmde, ncelikle yukarda
sralanm olan parametrelerin geri yaylanma oluumuna olan etkileri birer parametre
deitirilip dier parametreler sabit tutulmak suretiyle teker teker incelenecek,
devamnda ise parametrelerin L-25 Taguchi tablosu kullanlarak hazrlanan
kombinasyonlar iin geri yaylanma miktarlar tespit edilmeye allacaktr.
Bkme as geri yaylanma oluumuna etki eden en nemli parametrelerden birisidir.
ekil 3.9 da hem deneysel olarak hem de sonlu elemanlar yaklamyla elde edilmi
geri yaylanma deerleri bkme asna bal olarak sunulmutur. Grafikten de
grlebilecei gibi geri yaylanma as bkme asna bal olarak neredeyse
dorusal olarak art gstermektedir.
Boru ap geri yaylanma oluumunu etkileyen bir dier parametre olarak ne
kmaktadr. Yaplan almada dier parametreler sabit tutulmak suretiyle boru ap
srasyla 30, 40 ve 50 mm olacak ekilde arttrlm, bu deerler iin geri yaylanma
miktarlar llmtr. ekil 3.11de grld zere boru apnda yaplan artlar
geri yaylanma asn drmektedir.
Et kalnl deerinin etkisini de gzlemleyebilmek adna, ekil verme ve geri
yaylanma simlasyonlar dier parametreler sabit tutularak farkl et kalnl
deerleri iin gerekletirilmitir. Boru ap 30 mm, srtnme katsays 0.1, bkme
as 90
0
alnarak et kalnlnn srasyla 1.5, 2.0, 2.5 ve 3.0 mm deerleri iin
simlasyonlar yaplmtr. ekil 3.12deki grafik gstermektedir ki et kalnln
arttrmak geri yaylanma asn neredeyse dorusal olarak azaltmaktadr.

59


ekil 3.11. Geri yaylanma asnn boru apyla deiimi. Malzeme: A573-81 65,
Bkme as (): 90
0
, bkme yarap (R): 150 mm

ekil 3.12. Geri yaylanma asnn et kalnlyla deiimi. Malzeme: A573-81 65,
Bkme as (): 90
0
, bkme yarap (R): 150 mm
Boru ap (mm)
30 35 40 45 50 55
G
e
r
i

Y
a
y
l
a
n
m
a

A

(
D
e
r
e
c
e
)
1.4
1.5
1.6
1.7
1.8
1.9
2.0
f
s
= 0.1 , t = 3mm
Et Kalnl (mm)
1.6 1.8 2.0 2.2 2.4 2.6 2.8 3.0 3.2
G
e
r
i

Y
a
y
l
a
n
m
a

A

(
D
e
r
e
c
e
)
1.90
1.95
2.00
2.05
2.10
2.15
2.20
2.25
D = 30mm , f
s
= 0.1
60

Kalplar ve boru arasndaki srtnme katsaysn deitirmek de geri yaylanma
asn deitirmektedir. Yine 90
0
lik bkme asna sahip simlasyonlar sonucunda
farkl srtnme katsaysna sahip modellerden elde edilmi olan veriler ekil 3.13de
grafik haline getirilmitir. Grafik yorumlanrsa, dier btn parametreler sabit
tutulmak suretiyle srtnme katsaysn 0.10 ile 0.15 arasnda arttrmak geri
yaylanma asn gzle grlr bir ekilde arttrmaktadr, buna ramen daha byk
srtnme katsays deerleri geri yaylanma as zerinde beklenen art
gerekletirmemitir.

ekil 3.13. Geri yaylanma asnn srtnme katsaysyla deiimi. Malzeme: A573-
81 65, Bkme as (): 90
0
, bkme yarap (R): 150 mm
Geri yaylanma oluumunu nemli lde ynlendiren bu parametrelerin geri
yaylanma oluumuna mterek bir ekilde etki ettikleri bilinmektedir. Bu mterek
etkiyi tespit edebilmek iin bu parametrelerin eitli deerlerini kullanarak
oluturulmu 25 kat model hazrlanmtr. Bu modeller hazrlanrken bkme yarap
(R) deerinin de geri yaylanma oluumuna etki edebilecei gz nnde
bulundurularak, bkme yarap/boru ap (R/D) oran parametreler arasna dahil
edilmitir. Bu modellerin iinde ince cidarl ve byk boru apna sahip olanlar, tpk
gerek boru bkme operasyonlarnda olduu gibi kesit bozulmas veya krma
Srtnme Katsays
0.10 0.15 0.20 0.25 0.30 0.35
G
e
r
i

Y
a
y
l
a
n
m
a

A

(
D
e
r
e
c
e
)
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
2.7
D = 30 mm , t = 1.5 mm
61

ihtimaliyle yz yze kalmaktadrlar. Bu problemlerin nlenebilmesi iin bilinen en
pratik yntem operasyon ncesinde boru iine mandrel yerletirilmesidir. Borunun
apna bal olarak ekil 3.14de gsterilmi olan farkl mandrel tiplerinden birisi
seilmelidir. Bu gerek gz nnde bulundurularak riskli geometriler mandrel
kullanlarak modellenmilerdir. Toplu mandrellerin toplarna, simlasyon srasnda
serbestlik kazandrabilmek adna CONSTRAINT_JOINT_SPHERICAL komutu
kullanlmtr. Simlasyonlar srasnda kullanlan mandrellerin seimi ile farkl
boyutlara sahip borular iin kullanlacak olan kalplarn boyutlar ve mandrellerin
bkme makarasyla teet olan noktalardaki konumlar Millern [4] hazrlam
olduu geometrik verilerden yararlanlarak belirlenmitir ve bahsedilen 25 model
iin kullanlm olan geometriler izelge 3.3de sunulmutur.


ekil 3.14. Simlasyonlar srasnda kullanlan mandrel modelleri





Toplu Mandrel
Topsuz Mandrel

Teet
Uzant

62

izelge 3.3. Mterek etkinin belirlenmesinde kullanlacak modeller (L25-Taguchi
array)
Model D (mm) R (mm) Mengene (mm) Yan Destek.(mm) Kak (mm) Mandrel Teet Uzant (mm)
1 30 60.0 60 100 51 RP-2 4.8
2 30 75.0 60 150 51 RP-1 4.8
3 30 90.0 60 200 51 P 4.8
4 30 105.0 60 250 51 - 4.8
5 30 120.0 60 300 51 - 4.8
6 40 100.0 80 200 64 RP-2 3.9
7 40 120.0 80 300 64 RP-1 3.9
8 40 140.0 80 350 64 P 3.9
9 40 160.0 80 200 64 - 3.9
10 40 80.0 80 200 64 RP-2 3.9
11 50 150.0 100 400 76 RP-2 4.8
12 50 175.0 100 200 76 P 4.8
13 50 200.0 100 300 76 - 4.8
14 50 100.0 100 250 76 RP-3 4.8
15 50 125.0 100 300 76 RP-2 4.8
16 60 210.0 120 350 76 RP-1 5.8
17 60 240.0 120 400 76 RP-1 5.8
18 60 120.0 120 350 76 CP-4 4.8
19 60 150.0 120 400 76 RP-3 5.8
20 60 180.0 120 250 76 RP-3 5.8
21 70 280.0 140 550 102 RP-1 6.4
22 70 140.0 140 450 102 CP-4 5.8
23 70 175.0 140 250 102 CP-4 5.8
24 70 210.0 140 350 102 RP-3 6.4
25 70 245.0 140 450 102 RP-1 6.4
P: Topsuz mandrel,
RP-N: Standart adm N top sayl mandrel
CP-N: Yanak adm N top sayl mandrel.

Hazrlanan bu 25 farkl model kullanlarak hem ekil verme simlasyonlar hem geri
yaylanma simlasyonlar gerekletirilmi, sonular kaydedilmitir. Bu sonular
kullanlarak geri yaylanma oluumuna etki eden en baskn parametre belirlenebilir.
izelge 3.4de farkl ekil verme parametreleri iin elde edilmi olan geri yaylanma
sonular sunulmutur.

63

izelge 3.4. Farkl ekil verme parametreleri iin geri yaylanma alar
No D (mm) t (mm) R/D () fs SB ()
1 30 1.5 2 30 0.05 1.09
2 30 2 2.5 45 0.1 1.05
3 30 3 3 60 0.15 1.38
4 30 4 3.5 75 0.2 1.65
5 30 6 4 90 0.25 1.41
6 40 1.5 2.5 60 0.2 1.01
7 40 2 3 75 0.25 1.43
8 40 3 3.5 90 0.05 1.68
9 40 4 4 30 0.1 1.01
10 40 6 2 45 0.15 1.04
11 50 1.5 3 90 0.1 0.94
12 50 2 3.5 30 0.15 0.96
13 50 3 4 45 0.2 1.28
14 50 4 2 60 0.25 0.89
15 50 6 2.5 75 0.05 1.06
16 60 1.5 3.5 45 0.25 1.05
17 60 2 4 60 0.05 1.17
18 60 3 2 75 0.1 0.87
19 60 4 2.5 90 0.15 1.15
20 60 6 3 30 0.2 0.68
21 70 1.5 4 75 0.15 0.63
22 70 2 2 90 0.2 0.93
23 70 3 2.5 30 0.25 0.77
24 70 4 3 45 0.05 1.04
25 70 6 3.5 60 0.1 0.78







64

4. GER YAYLANMA MKTARINI NGREBLMEK N
MATEMATKSEL MODEL OLUTURULMASI
4.1 En etkili Parametrelerin Belirlenmesi
Bir nceki blmde bahsi geen geometrik ve sresel parametrelerin geri yaylanma
miktar zerindeki etkileri ANOVA yntemi kullanlarak belirlenmitir. ANOVA
yntemi, MATLAB [35] programndaki anovan fonksiyonundan yararlanlarak
uygulanmtr. Bahsedilen bu fonksiyon ile bahsi geen parametrelerin geri
yaylanmann ortalama deeri zerindeki etkilerini ok ynl ANOVA analizleri
gerekletirerek grebilmek mmkndr. izelge 4.1de ANOVA analizleri
sonucunda elde edilen veriler sunulmutur. Bu analiz sonucunda tm deikenler
iinden boru ap (D) en etkili parametre olarak belirlenmitir.
izelge 4.1. Parametrelerin yzde etkilerinin sunulduu ANOVA izelgesi
Kaynak Kareler toplam SD Kareler ortalamas F Olaslk>F Etki %
D 0.77012 4 0.19253 10.4 0.0218 43.76
t 0.22368 4 0.05592 3.01 0.1553 12.71
R/D 0.19976 4 0.04994 2.69 0.1805 11.35
0.27716 4 0.06929 3.73 0.1150 15.75
f
s
0.21484 4 0.05371 2.89 0.1640 12.21
Hata 0.07424 4 0.01856
Toplam 1.75980 24
SD: Serbestlik derecesi.
Bahsi geen parametrelerin deer aralklar 0-1 aralnda normalize edilerek bunlara
bal geri yaylanma deerleri de ekil 4.1de sunulmutur. izelge 4.1 ve ekil 4.1
irdelendiinde etkin olarak belirlenen tm parametrelerin etkileri %10dan fazla
olduundan geri yaylanmann saptanmasndaki etkileri gz ard edilmemelidir. Bu
sebepten ileriki blmde oluturulmu olan vekil modellerde bu deikenlerin
tamam hesaplamalara dahil edilmitir. Eer %10 deerinin altnda etkiye sahip bir
parametre belirlenmi olsayd hesaplamalar srasnda etkisi ihmal edilebilirdi.
65


ekil 4.1. Parametrelerin normalize edilmi deerlerinin geri yaylanma oluumuna
etkileri
Bahsi geen parametrelerin geri yaylanma oluumuna ayr ayr etkileri Blm 3.3te
incelenmiti. Gerekletirilen ANOVA analizleri ile elde edilen geri yaylanma
sonular olan ekil 4.1 de sunulmu grafikler ve Blm 3.3te dier parametreler
sabit tutularak her bir parametrenin deiimiyle elde edilmi olan geri yaylanma
grafikleri karlatrlabilir. ekil 3.9da geri yaylanma asnn bkme as ile
deiimi incelenmi, artan bkme asyla geri yaylanma asnn da artt
grlmtr. ekil 4.1deki ANOVA analizi sonucu incelendiinde de bkme as
arttka geri yaylanma asnn artt yorumu yaplabilir.
ekil 3.11de geri yaylanma asnn boru apyla nasl deitii incelenmi, geri
yaylanma asnn boru apndaki artla dorusal olarak dt grlmtr. ekil
4.1 incelendiinde de boru apndaki arta bal olarak geri yaylanma asnn
neredeyse dorusal olarak dt yorumunu yapmak zor deildir.
Geri yaylanma asnn et kalnlyla deiimi ekil 3.12de verilmi, et
kalnlndaki artla geri yaylanma asnda neredeyse dorusal olarak d olduu
grlmtr. ekil 4.1deki sonulara baklrsa da geri yaylanma asnn belli bir et
kalnl deerine kadar artt fakat devamnda da d gsterdii grlmtr. Bu
66

noktada bu iki grafik tam rtmemekle beraber daha fazla veri noktas kullanmyla
ekil 4.1deki grafiin ekil 3.12de sunulan grafikteki davrana yaklatrlabilecei
dnlebilir veya geri yaylanma asnn et kalnlyla deiimini ifade eden daha
verimli bir grafik elde edilmesi salanabilir.
ekil 3.13 incelendiinde, geri yaylanma asnn srtnme katsaysndaki artla
artma eiliminde olduu grlmtr. ekil 4.11de sunulan ANOVA analizi
sonularnda ise benzer bir durumla karlalmamtr. Bu durum u ekilde
yorumlanabilir; srtnme katsaysndaki artn srtnme kuvvetlerini arttrd
bilinmektedir, srtnme kuvvetlerindeki art da boru zerindeki geici ekil
deiikliine urayan yzey miktarn arttracandan, artan srtnme katsaysnn
geri yaylanma oluumunu arttrabilecei yorumu yaplabilir. Fakat bu noktada
srtnme kuvvetlerinin, srtnme katsays dnda, kalplardan boruya aktarlan
yzey normal kuvvetlerine de bal olduu unutulmamaldr. Bu normal kuvvetler de
boru geometrisine ve kalp geometrilerine bal olarak deimektedir. Bu noktada da
ayn srtnme katsays iin farkl geometrilerdeki borular zerine etki eden
srtnme kuvvetlerinin farkl olaca yorumunu yapmak zor deildir. Bu sebepten
yaplan ANOVA analizleri sonucunda, srtnme katsaynsn etkisi kalp
geometrilerinin boyutlarndan bamsz olarak tespit edilememi, bu durum
sonulara da yansm ve eitli tutarszlklar grlmtr.
Blm 3.3de bkme yarapnn geri yaylanma oluumuna etkisi incelenmemi olsa
da yaplan 25 adet simlasyonun sonucunda gerekletirilen ANOVA analizlerinde
bu parametrenin etkisi de gzlemlenmi, ekil 4.1de artan bkme yarap ile geri
yaylanma asnn da art eiliminde olduu grlmtr. Bkme yarapnn
artyla elastik ekil deiikliine urayan boru yzeyi artmaktadr, bu durum
dnldnde de geri yaylanma asnn bkme yarapyla art ngrlmesi zor
olan bir sonu olarak dnlmemektedir.
ANOVA analizleri ile elde edilen sonularn, veri noktalarndan elde edilen geri
yaylanma sonularyla snrl olduu, dolaysyla veri noktas saysnn arttrlmasyla
daha gereki ANOVA analizi sonularna ulalaca gerei unutulmamaldr.

67

4.2 Vekil Modellerin Oluturulmas
Vekil modeller, bir problemin girdileri ve ktlar arasnda matematiksel bir bant
oluturmay salarlar. Elde edilen bu matematiksel bantnn kullanm ile fazla
sayda analiz gerektiren ve uzun hesaplama srelerine sahip mhendislik
uygulamalarnn sonularnn tahmin edilmesi salanr. Bu matematiksel ilikinin
belirlenmesi iin ncelikle girdilerin farkl deerleri iin belirli sayda tasarm
noktalar oluturulmal devamnda da bu tasarm noktalar iin deneyler veya
analizler yaplmaldr. Tasarm noktalar, deneysel tasarm yntemleri (Design of
experiment, DoE) ile belirlenir ve sonra her bir tasarm noktas iin gerekli analiz
yaplarak yant deerleri hesaplanr. En son aama olarak, tasarm noktalar ve bu
noktalar iin elde edilen yantlar kullanlarak, girdiler ve yantlar arasnda
matematiksel model oluturulur. Girdilerin farkl deerleri iin ok hzl ve basit bir
ekilde yant tahmini, matematiksel modelin bir kez oluturulmasnn ardndan
kolaylkla yaplabilir. Deneysel tasarm yntemleri ve bu almada kullanlan vekil
modeller hakknda zet halindeki bilgiler takip eden blmlerde sunulmutur.
4.3 Deneysel Tasarm (DoE)
Deneysel tasarm tipinin belirlenmesi, vekil model oluturulmann ilk aamasdr.
Deneysel tasarmlar iki kategoride incelenebilir [36];
(i) Klasik tasarmlar
(ii) Uzay doldurma (space filling) tasarmlar.
En ok tercih edilen klasik deneysel tasarmlar; kesirli ok etmenli tasarm
(fractional factorial design), merkezi karma tasarm (central composite design) ve
Box-Behnken tasarmdr [36]. te yandan en ok bilinen uzay doldurma
tasarmlar; maksimum entropi tasarm [37], Latin hiperkp (Latin hypercube)
rneklemeli tasarm [38], minimax ve maximin tasarmlar [39] ve dikey sralar
(orthogonal arrays) deneysel tasarmlardr. Bu almada, Taguchi dikey sralar
deneysel tasarm tipi kullanlarak hesaplama yk en dk dzeyde tutulmaya
allmtr. L25-Taguchi dizisi (5-faktr, 5-seviye) kullanlarak izelge 3.4te
gsterilen tasarm noktalar ve bu noktalara karlk gelen sonlu elemanlar modelleri
68

oluturulmutur. Bu modeller oluturulduktan sonra, izelge 3.4n son stununda
gsterilen geri yaylanma deerleri LS-DYNA program ile deneme noktalarndaki
veriler kullanlarak hesaplanmtr.
4.4 Vekil Modeller
Bu almada Polinom Yant Yzey (PYY), Radyal Tabanl Fonksiyon (RTF) ve
Kriging (KR) vekil model tipleri kullanlmtr. Bu vekil modeller hakknda ksa
bilgiler takip eden blmlerde verilmitir.
4.4.1 Polinom Yant Yzey (PYY)
Kullanlan deiken saysna bal olarak (x
i
, i = 1L) PYY modelleri istenilen
ekilde uyarlanabilir. En sk kullanlan PYY modeli ikinci derece polinomdur ve u
ekilde ifade edilebilir [40];
1
2
0
1 1 1 1
( )
L L L L
i i ii i ij i j
i i i j i
y x b b x b x b x x

= = = = +
= + + +


(4.1)


Burada
y , asl yant fonksiyonu olan f ile yaklak olarak ayn yant veren
fonksiyondur. L kullanlan deiken saysn, b
0
, b
i
, b
ii
, ve b
ij
de en kk kareler
yntemi ile belirlenecek olan bilinmeyen katsaylar gstermektedir.
4.4.2 Radyal Tabanl Fonksiyonlar (RTF)
Radyal tabanl fonksiyonlarn ncelikli uygulama amac; ok deikenli dank
verilere uygulanarak ok deikenli fonksiyonlar elde etmektir [41]. Bir yarap
tabanl fonksiyon u ekilde gsterilebilir;
1
( ) ( )
n
i i
i
y x x x
=
=

(4.2)
Burada
i
interpolasyon katsaylarn, n veri saysn ve de i. rnekleme
noktasndan elde edilen klid normundaki
i
x x yarap tabanl fonksiyonu ifade
etmektedir. klid normu, tasarm noktas xin rnekleme noktasndan veya merkez
x
i
noktasndan olan radyal mesafesini (r) gstermektedir.
69

( ) ( )
T
i i i
r x x x x x x = =

(4.3)
Bilinmeyen interpolasyon katsaylar (
i
) artk hatalarn (R) minimizasyonu
gerekletirilerek hesaplanabilir;
2
1 1
( ) ( )
n n
k i k i
k i
R f x x x
= =
(
=
(


(4.4)
Genelde kullanlan RTF modelleri ince-levha yivi (thin-plate-spline), Gauss
(Gaussian) ve ok deikenli ikinci dereceden (multi-quadric) denklemlerdir.
Bunlarn iinde en ok kullanlan RTF formlasyonu, ok deikenli ikinci
dereceden denklemdir (Denklem 4.5). Bu yntemde c deikeni sabit bir say olarak
kabul edilmektedir. Tm rnekleme noktalar 0 ila 1 arasnda normalize edildiinde
grlmtr ki, cyi 1e eit almak birok problem tr iin yeterli olmaktadr [42].
Yaptmz bu almada ok deikenli ikinci dereceden denklem yntemi
kullanlm ve c = 1 olarak alnmtr.
2 2
( ) r r c = +
(4.5)
4.4.3 Kriging (KR)
Temel olarak Kriging modeli, kullanlan verilerin eilimini ve olaslksal
dalmlarn birletiren bir yntemdir.
1
( ) ( )
k
i i
i
y f x Z x |
=
= +

(4.6)
Burada eilim modeli yant genel olarak tahmin eder ve olaslksal bileen olan
Z(x)de ortalamay 0 alp ve kovaryans deerini Denklem 4.7de gsterilen ekliyle
kullanarak sapmalar hesaplar.
2
( ), ( ) ( , )
i j i j
COV Z x Z x R x x o ( ( =

R

(4.7)


Bu denklemde
2
varyasyonu ve R de N adet rnekleme noktasndan oluturulan
NxN korelasyon matrisini ifade etmektedir. R(x
i
, x
j
) iki rnekleme noktas, x
i
ve x
j

arasndaki korelasyon fonksiyonudur. Yaptmz bu almada, eilim modeli sabit
bir say ve korelasyon modeli de Simpson vd. [43] tarafndan da nerildii ekilde
70

Gauss olarak seilmitir. Ayrca Kriging modeli hesaplamalar iin Lophaven vd.
[44] tarafndan gelitirilen MATLAB Kriging ara kutusu kullanlmtr.
4.5 Vekil Modellerin Doruluunun Belirlenmesi
apraz dorulama hata lei kullanlarak bahsi geen vekil modellerin doruluklar
belirlenebilir. apraz dorulama hatas u ekilde hesaplanabilir; herhangi bir vekil
model tr N-1 tane deneme noktas kullanlarak N kez oluturulur. Her seferinde
bir deneme noktas, kullanlan modelin doruluunu test edebilmek iin dier
deneme noktalarnn iinden ayrlr. Daha sonra srasyla Denklem 4.8 ve 4.9da
belirtildii gibi RMSE (hata karelerinin ortalamasnn karekk deeri) ve MAE
(ortalama mutlak hata deeri) hata lekleri hesaplanabilir.
2
( )
1

1
100
N
i i
i
i
y y
RMSE
N y
=
| |
=
|
\ .

(4.8)
( )
1

1
100
N
i i
i i
y y
MAE
N y
=

(4.9)
Burada y
i
, alkoyulan deneme noktas olan x
i
de hesaplanm yant deerini,

i
y ise
vekil model kullanlarak hesaplanan tahmini yant deerini ifade etmektedir.
Vekil modellerin iki farkl durumu iin hesaplanan apraz dorulama hata miktarlar
izelge 4.2 de gsterilmitir. Birinci durumda dorusal PYY modeli iin 25 adet
deneme noktas kullanlarak apraz dorulama hatalar hesaplanmtr. kinci
durumda ise 25 adet deneme noktasnn Latin hiperkp rnekleme yntemi
kullanlarak oluturulan 10 adet test noktas (izelge 4.3) ile birletirildii zaman
elde edilen 35 adet veri noktasnda apraz dorulama hatalar hesaplanmtr.
Yaplan bu son ilem ile apraz dorulama hatalarnda azalma grlmtr [45].




71

izelge 4.2. apraz dorulama hatalar
Durum Veri seti RMSE % MAE %
1 25 adet deneme noktas 23.7 17.9
2
35 adet deneme noktas (25 adet asl deneme
noktasnn 10 adet test noktasyla birletirilmi hali)
21.3 15.8

izelge 4.3. Latin hiperkp rnekleme sistemi ile oluturulmu test noktalar
Test noktalar D (mm) t (mm) R/D () f
s
SB ()
t1 32 4.2 2.8 65 0.25 1.19
t2 34 4.4 2.5 59 0.21 1.40
t3 38 2.7 3.4 30 0.15 0.99
t4 44 5.4 3.1 72 0.05 1.13
t5 50 3.8 3.9 31 0.13 0.91
t6 54 5.8 4 43 0.07 1.06
t7 57 1.5 2.9 75 0.2 0.93
t8 60 1.9 2.3 45 0.09 0.96
t9 63 4.8 2.1 90 0.12 0.93
t10 66 2.9 3.6 81 0.24 1.48

Ayrca apraz dorulama ynteminden farkl olarak, test noktalarnda vekil modeller
ile geri yaylanma tahminleri yaplm ve bu tahminler sonlu elemanlar yntemi ile
hesaplanan geri yaylanma deerleri karlatrlmtr (izelge 4.4). Burada unu
belirtmek gerekir ki, bu test noktalar vekil modeller oluturulurken kullanlmamtr.
Her bir test noktas iin hata hesaplandktan sonra, RMSE ve MAE hata lleri
belirlenmitir (izelge 4.5). izelge 4.5 den de grlecei zere dorusal PYY ve
KR modelleri kullanlarak hesaplanan hata deerleri en dk kmtr [45].




72

izelge 4.4. Hesaplanan geri yaylanma deerleri (derece) ve test noktalarnda oluan
hata miktarlar (%)
Dorusal
PYY
kinci dereceden
PYY
RTF KR
Test
noktalar
SB* SB**
Hata
(%)
SB** Hata (%) SB**
Hata
(%)
SB**
Hata
(%)
t1 1.19 1.30 8.99 0.71 40.16 1.38 16.14
1.30 8.99
t2 1.4 1.22 13.43 0.58 58.63 1.23 13.08
1.22 13.43
t3 0.99 1.13 14.04 0.95 3.98 1.05 5.64
1.13 14.04
t4 1.13 1.22 7.86 0.82 27.37 1.28 13.01
1.22 7.86
t5 0.91 1.04 13.90 0.83 8.59 0.99 9.29
1.04 13.90
t6 1.06 1.05 0.89 0.46 56.38 0.89 16.40
1.05 0.89
t7 0.93 1.05 12.93 0.90 2.71 0.89 3.79
1.05 12.93
t8 0.96 0.82 14.12 0.72 24.54 0.77 20.04
0.82 14.12
t9 0.93 0.97 3.89 1.53 64.80 1.09 17.42
0.97 3.89
t10 1.48 1.03 30.46 1.07 27.90 1.03 30.56
1.03 30.46
SB* : Simlasyonlardan elde edilen geri yaylanma as.
SB**: Matematiksel modellerden elde edilen geri yaylanma as.

25 deneme noktas kullanlarak oluturulan dorusal PYY modeli Denklem 4.10da
verilmitir.
1.1334 0.0122 0.0009 0.0976( / ) 0.0045 0.0320
s b
s D t R D f u = + + (4.10)
izelge 4.5 almada kullanlan vekil modeller iin hata yzdeleri
Dorusal PYY kinci dereceden PYY RTF KR
RMSE % 14.2 38.3 16.3 14.2
MAE % 12.1 31.5 14.5 12.1

Balangta iki farkl durum gz nne alnm, 25 ve 35 adet deneme noktas
kullanlarak apraz dorulama yntemi ile hata miktarlar hesaplanmtr. Daha sonra
sadece 25 adet deneme noktasn kullanarak vekil modeller oluturulmu ve 10 adet
test noktas verisi ile bu modellerin doruluk miktarlar hesaplanmtr [45].
izelge 4.2 ile izelge 4.5 kyasland zaman grlebilir ki, 25 adet deneme noktas
iin apraz dorulama yntemi ile dorusal yant yzey yntemi kullanlarak
oluturulan vekil modeller araclyla hesaplanan hata miktarlar, yine ayn yant
73

yzey yntemi ile test noktalarnda hesaplanan hata miktarlarndan daha yksektir.
Ayrca, 25 adet deneme noktas ile 10 adet test noktas birletirildii zaman apraz
dorulama yntemi ile hesaplanan hata miktarlarnda azalma grlmtr. Buna
bal olarak 35 adet veri noktas kullanlarak yeni bir dorusal PYY modeli
oluturulmutur. Oluturulan bu model Denklem 4.11 de verilmitir. Buradan yola
karak yle bir sonu elde edilebilir; eer 35 adet veri noktasna ek olarak 10 tane
daha test noktas oluturulabilir ve yeni oluturulmu olan dorusal PYY modelinin
doruluu bu yeni test noktalarnda hesaplanabilirse, yeni dorusal modelin RMSE
ve MAE hata lekleri izelge 4.5 de gsterilen deerlerden daha dk olarak elde
edilebilir. [45].
1.0096 0.0109 0.0023 0.0984( / ) 0.0051 0.1739
s b
s D t R D f u = + + + (4.11)
4.6 Matematiksel Modellerden Elde Edilen Geri Yaylanma Sonularnn
Deneysel Verilerle Karlatrmas
Farkl geometrik ve sresel parametreler kullanlarak gerekletirilen sonlu
elamanlar analizlerinden elde edilen geri yaylanma alar kullanlarak elde edilmi
olan matematiksel bantlar bir nceki blmde sunulmutu. Bu blmde ise bahsi
geen parametrelerin farkl deerleri iin yaplan dner-ekme boru bkme
deneylerinden elde edilen geri yaylanma sonular, matematiksel modellerden elde
edilen geri yaylanma sonular ile karlatrlacaktr.
Dner-ekme boru bkme deneyleri CNC dner-ekme boru bkme tezgah
kullanlarak, izelge 3.2de verilen mekanik zelliklere sahip borular zerinde
gerekletirilmitir. Borular, farkl aplarda ve et kalnlklarnda seilerek; farkl
bkme a ve yaraplarna sahip olacak ekilde dner-ekme boru bkme
ilemlerine maruz braklmlardr (ekil 4.2).
74


ekil 4.2. Dner-ekme boru bkme tezgah kullanlarak hazrlanm, farkl
geometrik zelliklere sahip deney numuneleri
Elde edilen bklm borularn fotoraflar ekilmi, CATIA [46] program
kullanlarak saysal ortamda ekil 4.3te rnei gsterildii gibi borularn
fotoraflar zerinden geri yaylanma lmleri alnmtr.

ekil 4.3 Deney numunesi zerinden yaplan geri yaylanma lm. Malzeme:
A573-81 65, Bkme as (): 90
0
, bkme yarap (R): 30 mm, boru ap (D): 15
mm, boru et kalnl (t): 2 mm
75

CNC dner-ekme boru bkme tezgah kullanlarak 6 farkl boru bkme ilemi
gerekletirilmitir. Bkme ilemlerinde kullanlan numunelerin geometrik
zellikleri, opersyon srasnda uygulanan bkme alar ve farkl deneyler iin elde
edilmi geri yaylanma sonular izelge 4.6da sunulmutur.
izelge 4.6. Parametrelerin farkl deerleri iin deneysel geri yaylanma sonular
Deney noktalar D (mm) t (mm) R/D () f
s
SB ()
1 15 2 2 90 0.1 1.30
2 15 2 2 45 0.1 1.10
3 15 2 2 30 0.1 1.40
4 20 4 2 90 0.1 2.20
5 20 4 2 45 0.1 1.30
6 20 4 2 30 0.1 1.00

Polinom yant yzey vekil model tipi kullanlarak 25 veri noktas iin hazrlanm
matematiksel ifade olan Denklem 4.10 ve 35 veri noktas kullanlarak hazrlanm
matematiksel ifade olan Denklem 4.11in kullanmyla bahsi geen parametrelerin
izelge 4.6da verilmi deerleri iin yaplan geri yaylanma tahmini sonular ile
deneysel alamadan elde edilmi olan geri yaylanma alarnn karlatrlmas,
hata ve ortalama hata miktarlar izelge 4.7de grlmektedir.
izelge 4.7. Deneysel geri yaylanma sonular ile matematiksel modellerin
karlatrlmas
Deney
noktalar
SB (
0
)
Deneysel
SB (
0
)
Denklem 4.10 % Hata 4.10
SB (
0
)
Denklem 4.11 % Hata 4.11
1 1.30 1.63 25.12 1.51 16.51
2 1.10 1.38 25.78 1.29 16.84
3 1.40 1.30 6.96 1.21 13.67
4 2.20 1.56 28.92 1.46 33.84
5 1.30 1.32 1.60 1.23 5.69
6 1.00 1.24 23.98 1.15 14.96

MAE 18.73

16.92

76

izelge 4.7 incelendiinde en byk hatann 4 numaral deney noktasnda meydana
geldii ve en kk ortalama hatann %16.92 olduu grlmektedir. Bkme ilemi
srasnda tezgaha etki eden bir d etmen buna sebep olabilecei gibi, boru ve kalplar
arasnda operasyon srasnda meydana gelmi bir boluk veya dikkat eksiklii
hatann nedeni olarak yorumlanabilir. izelgede, 25 veri noktas kullanlarak
hazrlanm matematiksel ifade olan Denklem 4.10dan elde edilmi geri yaylanma
tahminleri ile 35 veri noktas kullanlarak hazrlanm matematiksel ifade olan
Denklem 4.11in kullanmyla yaplm tahminlerin hata yzdeleri de sunulmutur.
Matematiksel modeli hazrlarken kullanlan veri noktalarnn saysnn arttrlmasyla
tahminlerin geree daha yakn bir ekilde gerekletirilebilecei, izelge 4.7deki
ortalama hata yzdelerine baklarak da rahatlkla sylenebilir.




















77

5. MAKARALI-TME (PUSH ROLLING) BORU BKME
OPERASYONU N SEA
Makaral-itme boru bkme operasyonu, dner-ekme boru bkme operasyonuyla
karlatrldnda iki yntem arasnda sresel baz farkllklar grlmektedir. Bu
yntemdeki en byk farklln boruya hareketi iletme aamasnda gerekletii
sylenebilir. Dner-ekme boru bkme ynteminde hareket boruya tezgah zerindeki
kalp makaras aracl ile iletilirken, makaral-itme ynteminde makaralar tahriksiz
olup operasyon boruyu arkadan itmek suretiyle gerekletirilmektedir. Bu yntem da
kullanlan destek makaralar boruyu yandan desteklerken, klavuz makaras da
boruya istenilen bkme yarapnn kazandrlmasn salar. Makaral-itme boru
bkme operasyonunun sonlu elemanlar analizi de gerek bkme operasyonunun
fiziki artlar gz nnde bulundurularak gerekletirilmitir.
5.1 ekil Verme Simlasyonu
Makaral-itme boru bkme operasyonunda kullanlan makaralar ve borunun kat
modelleri CATIA programnda oluturulmu olup, blntleme ilemi ANSA
programnda gerekletirilmitir (ekil 5.1).

ekil 5.1. Makaral-itme boru bkme operasyonu blntlenmi model
Tasarlanan modelde borunun et kalnl 1.5 mm alnm olup, kesit boyunca
integrasyon nokta says 10 olarak belirlenmitir. Blnt bykl olarak 3 mm
yeterli grlmtr. Dner-ekme boru bkme simlasyonlarnda olduu gibi
78

makaral-itme boru bkme simlasyonlarnda da eleman tipi olarak Belytschko-Tsay
kabuk eleman kullanlmtr. Simlasyon iin hazrlanan modeldeki geometrik
zellikler izelge 5.1 de sunulmutur.
izelge 5.1. Makaral-itme boru bkme simlasyonu geometrik zellikleri [47]
Boru D ap (mm) 20
Boru Et Kalnl (mm) 1.5
Kalp Makarasnn ap (mm) 150
Destek Makaralarnn ap (mm) 70
Klavuz Makarann ap (mm) 70

Simlasyonlarda malzeme modeli olarak yine PIECEWISE_LINEAR _PLASTIC
kullanlmtr. Boru ve kalplar arasndaki temas durumlarn tanmlamak iin de
CONTACT_ONE_WAY_SURFACE_TO_SURFACE temas algoritmas atanmtr.
Simlasyonlar iin tanmlanm olan mekanik zellikler izelge 3.2de sunulmu
olanlar ile ayndr.
Makaral-itme simlasyonlarnn geerliliini dorulamak adna bu alanda literatrde
aratrma yaplm fakat herhangi bir deneysel almaya rastlanmadndan deneysel
veriler kullanlarak bir karlatrma yaplamamtr. Dner-ekme boru bkme
operasyonlar iin daha nceden elde edilmi olan deneysel veriler ile bu alanda
yaplan analitik almalarn tutarl olduu gz nne alnarak, Makaral-tme
simlasyonlarnn sonularnn da bu analitik bantlar kullanlarak dorulanmas
uygun grlmtr.
Simlasyon sonularnn deerlendirilmesi ilemine ilk nce boru kesitinden alnan
et kalnl verileri kullanlarak balanmtr. 90
0
bkme asna sahip ve 200 mm
bkme yarapl model iin gerekletirilmi olan makaral-itme boru bkme
simlasyonu sonucunda boru kesitinden alnan et kalnl verileri Denklem 3.1den
elde edilen analitik veriler ile karlatrlm, sonular ekil 5.2 de sunulmutur.
79


ekil 5.2. Et kalnl deiimi grafii. Bkme as (): 90
0
, bkme yarap
(R): 200mm boru ap (D): 20 mm, boru et kalnl (t): 1.5 mm
ekil 5.2 incelendiinde et kalnl deiimlerinin analitik olarak hesaplanan
deerleriyle, sonlu elemanlar analizi kullanlarak elde edilen deerleri arasnda, en
byk et kalnl iin % 1.6 en kk et kalnl deeri iin de % 0.3 kadar bir fark
bulunduu, bu farklln da kabul edilebilir seviyede olduu yorumu yaplabilir.
5.2 Bkme Yarapnn Analitik Olarak Hesaplanmas [48]
Makaral-itme boru bkme operasyonunda bkme yarapnn operasyon ncesinde
belirlenmesi zor bir sretir. Bkme yarap kalp markasnn apndan bamsz
ekilde olutuundan, klavuz makarann konumuna gre bkme yarap deerinin
hesaplanabilecei analitik bir bantya ihtiya duyulmaktadr. Elde edilen bant,
klavuz makarann konumu dnda dier makaralarn yarap deerleri ile de
ilikilidir. ekil 5.3 de makaral-itme boru bkme operasyonundaki makara
geometrileri ve boru geometrisi sunulmutur.
80



ekil 5.3. Makaral-itme boru bkme operasyonu ile ilgili geometri
ekil 5.3 de gsterilen bkme yarapnn merkezi ile klavuz makarann son
konumu arasndaki mesafeyi tanmlayan R
u
byklnn hesaplanabilmesi iin
O
2
O
1
O
3
geni zerinde kosins teoremi uygulanmtr.


2 2 2
2 cos
U M M
R l R l R = +
(5.1)
R
u
deeri ayn zamanda aadaki bant kullanlarak da bkme yarap R, klavuz
makarann yarap R
B
ve boru yarapna r bal olarak da hesaplanabilir.
U B
R R r R = + + (5.2)
ekil 5.3 de gsterilmi olan l uzunluu; bkme yarap R, boru yarap r ve
kalp makaras yarap R
T
deerine bal olarak Denklem 5.3de gsterilen ekilde
hesaplanabilir.
T
l R r R = (5.3)
ekil 5.3de gsterilmi olan R
M
deeri Pisagor teoremi kullanlarak Denklem 5.4de
grld gibi hesaplanabilir.
81

2 2
M
R y x = +
(5.4)
Buradaki x deeri kalp makarasnn merkezi ile klavuz makarann ilk konumunun
merkezi arasndaki yatay uzaklk, y deeri de kalp makarasnn merkezi ile klavuz
makarann ilk konumu arasndaki dikey uzakl temsil etmektedir.
2
T B
y R r R = + +
(5.5)
ekil 5.3de gsterilmi olan O
2
O
1
O
3
geni zerinde bulunan as aadaki
denklem vastas ile bulunabilir.
180 o | = (5.6)
Burada klavuz makarann ilk konumu ile son konumu arasnda taram olduu
ay, ise klavuz makarann ilk konumu ile kalp makarasnn merkezinden geen
eksen arasndaki ay tanmlamaktadr.
deeri aadaki denklem kullanlarak hesaplanabilir.
1
tan
x
y
|

=
(5.7)
Denklem 5.2de bkme yarapn tanmlayan R deeri ekilerek, yukarda tanml
denklemler yerlerine yazldnda, bkme yarap deeri Denklem 5.8de gsterilen
ekilde hesaplanabilir.
( ) ( ) ( )
( ) ( )
2 2 2
2 2 cos
2 2 cos
M T B T B M T
T B M
R R R r R R R r R
R
r R R R
o |
o |
+ + + +
=
+ + +
(5.8)
5.3 Bkme Yarapnn Sonlu Elemanlar Yntemiyle Hesaplanmas
Bu blmde makaral-itme boru bkme operasyonlarnda bkme yarapnn analitik
olarak belirlenen deeri, sonlu elemanlar ynteminden yararlanlarak tespit edilmeye
allmtr. Simlasyonlar izelge 5.1 de sunulmu olan parametreler kullanlarak
gerekletirilmitir. Burada klavuz makarann ilk konumunu belirleyen a olan |
24.5
0
, x ve y mesafeleri ise srasyla 59 ve 130 mm olarak alnmtr.
82

Simlasyonlarda klavuz makara boru zerinde 200 mm byklnde bkme
yarap deerini salayacak ekilde 12
0
lik
o
asna konumlandrlarak boru
45
0
den 300
0
ye kadar bklm, sonular LS-Prepost vastas ile model zerinden
llmtr. ekil 5.4 de 270
0
bkme asna sahip olacak ekilde bkme
simlasyonu gerekletirilen borunun 3 nokta yarap lm metoduyla LS-Prepost
zerinden yaplm bkme yarap lm sonucu sunulmutur.


ekil 5.4. Bkme yarap lm. Boru ap (D): 20 mm, bkme as (): 270
0
boru
et kalnl (t): 1.5 mm
Farkl bkme alar iin Denklem 5.8in kullanmyla analitik olarak hesaplanan
bkme yarap deerlerinin, yine farkl bkme alar iin simlasyon sonularndan
llen bkme yarap deerleriyle karlatrlmas ekil 5.5de grlmektedir.
Grafik incelendiinde analitik olarak hesaplanan sonular ile simlasyon
sonularnn birbirleri ile yeterince uyumlu olduklar grlebilmektedir.
83


ekil 5.5. Analitik ve SEA sonularndan elde edilen bkme asna bal bkme
yarap grafii. Boru ap (D): 20 mm, boru et kalnl (t): 1.5 mm










Bkme As (Derece)
60 90 120 150 180 210 240 270 300
B

k
m
e

Y
a
r

a
p

(
m
m
)
150
160
170
180
190
200
210
220
230
240
250
SEA
Analitik
84

6. TARTIMALAR
6.1 alma Kapsamnda Elde Edilen Sonular
alma kapsamnda arlkl olarak dner-ekme ve makaral-itme boru bkme
operasyonlar olmak zere eitli boru ekil verme sreleri incelenmi olup,
literatr taramas kapsamnda daha nce bu alanda yaplm olan almalar hakknda
etrafl bir aratrma yaplmtr.
En sk kullanlan boru bkme operasyonlarnn alma prensipleri, bunlarn
birbirlerinden farkllklar veya stnlkleri hakknda bilgiler verilmi,
operasyonlarn gerekletirildii tezgahlar ve operasyonlar srasnda kullanlan takm
veya ekipmanlar hakknda tanmlar ve bilgiler salanmtr.
Boru bkme operasyonlarnda rn kalitesini etkileyen geri yaylanma oluumu
zerine odaklanlm, geri yaylanma asnn bkme operasyonu ncesinde tespit
edilebilmesi iin ne gibi bir yaklam sergilenebilecei zerine aratrmalar
yaplmtr. almalar sonucunda en dk maliyetlerle en verimli sonularn sonlu
elmanlar yntemiyle salanabilecei konusunda karara varlm, almalar bu
dorultuda geniletilmitir.
ncelikle dner-ekme boru bkme operasyonu zerine younlalm, zellikle bu
alanda daha nce yaplm deneysel almalar tespit edilmitir. Sonrasnda bu
operasyonun gereklemesini salayan takmlarn ve kullanlan borunun literatrdeki
deneysel almalar nda kat modelleri hazrlanmtr. Hazrlanan kat modeller
sonlu elemanlar analizleri iin kabuk eleman haline getirilerek blntlenmitir.
Simlasyonlara hazr hale getirilen modeller ak sonlu elemanlar kodu olan LS-
DYNA kullanlarak baz sresel tanmlamalar ve kstlar (serbestlik dereceleri,
srtnme katsaylar, atalet deerleri, simlasyon sreleri, vb.) program zerinden
girilmek suretiyle geree en yakn simlasyonlarn gerekleebilmesi salanmtr.
ekil verme simlasyonlar ve geri yaylanma simlasyonlar ayr ayr olarak sras ile
ak ve kapal yntemler kullanlarak gerekletirilmitir.
85

ekil verme simlasyonlar sonucunda boru zerinden alnan et kalnl deerleri,
boru karn ve srt ksmndan okunan gerinim deerleri ile kapal sonlu elemanlar
simlasyonlar sonucunda elde edilen geri yaylanma alar literatrde kabul grm
olan deneysel [6] ve analitik [4] almalarla karlatrlm sonularn tutarl
bulunmasnn ardndan parametrik almalara geilmitir.
Parametrik almada, bkme as (), boru ap (D), boru et kalnl (t) ve
srtnme katsays (f
s
) olmak zere 4 temel parametreye yer verilmi, geri yaylanma
asnn bu 4 parametre nda deiimi incelenmitir. Parametrik alma
sonucunda;
- Geri yaylanma simlasyonlar farkl bkme alar iin gerekletirildiinde,
bkme asnn artyla geri yaylanma asnn neredeyse dorusal bir ekilde
art gsterdii tespit edilmitir.
- Boru apnn geri yaylanma asna olan etkisi incelenmitir. Boru apnn
artyla geri yaylanma asnn neredeyse dorusal olarak azald tespit
edilmitir.
- Geri yaylanma asnn boru et kalnlna gre deiimi gzlemlenmi, boru
apnda olduu gibi boru et kalnl artnn da boru geri yaylanma asn
drd gzlemlenmitir.
- Geri yaylanma asnn kalplar ile boru arasndaki srtnme katsaysna gre
deiimi de ihmal edilmeyerek alma kapsamna alnm, srtnme
katsays ile boru geri yaylanma as arasnda iliki olduu belirlenmi,
srtnme katsaynn artyla boru geri yaylanma asnn artma eiliminde
olduu tespit edilmitir.
Yukarda bahsi geen parametrelerin mterek etkilerini tespit edebilmek adna 25i
veri, 10 tanesi test noktas olmak zere toplam 35 farkl kat model yukarda bahsi
geen sre tekrarlanarak oluturulmutur. Bkme yarap (R) deerinin geri
yaylanma asna olan etkisini de gz nnde tutabilmek adna yukardaki
parametrelere bkme yarap/boru ap (R/D) oran da eklenmitir. Modeller L25
Taguchi dizisinden yararlanlarak hazrlanmtr.
86

LS-DYNA program kullanlarak yaplan 35 ekil verme ve geri yaylanma
simlasyonun ardndan geri yaylanma alar llerek kayt altna alnmtr.
ANOVA yaklamndan yararlanlarak yukarda bahsi geen parametrelerin geri
yaylanma asna olan etkileri oransal olarak tespit edilmi, geri yaylanma ansa etki
eden en baskn parametre %43.76 oranla boru ap (D) olarak tespit edilmitir.
Bu almada matematiksel modellerin hazrlanmas iin Polinom yant yzey
(PYY), Radyal tabanl fonksiyon (RTF) ve Kriging (KR) vekil model tipleri
kullanlm, 25 veri noktas kullanm ve test noktalar ile yaplan dorulamada, veri
noktalarndaki deerlere yakn tespitler dorusal PYY modeli zerinden %12.1
MAE (ortalama mutlak hata) ile gerekletirilmitir.
25 veri noktas ile 10 test noktasnn birletirilmesiyle 35 veri noktas kullanlarak
yaplan apraz dorulama sonular ile 25 veri noktas kullanlarak yaplan apraz
dorulama sonular karlatrldnda da veri noktas saysnda yaplan artn hata
miktarlarn drd sonucuna varlmtr.
alma sonucunda 35 veri noktas kullanm ve dorusal PYY vekil model tipi
aracl ile geri yaylanma asn; boru ap (D), bkme as (), bkme
yarap/boru ap oran (R/D), boru et kalnl (t) ve srtnme katsays (f
s
) olmak
zere 5 farkl parametreye bal olarak tespit eden matematiksel ifade aada
sunulan ekilde elde edilmitir.
1.0096 0.0109 0.0023 0.0984( / ) 0.0051 0.1739
s b
s D t R D f u = + + + (6.1)
Bahsi geen parametrelerin birbirlerinden farkl deerleri iin CNC dner-ekme
boru bkme tezgah kullanlarak 6 adet boru bkme operasyonu gerekletirilmi,
bkme ilemlerinden elde edilen deney numunelerinin fotoraflar ekilerek
bilgisayar ortamnda geri yaylanma lm yaplmtr. Deneysel lm sonular
ayn parametrik zellikler iin Denklem 6.1den elde edilen geri yaylanma tahminleri
ile karlatrlm, hata yzdeleri belirlenmi ve ortalama mutlak hata %16.91 olarak
tespit edilmitir.
almada makaral-itme boru bkme operasyonun da modelleri hazrlanm ve
simlasyonlar gerekletirilmitir. Makaral-itme-boru bkme operasyonu iin de et
87

kalnl dalm grafii elde edilmi, sonular analitik almalar ile
karlatrlmtr.
Makaral-itme boru bkme operasyonlarnda bkme yarapnn, bkme operasyonu
ncesinde belirlenmesi aamasnda yaanlan zorluklarn stesinden gelinebilmesi
adna, bkme yarapn makara aplarna ve klavuz makarann konumuna gre
tespit edecek analitik almaya tez kapsamnda yer verilmitir. Bkme yarapnn
elde edildii matematiksel ifade aadaki gibidir.
( ) ( ) ( )
( ) ( )
2 2 2
2 2 cos
2 2 cos
M T B T B M T
T B M
R R R r R R R r R
R
r R R R
o |
o |
+ + + +
=
+ + +
(6.2)
Elde edilen analitik bant kullanlarak tespit edilen bkme yarap deeri, ayn
parametreler kullanlarak farkl bkme alar iin gerekletirilen simlasyon
sonular ile karlatrlm, elde edilen verilerin birbirleriyle olduka tutarl olduu
tespit edilmitir.
zet olarak tez almas kapsamnda;
- Dner-ekme boru bkme operasyonlar iin: Geri yaylanma asn veren
matematiksel ifade sonlu elemanlar yaklam ve dorusal PYY ynteminden
faydalanlarak elde edilmitir.
- Makaral-itme boru bkme operasyonu iin: Klavuz makarann konumuna
bal olarak bkme yarapn veren analitik bant hazrlanm, analitik
olarak elde edilen bkme yarap deerleri sonlu elemanlar analizlerinden
elde edilen veriler ile karlatrlmtr.
6.2 Gelecekte Yaplabilecek almalar
Boru bkme operasyonlar zerine yaplm olan almalar son yllarda ivme
kazanmaya baladndan literatrde bu alanda doldurulmas gereken boluklar
mevcuttur. zellikle bkme operasyonu kusurlarnn saptanarak bertaraf edilmesi
zerine yaplacak olan almalar, bu alanda sanayide yaplan imalatlarda rn
kalitelerinin artrlmas amacna ynelik olarak olduka faydal sonular
douracaktr. Bu alma kapsamnda tespit edilen geri yaylanma problemi dnda
88

boru zerinde olumas muhtemel ovalleme, kesit bozulmas, krma ve et kalnl
deiimleri de zerinde allabilecek dier boru bkme kusurlar olarak ne
kmaktadrlar.
Geri yaylanma oluumu ayn zamanda malzeme zelliklerine bal olan bir kusur
olduundan, malzeme zellikleri zerine younlalm bir geri yaylanma ngrme
almas da gerekletirilebilir. zellikle otomotiv endstrisinde yaygn olarak
kullanlan yksek mukavemetli ift fazl eliklerin geri yaylanma eilimlerinin
yksek olduu bilinmektedir. Bu eliklerin kullanmyla, retilmi borularn bkme
ilemi sonras geri yaylanma alarnn tespiti olduka faydal bir alma olarak
grlmektedir.














89

7. EKLER
7.1 Bklm Borunun Kesitinde Normal Gerinim Dalm [1]
ekil E.1de bklm olan borunun koordinat sistemi gsterilmitir. ekil zerinde
tanmlanan geometrik parametreler aada aklanmtr,

ekil E.1. Bklm borunun koordinat sistemi
R: Borunun tarafsz ekseni zerinden llen bkme yarap
h: Boru zerinde seilen elemann boru merkezinden alnan kesite olan uzakl
L: h uzaklndaki yay uzunluu
L
0
: Boru merkezinden alnan kesitteki yay uzunluu.
L
0
deeri boru bkme operasyonu boyunca sabittir ve aadaki ekilde yazlabilir;
0
L R u = (E.1)
h noktasndaki yay uzunluu da benzer ekilde aadaki gibi yazlabilir,

) ( h R L + =u (E.2)
Denklem E.2de h uzunluu | sin = r h eklinde ifade edilebilir. Burada r borunun i
ve d yarap deerlerinin ortalamas ve | boru zerinden alnan elemann
90

konumunu belirleyen adr. Bu ifadelerden yararlanlarak eksenel yndeki nominal
gerinme dalm aadaki denklem ile ifade edilebilir.
R
r
R
h
L
L L
z
|
c
sin
0
0

= =

=
(E.3)
Boru kesitindeki plastik gerinim deeri olan
z
ise aadaki denklem kullanlarak
hesaplanabilir.
|
.
|

\
|

+ =
|
.
|

\
|
+ = =
R
r
R
h
L
L
z
|
c
sin
1 ln 1 ln ln
0
(E.4)
Bklm boru zerinde eksenel ynde oluan plastik gerinim deeri
z
borunun
karn ksmnda negatif (bas) ve borunun srt ksmnda pozitif (eki) deer alr.
7.2 Kesitteki Et Kalnl Dalm[1]
Boru zerindeki et kalnl dalmn basit ekilde elde edebilmek iin boru
malzemesini tamamyla homojen ve boru hacmini sabit kabul etmek yararl olur.
Bklm borunun kesitindeki herhangi bir noktada yay uzunluu borunun
geometrik parametrelerinden yararlanarak aada verilmi olan denklem vastas ile
bulunabilir.
|
.
|

\
|
+ =
R
r
L L
| sin
1
0
(E.5)
Eer boru hacmi sabit kabul edilirse, sonsuz kk eleman zerinde ayr
dorultularda meydana gelen gerinim deerlerinin toplam sfr olarak kabul
edilebilir.
0 = + +
u
c c c
r z
(E.6)
Bkme operasyonu srasnda boru zerinde eilme momenti meydana geldii, bu
sebepten de boru boyunca eksenel ynde normal gerilme olutuu varsaylmtr.
Radyal ynde gerinim oluumu Denklem E.7de ifade edildii gibidir.
z r
c c c
u
2
1
= =
(E.7)
91

Denklem E.4den elde edilen plastik gerinim deeri denklem E.7de yerine yazlrsa,
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
0 0
ln
2
1
ln
L
L
t
t
(E.8)
Denklem E.8 deki
0
L
L
oran denklem E.5 den ekilerek yerine yazlrsa, kesitteki et
kalnl dalm Denklem E.9da ifade edilen ekilde hesaplanabilir.
0
sin 1
1
t
k
t
| +
=
(E.9)
Denklem E.9daki k deeri boru yarap r ile bkme yarap R arasndaki orandr.
Kesitteki yzde incelme miktar Denklem E.10da ifade edilen ekildedir.
0
0
1
(%) ( 1) 100%
1 sin
t t
Thinning
t k |

= =
+
(E.10)












92

8. KAYNAKA
[1] S.G. Shr, 1998, Bending of tubes for hydroforming: A state of the art review and
analysis, Master Thesis, Graduate School of The Ohio State University, Ohio.
[2] Trk Dil Kurumu Byk Trke Szl eriim adresi: www.tdk.gov.tr ,
eriim tarihi: 16 Austos 2011.
[3] R.J. Gu, H. Yang, M. Zhan, H. Li, Springback of thin-walled tube NC precision
bending and its numerical simulation, Transactions of Nonferrous Metals Society of
China, 16 (2006) 631-638.
[4] G.G. Miller, Tube forming processes - A comprehensive guide, Society of
Manufacturing Engineers, Michigan, 2003.
[5] K. Pan, K.A. Stelson, On the plastic deformation of a tube during bending,
Journal of Engineering for Industry-Transactions of the ASME, 117 (4) (1995) 494-
500.
[6] G. Khodayari, How the material influences the bending for hydroforming: Effects
on ovality springback and wall thickness in tubes, The Tube and Pipe Journal,
(2002), January 10.
[7] N.C. Tang, Plastic-deformation analysis in tube bending, International Journal of
Pressure Vessels and Piping, 77 (2000) 751-759.
[8] J. Wang, R. Agarwal, Tube bending under axial force and internal pressure,
Jourmal of Manufacturing Science and Engineering-Transactions of the ASME, 128
(2006) 598605.
[9] F. Dohmann, C. Hartl, Hydroforming-applications of coherent FE-simulations to
the development of products and processes, Journal of Materials Processing
Technology, 150 (2004) 1824.
[10] R. Grantab, 2006, Interaction between forming and crashworthiness of advanced
high strength steel S. Rais, Master Thesis, University of Waterloo, Ontario
[11] M. Sorine, M., 2007, Formability of Avanced of High Strength Steel Tubes in
Tube Bending and Hydroforming, Master Thesis,University of Waterloo, Ontario.
[12] J. Yang, B. Jeon, S. Oh, The tube bending technology of a hydroforming
process for an automotive part, Journal of Materials Processing Technology, 111
(2001) 175-181.
[13] Y. Liu, M. L. Day, Bending collapse of thin-walled circular tubes and
computational application, Thin-Walled Structures 46 (2008) 442450.
[14] A.G. Mamalis, D.E. Manolakos, M. B. Ioannidis, P.K. Kostazos, Bending of
cylindrical steel tubes: numerical modelling, , International Journal of
Crashworthiness, 11 (2006) 37-47.
93

[15] H. Lou, K. A. Stelson, Three-Dimensional Tube Geometry Control for Rotary
Draw Tube Bending, Part 1: Bend Angle and Overall Tube Geometry Control,
Journal of Manufacturing Science and Engineering Transactions of the ASME, 123
(2001) 258-265.
[16] H. Lou, K. A. Stelson, Three-Dimensional Tube Geometry Control for Rotary
Draw Tube Bending, Part 2: Statistical Tube Tolerance Analysis and Adaptive Bend
Correction, Journal of Manufacturing Science and Engineering Transactions of the
ASME, 123 (2001) 266-271.
[17] R.J. Gu, H. Yang, M. Zhan, H. Li, Springback of thin-walled tube NC precision
bending and its numerical simulation, Transactions of Nonferrous Metals Society of
China, 16 (2006) 631-638.
[18] R.J. Gu, H. Yang, M. Zhan, H. Li, H.W. Li, Research on the springback of thin-
walled tube NC bending based on the numerical simulation of the whole process,
Computational Materials Science, 42 (4) (2008) 537549.
[19] E. Da-xin, H. Hua-hui, L. Xiao-yi, N. Ru-xin, Spring-back deformation in tube
bending, International Journal of Minerals, Metallurgy and Materials, 16 (2) (2009)
177-183.
[20] L. Heng, Y. He, Z. Mei, S. Zhichao, G. Ruijie, Role of mandrel in NC precision
bending process of thin-walled tube, International Journal of Machine Tools &
Manufacture, 47 (7-8) (2007) 1164-1175.
[21] Y. He, Y. Jing, Z. Mei, L. Heng, K. Yongle, 3D numerical study on wrinkling
characteristics in NC bending of aluminum alloy thin-walled tubes with large
diameters under multi-die constraints, Computational Materials Science, 45 (2009)
1052-1067.
[22] G.Y. Zhao, Y.L. Liu, H. Yang, C.H. Lu, R.J. Gu, Three-dimensional finite-
elements modeling and simulation of rotary-draw bending process for thin-walled
rectangular tube, Materials Science and Engineering A, 499 (2009) 257261.
[23] V.A. Ceclan, G. Achima, L. Lzrescu, F. M. Groze, 7th International
Multidisciplinary Conference, Finite Element Simulaton of Tubes Press Bendng
Process, Baia Mare, Romania, 2007.
[24] P. Gantner, H. Bauer, D.K. Harrison, A.K.M. De Silva, FEA-Simulation of
Bending Processes with Ls-Dyna, 8th International Ls-Dyna Users Conference,
Dearborn, USA, 2004.
[25] H.A. Al-Qureshi, Elastic-plastic analysis of tube bending, International Journal
of Machine Tools & Manufacture, 39 (1999) 87104.
[26] F. Ahmedi, M. Farzin, Prediction of springback of tube induction bending
process by the FE method and comparison with analytical results, Proceedings of the
12th International Conference on Metal Forming 1-2, 2008.
94

[27] LI Cheng, YANG He, ZHAN Mei, XU Xu-dong, LI Guang-jun, Effects of
process parameters on numerical control bending process for large diameter thin-
walled aluminum alloy tubes, Transactions of Nonferrous Metals Society of China,
19 (2009) 668-673.
[28] D.V. Hutton, Fundamentals of finite element analysis, Mc Graw Hill, NY 2004.
[29] J.O. Hallquist, LS-DYNA theoretical manual, Livermore Software Corporation,
1998.
[30] J. Fish, T. Belytschko, A first course in finite elements, John Wiley & Sons Ltd,
West Sussex, England, 2007.
[31] LS-DYNA, Keyword users manual version 971, Livermore Software
Corporation, 2010.
[32] B.N. Maker, X. Zhu, Input parameters for springback simulation using LS-
DYNA, Livermore Software Technology Corporation, 2001.
[33] A. Mentella, M. Strano, R. Gemignani, A new method for feasibility study and
determination of the loading curves in the rotary draw-bending process, The
International Journal of Material Forming, 1 (2008) 165-168.
[34] ANSA BETA-CAE Systems, Users guide, Thessaloniki, Greece, 2008.
[35] MATLAB, Users guide and reference guide, The MathWorks Inc., 2007.
[36] G.G, Wang, S. Shan, Review of metamodeling techniques in support of
engineering design optimization, Journal of Mechanical Design, 129(4) (2007) 370-
380.
[37] C. Currin, T.J. Mitchell, M.D. Morris, D. Ylvisaker, Bayesian prediction of
deterministic functions, with applications to the design and analysis of computer
experiments. Journal of American Statistical Association, 8 (1991) 953963.
[38] J.S Park, Optimal Latin-hypercube designs for computer experiments, Journal of
Statistical Planning and Inference, 39 (1994), 95111.
[39] M.E. Johnson, L.M. Moore, D. Ylvisaker, Minimax and maximin distance
designs. Journal of Statistical Planning and Inference, 26 (2) (1990) 131148.
[40] R.H. Myers, D.C Montgomery, Response surface methodology: process and
product optimization using designed experiments, New York: Wiley, 2002.
[41] M.D. Buhmann, Radial basis functions: theory and implementations, New York:
Cambridge University Press 2003.
[42] L. Wang, D. Beeson, G. Wiggs, M.A. Rayasam, Comparison of meta-modeling
methods using practical industry requirements, AIAA, 1811, 2006.
[43] T.W. Simpson, T.M. Mauery, J.J. Korte, F. Mistree, Comparison of response
surface and kriging models for multidisciplinary design optimization, AIAA-98-
95

4755. AIAA/USAF/NASA/ISSMO Symposium on Multidisciplinary Analysis and
Optimization, 7th, St. Louis, MO, Collection of Technical Papers, Pt. 1 (A98-39701
10-31), Sept. 2-4, 1998.
[44] S.N. Lophaven, H.B. Nielsen, J. Sndergaard, DACE-a MATLAB kriging
toolbox, informatics and mathematical modeling, Lyngby: Technical University of
Denmark, 2002.
[45] L. Szen, M. A. Guler, D. Bekar, E. Acar, A thorough investigation and
prediction of springback of thin-walled tubes in rotary-draw tube bending processes
(nceleme Aamasnda).
[46] CATIA Version 5.19, Daasault Systemes, 2008.
[47] Doaner Makina Boru Bkme Makinalar San. Tic. Ltd. ti, stanbul 2010.
[48] L. Szen, M.A. Guler, R.M. Grglarslan, E.M. Kaplan, Investigation on
Deformation Characteristics of Rotary Draw Tube Bending and Roll Bending
Operations, 5th Automotive Technologies Kongress, Bursa, Turkiye, June 07-08,
2010.










,


96

ZGEM

Kiisel Bilgiler

Soyad, ad : SZEN, Levent
Uyruu : T.C.
Doum tarihi ve yeri : 16.04.1985 Ankara
Medeni hali : Bekar
Telefon : 0 (533) 443 46 58
e-mail : lsozen@etu.edu.tr

Eitim

Derece Eitim Birimi Mezuniyet tarihi
Lisans Gazi niversitesi
Makine Mhendislii Blm
2008

Deneyimi

Yl
2011-
Yer
alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl
Tefti Kurulu
Grev
Mfettii
Yardmcs
2008-2011 TOBB Ekonomi ve Teknoloji niversitesi Aratrma Grevlisi

Yabanc Dil

ngilizce




97

Yaynlar

I. L. Szen, M.A. Guler, R.M. Grglarslan, E.M. Kaplan, Investigation
on Deformation Characteristics of Rotary Draw Tube Bending and Roll
Bending Operations, 5th Automotive Technologies Kongress, June 07-08,
2010, Bursa, Turkey.
II. L. Szen, M.A. Guler, R.M. Grglarslan, E.M. Kaplan, Prediction of
Springback in CNC Tube Bending Process Based on Forming Parameters,
11th International LS-DYNA Users Conference, June 06-08, 2010,
Dearborn, USA.
III. L. Szen, M. A. Guler, D. Bekar, E. Acar, A thorough investigation and
prediction of springback of thin-walled tubes in rotary-draw tube bending
processes (nceleme Aamasnda.)