Cum ante annos plurimos domo, parentibus, sorore, cognatis et, quod his difficilius est, consuetudine lautioris cibi propter caelorum me regna castrassem et Hierosolymam militaturus pergerem, bibliotheca, quam mihi Romae summo studio ac labore confeceram, carere non poteram. Itaque miser ego lecturus Tullium ieiunabam. Post noctium crebras uigilias, post lacrimas, quas mihi praeteritorum recordatio peccatorum ex imis uisceribus eruebat, Plautus sumebatur in manibus. Si quando in memet reuersus prophetam legere coepissem, sermo horrebat incultus et, quia lumen caecis oculis non uidebam, non oculorum putabam culpam esse, sed solis. Dum ita me antiquus serpens inluderet, in media ferme quadragesima medullis infusa febris corpus inuasit exhaustum et sine ulla requie quod dictu quoque incredibile sit sic infelicia membra depasta est, ut ossibus uix haererem. Interim parabantur exsequiae, et uitalis animae calor toto frigente iam corpore in solo tantum tepente pectusculo palpitabat, cum subito raptus in spiritu ad tribunal iudicis pertrahor, ubi tantum luminis et tantum erat ex circumstantium claritate fulgoris, ut proiectus in terram sursum aspicere non auderem. Interrogatus condicionem Christianum me esse respondi. Et ille qui residebat: Mentiris, ait, Ciceronianus es, non christianus; ubi thesaurus tuus, ibi et cor tuum. Ilico obmutui et inter uerbera nam caedi me iusserat conscientiae magis igne torquebar illum me cum uersiculum reputans: in inferno autem quis confitebitur tibi? Clamare tamen coepi et eiulans dicere: Miserere mei, Domine, miserere mei. Haec uox inter flagella resonabat. Tandem ad praesidentis genua prouoluti, qui adstiterant precabantur ut ueniam tribueret adulescentiae, ut errori locum paenitentiae commodaret exacturus deinde cruciatum, si gentilium litterarum libros aliquando legissem. Ego, qui tanto constrictus articulo uellem etiam maiora promittere, deiurare coepi et nomen eius obtestans dicere: Domine, si umquam habuero codices saeculares, si legero, te negaui. In haec sacramenti uerba dimissus reuertor ad superos et mirantibus cunctis oculos aperio tanto lacrimarum imbre perfusos, ut etiam incredulis fidem facerent ex dolore. Nec uero sopor ille fuerat aut uana somnia, quibus saepe deludimur. Teste est tribunal, ante quod iacui, iudicium teste est quod timui ita mihi numquam contingat talem incidere quaestionem! , liuentes habuisse me scapulas, plagas sensisse post somnum et tanto dehinc studio diuina legisse, quanto mortalia ante non legeram.
Traduzione: Quando, molti anni fa, mi amputai, per il regno dei cieli, casa, genitori, sorella, parenti e cosa pi difficile labitudine a pranzi piuttosto lauti, dirigendomi alla volta di Gerusalemme a militare per Cristo, non potevo restar privo della biblioteca che a Roma mi ero messa insieme con molta cura e fatica. E cos io, sciagurato, digiunavo per poi leggere Cicerone. Dopo frequenti veglie notturne, dopo le lacrime che mi faceva uscire dal profondo delle viscere il ricordo dei vecchi peccati, prendevo in mano Plauto. E se talvolta, ritornato in me, iniziavo a leggere i profeti, mi faceva orrore quel linguaggio rozzo e, non vedendo la luce a causa della cecit degli occhi, non pensavo che fosse colpa degli occhi; ma del sole. Mentre lantico serpente si faceva beffe di me in questo modo, verso la met della Quaresima la febbre mi penetr fin nelle midolla e si impadron del mio corpo esausto, e senza un attimo di tregua anche a dirlo incredibile mi consum le membra infelici al punto che a stento restavo attaccato alle mie ossa. Intanto si preparava il funerale; tutto in corpo era gi freddo ed il calore vitale dellanimo palpitava solo nel povero petto, appena tiepido, quando improvvisamente, rapito nello spirito, vengo tratto davanti al tribunale del Giudice, dove cerano tanta luce e tanto fulgore irradiato dai presenti che io, gettatomi a terra, non avevo il coraggio di alzare lo sguardo. Interrogato su chi fossi, risposi di essere cristiano. E colui che sedeva disse: Menti, tu sei ciceroniano, non cristiano; dove c il tuo tesoro, l c anche il tuo cuore. Subito ammutolii e tra le percosse egli aveva ordinato infatti che io fossi battuto ero tormentato ancor pi dal fuoco della coscienza, mentre consideravo tra me quel versetto: Ma nellinferno chi canter le tue lodi? Iniziai tuttavia a gridare e a dire, lamentandomi ad alta voce: Piet di me, Signore, piet di me. Queste parole risuonavano tra i colpi di frusta. Alla fine, gettati sulle ginocchia di colui che presiedeva, gli astanti supplicavano che concedesse il perdono alla mia giovane et, che desse allerrore la possibilit di penitenza, con la condizione che avrebbe preteso poi tale supplizio se mai avessi ripreso a leggere libri di scrittori pagani. Io che, costretto in una situazione cos critica, sarei stato disposto a promettere anche di pi, cominciai a giurare e a dire, chiamando a testimonio il suo nome: Signore, se mai avr testi profani, se li legger, significher che ti ho rinnegato!. Rilasciato dopo queste parole di giuramento; torno sulla terra e, fra la meraviglia di tutti, apro gli occhi, talmente inondati di lacrime da convincere, visto il mio dolore, anche gli increduli. E non si era trattato di un sogno n di quelle vane fantasie da cui spesso siamo ingannati. Lo attesta il tribunale avanti al quale stetti prostrato, lo attesta il giudizio di cui ebbi paura non mi capiti mai pi di incorrere in un processo del genere! , il fatto che avevo le spalle livide, che sentivo le piaghe al risveglio, e che da allora ho letto i testi sacri con tanto zelo, quanto non ne avevo avuto prima nel leggere i testi mortali.
Testo 2
LUPO DI FERRIRES, Epistole.
1. AD EINHARDUM (829-830) Carissimo viro Einhardo L[upus] s[alutem]. Diu cunctatus sum, desiderantissime hominum, auderem necne excellentiae tuae scribere. Et cum me ab hoc officio aliae rationabiles causae, tunc etiam ea maxime deterrebat quod posse id contingere videbatur ut, dum vestram cuperem amicitiam comparare, offensam incurrerem, scilicet quod, et praepropero et inusitato prorsus ordine, ab ipso familiaritatis munere inchoaverim, qui nec primordia notitiae contigissem. Ita vehementer aestuanti facilis et modesta et quae sane philosophiam deceat, animi vestri natura tantae rei obtinendae spem tribuit. Verum ut aliquid rationis afferre videar, taceo quidem saecularium litterarum de amicitia sententias, ne, quoniam eis apprime incubuistis, Oratianum illud doctissimorum ore tritum merito accipiam: In silvam ne ligna feras. Deus certe noster, nedum aliquam aspernandi amicos occasionem relinqueret, diligendos omnino inimicos praescripsit. Itaque patienter, quaeso, et benigne advertite animum, dum altius meas repeto cogitationes, ut nosse possitis quam hoc non perperam nec juvenili moliar levitate. Amor litterarum ab ipso fere initio pueritiae mihi est innatus, nec earum, ut nunc a plerisque vocantur, superstitiosa vel [supervacua] otia fastidivi; et, nisi intercessisset inopia praeceptorum et longo situ collapsa priorum studia pene interissent, largiente Deo, meae aviditati satisfacere forsitan potuissem, siquidem vestra memoria per famosissimum imperatorem K[arolum], cui litterae eo usque deferre debent ut aeternam ei parent memoriam, coepta revocari, aliquantum quidem extulere caput satisque constitit veritate subnixum praeclarum Ciceronis dictum: Honos alit artes et accenduntur omnes ad studia gloriae. Nunc oneri sunt qui aliquid discere affectant; et velut in edito sitos loco studiosos quosque imperiti vulgo aspectantes, si quid in eis culpae deprehenderunt, id non humano vitio, sed qualitati disciplinarum assignant. Ita, dum alii dignam sapientiae palmam non capiunt, alii famam verentur indignam, a tam praeclaro opere destiterunt. Mihi satis apparet propter se ipsam appetenda sapientia. Cui indagandae a sancto metropolitano episcopo Ald[rico] delegatus, doctorem grammaticae sortitus sum praeceptaque ab eo artis accepi. Sic, quoniam a grammatica ad rhetoricam et deinceps ordine ad ceteras liberales disciplinas transire hoc tempore fabula tantum est, cum deinde auctorum voluminibus spatiari aliquantulum coepissem et dictatus nostra aetate confecti displicerent, propterea quod ab illa Tulliana ceterorumque gravitate, quam insignes quoque Christianae religionis viri aemulati sunt, oberrarent, venit in manus meas opus vestrum, quo memorati imperatoris clarissima gesta (liceat mihi absque suspicione adulationis dicere) clarissime litteris allegastis. Ibi elegantiam sensuum, ibi raritatem conjunctionum, quam in auctoribus notaveram, ibi denique non longissimis periodis impeditas et implicitas ac modicis absolutas spatiis sententias inveniens amplexus sum. Quare, cum et ante propter opinionem vestram, quam sapiente viro dignam imbiberam, tum praecipue propter expertam mihi illius libri facundiam, desideravi deinceps aliquam nancisci opportunitatem, ut vos praesentes alloqui possem; ut quemadmodum vos meae parvitati vestra tum probitas sapientia fecerat claros, ita me vestrae sublimitati meus etiam erga vos amor et erga disciplinas studium commendaret. Neque vero id optare desistam, quandiu ipse incolumis in hac vita vos esse cognovero. Quod posse contingere hoc magis in spem ducor, quo ex Gallia huc in Transrhenanam concedens regionem vobis vicinior factus sum. Nam a praefato episcopo ad venerabilem Rabanum directus sum, uti ab eo ingressum caperem divinarum Scripturarum. Ergo cum ad vos iturum hinc ejus nuntium comperissem, primo quasdam verborum obscuritates, a vobis uti elucidarentur, mittendas proposui; deinde praestare visum est ut etiam hanc epistolam dirigere debuissem; quae si a vobis dignanter accepta fuerit, exoptabili me affectum munere gratulabor. Sed semel pudoris transgressus limitem, etiam hoc postulo ut quosdam librorum vestrorum mihi hic posito commodetis, quamquam multo sit minus libros quam amicitiam flagitare. Sunt autem hi: Tullii de rhetorica liber (quem quidem habeo, sed in plerisque mendosum; quare cum codice istic reperto illum contuli, et quem certiorem putabam, mendosiorem inveni); item ejusdem auctoris de rhetorica tres libri in disputatione ac dialogo de oratore (quos vos habere arbitror, propterea quod in brevi voluminum vestrorum post commemorationem libri ad Herennium, interpositis quibusdam aliis, scriptum repperi: Ciceronis de rhetorica); ite: explanatio in libros Ciceronis; praeterea, A. Gellii noctium Atticarum. Sunt et alii plures in praedicto brevi, quos, si Deus apud vos mihi gratiam dederit, istis remissis, accipiens describendos mihi, dum hic sum, avidissime curare cupio. Exonerate, quaeso, verecundiam meam, quae supplico facientes; meque rimantem amaras litterarum radices, earum jam jucundissimis explete fructibus
Traduzione francese: 1. A GINHARD (829, fin, ou 830) Au trs cher homme ginhard, Loup, salut. Jai longtemps hesit, le plus aim des hommes, si joserais ou non crire Votre Excellence. Et, bien que jeusse dautres raisons valables, celle-ci surtout me detournait de ce devoir : ne pouvait-il arriver quen recherchant votre amiti jeusse le malheur de vous dplaire? Nallais-je pas dune faon htive et tout fait insolite engager des relations par un present de familiarit au nom mme de cette amiti sans tre le moindrement connu de vous. Le caractre de bienveillante indulgence de votre esprit, sans lequel il ny a pas de vraie philosophie, donna lespoir dobtenir un si grand bien celui qui brlait ainsi du violent desir de le possder. Mais puisque japporte, semble-t-il, une ombre de raison, je tais les maximes des crivains profanes sur lamiti; car vous les possdez merveilleusement, et je craindrais quon ne me dcocht fort justement ce trait dHorace, mouss force de servir: Ne porte pas de bois la fret. En vrit, notre Dieu, bien loin de nous laisser une occasion de mpriser les amis, a prescrit daimer de toutes nos forces nos ennemis. Cest pourquoi je vous prie de prter une attention patiente et bienveillante aux souvenirs que je fais remonter du pass pour que vous puissiez connatre que je nai pas tram ce projet mal propos et par caprice de jeune homme. Lamour des lettres est n en moi presque depuis ma plus tendre jeunesse; et je nai point mepris ce que la plupart de nos contemporains appellent leurs loisirs superstitieux et superflus. Si la disette de matres ne sy ft pas oppose, si ltude des anciens tombe dans une longue prostration net point t prs de perir, jaurais peut-tre pu, Dieu aidant, satisfaire mon avidit, puisque, ayant commenc se ranimer de votre temps, grce au trs fameux empereur Charles, qui les lettres doivent rendre un tel hommage quelles lui procurent une ternelle mmoire, le culte des choses de lesprit a dj quelque peu rlev la tte et que le mot de Cicron est redevenu assez conforme la vrit: La considration nourrit les arts et la gloire enflamme tous les curs pour les tudes. De nos jours, ceux qui ont lambition de sinstruire sont charge aux gens; et les ignorants nimputent pas la faiblesse humaine, mais la qualit des disciplines, ce quils decouvrent peut- tre de coupable dans ces savants quils stonnent de voir se tenir lcart comme sur un mont lev. Aussi, les uns repoussant la palme que leur et valu la science, les autres redoutant une fcheuse renomme, tous se sont carts dune si noble tche. A mon avis du moins, la science vaut dtre convoite pour elle-mme. Le saint vque metropolitain Aldric menvoya lacqurir. Je pris au hasard un professeur de grammaire qui menseigna les rgles de lart. De nos jours, passer de la grammaire la rhtorique puis, dans lordre, aux autres enseignements liberaux, ce nest quune plaisanterie; en consquence, je commenai ensuite un peu lire les livres des auteurs au petit bonheur. Mais les ouvrages composs notre poque me dplurent parce quils scartaient de cette gravit quon trouve chez Cicron et chez tous les autres auteurs classiques et que les Pres de lglise ont aussi imite. Cest alors que me tomba entre les mains votre ouvrage o (quil me soit permis de le dire sans soupon de flatterie), dun style remarquable, vous avez confi aux lettres les faits, entre tous remarquables eux aussi, dudit empereur. Jy dcouvris et gotai les fines penses, les transitions rares que javais notes chez les bons auteurs, enfin ces clairs jugements qui ne sentortillent pas dans les trop longues priodes, mais se condensent en de brves formules. Cest pourquoi votre rputation tout dabord, qui tait mes yeux celle dun sage, puis et surtout lloquence que je dcouvrais en votre livre, me firent dsirer de voir natre dans la suite loccasion de vous tre prsent et de mentretenir avec vous, pour que lestime que jai pour vous et mon zle pour ltude me recommandassent vous, comme votre prudhomie et votre science vous avaient fait connatre ma petitesse. En vrit, je ne cesserai jamais de le dsirer tant que je serai bien portant et que je vous saurai de ce monde. Que mon dsir se puisse raliser, jen ai lespoir dautant plus vif quen venant de Gaule ici, dans la region transrhnane, je suis devenu votre trs proche voisin. Je fus, en effet, envoy par le susdit vque auprs du venerable Raban pour tre initi par lui aux divines critures. Donc, lorsque je sus quun envoy de Raban devait se rendre dici auprs de vous, jeus dessein dabord de vous soumettre quelques termes obscurs lucider; ensuite, il me parut prfrable de vous devoir adresser la prsente lettre. Si elle reoit de vous bon accueil, je me feliciterai dune faveur que jai desire et laquelle je ne resterai pas insensible. Mais, ayant une fois franchi les bornes de toute retenue, je vous demande encore de me prter quelques-uns de vos livres pendant mon sjour ici: solliciter un prt de livres, cest infiniment moins audacieux que de rclamer le don de lamiti. Ce sont: le trait de Cicron sur la rhtorique (je le possde, il est vrai, mais plein de fautes en de nombreux endroits; cest pourquoi jai collationn mon exemplaire sur un manuscrit que jai dcouvert ici: je croyais celui-ci meilleur que le mien; il tait plus fautif); plus, trois livres du mme auteur sur la rhtorique en forme de discussion dialogue sur lorateur (je pense que vous les avez, parce que, dans le catalogue de vos livres, aprs la mention du trait Herennius et lintercalation de quelques autres, je trouve crit: Trait sur la rhtorique de Cicron) plus le Commentaire sur les livres de Cicron; en outre, le livre des Nuits attiques dAulu-Gelle. Il y a aussi dans ce catalogue plusieurs autres ouvrages que, si Dieu maccorde de jouir de votre faveur, je dsire ardemment me voir confier, pour les copier pendant mon sjour ici. quand je vous aurai rendu les autres. Dchargez ma conscience, je vous prie, en exauant ma prire. A moi qui cherche avidement les racines amres des lettres, procurez-en les fruits dj savoureux
Testo 3
35. AD MARC[WARDUM] ABBATEM (844, post III nonas Iulii)
In Aquitanica congressione manifesta morte liberatus, post captivitatis molestias solutus utroque periculo ingenti Dei gratia, cui maxime praefidebam, et sanctorum ejus beneficio, praeterea cujusdam Turpionis ereptus, integra valetudine ad monasterium III nonas julii remeavi; ubi, quod ultro sciebam, et fratrum meorum Hattonis et Ratharii relatu et litterarum vestrarum lectione certior factus sum mea calamitate vos vehementer commoveri. Jamque mihi videre videor vos ingenti gaudio exsultare, cum me, quem dolebatis aut captivum aut mortuum, accipiatis incolumem in monasterio residere. Ego vicissim fratresque omnes de vestra tam fructuosa reversione maxima laetitia gratulamur et Domino Deo nostro gratias ingentes referimus, quod non solum vestram excellentiam nobis restituit, verum etiam vestro labore duplex patrocinium sanctorum providit. Pro vestra quidem incolumitate et regressione quotidie Deo supplicabamus; sanctorum autem perlationem voto continentes vestris amabilibus Deo studiis, ut suspicaremur de vobis talia, facile adducebamur. Nam Deum in commune laudamus, qui supra quam petere audeamus largitus est. Illud unum ad cumulum gaudiorum restat, ut praesentiam vestram nobis exhibeatis; quod vos haudquaquam posse litterae vestrae professae sunt, nos hoc eas promisisse tenebimus. Quod si feceritis, cum parvitati nostrae plurimum, tum etiam vobis aliquid conferetis. Siquidem et nobis consolationem et virtutis incitamentum suggeretis, et fratrum, qui vestrum post discessum decedentium supplevere locum, notitiam et firmiorem, si possit fieri, lucrabimini caritatem. Quaeso praeterea ut ad sanctum Bonifacium sollertem aliquem monachum dirigatis, qui ex vestra parte Hattonem abbatem deposcat ut vobis Suetonium Tranquillum de Vita Caesarum, qui apud eos in duos nec magnos codices divisus est, ad exscribendum dirigat; mihique eum aut ipsi, quod nimium opto, afferatis aut, si haec felicitas nostris differetur peccatis, per certissimum nuntium mittendum curetis. Namque in hac regione nusquam invenitur et credimus hoc quoque nos beneficium vestra liberalitate consecuturos. Filium Guagonis, nepotem meum vestrumque propinquum, et cum eo duos alios puerulos nobiles et quandoque, si Deus vult, nostro monasterio suo servitio profuturos propter Germanicae linguae nanciscendam scientiam vestrae sanctitati mittere cupio, qui tres duobus tantummodo paedagogis contenti sint. Quod utrum dignemini praestare, ut primum se facultas obtulerit, ne gravemini aperire. Sterilitatem vini superiore anno passi sumus. Aliis rebus pro tempore habundamus et largiente Dei gratia aliquantula pace fruimur, nisi quod saeculares quidam, qui vellent nostrum invadere monasterium, nobis moliuntur insidias. Unde vobis est studiose propter caritatis debitum persolvendum Deus orandus, ut quod nobis maxime conducit in corde principum operetur.
Traduzione francese: 35. A LABB MARCWARD (844, fin juillet) chapp une mort certaine dans lexpdition dAquitaine, dlivr dune lourde captivit, arrach ce double pril par la grce infinie de Dieu, en qui je mettais surtout ma confiance, et par le bienfait de ses saints et aussi dun nomm Turpion, jai rintgr en trs bonne sant, le trois des nones de juillet, le monastre o le rapport de mes frres Hatton et Rathier et la lecture de votre lettre mont appris, ce que je savais dintuition, que vous avez t vivement touch de mon malheur. Et maintenant, il me semble vous voir exulter de joie la nouvelle que, moi dont vous dploriez ou la captivit ou la mort, je me trouve sain et sauf dans mon monastre. A notre tour, moi et tous mes frres, nous nous flicitons avec une trs grande joie de votre retour si fructueux et nous rendons au seigneur notre Dieu de grandes actions de grces de ce que non seulement il nous a rendu Votre Excellence, mais aussi nous a procur par votre labeur le patronage de deux saints. En verit, nous suppliions Dieu chaque jour pour votre sant et votre retour; car en faisant des vux pour la translation des saints, nous etions amens facilement par votre zle agrable Dieu esprer pour vous de telles choses. Aujourdhui nous nous unissons pour louer Dieu qui nous a donn plus que nous nosions demander. Il ne reste quune chose pour mettre le comble notre joie, cest de nous gratifier de votre prsence. Ce que votre lettre a declare de toute faon impossible, nous, nous tiendrons que vous lavez promis. Si vous le faites, vous donnerez notre petitesse un prsent dautant plus grand quil vous en reviendra aussi quelque chose. Oui, vous nous apporterez une consolation et un encouragement la vertu, et vous gagnerez dtre connu des frres qui, aprs votre depart, ont occup la pIace de ceux qui sont morts, et dtre aim par eux plus fortement, si cest possible. Je vous demande, en outre, de dpcher Saint-Boniface un moine diligent pour prier de votre part labb Hatton de vous adresser pour la copier la Vie des Csars de Sutone Tranquille, qui, chez eux, est divise en deux petits livres, et de me lapporter vous-mme, ce que je souhaite par-dessus tout, ou, si ce bonheur est retard pour mes pchs, de prendre soin de me lenvoyer par un messager trs sr. Car dans cette rgion-ci, on ne la trouve nulle part, et nous devons obtenir encore ce bienfait de votre liberalit, croyons-nous. Je dsire envoyer Votre Saintet, pour apprendre la langue allemande, le fils de Gagon, mon neveu et votre parent, et avec lui deux autres jeunes enfants nobles qui, un jour, si Dieu le veut, rendront dutiles services notre monastre: ils se contenteraient de deux matres seulement pour eux trois. Veuillez nous faire savoir, ds que loccasion se prsentera, si vous daignez nous accorder ce service. Nous avons souffert lan pass de la strilit de la vigne. Nous avons en abondance, pour lpoque, dautres choses, et nous jouissons, par la grce gnreuse de Dieu, de quelques instants de paix, hormis que certains sculiers. qui voudraient envahir notre monastre. nous tendent des embches. Aussi vous faut-il prier Dieu avec ferveur pour acquitter votre dette daffection, afin quil inspire au cur des princes ce qui nous est surtout profitable.
Testo 4
EGINARDO, Vita Caroli Magni, 22
Corpore fuit amplo atque robusto, statura eminenti, quae tamen iustam non excederet nam septem suorum pedum proceritatem ejus constat habuisse mensuram apice capitis rotundo, oculis praegrandibus ac vegetis, naso paululum mediocritatem excedenti, canitie pulchra, facie laeta et hilari, unde formae auctoritas ac dignitas tam stanti quam sedenti plurima adquirebatur; quamquam cervix obesa et brevior venterque proiectior videretur, tamen haec caeterorum membrorum celabat aequalitas. Incessu firmo totaque corporis habitudine virili, voce clara quidem, sed quae minus corporis formae conveniret; valitudine prospera, praeter quod, antequam decederet, per quattuor annos crebro febribus corripiebatur, ad extremum etiam uno pede claudicaret. Et tunc quidem plura suo arbitratu quam medicorum consilio faciebat, quos pene exosos habebat, quod ei in cibis assa, quibus adsuetus erat, dimittere et elixis adsuescere suadebant. Exercebatur assidue equitando ac venando; quod illi gentilicium erat, quia vix ulla in terris natio invenitur quae in hac arte Francis possit aequari. Delectabatur etiam vaporibus aquarum naturaliter calentium, frequenti natatu corpus exercens; cujus adeo peritus fuit ut nullus ei juste valeat anteferri. Ob hoc etiam Aquisgrani regiam extruxit, ibique extremis vitae annis usque ad obitum perpetim habitavit. Et non solum filios ad balneum, verum optimates et amicos, aliquando etiam satellitum et custodum corporis turbam invitavit, ita ut nonnumquam centum vel eo amplius homines una lavarentur.
Traduzione: Egli era di corporatura robusta e forte, di statura alta, ma tuttavia non sproporzionata (si sa infatti che la sua altezza corrispondeva a sette dei suoi piedi). Aveva la sommit del capo rotonda, gli occhi molto grandi e vivaci, il naso un po pi lungo della media, bei capelli bianchi, viso piacevole e vivace, da cui il suo aspetto, sia se stava in piedi che seduto, acquistava molto in autorit e dignit. Sebbene il collo potesse sembrare grasso e corto e il ventre piuttosto prominente, tuttavia non si notavano per la proporzione di tutte le altre membra. Landatura era sicura e latteggiamento del corpo virile. La voce era chiara, ma non del tutto adatta al suo aspetto fisico. La salute era buona, tranne che negli ultimi quattro anni di vita, durante i quali fu preso da frequenti attacchi di febbre e alla fine zoppic anche da un piede. Anche allora faceva pi di testa sua che come lo consigliavano i medici, che gli erano quasi odiosi perche cercavano di persuaderlo a smettere di mangiare gli arrosti, ai quali era abituato, e di assuefarsi ai lessi. Carlo praticava assiduamente lequitazione e la caccia, [attivit] che gli era connaturata fin dalla nascita, dato che sulla terra non si trova nessuna nazione che possa uguagliare i Franchi in questarte. Gli piacevano anche i bagni di vapore di acque termali e spesso esercitava il suo corpo nel nuoto e fu cos esperto che nessuno pot superarlo. Anche per questo motivo fece costruire la reggia ad Aquisgrana, che abit ininterrottamente fino negli ultimi anni di vita, fino alla morte. Egli invitava ai bagni non solo i figli, ma anche i nobili e gli amici e, talvolta, anche la folla del seguito e delle guardie del corpo, cos a volte prendevano il bagno cento persone insieme e anche pi.
Testo 5
FRANCESCO PETRARCA, Familiares, XXIV 8
Ad Titum Livium historicum. 1. Franciscus Tito Livio salutem. Optarem, si ex alto datum esset, vel me in tuam vel te in nostram etatem incidisse, ut vel etas ipsa vel ego per te melior fierem et visitatorum unus ex numero tuorum, profecto non Romam modo te videndi gratia, sed Indiam ex Galliis aut Hispania petiturus. Nunc vero qua datur te in libris tuis video, non equidem totum sed quatenus nondum seculi nostri desidia periisti. 2. Centum quadraginta duos rerum romanarum libros edidisse te novimus, heu quanto studio quantisque laboribus! Vix triginta ex omnibus supersunt. O mos pessimus nosmet ipsos de industria fallendi! Triginta dixi quia omnes vulgo id dicunt, ego autem deesse unum his ipsis invenio: novem et viginti sunt, plane tres decades, prima tertia et quarta, cui librorum numerus non constat. 3. In his tam parvis tuis reliquiis exerceor quotiens hec loca vel tempora et hos mores oblivisci volo, et semper acri cum indignatione animi adversus studia hominum nostrorum, quibus nichil in precio est nisi aurum et argentum et voluptas, que si in bonis habenda sunt, multo plenius multoque perfectius non tantum mute pecudis sed immobilis etiam et insensibilis elementi quam rationalis hominis bonum erit. 4. Verum hec et longa et nota materia est; nunc vero tibi potius tempus est ut gratias agam cum pro multis tum pro eo nominatim, quod immemorem sepe presentium malorum seculis me felicioribus inseris, ut inter legendum saltem cum Cornelius, Scipionibus Africanis, Leliis, Fabiis Maximis, Metellis, Brutis, Deciis, Catonibus, Regulis, Cursoribus, Torquatis, Valeriis Corvinis, Salinatoribus, Claudiis Marcellis, Neronibus, Emiliis, Fulviis, Flaminiis, Atiliis, Quintiis ac Camillis, et non cum his extremis furibus, inter quos adverso sidere natus sum, michi videar etatem agere. 5. Et o si totus michi contingeres, quibus aliis quantisque nominibus et vite solatium et iniqui temporis oblivio quereretur! Que quoniam simul apud te nequeo, apud alios sparsim lego, presertim in eo libro ubi te totum sed in angustias sic coactum video ut librorum numero nichil, rebus ipsis infinitum desit. 6. Tuvelim de antiquioribus Polibium et Quintum Claudium et Valerium Antiatem reliquosque quorum glorie splendor tuus officit; de novis autem Plinium Secundum veronensem vicinum tuum, atque emulum quondam tuum Crispum Salustium salutes, quibus nuntia nichilo feliciores eorum vigilias fuisse quam tuas. Eternum vale, rerum gestarum memorie consultor optime. Apud superos, in ea parte Italie et in ea urbe in qua natus et sepultus es, in vestibulo Iustine virginis et ante ipsum sepulcri tui lapidem, VIII Kalendas Martias, anno ab Illius ortu quem paulo amplius tibi vivendum erat ut cerneres vel audires natum, MCCCLI.
Testo 6 POGGIO BRACCIOLINI
Poggius Florentinus Secretarius Apostolicus pl. sal. dicit Guarino suo Veronensi. Licet inter quotidianas occupationes tuas, pro tua in omnes humanitate et benivolentia in me singulari, iucundum semper tibi litterarum mearum adventum esse non ignorem, tamen ut in hisce perlegendis praecipuam quandam praestes attentionem, te maiorem in modum obsecro; non quidem ob eam causam, ut aliquid in me sit quod vel summe ociosus requirat; sed propter rei dignitatem de qua scripturus sum, quam certe scio, cum sis longe peritissimus, non parvam tibi ceterisque studiosis hominibus esse allaturam animi iucunditatem. Nam quid est, per Deum immortalem, quod aut tibi aut ceteris doctissimis viris possit esse iucundius, gratius, acceptius, quam cognitio earum rerum quarum commercio doctiores efficimur et, quod maius quiddam videtur, elegantiores. Nam cum generi humano rerum parens natura dederit intellectum atque rationem, tamquam egregios duces ad bene beateque vivendum, quibus nihil queat praestantius excogitari, tum haud scio an sit omnium praestantissimum quod ea nobis elargita est usum atque rationem dicendi, sine quibus neque ratio ipsa neque intellectus quicquam ferme valerent. Solus est enim sermo, quo nos utentes ad exprimendam animi virtutem ab reliquis animantibus segregamur. Permagna igitur habenda est gratia, tum reliquarum liberalium artium inventoribus, tum vel praecipue iis qui dicendi praecepta et normam quandam perfecte loquendi suo studio et diligentia nobis tradiderunt. Effecerunt enim ut qua in re homines ceteris animantibus maxime praestant, nos ipsos etiam homines antecelleremus. Huius autem sermonis exornandi atque excolendi cum multi praeclari, ut scis, fuerint latinae linguae auctores, tum vel praecipuus atque egregius M. Fabius Quintilianus, qui ita diserte, ita absolute summa cum diligentia exequitur ea quae pertinent ad instituendum vel perfectissimum oratorem, ut nihil ei vel ad summam doctrinam, vel singularem eloquentiam meo iudicio deesse videatur. Quo uno solo, etiam si Cicero romanae parens eloquentiae deesset, perfectam consequeremur scientiam recte dicendi. Is vero apud nos antea, Italos dico, ita laceratus erat, ita circumcisus, culpa, ut opinor, temporum, ut nulla forma, nullus habitus hominis in eo recognosceretur. Tute hominem vidisti hactenus
...lacerum crudeliter ora, ora manusque ambas populataque tempora raptis auribus, et truncas inhonesto vulnere nares.
Dolendum quippe erat, aegre ferendum nos tantam in hominis tam eloquentis foeda laceratione iacturam oratoriae facultatis fecisse; sed quo tunc plus erat doloris et molestiae, ex eius viri mutilatione, eo magis, nunc est congratulandum, cum sit in pristinum habitum et dignitatem, in antiquam formam atque integram valetudinem nostra diligentia restitutus. Nam si Marcus Tullius magnum prae se fert gaudium pro Marco Marcello restituto ab exilio, et eo quidem tempore quo Romae plures erant Marcelli similes, domi forisque egregii ac praestantes viri, quid nunc agere docti homines debent, et praesertim studiosi eloquentiae, cum singulare et unicum lumen romani nominis, quo extincto nihil praeter Ciceronem supererat, et eum modo simili lacerum ac dispersum, non tantum ab exilio, sed ab ipso paene interitu revocaverimus? Nam mehercule nisi nos auxilium tulissemus, necesse erat illum propediem interiturum. Neque enim dubium est virum splendidum, mundum, elegantem, plenum moribus, plenum facetiis, foeditatem illius carceris, squalorem loci, custodum saevitiam diutius perpeti non potuisse. Moestus quidem ipse erat ac sordidatus, tamquam mortis rei solebant, squalentem barbam gerens et concretos pulvere crines, ut ipso vultu atque habitu fateretur ad immeritam sententiam se vocari. Videbatur manus tendere, implorare Quiritum fidem, ut se ab iniquo iudicio tuerentur, postulare et indigne ferre quod, qui quondam sua ope, sua eloquentia, multorum salutem conservasset, nunc neque patronum quempiam inveniret, quem misereret fortunarum suarum, neque qui suae consuleret saluti aut ad iniustum rapi supplicium prohiberet. Sed quam temere persaepe eveniunt quae non audeas optare, ut inquit Terentius noster. Fortuna quaedam fuit cum sua tum maxime nostra, ut cum essemus Constantiae ociosi cupido incesseret videndi eius loci quo ille reclusus tenebatur. Est autem monasterium Sancti Galli prope urbem hanc milibus passuum XX. Itaque nonnulli animi laxandi et simul perquirendorum librorum, quorum magnus numerus esse dicebatur, gratia eo perreximus. Ibi inter confertissimam librorum copiam, quos longum esset recensere, Quintilianum comperimus adhuc salvum et incolumem, plenum tamen situ et pulvere squalentem. Erant enim non in bibliotheca libri illi, ut eorum dignitas postulabat, sed in teterrimo quodam et obscuro carcere, fundo scilicet unius turris, quo ne capitalis quidem rei damnati retruderentur. Atqui ego pro certo existimo, si essent qui haec barbarorum ergastula, quibus hos detinent viros, rimarentur ac recognoscerent amore maiorum, similem fortunam experturos in multis de quibus iam est conclamatum. Reperimus praeterea libros tres primos et dimidiam quarti C. Valerii Flacci Argonauticon, et expositiones tamquam thema quoddam super octo Ciceronis orationibus Q. Asconii Pediani, eloquentissimi viri, de quibus ipse meminit Quintilianus. Haec mea manu transcripsi, et quidem velociter, ut ea mitterem ad Leonardum Aretinum et Nicolaum Florentinum; qui cum a me huius thesauri adinventionem cognovissent, multis a me verbis Quintilianum per suas litteras quam primum ad eos mitti contenderunt. Habes, mi suavissime Guarine, quod ab homine tibi deditissimo ad praesens tribui potest. Vellem et potuisse librum transmittere, sed Leonardo nostro satisfaciundum fuit. Verum scis quo sit in loco ut, si eum voles habere, puto autem te quam primum velle, facile id consequi valeas. Vale et me, quando id mutuum fit, ama. Constantiae, XVIII Kalendas Ianuarias. Anno Christi 1417.
Traduzione:
Poggio fiorentino segretario apostolico saluta il suo Guarino veronese. So che nonostante le tue molte occupazioni quotidiane, per la tua gentilezza e benevolenza verso tutti, ricevi sempre con piacere le mie lettere; e tuttavia ti prego nel modo pi vivo di prestare a questa una particolare attenzione, non perch la mia persona possa destar linteresse anche di chi ha molto tempo da perdere, ma per limportanza di quanto sto per scriverti. So infatti con assoluta certezza che tu, colto come sei, e gli altri uomini di studio, avrete una grandissima gioia. Infatti, o Dio immortale, che cosa pu esservi di pi piacevole, caro, gradito a te e agli altri uomini dotti che la conoscenza di quelle cose per la cui familiarit diventiamo pi colti e, ci che, pi conta, pi raffinati? La natura, madre di tutte le cose, ha dato al genere umano intelletto e ragione, quali ottime guide a vivere bene e felicemente, e tali che nulla possa pensarsi di pi egregio. Ma non so se non siano veramente eccellentissimi, fra tutti i beni che a noi ha concesso, la capacit e lordine del dire, senza cui la ragione stessa e lintelletto nulla potrebbero valere. Infatti solo il discorso quello per cui perveniamo ad esprimere la virt dellanimo, distinguendoci dagli altri animali. Bisogna quindi essere sommamente grati sia agli inventori delle altre arti liberali, sia soprattutto a coloro che, con le loro ricerche e con la loro cura, ci tramandarono i precetti del dire e una norma per esprimerci con perfezione. Fecero infatti in modo che, proprio in ci in cui gli uomini sovrastano specialmente gli altri esseri animati, noi fossimo capaci di oltrepassare gli stessi limiti umani. E, molti essendo stati gli autori latini, come sai, egregi nellarte di perfezionare e adornare il discorso, fra tutti illustre ed eccellente fu M. Fabio Quintiliano, il quale cos chiaramente e compiutamente, con diligenza somma, espone le doti necessarie a formare un oratore perfetto, che non mi sembra gli manchi cosa alcuna, a mio giudizio, per raggiungere una somma dottrina o una singolare eloquenza. Se egli solo rimanesse, anche se mancasse il padre delleloquenza Cicerone, raggiungeremmo una scienza perfetta nellarte del dire. Ma egli presso di noi italiani era cos lacerato, cos mutilato, per colpa, io credo, dei tempi, che in lui non si riconosceva pi aspetto alcuno, abito alcuno duomo. Finora avevamo dinanzi un uomo con la bocca crudelmente dilacerata, il volto e le mani devastati, le orecchie strappate, le nari sfregiate da orrende ferite. Era penoso, e a mala pena sopportabile, che noi avessimo, nella mutilazione di un uomo s grande, tanta rovina dellarte oratoria; ma quanto pi grave era il dolore e la pena di saperlo mutilato, tanto pi grande ora la gioia, poich la nostra diligenza gli ha restituito lantico abito e lantica dignit, lantica bellezza e la perfetta salute. Ch se Marco Tullio si rallegrava tanto per il ritorno di Marcello dallesilio, e in un tempo in cui a Roma di Marcelli ce nerano tanti, ugualmente egregi ed eccellenti in pace e in guerra, che devono fare i dotti, e soprattutto gli studiosi di eloquenza, ora che noi abbiamo richiamato, non dallesilio, ma quasi dalla morte stessa, tanto era lacero e irriconoscibile, questo singolare ed unico splendore del nome romano, estinto il quale restava solo Cicerone? E infatti, per Ercole, se non gli avessi recato aiuto, era ormai necessariamente vicino al giorno della morte. Poich non c dubbio che quelluomo splendido, accurato, elegante, pieno di qualit, pieno di arguzia, non avrebbe pi potuto sopportare quel turpe carcere, lo squallore del luogo, la crudelt dei custodi. Era infatti triste e sordido come solevano essere i condannati a morte, con la barba squallida e i capelli pieni di polvere, sicch con laspetto medesimo e con labito mostrava di essere destinato a uningiusta condanna. Sembrava tendere le mani, implorare la fede dei Quiriti, che lo proteggessero da un ingiusto giudizio; e indegnamente colui che una volta col suo soccorso, con la sua eloquenza, aveva salvato tanti, soffriva ora, senza trovare neppur un difensore che avesse piet della sua sventura, che si adoperasse per la sua salvezza, che gli impedisse di venire trascinato a un ingiusto supplizio. Ma, come dice il nostro Terenzio, quanto inopinatamente avvengono spesso le cose che non oseresti sperare! Un caso fortunato per lui, e soprattutto per noi, volle che, mentre ero ozioso a Costanza, mi venisse il desiderio di andar a visitare il luogo dove egli era tenuto recluso. V infatti, vicino a quella citt, il monastero di S. Gallo, a circa venti miglia. Perci mi recai l per distrarmi, ed insieme per vedere i libri di cui si diceva vi fosse un gran numero. Ivi, in mezzo a una gran massa di codici che sarebbe lungo enumerare, ho trovato Quintiliano ancor salvo ed incolume, ancorch tutto pieno di muffa e di polvere. Quei libri infatti non stavano nella biblioteca, come richiedeva la loro dignit, ma quasi in un tristissimo ed oscuro carcere, nel fondo di una torre, in cui non si caccerebbero neppure dei condannati a morte. Ed io son certo che chi per amore dei padri andasse esplorando con cura gli ergastoli in cui questi grandi son chiusi, troverebbe che una sorte uguale capitata a molti dei quali ormai si dispera. Trovai inoltre i tre primi libri e met del quarto delle Argonautiche di Caio Valerio Flacco, ed i commenti a otto orazioni di Cicerone, di Quinto Asconio Pediano, uomo eloquentissimo, opera ricordata dallo stesso Quintiliano. Questi libri ho copiato io stesso, ed anche in fretta, per mandarli a Leonardo Bruni e a Niccol Niccoli, che avendo saputo da me la scoperta di questo tesoro, insistentemente mi sollecitarono per lettera a mandar loro al pi presto Quintiliano. Accogli, dolcissimo Guarino, ci che pu darti un uomo a te tanto devoto. Vorrei poterti mandare anche il libro, ma dovevo contentare il nostro Leonardo. Comunque sai dov, e se desideri averlo, e credo che lo vorrai molto presto, facilmente potrai ottenerlo. Addio e voglimi bene, ch laffetto ricambiato. Costanza, 15 dicembre 1416.
Testo 7 ANGELO POLIZIANO, Miscellaneorum centuria secunda
2. VALERIUS FLACCUS Valerii Flacci libros Argonauticon laniatos passim ac multis partibus male cohaerentes accepimus. Sed qui deinde a nobis locus indicabitur, is olim profecto crucem grammaticis fixerat credentibus deesse carmina, quae non deerant sed e suo quasi domicilio migraverant. Locus est in libro octavo qui sic habet:
Interea patrias saevus venit horror ad aures Fata domus luctumque ferens fraudemque fugamque Fundere non uno tantum quem flumina cornu Accepimus: septem exit aquis, septem hostia pandit.
Vides ut duo posteriores nihil cum totidem superioribus versibus habeant affinitatis? Si vero ducentos onmino versus transilieris, invenies qui recte subnectantur:
Virginis hinc subitis infelix frater in armis Urbs etiam mox tota coit.
Ab his ubi quinquaginta peregeris, iterum incides in amfractus. Est enim quinquaginta versuum ille ultimus:
Haud procul ingens scythici ruit exitus Histri;
cui male cohaeret qui sequitur:
Urguent et precibus cuncti fremituque fatigant Aesoniden.
Quos igitur ei subiungemus? nempe quos a principio transilivimus; eos autem reperies si retrorsum .ccl. numetaveris, ut sit hic nexus:
Haud procul ingens scythici ruit exitus Histri Fundere non uno tantum quem flumina cornu Accepimus: septem exit aquis, septem hostia pandit.
Quod si ducentos recitaveris a primo quem subdidimus, qui statim post ducentesimum sequuntur quinquaginta deinceps versus nihil habent cum superioribus commune, quin et in suum locum nostra admonitione recurrerunt. His igitur omissis adde qui statim succedit, ut scilicet ita nectantur:
At Minyae tanti reputantes ultima belli Urguent et precibus cuncti fremituque fatigant Aesoniden;
atque ita ad calcem usque transcurre. Sed quid hoc est quod nunc .l. versus discrimen faciunt, nunc ex .l. producti, nunc ducenti scilicet, nunc rursus .cc. et .l.? nempe quia liber unicus, ex quo, puta, reliqui emanarunt, quinquaginta versuum singulas habuit paginas, quas videlicet praeposteras indiligens bibliopola conglutinavit. Eumque mihi librum, tunc quoque sic perversum, Taddaeus Ugoletus parmensis olim commodavit, cuius in marginibus Nicolai Nicoli florentini manus agnoscitur. Qui tamen item deceptus in exscribendo est, sicuti codex ipsius ostendit qui nunc in florentina divi Marci bibliotheca conspicitur. Atque in omnibus codicibus idem hactenus erratum reperies.
Testo 8 (disponibile in fotocopia)
Testo 9 ANGELO POLIZIANO, Miscellaneorum centuria secunda
13. EVOCATI
Evocati qui proprie dicuntur video non esse adhuc satis intellectum. Domitius exponens illud Martialis:
Lassi bardaicus quod evocati,
scribit evocatos iuvenes ex equestri esse ordine delectos, qui manente usu anulorum constituti sint ad custodiam cubiculi imperatoris loco militum. Quis autem hoc unquam dixit? aut quis non intellegat commentaticia esse haec, in quae conrepat Domitius quotiens in angustiis aliquibus haesitavisset? Nec me autem latet quid esse dixerit in principio octavi Aeneidos libri evocationem Servius; sed de hoc alias. Interim quod Domitius affert auctoritate nulla fulcitur, nulla ratione. Quod autem quisquam non indoctus Domitii hoc loco reprehensor fidelioribus codicibus legi ait:
Lassi bardaici os quod advocati,
nec intellego quos fideliores vocet nisi si vetustos, in quis certe omnibus, quos unquam viderim, scriptum est bardaicus quod evocati; nec omnino sententiam probo ipsius, quam tamen hoc loco non refellero sed quid sentiam adnuero. Non enim de bardaico agitamus sed de evocato. Ceterum evocati qui sint breviter in quinto et quadragesimo Historiae suae libro Dion ostendit, evocatos inquiens appellari eos milites qui, cum iam stipendiis essent emeritis atque a militia vacationem haberent, denuo in eam vocabantur: horum ordo erat in castris qui diceretur evocatorum. Quin idem Dion libro quinto et quinquagesimo docet Augustum Caesarem ordines habuisse evocatorum cum militibus ceteris ex quo tempore veteranos patris sui contra M. Antonium evocavit. Ostendit autem veteranos esse potissimum qui dicuntur evocati Caesar quoque in commentariis his verbis
Testo 10 ANGELO POLIZIANO, Miscellaneorum centuria secunda
14. STRATOCLES
Vexat olim grammaticos ac male habet locus hic in primo libro Officiorum Ciceronis:
Hinc rhetorum campus de Marathone, Salamine, Plataeis, Thermopylis, Leuctris, Stratocle, hinc Decii, hinc Cn. et P. Scipiones, hinc Marcellus, innumerabiles alii.
Diu fateor quaesivi ego quoque qui nam hic esset Stratocles fortitudine insignis, et eum latere indignabar quem esse Cicero celeberrimum significaret. Quanquam enim Stratoclem reperiebam aliquem apud Plutarchum vexatum alicubi a comicis antiquis, vix tamen ipse id nomen Graeci obscurioris tam claris inserere nominibus audebam, Latinorum praesertim, quae sunt Deciorum, Scipionum et Marcellorum. Sed cum domesticum codicem cum duobus quibusdam quandoque conferrem, quorum scilicet alter mediae fere antiquitatis Andreae Magnanimi bononiensis opera, viri elegantissimi, fuerat mihi commodatus, alterum vero longe antiquiorem ex Medica bibliotheca deprompseram, reperiebam in antiquiore scriptum pro Stratocle Stercocles; at in bononiensi Stercodes, videlicet .c. et .l. litteris in .d. coagmentatis parato lapsu. Coepi igitur statim cogitare ipsemet mecum num vera et integra forte lectio colligi de vestigiis illis paene congruentibus posset, ac tandem sic aestimavi: trunca ibi esse quaepiam et mutilata reponendumque pro illo Stercocles noster Cocles aut, si magis audendum putas, hinc noster Cocles, ut Coclitem Horatium accipias, cuius omnino nomen hoc loco non oportuit Ciceronem praeteriisse. Sed et paulo post in librum incidi non veterem admodum sed omnino apud saeculum forte prius scriptum multisque locis emendatissimum, qui scilicet publice in Sanctae Crucis bibliotheca servatur. Eo in libro perspicue scriptum deprehendi Coclitis nomen. Aut igitur duabus additis syllabis possis ita legere: hinc noster Cocles; aut, si duas tibi syllabas adire non permittis, certe unam adicito, ut dicas noster Cocles. Possis etiam lectionem non aspernabilem colligere de litteris ipsis. Nam, quod multis locis auditoribus nostris ostendimus praesertimque apud Terentium Plautumque ex fide vetustissimorum codicum nec non in Ciceronis Oratore, verbum illud est adiungere praecedentibus amabant veteres, uti factust pro factus est, dictust pro dictus est. Ergo si ad hoc exemplum primas duas litteras huius permixtae vocis quae restat adhuc in libris cum superioribus iunxeris ac legeris Leuctrist idest Leuctris est, ut sit sensus hinc campus est rhetorum de Marathone deque ceteris quae secuntur et item de Leuctris, hoc inquam si feceris, superabit tibi illud ercocles; tum si litteram secunda est, hoc est .r., in .t. demutaveris, qui paratissimus est transitus, legere inoffense iam poteris:
et Cocles hinc, Decii hinc, Cn. et P. Scipiones hinc, Marcellus, innumerabiles alii;
quanquam/sed spiritus ubique leniter suspendendus post illud hinc, quod quidem non ineleganter fiat. Verum cetera nimis quam posita in coniectura sunt, nomen autem ipsum Coclitis (quod huius emendationis nostrae caput voluimus) reponendum ratione aliqua videtur tollendumque illud Stratoclis; in quo nobis iam non coniectura nostra sed ipsa prorsus astipulatur antiquitatis auctoritas.