You are on page 1of 16

Testo 1

S. GIROLAMO, Epistulae, XX. Ad Eustochium, 30



Cum ante annos plurimos domo, parentibus, sorore, cognatis et, quod his difficilius est,
consuetudine lautioris cibi propter caelorum me regna castrassem et Hierosolymam militaturus
pergerem, bibliotheca, quam mihi Romae summo studio ac labore confeceram, carere non poteram.
Itaque miser ego lecturus Tullium ieiunabam. Post noctium crebras uigilias, post lacrimas, quas
mihi praeteritorum recordatio peccatorum ex imis uisceribus eruebat, Plautus sumebatur in
manibus. Si quando in memet reuersus prophetam legere coepissem, sermo horrebat incultus et,
quia lumen caecis oculis non uidebam, non oculorum putabam culpam esse, sed solis.
Dum ita me antiquus serpens inluderet, in media ferme quadragesima medullis infusa febris corpus
inuasit exhaustum et sine ulla requie quod dictu quoque incredibile sit sic infelicia membra
depasta est, ut ossibus uix haererem. Interim parabantur exsequiae, et uitalis animae calor toto
frigente iam corpore in solo tantum tepente pectusculo palpitabat, cum subito raptus in spiritu ad
tribunal iudicis pertrahor, ubi tantum luminis et tantum erat ex circumstantium claritate fulgoris, ut
proiectus in terram sursum aspicere non auderem. Interrogatus condicionem Christianum me esse
respondi. Et ille qui residebat: Mentiris, ait, Ciceronianus es, non christianus; ubi thesaurus tuus,
ibi et cor tuum.
Ilico obmutui et inter uerbera nam caedi me iusserat conscientiae magis igne torquebar illum me
cum uersiculum reputans: in inferno autem quis confitebitur tibi? Clamare tamen coepi et eiulans
dicere: Miserere mei, Domine, miserere mei. Haec uox inter flagella resonabat. Tandem ad
praesidentis genua prouoluti, qui adstiterant precabantur ut ueniam tribueret adulescentiae, ut errori
locum paenitentiae commodaret exacturus deinde cruciatum, si gentilium litterarum libros
aliquando legissem. Ego, qui tanto constrictus articulo uellem etiam maiora promittere, deiurare
coepi et nomen eius obtestans dicere: Domine, si umquam habuero codices saeculares, si legero, te
negaui. In haec sacramenti uerba dimissus reuertor ad superos et mirantibus cunctis oculos aperio
tanto lacrimarum imbre perfusos, ut etiam incredulis fidem facerent ex dolore. Nec uero sopor ille
fuerat aut uana somnia, quibus saepe deludimur. Teste est tribunal, ante quod iacui, iudicium teste
est quod timui ita mihi numquam contingat talem incidere quaestionem! , liuentes habuisse me
scapulas, plagas sensisse post somnum et tanto dehinc studio diuina legisse, quanto mortalia ante
non legeram.

Traduzione:
Quando, molti anni fa, mi amputai, per il regno dei cieli, casa, genitori, sorella, parenti e cosa pi
difficile labitudine a pranzi piuttosto lauti, dirigendomi alla volta di Gerusalemme a militare per
Cristo, non potevo restar privo della biblioteca che a Roma mi ero messa insieme con molta cura e
fatica. E cos io, sciagurato, digiunavo per poi leggere Cicerone. Dopo frequenti veglie notturne,
dopo le lacrime che mi faceva uscire dal profondo delle viscere il ricordo dei vecchi peccati,
prendevo in mano Plauto. E se talvolta, ritornato in me, iniziavo a leggere i profeti, mi faceva orrore
quel linguaggio rozzo e, non vedendo la luce a causa della cecit degli occhi, non pensavo che fosse
colpa degli occhi; ma del sole. Mentre lantico serpente si faceva beffe di me in questo modo, verso
la met della Quaresima la febbre mi penetr fin nelle midolla e si impadron del mio corpo esausto,
e senza un attimo di tregua anche a dirlo incredibile mi consum le membra infelici al punto
che a stento restavo attaccato alle mie ossa. Intanto si preparava il funerale; tutto in corpo era gi
freddo ed il calore vitale dellanimo palpitava solo nel povero petto, appena tiepido, quando
improvvisamente, rapito nello spirito, vengo tratto davanti al tribunale del Giudice, dove cerano
tanta luce e tanto fulgore irradiato dai presenti che io, gettatomi a terra, non avevo il coraggio di
alzare lo sguardo. Interrogato su chi fossi, risposi di essere cristiano. E colui che sedeva disse:
Menti, tu sei ciceroniano, non cristiano; dove c il tuo tesoro, l c anche il tuo cuore. Subito
ammutolii e tra le percosse egli aveva ordinato infatti che io fossi battuto ero tormentato ancor
pi dal fuoco della coscienza, mentre consideravo tra me quel versetto: Ma nellinferno chi canter
le tue lodi? Iniziai tuttavia a gridare e a dire, lamentandomi ad alta voce: Piet di me, Signore,
piet di me. Queste parole risuonavano tra i colpi di frusta. Alla fine, gettati sulle ginocchia di
colui che presiedeva, gli astanti supplicavano che concedesse il perdono alla mia giovane et, che
desse allerrore la possibilit di penitenza, con la condizione che avrebbe preteso poi tale supplizio
se mai avessi ripreso a leggere libri di scrittori pagani. Io che, costretto in una situazione cos
critica, sarei stato disposto a promettere anche di pi, cominciai a giurare e a dire, chiamando a
testimonio il suo nome: Signore, se mai avr testi profani, se li legger, significher che ti ho
rinnegato!. Rilasciato dopo queste parole di giuramento; torno sulla terra e, fra la meraviglia di
tutti, apro gli occhi, talmente inondati di lacrime da convincere, visto il mio dolore, anche gli
increduli. E non si era trattato di un sogno n di quelle vane fantasie da cui spesso siamo ingannati.
Lo attesta il tribunale avanti al quale stetti prostrato, lo attesta il giudizio di cui ebbi paura non mi
capiti mai pi di incorrere in un processo del genere! , il fatto che avevo le spalle livide, che
sentivo le piaghe al risveglio, e che da allora ho letto i testi sacri con tanto zelo, quanto non ne
avevo avuto prima nel leggere i testi mortali.



Testo 2

LUPO DI FERRIRES, Epistole.

1. AD EINHARDUM (829-830)
Carissimo viro Einhardo L[upus] s[alutem].
Diu cunctatus sum, desiderantissime hominum, auderem necne excellentiae tuae scribere. Et cum
me ab hoc officio aliae rationabiles causae, tunc etiam ea maxime deterrebat quod posse id
contingere videbatur ut, dum vestram cuperem amicitiam comparare, offensam incurrerem, scilicet
quod, et praepropero et inusitato prorsus ordine, ab ipso familiaritatis munere inchoaverim, qui nec
primordia notitiae contigissem. Ita vehementer aestuanti facilis et modesta et quae sane
philosophiam deceat, animi vestri natura tantae rei obtinendae spem tribuit. Verum ut aliquid
rationis afferre videar, taceo quidem saecularium litterarum de amicitia sententias, ne, quoniam eis
apprime incubuistis, Oratianum illud doctissimorum ore tritum merito accipiam: In silvam ne ligna
feras. Deus certe noster, nedum aliquam aspernandi amicos occasionem relinqueret, diligendos
omnino inimicos praescripsit. Itaque patienter, quaeso, et benigne advertite animum, dum altius
meas repeto cogitationes, ut nosse possitis quam hoc non perperam nec juvenili moliar levitate.
Amor litterarum ab ipso fere initio pueritiae mihi est innatus, nec earum, ut nunc a plerisque
vocantur, superstitiosa vel [supervacua] otia fastidivi; et, nisi intercessisset inopia praeceptorum et
longo situ collapsa priorum studia pene interissent, largiente Deo, meae aviditati satisfacere forsitan
potuissem, siquidem vestra memoria per famosissimum imperatorem K[arolum], cui litterae eo
usque deferre debent ut aeternam ei parent memoriam, coepta revocari, aliquantum quidem extulere
caput satisque constitit veritate subnixum praeclarum Ciceronis dictum: Honos alit artes et
accenduntur omnes ad studia gloriae.
Nunc oneri sunt qui aliquid discere affectant; et velut in edito sitos loco studiosos quosque imperiti
vulgo aspectantes, si quid in eis culpae deprehenderunt, id non humano vitio, sed qualitati
disciplinarum assignant. Ita, dum alii dignam sapientiae palmam non capiunt, alii famam verentur
indignam, a tam praeclaro opere destiterunt.
Mihi satis apparet propter se ipsam appetenda sapientia. Cui indagandae a sancto metropolitano
episcopo Ald[rico] delegatus, doctorem grammaticae sortitus sum praeceptaque ab eo artis accepi.
Sic, quoniam a grammatica ad rhetoricam et deinceps ordine ad ceteras liberales disciplinas transire
hoc tempore fabula tantum est, cum deinde auctorum voluminibus spatiari aliquantulum coepissem
et dictatus nostra aetate confecti displicerent, propterea quod ab illa Tulliana ceterorumque
gravitate, quam insignes quoque Christianae religionis viri aemulati sunt, oberrarent, venit in manus
meas opus vestrum, quo memorati imperatoris clarissima gesta (liceat mihi absque suspicione
adulationis dicere) clarissime litteris allegastis. Ibi elegantiam sensuum, ibi raritatem
conjunctionum, quam in auctoribus notaveram, ibi denique non longissimis periodis impeditas et
implicitas ac modicis absolutas spatiis sententias inveniens amplexus sum. Quare, cum et ante
propter opinionem vestram, quam sapiente viro dignam imbiberam, tum praecipue propter expertam
mihi illius libri facundiam, desideravi deinceps aliquam nancisci opportunitatem, ut vos praesentes
alloqui possem; ut quemadmodum vos meae parvitati vestra tum probitas sapientia fecerat claros,
ita me vestrae sublimitati meus etiam erga vos amor et erga disciplinas studium commendaret.
Neque vero id optare desistam, quandiu ipse incolumis in hac vita vos esse cognovero.
Quod posse contingere hoc magis in spem ducor, quo ex Gallia huc in Transrhenanam concedens
regionem vobis vicinior factus sum. Nam a praefato episcopo ad venerabilem Rabanum directus
sum, uti ab eo ingressum caperem divinarum Scripturarum. Ergo cum ad vos iturum hinc ejus
nuntium comperissem, primo quasdam verborum obscuritates, a vobis uti elucidarentur, mittendas
proposui; deinde praestare visum est ut etiam hanc epistolam dirigere debuissem; quae si a vobis
dignanter accepta fuerit, exoptabili me affectum munere gratulabor.
Sed semel pudoris transgressus limitem, etiam hoc postulo ut quosdam librorum vestrorum mihi hic
posito commodetis, quamquam multo sit minus libros quam amicitiam flagitare. Sunt autem hi:
Tullii de rhetorica liber (quem quidem habeo, sed in plerisque mendosum; quare cum codice istic
reperto illum contuli, et quem certiorem putabam, mendosiorem inveni); item ejusdem auctoris de
rhetorica tres libri in disputatione ac dialogo de oratore (quos vos habere arbitror, propterea quod in
brevi voluminum vestrorum post commemorationem libri ad Herennium, interpositis quibusdam
aliis, scriptum repperi: Ciceronis de rhetorica); ite: explanatio in libros Ciceronis; praeterea, A.
Gellii noctium Atticarum. Sunt et alii plures in praedicto brevi, quos, si Deus apud vos mihi gratiam
dederit, istis remissis, accipiens describendos mihi, dum hic sum, avidissime curare cupio.
Exonerate, quaeso, verecundiam meam, quae supplico facientes; meque rimantem amaras litterarum
radices, earum jam jucundissimis explete fructibus

Traduzione francese:
1. A GINHARD (829, fin, ou 830)
Au trs cher homme ginhard, Loup, salut.
Jai longtemps hesit, le plus aim des hommes, si joserais ou non crire Votre Excellence. Et,
bien que jeusse dautres raisons valables, celle-ci surtout me detournait de ce devoir : ne pouvait-il
arriver quen recherchant votre amiti jeusse le malheur de vous dplaire? Nallais-je pas dune
faon htive et tout fait insolite engager des relations par un present de familiarit au nom mme
de cette amiti sans tre le moindrement connu de vous. Le caractre de bienveillante indulgence de
votre esprit, sans lequel il ny a pas de vraie philosophie, donna lespoir dobtenir un si grand bien
celui qui brlait ainsi du violent desir de le possder. Mais puisque japporte, semble-t-il, une ombre
de raison, je tais les maximes des crivains profanes sur lamiti; car vous les possdez
merveilleusement, et je craindrais quon ne me dcocht fort justement ce trait dHorace, mouss
force de servir: Ne porte pas de bois la fret. En vrit, notre Dieu, bien loin de nous laisser une
occasion de mpriser les amis, a prescrit daimer de toutes nos forces nos ennemis. Cest pourquoi
je vous prie de prter une attention patiente et bienveillante aux souvenirs que je fais remonter du
pass pour que vous puissiez connatre que je nai pas tram ce projet mal propos et par caprice de
jeune homme.
Lamour des lettres est n en moi presque depuis ma plus tendre jeunesse; et je nai point mepris
ce que la plupart de nos contemporains appellent leurs loisirs superstitieux et superflus. Si la disette
de matres ne sy ft pas oppose, si ltude des anciens tombe dans une longue prostration net
point t prs de perir, jaurais peut-tre pu, Dieu aidant, satisfaire mon avidit, puisque, ayant
commenc se ranimer de votre temps, grce au trs fameux empereur Charles, qui les lettres
doivent rendre un tel hommage quelles lui procurent une ternelle mmoire, le culte des choses de
lesprit a dj quelque peu rlev la tte et que le mot de Cicron est redevenu assez conforme la
vrit: La considration nourrit les arts et la gloire enflamme tous les curs pour les tudes.
De nos jours, ceux qui ont lambition de sinstruire sont charge aux gens; et les ignorants
nimputent pas la faiblesse humaine, mais la qualit des disciplines, ce quils decouvrent peut-
tre de coupable dans ces savants quils stonnent de voir se tenir lcart comme sur un mont
lev. Aussi, les uns repoussant la palme que leur et valu la science, les autres redoutant une
fcheuse renomme, tous se sont carts dune si noble tche.
A mon avis du moins, la science vaut dtre convoite pour elle-mme. Le saint vque
metropolitain Aldric menvoya lacqurir. Je pris au hasard un professeur de grammaire qui
menseigna les rgles de lart. De nos jours, passer de la grammaire la rhtorique puis, dans
lordre, aux autres enseignements liberaux, ce nest quune plaisanterie; en consquence, je
commenai ensuite un peu lire les livres des auteurs au petit bonheur. Mais les ouvrages composs
notre poque me dplurent parce quils scartaient de cette gravit quon trouve chez Cicron et
chez tous les autres auteurs classiques et que les Pres de lglise ont aussi imite. Cest alors que
me tomba entre les mains votre ouvrage o (quil me soit permis de le dire sans soupon de
flatterie), dun style remarquable, vous avez confi aux lettres les faits, entre tous remarquables eux
aussi, dudit empereur. Jy dcouvris et gotai les fines penses, les transitions rares que javais
notes chez les bons auteurs, enfin ces clairs jugements qui ne sentortillent pas dans les trop
longues priodes, mais se condensent en de brves formules. Cest pourquoi votre rputation tout
dabord, qui tait mes yeux celle dun sage, puis et surtout lloquence que je dcouvrais en votre
livre, me firent dsirer de voir natre dans la suite loccasion de vous tre prsent et de mentretenir
avec vous, pour que lestime que jai pour vous et mon zle pour ltude me recommandassent
vous, comme votre prudhomie et votre science vous avaient fait connatre ma petitesse. En vrit,
je ne cesserai jamais de le dsirer tant que je serai bien portant et que je vous saurai de ce monde.
Que mon dsir se puisse raliser, jen ai lespoir dautant plus vif quen venant de Gaule ici, dans la
region transrhnane, je suis devenu votre trs proche voisin. Je fus, en effet, envoy par le susdit
vque auprs du venerable Raban pour tre initi par lui aux divines critures. Donc, lorsque je sus
quun envoy de Raban devait se rendre dici auprs de vous, jeus dessein dabord de vous
soumettre quelques termes obscurs lucider; ensuite, il me parut prfrable de vous devoir
adresser la prsente lettre. Si elle reoit de vous bon accueil, je me feliciterai dune faveur que jai
desire et laquelle je ne resterai pas insensible.
Mais, ayant une fois franchi les bornes de toute retenue, je vous demande encore de me prter
quelques-uns de vos livres pendant mon sjour ici: solliciter un prt de livres, cest infiniment
moins audacieux que de rclamer le don de lamiti. Ce sont: le trait de Cicron sur la rhtorique
(je le possde, il est vrai, mais plein de fautes en de nombreux endroits; cest pourquoi jai
collationn mon exemplaire sur un manuscrit que jai dcouvert ici: je croyais celui-ci meilleur que
le mien; il tait plus fautif); plus, trois livres du mme auteur sur la rhtorique en forme de
discussion dialogue sur lorateur (je pense que vous les avez, parce que, dans le catalogue de vos
livres, aprs la mention du trait Herennius et lintercalation de quelques autres, je trouve crit:
Trait sur la rhtorique de Cicron) plus le Commentaire sur les livres de Cicron; en outre, le livre
des Nuits attiques dAulu-Gelle. Il y a aussi dans ce catalogue plusieurs autres ouvrages que, si
Dieu maccorde de jouir de votre faveur, je dsire ardemment me voir confier, pour les copier
pendant mon sjour ici. quand je vous aurai rendu les autres.
Dchargez ma conscience, je vous prie, en exauant ma prire. A moi qui cherche avidement les
racines amres des lettres, procurez-en les fruits dj savoureux



Testo 3

35. AD MARC[WARDUM] ABBATEM (844, post III nonas Iulii)

In Aquitanica congressione manifesta morte liberatus, post captivitatis molestias solutus utroque
periculo ingenti Dei gratia, cui maxime praefidebam, et sanctorum ejus beneficio, praeterea
cujusdam Turpionis ereptus, integra valetudine ad monasterium III nonas julii remeavi; ubi, quod
ultro sciebam, et fratrum meorum Hattonis et Ratharii relatu et litterarum vestrarum lectione certior
factus sum mea calamitate vos vehementer commoveri. Jamque mihi videre videor vos ingenti
gaudio exsultare, cum me, quem dolebatis aut captivum aut mortuum, accipiatis incolumem in
monasterio residere.
Ego vicissim fratresque omnes de vestra tam fructuosa reversione maxima laetitia gratulamur et
Domino Deo nostro gratias ingentes referimus, quod non solum vestram excellentiam nobis
restituit, verum etiam vestro labore duplex patrocinium sanctorum providit. Pro vestra quidem
incolumitate et regressione quotidie Deo supplicabamus; sanctorum autem perlationem voto
continentes vestris amabilibus Deo studiis, ut suspicaremur de vobis talia, facile adducebamur. Nam
Deum in commune laudamus, qui supra quam petere audeamus largitus est.
Illud unum ad cumulum gaudiorum restat, ut praesentiam vestram nobis exhibeatis; quod vos
haudquaquam posse litterae vestrae professae sunt, nos hoc eas promisisse tenebimus. Quod si
feceritis, cum parvitati nostrae plurimum, tum etiam vobis aliquid conferetis. Siquidem et nobis
consolationem et virtutis incitamentum suggeretis, et fratrum, qui vestrum post discessum
decedentium supplevere locum, notitiam et firmiorem, si possit fieri, lucrabimini caritatem.
Quaeso praeterea ut ad sanctum Bonifacium sollertem aliquem monachum dirigatis, qui ex vestra
parte Hattonem abbatem deposcat ut vobis Suetonium Tranquillum de Vita Caesarum, qui apud eos
in duos nec magnos codices divisus est, ad exscribendum dirigat; mihique eum aut ipsi, quod
nimium opto, afferatis aut, si haec felicitas nostris differetur peccatis, per certissimum nuntium
mittendum curetis. Namque in hac regione nusquam invenitur et credimus hoc quoque nos
beneficium vestra liberalitate consecuturos.
Filium Guagonis, nepotem meum vestrumque propinquum, et cum eo duos alios puerulos nobiles et
quandoque, si Deus vult, nostro monasterio suo servitio profuturos propter Germanicae linguae
nanciscendam scientiam vestrae sanctitati mittere cupio, qui tres duobus tantummodo paedagogis
contenti sint. Quod utrum dignemini praestare, ut primum se facultas obtulerit, ne gravemini
aperire.
Sterilitatem vini superiore anno passi sumus. Aliis rebus pro tempore habundamus et largiente Dei
gratia aliquantula pace fruimur, nisi quod saeculares quidam, qui vellent nostrum invadere
monasterium, nobis moliuntur insidias. Unde vobis est studiose propter caritatis debitum
persolvendum Deus orandus, ut quod nobis maxime conducit in corde principum operetur.

Traduzione francese:
35. A LABB MARCWARD (844, fin juillet)
chapp une mort certaine dans lexpdition dAquitaine, dlivr dune lourde captivit, arrach
ce double pril par la grce infinie de Dieu, en qui je mettais surtout ma confiance, et par le bienfait
de ses saints et aussi dun nomm Turpion, jai rintgr en trs bonne sant, le trois des nones de
juillet, le monastre o le rapport de mes frres Hatton et Rathier et la lecture de votre lettre mont
appris, ce que je savais dintuition, que vous avez t vivement touch de mon malheur. Et
maintenant, il me semble vous voir exulter de joie la nouvelle que, moi dont vous dploriez ou la
captivit ou la mort, je me trouve sain et sauf dans mon monastre.
A notre tour, moi et tous mes frres, nous nous flicitons avec une trs grande joie de votre retour si
fructueux et nous rendons au seigneur notre Dieu de grandes actions de grces de ce que non
seulement il nous a rendu Votre Excellence, mais aussi nous a procur par votre labeur le patronage
de deux saints. En verit, nous suppliions Dieu chaque jour pour votre sant et votre retour; car en
faisant des vux pour la translation des saints, nous etions amens facilement par votre zle
agrable Dieu esprer pour vous de telles choses. Aujourdhui nous nous unissons pour louer
Dieu qui nous a donn plus que nous nosions demander.
Il ne reste quune chose pour mettre le comble notre joie, cest de nous gratifier de votre prsence.
Ce que votre lettre a declare de toute faon impossible, nous, nous tiendrons que vous lavez
promis. Si vous le faites, vous donnerez notre petitesse un prsent dautant plus grand quil vous
en reviendra aussi quelque chose. Oui, vous nous apporterez une consolation et un encouragement
la vertu, et vous gagnerez dtre connu des frres qui, aprs votre depart, ont occup la pIace de
ceux qui sont morts, et dtre aim par eux plus fortement, si cest possible.
Je vous demande, en outre, de dpcher Saint-Boniface un moine diligent pour prier de votre part
labb Hatton de vous adresser pour la copier la Vie des Csars de Sutone Tranquille, qui, chez
eux, est divise en deux petits livres, et de me lapporter vous-mme, ce que je souhaite par-dessus
tout, ou, si ce bonheur est retard pour mes pchs, de prendre soin de me lenvoyer par un
messager trs sr. Car dans cette rgion-ci, on ne la trouve nulle part, et nous devons obtenir encore
ce bienfait de votre liberalit, croyons-nous.
Je dsire envoyer Votre Saintet, pour apprendre la langue allemande, le fils de Gagon, mon
neveu et votre parent, et avec lui deux autres jeunes enfants nobles qui, un jour, si Dieu le veut,
rendront dutiles services notre monastre: ils se contenteraient de deux matres seulement pour
eux trois. Veuillez nous faire savoir, ds que loccasion se prsentera, si vous daignez nous accorder
ce service.
Nous avons souffert lan pass de la strilit de la vigne. Nous avons en abondance, pour lpoque,
dautres choses, et nous jouissons, par la grce gnreuse de Dieu, de quelques instants de paix,
hormis que certains sculiers. qui voudraient envahir notre monastre. nous tendent des embches.
Aussi vous faut-il prier Dieu avec ferveur pour acquitter votre dette daffection, afin quil inspire au
cur des princes ce qui nous est surtout profitable.



Testo 4

EGINARDO, Vita Caroli Magni, 22

Corpore fuit amplo atque robusto, statura eminenti, quae tamen iustam non excederet nam septem
suorum pedum proceritatem ejus constat habuisse mensuram apice capitis rotundo, oculis
praegrandibus ac vegetis, naso paululum mediocritatem excedenti, canitie pulchra, facie laeta et
hilari, unde formae auctoritas ac dignitas tam stanti quam sedenti plurima adquirebatur; quamquam
cervix obesa et brevior venterque proiectior videretur, tamen haec caeterorum membrorum celabat
aequalitas. Incessu firmo totaque corporis habitudine virili, voce clara quidem, sed quae minus
corporis formae conveniret; valitudine prospera, praeter quod, antequam decederet, per quattuor
annos crebro febribus corripiebatur, ad extremum etiam uno pede claudicaret. Et tunc quidem plura
suo arbitratu quam medicorum consilio faciebat, quos pene exosos habebat, quod ei in cibis assa,
quibus adsuetus erat, dimittere et elixis adsuescere suadebant.
Exercebatur assidue equitando ac venando; quod illi gentilicium erat, quia vix ulla in terris natio
invenitur quae in hac arte Francis possit aequari. Delectabatur etiam vaporibus aquarum naturaliter
calentium, frequenti natatu corpus exercens; cujus adeo peritus fuit ut nullus ei juste valeat anteferri.
Ob hoc etiam Aquisgrani regiam extruxit, ibique extremis vitae annis usque ad obitum perpetim
habitavit. Et non solum filios ad balneum, verum optimates et amicos, aliquando etiam satellitum et
custodum corporis turbam invitavit, ita ut nonnumquam centum vel eo amplius homines una
lavarentur.

Traduzione:
Egli era di corporatura robusta e forte, di statura alta, ma tuttavia non sproporzionata (si sa infatti
che la sua altezza corrispondeva a sette dei suoi piedi). Aveva la sommit del capo rotonda, gli
occhi molto grandi e vivaci, il naso un po pi lungo della media, bei capelli bianchi, viso piacevole
e vivace, da cui il suo aspetto, sia se stava in piedi che seduto, acquistava molto in autorit e dignit.
Sebbene il collo potesse sembrare grasso e corto e il ventre piuttosto prominente, tuttavia non si
notavano per la proporzione di tutte le altre membra. Landatura era sicura e latteggiamento del
corpo virile. La voce era chiara, ma non del tutto adatta al suo aspetto fisico. La salute era buona,
tranne che negli ultimi quattro anni di vita, durante i quali fu preso da frequenti attacchi di febbre e
alla fine zoppic anche da un piede. Anche allora faceva pi di testa sua che come lo consigliavano
i medici, che gli erano quasi odiosi perche cercavano di persuaderlo a smettere di mangiare gli
arrosti, ai quali era abituato, e di assuefarsi ai lessi.
Carlo praticava assiduamente lequitazione e la caccia, [attivit] che gli era connaturata fin dalla
nascita, dato che sulla terra non si trova nessuna nazione che possa uguagliare i Franchi in
questarte. Gli piacevano anche i bagni di vapore di acque termali e spesso esercitava il suo corpo
nel nuoto e fu cos esperto che nessuno pot superarlo. Anche per questo motivo fece costruire la
reggia ad Aquisgrana, che abit ininterrottamente fino negli ultimi anni di vita, fino alla morte. Egli
invitava ai bagni non solo i figli, ma anche i nobili e gli amici e, talvolta, anche la folla del seguito e
delle guardie del corpo, cos a volte prendevano il bagno cento persone insieme e anche pi.




Testo 5

FRANCESCO PETRARCA, Familiares, XXIV 8

Ad Titum Livium historicum.
1. Franciscus Tito Livio salutem. Optarem, si ex alto datum esset, vel me in tuam vel te in nostram
etatem incidisse, ut vel etas ipsa vel ego per te melior fierem et visitatorum unus ex numero
tuorum, profecto non Romam modo te videndi gratia, sed Indiam ex Galliis aut Hispania petiturus.
Nunc vero qua datur te in libris tuis video, non equidem totum sed quatenus nondum seculi nostri
desidia periisti.
2. Centum quadraginta duos rerum romanarum libros edidisse te novimus, heu quanto studio
quantisque laboribus! Vix triginta ex omnibus supersunt. O mos pessimus nosmet ipsos de industria
fallendi! Triginta dixi quia omnes vulgo id dicunt, ego autem deesse unum his ipsis invenio: novem
et viginti sunt, plane tres decades, prima tertia et quarta, cui librorum numerus non constat.
3. In his tam parvis tuis reliquiis exerceor quotiens hec loca vel tempora et hos mores oblivisci volo,
et semper acri cum indignatione animi adversus studia hominum nostrorum, quibus nichil in precio
est nisi aurum et argentum et voluptas, que si in bonis habenda sunt, multo plenius multoque
perfectius non tantum mute pecudis sed immobilis etiam et insensibilis elementi quam rationalis
hominis bonum erit.
4. Verum hec et longa et nota materia est; nunc vero tibi potius tempus est ut gratias agam cum pro
multis tum pro eo nominatim, quod immemorem sepe presentium malorum seculis me felicioribus
inseris, ut inter legendum saltem cum Cornelius, Scipionibus Africanis, Leliis, Fabiis Maximis,
Metellis, Brutis, Deciis, Catonibus, Regulis, Cursoribus, Torquatis, Valeriis Corvinis, Salinatoribus,
Claudiis Marcellis, Neronibus, Emiliis, Fulviis, Flaminiis, Atiliis, Quintiis ac Camillis, et non cum
his extremis furibus, inter quos adverso sidere natus sum, michi videar etatem agere.
5. Et o si totus michi contingeres, quibus aliis quantisque nominibus et vite solatium et iniqui
temporis oblivio quereretur! Que quoniam simul apud te nequeo, apud alios sparsim lego, presertim
in eo libro ubi te totum sed in angustias sic coactum video ut librorum numero nichil, rebus ipsis
infinitum desit.
6. Tuvelim de antiquioribus Polibium et Quintum Claudium et Valerium Antiatem reliquosque
quorum glorie splendor tuus officit; de novis autem Plinium Secundum veronensem vicinum tuum,
atque emulum quondam tuum Crispum Salustium salutes, quibus nuntia nichilo feliciores eorum
vigilias fuisse quam tuas. Eternum vale, rerum gestarum memorie consultor optime.
Apud superos, in ea parte Italie et in ea urbe in qua natus et sepultus es, in vestibulo Iustine virginis
et ante ipsum sepulcri tui lapidem, VIII Kalendas Martias, anno ab Illius ortu quem paulo amplius
tibi vivendum erat ut cerneres vel audires natum, MCCCLI.


Testo 6
POGGIO BRACCIOLINI

Poggius Florentinus Secretarius Apostolicus pl. sal. dicit Guarino suo Veronensi.
Licet inter quotidianas occupationes tuas, pro tua in omnes humanitate et benivolentia in me
singulari, iucundum semper tibi litterarum mearum adventum esse non ignorem, tamen ut in hisce
perlegendis praecipuam quandam praestes attentionem, te maiorem in modum obsecro; non quidem
ob eam causam, ut aliquid in me sit quod vel summe ociosus requirat; sed propter rei dignitatem de
qua scripturus sum, quam certe scio, cum sis longe peritissimus, non parvam tibi ceterisque
studiosis hominibus esse allaturam animi iucunditatem. Nam quid est, per Deum immortalem, quod
aut tibi aut ceteris doctissimis viris possit esse iucundius, gratius, acceptius, quam cognitio earum
rerum quarum commercio doctiores efficimur et, quod maius quiddam videtur, elegantiores. Nam
cum generi humano rerum parens natura dederit intellectum atque rationem, tamquam egregios
duces ad bene beateque vivendum, quibus nihil queat praestantius excogitari, tum haud scio an sit
omnium praestantissimum quod ea nobis elargita est usum atque rationem dicendi, sine quibus
neque ratio ipsa neque intellectus quicquam ferme valerent. Solus est enim sermo, quo nos utentes
ad exprimendam animi virtutem ab reliquis animantibus segregamur. Permagna igitur habenda est
gratia, tum reliquarum liberalium artium inventoribus, tum vel praecipue iis qui dicendi praecepta et
normam quandam perfecte loquendi suo studio et diligentia nobis tradiderunt. Effecerunt enim ut
qua in re homines ceteris animantibus maxime praestant, nos ipsos etiam homines antecelleremus.
Huius autem sermonis exornandi atque excolendi cum multi praeclari, ut scis, fuerint latinae linguae
auctores, tum vel praecipuus atque egregius M. Fabius Quintilianus, qui ita diserte, ita absolute
summa cum diligentia exequitur ea quae pertinent ad instituendum vel perfectissimum oratorem, ut
nihil ei vel ad summam doctrinam, vel singularem eloquentiam meo iudicio deesse videatur. Quo
uno solo, etiam si Cicero romanae parens eloquentiae deesset, perfectam consequeremur scientiam
recte dicendi. Is vero apud nos antea, Italos dico, ita laceratus erat, ita circumcisus, culpa, ut opinor,
temporum, ut nulla forma, nullus habitus hominis in eo recognosceretur. Tute hominem vidisti
hactenus

...lacerum crudeliter ora,
ora manusque ambas populataque tempora raptis
auribus, et truncas inhonesto vulnere nares.

Dolendum quippe erat, aegre ferendum nos tantam in hominis tam eloquentis foeda laceratione
iacturam oratoriae facultatis fecisse; sed quo tunc plus erat doloris et molestiae, ex eius viri
mutilatione, eo magis, nunc est congratulandum, cum sit in pristinum habitum et dignitatem, in
antiquam formam atque integram valetudinem nostra diligentia restitutus. Nam si Marcus Tullius
magnum prae se fert gaudium pro Marco Marcello restituto ab exilio, et eo quidem tempore quo
Romae plures erant Marcelli similes, domi forisque egregii ac praestantes viri, quid nunc agere
docti homines debent, et praesertim studiosi eloquentiae, cum singulare et unicum lumen romani
nominis, quo extincto nihil praeter Ciceronem supererat, et eum modo simili lacerum ac dispersum,
non tantum ab exilio, sed ab ipso paene interitu revocaverimus? Nam mehercule nisi nos auxilium
tulissemus, necesse erat illum propediem interiturum. Neque enim dubium est virum splendidum,
mundum, elegantem, plenum moribus, plenum facetiis, foeditatem illius carceris, squalorem loci,
custodum saevitiam diutius perpeti non potuisse. Moestus quidem ipse erat ac sordidatus, tamquam
mortis rei solebant, squalentem barbam gerens et concretos pulvere crines, ut ipso vultu atque
habitu fateretur ad immeritam sententiam se vocari. Videbatur manus tendere, implorare Quiritum
fidem, ut se ab iniquo iudicio tuerentur, postulare et indigne ferre quod, qui quondam sua ope, sua
eloquentia, multorum salutem conservasset, nunc neque patronum quempiam inveniret, quem
misereret fortunarum suarum, neque qui suae consuleret saluti aut ad iniustum rapi supplicium
prohiberet. Sed quam temere persaepe eveniunt quae non audeas optare, ut inquit Terentius noster.
Fortuna quaedam fuit cum sua tum maxime nostra, ut cum essemus Constantiae ociosi cupido
incesseret videndi eius loci quo ille reclusus tenebatur. Est autem monasterium Sancti Galli prope
urbem hanc milibus passuum XX. Itaque nonnulli animi laxandi et simul perquirendorum librorum,
quorum magnus numerus esse dicebatur, gratia eo perreximus. Ibi inter confertissimam librorum
copiam, quos longum esset recensere, Quintilianum comperimus adhuc salvum et incolumem,
plenum tamen situ et pulvere squalentem. Erant enim non in bibliotheca libri illi, ut eorum dignitas
postulabat, sed in teterrimo quodam et obscuro carcere, fundo scilicet unius turris, quo ne capitalis
quidem rei damnati retruderentur. Atqui ego pro certo existimo, si essent qui haec barbarorum
ergastula, quibus hos detinent viros, rimarentur ac recognoscerent amore maiorum, similem
fortunam experturos in multis de quibus iam est conclamatum. Reperimus praeterea libros tres
primos et dimidiam quarti C. Valerii Flacci Argonauticon, et expositiones tamquam thema
quoddam super octo Ciceronis orationibus Q. Asconii Pediani, eloquentissimi viri, de quibus ipse
meminit Quintilianus. Haec mea manu transcripsi, et quidem velociter, ut ea mitterem ad
Leonardum Aretinum et Nicolaum Florentinum; qui cum a me huius thesauri adinventionem
cognovissent, multis a me verbis Quintilianum per suas litteras quam primum ad eos mitti
contenderunt. Habes, mi suavissime Guarine, quod ab homine tibi deditissimo ad praesens tribui
potest. Vellem et potuisse librum transmittere, sed Leonardo nostro satisfaciundum fuit. Verum scis
quo sit in loco ut, si eum voles habere, puto autem te quam primum velle, facile id consequi valeas.
Vale et me, quando id mutuum fit, ama. Constantiae, XVIII Kalendas Ianuarias. Anno Christi 1417.

Traduzione:

Poggio fiorentino segretario apostolico saluta il suo Guarino veronese.
So che nonostante le tue molte occupazioni quotidiane, per la tua gentilezza e benevolenza verso
tutti, ricevi sempre con piacere le mie lettere; e tuttavia ti prego nel modo pi vivo di prestare a
questa una particolare attenzione, non perch la mia persona possa destar linteresse anche di chi ha
molto tempo da perdere, ma per limportanza di quanto sto per scriverti. So infatti con assoluta
certezza che tu, colto come sei, e gli altri uomini di studio, avrete una grandissima gioia. Infatti, o
Dio immortale, che cosa pu esservi di pi piacevole, caro, gradito a te e agli altri uomini dotti che
la conoscenza di quelle cose per la cui familiarit diventiamo pi colti e, ci che, pi conta, pi
raffinati? La natura, madre di tutte le cose, ha dato al genere umano intelletto e ragione, quali ottime
guide a vivere bene e felicemente, e tali che nulla possa pensarsi di pi egregio. Ma non so se non
siano veramente eccellentissimi, fra tutti i beni che a noi ha concesso, la capacit e lordine del dire,
senza cui la ragione stessa e lintelletto nulla potrebbero valere. Infatti solo il discorso quello per
cui perveniamo ad esprimere la virt dellanimo, distinguendoci dagli altri animali. Bisogna quindi
essere sommamente grati sia agli inventori delle altre arti liberali, sia soprattutto a coloro che, con le
loro ricerche e con la loro cura, ci tramandarono i precetti del dire e una norma per esprimerci con
perfezione. Fecero infatti in modo che, proprio in ci in cui gli uomini sovrastano specialmente gli
altri esseri animati, noi fossimo capaci di oltrepassare gli stessi limiti umani. E, molti essendo stati
gli autori latini, come sai, egregi nellarte di perfezionare e adornare il discorso, fra tutti illustre ed
eccellente fu M. Fabio Quintiliano, il quale cos chiaramente e compiutamente, con diligenza
somma, espone le doti necessarie a formare un oratore perfetto, che non mi sembra gli manchi cosa
alcuna, a mio giudizio, per raggiungere una somma dottrina o una singolare eloquenza. Se egli solo
rimanesse, anche se mancasse il padre delleloquenza Cicerone, raggiungeremmo una scienza
perfetta nellarte del dire. Ma egli presso di noi italiani era cos lacerato, cos mutilato, per colpa, io
credo, dei tempi, che in lui non si riconosceva pi aspetto alcuno, abito alcuno duomo. Finora
avevamo dinanzi un uomo con la bocca crudelmente dilacerata, il volto e le mani devastati, le
orecchie strappate, le nari sfregiate da orrende ferite.
Era penoso, e a mala pena sopportabile, che noi avessimo, nella mutilazione di un uomo s grande,
tanta rovina dellarte oratoria; ma quanto pi grave era il dolore e la pena di saperlo mutilato, tanto
pi grande ora la gioia, poich la nostra diligenza gli ha restituito lantico abito e lantica dignit,
lantica bellezza e la perfetta salute. Ch se Marco Tullio si rallegrava tanto per il ritorno di
Marcello dallesilio, e in un tempo in cui a Roma di Marcelli ce nerano tanti, ugualmente egregi ed
eccellenti in pace e in guerra, che devono fare i dotti, e soprattutto gli studiosi di eloquenza, ora che
noi abbiamo richiamato, non dallesilio, ma quasi dalla morte stessa, tanto era lacero e
irriconoscibile, questo singolare ed unico splendore del nome romano, estinto il quale restava solo
Cicerone? E infatti, per Ercole, se non gli avessi recato aiuto, era ormai necessariamente vicino al
giorno della morte. Poich non c dubbio che quelluomo splendido, accurato, elegante, pieno di
qualit, pieno di arguzia, non avrebbe pi potuto sopportare quel turpe carcere, lo squallore del
luogo, la crudelt dei custodi. Era infatti triste e sordido come solevano essere i condannati a morte,
con la barba squallida e i capelli pieni di polvere, sicch con laspetto medesimo e con labito
mostrava di essere destinato a uningiusta condanna. Sembrava tendere le mani, implorare la fede
dei Quiriti, che lo proteggessero da un ingiusto giudizio; e indegnamente colui che una volta col suo
soccorso, con la sua eloquenza, aveva salvato tanti, soffriva ora, senza trovare neppur un difensore
che avesse piet della sua sventura, che si adoperasse per la sua salvezza, che gli impedisse di
venire trascinato a un ingiusto supplizio. Ma, come dice il nostro Terenzio, quanto inopinatamente
avvengono spesso le cose che non oseresti sperare!
Un caso fortunato per lui, e soprattutto per noi, volle che, mentre ero ozioso a Costanza, mi venisse
il desiderio di andar a visitare il luogo dove egli era tenuto recluso. V infatti, vicino a quella citt,
il monastero di S. Gallo, a circa venti miglia. Perci mi recai l per distrarmi, ed insieme per vedere
i libri di cui si diceva vi fosse un gran numero. Ivi, in mezzo a una gran massa di codici che sarebbe
lungo enumerare, ho trovato Quintiliano ancor salvo ed incolume, ancorch tutto pieno di muffa e
di polvere. Quei libri infatti non stavano nella biblioteca, come richiedeva la loro dignit, ma quasi
in un tristissimo ed oscuro carcere, nel fondo di una torre, in cui non si caccerebbero neppure dei
condannati a morte. Ed io son certo che chi per amore dei padri andasse esplorando con cura gli
ergastoli in cui questi grandi son chiusi, troverebbe che una sorte uguale capitata a molti dei quali
ormai si dispera.
Trovai inoltre i tre primi libri e met del quarto delle Argonautiche di Caio Valerio Flacco, ed i
commenti a otto orazioni di Cicerone, di Quinto Asconio Pediano, uomo eloquentissimo, opera
ricordata dallo stesso Quintiliano. Questi libri ho copiato io stesso, ed anche in fretta, per mandarli a
Leonardo Bruni e a Niccol Niccoli, che avendo saputo da me la scoperta di questo tesoro,
insistentemente mi sollecitarono per lettera a mandar loro al pi presto Quintiliano. Accogli,
dolcissimo Guarino, ci che pu darti un uomo a te tanto devoto. Vorrei poterti mandare anche il
libro, ma dovevo contentare il nostro Leonardo. Comunque sai dov, e se desideri averlo, e credo
che lo vorrai molto presto, facilmente potrai ottenerlo. Addio e voglimi bene, ch laffetto
ricambiato. Costanza, 15 dicembre 1416.



Testo 7
ANGELO POLIZIANO, Miscellaneorum centuria secunda

2. VALERIUS FLACCUS
Valerii Flacci libros Argonauticon laniatos passim ac multis partibus male cohaerentes accepimus.
Sed qui deinde a nobis locus indicabitur, is olim profecto crucem grammaticis fixerat credentibus
deesse carmina, quae non deerant sed e suo quasi domicilio migraverant.
Locus est in libro octavo qui sic habet:

Interea patrias saevus venit horror ad aures
Fata domus luctumque ferens fraudemque fugamque
Fundere non uno tantum quem flumina cornu
Accepimus: septem exit aquis, septem hostia pandit.

Vides ut duo posteriores nihil cum totidem superioribus versibus habeant affinitatis? Si vero
ducentos onmino versus transilieris, invenies qui recte subnectantur:

Virginis hinc subitis infelix frater in armis
Urbs etiam mox tota coit.

Ab his ubi quinquaginta peregeris, iterum incides in amfractus. Est enim quinquaginta versuum ille
ultimus:

Haud procul ingens scythici ruit exitus Histri;

cui male cohaeret qui sequitur:

Urguent et precibus cuncti fremituque fatigant
Aesoniden.

Quos igitur ei subiungemus? nempe quos a principio transilivimus; eos autem reperies si retrorsum
.ccl. numetaveris, ut sit hic nexus:

Haud procul ingens scythici ruit exitus Histri
Fundere non uno tantum quem flumina cornu
Accepimus: septem exit aquis, septem hostia pandit.

Quod si ducentos recitaveris a primo quem subdidimus, qui statim post ducentesimum sequuntur
quinquaginta deinceps versus nihil habent cum superioribus commune, quin et in suum locum
nostra admonitione recurrerunt.
His igitur omissis adde qui statim succedit, ut scilicet ita nectantur:

At Minyae tanti reputantes ultima belli
Urguent et precibus cuncti fremituque fatigant
Aesoniden;

atque ita ad calcem usque transcurre.
Sed quid hoc est quod nunc .l. versus discrimen faciunt, nunc ex .l. producti, nunc ducenti scilicet,
nunc rursus .cc. et .l.? nempe quia liber unicus, ex quo, puta, reliqui emanarunt, quinquaginta
versuum singulas habuit paginas, quas videlicet praeposteras indiligens bibliopola conglutinavit.
Eumque mihi librum, tunc quoque sic perversum, Taddaeus Ugoletus parmensis olim commodavit,
cuius in marginibus Nicolai Nicoli florentini manus agnoscitur. Qui tamen item deceptus in
exscribendo est, sicuti codex ipsius ostendit qui nunc in florentina divi Marci bibliotheca
conspicitur. Atque in omnibus codicibus idem hactenus erratum reperies.






Testo 8
(disponibile in fotocopia)


Testo 9
ANGELO POLIZIANO, Miscellaneorum centuria secunda

13. EVOCATI

Evocati qui proprie dicuntur video non esse adhuc satis intellectum. Domitius exponens illud
Martialis:

Lassi bardaicus quod evocati,

scribit evocatos iuvenes ex equestri esse ordine delectos, qui manente usu anulorum constituti sint
ad custodiam cubiculi imperatoris loco militum. Quis autem hoc unquam dixit? aut quis non
intellegat commentaticia esse haec, in quae conrepat Domitius quotiens in angustiis aliquibus
haesitavisset? Nec me autem latet quid esse dixerit in principio octavi Aeneidos libri evocationem
Servius; sed de hoc alias. Interim quod Domitius affert auctoritate nulla fulcitur, nulla ratione.
Quod autem quisquam non indoctus Domitii hoc loco reprehensor fidelioribus codicibus legi ait:

Lassi bardaici os quod advocati,

nec intellego quos fideliores vocet nisi si vetustos, in quis certe omnibus, quos unquam viderim,
scriptum est bardaicus quod evocati; nec omnino sententiam probo ipsius, quam tamen hoc loco
non refellero sed quid sentiam adnuero. Non enim de bardaico agitamus sed de evocato.
Ceterum evocati qui sint breviter in quinto et quadragesimo Historiae suae libro Dion ostendit,
evocatos inquiens appellari eos milites qui, cum iam stipendiis essent emeritis atque a militia
vacationem haberent, denuo in eam vocabantur: horum ordo erat in castris qui diceretur
evocatorum.
Quin idem Dion libro quinto et quinquagesimo docet Augustum Caesarem ordines habuisse
evocatorum cum militibus ceteris ex quo tempore veteranos patris sui contra M. Antonium evocavit.
Ostendit autem veteranos esse potissimum qui dicuntur evocati Caesar quoque in commentariis his
verbis


Testo 10
ANGELO POLIZIANO, Miscellaneorum centuria secunda

14. STRATOCLES

Vexat olim grammaticos ac male habet locus hic in primo libro Officiorum Ciceronis:

Hinc rhetorum campus de Marathone, Salamine, Plataeis, Thermopylis, Leuctris, Stratocle, hinc
Decii, hinc Cn. et P. Scipiones, hinc Marcellus, innumerabiles alii.

Diu fateor quaesivi ego quoque qui nam hic esset Stratocles fortitudine insignis, et eum latere
indignabar quem esse Cicero celeberrimum significaret. Quanquam enim Stratoclem reperiebam
aliquem apud Plutarchum vexatum alicubi a comicis antiquis, vix tamen ipse id nomen Graeci
obscurioris tam claris inserere nominibus audebam, Latinorum praesertim, quae sunt Deciorum,
Scipionum et Marcellorum.
Sed cum domesticum codicem cum duobus quibusdam quandoque conferrem, quorum scilicet alter
mediae fere antiquitatis Andreae Magnanimi bononiensis opera, viri elegantissimi, fuerat mihi
commodatus, alterum vero longe antiquiorem ex Medica bibliotheca deprompseram, reperiebam in
antiquiore scriptum pro Stratocle Stercocles; at in bononiensi Stercodes, videlicet .c. et .l.
litteris in .d. coagmentatis parato lapsu.
Coepi igitur statim cogitare ipsemet mecum num vera et integra forte lectio colligi de vestigiis illis
paene congruentibus posset, ac tandem sic aestimavi: trunca ibi esse quaepiam et mutilata
reponendumque pro illo Stercocles noster Cocles aut, si magis audendum putas, hinc noster
Cocles, ut Coclitem Horatium accipias, cuius omnino nomen hoc loco non oportuit Ciceronem
praeteriisse. Sed et paulo post in librum incidi non veterem admodum sed omnino apud saeculum
forte prius scriptum multisque locis emendatissimum, qui scilicet publice in Sanctae Crucis
bibliotheca servatur. Eo in libro perspicue scriptum deprehendi Coclitis nomen.
Aut igitur duabus additis syllabis possis ita legere: hinc noster Cocles; aut, si duas tibi syllabas
adire non permittis, certe unam adicito, ut dicas noster Cocles.
Possis etiam lectionem non aspernabilem colligere de litteris ipsis. Nam, quod multis locis
auditoribus nostris ostendimus praesertimque apud Terentium Plautumque ex fide vetustissimorum
codicum nec non in Ciceronis Oratore, verbum illud est adiungere praecedentibus amabant
veteres, uti factust pro factus est, dictust pro dictus est. Ergo si ad hoc exemplum primas duas
litteras huius permixtae vocis quae restat adhuc in libris cum superioribus iunxeris ac legeris
Leuctrist idest Leuctris est, ut sit sensus hinc campus est rhetorum de Marathone deque ceteris
quae secuntur et item de Leuctris, hoc inquam si feceris, superabit tibi illud ercocles; tum si
litteram secunda est, hoc est .r., in .t. demutaveris, qui paratissimus est transitus, legere inoffense
iam poteris:

et Cocles hinc, Decii hinc, Cn. et P. Scipiones hinc, Marcellus, innumerabiles alii;

quanquam/sed spiritus ubique leniter suspendendus post illud hinc, quod quidem non ineleganter
fiat.
Verum cetera nimis quam posita in coniectura sunt, nomen autem ipsum Coclitis (quod huius
emendationis nostrae caput voluimus) reponendum ratione aliqua videtur tollendumque illud
Stratoclis; in quo nobis iam non coniectura nostra sed ipsa prorsus astipulatur antiquitatis auctoritas.

You might also like