Normalizacion III

CONSELLO
DA CULTURA
GALEGA
C O L E C C I N B A S E
O proxecto O proceso de normaliza-
cin do idioma galego (1980-2000)
unha anlise cualitativa e global das
polticas lingsticas autonmicas e
o seu impacto no prestixio, coece-
mento e uso da lingua, polo que
constite un instrumento de infor-
macin, avaliacin e de reflexin
sobre a evolucin da situacin social
do galego nos ltimos anos e sobre
as posibilidades de mellorar o status
da lingua no futuro inmediato.
A presente achega est dedicada
anlise da elaboracin e da difusin
da lingua neste perodo. Partimos
dun dobre obxectivo, dunha banda,
trtase de analizar como se afronta-
ron os necesarios procesos de adap-
tacin do corpus da lingua, esixidos
polas novas funcins que esta tivo
que asumir: estandardizacin, fixa-
cin fontica, morfosintctica, lxi-
ca, creacin terminolxica e diver-
sificacin estilstica. Doutra banda,
estudamos as condicins e ferra-
mentas de adquisicin do galego
con especial atencin ao ensino
non regrado. Completa este volume
un apartado sobre o cultivo e difu-
sin do galego estremeiro neste
mesmo perodo.
CONSELLO
DA CULTURA
GALEGA
S E C C I N D E L I NG U A
CONSELLO
DA CULTURA
GALEGA
C
O
L
E
C
C
I
N
B
A
S
E
O

P
R
O
C
E
S
O

D
E

N
O
R
M
A
L
I
Z
A
C
I
N

D
O

I
D
I
O
M
A

G
A
L
E
G
O
.

1
9
8
0
-
2
0
0
0
E
L
A
B
O
R
A
C
I
N

E

D
I
F
U
S
I
N

D
A

L
I
N
G
U
A
III
H
E
N
R
I
Q
U
E

M
O
N
T
E
A
G
U
D
O
X
A
N

M
.

B
O
U
Z
A
D
A
HENRIQUE MOnTEAGUDO
XAN M. BOUZADA
COORDINADORES
o P R O C E S O
DE NORMALIZACIN
DO IDIOMA GALEGO
1980-2000
V O L U M E I I I
ELABORACIN
E DIFUSIN
DA LINGUA
o pr o c eso d e n o r mal i z ac i n
d o i d i o ma g al eg o (1980-2000)
v o l u me I I I
El abo r ac i n e Di f u si n d a l i n g u a
EDICIN
Iolanda Galanes Santos
REVISIN LINGSTICA
Elisa Gonzlez Rosendo
Ana Ledo Villaverde
Vtor Pumario Prez
CONSELLO DA CULTURA GALEGA
Pazo deRaxoi, 2 andar
Praza do Obradoiro, s/n
15705 Santiago deCompostela
Tel. 981 957202 Fax 981 957205
correo@consellodacultura.org
Proxecto grfico
edeseo decubertas
MANUEL JANEIRO
ISBN 84-95415-86-0
Depsito legal C-2922-02
Realizacin
Ldica 7
O proceso de normalizacin do idioma galego (1980-2000). Volume III :
Elaboracin e difusin da lingua / coordinadores Henrique Monteagudo
Romero e Xan M. Bouzada Fernndez. Santiago de Compostela :
Consello da Cultura Galega, Seccin de Lingua, 2003. 492 p. ; 22 cm.
(Coleccin Base)
DL C-2922-02. ISBN 84-95415-86-0
1. Lingua galega-Normalizacin. I. Monteagudo Romero, Henrique. II.
Bouzada Fernndez, Xan M. III. Consello da Cultura Galega. Seccin de
Lingua. IV. Ttulo
o pr o c eso d e n o r mal i z ac i n
d o i d i o ma g al eg o (1980-2000)
v o l u me I I I
El abo r ac i n e
Di f u si n d a l i n g u a
Coordinadores
H EN RI QUE MON TEAGUDO E XAN M. BOUZADA FERN N DEZ
H EN RI QUE MON TEAGUDO
ROSARI O LVAREZ BLAN CO
ERN ESTO GON ZLEZ SEOAN E
I OLAN DA GALAN ES SAN TOS
BI EI TO SI LVA VALDI VI A
XABI ER MOURI O CAGI DE
ROSARI O PREZ MAGDALEN A
FRAN CI SCO FERN N DEZ REI
CONSELLO
DA CULTURA
GALEGA
SECCIN DE LINGUA
O proceso de normalizacin do idioma galego (1980-2000). Volume III.
Elaboracin e difusin da lingua/ coordinadores Henrique Monteagudo e Xan
M. Bouzada Fernndez; autores Henrique Monteagudo, Rosario lvarez
Blanco, Ernesto Gonzlez Seoane, Iolanda Galanes Santos, Bieito Silva
Valdivia, Xabier Mourio Cagide, Rosario Prez Magdalena e Francisco
Fernndez Rei Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega,
Seccin de Lingua, 2003.
O Proxecto O proceso de normalizacin do idioma galego (1980-2000) est
patrocinado pola Seccin de Lingua do Consello da Cultura Galega. O pro-
xecto recibiu unha subvencin inicial da Unin Europea. Comisin das
Comunidades Europeas Direccin Xeral XXII, Educacin, Formacin e
Xuventude (Acordo 97-06-NOR-0139-00).
NDICE XERAL
PRESENTACIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
ELABORACIN E DIFUSIN DA LINGUA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Abreviacins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
ndice de cadros, grficos e mapas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
I. A DEMANDA DA NORMA. AVANCES, PROBLEMAS E PERSPECTIVAS NO
PROCESO DE ESTANDARIZACIN DO IDIOMA GALEGO
HenriqueMonteagudo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
1 Estandarizacin: fixacin e difusin da norma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
1.1 Estandarizacin da lingua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
1.2 Difusin da norma ou estandarizacin da comunidade lingstica . . . . 44
2 A cuestin da norma na historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
2.1 O sculo XIX: Rexurdimento. Do galego circunstancial (c. 1810-c. 1850)
ao galego potico (c. 1850-c. 1915) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
2.2 A primeira metade do sculo XIX: Irmandades da Fala/ Ns. O galego
literario/culto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
2.3 O franquismo (c. 1950-c. 1976). Xeracin Galaxia. O galego comn
ou protoestndar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
3 O debate normativo e o galego estndar (1976-2000) . . . . . . . . . . . . . . . . 68
3.1 Criterios de seleccin nas NOMIG-82 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
3.1.2 Seleccin da norma fnica. Ortoepia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
3.1.3 Seleccin da norma grfica. Ortografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
3.1.4 Seleccin da norma morfolxica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
3.1.5 Seleccin da norma sintctica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
3.1.6 Seleccin da norma lxica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
3.1.7 Recapitulacin e balance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
3.2 O disenso normativo: o reintegracionismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
3.2.1 Entre autonomismo e reintegracionismo: a proposta de mnimos 97
3.2.2 O reintegracionismo de mximos: a proposta de AGAL . . . . . . . 99
3.3 Implantacin de cada unha das propostas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
4 O acordo de concordia de 2001 e a reforma de 2003 . . . . . . . . . . . . . . . . 106
5 Difusin do estndar oral: o galego urbano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Bibliografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
II. A GRAMTICA GALEGA
Rosario lvarez Blanco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Introducin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
1 O estado dos estudos gramaticais ao final da dcada dos 70 . . . . . . . . . . . 133
2 Evolucin da producin lingstica posterior a 1980 . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
2.1 Os tres esteos: galego vivo, tradicin medieval e lingua de autor . . . 146
2.2 A gramtica descritiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
2.2.1 Fontica e fonoloxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
2.2.2 Morfoloxa e sintaxe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
2.3 A gramtica prescritiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
2.4 A gramtica comparada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
2.4.1 Portugus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
2.4.2 Espaol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
2.5 A variacin e o cambio lingsticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
III. A LEXICOGRAFA GALEGA MODERNA
Ernesto Gonzlez Seoane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
1 O herdo lexicogrfico galego nos primeiros anos 80 . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
2 A lexicografa moderna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
2.1 Os dicionarios monolinges . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
2.1.1 Os dicionarios xerais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
2.1.2 Os dicionarios manuais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
2.1.3 Os dicionarios escolares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
2.1.4 Os dicionarios elementais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
2.1.5 Os dicionarios infants ou iniciais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
2.2 Os dicionarios bilinges . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
2.2.1 O contraste co casteln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
2.2.2 Outros dicionarios bilinges e multilinges . . . . . . . . . . . . . . . . 213
2.3 Os dicionarios onomasiolxicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
2.4 Os dicionarios paradigmticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
2.5 Os dicionarios de dbidas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
3 Conclusins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Bibliografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
IV. A TERMINOLOXA EN GALICIA
Iolanda Galanes Santos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Introducin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
1 Historia e caracterizacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
2 Anlise da producin terminogrfica en Galicia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
2.1 Anlise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
2.2 Conclusins parciais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
3 Normalizacin lingstica, planificacin lingstica e terminoloxa . . . . . . . 245
3.1 O papel da terminoloxa na planificacin lingstica . . . . . . . . . . . . . . 245
3.2 A planificacin da terminoloxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
4 A organizacin da terminoloxa en Galicia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
4.1 Planificacin terminolxica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
4.2 Nova proposta organizativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
5 Conclusins e algunhas medidas urxentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
Bibliografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
Anexos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
1 Grfico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
2 Cadros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
V. OS MATERIAIS PARA O ENSINO E A APRENDIZAXE DA LINGUA GALEGA
Bieito Silva Valdivia eXabier Mourio Cagide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
1 A lingua galega na escola: antecedentes e marco xurdico actual . . . . . . . . 289
2 Das dcadas de materiais para o ensino da lingua galega . . . . . . . . . . . . . 294
2.1 Evolucin xeral dos materiais escolares en lingua galega . . . . . . . . . . . 294
2.2 Evolucin das publicacins sobre ensino da lingua . . . . . . . . . . . . . . . 296
2.3 Distribucin por niveis educativos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
2.4 Distribucin por editoriais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
2.5 A tiraxe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
2.6 O soporte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
3 Anlise dos materiais para o ensino da lingua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
3.1 Os libros de texto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
3.1.1 A gramtica como eixe organizador nos libros de lingua . . . . . . 311
3.1.2 A historia como eixe organizador nos libros de literatura . . . . . . 323
3.2 Materiais diferentes aos libros de texto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328
4 Conclusins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
VI. O ENSINO NON REGRADO DA LINGUA GALEGA. PEQUENA ACHEGA
SA SITUACIN ACTUAL
Rosario Prez Magdalena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
Introducin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
1 Etapas e tipoloxa do ensino non regrado da lingua galega . . . . . . . . . . . . 335
1.1 Etapas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
1.2 Tipoloxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
2 Materiais didcticos para a aprendizaxe do idioma . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349
3 Algunhas conclusins finais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
Bibliografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
VII. A SITUACIN DO GALEGO NAS COMARCAS OCCIDENTAIS DE ASTURIAS,
LEN E ZAMORA
Francisco Fernndez Rei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
1 Xeografa e demografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364
1.1 A Terra Eo-Navia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364
1.2 O Bierzo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
1.3 As Portelas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
2 Diglosia conflitiva e conciencia lingstica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
2.1 A Terra Eo-Navia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
2.2 O Bierzo e As Portelas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
3 Usos lingsticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370
3.1 Lingua materna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
3.2 Usos lingsticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372
4 Status legal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
4.1 Estatuto de autonoma de Asturias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
4.2 Estatuto de autonoma de Castela e Len . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374
4.3 Estatuto de autonoma de Galicia e Lei de normalizacin lingstica . . 375
4.4 Congreso dos Deputados: proposicin sobre o galego do Bierzo . . . . . 376
4.5 Proposicins non delei nos parlamentos deGaliciaedeCastelaeLen . 378
4.6 Cortes de Castela e Len: proposicins para o ensino do galego . . . . . 379
5 Reivindicacin da galeguidade lingstica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
5.1 A Terra Eo-Navia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
5.2 O Bierzo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385
5.3 As Portelas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390
5.4 Galicia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
6 Iniciativas institucionais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392
6.1 Asturias: proteccin do gallego-asturiano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392
6.2 Castela e Len: reivindicacin de cooficialidade desde os concellos . . . 397
6.3 Galicia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401
6.3.1 Proposta do Consello da Cultura Galega ao MEC . . . . . . . . . . . 401
6.3.2 A Xunta de Galicia: acordo coa Junta de Castilla y Len . . . . . . . 404
6.3.3 Instituto da Lingua Galega e Real Academia Galega . . . . . . . . . . 406
7 Codificacin do galego estremeiro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408
7.1 As normas do galego de Asturias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409
7.2 As normas do gal(l)ego-asturiano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410
8 Propostas (urxentes) para a normalizacin do galego estremeiro . . . . . . . . 411
8.1 Ensino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412
8.1.1 Ensino non universitario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412
8.1.2 Ensino universitario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414
8.2 Toponimia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414
8.3 Medios de comunicacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414
8.4 Circutos culturais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414
8.5 Secretara para os Territorios Limtrofes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415
8.6 Aplicacin da Carta europea das linguas rexionais e minoritarias . . . . 415
Bibliografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417
Anexos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425
1 Mapas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427
2 Grficos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432
CONCLUSINS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435
APNDICE BIBLIOGRFICO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451
Elaboracin do corpus
1 Bibliografa: a norma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453
2 Bibliografa: gramticas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455
3 Bibliografa: dicionarios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458
4 Bibliografa: repertorios terminogrficos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464
PRESENTACIN
No presente limiar, imos expor de forma sinttica os conti-
dos e obxectivos do proxecto O proceso de normalizacin lingstica
do idioma galego (1980-2000), impulsado pola Seccin de Lingua do
Consello da Cultura Galega, e que nunha primeira fase recibiu
financiamento da Comisin Europea
1
. O Consello da Cultura
Galega unha institucin oficial de rango estatutario. A sa crea-
cin prevese no Estatuto de autonoma de Galicia (Lei orgnica
1/1981; art. 32), e foi establecido por Lei do Parlamento galego
(Lei 8/1983). Trtase dun organismo consultivo e asesor, plena-
mente autnomo respecto dos poderes polticos, representativo
dos diferentes sectores e institucins da cultura de Galicia. Entre as
funcins do Consello atpanse as de analizar cantas cuestins se
refiran patrimonio cultural e fomenta-la lingua e a cultura gale-
gas, investigar e valora-las necesidades culturais do pobo galego,
asesorar e consulta-los poderes da Comunidade Autnoma e
mais elevar s poderes da Comunidade Autnoma informes e pro-
postas a favor da defensa e promocin dos valores culturais do
pobo galego (Lei 8/1983, tt. II, art. 6).
1. En virtude do Acordo 97-06-NOR-0139-00 entre o Consello da Cultura Galega e a
Comisin das Comunidades Europeas (Direccin Xeral XXII, Educacin, Formacin e
Xuventude) desenvolveuse o Informe de Poltica Lingstica e Normalizacin que
a base desta publicacin.
12 Presentacin
O labor do Consello da Cultura Galega estrutrase por sec-
cins, das cales unha a de Lingua Galega
2
. O traballo que pre-
sentamos debe comprenderse, pois, nese marco institucional: tr-
tase dun estudo promovido polo Consello da Cultura Galega, a tra-
vs da sa Seccin de Lingua, con vistas a que a propia institucin
elabore recomendacins relativas s polticas pblicas de promo-
cin do idioma galego. O noso proxecto foi emprendido a finais de
1998, e ser culminado en 2004, coa publicacin dos seus resulta-
dos en catro volumes, dos cales o presente o terceiro.
SITUACIN-MARCO DE PARTIDA.
A DINMICA SUBSTITUCIN/ NORMALIZACIN
A situacin-marco da que partimos hora de desear o
proxecto que presentamos , a grandes trazos, a seguinte
3
.
O galego unha lingua minorizada que via sufrindo un
forte desprestixio social, cunha perda masiva de falantes ao longo
de todo o sculo XX, e moi especialmente desde a metade da cen-
turia, co abandono da transmisin interxeracional. O franquismo,
coa sa poltica de marxinacin da lingua galega na vida pblica,
no sistema educativo e nos medios de comunicacin de masas,
coincidindo cunha depauperacin progresiva do medio rural gale-
go que acentuou unha hemorraxia emigratoria que via desde a
metade do sculo XIX, colocou o idioma galego nunha situacin de
extrema debilidade. A pesar do dito, esta contina sendo a lingua
inicial e usual (isto , o idioma que primeiro se aprendeu a falar e
o mis utilizado na vida coti) da maiora da poboacin galega.
Con todo, esta posicin de lingua maioritaria dbella sobre todo ao
2. Vid. na bibliografa final as leis correspondentes editadas polo Parlamento de Galicia
(1983).
3. Para un resumo panormico, vid. Monteagudo (2000). Estudos mis detallados
sobre distintos aspectos, con puntos de vista variados, nos nmeros monogrficos das
revistas Grial, Plurilinguismes e Lengas, vid. na bibliografa anexa a esta introducin
baixo as entradas dos respectivos coordinadores: Monteagudo (1990), Rodrguez
Yez (1993) e Aln Garabato e Rodrguez Yez (2000).
O proceso de normalizacin do idioma galego (1980-2000) 13
seu arraigamento no medio rural, entre as persoas de mis idade,
baixa cualificacin educativa-profesional e clase baixa
4
. No medio
urbano, entre os adultos altamente cualificados e no conxunto da
mocidade, o galego minoritario.
A partir da transicin democrtica espaola, coa aproba-
cin da Constitucin espaola (1978) e pouco despois do Estatuto
de autonoma de Galicia (1980), produciuse unha notable muta-
cin do marco poltico-lingstico. Grazas ao Estatuto, Galicia
dotouse de institucins autnomas, en particular un Goberno
(Xunta de Galicia) e un Parlamento, con poderes amplos en mate-
ria de educacin e cultura. O Estatuto consagrou a cooficialidade
do galego e o casteln, e proclamou o primeiro lingua propia de
Galicia, en termos similares aos estatutos das outras das naciona-
lidades histricas recoecidas na Constitucin espaola. A Lei de
normalizacin lingstica (LNL) de 1983 obriga, mediante manda-
to imperativo, ao Goberno autnomo e s demais institucins de
Galicia a promover o uso oficial e pblico do idioma galego
5
. Esta
lei contn cinco ttulos. Do ttulo I, sobre os dereitos lingsticos
en Galicia, salientamos:
Art. 1: Tdolos galegos teen o dereito de coecer e usa-la lin-
gua galega.
Do ttulo II, que versa sobre o uso oficial do galego, desta-
camos:
Art. 6.1: Os cidadns teen dereito uso do galego, oralmente
e por escrito, nas sas relacins coa Administracin Pblica no
mbito territorial da Comunidade Autnoma.
4. Vid. Fernndez Rodrguez e Rodrguez Neira (1994, 1995).
5. Para os aspectos xurdicos e legais, vid. Monteagudo (1990:387-98) (perspectiva
xurdica), Garca Negro (1991) (visin crtica desde a perspectiva do nacionalismo
galego), Domnguez Salgado, Mayo Redondo e Romero Rodrguez (eds.) (1999:221-
39) (perspectiva xurdica, sobre uso administrativo). O conxunto da lexislacin mis
relevante encntrase en Graa Martnez (2001).
14 Presentacin
Art. 6.3: Os poderes pblicos de Galicia promovern o uso nor-
mal da lingua galega, oralmente e por escrito, nas sas relacins cos
cidadns.
Art. 6.4: A Xunta dictar as disposicins necesarias para a nor-
malizacin progresiva do uso do galego.
Art. 11: A fin de facer efectivos os dereitos recoecidos no pre-
sente Ttulo, os poderes autonmicos promovern a progresiva
capacitacin no uso do galego do persoal afecto Administracin
Pblica e s empresas pblicas en Galicia.
A LNL destina un ttulo especfico ao uso do galego no
ensino (tt. III), outro ao uso do galego nos medios de comunica-
cin (tt. IV), outro ao galego exterior (V), e, finalmente, un mis
funcin normalizadora da Administracin autonmica (tt. VI). Do
ttulo III, destacamos:
Art. 14: A lingua galega materia de estudio obrigatorio en
tdolos niveis educativos non universitarios.
Art. 13.2: As autoridades educativas da Comunidade Autnoma
arbitrarn as medidas encamiadas a promove-lo uso progresivo do
galego no ensino.
Finalmente, do ttulo VI, queremos destacar:
Art. 22: O Goberno Galego asumir a direccin tcnica e o
seguimento do proceso de normalizacin da lingua galega; asesora-
r a Administracin e os particulares, e coordinar os servicios enca-
miados a consegui-los obxectivos da presente Lei.
Art. 23: O Goberno Galego establecer un plan destinado a resal-
ta-la importancia da lingua como patrimonio histrico da comunida-
de e a poer de manifesto a responsabilidade e os deberes que esta
ten respecto da sa conservacin, proteccin e transmisin.
Estes dous ltimos artigos, que conteen senllos mandatos
inequvocos para o goberno autnomo, constiten o soporte legal
mis claro para impulsar a planificacin lingstica en Galicia. A par-
tir da aprobacin desta lei, e en cumprimento do seu artigo 22,
creouse unha Direccin Xeral de Poltica Lingstica (DXPL) (1983),
no seo da Consellara de Educacin, que foi e o organismo a cargo
da aplicacin da propia lei. Mis tarde, artellouse unha Comisin
Coordinadora para a Normalizacin Lingstica (1990), que tivo
unha vida efmera. O que nunca se chegou a realizar un plan xeral
de promocin do uso da lingua, ao que apunta o artigo 23, anda que
a Xunta de Galicia anunciou en 2002 que se propua elaboralo e
annciase unha presentacin inminente.
O INFORME DE POLTICA LINGSTICA E NORMALIZACIN
Para expoer os obxectivos do noso traballo, ser til expli-
car brevemente a situacin da que partimos en canto ao coece-
mento da situacin sociolingstica de Galicia. Durante as das lti-
mas dcadas, especialmente no decenio que vai aproximadamente
de 1985 a 1995, desenvolvronse unha serie de investigacins de
carcter descritivo e cuantitativo acerca da situacin social da lingua
galega, basicamente enfocadas ao coecemento, uso e actitudes da
poboacin galega en xeral
6
e por sectores (sobre todo, no medio
educativo
7
), que permiten facerse unha idea bastante exacta e deta-
llada da situacin neses parmetros. No entanto, existe unha per-
cepcin estendida de que carecemos de informacin bsica, con-
trastada e fiable, sobre o uso da lingua por parte das institucins
pblicas oficiais e a sa evolucin durante o perodo autonmico.
Tamn se botan en falta estudos avaliadores acerca das polticas de
promocin do idioma, especialmente por parte do Goberno aut-
nomo, principal responsable destas
8
.
6. Vid. en particular Fernndez Rodrguez e Rodrguez Neira (1994, 1995, 1996).
Tamn son de grande utilidade Siguan (1994, 1999).
7. Para o sector educativo, son fundamentais Rodrguez Neira e Martnez Lpez (1988),
Rodrguez Neira (1998) e VV. AA. (1997) para o nivel universitario, Rubal Rodrguez e
Rodrguez Neira (1987) para o ensino medio e primario, e Rubal Rodrguez (1992) para
o ensino primario. Unha aproximacin ao mbito administrativo local e ao sector socio-
econmico en Bouzada Fernndez e Lorenzo Surez (1997). Outros traballos mis par-
ciais nos nmeros monogrficos das revistas citadas na nota 3.
8. Aproximacins especializadas a estes dous aspectos (usos institucionais e avalia-
cin de iniciativas) pdense encontrar en Lorenzo Surez (1997), Domnguez
Salgado, Mayo Redondo e Romero Rodrguez (eds.) (1999) e Domnguez Salgado,
Mayo Redondo (eds.) (2000).
16 Presentacin
OBXECTIVOS DO PROXECTO. A DIMENSIN AVALIADORA
O noso proxecto responde a estas das ltimas percep-
cins. Ten, pois, un triplo obxectivo: (1) mellorar o coecemento
dos usos pblicos, especialmente oficiais ou institucionais, da lin-
gua; (2) ofrecer elementos para avaliar o impacto das iniciativas en
materia de poltica lingstica por parte do Goberno autnomo nas
aproximadamente das dcadas do seu funcionamento (1980-
2000), (3) finalmente, a partir da identificacin dos puntos fortes
e dbiles da poltica lingstica en Galicia, elaborar recomenda-
cins para mellorar a sa efectividade.
En canto ao primeiro obxectivo, o risco que tivemos que
sortear foi o de evitar as orientacins dunha recollida de datos fun-
dada unicamente nas informacins facilitadas polos propios axen-
tes interesados
9
. En concreto no mbito educativo, as enquisas ofi-
ciais promovidas desde a Administracin, as como as investiga-
cins baseadas unicamente en datos declarados polos informantes
(exclusiva ou fundamentalmente os docentes ou as direccins dos
centros educativos), esixan ser contrastadas.
A idea de realizar un estudo avaliador esixe unha medida
da eficacia e da eficiencia das polticas emprendidas, feito que
implica poer en relacin unha serie de iniciativas (maiormente do
9. Por iso na fase exploratoria deste proxecto contactamos con 1.540 entidades, entre
as que se encontran instancias administrativas no nivel local, autonmico, estatal,
europeo; as como organizacins educativas do ensino universitario, do ensino prima-
rio, secundario, do non regrado, centros de formacin do profesorado, asociacins
pedagxicas e institucins acadmicas, e asociacins cientficas de todas as reas de
coecemento. Estas informacins completronse coas fornecidas por diversos medios
de comunicacin escritos e audiovisuais galegos, aos que nos diriximos. No tocante ao
sector socioeconmico contactamos con diversas empresas e con todas as asociacins
e colexios profesionaxis radicadas en Galicia. Igualmente, solicitamos informacin de
todos os partidos polticos e de boa parte das asociacins sindicais con actividade no
pas. Por ltimo, como non poda ser doutro xeito, concentramos unha parte dos
nosos esforzos na peticin de informacin s entidades dedicadas lingua, en concre-
to aos servizos lingsticos, s entidades dedicadas investigacin da lingua galega,
entidades de defensa da lingua, as como editoras e asociacins culturais e fundacins.
Ademais de entrevistas cualitativas a persoas de opinin relevante en materia de lingua
e sobre o proceso de normalizacin lingstica.
Goberno autnomo galego) cos resultados esperados, calculando o
custo destes. A finalidade ltima sera determinar qu funciona, en
que condicins e a que prezo (Grin e Vaillancourt 1999). As limi-
tacins de que partimos para realizar esta tarefa son basicamente
de dous tipos. En primeiro lugar, a medida da efectividade das
polticas lingsticas constite un campo de estudo moi pouco
desenvolvido: faltan un modelo analtico, estudos comparativos ou
polo menos comparables
10
, metodoloxas aplicables, criterios
homologados, etc. En segundo lugar, existe unha considerable
carencia de datos de partida, e grandes dificultades na dispoibili-
dade dos existentes (Grin 2000). As, encontrmonos con que o
organismo oficialmente responsable da poltica lingstica en
Galicia durante o perodo estudado (DXPL) carece incluso dun
arquivo organizado. Situacin por outra banda non especfica, pois
outras investigacins teen sinalado o mesmo problema en lugares
prximos (Mezo 1996).
A pesar da boa vontade expresada polos distintos respon-
sables polticos a quen nos diriximos, non puidemos ter acceso a
un volume considerable de informacins relevantes, ben por impo-
sibilidade de recuperalas, ben porque non nos foron facilitadas.
Por exemplo, na anlise econmica, tivemos que conformarnos co
manexo das cifras presupostadas, sen poder coecer as cifras de
orzamento executado, moito mis fiables. Anda que dispuxsemos
de todos os datos necesarios, hai que recoecer que as relacins
causa/efecto entre as intervencins glotopolticas e os resultados no
uso lingstico son difciles de establecer cun mnimo de rigor.
Finalmente, no que atinxe ao apartado de recomendacins,
foron elaboradas conxuntamente por todo o equipo unha vez con-
cluda a fase de avaliacin. Posteriormente, sometronse conside-
racin do Plenario do Consello da Cultura Galega, para ser eleva-
das ao presidente do Goberno autnomo e dadas a coecer opi-
nin pblica.
10. Vid., con todo, unha anlise comparada das polticas lingsticas no sistema edu-
cativo nas diferentes comunidades autnomas bilinges, Argelaget (1999).
18 Presentacin
PLAN DE TRABALLO. SUBDIVISIN EN REAS
E SECTORES DO IPLN
O plan de traballo consta dos seguintes pasos. En primeiro
lugar, estableceuse en discusin conxunta a orientacin xeral do
proxecto e as pautas comns de traballo. Como o rango de cues-
tins e mbitos de estudo considerablemente amplo e diversifi-
cado, pensamos que era conveniente unha subdivisin do equipo
por reas de traballo. Unha vez constitudos os equipos sectoriais,
cada rea encargouse de obter a informacin bsica no seu mbito
respectivo. A partir de a, realizouse en colaboracin a tarefa de
avaliacin. Posteriormente, cada equipo sectorial presenta as con-
clusins provisionais para a sa rea, que son discutidas conxun-
tamente, coa participacin dos membros da Seccin de Lingua,
para a sa redaccin definitiva. Desa discusin saen tamn as con-
clusins globais e a proposta de recomendacins que examinar o
Plenario do Consello da Cultura.
As reas de traballo que establecemos son as seguintes:
a) Marco glotopoltico. Trtase dun mbito clave, que en rea-
lidade constite o marco xeral para o traballo nos distintos secto-
res especializados. En primeiro lugar, realizouse un labor de com-
pilacin e anlise da producin normativa (leis, decretos, ordes,
regulamentos...), das iniciativas parlamentarias relacionadas coa
lingua galega e dos discursos e alternativas glotopolticas. Ademais,
realizamos unha anlise da evolucin dos presupostos destinados
promocin do galego, e dos organismos especializados na elabora-
cin e execucin da poltica lingstica. Os focos de atencin prio-
ritaria nesta rea son o Parlamento de Galicia e o Goberno galego
(Xunta de Galicia), en especial a Direccin Xeral de Poltica
Lingstica. O groso do traballo foi realizado pola empresa
Cidadania Rede de Aplicacins Sociais, composta por especialis-
tas das distintas ciencias sociais e dedicada investigacin aplica-
da. A principal novidade da sa actividade a utilizacin de meto-
doloxas participativas de investigacin. Realizaron este traballo
baixo a direccin de Lus Garca Garca e Xaime Subiela Prez, coa
colaboracin de Xos Manuel Nez Seixas e de Xess Costas
Abreu na planificacin da investigacin e de Xos Manuel Otero
Fernndez e Ana Isabel Martnez Fernndez na compilacin de
materiais.
b) Sector de educacin. Dadas as nosas limitacins, e dado
que por unha parte existen estudos sobre a situacin do idioma nas
universidades da Corua, Vigo e Santiago de Compostela, e por
outra parte, cando emprendemos o proxecto o Goberno autnomo
anunciaba a realizacin dunha enquisa exhaustiva sobre o mesmo
asunto no ensino secundario, decidimos concentrar a nosa aten-
cin no ensino infantil e primario. Realizaron o traballo neste sec-
tor Xan Bouzada Fernndez (profesor de Socioloxa da
Universidade de Vigo), Anxo Lorenzo Surez (profesor de
Sociolingstica galega na Universidade de Vigo), e Agustn
Fernndez Paz (profesor de ensino medio, ex-mestre e ex-coordi-
nador docente de lingua galega), coa colaboracin da sociloga
Mercedes Fernndez Gestido e de Cidadania na realizacin da
macroenquisa dos centros de ensino.
c) Sector de planificacin do corpus e difusin da lingua. Neste
sector, que ten carcter transversal, tratamos dous aspectos:
1) Planificacin do corpus. Anlise de avances e problemas
que se verificaron nos seguintes campos: codificacin
(Henrique Monteagudo, profesor da Universidade de
Santiago de Compostela), lingstica e gramtica galega
(Rosario lvarez Blanco, profesora da Universidade de
Santiago de Compostela), lexicografa (Ernesto
Gonzlez Seoane, profesor da Universidade de Santiago
de Compostela) e terminoloxa (Iolanda Galanes Santos,
Consello da Cultura Galega/ profesora da Universidade
de Vigo).
2) Difusin do coecemento do galego (planificacin da
adquisicin): anlise desde o punto de vista didctico
dos materiais para aprendizaxe do idioma galego (Bieito
Silva Valdivia e Xavier Mourio Cagide, Instituto de
20 Presentacin
Ciencias da Educacin-USC); anlise das iniciativas e
recursos para a aprendizaxe do idioma por adultos:
mtodos, manuais, cursos, etc. (Rosario Prez
Magdalena, Consello da Cultura Galega). Tamn presta-
mos atencin situacin do galego estremeiro, falado
fra dos lmites administrativos da Comunidade
Autnoma galega (Asturias, Len e Zamora), mediante
unha achega do profesor universitario e especialista na
cuestin Francisco Fernndez Rei.
A direccin deste sector est a cargo de Henrique
Monteagudo, que contou coa colaboracin estreita de Iolanda
Galanes Santos, as como con Moiss Barreiro Comedeiro, Rosario
Prez Magdalena, Ana Isabel Martnez Fernndez e Mara Cuquejo
Enrquez.
d) Sector de administracins pblicas. Aqu tratbase de
coecer a evolucin do uso do idioma galego nas distintas admi-
nistracins, para mis adiante avaliar os factores que puideron
influr nela. Dada a amplitude do campo de estudo, e a dificultade
para obter a informacin de base, os focos de atencin reducron-
se Delegacin do Goberno, Administracin autnoma e s
administracins locais (en especial, deputacins e concellos),
ficando fra da anlise a Administracin de Xustiza e de Sanidade.
A direccin do traballo deste sector correspndelle a Xess Costas
Abreu (xurista, funcionario municipal e ex-concelleiro do Concello
de Vigo), que contou coa colaboracin de Iolanda Galanes Santos
na redaccin e na elaboracin de materiais, con Ana Isabel
Martnez Fernndez na compilacin de datos e co apoio tcnico
das socilogas gueda Gmez Surez, Elvira Gonzlez Solla e
Isabel Diz Otero.
Est previsto que o traballo se complete con dous estudos
sectoriais mis: un sobre o mbito empresarial e comercial, e outro
sobre os medios de comunicacin, que iniciaremos proximamente.
Como se ve, o equipo de traballo heteroxneo e, como
non poda ser doutra maneira, interdisciplinario. Da coordinacin
e artellamento do conxunto encargronse dous directores, Xan
Bouzada Fernndez (profesor de Socioloxa na Universidade de
Vigo) e Henrique Monteagudo (profesor de Sociolingstica galega
na Universidade de Santiago de Compostela), apoiados por unha
Secretara (na fase inicial a cargo de Susana Mayo Redondo e logo
de Iolanda Galanes Santos, tcnicas do Consello da Cultura
Galega). Ademais, contamos coa colaboracin dun equipo de bol-
seiros: Moiss Barreiro Comedeiro, Mara Cuquejo Enrquez, Elisa
Gonzlez Rosendo, Elvira Gonzlez Solla, Mar Gonzlez Tarrela,
Ana Ledo Villaverde, Ana Isabel Martnez Fernndez e Antn Porto
Snchez, as como persoal en prcticas (Vtor Pumario Prez).
Nas discusins que deron orixe ao proxecto e que o acom-
paaron a cada paso, desde o seu deseo orixinal ata as conclu-
sins, non s participaron os membros do equipo, mais tamn,
dun xeito especialmente activo, os membros da Seccin de Lingua
do Consello da Cultura Galega, case todos eles colaboradores
tamn no propio proxecto. Enumeraremos aqu a composicin
actual da devandita Seccin: Henrique Monteagudo Romero (coor-
dinador), Rosario lvarez Blanco, Xan Bouzada Fernndez, Manuel
Bragado Lpez, Xess Costas Abreu, Agustn Fernndez Paz,
Francisco Fernndez Rei e Bieito Silva Valdivia. O responsable da
Seccin cando a proposta de emprender este proxecto foi aproba-
da era Antn Santamarina Fernndez.
TAREFAS, MTODOS E MATERIAIS
A continuacin, monos referir de forma sinttica s tarefas
mis importantes que realizou cada sector, aos mtodos de traba-
llo seguidos e aos materiais producidos. Destacamos o feito de que
algns datos de base recollidos, ademais de sernos tiles para a rea-
lizacin do noso traballo, deron p elaboracin de bases de datos
que poeremos a disposicin do pblico en xeral, a travs da pxi-
na web do CDSG do Consello da Cultura Galega.
a) Marco glotopoltico. A documentacin compilada basica-
mente de dous tipos. Un primeiro, de carcter xornalstico, trtase
22 Presentacin
dun caderno de prensa (diarios de Galicia e outras publicacins de
tipo institucional profesional, poltico, sindical ou cultural), que
nos ofrece por unha parte unha informacin valiosa en si mesma,
e por outra un material de base para a anlise de posicins e dis-
cursos pblicos sobre a lingua. Un segundo no que reunimos un
voluminoso compendio de materia normativa, medidas lexislativas
e resolucins xudiciais, e en particular realizamos unha base de
datos de iniciativas parlamentarias relacionadas coa lingua galega
na Cmara autonmica. Colaborou nesta tarefa o citado Centro de
Documentacin Sociolingstica de Galicia, en particular a sa res-
ponsable tcnica, Susana Mayo Redondo, e Xos Manuel Otero
Fernndez, ademais de Ana Isabel Martnez Fernndez por parte
da Seccin de Lingua. Tamn prestamos unha atencin especial
anlise dos presupostos anuais da Comunidade Autnoma, espe-
cialmente os da Direccin Xeral de Poltica Lingstica. Final-
mente, aplicamos a tcnica Delphi a un grupo de testemuas-clave,
especialmente responsables polticos, expertos acadmicos e pro-
motores destacados do uso do galego en diferentes mbitos. O
obxectivo da aplicacin desta tcnica facer mis participativa e
rica a investigacin. A travs dela podemos reflectir os lugares
comns sobre a situacin da lingua galega e o proceso de normali-
zacin, sobre as tendencias previsibles ou sobre parmetros de ava-
liacin das polticas lingsticas. O mtodo permite obter unha
aproximacin cuantificada por consenso sobre temas cualitativos,
e ten unha gran virtualidade prospectiva. Polo tanto, constite
unha boa base para orientar as conclusins e recomendacins
xerais. Environse dous cuestionarios: un primeiro aberto, no que
cada experto deu a sa opinin de forma confidencial sobre unha
serie de temas que nucleaban a investigacin, e un segundo, no
que se especificaban mis as cuestins, para cuantificar as respos-
tas. As cuestins presentadas pdense clasificar en tres grandes
grupos: (a) valoracins xerais sobre a situacin da lingua galega,
(b) valoracin das polticas lingsticas en Galicia, (c) comparacin
de propostas alternativas e novas propostas. Obtivemos 45 respos-
tas ao primeiro cuestionario e 31 ao segundo.
Os participantes foron escollidos cos seguintes criterios: (a)
analistas do proceso de normalizacin lingstica procedentes de
distintas disciplinas das ciencias sociais, (b) investigadores signifi-
cados de distintas institucins lingsticas, (c) responsables polti-
cos e representantes das distintas forzas polticas e sociais, (d)
representantes das asociacins que traballan na promocin da lin-
gua. Queremos deixar constancia expresa do noso agradecemento
a estas persoas, que colaboraron de forma eficaz e totalmente
desinteresada. Os seus nomes figuran en apndice ao final do pri-
meiro volume.
b) Educacin. Comezamos cunha investigacin macroso-
cial, con utilizacin de indicadores cualitativos, a partir dunha
mostra significativa de 201 centros de educacin infantil e prima-
ria estratificada por tipo de centro (pblico/privado) e por tamao
de municipio e provincia. En cada centro recolleuse informacin
procedente de tres fontes: (a) enquisa/entrevista individual co equi-
po directivo do centro (cuestionario de 49 preguntas), (b) enqui-
sa/entrevista co equipo de normalizacin lingstica do centro
(cuestionario de 63 preguntas), (c) ficha avaliadora realizada direc-
tamente polos observadores (19 tems). Consideramos imprescin-
dible a triangulacin de informacins para asegurar a fiabilidade
dos datos obtidos.
Posteriormente, realizamos un estudo de casos baseado en
prospeccins cualitativas a partir dunha tipoloxa de centros de
ensino con caractersticas de maior ou menor nivel de galeguiza-
cin segundo o tipo de zona (urbano/non urbano) e o tipo de cen-
tro (pblico/privado).
Agradecemos aos equipos directivos, equipos de normali-
zacin lingstica, e profesores destes centros, a sa paciencia e o
seu esprito de colaboracin con este proxecto. Figuran nunha lista
que se incle en apndice ao final do volume correspondente.
c) Planificacin do corpus e Difusin da lingua. Unha parte do
traballo neste sector distribuuse entre distintos especialistas en
aspectos concretos (gramtica, lexicografa, terminoloxa e didcti-
ca). O labor mis propio de equipo consistiu na elaboracin dunha
24 Presentacin
voluminosa base de datos coa producin didctica en lingua gale-
ga, con especial atencin ao material destinado, dunha banda, ao
ensino do galego, e doutra, ao ensino en galego. Para medir a
diversificacin funcional da lingua utilizamos unha versin adap-
tada da denominada retcula de Kloss (Fernndez Salgado e
Monteagudo Romero, 1995) para dar conta do grao de desenvol-
vemento do galego por reas en diversos mbitos como, por exem-
plo, a terminoloxa, na que se incluu a clasificacin temtica da
producin terminolxica galega. Igualmente compilamos biblio-
grafa sobre a norma e tamn toda a producin lexicogrfica e gra-
matical do galego. Estas compilacins figuran como apndice
bibliogrfico fin do volume.
d) Administracins pblicas. Realizamos un cuestionario
sobre uso da lingua en concellos e deputacins, que se enviou por
correo a cada un destes. Outro cuestionario enviouse s consella-
ras do Goberno autnomo e s sas delegacins provinciais.
Despois de varias quendas de envo, obtivemos resposta das 4
deputacins provinciais e de 204 concellos (o que representa cerca
dos dous terzos do total de 315). En canto ao Goberno autnomo,
temos resposta de 7 do total de 12 consellaras, e de 36 delegacins
destas (dun total de 48).
A informacin obtida por esta canle foi contrastada e com-
pletada por outras vas. En primeiro lugar, mediante calas no rexis-
tro de entrada de varios concellos escollidos de modo complemen-
tario. As, analizamos en varias datas as entradas do Concello de
Barbads, Cartelle, Moaa, Nogueira de Ramun, Pontevedra,
Quintela de Leirado e Vigo e da Deputacin de Ourense, nas que
se identificaba a lingua de cada documento recibido e o organismo
de procedencia. En segundo lugar, mediante calas nos boletns ofi-
ciais provinciais, pois en tres das catro provincias, cada texto se
insire na lingua de orixe (o da provincia de Ourense edtase inte-
gramente en galego, polo que non til para o noso obxectivo). En
terceiro lugar, no caso de organismos que contaban cun gabinete
de normalizacin lingstica estable (caso das catro deputacins
provinciais e de aproximadamente trinta concellos), mediante a
informacin facilitada pola persoa encargada deste. A informacin
obtida mediante o primeiro procedemento (calas no rexistro de
entrada) tamn relevante para coecer os usos lingsticos dou-
tras institucins e organismos, en particular da Administracin do
Estado e de empresas que prestan servizos ao Concello. Tomamos
estes datos, pois, como indicadores de uso lingstico de diversas
institucins.
obrigado facer constar o noso fondo agradecemento s
institucins que colaboraron no traballo de campo, respondendo
aos nosos cuestionarios e aos nosos (s veces impertinentes) requi-
rimentos. Estas institucins aparecen listadas en apndice ao final
do volume correspondente. De xeito moi especial, debemos agra-
decer a axuda dos tcnicos e tcnicas en servizos lingsticos que
tamn nos atenderon e nos facilitaron informacins vitais para a
elaboracin deste traballo e que aparecen relacionados no anexo do
volume correspondente.
Como deixamos indicado nas lias iniciais desta introdu-
cin, os resultados do proxecto aparecern publicados en catro
volumes: o primeiro recolle os resultados do que antes denomina-
mos rea de politoloxa; o segundo versa sobre a investigacin do
traballo sobre o ensino infantil e primario; o terceiro corresponde
aos traballos sobre adaptacin, actualizacin e difusin da lingua;
e o cuarto, e ltimo desta serie, analiza a investigacin levada a
cabo nas administracins pblicas.
Anda que nos traballos que presentamos puxemos toda a
nosa capacidade de investigacin e anlise, e investimos todo o
rigor profesional do que fomos capaces; anda que tentamos ser
todo o obxectivos que puidemos na nosa consideracin dos pro-
blemas (adoito espientos) que estudamos, anda que, en fin,
envorcamos nel toda a ardencia do noso compromiso co futuro
do idioma galego, somos conscientes de que o lector pode atopar
que aspectos importantes do asunto tratado estn insatisfactoria-
mente alumados, algunhas das nosas opcins de traballo e das
conclusins a que chegamos son perfectamente discutibles, os
nosos criterios e puntos de vista insuficientemente razoados ou
26 Presentacin
sinxelamente falibles. Asumiremos con toda naturalidade, e
mesmo con agradecemento, todas as crticas e opinins a que este
traballo dea lugar, que oxal sexan moitas. Pero, non por ser evi-
dente, resulta escusado subliar que o noso labor se ofrece con
esprito absolutamente construtivo: cando se sinalan o que xulga-
mos erros ou deficiencias, a nosa intencin non sinalar presun-
tos culpables, mais contribur a identificar puntos febles ou sin-
xelamente mellorables, e de ser o caso suxerir tratamentos ou
focaxes dos problemas que nos semellan mis acados. Non escu-
driamos no pasado pola ansia de furgar nas nosas deficiencias
colectivas ou nos posibles defectos dos nosos gobernantes; por
parte, non o noso papel fiscalizar os poderes pblicos; pois para
esta misin concreta a nosa democracia dotouse de partidos pol-
ticos e institucins representativas, ademais de contar cos vivos
rganos de expresin da opinin pblica.
Sinxelamente, propuxmonos ofrecerlles sociedade gale-
ga, e de xeito especial aos seus responsables polticos, elementos de
reflexin e de xuzo, para mellor afrontarmos unha das mis fer-
mosas e mis estimulantes tarefas colectivas con que se enfronta o
noso pas: a plena normalizacin da sa lingua secular e popular.
Ao longo desta presentacin deixamos constancia das
numerosas dbedas de gratitude que fomos contraendo e que fixe-
ron posible levar adiante o noso traballo. probable que polo
medio esqueceramos persoas ou institucins merecentes de figurar
nun ou outro lugar. Adiantmonos a pregar perdn por eses even-
tuais descoidos. Non queremos deixar de mencionar, endebn, o
persoal tcnico do Consello da Cultura Galega que durante todo
este tempo fixo gala do seu talante atento e colaborativo.
Individualizamos este agradecemento na persoa de Antonio
Montero Carro, o xerente da institucin, pero queremos que se
faga extensivo a todas as persoas que traballan no Consello. O pre-
sidente, Alfonso Zulueta de Haz, e a Comisin Executiva nunca
nos relearon o seu alento e apoio para dar cabo a esta singradura,
que experimentou tamn os seus episodios de risco e os seus peri-
gos de naufraxio. Mercs a todos e a todas.
Finalmente, sera imperdoable rematar este limiar sen unha
lembranza para o que era presidente do Consello da Cultura
Galega cando este proxecto daba os seus primeiros pasos, quen por
desgraza non poder xa contemplar os seus froitos. Carlos Casares
foi, para este traballo coma para tantas outras empresas culturais
galegas, unha fonte constante de inspiracin, de estmulo e de
apoio. A mellor homenaxe que podemos ofrecerlle agora precisa-
mente prlle o ramo a esta nosa tarefa e continuar mirando cara a
diante, a traballar por un presente e un porvir mellor para a nosa
terra e para a nosa lingua, como el non deixou de facer sempre,
incansablemente.
HenriqueMonteagudo
Coordinador da Seccin de Lingua
Consello da Cultura Galega
28 Presentacin
BI BLI OGRAF A c i t ad a
Aln Garabato, M. C. e Rodrguez Yez, X. P. (coords.) (2000): Le
Galicien et la sociolinguistique galicienne la conqute de la reconnais-
sance sociale[Lengas n. 47], Montpellier, Universit Paul Valre.
Argelaget, J. (1998): Las polticas lingsticas: diversidad de
modelos lingsticos escolares en Ricard Gom e Joan Subirats
(comp.) Polticas pblicas en Espaa, Barcelona, Ariel, 295-316.
Arquivo de Planificacin e Normalizacin Lingstica (ed.) (2002):
Actas dos IV Encontros para a normalizacin lingstica, Santiago de
Compostela, Consello da Cultura Galega.
Bouzada Fernndez, X. e Lorenzo Surez, A. (1997): O futuro da
lingua. Elementos sociolingsticos para un achegamento prospectivo
da lingua galega, Santiago de Compostela, Consello da Cultura
Galega.
Cidadania, rede de aplicacins sociais (ed.) (2002): Situacin da lin-
gua galega no Concello de Santiago de Compostela, Santiago de
Compostela, Xunta de Galicia.
Domnguez Salgado, A. e Mayo Redondo, S. (eds.) (2000): Actas
dos III Encontros para a normalizacin lingstica, Santiago de
Domnguez Salgado, A.; Mayo Redondo, S. e Romero, D. (eds.)
(1999): Actas dos II Encontros para a normalizacin lingstica,
Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega.
Euromosaic (1996): Produccin e reproduccin de grupos lingsticos
minoritarios da Unin Europea, Santiago de Compostela, Xunta de
Galicia.
Fernndez Rodrguez, M. e Rodrguez Neira, M. (coords.) (1994):
Lingua inicial e competencia lingstica, A Corua, Real Academia
Galega.
Usos lingsticos en Galicia, A Corua, Real Academia Galega.
Actitudes lingsticas en Galicia, Vigo, Real Academia Galega.
Fernndez Salgado, B. e Monteagudo Romero, H. (1995): Do gale-
go literario galego comn: proceso de estandardizacin na poca
contempornea en Henrique Monteagudo Romero (ed.), Estudios
de sociolingstica galega. Sobre a norma do galego culto, Vigo,
Galaxia, 99-176.
Garca Negro, M. P. (1991): O galego e as leis. Aproximacin sociolin-
gstica, Vilaboa, Edicins do Cumio.
Gom, R. e Subirats, J. (comp.) (1999): Polticas pblicas en Espaa,
Barcelona, Ariel.
Graa Martnez, V. (2001): Lexislacin da Lingua Galega, A Corua,
Xunta de Galicia.
Grin, F. (2000): Evaluating police measures for minorite languages in
Europe, Flensburg, European Centre for Minorite Issues.
Grin, F. e Vaillancourt, F. (1999): The cost-effectiveness evaluation of
minorite language policies: Case studies on Wales, Ireland and the
Basque Countre, Flensburg, European Centre for Minorite Issues.
Lorenzo Surez, A. (ed.) (1996): Dinamizacin e normalizacin lin-
gstica, Vigo, Universidade de Vigo.
Mezo, Josu (1996): Polticas de recuperacin lingstica en Irlanda
(1922-1939) y el Pas Vasco (1980-1992), Madrid, Centro de
Estudios Avanzados en Ciencias Sociales.
Monteagudo, H. (coord.) (1990): Perspectivas sobre a lingua [=Grial
n. 107], Vigo, Galaxia.
Parlamento de Galicia (ed.) (1983a): Lei de fundacins de inters
galego, Santiago de Compostela, Parlamento de Galicia.
30 Presentacin
Parlamento de Galicia (ed.) (1983b): Lei de recoecemento da gale-
guidade, Santiago de Compostela, Parlamento de Galicia.
Parlamento de Galicia (ed.) (1983c): Lei do Consello da Cultura
Galega, Santiago de Compostela, Parlamento de Galicia.
Rodrguez Neira, M. (coord.) (1998): O idioma na Universidade de
Santiago de Compostela, Santiago de Compostela, Universidade de
Santiago de Compostela.
Rodrguez Neira, M. e Lpez Martnez, M. (1988): O galego na
Universidade, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega.
Rodrguez Yez, X. P. (coord.) (1993): Sociolinguistique Galicienne
[=Plurilinguismes n. 6], Pars, Centre dtudes et de Recherches en
Planification Linguistique/ Universit Ren Descartes.
Rubal Rodrguez, X. (1992): Aproximacin situacin da lingua no
ensino non universitario (Preescolar e EXB), Santiago de Compostela,
Xunta de Galicia.
Rubal Rodrguez, X. e Rodrguez Neira, M. (1987): O galego no ensi-
no pblico non universitario, Santiago de Compostela, Consello da
Cultura Galega.
Siguan Soler, M. (1994): Conocimiento y uso de las lenguas en
Espaa, Madrid, Centro de Investigaciones Sociolgicas.
Siguan Soler, M. (1999): Conocimiento y uso de las lenguas en Espaa
2, Madrid, Centro de Investigaciones Sociolgicas.
VV. AA. (1997): Estudio sociolingstico da Universidade de Vigo,
Vigo, Universidade de Vigo.
VV. AA. (1998): Estudio sociolingstico sobre a situacin da lingua
galega no Concello de Vigo, Vigo, Concello/ Universidade de Vigo.
El abo r ac i n e
d i f u si n d a l i n g u a
ABREVI ACI N S
ADISAC: Asociacin para el Desarrollo Integrado de Sanabria-Carballeda
AGAL: Associaom Galega da Lngua
AIEG: Asociacin Internacional de Estudios Galegos
ALBI: Atlas Lingstico de El Bierzo
ALGa: Atlas Lingstico Galego
ALPI: Atlas Lingstico da Pennsula Ibrica
APNL: Arquivo de Planificacin e Normalizacin Lingstica
AS-PG: Asociacin Socio-Pedagxica Galega
BAL: Boletn de Administracin e Lingua
BILEGA: Bibliografa Informatizada da Lingstica Galega
BNG: Bloque Nacionalista Galego
BOE: Boletn Oficial do Estado
BOPA: Boletn Oficial do Principado de Asturias
BRAG: Boletn da Real Academia Galega
BUP: Bacharelato Unificado Polivalente
CA: Comunidade Autnoma
CCG: Consello da Cultura Galega
CDSG: Centro de Documentacin Sociolingstica de Galicia
CEFORES: Centros de Formacin e Recursos
CEG: Confederacin de Empresarios de Galicia
CEOU: Consellara de Educacin e Ordenacin Universitaria
CINDOC: Centro de Informacin e Documentacin Cientfica
CiU: Convergncia i Uni
CORGA: Corpus de Referencia do Galego Actual
COU: Curso de Orientacin Universitaria
CPRA: Colexio Pblico Rural Agrupado
CRPIH: Centro Ramn Pieiro para a Investigacin en Humanidades
CRTVG: Compaa de Radio-Televisin de Galicia
CSIC: Consello Superior de Investigacins Cientficas
CTNL: Coordinadora de Traballadores e Traballadoras de Normalizacin da Lingua
CXTG-INTG: Confederacin Xeral dos Traballadores Galegos-Intersindical Nacional dos
Traballadores Galegos
DCB: Deseo Curricular Base
DEGC: Diccionario Enciclopdico Gallego-Castellano
DNGC: Diccionario Normativo Galego-Casteln
DOG: Diario Oficial de Galicia
DRAG: Diccionario da Real Academia Galega
DXPL: Direccin Xeral de Poltica Lingstica
EA: Eusko Alkartasuna
EGAP: Escola Galega de Administracin Pblica
ERGA: Estudantes Revolucionarios Galegos
ESO: Educacin Secundaria Obrigatoria
EXB: Educacin Xeral Bsica
FEGAS: Fundacin Pblica Escola Galega de Administracin Sanitaria
FFT: Facultade de Filoloxa e Traducin
FP: Formacin Profesional
FP1: Formacin Profesional de 1 Grao
FP2: Formacin Profesional de 2 Grao
ICE: Instituto de Ciencias da Educacin
ICONA: Instituto Nacional para a Conservacin da Natureza
IEO: Instituto de Estudios Bercianos
IES: Instituto de Ensino Secundario
IGSP: Instituto Galego de Scio-Pedagoxa
ILG: Instituto da Lingua Galega
INE: Instituto Nacional de Estatstica
IPLN: Informe de Poltica Lingstica e Normalizacin
IVAP: Instituto Vasco de Administracin Pblica
LNL: Lei de normalizacin lingstica
LOXSE: Lei orgnica xeral do sistema educativo
LRL: Lexikon der Romanistischen Linguistik
MAGUS: Multilingual Animal Glossary of Unveiled Synonyms
MDGA: Mesa pr Defensa del Galego de Asturias e da Cultura da Comarca
MDGB: Mesa pra Defensa do Galego do Bierzo e da Cultura da Comarca
MEC: Ministerio de Educacin e Ciencia/ Ministerio de Educacin, Cultura e
Deporte
MNL: Mesa pola Normalizacin Lingstica
NOMIG: Normas Ortogrficas e Morfolxicas do Idioma Galego
PAS: Persoal de administracin e servizos
PNV: Partido Nacionalista Vasco
PP: Partido Popular
PSOE: Partido Socialista Obreiro Espaol
RG: Radio Galega
RAG: Real Academia Galega
RTVE-G: Radiotelevisin Espaola en Galicia
RTVG: Radio Televisin de Galicia
SEG: Seminario de Estudos Galegos
SERGAS: Servizo Galego de Sade
SNL: Servizo de Normalizacin Lingstica
TERMCAT: Centro de Terminoloxa Catal
TERMIGAL: Servizo de Terminoloxa Galega
TERMILAT: Terminoloxa e Industrias da Lingua nos Idiomas Latinos
TILGa: Tesouro Informatizado da Lingua Galega
TVG: Televisin de Galicia
UFF: Universidade Federal Fluminense
USC: Universidade de Santiago de Compostela
UZEI: Centro Vasco de Terminoloxa e Lexicografa
UNESCO: Organizacin das Nacins Unidas para a Educacin, a Ciencia e a Cultura
VOLGa: Vocabulario Ortogrfico da Lingua Galega
VPGC: Vocabulario Popular Galego-Casteln
N DI CE DE CADROS, GRFI COS e mapas
Cadros
Cadro1: Duplas opcins admitidas nas NOMIG-82, continuadoras daincompleta
fusin entredas correntes tradicionais do galego autonomista, o popu-
larismo e o cultismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Cadro 2: Comparanza de seleccin normativa entre variantes morfolxicas en
galego coas formas normativas do portugus e o casteln . . . . . . . . . . 83
Cadro 3: Evolucin da elaboracin da lingua escrita no perodo contemporneo
nos planos grfico, morfolxico e lxico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Cadro 4: Versin frouxa e versin forte da opcin mnimos . . . . . . . . . . . . . 99
Cadro 5: Principais diferenzas entre as propostas ILG/ RAG, mnimos e AGAL 104
Cadro 6: Novidades introducidas polo acordo de reforma ortogrfica
(NOMIG-03) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Cadro 7: Asignacin de tarefas terminolxicas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Cadro 8: Lista de editores de traballos terminogrficos en Galicia . . . . . . . . . . . 284
Cadro 9: Plan de normalizacin terminolxica para o galego (I) . . . . . . . . . . . . 286
Cadro 10: Plan de normalizacin terminolxica para o galego (II) . . . . . . . . . . . 287
Cadro 11: Calendario de implantacin do sistema educativo (LOXSE): ensinanzas
de rxime xeral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
Cadro 12: Porcentaxes de materiais didcticos por tipoloxas . . . . . . . . . . . . . . . 298
Cadro 13: Porcentaxes de ttulos adscritos a cada nivel educativo . . . . . . . . . . . . 300
Cadro 14: Producin editorial en lingua galega (1982-2000) . . . . . . . . . . . . . . . 301
Cadro 15: Tiraxe por data . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
Cadro 16: Tiraxe por nivel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
Cadro 17: Tiraxe por tipoloxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
Cadro 18: Materiais en novos soportes. Distribucin por niveis educativos . . . . . 307
Cadro 19: Materiais en novos soportes. Lingua/ sistema educativo en xeral . . . . . 308
Cadro 20: Os contidos do programa oficial en Lingua galega 1 deBUP, ed. Xerais
(1983) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
Cadro 21: Distribucin de contidos en Lingua galega 1 deBUP, ed. Obradoiro-
-Santillana (1990) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314
Cadro 22: Estrutura das unidades dos libros de texto de lingua editados a partir
da LOXSE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
Cadro 23: Distribucin de contidos en Lingua 1 ESO, ed. Xerais (1996) . . . . . . 317
Cadro 24: Comparacin dos ndices de Literatura galega 3 BUP, ed. Xerais (1983)
e os libros de 3 e 4 de ESO de Obradoiro-Santillana (1996) . . . . . . 325
Grficos
Grfico 1: Evolucin de recursos terminogrficos (1984-2000) . . . . . . . . . . . . . 235
Grfico 2: reas de traballo terminolxico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Grfico 3: Combinacins lingsticas dos repertorios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
Grfico 4: Editores de terminoloxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
Grfico 5: Linguas traducidas ao galego (1992-1999) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
Grfico 6: Evolucin das publicacins sobre ensino en xeral . . . . . . . . . . . . . . . 296
Grfico 7: Evolucin das publicacins sobre ensino da lingua . . . . . . . . . . . . . . 297
Grfico 8: Os materiais para o ensino da lingua por niveis educativos . . . . . . . . 299
Grfico 9: Materiais didcticos para ensino non regrado da lingua . . . . . . . . . . . 350
Grfico 10: Usos lingsticos en Asturias. Uso lingstico dos avs maternos . . . . 432
Grfico 11: Usos lingsticos en Asturias. Uso lingstico dos pais entre si . . . . . . 432
Grfico 12: Usos lingsticos en Asturias. Lingua falada pola nai co alumnado . . . 432
Grfico 13: Usos lingsticos en Asturias. Lingua falada polo profesorado co
alumnado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432
Grfico 14: Usos lingsticos en Asturias. Lingua falada polo alumnado coa nai . . 432
Grfico 15: Usos lingsticos en Asturias. Lingua falada polo alumno cos compa-
eiros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432
Grfico 16: Usos lingsticos en Len. Lingua falada polos avs maternos . . . . . . 433
Grfico 17: Usos lingsticos en Len. Lingua falada polos pais entre si . . . . . . . . 433
Grfico 18: Usos lingsticos en Len. Lingua falada pola nai co alumno . . . . . . . 433
Grfico 19: Usos lingsticos en Len. Lingua falada polo profesorado co
alumnado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433
Grfico 20: Usos lingsticos en Len. Lingua falada polo alumno coa nai . . . . . . 433
Grfico 21: Usos lingsticos en Len. Lingua falada polo alumno cos compaeiros 433
Grfico 22: Usos lingsticos en Zamora. Lingua falada polos avs maternos . . . . 434
Grfico 23: Usos lingsticos en Zamora. Lingua falada polos pais entre si . . . . . . 434
Grfico 24: Usos lingsticos en Zamora. Lingua falada polo pai co alumno . . . . . 434
Grfico 25: Usos lingsticos en Zamora. Lingua falada polo profesorado . . . . . . . 434
Grfico 26: Usos lingsticos en Zamora. Lingua falada polos alumnos cos pais . . 434
Grfico 27: Usos lingsticos en Zamora. Lingua falada polo alumno cos
compaeiros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434
Mapas
Mapa 1: Santiago de Compostela, na encrucillada das isoglosas correspondentes
ao seseo (cen), a finais nominais an/ -ao (man), ao plural dos nomes
acabados en n (cans) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Mapa 2: Os dezaoito concellos da Terra Eo-Navia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427
Mapa 3: reas dialectais do galego en Asturias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428
Mapa 4: Concellos de fala galega en Len . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429
Mapa 5: Concellos de fala galega en Zamora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430
Mapa 6: Fronteira do galego en Len e Zamora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431
A DEMANDA DA NORMA. AVANCES, PROBLEMAS E
PERSPECTIVAS NO PROCESO DE ESTANDARIZACIN
DO IDIOMA GALEGO*
Henrique Monteagudo
1 ESTANDARIZACIN: FIXACIN E DIFUSIN DA NORMA
Despois dunha longa historia de marxinacin e reprega-
mento, levada a extremos de frrea represin durante a ditadura
franquista, nos ltimos lustros o idioma galego experimentou pro-
gresos considerables canto ao seu recoecemento social, sa pro-
mocin poltica, ao seu desenvolvemento cultural e sa elabora-
cin lingstica. Neste mesmo perodo, a lingua experimentou un
rpido proceso de adaptacin (Coulmas 1989), por mor de afron-
tar a grande mudanza que supuxo pasar en moi pouco tempo de
sobrevivir como idioma popular e literario, acoutado no uso oral e
na comunicacin privada, a exercitarse como lingua administrati-
va, didctica e informativa, de emprego espallado nos mbitos
pblicos, tanto oralmente coma por escrito. Ese paso histrico abo-
cou o galego estandarizacin, de modo e maneira que cuestins
antes escasamente preocupantes, sen grande relevancia prctica e
case invisibles, tornronse temas conspicuos, debullados polo
mido e discutidos ata a extenuacin.
No presente contributo monos ocupar de dous aspectos
cruciais da estandarizacin lingstica: dunha banda, o proceso
de constitucin do estndar lingstico, isto , a forxa da varie-
dade modelo, en particular a codificacin normativa desta a
estandarizacin da lingua; doutra banda, o proceso de implanta-
cin desa variedade, isto , a sa difusin, aceptacin, adquisi-
cin e adopcin efectiva por parte dos falantes a estandarizacin
* As referencias bibliogrficas dos textos normativos mencionados neste captulo figu-
ran no apndice bibliogrfico final 1 Bibliografa: a norma.
38 A demanda da norma
da comunidade lingstica
1
. Ocuparmonos mis demoradamente
do primeiro aspecto, xa que de lonxe o mis estudado e deba-
tido, pero isto non debe facer esquecer a importancia crucial do
segundo: un estndar propiamente dito o porque empregado
acoto pola masa dos locutores, caso contrario, o modelo norma-
tivo convrtese en papel mollado, unha pura entelequia.
Non cmpre que nos delonguemos a explicar a importan-
cia da estandarizacin lingstica como proceso que acompaa,
facilita e contribe normalizacin social do idioma. Non que a
variedade estndar dunha lingua sexa preferible en senso absoluto
ou de superior calidade intrnseca a calquera outra variedade; sin-
xelamente, convrtese en imprescindible cando esa lingua
empregada en determinados mbitos (sobre todo, ensino,
Administracin, comunicacin supralocal e en xeral escrita), e
resulta especialmente axeitada para estes. Por parte, a existencia
dunha variedade transdialectal do idioma constite unha manifes-
tacin obxectiva da consciencia de identidade, unidade e lealdade
lingstica da comunidade correspondente (Monteagudo 1994). A
vixencia dun modelo de referencia comn para os utentes, ampla-
mente recoecido e solidamente implantado, representa as a mate-
rializacin dun ideal de lingua socialmente partillado e revela un
grao superior de cultura lingstica e de articulacin interna do
grupo lingstico. A estandarizacin un proceso extraordinaria-
mente arduo e complexo, que implica un alto grao de integracin
e autoconsciencia, de madureza e de institucionalizacin da comu-
nidade idiomtica atinxida. un fenmeno que envolve, polo
tanto, todo un abano de cuestins que non son primaria nin fun-
damentalmente lingsticas, mais socio-culturais.
No centro do proceso de estandarizacin atpase a varie-
dade lingstica estndar, modelo ou normativa (tamn deno-
minada exemplar ou de referencia). Esta constite o resultado da
1. O esquema analtico bsico que subxace presente exposicin, con discusin das
nocins mis relevantes e remisin bibliografa especializada correspondente, atpa-
se en Lamuela e Monteagudo (1996).
maduracin dunha variedade culta/escrita. En principio, a exis-
tencia dunha variedade culta/escrita non implica necesariamente a
estandarizacin da lingua, mais sinxelamente un certo nivel de ela-
boracin desta; endebn, unha vez atinxida a estandarizacin, a
variedade culta/escrita practicamente se identifica coa variedade
modelo. Ntese que falamos de variedade culta e escrita, e nas
pxinas do presente traballo contrapormola variedade usual
(ou ordinaria) e falada (tamn denominada oral ou coloquial).
Obviamente, existen os rexistros lingsticos oral/culto e escri-
to/usual, pero onde se manifestan mis claramente as caractersti-
cas que contrapoen a lingua elaborada e a non elaborada xusta-
mente na comparanza entre o uso escrito/culto dunha banda e o
oral/ordinario da outra.
Ao longo da presente achega porase de vulto a centralidade
da escrita no proceso de elaboracin lingstica e mis en particular
de estandarizacin. Non pretendemos disputarlle lingua falada o
seu carcter primario e o seu lugar absolutamente central e insubs-
tituble na comunicacin humana, mais non se pode negar que a
escrita supn unha ampliacin notabilsima das posibilidades que
ofrece a linguaxe como rgano do pensamento, medio de expresin
e vehculo de comunicacin. Fronte ao carcter espontneo, irre-
flectido e universal da fala (da sa adquisicin e producin en con-
dicins normais), a escrita un artefacto do que s se benefician,
tras unha laboriosa aprendizaxe, unha minora de linguas do
mundo e unha minora de falantes dunha parte significativa das lin-
guas escritas. Anda que na actualidade os medios de comunicacin
audiovisual son omnipresentes, a escrita contina a ter un rol cen-
tral nas nosas sociedades e nas nosas culturas. Precisamente por tra-
tarse dun invento cultural e tamn polas sas propias caractersticas
(perdurabilidade, fixeza, independencia do contexto extralingsti-
co), a escrita susceptible dun control, dun requintamento e
dunha uniformidade ao longo do tempo e do espazo impensables
para a fala. Por tanto, a escrita un instrumento fundamental de
estandarizacin lingstica. A tal punto, que a variedade culta fala-
da en boa parte un produto secundario, derivado da escrita e for-
temente dependente desta (de a que os estudiosos falen de orali-
dade secundaria, vxase o clsico Ong 2002). Isto explica a nosa
insistencia en referirnos variedade culta/escrita, anda que, como
se ver, non esqueceremos referirnos ao estndar oral.
En linguas con evolucin histrica normal (como o caste-
ln ou o portugus), a estandarizacin desenvolveuse a un ritmo
relativamente pausado, en chanzos sucesivos ao longo de centurias
de elaboracin e cultivo ininterrompidos. Pola contra, en idiomas
cunha evolucin mis accidentada (como o galego ou o cataln), a
estandarizacin tivo que desenvolverse a un ritmo mis rpido e en
condicins menos favorables. De a deriva a impresin de que a
estandarizacin das linguas do primeiro grupo un proceso inxe-
nuo, que se desenvolveu de forma natural en ausencia de calquera
inxerencia ou mediacin externa; mentres que a das linguas do
segundo grupo un feito artificial, un produto de laboratorio, o
resultado dunha fabricacin guiada decisivamente por factores
extralingsticos. Esta impresin rotundamente falsa. Non exis-
ten estndares naturais: a estandarizacin en todos os casos un
aspecto especfico dun fenmeno moito mis xeral, cal o cultivo
ou elaboracin das linguas, un fenmeno que implica o control
consciente e a manipulacin deliberada dos recursos lingsticos
con motivacins e propsitos determinados, non lingsticos (ou
non puramente tales) tendentes, falando xenericamente, a mellorar
a eficacia daquelas como instrumento de comunicacin, a conse-
guir o seu refinamento expresivo ou o seu embelecemento esttico,
e/ou a incrementar o seu prestixio e o seu valor como smbolo de
identificacin dunha colectividade. Todos os estndares son, nese
senso, produtos artificiais, o cal non impide que, unha vez que se
establecen e se institucionalizan, pasen a ser aprendidos e utiliza-
dos coa maior das naturalidades nas comunidades lingsticas nor-
malizadas. Esa a vocacin e o destino que lle dan sentido ao
estndar galego: que sexa o vehculo corrente de expresin dunha
comunidade lingstica normalizada.
1.1 Estandarizacin da lingua
A variedade padrn do galego pose un cdigo normativo
propiamente dito desde a aprobacin en 1982 das Normas ortogr-
ficas e morfolxicas do idioma galego (ILG/ RAG 1982), elaboradas
conxuntamente polo Instituto da Lingua Galega da Universidade
de Santiago de Compostela (ILG) e a Real Academia Galega (RAG),
e sancionadas oficialmente pola Xunta de Galicia (Graa Martnez
2001:69-71). Estas Normas foron obxecto dunha revisin en 1995,
e acaban de ser reformadas pola Real Academia Galega (2003), por
proposta conxunta do propio ILG e os departamentos de Filoloxa
galega das tres universidades de Galicia
2
(a partir de agora, abre-
viaremos NOMIG, especificando cando for necesario NOMIG-82
para a versin aprobada en 1982 e NOMIG-03 para a versin de
2003). A aprobacin das NOMIG-03 pode considerarse a culmi-
nacin do proceso de constitucin dun modelo normativo solida-
mente asentado e amplamente aceptado, pois resolve as discrepan-
cias que afastaban das NOMIG-82 un sector de utentes numerica-
mente reducido pero socio-culturalmente significativo (vxase
mis abaixo 3.2.1). Anda persisten correntes discrepantes coas
NOMIG, moi activas pero francamente minoritarias e faltas de
apoios sociais significativos. Polo tanto, o presente contributo vaise
centrar na normativa oficial, cunha rpida referencia s alternativas
e aos debates a que deron azo.
As NOMIGsupoen a codificacin, e con isto a sistemati-
zacin e definicin dunha variedade normativa do idioma galego,
pero esta variedade non xurdiu ex novo, mais continuadora his-
trica dunha variedade culta/escrita (gallego comn: Carballo Calero
1966
3
, Kultursprache: Esser 1990) que veu callando ao longo
2. Lmbrese que ata c. 1990, a nica universidade existente en Galicia tia sede en
Santiago de Compostela, desde a data indicada existen tamn as universidades de Vigo
e A Corua.
3. Na denominacin gallego comn que emprega Carballo Calero (probable trasunto do
alemn Gemeinsprache), o adxectivo comn oponse a particular ou dialectal.
dunha tradicin de cultivo da lingua que arrinca dos meados do
sculo XIX (Alonso Montero 1970, Carballo Calero 1972 e 1974,
Fernndez Salgado e Monteagudo 1995, Santamarina 1995,
Monteagudo 1999:357-505). certo que o galego escrito nunca
gozou dunha completa fixacin e codificacin, basicamente pola
razn de que o propio idioma careceu de todo recoecemento ofi-
cial ata 1980, cando se aprobou o Estatuto de autonoma de Galicia
que sentou os alicerces para o autogoberno. Mesmo as, antes desta
data, a lingua galega non se viu privada de esteos institucionais
(precarios): coma tal, a Real Academia Galega fundada en 1906, o
Seminario de Estudos Galegos (SEG) que existiu entre 1923 e
1936, ou o Instituto da Lingua Galega (ILG) creado en 1970. Alis,
estas institucins emprenderon tentativas de codificacin: Normas
do Seminario de Estudos Galegos (SEG 1932, 1936), Normas da
Academia de 1970 e 1971 (RAG 1970, RAG 1971), Bases pr uni-
ficacin das normas lingsticas do galego que promoveu o ILG
(Universidade de Santiago 1977). Pero estas propostas careceron
nalgns casos da amplitude e sistematicidade requiridas, e en
todos do imprescindible respaldo socio-poltico (Alonso Pintos
2002, Monteagudo 2003).
Sexa como for, por obra dos cultivadores do idioma, pase-
niamente foise decantando unha modalidade de lingua
culta/escrita razoablemente estable e ben definida, que, coas sas
vacilacins, incoherencias e desvos, serviu de alicerce sobre o que
se construu unha variedade estndar apta para ser utilizada nas
condicins de plenifuncionalidade que, co desenvolvemento do
autogoberno, se lle foron abrindo progresivamente ao idioma gale-
go a partir de 1980. Desde 1981 Galicia pose un goberno e un
parlamento autnomos que utilizan publicamente o galego como
Recolleremos esta denominacin, considerando o galego comn como a base do galego
culto. Para referirnos ao galego coloquial falado de maneira espontnea e xeral en con-
textos non pblicos e informais, especialmente (pero non s) por falantes non cultiva-
dos, utilizaremos a denominacin galego usual ouordinario, tomando o ltimo adxec-
tivo como sinnimo de corrente, e obviando, como lxico, as connotacins pexora-
tivas que se poidan asociar ao adxectivo ordinario.
idioma oficial preferente, desde 1983 est vixente unha Lei de nor-
malizacin lingstica que, entre outras cousas, establece o ensino
obrigatorio do idioma nos centros educativos, prev o seu uso
como lingua vehicular da educacin, e dispn a sa progresiva
extensin como lingua oficial das administracins pblicas; e
desde 1986 funciona unha emisora pblica de radio-televisin
(RTVG) que utiliza maioritariamente o galego (Siguan 1992:216-
230, Monteagudo e Bouzada (coords.) (2003)). Obviamente, a ofi-
cializacin e a ampliacin de mbitos funcionais da lingua torna-
ban imperiosa a fixacin dun modelo normativo no que fincar a
elaboracin de novas variedades funcionais, e a esa necesidade res-
ponden as NOMIG (Monteagudo 1993:130-134).
Canto elaboracin da variedade modelo (estandarizacin
da lingua), como sabido, o debate polarizouse arredor da lingua
escrita entre unha corrente autonomista hexemnica e outra rein-
tegracionista minoritaria
4
. Na corrente autonomista, pola sa vez,
pdense distinguir unha rama maioritaria, agrupada por volta do
Instituto da Lingua Galega e das NOMIG-82, e outra minoritaria,
pero con notable implantacin nos sectores mis mobilizados,
agrupada arredor da Asociacin Socio-Pedagxica Galega (AS-PG)
e as sas Orientacins para a escrita do noso idioma, que tamn se ten
denominado reintegracionista de mnimos. Baixo a denominacin
reintegracionista apareceron diferentes propostas ( parte da
devandita), pero o grupo mis representativo o nucleado arredor
da Associaom Galega da Lngua (AGAL), partidario dunha nor-
mativa transicional cara ao portugus, mentres que outros sectores
defenden a adopcin inmediata e ntegra do portugus padro
4. Non existe unha denominacin establecida da corrente maioritaria, que ten sido
designada como autonomista, rexeneracionista, diferencialistae isolacionista(os dous lti-
mos termos sanos os seus detractores, con connotacin pexorativa). Esta falla de
denominacin fixa significativa do seu carcter hexemnico. O normal ser autono-
mista, e o que non normal o que recibe unha denominacin estable: reintegracio-
nistaou lusista(a segunda usada sobre todo polos seus detractores, con connotacins
desmellorativas). Na nosa opinin, as designacins mis precisas para ambas as corren-
tes son, respectivamente, galeguista e integracionista, pero pregmonos por comodida-
de s usuais.
(Irmandades da Fala Galiza-Portugal, Associao de Amizade
Galiza-Portugal). A corrente autonomista postula a elaboracin
dun estndar galego autnomo, continuador da tradicin literaria
contempornea e prximo ao uso falado ordinario; a reintegracio-
nista propugna un estndar integrado no polisistema idiomtico
lusitano (ou luso-brasileiro). As diferenzas entre autonomistas e
reintegracionistas teen unha plasmacin moi visible no plano
ortogrfico. A ortografa autonomista contina, simplificndoa e
depurndoa, a tradicin comn do galego escrito desde o sculo
XIX, que se orixinou como unha adaptacin fonmica galega da
ortografa castel. A ortografa reintegracionista consiste, pola sa
banda, nunha adaptacin do sistema grfico do portugus euro-
peo, e presntase como continuadora da do galego medieval. Mis
adiante volveremos sobre esta cuestin.
1.2 Difusin da norma ou estandarizacin
da comunidade lingstica
Verbo da cuestin da difusin da norma (estandarizacin da
comunidade lingstica), os problemas proceden principalmente de:
(a) as disensins con respecto definicin do padrn lingstico
(segundo explicamos no pargrafo anterior), as deficiencias canto
definicin deste e a sa relativa inestabilidade, o que implica
atrancos para a sa aceptacin; (b) as dificultades para a sa difusin
(ou socializacin), derivadas da situacin sociolingstica do gale-
go, en particular do feito de que o casteln ocupa a maior e mellor
parte do espazo de comunicacin pblica e cuase-monopoliza as
axencias de difusin da lingua (emisins radiofnicas e televisivas,
xornais e publicacins, etc.), o que representa un serio problema
para a sa adquisicin; (c) as dificultades para a sa adopcin, tanto
por parte dos galego-falantes que case por definicin son dialect-
fonos e na sa meirande parte foron e continan a ser alfabetiza-
dos en casteln, como por parte dos casteln-falantes, sobre todo
os procedentes dos medios sociais e os hbitats xeogrficos con
menor presenza do galego.
Canto ao primeiro punto sinalado (a), obvio que as pol-
micas normativas, adoito ruidosas e virulentas, teen prexudicado
seriamente o proceso de normalizacin do galego, e en particular,
a aceptacin da sa variedade normativa. Por parte, ao longo do
tempo o modelo oficial sufriu sucesivos retoques en aspectos
menores, o cal perfectamente lxico e normal, pero en ocasins
as mudanzas de criterio e trasacordos non foron debidamente pon-
derados e sobre todo, acaidamente divulgados e explicados, o cal
non deixou de provocar desconcerto entre os utentes (Harguindey,
1993). No tocante ao segundo punto (b), hai que ter en conta que
para a efectiva estandarizacin da comunidade lingstica non
abonda coa presenza do modelo normativo na escola (e menos
anda se unicamente se aprende como materia de estudo e non se
utiliza como lingua vehicular), mais os medios de comunicacin de
masas desempean un papel absolutamente fundamental. s veces
tense a impresin de que algns lingistas manteen neste parti-
cular unha actitude excesivamente idealista e voluntarista, sen
decatrense de que soamente unha exposicin intensa e continua
lingua (en particular sa variedade exemplar) garante un coece-
mento comprehensivo e fludo desta por parte de amplos sectores
da poboacin. E anda as, da competencia receptiva competen-
cia produtiva vai un treito que non doado de percorrer.
Finalmente, no que atinxe ao terceiro punto (c), non hai
que esquecer que o casteln o idioma nativo de mis dun terzo
dos habitantes de Galicia, exclusivo dos sectores sociais mis ele-
vados, maioritario (ou case) nas camadas medias, os grupos profe-
sionais mis cualificados e a poboacin mis nova ambientalmente
dominante nos ncleos urbanos, lingua tradicional da instrucin e
da comunicacin formal e escrita, e usufruidor, como dixemos, da
maiora dos medios de comunicacin de masas. E tampouco se
pode perder de vista que xustamente a figuran os mbitos de
comunicacin que fan circular a variedade estndar, os grupos
sociais en que esta ania e os sectores profesionais aos que estn
adscritos os seus principais portadores e difusores. Pero xa estamos
a adiantar as cuestins que imos desenvolver mis adiante.
Comezaremos pola constitucin da norma, tracexando en
primeiro lugar unha panormica histrica do correspondente proce-
so, detndonos a seguir nas NOMIG-82e os debates normativos que
as arrodearon, ata desembocar nas NOMIG-03. Remataremos co tra-
tamento das cuestins vencelladas difusin e adopcin da norma.
2 A CUESTIN DA NORMA NA HISTORIA
2.1 O sculo XIX: Rexurdimento. Do galego circunstancial
(c. 1810-c. 1850) ao galego potico (c. 1850-c. 1915)
Anda que o idioma galego experimentou, parcialmente en
comunidade co portugus e parcialmente en paralelo a este, unha
primeira emerxencia durante a Idade Media (sculos XIII ao XV),
esta viuse tronzada pola intromisin do casteln, que desde o pri-
meiro terzo do sculo XVI ata os comezos do sculo XIX se tornou
practicamente en nica lingua escrita en Galicia (xunto ao latn)
(Monteagudo e Santamarina 1993, Monteagudo 1999). Destarte,
na poca moderna inicibase un proceso de asimilacin lingsti-
ca, que nos sculos XVI-XVIII avanzou paseniamente, pero que
gaou ritmo nos sculos XIX e XX, e que tera abocado a unha dia-
lectalizacin irreversible do galego se non fose polo agromar dun
movemento galeguista na segunda metade do sculo antepasado
que gozou dunha notable continuidade, a pesar de sufrir reveses
tan graves como a ditadura (1936-1975). Feito crucial para o que
nos interesa que este movemento galeguista mantivo as reivindi-
cacins lingsticas na cerna dos seus sucesivos proxectos poltico-
culturais. Precisamente o lugar central outorgado lingua na con-
figuracin da identidade colectiva galega constituu o mbil prin-
cipal do seu cultivo, o cal explica a orientacin deste cara confi-
guracin dun idioma culto propio, autnomo, ben que concibido
idealmente como membro dunha familia lingstica mis ampla, a
galego-portuguesa.
O galego contemporneo agroma no sculo XIX, pero xer-
molara no sculo XVIII, e isto por obra de Martn Sarmiento
(1695-1772), autor nico dunha inxente obra idiomtica que o
converte no autntico fundador da filoloxa galega e no lingista
mis importante que deu Galicia ata hoxe. Podemos dicir que
Sarmiento foi o inventor do galego contemporneo. (Inventor
empregado aqu en senso etimolxico, de descubridor dunha
cousa que xa exista pero non era recoecida como tal.) Ora, o que
interesante ter en conta que a invencin ou recoecemento do
galego contemporneo se opera a travs dun duplo movemento de
afirmacin fronte ao casteln e fronte ao portugus. Isto realzao
Sarmiento ao deixar sentados tres principios bsicos sobre os que
finca a identidade autnoma do idioma galego: (1) non un dia-
lecto do casteln, mais do latn, (2) orixinariamente a mesma lin-
gua que o portugus, pero (3) o portugus procede do galego, ou,
dito doutro xeito, este constite o primeiro agromo da lingua e per-
manece mis prximo raz comn orixinaria. Neste mesmo
senso, significativo que, cando realiza os seus ensaios aurorais de
escrita en galego, Sarmiento se inspire na ortografa do textos gale-
gos medievais e non da do portugus coetneo. Os estudos lin-
gsticos de Sarmiento sobre o idioma galego, anda que gozaron
dunha notable circulacin mediante copia manuscrita, s tiveron
un influxo perceptible na evolucin da consciencia lingstica gale-
ga e no galego escrito a partir da metade do sculo XIX, por medio
de escritores renancentistas como Juan Manuel Pintos Villar.
Antes desta data, e ao longo de catro dcadas (c. 1810-c.
1850), producranse unha serie considerable de escritos en galego,
unha parte dos cales chegara a ter difusin impresa (nalgns casos
notable). Por va da regra son pezas que se sitan tipicamente na
transicin entre a oralidade e a escrita, textos pensados mis para
ser odos por unha audiencia prxima e coecedora dos temas tra-
tados que para ser lidos por un pblico annimo e intemporal. Por
iso mesmo, anda que os seus autores tiveron que afrontar proble-
mas de grafizacin, non dexergaron a necesidade de fixacin da
ortografa e as sas tentativas tiveron escasa influencia nas seguin-
tes etapas do galego escrito. Neses escritos aprciase unha tenden-
cia claramente foneticista, sempre a partir da ortografa castel, e
quizais tamn baixo influencia dos textos escritos asturianos (anda
que esta unha cuestin por estudar). En xeral, a base lingstica
deses textos o dialecto de cada autor (ou da sa audiencia), arre-
quentado con recursos tirados do casteln, adoito mediante em-
prstimo directo, sen previa adaptacin.
No perodo 1850-1915 o cultivo do idioma recibe un pulo
considerable, pero este cntrase de forma case exclusiva na poesa.
As e todo, perceptible un despregamento en distintos xneros
poticos: comzase pola poesa de circunstancias e para-folclrica
ou costumista, psase pola lrica intimista e filosfica e pola musa
cvica, e chgase pica e s traducins de poesa relixiosa e clsi-
ca. Co paso do tempo, abrolla a prosa narrativa e dramtica (anda
que con predominio de temas costumistas e antigos), e tamn
espreita a prosa informativa e didctica. Todo o que ultrapase o
xnero folclrico ou para-folclrico esixe elaboracin lingstica,
anda que no perodo que estamos a considerar esa elaboracin
consiste basicamente nunha acumulacin de recursos, sen criterios
claros de seleccin, ordenamento e xerarquizacin. As o expresa
Curros Enrquez, poeta dotado dun finsimo xenio idiomtico:
Non cadra ser demasiado esixente e descontentadizo, cando
anda o noso idioma non chegou a fixar o seu vocabulario. Estamos na
peor angueira, a de acarrexo: o noso traballo consiste hoxe en recadar
materiais, en arrincar pedra da canteira popular e axuntala para des-
pois erguer o edificio. Daquela vir a seleccin e con ela o traballo de
cicel, que hoxe imposible (1894) vxase Monteagudo 2002a.
O groso do material recadado procede, como ben di o vate
celanovs, do fondo popular/dialectal, pero a elaboracin implica
tamn a transferencia de recursos do casteln, que ao comezo se
adoptan directamente, pero que cada vez mis tenden a ser verna-
cularizados, isto , adaptados ao galego. Contra finais do perodo
advrtese nalgns autores unha apertura ao latinismo e helenismo
directos, non mediatizados polo casteln (Eduardo Pondal), e cara
ao galego medieval (Lpez Ferreiro). Ao tempo, vaise acentuando
a actitude purista, e tamn comeza a agurgullar o hiperdiferencia-
lismo. Anda que cada autor segue partindo do seu propio dialec-
to, ensiase a combinacin de formas de distintos dialectos, anda
que xeralmente de xeito pouco sistemtico. Isto dbese dunha
banda a que os textos producidos buscan (e obteen) unha maior
difusin, aln dunha audiencia reducida e prxima, o que permite
que uns cultivadores adopten formas empregadas por outros, anda
apartndose do seu dialecto orixinario.
Paralelamente, aparecen as primeiras tentativas de codifica-
cin ortogrfica, gramaticalizacin e lexicalizacin (Gonzlez
Seoane 1992, Fernndez 1997). Prodcense, asemade, os primeiros
debates sobre a ortografa, e retmase o contacto co galego medie-
val, ata daquela practicamente ignorado. A cuestin da norma
comeza a tomarse en consideracin, pero como un problema mis
ben prctico e de importancia secundaria. Os esforzos normativa-
dores teen carcter individual, e na praxe dos cultivadores do idio-
ma pesa grandemente o exemplo de figuras carismticas, especial-
mente escritores (Rosala de Castro, Manuel Curros Enrquez), mais
tamn gramticos (J. A. Saco Arce). Referirmonos brevemente s
obras mis representativas deste perodo. Seguindo a orde cronol-
xica, a primeira , sen dbida, A Gaita Gallega, do maxistrado pon-
tevedrs Juan Manuel Pintos, curioso opsculo miscelneo que se
subtitula Carta deCristus para ir deprendendo a ler, escribir efalar a
lengua gallega(1853). Estamos ante un tratado de carcter didcti-
co, que contn elementos de ortografa, lxico e etimoloxa, textos
exemplificadores e rexa doutrina en defensa do idioma. A obra de
Pintos, convencido etimoloxista, est fortemente influda por
Sarmiento, a quen dedica un panexrico ao final do libro. O maxis-
trado pontevedrs demostra un criterio lingstico moi atinado e
moi circio, e temos motivos para laiarnos de que o seu maxisterio
non deixase un ronsel mis amplo e permanente.
A segunda (e quizais mis importante) obra deste perodo
a Gramtica gallegade J. A. Saco Arce (1868), un clrigo ouren-
sn con slida formacin e criterio tamn moi asisado, que, anda
que non se propuxo realizar unha codificacin sistemtica, exerceu
unha considerable influencia, especialmente no terreo ortogrfico;
como testemua explicitamente, entre outros, M. Curros Enrquez
vxase Monteagudo 2002a. No eido do lxico obrigado citar o
Diccionario gallego-castellano (1884) de M. Valladares Nez, reper-
torio de referencia durante as dcadas seguintes. Entre os editores
mis importantes do perodo podemos contrastar o etimoloxismo
de Antonio Mara de la Iglesia, un dos protagonistas dos primeiros
pasos do Rexurdimento (editor da primeira antoloxa potica,
lbumde la Caridad, de 1862, e da importante colectnea en tres
volumes El idioma gallego. Su antigedad y vida, de 1886); co fone-
ticismo do editor mis sobranceiro da segunda fase do
Rexurdimento, Andrs Martnez Salazar, principal impulsor da
importante Biblioteca Gallega e por ventura, editor cientfico da
Crnica Troyanade finais do s. XIV.
Canto seleccin normativa, referirmonos rapidamente
aos aspectos mis salientables, facendo fincap na ortografa
(Fernndez Salgado e Monteagudo 1995). O sistema grfico de que
se parte o do casteln, lingua de alfabetizacin dos produtores e
os receptores dos textos. Ese sistema grfico doadamente adapta-
ble para a representacin grfica do galego, dada a proximidade
fnica entre o idioma do pas e o do estado, e tendo en conta que
algunhas diferenzas no inventario fonolxico das das linguas non
teen repercusin grfica (como a existencia en galego de fonemas
voclicos medio abertos e medio pechados tanto na serie palatal
coma na serie velar). Os problemas mis importantes para a adap-
tacin do sistema grfico casteln ao galego ofrcenos dunha banda,
a consoante sibilante prepalatal (xente) e a nasal velar antevoclica
(unha), doutra nunha serie de fenmenos fonotcticos, nalgns
casos con repercusins morfolxicas, que caracterizan o galego e
son descoecidos en casteln, coma tal: [e] paragxico (o mare),
iode epenttico (a-i-auga), contraccins (preposicin a +artigo
determinado o, a), elisins, alomorfos do artigo determinado e do
pronome persoal acusativo tono de terceira persoa (o/lo/no), etc.
Canto representacin das consoantes, da sibilante prepa-
latal falaremos mis adiante, no tocante nasal velar (que non exis-
ta no galego medieval nin tampouco en portugus, polo que tam-
pouco non se poda procurar unha solucin a), logo de diversas
tentativas (u-a, hua, hum-a, un-a, un-ha), a partir de de c. 1880
decntase sen contestacin a solucin <nh>, o que via crear un
problema potencial en caso de achegamento ortografa portugue-
sas, pois nesta o dgrafo <nh>emprgase, como sabido, para
representar a nasal palatal que o casteln representa con <>. Por
parte, hai que sinalar o profuso emprego do grafema <y>para repre-
sentar o /i/ asilbico, tanto en posicin final absoluta (boy, fay; mis
raramente en interior de palabra: primeyra), onde alterna co grafe-
ma , como, especialmente, en posicin interior intervoclica
(saya, rayo, soyo), onde o seu uso xeral, e mais para representar o
alomorfo antevoclico da conxuncin copulativa e(el y-eu).
Un asunto obxecto de discusins recorrentes foi a grafiza-
cin da consoante sibilante prepalatal. Dunha banda, os etimolo-
xistas eran partidarios da escrita latinizante (gente, hoje, caixa),
doutra, os foneticistas propugnaban a utilizacin dun nico grafe-
ma (xente, hoxe, caixa). Na prctica, anda que en principio eran
maiora os primeiros, ao final impuxronse os segundos, moi pro-
bablemente gracias ao maxisterio do gramtico Saco Arce e mais ao
exemplo de escritores como Rosala de Castro, Manuel Curros
Enrquez e Valentn Lamas Carvajal (Monteagudo 2002).
Secomas, a corrente etimoloxista non se deu por vencida, e senti-
rase reforzada nos seus argumentos pola redescuberta do galego
medieval e, en parte como consecuencia desta, pola nova atencin
prestada s solucins grficas do portugus. O debate ortogrfico
debuxa as das concepcins do galego escrito que, baixo diferen-
tes formulacins, convivirn no futuro: unha mis popularista, que
propn estear o rexistro culto na lingua popular e a escrita na fala,
e outra mis cultista, que pula pola construcin dun rexistro culto
mis marcado fronte ao popular, e por un sistema ortogrfico
menos dependente da oralidade, e mis prximo raz latina, o
galego medieval e/ou o portugus.
Verbo dos fenmenos fonotcticos e alomrficos, a tenden-
cia, especialmente no caso dos autores foneticistas, a unha repre-
sentacin o mis fiel destes (anda que escasamente sistemtica),
para o que se utiliza o apstrofo (donte, qua quere, como vin), o
trazo ou hfen (todol-os, a y-auga, quen-a quere) e diversos tipos de
til, s veces en combinacin con algn dos procedementos ante-
riores ( sol/ ao sol, com outro/ coma o outro). A profusin no uso
de diacrticos, se dunha banda dificultaba considerablemente a
escritura e a lectura, doutra marcaba con moita clareza a identida-
de contrastiva da escrita galega verbo da castel. Polo mesmo,
desde este punto de vista canto mis foneticista se mostrase un
escritor, mis diferencial sera a sa grafa a respecto do idioma
dominante, mentres que os etimoloxistas a final propugnaban un
sistema ortogrfico cuasemente idntido a este. Isto tivo que pesar,
e moi fortemente, no feito de que a inicial preferencia polo etimo-
loxismo acabase cedendo fronte ao pulo do foneticismo, que ao
final do perodo se impn como opcin claramente preferida.
2.2 A primeira metade do sculo XIX:
Irmandades da Fala/ Ns. O galego literario/culto
Contra finais da etapa a que acabamos de referirnos, en
1906, fndase a Real Academia Galega, respondendo a unha aspi-
racin que via deixndose sentir con progresiva forza desde haba
bastante tempo (c. 1890; vxase Lpez Varela 2001). Unha das
tarefas principais da Real Academia Galega consista precisamente
en regular o idioma, mediante a elaboracin dunhas normas orto-
grficas, unha gramtica normativa e un dicionario de referencia,
pero a verdade que non chegou a producir ningn deles. A Real
Academia adoptou un acordo a prol da ortografa etimoloxizante,
que a que emprega no Diccionarioque d a lume por fascculos
entre 1913 e 1929, de sada lentsima e que quedara incompleto
(s abranxe de Aa Cativo). De todos os xeitos, o impacto da posi-
cin da Academia na grafa empregada polos cultivadores do gale-
go foi escaso, por non dicir nulo.
Na segunda dcada do sculo XX, o galego escrito comeza
a experimentar un notable desenvolvemento, que o conduce ter-
ceira etapa da sa emerxencia contempornea, que, co brutal corte
da guerra e a inmediata posguerra, se prolonga ata aproximada-
mente a metade do sculo pasado (Monteagudo 1999:385-505).
Neste perodo, o cultivo do idioma expndese rapidamente desde
o limitado mbito da creacin potica e mais a narrativa e o teatro
costumistas ou histricos ata a novela, o relato e o drama moder-
nos, e de a prosa non ficcional, inclundo un amplo rango de
usos orais, tanto pblicos coma privados, as formaiscoma infor-
mais: artigo de imprensa, ensaio, textos didcticos, acadmicos
sempre tocando temas nacionais e humansticos, divulgativos,
conferencias, actos solemnes, mtins, cartas, tertulias en ambientes
educados, conversa culta. Segundo a proposta de Heinz Kloss para
medir a elaboracin lingstica (Ausbau) nesta etapa pasamos do
nivel II de (Dichtung und Erzhlung) aos niveis III (Zusprachtexte) e
IV (Sachscrhriftung) (vxase Monteagudo 1995b). Se conviemos
en denominar a anterior etapa como a do galego potico, a esta
podemos designala como a do galego literario/culto.
As elites intelectuais que impulsan esta expansin do cultivo
do galego a novos dominios e tipos de texto son basicamente as mes-
mas que protagonizaron no terreo poltico-ideolxico a evolucin do
rexionalismo decimonnico cara ao nacionalismo, e no terreo estti-
co-cultural, e en particular literario, a superacin do realismo e o
costumismo cara ao modernismo e as avangardas. Trtase dunha
cohorte de intelectuais e escritores, liderados por unha presada de
figuras carismticas (Antn Vilar Ponte, Johan Vicente Viqueira,
Antn Losada Diguez, Castelao, Vicente Risco, Otero Pedrayo) e
nucleados arredor de colectivos como as Irmandades da Fala e o
Partido Galeguista, institucins como o Seminario de Estudos
Galegos, coleccins literarias como Cltiga e Lar, editoras como
Ns, publicacins como as revistas Nse Cltiga, o boletn A Nosa
Terrae xornais como Galicia e El Pueblo Gallego.
O proxecto lingstico do nacionalismo galego de entregue-
rras repousa no suposto de que o idioma un elemento clave na
definicin da identidade nacional galega, e ten como albo principal
a modernizacin e nacionalizacin do idioma do pas: implsase,
pois, un proceso de modernizacin autentificadora, enormemente
frtil, anda que non exento de contradicins (pois modernizacin
e autentificacin presentan esixencias parcialmente contraditorias)
(Monteagudo 2003). Unha volta mis, esta posicin sobredetermi-
nar a opcin por un galego autoidentificado (mesmo hiperidentifi-
cado), e, malia a retrica ao uso, coutar o alcance das propostas de
aproximacin ao portugus, anda que este ser tomado como unha
importante fonte de renovacin lxica da variedade cultivada.
Destarte, para a grande maiora dos cultivadores do idioma galego
durante este perodo o portugus ofrcese como unha fonte de rexe-
neracin e modernizacin autentificadora, na medida en que per-
mite actualizar a lingua e ao tempo contribe a marcar distancias
fronte ao casteln. Nesa perspectiva, o achegamento ao portugus
considrase inevitable e altamente desexable, pero isto non significa
unha renuncia identidade propia do galego. O portugus aparece
pois como un esteo en que apoiar a construcin do galego culto, non
como un substituto deste. A posicin queda meridianamente clara
no limiar s normas do Seminario de Estudos Galegos (1933):
Galiza, a pesares da capitis diminutio que dende o sc. XV vn
sofrendo, mantivo e mantn ditosamente ergueito o seu idioma, fala-
do pola inmensa maora dos seus fillos cun senso antergo e primiti-
vo en moitas formas e xiros que esquenceron os mesmos portugue-
ses, influidos na sua vida cultural dos sc. XV, XVI e gran parte do
XVII polos pases de fala casteln e cunha peculiaridade de desenro-
lo noutras moitas formas e xiros que impiden toda posibilidade de
adaptar lisa e totalmente a nosa lngua s normas que rixen a bela
fala de Portugal.
Co-esto est dito o esprito que debe domear a nosa orientazn:
O de achegamento ao portugus nos valdeiros que hai que encher no
noso idioma. [] Mais somentes debemos achegarnos nos valdeiros
que hai que encher na nosa fala, pois, ags da nosa principal obriga de
deixar que o galego siga ceibamente polos sulcos que l vaise marcan-
do, non podemos crer que o portugus sexa unha lngua perfeita, ainda
coa relativa perfeizn a que se pode aspirar nas cousas do linguaxe.
A estratexia idiomtica identificadora mis caracterstica
deste perodo consiste no diferencialismo, manifestado especial-
mente no plano lxico en das vertentes complementarias
(Monteagudo 2003) vxase tamn mis adiante 1.2 e 3.1.6.
Dunha banda, procrase a vernacularizacin formal do fondo lxi-
co culto (fundamentalmente latino) que os cultivadores do galego
do perodo de entreguerras se ven obrigados a introducir masiva-
mente, por causa dos novos tipos de texto aos que a lingua accede.
Doutra banda, todo vocbulo formalmente idntico ou similar en
galego e casteln (paronomasia ou cognato xmeo), sexa culto ou
patrimonial, obviado ou suxeito a un tratamento diferenciador.
Un procedemento diferencialista moi habitual consiste na aplica-
cin analxica de regras de conversin fonolxica do casteln ao
galego, inducidas a partir da comparanza entre series de palabras
de ambos os idiomas: a palabra estrao trastcase en estrano,
segundo o paralelo cast. ao/ galego ano; a palabra brillar trcase en
brilar, en paralelo a cast. villa/ gal. vila; oficina convrtese en ofici-
a, segundo paralelo do cast. harina/ gal. faria; silencio trnase
silenzo, conforme o paralelo do cast. precio/ gal. prezo, etc. En defi-
nitiva, os cognatos xmeos son ultracorrixidos e o resultado son
formas hiperenxebres.
Igualmente, frzase a regularizacin de familias lxicas irre-
gulares, que inclen palabras que pertencen a distintos estratos
histricos. Tipicamente, nestas familias a palabra-matriz e/ou
algns derivados pertencen aos estratos vocabulares mis antigos
da lingua, que experimentaron unha evolucin fnica normal,
pero outros derivados tomronse do latn (por ventura, tamn do
grego ou outras linguas) mis tardiamente, e sufriron soamente
unha lixeira adaptacin
5
. As, segredo (substantivo) pero secreto
5. Tradicionalmente, a gramtica histrica fala de palabraspatrimonaispara referirse aos
vocbulos que pertencen aos estratos mis antigos da lingua (latinos e prelatinos), pre-
sentes na lingua desde a sa orixe, de semicultismos para as voces de estratos cronol-
xicos medios, introducidos mis tardiamente e lixeiramente adaptados (basicamente,
durante a Idade Media), e de palabras eruditas ou cultismos para os termos de introdu-
cin recente (desde o Renacemento), e escasamente adaptados.
(adx.) secretario; cabido(dunha catedral) perocaptulo(dun libro),
capitular (adx.), etc. Ao seren regularizadas estas familias, aparecen
formas como segredario ou cabdoo(dun libro). O hiperenxebrismo
pode, pois, apoiarse no arcasmo, exhumando formas medievais
longamente cadas en desuso: o medievalismo tdoo rescatado
para evitar o cultismo ttulo (que xa se introducira tamn na lingua
medieval), e a partir daquel fabrcase o verbo tidoar, etc. A fabrica-
cin de hiperenxebrismos un procedemento caracterstico do
galego de entreguerras, xa que os autores do sculo XIX, anda que
tenderan a adaptar os cultismos conforme as variantes orais mis
comns (claro>craro, defecto>defeuto), s excepcionalmente reco-
rreran ultracorreccin das paronomasias, e menos anda a arcas-
mos e pseudo-arcasmos.
Por outra banda, emprndese unha ampla operacin de
rescate do fondo lxico vernculo, pescudando coidadosamente o
galego ordinario, os falares dialectais e os tecnolectos das profe-
sins tradicionais (agricultura, gandera, pesca, oficios artesanais)
6
e tratando de aproveitar ata o lmite as posibilidades que estes ofre-
cen. Tratbase de dignificar e revitalizar o galego popular, mos-
trando a sa riqueza e as sas potencialidades expresivas, e ao
mesmo tempo autentificar o galego culto, alicerzando a sa orixi-
nalidade diferencial. Numerosas voces referidas cultura material,
especialmente a campesia, foron revitalizadas como soporte de
novos significantes intelectuais e modernos, ou tornronse matriz
de vizosas familias lxicas, que proliferaron mediante a aplicacin
de diversos procedementos de derivacin. Por caso, vencello, que
orixinalmente designaba unha atadura, corda ou similar que se
emprega para atar un feixe, recibe a acepcin abstracta de vncu-
lo, relacin que une unha persoa, cousa ou idea a outra ou outras,
e a d lugar aos derivados neolxicos vencellar (vincular) e vence-
llamento(vinculacin). A medida en que moitas destas metforas
6. A respecto disto, dbese lembrar a importancia que na poca se lle outorgou aos
estudos etnogrficos, onde salienta o contributo de varios dos intelectuais mis
nomeados.
se automatizaron e os correspondentes derivados se lexicalizaron,
o galego culto mostra unha fasqua considerablemente menos lati-
nizada c casteln ou o portugus.
A expansin de mbitos de uso do idioma fai que no pero-
do en aprezo o problema da norma se sinta con maior acuidade, e
abrollen as primeiras tentativas minimamente abranxentes e articu-
ladas de codificacin (Monteagudo 1995a, Fernndez Salgado
2000). Agora xa non se trata soamente de iniciativas particulares
mellor ou peor acollidas, mais tamn de emprendementos colecti-
vos, e mesmo cun carcter para-institucional. Canto a obras indivi-
duais, salientaremos a Gramtica do Idioma Galego (1922, 2 ed.
1931) de M. Lugrs Freire, o Diccionario gallego-castellanode L. Carr
Alvarellos (2 vols., 1928-1931, 2 ed. 1933), e o estudo El idioma
gallego: historia, gramtica, literatura (1926, 2 ed. 1935) de A.
Couceiro Freijomil. Deste ltimo autor interesa salientar o opscu-
lo Ortografa gallega. Bases para su unificacin(1929), que constite
a primeira tentativa sistemtica de anlise e solucin da cuestin
ortogrfica. O labor de Couceiro Freijomil est na base das Normas
do Seminario de Estudos Galegos: Algunhas Normas para a
Unificazn do Idioma Galego (1933); Engdega s Normas para a
Unificazn do Idioma Galego (1936). Coas sas limitacins, estas
constiten un contributo fundamental, e de feito representan a pri-
meira iniciativa codificadora minimamente sistemtica de carcter
institucional, que tivo unha acollida ampla e positiva e, ata onde
podemos enxergar, un notable impacto nos utentes. Foi mgoa que
as Normas do Seminario apenas tivesen tempo para exercer certa
influencia, xa que o golpe do 18 de xullo de 1936, aln de impedir
a posta en funcionamento do Estatuto de autonoma de Galicia
aprobado plebiscitariamente en xuo do mesmo ano, supuxo o
esmagamento da intelectualidade galeguista e o silenciamento pbli-
co do idioma do pas. O labor do SEG no terreo da normativa lin-
gstica (coma noutros moitos) foi condenado ao esquecemento.
As devanditas obras vieron a lume nun contexto de inten-
sos debates sobre a orientacin que deba tomar o galego culto,
debates en que participaron estudiosos, pero tamn escritores,
intelectuais e simples amadores. Endebn, se queremos tracexar un
mapa das distintas posicins, non podemos limitarnos a ter en
conta os codificadores estritos (os autores das gramticas e os
dicionarios e os codificadores das normativas ortogrficas) e os
participantes activos nas discusins, mais temos que reparar nas
tomadas de posicin prctica dos cultivadores do idioma, que
hora de produciren os seus textos tian que decantarse por unha
serie de opcins e desbotar outras. Por va da regra, as posicins de
principio de cada individuo adoitan estar definidas de xeito abon-
do borroso, e nas prcticas combnanse de xeito asistemtico e non
raramente inconsistente solucins que corresponderan a orienta-
cins diferentes, e mesmo contrapostas (Monteagudo 1995e).
Destarte, poderamos falar dunha especie de continuumde opcins,
non ordenado nunha escala implicacional, mais como un espazo
multidimensional que permite asociacins libres e combinacins
carta de diversos tipos de solucins.
Con todas as precaucins que impoen as devanditas
observacins, en esquema poderamos dicir que ao longo do
perodo se foron definindo tres correntes (Monteagudo 1995a,
441-584 e Monteagudo 2002b):
Unha corrente popularista, foneticista na ortografa (s
veces ata a radicalidade) e partidaria de apoiarse no
galego falado. Dentro dela pdense distinguir das
orientacins
7
: unha mis purista e diferencialista, esi-
xente na depuracin dos castelanismos (popularismo
enxebrista), e outra anti-purista, aberta a aceptar o cas-
telanismo (popularismo antipurista). A modalidade
enxebrista do popularismo chase fortemente orienta-
da cara ao etnogrfico (con risco de esvarar cara ao fol-
clrico), e caracterzase por unha elevada valoracin da
variedade dialectal, e correlativamente, por un notable
receo cara s tentativas de elaboracin dunha lingua
7. A anlise das orientacins da lingua culta ten a sa base terica en Thomas (1991).
culta unificada e supradialectal. A versin antipurista
do popularismo orintase con forza cara ao coloquial
ordinario (con risco de caer no vulgar), e resulta difi-
cilmente compatible coa tendencia elaboracionista e
estandardizadora da lingua. A actitude cara ao portu-
gus da corrente popularista vai da suspicacia mis ou
menos explcita ao refugo puro e simple. A corrente
popularista mantivo unha forza considerable durante
toda a etapa, pero tendeu a ser considerada como unha
especie de posicin de retagarda.
Unha corrente rexeneracionista, que se sita nunha lia
de continuidade verbo da tradicin literaria anterior
(en particular, en relacin coa xinea que arrinca de
Rosala, Curros Enrquez e Lamas Carvajal), anda que
admite a necesidade de lula, arrequentala e actualiza-
la. O consenso bsico, dentro dunha notable flexibili-
dade (ou vaguidade, ou mesmo inconsistencia) repou-
sa na necesidade de construr un galego culto unifica-
do e autnomo, claramente identificado fronte ao cas-
teln, cunha base circia no idioma usual falado, anda
que depurado, elevado e modernizado. Tal como aca-
bamos de sinalar, a fonte principal de arrequentamen-
to da lingua culta o fondo patrimonial, que rese-
mantizado (intelectualizado), e fertilizado mediante o
recurso aos mecanismos de derivacin lxica. Dentro
desta corrente, ampla e diversificada, combnanse en
diferentes proporcins ingredientes puristas, diferen-
cialistas, cultistas, popularizantes, arcaizantes e lusita-
nizantes. O purismo e o diferencialismo son, global-
mente, os elementos mis conspicuos, o arcasmo e o
lusismo teen menor relevancia. No seu interior advr-
tese unha certa polarizacin entre actitudes mis cultis-
tas e outras mis popularizantes. Nesta corrente inscr-
bense as obras lingsticas que citamos pargrafos atrs
e o groso dos autores do perodo. claramente a cen-
tral e maioritaria, a que marca a pauta da elaboracin
da lingua nesta etapa.
Unha corrente reintegracionista, ultradiferencialista e
arquipurista, arcaizante e elitista. Tanto o galego litera-
rio contemporneo coma especialmente o galego usual
son desbotados como esteos firmes para a lingua culta,
pois considranse irreparablemente deturpados polo
casteln. O galego cultivado debe volver s sas races
medievais e asumir o legado portugus, anda que iso
comporte un afastamento marcado entre o galego escri-
to/culto e o usual/falado. En teora, o reintegracionismo
tivo moito predicamento nunha versin nebulosa,
moderada e gradualista; especialmente, limando as
sas arestas elitistas e outorgando un espacio de auto-
noma para a norma galega, na que cabera moito do
enxebre e popularizante que a tradicin literaria via
rescatando e incorporando lingua culta. En troca, na
prctica o reintegracionismo tivo escasos adherentes,
por va da regra cunha escasa bagaxe idiomtica (espe-
cialmente en portugus), e a sa achega resultou mis
ben cativa.
A orientacin normativa predominante neste perodo
apunta cara a unha solucin de compromiso en clave de cauto e
eclctico reformismo, que parte de das bases principais, a tradi-
cin literaria contempornea e o galego falado usual, que se pro-
pn explorar ata o lmite o rico fondo das variedades dialectais,
que aproveita xenerosamente o legado medieval e procura contra-
rrestar a influencia do casteln (pero non extirpala de raz) median-
te a apertura ao portugus (pero sen identificar o galego con este)
e a outras linguas de cultura. Fronte a esta tendencia central, o
popularismo cede terreo, e vai tomando corpo unha corrente pro-
reintegracionista, en xeral abondo confusa e experimentalista, que
se pode considerar precursora das posicins reintegracionistas
actuais.
2.3 O franquismo (c. 1950-c. 1976). Xeracin Galaxia.
O galego comn ou protoestndar
A terceira etapa a do galego de posguerra. Como se ve,
levamos o lmite inferior da segunda etapa ata 1950, porque en rea-
lidade o esforzo a prol do cultivo do idioma, salvaxemente manca-
do pola guerra e a ditadura, ten unha certa continuacin na pri-
meira dcada do franquismo (sobre todo no exilio americano),
anda que, loxicamente, nunhas condicins moito mis penosas.
Resulta ben significativo que unha das obras mis sobranceiras das
letras galegas do sculo XX, Sempre en Galiza (1944), de Alfonso
Daniel Rodrguez Castelao, tivese que vir a lume en Buenos Aires,
e o seu autor, a figura central da cultura galega na centuria pasada,
finase exilado na mesma cidade. Sexa como for, na Galicia da omi-
nosa dcada dos corenta apenas aparece nada en galego, e o que
aparece mis froito serodio dun tempo arrasado ca agromo dunha
nova sazn. Existe prctica unanimidade nos estudiosos acerca de
que a iniciativa que anuncia un novo comezo (fincado, natural-
mente, no traballo de preguerra) a fundacin da Editorial Galaxia
en 1950, que marcar o ton da cultura escrita en galego practica-
mente ata 1980.
O grupo Galaxia, en que se axuntan os sobreviventes mis
mozos da desfeita do 1936 baixo o padriado moral duns poucos
superviventes das xeracins anteriores, vivificado coas novas ache-
gas que se van incorporando nos anos cincuenta e sesenta, ten un
papel crucial, mesmo no terreo que estamos a considerar
(Fernndez del Riego 1996). En primeiro lugar, grazas propia
editorial, que constite un instrumento fundamental na recupera-
cin e difusin do patrimonio literario e cultural galego e mais na
sa posta ao da. Pode ser ilustrativo citar aqu a revista cuadri-
mestral Grial, que vn aparecendo regular e continuamente desde
1963 ata a actualidade, e que foi un instrumento fundamental no
artellamento da cultura galega do perodo en aprezo. Galaxia ser-
viu de canle de recuperacin de autores silenciados e exilados
(como Otero Pedrayo, Castelao ou Eduardo Blanco-Amor) e de
lanzamento para novos valores (como Xohana Torres, Xos Lus
Franco Grande, Xos Manuel Beiras, Xos Lus Mndez Ferrn ou
Carlos Casares). En segundo lugar, polo contributo particular dos
escritores e intelectuais mis sobranceiros da propia xeracin
Galaxia, como lvaro Cunqueiro, nxel Fole, Xos Mara lvarez
Blzquez, Ramn Pieiro, Francisco Fernndez del Riego, Ricardo
Carballo Calero ou Domingo Garca-Sabell. En terceiro e ltimo
lugar, e mis en xeral, polo papel reitor que estes exerceron, malia
a presin abafante do rxime, no mbito da cultura de expresin
galega. Coma tal, mesmo despois da terrible purga que impuxeran
a guerra e a ditadura, o grupo Galaxia conseguiu facerse cun con-
trol, precario pero efectivo, da Real Academia Galega. Baixo a
direccin do grupo Galaxia, acaneando os innmeros atrancos que
interpuxo a represin, e co contributo de diversos ncleos polti-
cos ou culturais (tamn da emigracin e o exilio) e outras iniciati-
vas editoriais (Edicis do Castro), o cultivo do idioma galego con-
seguiu recuperarse da desfeita do 36, e experimentou un pulo moi
notable, especialmente no terreo da prosa ensastica, con impor-
tantes incursins nos dominios da filosofa, a historia e as ciencias
sociais, especialmente a economa.
Nun dos primeiros libros publicados na Galicia da pos-
guerra, en 1950, Ramn Pieiro, intelectual dotado dunha sensi-
bilidade lingstica excepcional e probable inspirador principal da
orientacin do galego escrito no perodo que estamos a tratar,
reflexiona:
O galego unha lingua oral que anda non acadou unha fixacin
literaria plena [] A primeira etapa da sa conversin en lingua de
cultura superior debe consistir na escolma daquela parte do seu voca-
bulario que, entremedias da riqueza de variantes propia das linguas
de vida exclusivamente oral, tea posibilidades dunha meirande dig-
nidade literaria, procurando debullalo da codia do ruralismo vulgar
[] Entendemos que a nosa evolucin lingstica anda non pasou
desta etapa de escolma a unha etapa, necesariamente posterior, de
unificacin (vxase Monteagudo 1995c).
Lembraremos que cincuenta e cinco anos antes (en 1895),
Curros manifestara que a ingrata tarefa da sa propia xeracin con-
sista no labor de acarrexo de materiais da canteira popular, e deixa-
ba para mis adiante, xa que coidaba imposible abordalo naquel
momento, a seleccin, o traballo de cicel. De xeito probablemente
inadvertido (o que lle d anda mis significacin), Ramn Pieiro
daba por completado o groso do labor de acarrexo, ao considerar
que el e mais os seus coetneos deban concentrarse precisamente
no labor de escolma (de seleccin, logo), posterior futura unifica-
cin. Por parte, rechamante na reflexin devandita que, implici-
tamente, se dea a entender que os esforzos da preguerra, especial-
mente do SEG, a prol da unificacin foron prematuros. Secomas,
na prctica as decisins de Galaxia no plano lingstico continan,
grosso modo, o sulco labrado no perodo anterior.
Efectivamente, o galego escrito na posguerra non se some-
teu a unha disciplina normativa estrita e por tanto admitiu unha
discreta variedade. Endebn, avanzou de forma consistente na pro-
cura dunha maior sinxeleza formal, que permitise unha repristina-
cin do potencial expresivo da lingua. Curiosamente, o paso mis
trascendente no terreo estritamente grfico do a editorial Galaxia
cando, nos seus inicios, nunha decisin non explicitamente deli-
berada pero sorprendentemente ben sucedida, adopta un criterio
simplificador da ortografa que impn nas sas publicacins.
Convir anotar aqu que o galego de preguerra herdara da etapa
anterior un uso prolfico e tendencialmente anrquico do apstro-
fe, o trazo e os tiles, con vistas a marcar fenmenos fonotcticos. A
necesidade de racionalizacin e simplificacin do emprego destes
signos via sendo amplamente sentida no perodo de preguerra,
como testemuan entre outras as Normasdo Seminario de Estudos
Galegos; os editores de Galaxia puxeron resoltamente isto en prc-
tica. Con respecto ao tratamento dos cultismos e dos cognatos
xmeos, os editores de Galaxia tenderon a moderar, anda que de
xeito pouco sistemtico e decidido, os excesos enxebrizantes da
etapa anterior. Noutros aspectos (dialectalismos, arcasmos, caste-
lanismos), actuaron con flexibilidade pero sempre co ollar posto
naquel ideal de decidido e ao tempo cauteloso rexeneracionismo
de que falamos antes.
Durante os anos sesenta aparecen algns axentes novos,
que contriben grandemente a ampliar e diversificar as bases
sociais e ideolxicas do galeguismo e mais a arrenquentar e difun-
dir as actividades a prol do idioma. Entre eses novos axentes, pode-
mos salientar en primeiro lugar as asociacins culturais que a par-
tir de 1961 se crean nas principais vilas e cidades, que organizan
actividades e dan ao prelo publicacins en galego mis ou menos
toleradas polo rxime (O Galo e despois O Eixo en Santiago, O Fa-
cho na Corua, Asociacin Cultural de Vigo, Ateneo de Ponte-
vedra, Valle-Incln de Ourense e un longo etctera). Fenmeno cul-
tural de grande relevancia lingstica foi a aparicin do movemen-
to Voces ceibes de cancin-protesta, con races e forte impacto no
medio universitario.
En segundo lugar, pero en moi estreita relacin co anterior,
hai que referirse reorganizacin do nacionalismo poltico, coa cre-
acin do Partido Socialista Galego (1963), de orientacin socialde-
mcrata e moi prximo nos seus inicios ao grupo Galaxia, e da
Unin do Povo Galego (1964), de orientacin marxista e anti-impe-
rialista, e que anos mis tarde impulsar a creacin de organizacins
como a agrupacin estudantil ERGA (1972), as Comisins Labregas
(1973), o Sindicato Obreiro Galego (1975) ou a plataforma
Asemblea Nacional-Popular Galega (1975). A reactivacin do nacio-
nalismo poltico incidiu na galeguizacin das outras forzas polticas.
Por acaso, en parte por evolucin propia e en parte como reaccin
perante o pulo do nacionalismo, crase o Partido Comunista de
Galicia (1968). Entre outras organizacins polticas de praxe gale-
guista que xorden neste perodo (mis ben xa cara fin) poden citar-
se o Partido Galego Social Demcrata, o Partido Popular Galego
(demcrata-cristin) e o Movemento Comunista de Galicia.
En terceiro lugar, mis tardos e accidentados, dbense
mencionar os esforzos a prol da galeguizacin do ensino por parte
de profesores voluntariosos e arriscados, e mais da liturxia, alenta-
dos por clrigos e fieis, moitos dos cales tamn contriburon, dun
xeito ou outro, nas iniciativas culturais e polticas que menciona-
mos anteriormente. Os primeiros acabaron desembocando (a finais
do perodo en aprezo) na creacin de sindicatos como a Unin de
Traballadores do Ensino de Galicia ou o Sindicato Galego de
Traballadores do Ensino, e movementos de renovacin pedagxica
como Nova Escola Galega e a Asociacin Socio-Pedagxica Galega.
Os segundos desembocaron en iniciativas como a editorial Sept, e
mis tarde, a revista Encrucillada e o colectivo Irimia.
En todos os casos anteriores, o galego apareca inevitable-
mente como leit-motiv, como bandeira reivindicativa e como veh-
culo de expresin, o cal implicou a popularizacin da problemti-
ca lingstica e o ancheamento de dominios de uso do idioma.
Todo isto constituu un importante pulo, en definitiva, conscien-
cia e prctica idiomticas. Nestes tempos e neses crculos a cues-
tin da norma era practicamente invisible: o conxunto dos usua-
rios conscientes do idioma asenta sen discusin ao discurso tradi-
cional de afirmacin da identidade esencial do galego e o portu-
gus, e ao tempo empregaba espontnea e aproblematicamente, o
mellor que saba e poda, oralmente e por escrito, o galego aut-
nomo
8
. Destarte, durante eses anos pdese afirmar que as o dis-
curso sobre a identidade esencial do galego e o portugus coma a
prctica do galego autnomo elaborado chegaron a ser doxa, perci-
bidos como evidentes e indiscutibles. R. Carballo Calero expres-
bao con clareza: Na actualidade hai un campo fundamental de
acordo con respecto cuestin da lingua escrita. Hoxe en da,
evidente para todos e escribir en galego non o mesmo que escri-
bir en galego-portugus (isto , galego medieval), portugus ou
casteln (1974:38).
Na Universidade de Santiago (a nica existente en Galicia
ata c. 1990) producronse na dcada dos sesenta novidades impor-
8. A expresin galego autnomo atopmola, quizais empregada por primeira vez, no
prlogo da primeira edicin da emblemtica Gramtica de Ricardo Carballo Calero
(1966:32) o galego, considerado xa como lingua autnoma, esgazada do tronco gale-
go-portugus [].
tantes no terreo dos estudos filolxicos, que supuxeron avances
decisivos cara institucionalizacin da Lingstica galega: o esta-
blecemento dunha Seccin de Filoloxa (1963), no seo da cal se
crear unha cadeira de Filoloxa Romnica (1966), a cargo de
Constantino Garca que dar un notable pulo aos estudos dialecto-
lxicos, gramaticais e lxicos sobre o idioma galego, e da que xur-
dir como extensin o Instituto da Lingua Galega (1971); e a incor-
poracin da oferta opcional de estudos de lingua e literatura gale-
gas no currculum de Filosofa e Letras, que obrigar a dotar unha
praza de profesor especialista (1965), que mis tarde se converter
en catedrtico de Lingua e Literatura Galegas (1972), que ocupar
Ricardo Carballo Calero. Estas novas axencias, en principio dedi-
cadas ao ensino e investigacin filolxicas, estaban chamadas a
xogar un papel central no proceso de codificacin idiomtica.
Efectivamente, desde a segunda metade da dcada dos
sesenta, e con mis intensidade conforme pasaba o tempo e se abr-
an novas posibilidades de promocin da lingua, os cultivadores do
galego vian sentindo a urxencia da fixacin da lingua culta
(Alonso Pintos 2002:87-93, 103-28; para os precedentes, vxase
Freixeiro Mato 1994:166-79). A gramtica mis importante publi-
cada neste perodo (Gramtica elemental del gallego comn, Carballo
Calero 1966), elaborada precisamente polo primeiro profesor uni-
versitario encargado da docencia da lingua e literatura galegas na
Universidade, afronta a cuestin de forma indirecta, pero a come-
zos da dcada dos setenta a propia Real Academia Galega elabora
os primeiros cdigos normativos para a ortografa e a morfoloxa
galegas minimamente completos e sistemticos (Real Academia
Galega 1970, 1971). Se a Gramtica de Ricardo Carballo Calero
(incontestablemente o lingista da sa xeracin) supn a explicita-
cin e a xustificacin terica das prcticas do grupo Galaxia (isto ,
dos cultivadores coetneos do galego), as Normas que aprobou e
deu ao prelo a Real Academia Galega a comezos da dcada dos
1970 (Ortografa galega, 1970; Normas ortogrficas e morfolxicas do
idioma galego, 1971) representan a codificacin destas (Alonso
Pintos 2002:115-17).
Como adiantamos antes, contra finais desta etapa, en 1971,
aparece unha institucin nova, que en certo xeito contestar o lide-
rado de Galaxia no terreo lingstico: o Instituto da Lingua Galega
da Universidade de Santiago de Compostela (ILG; vxase
Fernndez Rei 1991). O ILG elaborou os primeiros manuais de
aprendizaxe do idioma (Gallego1, 1971; Gallego 2, 1972; Galego 3,
1973), onde queda patente a sa concepcin da lingua escrita e se
expn de xeito explcito e organizado a sa posicin ante a codifi-
cacin ortogrfica, morfolxica e lxica. Anda que partilla co
grupo Galaxia a mesma visin de fondo da lingua, a orientacin do
ILG no terreo normativo apunta a unha revitalizacin do tradicio-
nal popularismo lingstico (moderadamente enxebrista e etnogr-
fico), arestora cun esteo moito mis slido (pois parte dun coece-
mento moito mis completo e sistemtico da realidade dos falares
galegos), alicerzado nunha formacin lingstica actualizada, sexa
no terreo da gramtica descritiva, da dialectoloxa ou da gramtica
histrica. As e todo, o ILG evolucionou perceptiblemente desde
un inicial popularismo un tanto inxenuo e nativista cara aquela
corrente rexeneracionista que ocupa o centro da tradicin escrita
do galego contemporneo.
Para rematar con esta etapa, quixeramos subliar dous
aspectos relevantes. En primeiro lugar, o feito de que novamente
a perspectiva de introducin do idioma no sistema educativo, pri-
meiro na Universidade e despois nas escolas e institutos (lmbrese
que a Lei xeral de educacin permita o ensino facultativo das lin-
guas vernculas fra do horario oficial; vxase Garca Negro
1991:141-50), a que serve de catalizador das propostas de codifi-
cacin: as datas de elaboracin da Gramtica de Carballo Calero, as
Normas da Real Academia Galega e dos manuais do Instituto da
Lingua Galega son abondo significativas. En segundo lugar, de
notar que a polmica entre o ILG, por unha banda, e a RAG e mais
a Ctedra de Lingua e Literatura Galegas da Universidade, pola
outra, anuncia a que estoupar nos anos seguintes, anda que as
posicins en disputa mudan e algns axentes cambian de posicin.
Neste senso, particularmente salientable o caso de Ricardo
Carballo Calero, o representante mis cualificado da posicin Real
Academia Galega/ Cadeira de Lingua e Literatura Galegas (no
fondo, Galaxia) durante eses anos, que nos anos seguintes pasar a
converterse no adal do reintegracionismo (vxase especialmente
Carvalho Calero 1980, 1983 e 1990).
3 O DEBATE NORMATIVO E O GALEGO ESTNDAR (1976-2000)
Entrementres, a transicin poltica volva abrir as portas cara
a un recoecemento oficial do idioma galego e sa introducin no
sistema educativo. Coma en 1931, urxa dar pasos no terreo da codi-
ficacin da lingua, pois exista unha expectativa razoable de ensino
regulado do idioma, coa consecuente ampliacin do pblico lector
en galego, e xa que logo de creacin dun mercado editorial bastan-
te mis largo ca o limitado grupo de amadores que se nutra da exi-
gua producin de Galaxia e algunha outra casa editora. A instaura-
cin da democracia en Espaa (Constitucin espaola de 1978) e da
autonoma en Galicia (Estatuto de autonoma de 1980), coa oficiali-
zacin do idioma galego e o seu acceso aos mbitos administrativos,
educativos e de comunicacin pblica, fixeron sentir anda mis
urxentemente ca nunca a necesidade dunha normativa idiomtica
que suscitase un consenso amplo. Para responder a esa necesidade
elabranse as Bases pr unificacin das normas lingsticas do galego
(1977), impulsadas desde a iniciativa privada, e apoiadas polo
Instituto da Lingua Galega. As Basesforon o resultado dun dilogo
amplo, aberto e participativo de escritores, lingistas e amadores de
todas as tendencias, includos membros da Academia e reintegra-
cionistas. Independentemente da valoracin que poida facerse sobre
o proceso de elaboracin ou as solucins concretas a que se chegou,
difcil de negar que estas Basesconstiten o cdigo normativo mis
amplo, slido e coherente (dentro dunha razoable flexibilidade) que
aparecera ata a data. Seguramente representaron, despois das
Normas do Seminario de Estudos Galegos, a segunda grande opor-
tunidade perdida de encarreirar sensata e pacificamente a cuestin
normativa (Alonso Pintos 2002:124-130).
Pero a historia real foi por outro camio, pois as Bases de
1977 foron postas en cuestin por un sector reintegracionista
anda incipiente, pero que acababa de recibir o importantsimo res-
paldo de Carballo Calero (anda o nico catedrtico universitario
de Lingua e Literatura Galegas), e mais dun sector do nacionalismo
poltico. As, en 1980 produciuse unha nova tentativa de acordo
consensuado, desta volta da man dunha Comisin de Lingstica
creada ad hocpola Xunta de Galicia (daquela anda pre-autonmi-
ca), en que se atopaba ben representado o sector reintegracionista
(Ricardo Carballo presida a Comisin, e o seu secretario era Jose
Lus Rodrguez Fernndez). Esta Comisin aproba unhas Normas
ortogrficas do idioma galego(Xunta de Galicia 1980) que en reali-
dade supoen a codificacin de dous sistemas normativos en para-
lelo, isto , o recoecemento tcito da imposibilidade de chegar a
unha postura comn nunha manchea de puntos importantes
(Normas pouco unificadoras e confusas para o grande pblico,
estas Normas [non] son definitivas porque tampouco son unifica-
doras, Rbade 1980:87 e 93). Chegados a este punto, ou ben se
admita que o galego a carecer dun cdigo normativo unificado e
coherente, ou ben resultaba imperioso decidirse por unha opcin
e desbotar a outra.
En 1982, unha comisin conxunta da Real Academia
Galega e o Instituto da Lingua Galega elabora unhas Normas orto-
grficas e morfolxicas do idioma galego (NOMIG-82), fundadas en
boa parte nas Bases de 1977, que pouco despois son oficializadas
formalmente mediante decreto da Xunta de Galicia. Este decreto
facultaba o ILG e a RAG para, tras o acordo conxunto, elevar ao
goberno propostas de revisin das ditas normas, e autorizaba o ILG
para elaborar un Vocabulario Ortogrfico Bsico da Lingua Galega
(Graa Martnez 2001:69-71). Meses mis tarde, a Lei de normali-
zacin lingstica aprobada polo Parlamento de Galicia (1983)
consagraba a Real Academia Galega como institucin investida do
criterio de autoridade nas cuestins relativas normativa, actuali-
zacin e uso correcto da lingua galega, indicando ao mesmo
tempo esta normativa ser revisada en funcin do proceso de nor-
malizacin do uso do galego (Graa Martnez 2001:28). Esta dis-
posicin est na base da reforma normativa de 2003.
A partir de 1982, e seguindo as directices normativas do
ILG/ RAG, aparecen gramticas amplas e sistemticas elaboradas
por especialistas (lvarez Blanco, Monteagudo e Regueira 1986,
Freixeiro Mato 1998-2000, lvarez e Xove 2002), prontuarios
ortogrficos e manuais de dbidas (Arias Lpez 1993, Chacn
Calvar e Rodrguez Alonso 1992, Fernndez Salgado 1991, Pena e
Rosales 1987), correctores ortogrficos (corrixe, cumio, galgo,
2.mil) e dicionarios monolinges de diversos formatos, desde os
dirixidos ao mbito escolar ata os de pretensins mis abranguen-
tes (por exemplo, Feixoo Cid X. (dir.) 1999, Carballeira Anllo et
alii, 2000, con cerca de 100.000 entradas), pasando por diciona-
rios xerais para o usuario comn (as, Arias Freixedo et alii 1997,
con 25.000 entradas), algns deles ilustrados (Ares Vzquez et alii
1986). Por outra banda, tamn apareceron unha notable cantidade
de vocabularios tcnicos especializados, algns deles moi ambicio-
sos, desde un Diccionario galego de termos mdicos con 20.000
entradas en 850 pxinas, ata un Diccionario tecnolxico de electrici-
dade e electrnica ilustrado, con 8.000 entradas en 380 pxinas,
pasando por un Lxico da construccin con 3.700 termos, ou a serie
de vocabularios de matemticas (galego-espaol-ingls-portu-
gus), historia (espaol-galego), qumica (galego-espaol-ingls) e
outros, editados pola Universidade de Santiago de Compostela. Os
avances destes anos na gramaticalizacin, a lexicalizacin e a ela-
boracin terminolxica son obxecto de cadanseu estudo nas pxi-
nas deste mesmo volume, polo que aqu non imos extendernos
mis nestes aspectos.
Precisamente ao abeiro do Decreto de 1982, o Instituto da
Lingua Galega elaborou nos anos seguintes un Vocabulario
Ortogrfico da Lingua Galega, pero s en versin provisoria, que cir-
culou en reproducin policopiada. En boa parte a consecuencia da
revisin de determinados pormenores ortogrficos e morfolxicos
que foron obxecto dunha anlise mis concienzuda durante o pro-
ceso de elaboracin do dito Vocabulario, as NOMIG-82experimen-
taron unha primeira reforma, de alcance limitado, en 1995, tras a
aprobacin da RAG (tal como prev a Lei de normalizacin lin-
gstica na disposicin que acabamos de citar). No ano 2001, as
reas de Filoloxa galega das universidades da Corua e Santiago e
mais o Instituto da Lingua Galega, por iniciativa da Asociacin
Socio-Pedagxica Galega (AS-PG), elaboraron unha nova proposta
de reforma, agora de mis alcance, coa que se pretenda pr fin
discrepancia fronte s NOMIG-82 dun minoritario pero considera-
ble sector de ensinantes, escritores e editores, agrupados baixo o
rubro de reintegracionismo de mnimos. Esta proposta, que foi
coecida como normativa de concordia, e representaba unha
reforma mis profunda c de 1995 das NOMIG-82, foi rexeitada a
finais do mesmo ano pola RAG, alegando non tanto motivos de
fondo coma de procedemento. Por iniciativa da propia Academia,
a meados de 2002 creouse unha comisin integrada por represen-
tates dela mesma, do ILG e das reas de Filoloxa Galega das tres
universidades, que estudou e revisou a proposta de concordia,
para volvela presentar RAG, que finalmente a aprobou en xullo
de 2003 (referirmonos a esta proposta como NOMIG-03).
Volveremos sobre este proceso (vxase mis adiante 4).
3.1 Criterios de seleccin nas NOMIG-82
As Normas ortogrficas emorfolxicas do ILG/ RAG de 1982
supoen a codificacin, mediante a sistematizacin, depuracin e
actualizacin, cun criterio reformista, moderadamente purista e
diferencialista, da variedade culta/literaria que se viera decantan-
do desde o Rexurdimento ata a posguerra. Por tanto, as NOMIG-
82son indubidablemente, continuadoras das tentativas de norma-
tivizacin que se vieran sucedendo desde a dcada dos setenta. Os
seus puntos de partida son a lingua falada actual e, en menor medi-
da, a lingua da tradicin literaria contempornea. O principal cri-
terio orientador foi a procura de intrasistematicidade e autonoma,
co obxectivo de fixar unha modalidade normativa coherente e ao
tempo transdialectal, dando maior peso aos dialectos mis impor-
tantes (en especial, o galego central), asegurando a continuidade
verbo da tradicin literaria, prestando atencin lingua falada
actual, e sen perder de vista as consideracins prcticas que impn
o xeneralizado bilingismo e bialfabetismo galego-casteln.
Destarte, os principios explicitados no prlogo da obra
(ILG/ RAG 1982:7-8), son: a) continuidade con respecto lingua
falada e tradicin culta contempornea, o que implica a seleccin
das solucins consagradas polo uso; b) atencin preferente exten-
sin xeogrfica e demogrfica das variantes normativas, c) prefe-
rencia polas formas tradicionais sobre as innovadoras, d) coheren-
cia interna e sistematicidade das solucins, e) depuracin de for-
mas espreas (castelanismos), f) harmona coas outras linguas de
cultura, especialmente as romances, en particular o portugus,
sobre todo no tocante adaptacin de cultismos e adopcin de
terminoloxa cientfico-tcnica. Nese mesmo prlogo tamn se
consignan as principais desviacins que se deben evitar: a) o dife-
rencialismo radical con respecto ao casteln, b) o arcasmo, isto ,
a evasin cara lingua medieval, c) o lusismo, quer dicir, a adop-
cin de formas portuguesas ou brasileiras estraas ao galego.
Tocante aos contidos, as NOMIG-82 prestan unha aten-
cin limitada aos aspectos propiamente ortogrficos (ILG/ RAG
1982:9-23). O sistema ortogrfico consagrado constite unha revi-
sin simplificada e racionalizada da ortografa corrente nos textos
galegos desde o sculo XIX, que pola sa vez, como antes consigna-
mos, representa unha adaptacin da ortografa castel fonoloxa do
galego. En troca, os problemas fonolxicos e morfolxicos que ofre-
ce a adaptacin de cultismos e a fixacin de formas que presentan
variacin diatpica (ocasionalmente, tamn diacrnica ou diafsica)
reciben unha considerable atencin (ILG/ RAG 1982:25-50). Isto
incle cuestins tales como a determinacin do carcter culto ou
semiculto de determinadas voces, a representacin dos grupos con-
sonnticos dos cultismos (que, como sabemos, en etapas anteriores
da lingua tian experimentado unha sobre-adaptacin vernaculari-
zante), a resolucin das vacilacins do vocalismo tono tpicas da
lingua coloquial, ou a fixacin formal de sufixos e finais de palabra.
Pero o groso das NOMIG-82 resrvase para a morfoloxa flexional,
en especial o establecemento dos paradigmas dos verbos regulares e
irregulares, aspecto este en que o galego presenta unha variacin dia-
tpica verdadeiramente profusa (ILG/ RAG 1982:50-122).
3.1.2 Seleccin da norma fnica. Ortoepia
En primeiro lugar, analizaremos o proceso de seleccin do
galego culto nos distintos planos da lingua (do fontico ao lxico),
sinalando os principais puntos problemticos (Monteagudo
1993:134-148, Monteagudo e Santamarina 1993:144-165, Fer-
nndez Salgado e Monteagudo 1993 e 1995:107-125). Comeza-
remos polo plano fnico, ou mis ben fnico-grfico, pois o groso
dos problemas do primeiro teen o seu reflexo no segundo. De
momento, trataremos os problemas da seleccin, deixando para
mis adiante os de difusin, aceptacin e adopcin ( 6)
9
. A selec-
cin fnica obrigou a discriminar variantes tanto no eixe diatpico
coma no diafsico/ diastrtico. As falas galegas mostran unha esca-
sa variacin: os fenmenos mis conspicuos son a gheada e o seseo.
A gheada consiste na aparicin dun fonema faringal continuo
xordo /!/
10
, en lugar do fonema oclusivo velar sonoro /g/ dos dia-
lectos sen gheada: /So!aR/ fronte a /SoaR/, xogar. O seseo consiste
na aparicin dun fonema continuo laminal /s/, que corresponde ao
fonema continuo dental /T/ das variedades non seseantes: /sEN/
fronte a /TEN/), cen
11
. A gheada afecta maiora dos falares galegos,
9. Unha boa descricin atpase en Regueira (1997) e Regueira (coord.) (1998). Para os
problemas de definicin e adopcin, vxase mis adiante.
10. A realizacin deste fonema considerablemente variable, pois, dependendo do
dialecto e do falante, pode aparecer como velar, faringal ou glotal, xordo ou sonoro.
Vxase Fernndez Rei (1990:163-189), Freixeiro Mato (1998:142-159), lvarez e
Xove (2002:39).
11. Os dialectos seseantes mostran unha notable inestabilidade, de maneira que algns
deles conservan a oposicin fonolxica entre /s/ laminal e /s/ apical, (anloga que se
produce nos dialectos non seseantes entre /T/ e /s/), mentres outros neutralizaron esa
oposicin, habitualmente a favor do segundo fonema. Vxase Fernndez Rei
(1990:189-215), Freixeiro Mato (1998:162-174).
mentres que o seseo aparece unicamente nos dialectos occidentais
(Fernndez Rei 1990:181-215; vxase mapa).
Na letra das NOMIG-82 gheada e seseo estn validados
normativamente, en p de igualdade coas pronuncias alternativas,
pero de feito nunca foron admitidos na fala culta. Probablemente
xogaron na sa contra: (a) a inestabilidade das realizacins fon-
ticas de entrambas; (b) o seseo presenta unha rea de extensin
moi reducida; (c) a gheada foi obxecto desde antigo dunha forte
estigmatizacin (Alonso Montero 1970:43-45; Recalde Fernndez
1994, 1995; Freixeiro Mato 1998:158; Labraa 1999, Fernndez
Rei no prelo). Por outra banda, non se pode descartar que as pre-
ferencias da fala culta, tanto nun coma no outro caso, estean
infludas polo modelo oral do casteln peninsular. Na dcada dos
noventa, o seseo e sobre todo a gheada, foron obxecto dunha certa
reivindicacin, no marco dunha reaccin afirmativa dun certo
popularismo/ dialectalismo lingstico, vencellada a procesos de
construcin de indentidade de grupo, xuvenil e inconformista
(vxase mis abaixo).
De resto, en posicin tnica e pretnica o sistema voclico
galego presenta catro vogais medias, dous fonemas altos ou pecha-
dos /e/ e /o/ e dous baixos ou abertos /E/ e //. A sa distribucin
lxica vara dialectalmente, de xeito especial condicionada polo
contexto fontico (metafona nominal, influxo de nasal trabante,
etc.) (Fernndez Rei 1990:39-53). Salvo peculiaridades marxinais,
o galego culto acepta xeralmente estas variantes. Un caso particular
presntano as variantes [oj] [uj] de palabras como moito, noite,
coiroe [oj] [ow] en palabras como ancoradoiroe coiro: as formas
estndar son as que reproducimos
12
. Igualmente, tamn se rexistran
variantes dialectais de tipo [kwatRo] ou [gwaR!aR], con mante-
mento dun ditongo que as variantes estndar, amplamente maiori-
tarias, simplificaron: catro, gardar (Fernndez Rei 1990:51-52).
12. Simplificamos, pois a realidade dialectal mis complexa, con formas como muto,
mutio e oitro, que presentan unha extensin dialectal moito mis reducida cs indicadas.
Pasando do eixe diatpico ao diafsico e ao diastrtico,
topamos con problemas tales como a sistematizacin e representa-
cin grfica de fenmenos fonotcticos, a fixacin do vacilante
vocalismo tono e a adaptacin dos cultismos. Todos estes puntos
presentaron en galego complexos problemas de regularizacin, que
adoito repercutiron na lingua escrita (Monteagudo 2000:201-209
e 212-217, Monteagudo 2002a:302-312). Por mor da concisin,
exemplificaremos cos grupos consonnticos heterosilbicos dos
cultismos. Como sabido, tpico das variedades cultivadas incor-
porar emprstimos non adaptados, que violan as regras fonolxi-
cas vernculas, o que d azo aparicin de variantes diafsicas e
diastrticas (Bartsch 1987:256). No eixe diafsico opense as
variantes propias da fala coidada (por caso, no estilo de lectura en
voz alta) coas tpicas da fala espontnea. Unha oposicin anloga
aparece no eixe diastrtico entre variantes prestixiosas e despresti-
xiadas. Non raro que se dea unha coincidencia entre un e outro
eixe, pero unhas e outras variantes non se poden identificar sen
mis: afectopronnciase na fala coidada [afEkto], [afEto] espon-
tneo pero non vulgar, [afEwto] e [afETto] son vulgares, pois non
aparecen no estilo espontneo dos falantes cultos.
A segunda e terceira variantes representan a adaptacin
fontica verncula dunha secuencia de sons que resulta estraa
sa estrutura (no exemplo, a presenza dunha consoante oclusiva
en posicin de coda da slaba, Regueira 2002). Problemas anlogos
de vacilacin na pronuncia e na escritura presentronse con grupos
consonnticos tautosilbicos (cl-/ cr-, pl-/ pr-, fl-/ fr-, bl-/ br-, gl-/ gr-
), con determinadas secuencias voclicas (sobre todo ie, ue
e ua, de palabras comociencia, Manuel ousuave, estraas ao gale-
go vernculo, de onde variantes como cencia, Manoel ou soave) e
mais no vocalismo tono. Por acaso, na posicin postnica a fon-
tica verncula tende a ofrecer [e] e [o] e non [i] e [u], e as, con-
forme a pauta de voces patrimoniais como lstrego ou mgoa
tense adaptado mseca, lngoa,).
Estes fenmenos de variacin, como xa dixemos, repercu-
tiron no rexistro grfico. Nas primeiras fases do cultivo do galego
contemporneo, a lingua literaria, basicamente potica e caracte-
rizada polo seu oralismo e popularismo, acolleu todo tipo de
variantes, esforzndose en representar os fenmenos fonotcticos
e o que hoxe consideraramos vulgarismos, inclundo os cultismos
vernacularizados. A tendencia acentuouse no galego escrito do
perodo de entreguerras, como dixemos, marcadamente diferen-
cialista fronte ao casteln, e que por parte incorporou unha
enchente de cultismos, imprescindibles para os novos tipos de
texto que comezaban a cultivarse (Fernndez Salgado e
Monteagudo 1995:127-140). Como neste perodo o portugus
comezou a ser empregado como fonte de arrequentamento da lin-
gua culta, e este presenta formas como leitor oconceito
13
, cabo das
tradicionais variantes con vocalizacin en [w], xeneralizronse
variantes con vocalizacin en [j]. Unhas e outras formas, coas
correspondentes vacilacins (lector, leitor, leutor, letor) pasaron en
herdanza ao galego escrito na posguerra.
Neste aspecto se cadra onde as NOMIG-82 operaron unha
revisin mis visible da tradicin anterior, ao imporen unha severa
rectificacin normalizadora, restitundo grupos consonnticos e
secuencias voclicas cultas; seguindo criterios coincidentes nalgns
casos co casteln e noutros co portugus (ou con ambas as das lin-
guas) (ILG/ RAG 1982:24-34). En particular, nos grupos cultos
heterosilbicos, as NOMIG-82 impoen a representacin grfica e
recomendan a pronuncia da consoante implosiva na fala esmerada
e admiten a simplificacin na fala espontnea, pero exclen a voca-
lizacin; todo o cal vn cadrar grosso modo coas linguas de cultura
da contorna, e, en casos de diverxencia entre estas (como leitor, con-
ceito do portugus), por va da regra co casteln. Nos grupos con-
sonnticos tautosilbicos, endebn, seguiuse moi de preto a pauta
fnica e grfica do portugus (claro, escravo, planta, prata...).
13. En portugus, por va da regra estas palabras foron incorporadas nos sculos XIV-
XVI, isto , con posterioridade ao perodo propiamente galego-portugus (que se
estende aproximadamente ata a metade do sculo XIV).
Finalmente, no caso das secuencias voclicas, a restitucin de for-
mas cultas a norma, coma nas das linguas vecias.
Mis adiante tornaremos aos problemas da ortoepia especi-
ficamente focados desde o punto de vista da consolidacin e difu-
sin dun estndar oral.
3.1.3 Seleccin da norma grfica. Ortografa
Como xa observamos reiteradamente, a ortografa corrente
na escrita desde o sculo XIX ten a sa orixe na ortografa castel,
adaptada fonoloxa galega. A causa histrica deste feito, xa sinala-
da, que tanto os cultivadores coma os destinatarios dos textos
escritos estaban alfabetizados en casteln; a semellanza dos respec-
tivos sistemas fonolxicos foi un factor facilitador (Carballo
1966:29). En efecto, o sistema fonolxico do galego evolucionou
por va da regra en senso converxente co casteln e diverxente co
portugus centro-meridional, a base do estndar luso (Fernndez
Salgado e Monteagudo 1995:109-114). As, a diferenza do segundo
e a semellanza co primeiro, o galego carece da serie de fonemas con-
sonnticos continuos sonoros /v, z, Z, Z/, e de consoantes e diton-
gos nasais (lvarez Blanco 1991). Como tamn dixemos, as dife-
renzas mis notables entre galego e casteln radican no inventario
fonolxico: en galego opense vogais medias abertas e pechadas, e
existen os fonemas /s, S/ e /N, N/, de que carece o casteln; mentres
que este presenta o fonema /x/, descoecido en galego.
A representacin grfica das vogais medias non ofrece
maiores problemas, pois os grafemas <e>e <o>emprganse indis-
tintamente para os fonemas medios abertos e pechados (secomas,
para o acento grfico vxase mis adiante). Canto s consoantes, a
grafizacin do fonema nasal velar resolveuse en <nh>(unha), men-
tres que a dopalatal continuo foi, como xa indicamos, obxecto de
vacilacins e debates entre partidarios da solucin fonmica (para
a cal se impuxo de contado o grafema <x>: xente, hoxe, peixe) e
defensores da solucin etimolxica, que obriga ao uso de tres gra-
femas <g>, <j>e <x>: gente, hoje, peixe. A solucin fonmica foi a
que se impuxo de forma espontnea e xeral desde finais do sculo
XIX (Monteagudo 2002:297-98). O grafema <y>, anda que foi
usado na escrita no sculo XIX para representar a realizacin asil-
bica [j] de /i/, acabou caendo en desuso, xeneralizndose desde
meados do sculo XX o emprego do grafema (boi, saia), nunha
evolucin anloga do portugus. Por otra banda, a necesidade ou
o desexo de reflectir graficamente, mediante o uso de signos auxi-
liares (tiles, trazo) unha serie de fenmenos fonotcticos (como eli-
sins e contraccins) e fonomorfolxicos (alomorfos, encontros de
preposicin e artigo, etc.) caractersticos do galego, constituuse
tamn nunha fonte de problemas, dbidas e trasacordos
(Monteagudo 2002:302-312). A partir dos finais do sculo XIX,
nun proceso que culmina na metade do s. XX, foise prescindindo
case totalmente do uso destes signos, nuns casos reflectindo siste-
mtica e directamente os fenmenos en cuestin (por exemplo, as
contraccins das preposicins co artigo determinado e indetermi-
nado), e noutros abstndose de facelo (de onte enon donte).
En definitiva, as NOMIG-82 culminaron o proceso de
regularizacin e simplificacin do sistema ortogrfico que via uti-
lizndose comunmente desde meados do sculo. O aspecto orto-
grfico mis novidoso radicou na sistematizacin do uso dos gra-
femas e <v>e do <h>(que vian sendo empregados seguindo
as pautas do casteln), segundo un criterio estritamente etimolxi-
co, o cal afasta o galego do casteln nuns cantos casos (voda,
mbil; irmn, a, harmona).
3.1.4 Seleccin da norma morfolxica
Comezaremos pola morfoloxa flexional. Os paradigmas
morfolxicos de nomes, pronomes e verbos do galego ofrecen
unha considerable variacin diatpica (Fernndez Rei 1990), que
en parte via tendo o seu reflexo na lingua culta (Alonso Montero
1970:49-71, Fernndez Salgado e Monteagudo 1995:127-146).
Canto morfoloxa nominal, salientaremos tres puntos: (a) finais
n, ao (masculino)/ (feminino) en palabras como irmn
irmao (masc.)/ irm(fem.)
14
, (b) plurais dos nomes oxtonos rema-
tados en n como razn (razns, -s, -ois), (c) plurais dos nomes
rematados en l como casal (casales, ais, -s). Nos dous primeiros
casos, a variacin puramente xeogrfica, e a lingua culta mostra-
ba unha certa preferencia polas solucins occidentais (irmn,
razns), pero con notable presenza das solucins do galego central
(irmao, irm, razs). As variantes seleccionadas polas NOMIG-82
foron -n (masc.)/ - (fem.) e ns (plural), e a xustificacin desta
opcin supradialectal puramente intrasistemtica. No terceiro
caso, a variacin non s diatpica (os plurais en is son tpicos
do galego oriental), mais tamn diacrnica, pois a variante en s
(cass) a tradicional no centro e no occidente, mentres que a
variante en les (casales) constite unha innovacin, que se impu-
xo recente pero completamente na lingua falada ordinaria (con
seguranza apoiada pola coincidencia co casteln). As tres variantes
convivan na lingua culta, anda que a primeira, que resultaba coin-
cidente co portugus, via gozando de certa preferencia na lingua
literaria; esta foi a seleccionada polas NOMIG-82.
Canto morfoloxa pronominal, as formas que ofrecan
unha variacin mis conspicua eran as do demostrativo. As varian-
tes mis estendidas no galego popular presentan e na raz (este,
esta, esto)
15
, pero existen dous paradigmas alternativos, un con i
radical para o masculino (iste, esta, esto), caracterstico do galego
centro-meridional, e outro con i radical para o neutro (este, esta,
isto), menos estendido, pero coincidente co portugus. parte des-
14. Simplificamos ao mximo a explicacin. Trtase basicamente de nomes masculinos
que en latn terminaban en nu(m) (como germanum>galego medieval irmo>actual
irmn/ irmao/ irm) e de femininos cuxo timo remataba en na(m) (como *germana>
gal. med. irma>actual irmn/ irm). O galego occidental presenta unha nica forma,
sen variacin de xnero, irmn; o galego central e oriental presenta formas especficas
segundo o xnero irmao (masculino) irm (feminino).
15. As formas entre parnteses corresponden ao masculino, feminino e neutro da serie
de maior proximidade ao locutor, tomarmolas como exemplo do conxunto do para-
digma. O mesmo tipo de variacin aparece no pronome persoal de terceira persoa, que
porn s presenta formas de xnero masculino (el-eles) e feminino (ela-elas).
tes tres paradigmas que convivan no galego culto, neste tamn foi
creado un cuarto, con i radical estendido analoxicamente (iste,
ista, isto), que, por motivacins diferencialistas fronte ao casteln,
gozaba de notable circulacin no galego culto
16
. O paradigma selec-
cionado como normativo polas NOMIG-82 foi o segundo (este,
esta, isto), o mis prximo ao portugus.
No que atinxe flexin verbal, sobre a que adiante ofrece-
remos mis pormenores, os paradigmas atopbanse considerable-
mente unificados, especialmente nos verbos regulares. Por va da
regra, as formas preferidas pola lingua escrita foron as dialectal-
mente mis estendidas e as que definen mis claramente ao galego
fronte ao casteln, que coinciden grosso modocoas do galego cen-
tral. As, desfronte a is ospara a P5 en todo o paradigma (anda-
desfronte a andaisou ands), chesfronte a stespara a P2 do pre-
trito perfecto (andachesfronte a andastes). Emporiso, existan vaci-
lacins, sobre todo nas desinencias de perfecto, como na vogal
temtica da P3 da terceira conxugacin. As, entre parteu (variante
innovadora mis estendida) ou partiu (variante conservadora), as
NOMIG-82 seleccionaron a segunda, que evita a igualacin anal-
xica entre verbos da terceira e a segunda conxugacin (partiufron-
te a bebeu), e ademais coincidente co portugus.
No referente morfoloxa derivativa, referirmonos a uns
poucos exemplos moi representativos, dous dos cales presentan
variacin diacrnica. As, no caso da alternancia de/ 0(verdade-
verd) atopamos unha variante plena ou conservadora (xeral no
galego medieval) fronte a outra reducida e innovadora (xeral na
lingua popular actual). Entrambas variantes gozaron de presenza na
lingua literaria, pero esta decantou claramente as sas preferencias
cara primeira, que foi consagrada como normativa polas NOMIG-
82. Canto s sufixos sis/ tis, en principio asociados a cultismos
16. Anda que o diferencialismo explica a adopcin dese sistema por parte de moitos
falantes (e sobre todo escritores), independentemente da sa orixe dialectal, non hai
que perder de vista a importancia do contributo dos escritores ourensns (familiariza-
dos, xa que logo, co sistema iste- esta- esto) na historia da literatura galega.
gregos, adoptouse a solucin, harmnica co portugus, en se/ te
(crise, hepatite). As variantes do tipo canzn/ cancin, confesn/ confe-
sin, ofrecen outro exemplo de vacilacin entre unha solucin con-
servadora (a primeira), e outra mis evoluda, a segunda (quizais
influda polo casteln), que se xeneralizou no galego popular. O
galego medieval presentaba a solucin sen iode (razon, canon, pai-
xon), o portugus fixo evolur estas formas para o (razo, cano,
paixo) e adaptou a este molde as numerosas novas palabras toma-
das do latn desde o Renacemento ou formadas xa no romance
(funo, verso). O galego medio mantivo as formas en n, pero
polo menos desde os comezos do sculo XIX gaa terreo a solucin
semiculta (ou castelanizante?) in, non s nas numerosas palabras
con ese sufixo que se an introducindo no idioma, mais tamn en
moitas das xa incorporadas no galego medieval. As e todo, na lin-
gua escrita do sculo XIX e primeira metade do XX mantvose unha
certa vacilacin, e bastantes autores preferiron a solucin antiga
(canzn). O galego de posguerra inclinou a balance claramente a
favor de in, e as NOMIG-82 consagraron esta ltima.
Finalmente, no caso das variantes amable/ ambel, a pri-
meira fncase na lingua falada, a segunda unha restitucin medie-
valizante, con motivacin diferencialista, apoiada no portugus.
Efectivamente, no galego medieval aparecen varias solucins (bil/
bile, vil/ vile, bel/ bele, vel/ vele); o portugus deu preferen-
cia forma vel (con plural veis), mentres que o galego usual fala-
do preferiu as formas ble/ bre(amable/ amabre), que son as que
corren, especialmente a segunda, na literatura decimonnica. O
galego escrito do sculo XX oscila entre a solucin de tipo medie-
val bel, e a de tipo moderno ble, sen decantarse claramente por
unha ou a outra. As NOMIG-82 daban preferencia a blee desa-
consellaban bel, sen que a lingua culta mostre unha preferencia
clara por ningunha delas.
Finalmente, no tocante ao sufixo ara, a solucin medie-
val era xustamente esa (romara), pero mis tarde introduciuse a
solucin era, de orixe galorromnica. No galego escrito do scu-
lo XX espallouse unha variante deformada eira, con clara moti-
vacin diferencialista. As NOMIG-82 e rexeitan o terceiro e acep-
tan os dous primeiros resultados, anda que dan preferencia ao
segundo (era).
Tendo en conta os casos en que as NOMIG-82, facendo
gala dunha notable flexibilidade, deixan marxe para optar entre
das solucins, podemos comprobar que, malia a innegable apro-
ximacin entre as das, a fusin entre a tendencia cultista e a
popularista/tradicionalista, que vian representando respectiva-
mente a RAG e o ILG non completa (vxase cadro 1).
Cadro 1: Duplas opcins admitidas nas NOMIG-82, continuadoras da incompleta fusin
entre das correntes tradicionais do galego autonomista, o popularismo e o cultismo
Popularista tdolos le-lo xornal esto, eso, aquelo amable librera
Cultista ao todos os ler o xornal isto, iso, aquilo ambel librara
En resumo, as opcins codificadas e normativamente vali-
dadas polas NOMIG-82, con poucas excepcins, vieron consa-
grar as variantes polas que previamente se tia decantado a lingua
escrita/culta, por va da regra xustificadas e motivadas por criterios
intrasistemticos, pero con atencin s solucins do portugus. No
seguinte cadro ofrecemos un esquema das variantes morfolxicas
seleccionadas como normativas, comparndoas coa portuguesa e a
castel, e con indicacin da sa xustificacin nas NOMIG-82.
Cadro 2: Comparanza de seleccin normativa entre variantes morfolxicas
en galego coas formas normativas do portugus e o casteln.
Na columna da dereita indcase a xustificacin da escolla
Galego Portugus Casteln Xustificacin
irmn/ irm irmo/ irm hermano/ -na intrasistemtica
razns razes razones intrasistemtica
casais casais casales diferencialismo/ portugus
este, esta, isto este, esta, isto este, esta, esto portugus
andaches andaste andaste intrasistemtica
andades andais andais intrasistemtica
partiu partiu parti intrasistemtica/ portugus
verdade verdade verdad intrasistemtica/ portugus?
cancin cano cancin intrasistemtica/ casteln?
amable/ -bel amvel amable casteln?- portugus?
3.1.5 Seleccin da norma sintctica
No tocante sintaxe, doutrina corrente que a actividade
codificatoria consiste en pouco mis que definir aquelas constru-
cins que se consideran correctas e desbotar as que se xulgan
incorrectas, na maior parte dos casos por consideralas produto da
interferencia do casteln
17
. As, nun dos puntos clasicamente mis
atendidos polas gramticas galegas, como son as regras de utiliza-
cin e posicin dos pronomes clticos, recllense as posibilidades
que se consideran admisibles, e desbtanse as outras, nalgn caso
por estimalas como dialectais ou vulgares (*fxochesetarde), ou,
mis frecuentemente, por estimalas castelanismos (*cho dixen ben
claro, *caeuseao chan, *comeuseel s toda a bola) ou ultracorrec-
cins (dixen que triasmo), ou, dependendo do falante, unha cousa
ou outra cousa (*non chevin na festa, *non te falo mis). Todo mis,
no cultivo da lingua pdese tentar promocionar as opcins dife-
17. Pero isto non debe facernos esquecer a importancia da elaboracin na forxa dunha
sintaxe axeitada para a lingua escrita/culta.
renciais do galego, tentando evitar que caian en desuso a favor
daqueloutras opcins mis prximos ao casteln (o que che eu reco-
mendo que o non fagas; de ousares, tes que o pagar). Claro que esta
ltima va ten os seus perigos, como demostra a marxinacin da
forma verbal de futuro sinttico (terei), a prol doutras alternativas
diferenciais (hei ter, hei de ter, vou ter), que conduciu a abusos que
xa foron debidamente analizados e criticados (vxase lvarez
Blanco 1994).
Precisamente no campo da morfosintaxe verbal, aprcianse
os esforzos de prescricin normativa en dous puntos: (a) o mante-
mento da especializacin das formas con morfema modo-temporal
ra (andara) e se (andase) respectivamente no antepretrito de
indicativo (contounos que chegaran cedo) e no pretrito imperfecto
do subxuntivo (aconselloulles que chegasen cedo), contra a tendencia
xeral do galego ordinario a usar indiferentemente calquera das
das no uso subxuntivo (aconselloulles que chegaran cedo), ou inclu-
so prescindir da forma en se, ocupando a forma en ra o seu
lugar; (b) a revitalizacin do futuro de subxuntivo (quen o fixer
mellor, gaar o premio), forma verbal desaparecida do galego usual
e obsolescente no literario. No primeiro caso, hai unha prctica
unanimidade dos gramticos e dos prescritores, no segundo hai
desacordo canto ao alcance da revitalizacin. Conforme a norma
oficial, a sa recuperacin practicamente se viu restrinxida aos tex-
tos xurdico-legais, mentres que as distintas correntes reintegracio-
nistas propugnaron unha restauracin considerablemente mis
ampla da sa utilizacin, o que non raramente abocou ao abuso
por ultracorreccin (*se vierentodos, xantariamos fra).
Outros aspectos da sintaxe verbal que requiriron anlises e
explicacins demoradas, por mor de fixar os lmites do uso correc-
to das respectivas formas, foron o emprego do infinitivo flexiona-
do e o de certas perfrases (nomeadamente, as que expresan futu-
ridade e ter +participio).
3.1.6 Seleccin da norma lxica
No que atinxe ao lxico, imos tratar da depuracin de
castelanismos cos problemas que se lle asocian (identificacin
destes, recuperacin ou incorporacin de formas que os substi-
ten) e mais dos procedementos de arrequentamento/ actualiza-
cin do lxico da variedade culta (das linguaxes de especialidade
flase mis polo mido noutro traballo do presente volume). A
primeira cuestin lvanos a tocar o tema das interferencias lin-
gsticas (Garca Gonzlez 1976, Noia Campos 1982 e 1984,
Silva Valdivia 1991) e da reaccin purista que suscitaron. A pre-
sin asimiladora do casteln sobre o galego manifstase no plano
lxico na introducin de castelanismos tanto utilitarios, asociados
permanente actualizacin da lingua (bombilla, acera) como sun-
tuarios, que veen reemprazar as correspondentes formas galegas
(suelo por chan). Uns e outros poden incorporarse ben directa-
mente ou ben mediante unha previa adaptacin (acera>aceira,
ayuntamiento>axuntamento, pareja>parexa). Como dixemos, os
cultivadores do galego reaccionaron cun crecente rexeitamento
cara aos castelanismos, ao paso que se intensificaban as actitudes
puristas.
Tal como antes explicamos (vxase 2.2), o purismo non
tardou en fundirse co diferencialismo, dando lugar a unha acti-
tude ultrapurista e hiperdiferencialista, que consideraba con
receo toda paronomasia entre o galego e o casteln (Fernndez
Salgado e Monteagudo 1995:120-125 e 133-140, Monteagudo
2000:212-221 e 227-269, Monteagudo 2003). As, arraizou unha
tendencia hiperenxebrista, manifestacin dunha especie de inter-
ferencia negativa que procura o distanciamento do casteln a
toda custa. Est claro que, por razn do estreito parentesco entre
as das linguas, as paronomasias galego/ casteln (palabras como
lgrima oulabio) son moi frecuentes. Por outra banda, a introdu-
cin de cultismos greco-latinos e outros emprstimos caracters-
ticos das variedades cultivadas da contorna, non faca mis que
aumentar o nmero destas, e como reaccin, agudizar a actitude
hiperdiferencialista. Os procedementos diferencialistas mis co-
rrentes son
18
:
(a) A promocin dun sinnimo diferencial que suplanta o
seu par non diferencial (lgrima e labio son evitados a
favor de bgoa e beizo), e a creacin de sinnimos por
desprazamento semntico, en ocasins moi forzado
(testa fronte por cabeza, rubir agatuar por subir, con-
querir medievalismo conquistar por conseguir).
(b) A promocin de vulgarismos fonticos (mseca por
msica, percurar por procurar), ou a sobreadaptacin
dos cultismos (ouxetopor obxecto, ambente por ambien-
te, meto por mbito).
(c) A deturpacin das voces galegas, mediante a aplicacin
de regras de transposicin. As, conforme correspon-
dencia entre casteln e galego de pares como callar/
calar, crase a forma ultracorrecta brilar (<brillar),
seguindo o padrn ao/ ano ultracorrxese montaa a
montana, etc.
Os tratamentos (b) e (c), s veces indistinguibles, tamn
afectan a sufixos e terminacins: as, por exemplo, os sufixos e ter-
minacins zo, za de palabras patrimoniais (cobiza, pazo), que
corresponden nalgns casos a finales cio/ ciado casteln (codicia,
palacio) son aplicados a palabras cultas s que, como tales, lles
correspondera un final cio, cia (silencio>silenzo, noticia>notiza).
Analogamente, visto que o final latino anu se resolveu en galego
en n, aplcase esta ltima solucin a derivados recentes como
americano(>americn), e, seguindo o mesmo procedemento, fanse
acabar en io palabras como oficina(>oficia), etc.
A partir das NOMIG-82, estes procedementos e as formas
resultantes deles son desautorizados, coa excepcin do descrito en
18. Sobre isto, vxase tamn 2.2 e 3.1.2.
primeiro lugar no apartado (a). De feito, esta vn sendo unha das
principais novidades que introduciron as NOMIG-82 na lingua
culta.
A nica fenda que restaba atopbase naqueles casos de
palabras que teen un status diferente en casteln e portugus
como formas patrimoniais, semicultismos ou cultismos, nas cales o
galego escrito (e s veces tamn o falado) via ofrecendo solucins
vacilantes (vxase 3.1.2). Isto concrtase fundamentalmente en
tres puntos: a vocalizacin do primeiro elemento dun nexo conso-
nntico (leitor/ lector, doutor/ doctor), a rotazizacin do r nos gru-
pos consonticos bl, fl, pl, gl, cl (nobre/ noble, fraco/ flaco, praza/
plaza, regra/ regla, escravo/ esclavo) e osfinais zo/ zafronte a cio/
cia (prezo/ precio, xustiza/ xusticia, crenza/ crencia). Trtase, de
certo, de non mis dun mangado de palabras, pero moitas delas de
uso frecuente. Por va da regra, as NOMIG-82 optaron por primar
as formas mis prximas ao casteln no primeiro grupo (lector), as
prximas ao portugus no segundo (nobre), e vacilaron no terceiro:
en principio propugnronse as solucins mis prximas ao caste-
ln (precio), posteriormente (reforma de 1995), en bastantes casos
tornouse forma mis prxima ao portugus (prezo).
Acabamos de ver algns procedementos para a evitacin de
falsos castelanismos. Diremos agora das palabras con respecto ao
tratamento dos castelanismos verdadeiros. A procura de substitu-
tos para os castelanismos suntuarios doada, pois trtase de recu-
perar as palabras galegas que foran arrecunchadas por aqueles.
Moitas delas perviven na lingua falada, anda que s veces en dia-
lectos marxinais, algunhas especializadas semanticamente (conce-
llo, parella). Noutros casos debe acudirse aos textos medievais e/ ou
ao portugus (Deus, pobo, sculo). Os castelanismos utilitarios pre-
sentan problemas mis esgrevios. Verbo destes, as actitudes varan
desde un purismo extremo ata unha ampla tolerancia, que comeza
coa despreocupacin canto sa deteccin e identificacin. A
variedade normativa codificada nas NOMIG-82sitase nun punto
mis ben prximo ao purismo: escrutinio concienzudo, substitu-
cin dos casos mis flagrantes e depuracin gradual dos demais.
Os recursos mis utilizados para substitur as formas depuradas
son o emprstimo interno (adestrar entrenar), o emprstimo por-
tugus (lmpada bombilla), e mais a fabricacin de derivados
(desenvolvemento desenrolo), palabras compostas (beirarra
acera) ou complexos sintagmticos (cadro de persoal plantilla).
Na prctica, as cuestins relativas ao tratamento dos caste-
lanismos suntuarios confndense coas asociadas ao proceso de
actualizacin da lingua. Aqu a clave est na apertura (opening) e
pechazn (closure) a unhas ou outras fontes potenciais de renova-
cin (Ray 1961). A subordinacin do galego ao casteln implicou
a interposicin (Aracil 1983:176-187) do segundo, o que pola sa
vez significou que o idioma dominante se constituu en nica fonte
de actualizacin do primeiro. Xa que logo, este atopbase forzosa-
mente aberto ao casteln e s ao casteln, que pechaba calquera
outra va de renovacin. O inicio do cultivo do galego implicou,
nun primeiro momento, a transferencia masiva (Ray 1962) de
recursos do casteln variedade culta emerxente, pero conforme
este proceso avanzaba, a interposicin do casteln era contestada
con mis forza. O galego culto/escrito, na procura de ampliar a sa
distancia/autonoma verbo do idioma dominante, pechouse pro-
gresivamente a este e abriuse a fontes de renovacin alternativas,
basicamente: os dialectos falados, a lingua medieval
19
, o portugus.
Con frecuencia, pecharse ao casteln implica renunciar a latinis-
mos e outros emprstimos que chegan ao galego a travs daquel (e
que adoito son comns ao portugus e outras linguas de cultura),
o cal, como antes indicamos, dlle lingua literaria galega un ar
peculiarmente enxebre, mesmo comparada co portugus (exem-
plos mis abaixo).
Canto ao emprstimo interno de fonte patrimonial (a prefe-
rida, especialmente ata a metade do sculo XX), puxronse en xogo
19. Os textos medievais, practicamente ignorados ata a metade do sculo XIX, foron
vindo a lume a partir desta data. Especialmente importante resultou o descubrimento
da lrica trobadoresca galego-portuguesa, que se divulgou en Galicia c. 1880
(Monteagudo 1999:363-364).
dous procedementos ( 2.2): a promocin de voces pre-existentes,
mediante a extensin do seu significado orixinal (en ocasins por
calco semntico), e mais a fabricacin de novos vocbulos a partir
destas, mediante a aplicacin de sufixos (non raramente, por calco
de construcin). Un exemplo: o vocbulo xurdir, orixinalmente
surxir, sar un obxecto superficie da auga, pasou a asumir as
acepcins abstractas de surxir; despois creouse o derivado rexurdir,
e a partir deste, un substantivo deverbal que se converteu na deno-
minacin propia, con maisculas, do Rexurdimento (cfr. italiano
Risorgimento). Destarte, unha parte do vocabulario patrimonial gale-
go experimentou unha fonda recarga semntica, mediante a meta-
forizacin de numerosas voces referidas ao mundo material, en
especial ao mbito agrario (asoballar, atranco, ceibe, espallar, vence-
llo). A lingua medieval tamn se tomou como fonte de renovacin
lxica, anda que a sa utilidade est limitada case exclusivamente
ao tecnolecto xurdico-administrativo (danos eperdas). Anda que a
aproximacin ao portugus se considerou un obxectivo desexable e
isto lexitimou unha xenerosa apertura a este (ensino, roteiro, xornal,
orzamento), cmpre non esquecer que este procedemento se inte-
grou nunha estratexia dirixida non asimilacin do galego ao por-
tugus, mais a reforzar a autonoma do galego fronte ao casteln
(Monteagudo 2000, Monteagudo 2003). Doutra banda, unha
prctica tradicional e relativamente corrente, ben acollida polo
pblico lector, que os escritores arrequenten as sas creacins con
dialectalismos lxicos, como mostra da riqueza da lingua.
Na actualidade, o problema principal presntao a amplia-
cin de mbitos de uso da lingua, en particular a elaboracin de
tecnolectos especializados. En principio, o portugus ofrcese
como fonte principal de actualizacin, anda que se segue a botar
man dos recursos internos, e, naturalmente, dos cultismos e
emprstimos de circulacin internacional. Mesmo as, boa parte
dos (anda escasos) usuarios do galego como lingua de especiali-
dade teen unha tendencia espontnea a acudir ao fondo casteln
para os tecnicismos. Por outra banda, e a pesar dos notables avan-
ces dos ltimos anos, existen grandes diferenzas no nivel de elabo-
racin entre as linguaxes de especialidade que gozan dun cultivo
mis intenso (administracin, media e mais as disciplinas huma-
nsticas e sociais) e outras de cultivo relativamente feble (ciencias
naturais e exactas, medicina, especialidades tecnolxicas).
3.1.7 Recapitulacin e balance
Coas NOMIG-82 culmina o proceso de racionalizacin e
simplificacin da ortografa e a morfoloxa galegas, e ao tempo
sntanse as bases para resolver a problemtica da adaptacin dos
cultismos e da depuracin tanto dos hiperenxebrismos e vulgaris-
mos coma dos castelanismos e outros barbarismos. Canto ao pri-
meiro, destrrase definitivamente o emprego do apstrofo e lim-
tase drasticamente o do trazo, consgrase a solucin foneticista
<x>para a consoante sibilante prepalatal, e reglase o emprego de
<h>e / <v>. Canto ao segundo, o galego normalzase verbo
das linguas da contorna, aplicando procedementos normalizados
de adaptacin dos cultismos. Esta segunda solucin aproxima
notablemente o galego ao portugus, pero faino xusto nun punto
en que este coincide case sempre co casteln (e coas demais lin-
guas cultas, pero isto non o relevante): claro e non craro (cfr. por-
tugus e casteln claro), examee non eisame(cfr. port. exame, cast.
examen), elctrico e non elutrico, elitrico ou eltrico (anda que
esta ltima a preferida hoxe no Brasil), silencio e non silenzo
(port. silncio, cast. silencio).
As reformas introducidas polas NOMIG-82, en xeral razoa-
bles e ben xustificadas, desterraban varios dos mis conspicuos pro-
cedementos identificadores/diferenciadores do galego escrito que se
vian pondo en prctica desde os comezos da tradicin escrita con-
tempornea: apstrofos, tiles, guin, sobre-adaptacin de cultis-
mos, deformacin de cognatos xmeos, etc. En orixe, estes proce-
dementos configuraban un conxunto de dispositivos que se aplica-
ban sobre un sistema ortogrfico herdado do casteln (desde o
inventario grafemtico ata boa parte das convencins) e un reperto-
rio lxico culto (e en parte tamn patrimonial) partillado con este, e
precisamente serviran para conformar a partir de a un sistema gale-
go propio e diferenciado. Ora, ao desbotaren estes procedementos,
as Normas achegaban, obxectiva anda que inopinadamente, o gale-
go escrito ao casteln nun grao que a moitos semellou excesivo. Por
outras palabras, o galego culto/escrito anterior dcada dos oiten-
ta, en especial o da preguerra, tia un aspecto claramente distinto
ao casteln, a pesar de empregar o mesmo inventario alfabtico que
este e dun xeito similar a este, grazas sobre todo faramalla de sig-
nos diacrticos, adaptacin dos cultismos e distorsin das pala-
bras patrimoniais comns. Eliminados ou reducidos drasticamente
estes recursos, anda que fose tomando como modelo o portugus
(que, obviamente, non os utiliza), a lingua escrita culta galega apro-
xmase notablemente, velis nolis, castel.
O devandito pon de vulto a necesidade de considerar o
cdigo da escrita como un conxunto sistemtico, non como un
simple agregado de solucins. A acumulacin de reformas parciais
pode abocar unha modificacin moi notable dun sistema, con efec-
tos non previstos. Xa que logo, ao considerar mesmo pequenos
retoques, deben terse en conta os seus efectos na configuracin
global do sistema, e non consideralos illadamente. Coidamos que
isto explica a derrota dos etimoloxistas: a adopcin do grafema <x>
para palabras como xente ou dixoresultaba preferible dos algra-
fos <g>e <j>, entre outras razns (haba mis, como as pedagxi-
cas e prcticas) porque estes resultaban perigosamente aproximan-
tes ao casteln, e privaban o galego dun dos elementos grficos que
mellor o identificaban. A mesma motivacin diferenciadora/identi-
ficadora estivo na base da adopcin, varios sculos antes, dos gra-
femas innovadores <lh>e <nh>en portugus, no canto dos tradi-
cionais <ll>e <nn>(cos seus algrafos).
Estamos convencidos de que se o galego adoptase a solu-
cin etimolxica para a sibilante prepalal, adoptara simultanea-
mente aqueloutros dous grafemas, para seguir mantendo unha
mnima distancia de seguranza verbo do casteln: escribiriamos
junta e genteno canto dos actuais xunta e xente, pero para com-
pensar tamn grafariamos brilhar e estranho, en lugar dos actuais
brillar e estrao. Isto condcenos a unha breve reflexin acerca do
uso do grafema <x>en galego. certo que escribir xeografa ou filo-
loxa nos afasta do comn das linguas de cultura da nosa contorna,
e que, desde ese punto de vista, sera altamente desexable recupe-
rar as grafas etimolxicas. Pero non menos certo que o <x>cons-
tite hoxe por hoxe o identificador grfico por excelencia do gale-
go escrito, e que nese papel parece difcil atoparlle unha substitu-
cin igual de eficaz e satisfactoria. Se nos limitsemos a adoptar a
grafa etimolxica, o galego escrito sera, a simple vista, practica-
mente indistinguible do casteln. Se simultaneamente adoptse-
mos algns trazos da ortografa portuguesa, como <lh>e <nh>,
daquela s os expertos e os propios lusgrafos (sit venia verbo) dis-
tinguiran o galego do portugus.
Fose como for, a percepcin antes sinalada dun certo dficit
de diferencialismonas Normas do 82, unida a outros factores de tipo
extra-lingstico dos que falaremos mis adiante, alentou a procura
de propostas alternativas (Herrero Valeiro 1993, Kabatek 1994).
Cadro 3: Evolucin da elaboracin da lingua escrita no perodo
contemporneo nos planos grfico, morfolxico e lxico
Oralista Popularista Enxebrista Proto-estndar Estndar
Fixacin ortogrfica 1 2 3 4 5
Autonoma> oralidade 2 1 3 4 5
Transdialectalizacin 1 2 3 4 5
Castelanismos suntuarios 4 3 2 1 0
Castelanismos utilitarios 5 4 3 2 1
Vulgarizacin cultismos 2 4 3 1 0
Ultracorreccins 1 2 4 3 0
Arcasmos 0 1 4 3 2
Lusismos 0 1 2 3 4
Outros 0 1 2 3 4
Fabricacin propia 1 2 3 4 5
Emprstimos internos 1 2 5 4 3
Fonte: Fernndez Salgado e Monteagudo (1995)
3.2 O disenso normativo: o reintegracionismo
Acabamos de mencionar o reintegracionismo lingstico.
Como deixamos dito, a defensa dun achegamento do galego ao por-
tugus ten precedentes salientables en etapas anteriores, pero nestas
s excepcionalmente se levou a posicin ao punto de propor a dilu-
cin do primeiro no segundo. O certo que se trata mis ben de
precedentes doutrinais, que raramente deron callado en propostas
sistemticas ou en prcticas coherentes, e en realidade se limitaron
a postular en termos xenricos a identidade histrica do galego e o
portugus, ou ben a propugnar no concreto determinadas solucins
converxentes co portugus (pdese aducir o exemplo da grafa eti-
molxica para a fricativa prepalatal xorda). Non menos verdade
que nese mesmo terreo doutrinal, a apelacin identidade do gale-
go e o portugus un lugar comn do discurso galeguista desde
Martn Sarmiento (cos matices que xa sinalamos) e sobre todo desde
os finais do sculo XIX, especialmente como contra-argumento
fronte ao discurso castelanista que sostia unha pretensa imposibi-
lidade conxnita do galego para soerguerse da condicin dialectal e
converterse nun idioma de cultura.
Endebn, como fomos vendo, para a maior parte dos culti-
vadores do galego, esa apelacin retrica identidade do galego e o
portugus resultara compatible cunha prctica de elaboracin dun
idioma culto autnomo, nalgns casos mesmo rexeitando o empre-
go de solucins converxentes co portugus, e incluso polemizando
explicitamente cos defensores destas. Nesta lia sitase precisamen-
te a opcin que se ten denominado reintegracionista de mnimos, e
que ns consideramos englobada dentro da corrente autonomista
(vxase mis atrs). Xa que logo, a principal novidade que represen-
ta o reintegracionismo recente reside en que, cando menos nas sas
versins mis coherentes, propugna e practica un amplo conxunto
de solucins ortogrficas, morfolxicas e lxicas do portugus que
rachan coa tradicin contempornea do galego culto/escrito.
O reintegracionismo compareceu con forza no escenario
dos debates sobre a norma do galego pouco despois da publicacin
das Normas da RAG de 1970 e 1971, e faino da man dun presti-
xioso fillogo lusitano moi prximo a Galaxia, grande e vello
amigo da cultura galega: Manuel Rodrigues Lapa (Lapa 1973). A
posicin ltima de Lapa (dicimos ltima pois non era a que manti-
vera anos atrs) est formulada coa grande forza que lle outorgan a
sa clareza e simplicidade. Os esforzos por construr un galego
culto autnomo foron un fracaso, e en realidade non teen nin-
gunha posibilidade de suceso. A lingua galega de cultura est xa
construda, e o nico que hai que facer recoecela como tal e
adoptala: esa lingua o portugus.
A reaccin inicial dos crculos galeguizantes foi de cordial
pero rotundo e case unnime rexeitamento, igual da parte dos gale-
guistas mis veteranos (Ramn Pieiro, lvaro Cunqueiro, Ramn
Otero Pedrayo; vxase Pieiro 1973) que dos novos nacionalistas,
como mostra a opinin dun dos principais ideolingistas e lderes
polticos do nacionalismo emerxente, o dirixente da Unin do
Povo Galego Francisco Rodrguez: A solucin de R. Lapa de que
escrebamos en portugus, a esperanza de que non morrer porque
est viva a nosa lngua na sa filla universal, non soluciona os
nosos problemas culturais como povo, como colectividade, nen
pode consolar a ningun que queira ver o seu idioma e cultura nor-
malizados no seu contexto social (Rodrguez Snchez 1976).
Endebn, a posicin de Lapa atopou eco en crculos galeguis-
tas/nacionalistas mis novos, e, sobre todo, acabou por ter un vale-
dor moi importante: Ramn Carballo Calero, quen nun primeiro
momento sara a defender a posicin clsica do galeguismo
(Carballo Calero 1974), pero que acabou por subscribir, anda que
con matices, a tese do fillogo portugus.
Como dixemos atrs, na lia sinalada de Lapa, ben desde
posicins mis moderadas (achegamento do galego ao portugus),
ben desde estratexias gradualistas (avance progresivo ata a dilu-
cin do galego no portugus), nos ltimos anos setenta xorden
unha serie de propostas reintegracionistas, que as das tentativas
de conciliacin de 1977 (Bases) e 1980 (Comisin Lingstica da
Xunta de Galicia) non conseguiron integrar na corrente maiorita-
ria. A partir desta ltima data, vai tomando corpo unha posicin
intermedia, nas Orientacins da AS-PG de 1980, que sufrir ulte-
riores reformulacins. Para algns dos seus propugnadores, trtase
dunha terceira va mis ou menos equidistante, para outros, trta-
se dunha proposta-ponte, de transicin cara a outras mis avanza-
das. Sexa como for, a partir de 1982, co gallo da oficializacin das
NOMIG-82, o reintegracionismo propiamente dito vai concretan-
do as sas propostas, e no camio ramificndose entre posicins
mis extremas, de pura adopcin do portugus (co problema
sobrevido das diferenzas ortogrficas entre Portugal e Brasil), tal
como propoen as Irmandades da Fala, e outras mis matizadas.
Entre estas, simplificando, podemos citar en primeiro lugar a
Associaom Galega da Lngua (o grupo mis representativo e
cunha proposta e prctica mis coherentes e sistemticas), que visa
a elaboracin dunha norma galega inserida no tronco luso-brasi-
leiro, mantendo certos trazos morfolxicos e lxicos peculiares e
adaptando a ortografa portuguesa en aspectos menores.
Xa que logo, os reintegracionistas son partidarios dunha
reforma en profundidade da ortografa galega recibida, adaptando
(nas versins moderadas) ou adoptando (nas mis radicais) a do
portugus. Consideran que o sistema ortogrfico propugnado
polas NOMIG-82 racha coa tradicin histrica da lingua, illa o
galego das outras variedades do seu mesmo sistema lingstico (o
luso-brasileiro), e consagra a sa dependencia verbo do casteln.
Outros planos ou aspectos da lingua son mis pacficos, pero
mesmo as hai diferenzas notables nos planos fonolxico e morfo-
lxico, en especial na morfoloxa derivativa. Pola contra, a coinci-
dencia no plano fnico case total.
O reintegracionismo non un movemento unitario e cohe-
rente, mais un feixe de correntes con principios tericos basica-
mente coincidentes mais con propostas prcticas considerable-
mente diversificadas. Para simplificarmos, podemos distinguir
das modalidades: (a) un reintegracionismo propiamente dito,
denominado s veces de mximos (representado pola Associaom
Galega da Lngua, AGAL), e (b) un reintegracionismo lusgrafo.
Atendendo sa denominacin mis corrente, tamn se podera
considerar aqu o denominado reintegracionismo de mnimos
(representado polas normas da AS-PG e similares), que na nosa
opinin constite unha modalidade do autonomismo. Este ltimo
un reintegracionismo mis ben sociolxico, terico e retrico ca
propiamente lingstico. Aproxmase das correntes reintegracionis-
tas nas posicins glotopolticas, especialmente polo seu vencella-
mento estreito ao activismo nacionalista e polo argumentario des-
pregado na sa crtica s NOMIG-82 (normativa imposta, espa-
olizante, acientfica, as normas do PP, etc.). Nas solucins nor-
mativas propugnadas, a proposta mnimos apenas se diferencia
das NOMIG-82 por defender un criterio un pouco mis diferen-
cialista fronte ao casteln e correlativamente algo mis aproximati-
vo cara ao portugus. Destarte, as diferenzas mis importantes
entre mnimos e ILG/ RAG radican, como veremos, no uso de sig-
nos grficos auxiliares (acento e guin), no plano fonolxico e na
morfoloxa derivativa. O acordo normativo de 2003 significou
practicamente a fusin das das correntes autonomistas, a oficial
e o reintegracionismo de mnimos.
Pola sa banda, AGAL acumula s diferenzas dos mnimos
a respecto das NOMIG-82 moi considerables diferenzas ortogrfi-
cas; de feito, a sa proposta est, do punto de vista lingstico,
moito mis prxima da lusgrafa do que da de mnimos, do
mesmo xeito que esta se atopa mis preto da autonomista do que
da de AGAL. Por outra banda, entre os dous reintegracionismos
(mximos e lusografa) a primeira vista existe unha diferenza
importante, pois aqueles propugnan unha norma galega autno-
ma, mentres que estes pretenden pura e simplemente a adopcin
do portugus como lingua escrita e de cultura de Galicia. No
fondo, tal diferenza non real, pois o groso do sector AGAL con-
sidera a sa proposta como transicional cara lusografa.
As diferentes opcins grficas atpanse ordenadas nunha
especie de continuumimplicacional, anda que resulta simplificador
afirmar, como fan algns estudosos (Herrero Valeiro, 1993), que vai
do casteln ao portugus, pois, como sinalamos, nalgns puntos a
ortografa autnoma do galego arrdase mis do casteln do que a
portuguesa (pnsese, por acaso, na representacin da consoante
sibilante prepalatal). Finalmente, hai que ter en conta que entre os
reintegracionistas se dan posicins mis inmediatistas e outras mis
gradualistas, isto , defensores da adopcin inmediata do portugus
fronte a propugnadores de solucins intermedias e transicionais coa
mira posta no obxectivo final da integracin no portugus.
3.2.1 Entre autonomismo e reintegracionismo:
a proposta de mnimos
Como dixemos, o reintegracionismo de mnimos propn,
na prctica, un modelo autonmo, anda que con algunhas conce-
sins ao portugus, que normalmente se estean na promocin de
variantes galegas coincidentes con este, mis ou menos marxinais
no propio galego, pero con circulacin na lingua literaria, nos dia-
lectos ou na lingua medieval. En realidade, baixo esta denomina-
cin (e outras que se teen empregado, como normativa de con-
cordia), conviven un feixe de solucins ortogrficas e morfolxicas
diversas, unhas mis prximas versin cultista das NOMIG-82,
e outras de maior calado reintegracionista. Imos referirnos aqu aos
trazos mis comns, sinalando no seu caso opcins alternativas.
Na ortografa, por va da regra adptase o sistema acentual
do portugus continental (anda que prescindindo do acento cir-
cunflexo
20
), e, menos xeralmente, utilzase o guin entre o verbo e
o pronombre cltico: secretria~secretaria (subliamos a vogal tni-
ca), leva-lo (levas+o), lev-lo (levar +o). Canto representacin da
contraccin da preposicin a co artigo determinado masculino o/s,
e do alomorfo lo tras formas verbais e outras palabras (os cuanti-
ficadores todos e ambos, a preposicin tras, a locucin e mais)
adptase a solucin cultista admitida nas NOMIG-82(ao/s, todos
os), coincidente co portugus. Tamn se tende a empregar <v>anti-
20. Como adiante indicaremos, o acento circunflexo en portugus marca o timbre
pechado da vogal tnicaburgus, lbrego, pnico.
etimolxico nalgunhas palabras que o teen en portugus, como
povo ou governo
21
. Na morfoloxa nominal, admtense as variantes
tipo mao, chao, verao (do galego central e oriental) cabo de man,
chan, vern (do galego occidental e sancionadas nas NOMIG-82),
pois aquelas considranse mis prximas ao portugus (mo, cho,
vero). No plano que conviemos en denominar fonolxico, a dife-
renza radica por unha banda nalgunhas solucins patrimoniais
(muito cabo de moito), e por outra no tratamento dunha serie de
palabras que o portugus adapta como patrimoniais mentres as
NOMIG-82 trata como cultismos (en coincidencia co casteln).
Isto manifstase nos finais de palabra, especialmente za/ cia, zo/
cioen voces como presenzaou espazo, e no mantemento do grupo
culto ct o pt ou a vocalizacin do primeiro elemento en pala-
bras como leitor ou conceito.
Na morfoloxa nominal non existen grandes diferenzas coas
NOMIG-82; o mis salientable a solucin para o plural dos nomes
(e algns pronomes) rematados en l: NOMIG-82 distinguen entre
polislabos oxtonos que fan o plural en (l)is (real>reais, papel>
papeis, fusil>fuss) dos monoslabos e mais dos polislabos non
oxtonos, que fan o plural en les (tales, fciles), a proposta de
mnimos segue o portugus no segundo caso (tais, fceis). Canto
morfoloxa verbal, o mis destacable a adscricin segunda ou
terceira conxugacin, seguindo o modelo portugus, dunha serie
de verbos que as NOMIG-82 asignan terceira ou segunda (en
coincidencia co casteln): dicer/ dicir, viver/ vivir, escreber/ escribir,
receber/ recibir; car Algunhas variantes mis poderanse aducir
canto a adverbios (aln, aqun), preposicins (aps, at) e conxun-
cins (nen, uso de porne alis) e grafa de locucins adverbiais
(amodo, devagar, talvez) e outras. Verbo morfoloxa derivativa, de
destacar o uso dos sufixos bel/ vel (plur. beis/ veis: estbel,
estbeis), aria (portaria) e zn (alternando de forma s veces asis-
temtica con cin: canznpero accin ou aczn), mentres que as
21. Algns reintegracionistas de mnimos usan <v>en todos os casos en que o presenta
o portugus: dever, fava, cantava, livro, livre
NOMIG-82 nos dous primeiros casos admiten como variantes bel
e ara pero dan preferencia a ble (plur. bles: estable, estables) e
era (portera), e no ltimo sancionan a forma cin (cancin,
accin). Tamn se poden sinalar algunhas diferenzas lxicas, anda
que este un terreo menos claramente definido.
De xeito anlogo ao que antes vimos con respecto s
NOMIG-82, na corrente mnimos conviven das tendencias, unha
que representa unha versin frouxa e outra que representa unha
versin forte. As das comparten certos trazos morfolxicos e o
groso das opcins lxicas, pero presentan matices importantes na
ortografa e noutros puntos. Na prctica, os seguidores da norma-
tiva de mnimos non adoitan escoller en bloque unha ou outra
versin, mais realizan, segundo preferencias individuais ou outro
tipo de criterios, unha combinacin das solucins que presenta-
mos no cadro
Cadro 4: Versin frouxa e versin forte da opcin mnimos
Frouxa pobo, libro secretaria lvalo man moito cancin estbel
Forte povo, livro secretria leva-lo mao muito canzn estvel
Na actualidade, despois do acordo normativo que condu-
ciu s NOMIG-03, que integrou varias das solucins de mnimos,
esperable que esta corrente desapareza como tal, e que os seus
seguidores (persoas ou colectividades) pasen a empregar a norma-
tiva oficial reformada.
3.2.2 O reintegracionismo de mximos:
a proposta de AGAL
O reitegracionismo de mximos (AGAL) difernciase do de
mnimos fundamentalmente polas opcins ortogrficas, dado que,
como dixemos, o primeiro propugna a adaptacin da ortografa
portuguesa, o que fai que a sa proposta se afaste notablemente do
principio fonmico, o que non acontece coa proposta de mnimos.
O subsistema de sibilantes, que como sabemos evolucionou en
sentido diverxente en galego e portugus, o mis afectado: <g>,
<j>e <x>para un nico fonema /S/ (ja, caixa, gente, hoje, peixe, giro,
estrategia, jogo, roxo, juntar, ajuda), <s>e <ss>para /s/ (coser,
passar), <c+e, i>/ <-+a, o, u>e <z>para /T/ (caar, beleza; parecer,
cozer; dcil, vizinho; poo, prazo; acar, azul). No caso doutras gra-
fas, a relacin fono-grfica non se ve alterada: <lh>por <ll>(palha/
palla), <nh>por <>(vinho/ vio), <m>por <n>(razomno
razn); e <v>segundo a norma portuguesa
22
: dever, rvore,
livro, andava Para representar o fonema velar intervoclico, no
canto do dgrafo <nh>, AGAL propn <mh>: as, AGAL escribe
umhae unhadonde os autonomistas (estritos e de mnimos) graf-
an respectivamente unhae ua.
O sistema acentual de AGAL tamn acolle o acento circun-
flexo para marcar o timbre das vogais medias, anda que non o de
/a/ (pois en galego non existe o fonema central alto /"/ do portu-
gus): caf pero burgus, cmico pero cncavo. O dgrafo <qu>
emprgase para representar a consoante /k/ ante <e, i>(que, quin-
ce), noutras palabras <qu>(e o seu algrafo <q +e, i>) represen-
ta /ku/: aqurio, eqestre Isto ltimo incle certas palabras (quan-
do, qual, quanto, quatro, quadro) que en portugus presentan /ua/
etimolxico que en galego foi reducido a /a/; as, nestes casos os
autonomistas propoen cando, cal, canto, catro, cadro
A proposta AGAL tamn admite en numerosos puntos
opcins dobres, por exemplo: ge/ gem (viage/ viagem) ao/ am
(irmao/ irmam), cans/ cais(<plur. de cam), moito/ muito, coiro/ couro,
tu/ ti; troita/ truita/ truta, coitelo/ cuitelo/ cutelo Algunhas das
variantes admitidas son simplemente inexistentes en galego actual
(viagem), outras son dialectalmente marxinais e non foron acollidas
22. Non se esqueza que en portugus o uso dos grafemas e <v>est motivado
fonoloxicamente, pois representan fonemas distintos, /b/ e /v/, mentres que o galego
unicamente presenta o fonema /b/.
pola tradicin literaria e culta (cais, couro, truita), outras mis
teen unha notable extensin dialectal (irmao, muito) pero as sas
alternativas (irmn, moito) foron preferidas pola tradicin litera-
ria galega. En todos os casos, trtase ou ben de acoller unha varian-
te portuguesa, ou ben unha galega transicional cara ao portugus.
Nos casos de <h>, <-m>, <lh>, <nh>e /<v>as dificul-
tades prcticas que presenta seguir en galego as normas do portu-
gus, sen ser despreciables, son relativamente menores. Tocante
primeira, a evitacin do <h>intervoclico obriga a escribir algun-
has palabras dun xeito abondo complicado (pr-histria), e atraizoa
a pronuncia en galego dalgunhas palabras (inhalar, anhelo; con
nasal velar). No que atinxe a <m>, en portugus ten un emprego
moito menos abundante do que tera en galego, pois fra de deter-
minadas formas do paradigma verbal (as sextas persoas que non
son oxtonas: andam, andavam, andaram, andariam, andem, andas-
sem, andarem), nas demais clases de palabras practicamente s apa-
rece en monoslabos (fim, bom, quem, cem, com, sem, nem); mentres
que en galego tera que utilizarse nun moi elevado nmero de
substantivos e adxectivos que en portugus rematan en vocal ou
ditongo nasais (cfr. galego razon/razom, nacin/naomfronte ao
portugus razo, nao). Por parte, no caso dos nomes, non se ve
a coherencia de escribir o singular en <-m>e o plural en <ns>
(fim/ fins).
Os dgrafos <lh>e <nh>teen na sa contra o feito de
careceren de tradicin do galego escrito, mesmo no perodo medie-
val, e seren distintivamenteportugueses, pero non crearan proble-
mas especiais de adaptacin. Unicamente obrigan a enxear unha
nova grafa para a nasal velar, para o que, como xa sinalamos, se
propuxo o dgrafo <mh>: umha. Finalmente, e <v>, que en
portugus corresponden con cadanseu fonema (/b/ bilabial oclusi-
vo, e /v/ labiodental fricativo), poderan sen excesivas complica-
cins empregarse portuguesa en galego (que pose un nico
fonema bilabial oclusivo /b/), no canto de seguirmos o criterio eti-
molxico, que o que dispoen as NOMIG-82 (voda, deber, mbil,
libro,), que nos fai coincidir co casteln en mis do noventa por
cento dos casos. O problema aqu e didctico, pois non se pode
esquecer que os aprendentes do galego escrito foron previamente,
son simultaneamente ou van ser posteriormente alfabetizados
tamn en casteln.
As e todo, o que complica en grao moi notable a escrita do
galego son as grafas portuguesas para as sibilantes, e isto pola sin-
xela razn de que a os sistemas fonolxicos do galego e o portu-
gus se bifurcaron dun xeito irremediablemente diverxente
(Fernndez Salgado e Monteagudo 1993). Desde o punto de vista
da fala, para un lusfono a distincin grafemtica entre <g>e <j>
por unha banda e <x>pola outra est perfectamente motivada,
pois os dous primeiros grafemas corresponden a un fonema sono-
ro e o segundo a un xordo ( certo que un lusfono para o fonema
xordo /S/ pode dubidar entre o grafema <x>e o dgrafo <ch>, pero
isto non fai ao noso caso). A nica dbida que se lle pode presen-
tar na escolla de <g>e <j>ante <e>e : genteperohoje; giz pero
jipe. Un galego non tera outro remedio que acudir sa memoria
hora de decidirse por un dos tres grafemas, no caso unha palabra
como xeito, ou por <j>fronte a <x>, no caso de palabras como
xarope ou roxo.
Algo similar acontece con <c+e, i>, <+a, o, u>fronte a
<z>: en portugus, os algrafos <c>/ <>corresponden a unha sibi-
lante xorda, mentres que o grafema <z>corresponde a unha sibi-
lante sonora. Para un galego non seseante, tanto os dous primeiros
coma o terceiro corresponden a un nico fonema, fricativo inter-
dental: o galegfono estara obrigado a memorizar que caar se
escribe con <>, mentres que gozar se escribe con <z>, acender e
parecer levan <c>pero cozer ou fazer levan <z>. Analogamente, o
galego falante tera que botar man da sa memoria para saber que
passar se escribe con dous <ss>, mentres que casar s ten un <s>;
diferenza que resulta obvia para un lusfono, pois no primeiro caso
pronuncia un fonema xordo e no segundo un sonoro.
Na morfoloxa nominal e sobre todo na verbal a proposta
de AGAL moderadamente autonomista. Canto aos nomes, ade-
mais do devandito para os finais ao/ am(irmao/ irmam; port.
irmo), pdense aducir os correspondentes plurais aos/ ans e
ais(irmaos/ irmns, cans/ cais port. irmos, ces), ou os finais en
om(plur. -ons) fronte ao portugus o/ es(razom/ razons; port.
razo/ razes). Nos pronomes, admtese ti (tipicamente galega)
cabo de tu (antiga, dialectal e portuguesa), recllese a distincin
entre te acusativo e che dativo (tpica do galego e inexistente en
portugus, que s presenta te), e admtese o uso do alomorfo no do
pronome acusativo de P3 tras forma verbal rematada en ditongo
(bebeu-no todo; port. bebeu-o tudo). Na morfoloxa verbal, admten-
se as variantes des e is para o morfema P5 (andades e andais;
port. andais), para a P2 do perfecto admtese chee ste(andache
e andaste; port. andaste). Retense para o antepretrito de indicati-
vo a forma simple (andara) en vez da perifrstica que usa corren-
temente o portugus (tinha andado). Tamn se retn o morfema
impara a P1 do pretrito perfecto da segunda e terceira conxu-
gacins (bebim, partim, port. bebi, parti). Nos verbos irregulares
con perfecto forte, tamn se reteen as formas caracteristicamente
galegas de tipo dixem, dixeche, dixo, con palatalizacin da conso-
ante radical e desinencias enpara a P1 e opara a P3 (cfr. port.
disse, disseste, disse).
Finalmente, a corrente lusgrafa descarta aqueles riscos
propiamente galegos que AGAL acepta, e no canto deles propug-
na o uso das variantes nitidamente portuguesas correspondentes:
irmo/ irmos, co/ ces, razo/ razes, origem, truta, muito, tu, te,
bebeu-o, andais, andaste, bebi, parti, tinha andado, disse, disseste,
disse
Cadro 5: Principais diferenzas entre as propostas ILG/ RAG, mnimos e AGAL
Comprese con Herrero Valeiro (1993)
Ortografa (alfabeto)
Signos auxiliares
Alomorfos do artigo
determinado
Fonolxico
patrimonial
Fonolxico
culto/ semiculto
Morfoloxa nominal
Morfoloxa
pronominal
Morfoloxa verbal
Morfoloxa
derivativa
ILG/RAG
espaol adaptado
palla, vio, facer, caza,
pasar, pobo, faba, non,
unha, xa, xente, hoxe
espaol adaptado
levalo (levar+o)
vario, varo
cncavo, burgus
oralidade/ vacilante
ao/s- /s, /s
tdolos- todos os
bebe-la auga
beber a auga
diferencialista
moito, loita, catro
mixto/ vacilante
lector, concepto
espacio, xustiza
doenza, diferencia
viaxe
autnoma
man/s, can/s
razn/s
tales, fciles
autnoma
ti, che, (viu)no
autnoma
dicir, vivir, escribir
andades, bebn,
bebiches
vacilante
estable/estbel
portera/portara
cancin
Mnimos
espaol adaptado
palla, vio, facer, caza,
pasar, povo, faba, non,
unha, xa, xente, hoxe
mixto> portugus
lev-lo
vrio, vario
cncavo, burgus
non oral> portugus
ao/s, /s
todos os
beber a auga
mixto
muito, loita, catro
diferencialista>port.
leitor, conceito
espazo, xustiza
doenza, diferenza
viaxe
autnoma
mao/s, can/s
razn/s
tais, fceis
autnoma
ti, che, (viu-)no
autnoma/ mixta
dicer, viver, escreber
andades, bebin,
bebeche
diferencialista> port.
estbel/estvel
portaria
cancin/canzn
AGAL
portugus adaptado
palha, vinho, fazer, caa,
passar, povo, fava, nom,
umha, j, gente, hoje
portugus adaptado
lev-lo
vrio, vario
cncavo, burgus
non oral (port.)
ao/s, /s
todos os
beber a auga
portugus
muito, luita, quatro
portugus
leitor, conceito
espao, justiza
doena, diferena
viage/viagem
vacilante
mao/s, can/s-cais
razn/s-razois
tais, fceis
vacilante
tu/ ti, che
(viu-)no/ (viu-)o
vacilante/ mixta
dizer, viver, escrever
andades/andais,
bebim/bebi
bebeche/bebeste
diferencialista> port.
estvel
portaria
canom
3.3 Implantacin de cada unha das propostas
Canto implantacin de cada unha das propostas, as
NOMIG-82 son seguidas por unha grande maiora de produtores,
instrutores e usuarios do galego escrito. Son as empregadas nos
documentos e publicacins oficiais, na maior parte dos centros de
ensino, na prctica totalidade dos materiais de aprendizaxe e con-
sulta (libros de texto, mtodos, prontuarios, guas, dicionarios,
repertorios terminolxicos), nas principais publicacins (o nico
diario, O Correo Galego/ Galicia Hoxe; o nico semanario de infor-
macin xeral, A Nosa Terra; a revista mensual Tempos novos; as
revistas trimestrais Grial, A Trabe de Ouroe Encrucillada), os medios
de comunicacin de masas (radio, televisin, colaboracins na
imprensa en casteln) e as principais casas editoras (Edicins
Xerais de Galicia, Galaxia, Edicis do Castro; parte da propia
Xunta de Galicia). As normas reintegracionistas de mnimos ou
variantes desta gozan tamn dunha considerable implantacin,
numericamente minoritaria pero cualitativamente moi significati-
va: son utilizadas fundamentalmente por escritores, intelectuais,
profesores, militantes, dirixentes polticos ou sindicais e publica-
cins na rbita do Bloque Nacionalista Galego (en particular da
Unin do Povo Galego) e da Central Intersindical Galega. Algunhas
editoras prximas a eses mesmos crculos, como Laiovento, Baa ou
A Nosa Terra, dan preferencia aos mnimos, pero admiten textos
en calquera das normativas en circulacin. As normas da AGAL
son seguidas na propia revista desta asociacin (o trimestral
Aglia), en cabeceiras de sada e difusin irregular e escasa divul-
gacin, e nalgunhas publicacins, que dificilmente chegan ducia
de ttulos anuais. Os ncleos propiamente lusgrafos contan cunha
mnima implantacin en Galicia.
4 O ACORDO DE CONCORDIA DE 2001 E A REFORMA DE 2003
Como se dixo anteriormente, en termos xerais, nos ltimos
anos o debate normativo perdeu saliencia e virulencia, en boa parte
grazas a que entre os distintos sectores preocupados polo futuro do
galego callou a convicin de que as polmicas normativas, tal e
como se produciron, xogaron un papel realmente pernicioso cara
a sumar as forzas dos segmentos mis conscientes e mobilizados da
sociedade e cara a conseguir a adhesin de amplos sectores ao pro-
ceso de normalizacin social do idioma. A discusin pblica que se
desenvolveu nos ltimos meses do ano 2000 significou unha nota-
ble mudanza de nfase e ton sobre o asunto, e desembocou nun
esperanzador proceso de dilogo que culminou nunha proposta de
normativa consensuada que coidamos pode significar un autntico
fito na historia do galego normativo.
Como xa relatamos atrs de maneira resumida, os promo-
tores do dilogo foron a Asociacin Socio-Pedagxica Galega e os
departamentos (ou seccins) de Filoloxia Galega das universidades
da Corua e Santiago e mais o Instituto da Lingua Galega, repre-
sentando os primeiros (AS-PG e Universidade da Corua) posi-
cins mis ou menos prximas corrente reintegracionista e os
segundos (Universidade de Santiago e Instituto da Lingua Galega)
autonomista
23
. Isto dotou o acordo fraguado de respectabilidade
para ambas as correntes, e dunha lexitimacin cientfica. Por parte,
o apoio da AS-PG e de importantes plataformas cvicas na rbita do
nacionalismo poltico (Mesa pola Normalizacin Lingstica),
garantronlle un amplo respaldo social iniciativa. As sesins de
estudo e debate sucedronse ao longo dos ltimos meses de 2000
ata o outono de 2001, e finalmente chegouse a unha proposta con-
sensuada, que foi sometida aprobacin da RAG. En sesin plena-
23. O Departamento de Filoloxia Galega da Universidade de Vigo tivo unha participa-
cin mis irregular no proceso, do que ademais se desvencellou con ocasin da sa
presentacin Real Academia Galega. Cando, despois dun primeiro rexeitamento por
parte desta, se retomou o asunto, o Departamento de Vigo sumouse en condicins de
total igualdade e cunha actitude comn aos outros participantes.
ria que tivo lugar en novembro deste ano, esta rexeitou a propos-
ta, pero o seu pronunciamento foi entendido mis como unha
desaprobacin do procedemento seguido do que como unha des-
cualificacin global desta. A propia RAG, que reclamaba para si,
conforme establece o ordenamento legal, o protagonismo do pro-
ceso de reforma, creou unha nova comisin en 2002 de acordo
coas reas universitarias de Filoloxa Galega e mais o ILG e coa par-
ticipacin destes, que repasou o acordo adoptado pola comisin
anterior, e presentou unha nova proposta de reforma (de feito moi
similar anterior) ao Pleno da RAG, que arestora a aprobou, en
sesin que tivo lugar en xullo de 2003.
Antes de presentar as novidades que introduce a reforma
normativa de 2003 (NOMIG-03), exporemos brevemente as claves
que permitiron emprender e levar a boa fin este proceso de dilogo:
Participacin plural no proceso e recoecemento dos
participantes na discusin como autnticos interlocu-
tores, merecentes como tales de respecto e considera-
cin. As vellas descualificacins polticas ou cientficas
foron abandonadas, recoecndose a lexitimidade en
principio de todas as propostas.
Aceptacin da necesidade de vixencia dunha norma
nica (anda que elstica nalgns puntos) en mbitos
clave de uso e difusin do idioma, en particular o ensi-
no. Esa norma ten que rexerse polo principio da esta-
bilidade flexible, correspondente co estadio de equili-
brio dinmico da lingua, o cal implica que a aceptacin
do acordo normativo comporta o seu non cuestiona-
mento para un perodo de tempo razoablemente longo,
sen desbotar modificacins de pormenor nin unha
revisin mis ampla no longo prazo.
Abandono das discusins de principios a favor dunha
abordaxe mis prctica. O importante non seguir
debatendo se o galego unha lingua de seu, distinta ao
portugus, ou se galego e portugus son a mesma lin-
gua; esta unha cuestin cientfica que debe discutirse
no mbito especializado. Tanto unha como outra posi-
cin son compatibles coa aceptacin, sequera proviso-
ria, dunha normativa propia para o galego culto.
Admisin de que a base de partida para a discusin son
as NOMIG-82, e de que a proposta de reforma debe
afectar o menos posible s convencins propiamente
ortogrficas, que son pouco relevantes para o lingista
pero extremadamente importantes para o usuario
corrente.
Aceptacin de que a autoridade en materia lingstica
reside na Real Academia Galega. A aceptacin deste
principio, que tendo en conta a historia da propia
Academia pode resultar sorprendente, veu facilitado
polo proceso de renovacin da propia institucin, que
duns anos a esta parte acolleu un grupo bastante nutri-
do de lingistas procedentes da universidade e unha
cohorte de escritores galegos relativamente plural e
representativa. Por parte, a Academia est abrindo por
diversas vas a colaboracin cos especialistas en lingua
e literatura galegas das universidades e doutros mbi-
tos. Por outras palabras, a Academia gaou autoridade,
tanto cientfica como carismtica.
De feito, a reforma introduce mis unha mudanza de nfa-
se na orientacin da normativa oficial vixente desde 1982 (prefe-
rencia por ao e o sufixo arano canto de e era) que novida-
des substanciais (algns finais de palabra en zo/ za, ou formas
como vogal e estudar), o que significa que vai custar un esforzo
mnimo de adaptacin para os galeggrafos (vxase cadro anexo).
Sen dbida, os aspectos revisados implican un achegamento ao
portugus, pero as propostas aprobadas estn escrupulosamente
xustificadas desde o galego e para o galego. Por parte, o paso
avanzado totalmente coherente coa lia seguida na poca con-
tempornea: estearse no portugus non como un obxectivo que se
esgota en si mesmo, nin moito menos co horizonte de disolver nel
o noso idioma; mais na procura dunha modernizacin autentifi-
cadora deste e ao tempo de afirmacin fronte ao casteln fagoci-
tante. Os luso-escpticos deben saber que en moitos casos ache-
grmonos ao portugus unha forma de afondarmos no galego,
do cal non se deduce, como coidan os luso-entusiastas, que todo
o portugus galego.
A reforma aprobada responde esixencia de estabilidade
flexibledos idiomas escritos, e que corresponde ao estado de equi-
librio dinmicocaracterstico das linguas vivas. Unha ruptura brus-
ca coa norma vixente resultara profundamente desestabilizadora
e sementara o caos entre os utentes cousa que parecen non
entender os reintegracionistas radicais. Pola contra, a rixidez
inmobilista que non atendese evolucin do uso real conducira
obsolescencia da norma asunto no que deberan matinar os que
se opuxeron reforma. Isto ltimo especialmente certo no caso
dun idioma que est a vivir un proceso tan fludo coma o galego,
no que de balde pretender que as decisins que imos tomando
sobre a marcha (s veces coa urxencia que impn a presin das
circunstancias) tean carcter definitivo e inapelable. Cando a
comunidade galegfona puider contemplar con tranquilidade o
seu porvir (hogano s un soo), poder decidir tamn con maior
liberdade a orientacin do seu idioma culto, e se cadra revisar
moitas das decisins que estamos adoptando. Sexa como for, a
norma reformada debe ter unha vixencia longa, a risco de deso-
rientarmos a galegofona.
Despois da aprobacin da reforma, saron tona reaccins
escpticas ou discrepantes, dunha ou outra banda. Algns inter-
pretaron o acordo como unha concesin discutible a sectores que
inventaran o problema normativo. Pero quen escribe decote en
galego, e mis anda quen ten que ensinalo, sabe ben que ese pro-
blema era un incordio efectivo, e que, sinxelamente, non poda ser
ignorado. Da outra banda, unha serie de colectivos reintegracio-
nistas mostraron a sa insatisfaccin por non teren sido convida-
dos ao dilogo previo e polo limitado alcance da reforma. Pero
eles propios teen manifestado que non estn dispostos a renun-
ciar lusografa a prol dun acordo consensuado, de xeito que cer-
cean partida a hiptese do dilogo. Outra cousa manter unha
convivencia pacfica e mesmo cordial con castelanizantes e con
lusitanizantes, na medida en que non se mostren belixerantes con-
tra o galego.
Aprobada a reforma pola Academia, son os axentes polti-
cos e sociais os que deben facer efectiva a sa aplicacin. Ata
agora, consttase unha acollida francamente positiva por parte dos
sectores mis representativos, desde a Xunta de Galicia (de pri-
meiras, bastante reticente) e o Consello da Cultura Galega, ata
entidades como as Asociacins de Editores e de Escritores en
Lingua Galega. Ao goberno galego correspndelle un papel fun-
damental na implementacin da reforma, comezando polas publi-
cacins institucionais (como o Diario Oficial de Galicia), seguindo
pola Radio Galega e a TVG, e continuando polo mbito mis
importante, que o educativo. A Xunta debe ocuparse de divul-
gar a reforma entre a cidadana, e debe actuar de xeito dilixente e
ao tempo flexible para que a sa implantacin non dea azo a inter-
quinencias e confusins doadamente evitables. Pero a decisin
ltima, coma en todas as cuestins idiomticas, est nas mans dos
utentes. de agardar que a reforma contriba a crear un clima de
entendemento acerca do esperado Plan xeral de normalizacin
lingstica anunciado pola Xunta, e as podermos afrontar en
mellores condicins o problemtico futuro do noso idioma.
Nomes das letras
do alfabeto
Acentuacin
Uso do guin co
artigo determinado.
Alomorfo lo
Signos de
interrogacin
e admiracin
Apstrofo
Grupos de
consoantes
ct e cc
pt e pc
Pronuncia dos
grupos cultos
Sufixos e
terminacins
za, zo
ble/ bel
eu
au
o
n/
ao/ ,
n/ n
n/ ana
on/ ona
n/ oa
O nome da letra <q> que.
O nome dos dgrafos <ch>, <ll> e <qu> respectivamente ce hache, ele
dobre e que u.
Limtase a acentuacin de pronomes interrogativos que introducen
interrogativas indirectas a aqueles casos en que imprescindible para
evitar anfiboloxas.
O alomorfo lo ser de uso obrigatorio despois da preposicin por e do
adverbio u. Nos demais casos dse como preferible a non
representacin. A nica pronuncia recomendable a que reproduce os
alomorfos lo(s), la(s) nos contextos correspondentes.
O seu emprego obrigatorio s ao final do enunciado, recomndase
utilizalo ao inicio en caso de ambigidade e para facilitar a lectura.
Permtese a sa utilizacin para a reproducin da prosodia oral, ou para
respectar ttulos de obras ou cabeceiras de publicacins.
Suprmese a primeira consoante precedida das vogais i e u (conflito,
producin; descricin, ditongo...). Con todo, mantense nalgns tecnicismos
e palabras cultas de escasa frecuencia (dectico, dctil, dptero...).
Aconsoante implosiva vocaliza en i nos casos de reitor (reitorado, reitoral,
reitora) e seita (pero sectario, sectarismo).
Prescrbese o timbre aberto das vogais e, o cando preceden un destes
grupos, e refganse realizacins do tipo [aTto], [dixno], etc.
Amplase a lista de nomes rematados en zo, za: diferenza, espazo, estanza
(estrofa), graza, licenza, nacenza, novizo, perseveranza, presenza, querenza,
sentenza, servizo e terzo.
Derivados: diferencial, diferenciar; espazar, espacial, espazoso; agrazado,
grazoso; licenciar, licenciatura, licenciado; novizado; presenzar, presencial;
sentenzar, sentenzoso; servizal; terciario...
Considranse admisibles tanto ble como bel e, en consecuencia,
admtense tamn as formas duplas do tipo establecer ou estebelecer.
Engdense chapeu, romeu e xubileu relacin de nomes en eu.
Engdense bacallau e pau relacin de nomes en au.
Engdense mpeto e tribo relacin de nomes en o.
Acomdase ao esquema n/ as seguintes formas: afgn, alazn,
alemn, barregn, bosquimn, capitn, cataln, ermitn, escribn, gardin,
musulmn, rufin, sancristn, sultn e trun.
Admtense as variantes locais ao/ e n/ n nos xentilicios
correspondentes (burelao/ burel, muradn/ muradn...).
A terminacin n/ ana queda reservada para caracterizadores
pexorativos (bocaln...).
O esquema n/ ona queda reservado para formacins aumentativas
(homn, mullerona...) e para deverbais pexorativos (abusn, abusona...).
Nos demais casos, n/ oa (anfitrin/ anfitrioa, len/ leoa...).
Cadro 6: Novidades introducidas polo acordo
de reforma ortogrfica (NOMIG-03)
dade
ara/ era
Encontros
voclicos
Artigo
a+o: ao,
ca+o: ca o, c
Pronomes
demostrativos
Pronomes relativos
Numerais cardinais
e multiplicativos
Paradigmas verbais
Adverbios
De lugar
De tempo
De cantidade
e precisin
De modo
De dbida
Preposicins
Conxuncins
Adversativas
Concesivas
Consecutivas
Temporais
Lxico
vogal, estudo
Galicia
Or/ ouvir
Incorprase puberdade ao grupo en dade.
Dselle preferencia solucin tradicional ara, anda que se admite
tamn a solucin era.
Atencin a palabras rematadas en era como batera e galera.
Introdcense unha serie de recomendacins sobre a pronunciacin dos
encontros voclicos nas palabras que acaban en e cando van seguidas
doutra que comeza por vogal.
.
O encontro da preposicin a co artigo o pdese representar
graficamente como ao ou . O texto normativo d preferencia a ao.
Admtese a dobre representacin para o encontro da conxuncin
comparativa ca co artigo determinado: ca o ou c, ca a ou c.
As formas neutras son unicamente isto, iso e aquilo.
Admtese tamn o relativo posesivo cuxo, con flexin de xnero e
nmero.
Deglutnanse os numerais entre vinte e trinta: vinte e un, vinte e dous, vinte
e das...
Elimnanse triple e cudruple.
Prescrbese a acentuacin proparoxtona na P4 e P5 dos pretritos de
subxuntivo (andsemos, andsedes...)
Admtense aln e aqun.
Aglutnanse acoto, decontado, decontino, decoto, deseguida, deseguido,
enseguida.
Rexitase entonces.
Aglutnase a locucin apenas.
Refgase alomenos.
Aglutnanse as locucins amodo e devagar
Aglutnase a locucin talvez.
Engdense a respecto de, aln de, aps, aqun de, at, canto a.
Rexitanse anque, nembargantes, sen embargo.
Admtense no entanto, porn.
Refgasese anque.
Rexitase entonces.
Aglutnanse apenas, decontado que, deseguida que.
Engdese at que.
vogal, estudo
(Derivados de vogal: vocalismo, voclico, vocalizar.
Derivados de estudo: estudar, estudante, estudantado.)
Mantense Galicia como voz lextima galega, denominacin oficial do
pas e forma maioritaria na expresin oral e escrita moderna. Galiza
considrase tamn unha foma lexitimamente galega, amplamente
documentada na poca medieval, que foi recuperada no galego
contemporneo.
Admtese ouvir ao lado de or.
5 DIFUSIN DO ESTNDAR ORAL: O GALEGO URBANO
Neste ltimo apartado imos considerar os problemas da
difusin do estndar. Canto ao estndar escrito, coidamos que estn
tratados parcialmente nas pxinas anteriores, e anda volveremos
rapidamente sobre eles. Intersanos arestora dirixir o noso foco cara
ao estndar oral. Algn estudoso ten sinalado que a estandardiza-
cin lingstica un aspecto dun proceso socio-cultural de dimen-
sins moito mis amplas, cal a urbanizacin: podemos conside-
rar a lingua estndar como un correlato lingstico da cultura urba-
na [] e o grao de estandarizacin lingstica unha medida da
urbanizacin da cultura dos seus falantes (Garvin e Mathiot 1972).
O caso galego confirma plenamente esta observacin: o hbitat pri-
vilexiado para o forxa do estndar oral o medio urbano, pois cons-
tite o mbito principal das instancias e os grupos sociais forxado-
res, usuarios e difusores da variedade estndar, ademais de ofrecer
a posibilidade para o encontro e intercurso entre falantes dialect-
fonos de distintas procedencias e mais os escenarios acados para o
uso pblico e formal da lingua. Todas as cidades galegas prestaron
un contributo sinalado estandardizacin da lingua, anda que ao
longo da poca contempornea o protagonismo correspondeu a
unha ou outra delas, segundo o momento histrico. As, innega-
ble a importancia histrica da Corua e Ourense como centros pro-
dutores de galego elaborado, como o a relevancia atinxida por
Pontevedra e Vigo no perodo de entreguerras e o papel que xogou
a capital das ras baixas desde a posguerra ata a actualidade.
Endebn, nas ltimas dcadas, o centro principal de forxa e difu-
sin do estndar , sen dbida, Santiago de Compostela.
As razns do protagonismo composteln son fundamental-
mente tres. En primeiro lugar, a capital de Galicia sitase nunha
autntica encrucillada dialectal, entre as das variedades mis
importantes do galego, a occidental e a central (vxase mapa),
sendo que o galego vernculo se mantn cunha notable vitalidade
como lingua usual de boa parte da poboacin da cidade e dos seus
inmediatos arredores (Fernndez Rodrguez e Rodrguez Neira
1994:54-74; Fernndez Rodrguez e Rodrguez Neira 1995:70-83 e
288-358). En segundo lugar, ata 1990 Santiago era a sede da nica
Universidade existente en Galicia, o lugar, pois, onde se atopaban
estudantes procedentes de todo o pas, sendo que desde a dcada
dos 60 a Universidade de Santiago se revelou como o centro mis
activo das reivindicacins lingsticas e de cultivo da lingua e anda
hoxe acubilla o continxente mis conspicuo da inteligentsia galeg-
fona. En terceiro lugar, desde a sa proclamacin como capital de
Galicia no Estatuto de autonoma de 1980, Santiago acolle o groso
Mapa 1: Santiago de Compostela, na encrucillada das isoglosas correspondentes ao seseo
(cen), a finais nominais an/ -ao (man), ao plural dos nomes acabados en n (cans)
Fonte: elaboracin propia a partir do ALGa
das institucins de autogoberno (Xunta e Parlamento) e mais as ins-
talacins centrais da Radio e Televisin de Galicia. Todo o devandi-
to contribe para unha presenza moi notable da lingua galega na
vida pblica da cidade, por enriba do resto das cidades do pas. Nas
das ltimas dcadas, Santiago reforza as a sa condicin de prin-
cipal foro de expresin pblica/formal en lingua galega, e centro de
decantacin e irradiacin da variedade estndar.
Acabamos de indicar que o hbitat urbano ofreca a sede
privilexiada para a lingua estndar. Como dixemos ao comezo do
presente contributo ( 1.2), nas condicins sociolingsticas do
galego isto presntase asemade como unha fonte de problemas, xa
que xusto nos medios urbanos onde a posicin do casteln mis
forte, e a do galego mis feble. Aln diso, a presenza crecente
durante as das ltimas dcadas do galego no mbito da comuni-
cacin pblica/formal veu acompaada da incorporacin ao seu
uso dun continxente considerable de novos utentes, non s gale-
go-falantes tradicionais (ou bilinges con boa competencia en gale-
go), mais tamn antigos monolinges casteln-falantes (ou bilin-
ges con competencia precaria en galego), que aprenderon o gale-
go precisamente (e s veces exclusivamente) para utilizalo neses
mbitos. O primeiro grupo constite a base de usuarios/produto-
res do estndar oral, o segundo deu ensexo ao xurdimento dunha
variedade que ten recibido o nome de neo-galego urbano
(Regueira 1999).
O estndar oral vn sendo obxecto de atencin crecente
desde os comezos da dcada dos noventa, o que comezou a dar
como resultado slidos contributos de interese indubidable
(coma tal Regueira Fernndez 1994 e outros traballos do mesmo
citados ao longo das presentes lias, ou Fernndez Rei 1997);
secomas, btase en falta un estudo completo, sistemtico e por-
menorizado da fontica (especialmente da fonotctica) e da pro-
sodia galega, e unha anlise a fondo dos problemas que ofrece a
sa estandardizacin e o seu ensino. Mis urxente anda a ela-
boracin de materiais didcticos e de apoio na lia de Regueira
(coord.) 1998, en particular dun curso audiovisual, que se debe-
ra divulgar pola radio e a televisin e comercializar en cintas de
audio e vdeo, pois constite a ferramenta imprescindible para a
extensin do idioma, especialmente para a aprendizaxe e perfec-
cionamento do seu uso oral.
A razn mis importante da crecente atencin prestada ao
estndar oral radica no incremento da presenza do idioma galego
en mbitos/tipos de texto orais de carcter pblico/formal dos que
previamente se atopaba practicamente excludo, e en particular no
establecemento de das poderosas axencias de difusin da lingua
falada: unha cadea de televisin e mais unha emisora de radio,
ambas as das de titularidade pblica e dependentes do goberno
autnomo (TVG e RG, creadas en 1986). Elementos coadxuvantes
son o uso do galego no teatro (grandemente promovido desde a
creacin en 1984 do Centro Dramtico Galego), na producin
audiovisual (cine, vdeo) e nas actividades e institucins pblicas,
desde conferencias, mtins ou roldas de prensa ata os concellos e o
Parlamento autnomo. Isto deu lugar a un proceso que Kabatek
denominou de koineizacin (1997b), isto , de decantacin
dunha variedade situada na base do estndar oral.
Tocante s sas caractersticas idiomticas, a morfoloxa do
estndar oral a mesma do galego escrito (transdialectal); o seu
lxico, cando menos nos estilos mis coidados, atpase depurado
dos castelanismos que abundan no galego ordinario e arrequecido
polas achegas do galego literario e neoloxismos portugueses; e a
sa prosodia, caracterizada por un acento menos marcado cs
falas rurais, reflite os matices dialectais en puntos tales como a pro-
nuncia das vogais medias en determinados contextos fonticos
(metafona nominal, influxo de nasal trabante, etc.). En tempos
recentes produciuse un movemento de reivindicacin dos dous
trazos dialectais mis recoecibles que se atopaban socialmente
estigmatizados e de facto marxinados do estndar, a gheada e o
seseo (Recalde Fernndez 1994, 1995; Mguez Iglesias 1996),
especialmente entre os mis mozos, ao que contriburon certas
series de televisin de suceso e grupos musicais con audiencia en
medios xuvens (Labraa 1999, Fernndez Rei no prelo). No fondo
desta reaccin albiscamos non tanto un rexeitamento do estndar
galego coma un surto de identidades sectoriais (xuvenil, local,
popular) e unha exaltacin de riscos asociados autenticidade e
espontaneidade. Na mesma lia do que acabamos de comentar, a
introducin do galego (estndar) no ensino provocou unha reac-
cin nalgns galegfonos a prol dos seus respectivos falares dialec-
tais. A reinvidicacin dos trazos e falares locais, dialectais ou ordi-
narios, carentes de prestixio, non ten porque resultar dania para
a estandarizacin do galego, mesmo pode redundar nun arreque-
cemento estilstico e resultar vigorizante, sempre que se entenda
como un movemento creativo e renovador e a prol da diversidade,
desacomplexante e desprexuizado, e non se traduza nun reprega-
mento parroquialista fronte identidade galega comn e unha
pechazn encapsulante e empobrecedora fronte ao supralocal,
estandardizado e cultivado.
Pero, na nosa opinin, os problemas mis acuciantes para
a estandarizacin do galego falado non proveen do (contra) pres-
tixio de que estn a gozar os falares locais en certos sectores, mais
dos novos usuarios, non tanto dos casteln-falantes que por moti-
vacins de diverso tipo (polticas, culturais ou persoais) se bilin-
gualizan ou se galeguizan de vez, coma por parte dos que empre-
gan o galego fundamentalmente por razns profesionais, o que
incle a bastantes locutores de radio e televisin, algns actores,
polticos e ensinantes, e moitos funcionarios pblicos. Nestes
medios onde xorde o chamado neogalego urbano, unha varie-
dade hbrida, galega no lxico e a morfoloxa, pero fortemente cas-
telanizada na prosodia, a sintaxe e o estilo idiomtico: colocacin
de pronomes tonos segundo as pautas do casteln (llo dei por dei-
llo) ou ultracorrecta (dixo que drallo por dixo que llo dera), empre-
go de formas verbais compostas con haber ou transpostas ao gale-
go mediante ter (ha chegado ou ten chegado por chegou; haba che-
gado ou tia chegado por chegara); subdiferenciacin de /s/#/S/
([s*en#te] por [Sen#te]), de [n]~[N] ([una] por [uNa], [bin unme]
por [biN uNme]), /e/#/$/ ([bes*] indiferentemente por [bes*] e
[bEs*], respectivamente de vir e ver), /o/#// ([pon] indiferente-
mente por [poN] e [pN], respectivamente P3 do indicativo pre-
sente e P2 do imperativo de pr), timbre, duracin e ton das
vogais tonas, especialmente das finais, etc. (Kabatek 1996,
Regueira Fernndez 1994, 1997).
Este fenmeno disparou as alarmas de varios lingistas
(Alonso Montero 1991, Kabatek 1991 e 1997a, Vidal Figueroa
1997, Regueira Fernndez 1999 e 2002), que chegan a albiscar nel
un perigo para a mera supervivencia do galego, un estadio case
irreversible na sa definitiva dialectalizacin polo casteln. O asun-
to merecente de reflexin. Sen dbida, as crticas difusin do
neo-galego a travs dos medios de comunicacin e ao inxustifica-
ble desleixo idiomtico de numerosos persoeiros pblicos e ensi-
nantes son fundadas. Velar pola sade do idioma constite un
deber profesional dos lingistas, e denunciar os perigos que o ame-
azan forma parte integral das sas responsabilidades. Xa que logo,
resulta completamente razoable que os expertos se mostren esi-
xentes cos usuarios que teen a obriga de dar exemplo de esmero
idiomtico pola sa profesin (como o caso de locutores, actores
e profesores) ou pola sa posicin social (como os polticos e
outros responsables pblicos).
Pero, por outra banda, a incorporacin de casteln-falantes
ao galego (mesmo se deficiente, parcial e limitada) non pode ser
outra cousa que un sntoma de vitalidade do idioma do pas. Rebus
sic stantibus, semella inevitable que esa incorporacin se produza a
travs dunha variedade de transicin, na que se farn patentes os
problemas de asimilacin dos aspectos do galego mis difciles para
os casteln-falantes (prosodia, sintaxe e estilo idiomtico). hora de
criticar o neogalego urbano, os lingistas (e tamn os activistas
lingsticos) estn obrigados a expresarse con exquisito coidado, a
risco de promover o rexeitamento ou a estigmatizacin dos novos
falantes, trocndoos en albo de burlas ou censuras actitudes estas
que raramente saen tona pero estn latentes en mis ocasins do
que estamos dispostos a recoecer. evidente que para mellorar a
sa posicin social, o galego ten que conquistar novos locutores;
novos locutores que ademais deben realizar un considerable esfor-
zo persoal (maior ou menor, dependendo dunha serie de factores
que deberan ser obxecto de anlise) para aprender e utilizar o idio-
ma. O lxico e sensato, pois, que estes neofalantes sexan acollidos
de brazos abertos, axudados e estimulados, e non rexeitados, cen-
surados e apupados. Na nosa opinin, dbese desbotar con enerxa
as actitudes ultra-nativistas, por debaixo das cales latexa ou a xeno-
fobia ou un indixenismo inxenuo (que por parte con frecuencia
constite unha impostura tpica de conversos), e que, en todo caso,
resultan absolutamente contraproducentes.
Para rematar, debemos ser conscientes de que a implanta-
cin dun modelo autntico de lingua estndar non dada de
conseguir sinxelamente mediante a vixilancia prescritivista e a
insistencia purista na correccin idiomtica, exercidas en exclusi-
va nos centros de ensino e nos escasos medios de difusin pbli-
ca de que o galego dispn na actualidade. Para a maiora dos
falantes, mesmo das linguas que viven en condicins de normali-
dade, a asimilacin do estndar non comeza nin remata no medio
educativo, mais fundamental estaren expostos de forma intensa,
persistente e continuada a ese modelo, en particular a travs dos
medios de comunicacin de masas. Non se conseguir unha axei-
tada socializacin do galego estndar sen un incremento substan-
cial da sa presenza neses medios e na vida pblica en xeral. Nas
actuais condicins sociolingsticas, os lingistas e os ensinantes
estn condenados a conseguir uns resultados limitados nese
terreo, o cal non quere dicir que deban afrouxar no seu labor
(todo o contrario) mais si que deben decatarse de que nin eles nin
os aprendentes poden compensar de xeito voluntarista dficits
obxectivos que escapan ao seu control.
E coa ltima observacin tocamos o terreo da didctica da
lingua (focaxes, obxectivos, mtodos), que tratado con mis
extensin noutro traballo do presente volume. Deixemos dito aqu
que ensinar/aprender galego non reducible a ensinar/aprender a
normativa, por moito que isto ltimo sexa unha compoente
importante (en casos, esencial) do primeiro. Nunca se insistir
dabondo aos profesores sobre a conveniencia de centraren os seus
esforzos no ensino da lingua para o uso, focado cara ao incremen-
to da competencia comunicativa dos aprendentes mis do que na
sa competencia gramatical, e moito mis do que no control da
ortografa. Cmpre ter claro, en primeiro lugar, que uns e outros
obxectivos son (parcialmente) diferentes, e que requiren abordaxes
e estratexias didcticas distintas, en especial dependendo do domi-
nio previo da lingua que tean os/as estudantes. Para un galego
falante habitual ou un bilinge con competencia aceptable en gale-
go, o obxectivo prioritario pode ser a consecucin de competencia
na lecto-escritura e isto implica traballar fundamentalmente na
producin de diversos tipos de textos (orais e escritos) na varieda-
de normativa. Para un aprendente con escasa competencia en gale-
go, o obxectivo prioritario debe ser que consiga comunicarse efec-
tivamente nesa lingua, comezando pola expresin oral, e fiando
propia prctica no idioma (apoiada didacticamente) a obtencin de
niveis aceptables de correccin gramatical e normativa. Neste lti-
mo caso, a insistencia na correccin gramatical/normativa pode ser,
tamn, contraproducente.
BI BLI OGRAF A
Alonso Montero, X. (1970): Constitucin del gallego en lengua litera-
ria: Datos para una problemtica cultural y sociolgica en el siglo XIX,
Lugo, Celta.
Alonso Montero, X. (1991): Informe(s) sobre a lingua galega (presen-
te e pasado), Pontevedra, Edicins do Cumio.
Alonso Pintos, S. (2002): Para unha historia do estndar galego. As
propostas do perodo 1966-1980, Madrid, Universidad Nacional de
Educacin a Distancia.
lvarez Blanco, R. (1991): O sistema fonolxico do galego.
Comparacin co do portugus en Dieter Kremer (ed.), Actes du
XVIIIme Congrs International de Linguistique et Philologie Romanes
(Trves, 1986), III, Tbingen, Max Niemeyer, 517-530.
lvarez Blanco, R. (1994): Gramtica descritiva e gramtica pres-
critiva, Cadernos de Lingua10, 19-35.
Aracil, LL. V. (1983): Sobre la situaci minoritria, en Llus
Vicent Aracil, Dir la realitat, Barcelona, Pasos Catalans, 171-206.
Bartsch, R. (1987): Norms of Language. Theoretical and Practical
Aspects, Londres/ Nova York, Longman.
Bdard, . e Maurais, J. (1983): La Norme Linguistique, s.l.,
Gouvernement du Qubec.
Bochmann, K. (1983): En torno al problema de la normalizacin
del gallego contemporneo, Linguistische Arbeits-Berichte40, 2-15.
Carballo Calero, R. (1972): A lia do galego literario, Grial 36,
129-135.
Carballo Calero, R. (1974): La constitucin del gallego como len-
gua escrita, Verba 1, 31-40.
Carvalho Calero, R. (1980): Problemas da Lngua Galega, Lisboa, S
da Costa.
Carvalho Calero, R. (1983): Da fala e da escrita, Ourense, Galiza
Editora.
Carvalho Calero, R. (1990): Do galego e da Galiza, Santiago de
Compostela, Sotelo Blanco.
Castro, I., Duarte, I. e Leiria, I. (1987): A demanda da ortografia por-
tuguesa, Lisboa, S da Costa.
Catach, N. (1978): LOrtographe, s.l., Presses Universitaires de
France.
Cidrs Escneo, F. (1994): Modelos de lingua e variacin sintcti-
ca, Cadernos de Lingua 10, 103-118.
Coseriu, E. (1978): Sistema, norma y habla, en E. Coseriu , Teora
del lenguaje y lingstica general, Madrid, Gredos, 11-113.
Coseriu, E. (1981a): La lengua funcional, en E. Coseriu, Lecciones
de lingstica general, Madrid, Gredos, 289-324.
Coseriu, E. (1981b): Los conceptos de dialecto, nivel y estilo de
lengua y el sentido propio de la dialectologa, Lingstica Espaola
Actual 3, 1-32.
Coseriu, E. (1987): El gallego y sus problemas. Reflexiones fras
sobre un problema candente, Lingstica Espaola Actual 10,
127-138.
Coulmas, F. (1989): Language Adaptation, en F. Coulmas (ed.),
LanguageAdaptation, Cambridge, Cambridge University Press, 1-25.
Esser, U. (1990): Die Entwicklung des Galizischen zur modernen
Kultursprache: eine Fallstudie zur aktuellen Sprachplannung, Bonn,
Romanistischer Verlag.
Fernndez del Riego, F. (1996): A xeracin Galaxia, Vigo, Galaxia.
Fernndez Rei, F. (1990): Dialectoloxa da lingua galega, Vigo,
Xerais.
Fernndez Rei, F. (1991): O Instituto da Lingua Galega (1971-
1990). Contribucin investigacin e normalizacin do galego
en Mercedes Brea e Francisco Fernndez Rei (eds.), Homenaxe a
Constantino Garca, 2 vols., Santiago de Compostela, Universidade
de Santiago de Compostela; I, 15-46.
Fernndez Rei, F. (no prelo): Gheada e seseo no galego coloquial
e no galego estndar dos anos noventa.
Fernndez Rei, E. (1997): Contribucin estudio da entoacin das
clusulas interrogativas totais e parciais en galego, en Benigno
Fernndez Salgado (ed.), Proceedings of the4
th
International Conference
on Galician Studies/ Actas do IV Congreso Internacional de Estudios
Galegos, 2 vols., Oxford, Centre for Galician Studies, I, 241-253.
Fernndez, M. (1997): Las primeras propuestas de Seleccin de
la norma para el gallego. Del Padre Sarmiento a fines del siglo
XIX, Historiographia Lingstica24.1, 139-157.
Fernndez Rodrguez, M. (2000): Entre castellano y portugus. La
identidad lingstica del gallego, en Georg Bosson/ Francisco Bez
de Aguilar: Identidades lingsticas en la Espaa autonmica,
Frankfurt am Main/ Madrid, Vervuert/ Iberoamericana, 81-105.
Fernndez Rodrguez, M. (2001): Viejos y nuevos discursos en
torno a la norma del gallego, en Roberto Bein e Joachim Born
(eds.), Polticas lingsticas. Norma e identidad, Bos Aires,
Universidade de Bos Aires, 13-32.
Fernndez Rodrguez, M. e Rodrguez Neira, M. (1994): Lingua ini-
cial e competencia lingstica, Vigo, Real Academia Galega.
Fernndez Rodrguez, M. e Rodrguez Neira, M. (1995): Usos lin-
gsticos en Galicia, Vigo, Real Academia Galega.
Fernndez Salgado, B. (2000): Os rudimentos da lingstica galega.
Un estudio de textos lingsticos galegos de principios do sculo XX
(1913-1936), Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de
Compostela [=Verba. Anuario Galego de Filoloxa, Anexo 47].
Fernndez Salgado, B. e Monteagudo, H. (1993): The
Standardization of Galician: The State of the Art, Portuguese
Studies 9, 200-213.
Fernndez Salgado, B. e Monteagudo, H. (1995): Do galego lite-
rario galego comn. O proceso de estandardizacin na poca
contempornea en Henrique Monteagudo (ed.), Estudios de socio-
lingstica galega, Vigo, Galaxia, 99-176.
Freixeiro Mato, X. R. (1994): Sebastin Martnez-Risco na cultura
galega, Santiago de Compostela, Laiovento.
Freixeiro Mato, X. R. (1998-2000): Gramtica da lingua galega, 3
vols., Vigo, Promocins Culturais Galegas.
Garca Gonzlez, C. (1976): Interferencias lingsticas entre
gallego y castellano, Revista Espaola de Lingstica 6, 327-343.
Garca Negro, P. (1991): O galego e as leis. Aproximacin sociolin-
gstica, Vilaboa, Edicins do Cumio.
Garvin, P. e Mathiot, M. (1972): The Urbanization of the Guarani
Language: A Problem in Language and Culture, en Joshua A.
Fishman (ed.), Readings in the Sociology of Language, The Hague/
Paris, Mouton, 365-374.
Gonzlez Seoane, E. (1989): Concepcins do galego estndar nos
gramticos galegos do sculo XIX, en Ramn Lorenzo (ed.), Actas
do XIX Congreso Internacional de Lingstica e Filoloxa Romnicas,
Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela/
A Corua, Fundacin Pedro Barri de la Maza, Conde de Fenosa,
1992; VI, 75-88.
Gonzlez Seoane, E. (1992): A ortografa e a gramtica do galego nos
estudios gramaticais do sculo XIX e primeiros anos do XX, Tese de
doutoramento (indita), Santiago de Compostela, Universidade de
Haarmann, H. (2001): Historia universal de la escritura, Madrid,
Gredos.
Harguindey Banet, H. (1993): ReGalicia no pas das marabillas,
Grial 118, 223-233.
Herrero Valeiro, M. J. (1993): Guerre des graphies et conflict glot-
topolitique: lignes de discours dans la sociolinguistique galicien-
ne, Purilinguismes 6, 181-209.
Joseph, J. E. (1987): Eloquence and Language. The Rise of Language
Standards and Standard Languages, Londres, Frances Pinter.
Kabatek, J. (1991): Interferencias entre galego e casteln: proble-
mas do galego estndar, Cadernos de Lingua 4, 39-48.
Kabatek, J. (1994): Galego escrito e lingua comn na segunda
metade do sculo XX, Grial 122, 157-179.
Kabatek, J. (1996): Die Sprecher als Linguisten. Interferenz- und
Sprachwandelphnomene dargestellt am Galicischen Gegenwart,
Tbingen, Max Niemeyer. [trad. ao galego, Os falantes como lingis-
tas. Tradicin, innovacin e interferencias no galego actual, Vigo,
Xerais, 2000].
Kabatek, J. (1997a): Strengthening identity, differentation and
change in contemporary Galician, en Jenny Cheshire e Dieter
Stein (eds.), Taming the Vernacular. FromDialect to Written Standard
Language, Londres/ Nova York, Longman, 185-199.
Kabatek, J. (1997b): The Koineization Process of Contemporary
Galician as a Field for the Study of Language Change, en Benigno
Fernndez Salgado (ed.), Proceedings of the 4
th
International
Conference on Galician Studies /Actas do IV Congreso Internacional de
Estudios Galegos, 2 vols., Oxford, Centre for Galician Studies, vol.
I, pp. 163-178.
Labraa, S. (1999): Galego e gheada. Prexuzos, normalizacin e
vangarda, en Homenatge a Jess Tusn, Barcelona, Empries, 182-
196.
Lamuela, X. e Monteagudo, H. (1996): Planificacin lingstica,
en Milagros Fernndez Prez (coord.), Avances en Lingstica
Aplicada, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de
Compostela, 229-301.
Lapa, M. R. (1973): A recuperao literria do galego, Grial 41,
278-287.
Lara, L. F. (1976): El concepto de norma en lingstica, Mxico, El
Colegio de Mxico.
Lpez Varela, E. (2001): Unha casa para a lingua, A Corua, Espiral
Maior.
Mguez Iglesias, D. (1996): Seseo e gheada en Viceso (Brin),
Cadernos de Lingua 14, 39-57.
Monteagudo, H. (1993): Aspects of Corpus Planning in Galician,
Plurilinguismes 6 [=Sociolinguistique Galicienne], 121-153.
Monteagudo, H. (1994): Aspectos da teora da lingua estndar do
Crculo lingstico de Praga e os seus continuadores, Grial 122,
141-155.
Monteagudo, H. (1995a): Ideas e debates sobre a lingua (1916-1936).
Alfonso D. Rodrguez Castelao e a tradicin galeguista, Tese de douto-
ramento (indita), Universidade de Santiago de Compostela.
Monteagudo, H. (1995b): Nacin/ creacin. Esttica epoltica no
agromar do ensaio galego (1916-1920), Anuario de Estudios
Literarios Galegos, 63-108.
Monteagudo, H. (1995c): Na procura da recendente pantera. Os
escritores galegos e a construccin da lingua literaria, Colquio/
Letras137/138, 51-64.
Monteagudo, H. (1995d): Sobre a polmica da normativa do gale-
go, en Henrique Monteagudo (ed.), 197-229.
Monteagudo, H. (1995e): Ideas de Vicente Risco sobre a lingua
galega, en Carlos Casares (ed.), Congreso Vicente Risco, Santiago de
Compostela, Xunta de Galicia, 87-127.
Monteagudo, H. (ed.) (1995): Estudios de sociolingstica galega.
Sobre a norma do galego culto. Vigo, Galaxia.
Monteagudo, H. (1997): Modelos de lingua. Consideracins te-
ricas fo do debate sobre a estandarizacin do galego, Cadernos
de Lingua 16, 5-33.
Monteagudo, H. (1999): Historia social da lingua galega, Vigo,
Galaxia.
Monteagudo, H. (2000): Castelao. Defensa e ilustracin do idioma
galego, Vigo, Galaxia.
Monteagudo, H. (2002a): O contributo de Manuel Curros
Enrquez constitucin do galego escrito. Caracterizacin e evolu-
cin dos seus criterios lingsticos, Verba 29, 291-327.
Monteagudo, H. (2002b): Propostas e debates sobre o galego culto
no perodo de entreguerras. 1. Primeira etapa (1917-1927),
Revista Portuguesa de FilologaXXIV, 1-51.
Monteagudo, H. (2003): Sobre a norma lxica do galego culto: da
prosa ficcional de Ns ao ensaio de Galaxia en Mara lvarez de la
Granja e Ernesto Gonzlez Seoane (eds.), A estandarizacin do lxi-
co, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, 197-253.
Monteagudo, Henrique (no prelo): Precondicins sociais do pro-
ceso de conformacin da norma no galego contemporneo.
Monteagudo, H. e Bouzada, X. (coords.) (2003): O proceso de nor-
malizacin do idioma galego (1980-2000). Volume I. Poltica lingsti-
ca: anlise e perspectivas, Santiago de Compostela, Consello da
Cultura Galega.
Monteagudo, H. e Santamarina, A. (1993): Galician and Castilian
in contact: historical, social and linguistic aspects, en Rebeca
Possner e John N. Green (eds.), Trends in Romance Linguistic and
Philology, vol. 5: Bilingualismand linguistic conflict in Romance, Berln/
Nova York, Mouton de Gruyter, 117-173.
Montes Giraldo, J. J. (1980): Lengua, dialecto y norma, Thesaurus
35, 237-57.
Montes Giraldo, J. J. (1986): Lengua y dialecto una vez ms,
Thesaurus 41, 23-41.
Montes Giraldo, J. J. (1995): Dialectologa general e
Hispanoamericana, Santaf de Bogot, Instituto Caro y Cuervo.
Noia Campos, M. do C. (1982): Interferencias lxicas entre as lin-
guas galega e castel, Grial 75, 91-99.
Noia Campos, M. do C. (1984): Contribucin estudio do lxico
dos bilinges, Verba 11, 181-95.
Nez Seixas, X. M. (1997): Idioma y nacionalismo en Galicia en
el siglo XX: un desencuentro histrico y algunos dilemas de futu-
ro, Revista de Antropologa Social 6, 165-191.
Ong, W. J. (2002): Orality and Literacy, Londres/ Nova York,
Routledge [1982].
Pieiro, R. (1973): Carta a Don Manuel Rodrigues Lapa, Grial 42,
389-402.
Rbade, X. C. (1980): Normas ortogrficas do idioma galego. Texto
ntegro, guia e comentrios, A Corua, La Voz de Galicia.
Ray, P. S. (1961): The value of a language, Lingua 10, 220-233.
Recalde Fernndez, M. (1994): Gheada e situacin, Verba 21,
339-367.
Recalde Fernndez, M. (1995): Unha aproximacin s actitudes e
prexuzos cara gheada, Cadernos de Lingua12, 5-31.
Regueira Fernndez, X. L. (1994): Modelos fonticos e autentici-
dade lingstica, Cadernos de Lingua 10, 37-60.
Regueira Fernndez, X. L. (1997): Elementos para a definicin dun
modelo fontico estndar da lingua galega, en Fernndez Salgado,
Benigno (ed.), Proceedings of the 4
th
International Conference on
Galician Studies/ Actas do IV Congreso Internacional deEstudios Galegos,
2 vols., Oxford, Centre for Galician Studies, I, 179-194.
Regueira Fernndez, X. L. (1999): Estndar oral e variacin social
da lingua galega, en Rosario lvarez e Dolores Vilavedra (eds.),
Cinguidos por unha arela comn, 2 vols., Santiago de Compostela,
Universidade de Santiago de Compostela, I, 855-875.
Regueira Fernndez, X. L. (2002): A slaba en galego: lingua,
estndar e ideoloxa, en Ramn Lorenzo (coord.), Homenaxe a
Fernando R. Tato Plaza, Santiago de Compostela, Universidade de
Santiago de Compostela, 235-254.
Rodrguez Snchez, F. (1976): Conflito lingstico e ideoloxa en
Galicia, Monforte, Xistral [3 ed, Laiovento, 1991].
Snchez Vidal, P. (2000): Contribucin ao estudio do proceso de codi-
ficacin ortogrfica e gramatical do galego: orientacins, conflicto e
fases do debate normativo, Memoria de licenciatura (indita),
Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela.
Santamarina, A. (1995): Norma e estndar, en Henrique Montea-
gudo (ed.) 1995, 53-98.
Siguan, M. (1992): Espaa plurilinge, Madrid, Alianza Editorial.
Silva Valdivia, B. (1991): Tipoloxa das manifestacins de contac-
to lingstico en Galicia: algunhas consideracins, Cadernos de
Lingua 4, 27-38.
Thomas, G. (1991): Linguistic Purism, Londres/ Nova York,
Longman.
Vidal Figueroa, T. (1997): Estructura fontica de tres dialectos de
Vigo, Verba 24, 313-332.
Wexler, P. (1971): Diglossia, language standardization and
purism. Parameters for a typology of literary languages, Lingua 27,
330-54.
A GRAMTICA GALEGA*
Rosario lvarez Blanco
INTRODUCIN
Nesta exposicin sobre o estado da investigacin gramati-
cal galega e a difusin dos seus resultados tomaremos como punto
de partida o inicio da dcada dos 80, e polo tanto centrarmonos
no perodo da nosa historia lingstica recente que se abre coa
aprobacin da Constitucin espaola(1978) e do Estatuto de autono-
ma(1981) e coa publicacin dos textos normativos a que o reco-
ecemento dos dereitos lingsticos d lugar de maneira inmedia-
ta. A exposicin consta de das partes ben diferenciadas, non s
pola extensin senn polo tratamento dado informacin que con-
teen: na primeira trazamos un panorama do estado dos estudos
arredor de 1980, no que somos bastante exhaustivos na precisin
das datas e autores que o alicerzan, pois o nmero e tipoloxa dos
traballos anda o permite, a pesar da evidente expansin produci-
da na ltima dcada dese perodo; na segunda prescindimos da
referencia s obras concretas para trazarmos grandes lias que des-
criban a investigacin que se produce e a que sera desexable que
tamn se producise, a curto ou medio prazo.
A existencia de dous exhaustivos repertorios bibliogrficos
publicados en 1995/ 1996
1
afrranos ter que dar continuas refe-
rencias bibliogrficas que dificultaran sen dbida a lectura deste
informe; de por parte, a travs da base BILEGA, na web do CRPIH,
* As referencias bibliogrficas gramaticais mencionadas neste captulo figuran no apn-
dice bibliogrfico final 2. Bibliografa: gramticas.
1. Regueira Fernndez, Xos Lus (coord.) (1996): Gua bibliogrfica delingstica gale-
ga, Vigo, Xerais [Incle Id. (1990): Bibliografa de lingstica galega, Cadernos de
Lingua 1 (1990:165-200); 2 (1990:155-209); 3 (1991:175-194); 4 (1991:151-161); 5
(1992:119-148)]. Garca Gondar, F. (dir.) (1995): Repertorio bibliogrfico da lingstica
galega. Desde os seus inicios ata 1994 inclusive, Santiago de Compostela, Centro de
Investigacins Lingsticas e Literarias Ramn Pieiro - Xunta de Galicia.
132 A gramtica galega
actualzase permanentemente o repertorio bibliogrfico que dirixe
F. G. Gondar. A eles remitimos como complemento, tanto para as
referencias bibliogrficas, coma para poder avaliar numericamente
o conxunto da investigacin. En apndice inclumos, ao remate
desta exposicin, s a relacin cronolxica das obras que foron
publicadas como gramtica.
Quedan fra deste informe non s a lexicografa senn as
investigacins dedicadas recollida e estudo do lxico, feitas desde
a xeografa lingstica e desde outros mbitos cientficos. Fra das
primeiras contribucins, prescindimos dos materiais destinados
aprendizaxe e ao ensino, a pesar de que os dirixidos a cursos avan-
zados conteen todos unha gramtica ben completa. Sobre estes
dous grandes campos foron redactados informes especficos.
Finalmente, cmpre advertir de que nos cinguimos ava-
liacin da investigacin feita en Galicia e sobre o galego. Natural-
mente, sera interesante avaliar esta investigacin gramatical sobre
o galego no marco da investigacin lingstica que se fai en
Galicia, ben porque toda ela conforma un marco cientfico que
infle neste sector en particular ben porque con el teen que con-
frontarse os obxectivos, os mtodos e os resultados. Tamn sera
interesante avaliar a producin sobre o galego feita desde fra de
Galicia, cotexndoa coa interior (pocas en que se produce,
correntes e metodoloxas, mbitos e temas de interese, etc.), pois
permitira non s sabermos mis sobre a recepcin do galego fra
e sobre que ferramentas facilitaron ese contacto, senn tamn
sobre a incidencia que esas contribucins sempre benvidas tive-
ron na deriva da nosa propia investigacin. Anda que haxa refe-
rencias ocasionais segunda perspectiva, ambas e das foron dei-
xadas marxe a mantenta, por xulgarmos que exceden os obxec-
tivos e orientacin da encarga.
1 O ESTADO DOS ESTUDOS GRAMATICAIS
AO FINAL DA DCADA DOS 70
Cremos preciso debuxar esta panormica histrica da pro-
ducin cientfica sobre a gramtica do galego, tanto para que se
poida apreciar que campos chamaran mis o interese dos investi-
gadores polo que a priori se pode supoer un maior coecemen-
to sobre os problemas e mbitos atinxentes, coma para poder
avaliar na xusta medida histrica o valor cualitativo e cuantitativo
da producin gramatical das ltimas dcadas e tentar comprender
por que razns algns campos ou lias metodolxicas estn mis
desatendidos.
1. A tradicin gramatical galega, estritamente contempor-
nea do rexurdimento literario, arrinca do sc. XIX, que nos legou
unha serie de pequenas gramticas descritivas, fundamentalmente
morfolxicas, entre as que brilla con luz propia a de Saco Arce
(1868), que resiste ben a comparacin coas gramticas que na
poca se redactaban noutros dominios hispnicos; as restantes,
debidas a Mirs, Cuveiro e Valladares, teen mis interese para a
historia da lingua que para o avance da lingstica e o coecemen-
to gramatical do galego, e o mesmo ocorre coa modesta contribu-
cin de lvarez de la Braa, que non pode chamarse estritamente
gramtica. Cmpre salientar que estas obras non son as manifes-
tacins mis sobranceiras dun labor de investigacin e descricin
gramatical subxacente, senn resultado de entusiasmos individuais
de persoas cultas que puxeron o seu empeo en dotar o galego
dunha gramtica que probase que unha lingua independente
susceptible de ser sometida a regras, coma calquera das grandes
linguas romnicas irms, e non un dialecto; dito doutro xeito,
non hai mis tradicin gramatical no sc. XIX c que se espella
neses textos. Tendo en conta o momento histrico en que se pro-
ducen, coincidente co rexurdimento culto dunha lingua que sabe
pouco do seu pasado, non estraa que estas obras sexan asemade
unha gramtica do galego contemporneo, unha gramtica histri-
ca, unha historia da lingua e unha demostracin do valor e exce-
lencias da lingua galega; doutra banda, o interese dos intelectuais
da poca manifestado en artigos non estritamente cientficos non
vai tanto polo camio da gramtica, coma polo da grafa, a orixe e
antigidade do galego, o seu status, etc.
A situacin non cambia moito nos inicios do sc. XX, a
pesar da creacin da Real Academia Galega que nos seus obxecti-
vos fundacionais tia os de preparar unha gramtica e un diciona-
rio, das Irmandades da Fala, do Seminario de Estudos Galegos,
etc. O cambio de sculo coincide cun interese pola filoloxa e pola
gramtica histrica, sen dbida vencellado descuberta e circula-
cin de testemuos de literatura medieval galega, mais con escasas
obras de interese. Nesta lia inscrbense as contribucins de M.
Rodrguez, que na fin do sculo aproveita as ocasins dadas polos
seus traballos filolxicos sobre textos antigos para tecer tamn
unha descricin morfolxica do galego do seu tempo; a Filologa de
Santiago y Gmez, obra de nulo valor cientfico; e a Gramticahis-
trica de Garca de Diego, neogramtico de formacin, obra ele-
mental e basicamente correcta, que malia a sa simplicidade foi
nica neste campo ata poca moi recente. As gramticas do galego
moderno elaboradas nese perodo anda de corte decimonnico
non supoen ningn avance sobre as precursoras: nin a brevsima
de R. A. nin a mis extensa de Lugrs, ambas xa redactadas en gale-
go, teen mis interese c puramente histrico. Do mesmo estilo
cs precedentes decimonnicas, combinando historia da lingua,
gramtica histrica e mesmo historia literaria con descricin gra-
matical do galego culto moderno, El idioma gallegode Couceiro
Freijomil, autor con maior formacin filolxica e maior caudal de
coecementos sobre o galego cs seus inmediatos predecesores.
Anda que timidamente, comezan a aparecer traballos gramaticais,
polo xeral en forma de nota ou artigo breve, sen aparato cientfico,
dando noticia dalgunha particularidade diferencial do galego
(Prez Barreiro, Pol, Ribalta, Golpe Varela...) ou de pequena mono-
grafa (Martnez Salazar), mais tan escasos e de tan pouca entidade
que apenas teen incidencia no coecemento xeral e no deseo da
descricin gramatical do galego.
2. Despois do corte da guerra civil trdase en recuperar o
feble pulso da investigacin lingstica. A da inmediata posguerra
cntrase en estudos sobre lingua de autor, sobre todo para caracte-
rizar o modelo de lingua proposto a travs das escollas formais. As
contamos con traballos pioneiros sobre a lingua de Curros (Alonso
Montero, Carr e Fernndez Pousa), de Cabanillas e dos poetas do
norte de Lugo (Iglesia Alvario). Merece unha mencin especial a
contribucin de Anbal Otero, que posua formacin cientfica e
condicins para se converter nunha figura senlleira dunha lings-
tica galega feita desde dentro, se non fose porque os avatares pol-
ticos haban truncar a sa carreira e proxectos, deixando parte da
sa producin indita; a el se debe a primeira recollida en Galicia
segundo o mtodo da xeografa lingstica (para o interrompido
ALPI) e artigos gramaticais que informan sobre particularidades
formais do galego, con abundante informacin da variacin diat-
pica. Tamn desta poca un dos poucos traballos de gramtica
contrastiva entre galego e portugus que haber en moito tempo,
debido a Chao Espia.
3. A mediados da dcada dos 60 ven a luz das novas gra-
mticas, a de Carballo Calero (1966) e a de Carr Alvarellos
(1967), ambas debedoras da de Saco; a carn delas cmpre citar as
pxinas adicadas descricin gramatical do galego na Gramtica
Portuguesade Luz e Vzquez Cuesta (1971), a nica coecida por
moitos estudiosos fra de Galicia. Do renovado interese pola gra-
mtica neste perodo, que se sente como unha necesidade social
que atender, dan idea non s a aparicin das mencionadas, senn
a edicin ou reedicin dalgunhas das gramticas decimonnicas
(1970 Valladares; 1967 Saco Arce, 1978 Mirs) e as recensins que
acompaaron a sada da de Carballo Calero. A gramtica de Carr,
inferior e con menor fortuna, pasou practicamente desapercibida;
en cambio, a de Carballo, axudada polo pulo de Galaxia e polo seu
papel como texto universitario, tivo unha grande difusin, como o
demostran sete edicins no curto espazo de trece anos, e exerceu
unha grande influencia normalizadora nesa poca. Determonos
brevemente na sa anlise porque esta a gramtica da dcada
dos setenta, e polo tanto moi indicativa do estado dos estudos gra-
maticais nese perodo.
Anda que constite un fito na nosa producin lingstica,
desde o punto de vista da investigacin gramatical na obra de
Carballo Calero non transloce o paso dun sculo sobre a gramti-
ca de Saco Arce, porque nin o pas dera achegado resultados de
investigacin gramatical en que un erudito humanista coma o lem-
brado profesor se puidera basear, nin el tia investigacin lings-
tica e filolxica propia con que suplir estas carencias e perseguir
unha empresa doutro tipo. A sa redaccin en espaol froito da
difcil poca en que viu a luz, en pleno franquismo; menos xustifi-
cable que non proporcione unha descricin do galego como lin-
gua independente baseada nun corpus expurgado de textos ou na
observacin directa, senn subordinada espaola:
Unos [alumnos da Facultade] y otros [futuros profesores de
EXB], as como las dems personas cultas que manejen este libro,
conocen el espaol oficial, que es su lengua escolar, y por lo tanto
poseen nociones gramaticales ms o menos profundas de dicha len-
gua. Partimos de ese supuesto, y, a causa de ello, en general, omiti-
mos la reiteracin de lo que es comn a la estructura de las dos len-
guas, y la espaola es el trmino de referencia de nuestro estudio
(Carballo 1973, no prlogo 4 ed.).
Os outros dous riscos que a definen estn declarados no
propio ttulo, baixo os trazos elemental e do galego comn.
Contn unha descricin bsica e desigual, pois atinxe s os aspec-
tos e apartados sobre os que na altura se pose informacin e care-
ce de captulos que figuran adoito en gramticas sucintas ben
estruturadas, verdadeiramente elementais noutro sentido. Unha
revista rpida do ndice da derradeira edicin pode ser indicativo:
Orientacin bibliogrfica (sobre as distintas disciplinas de lin-
gstica e filoloxa galegas, 30 pp.), Generalidades (historia da
lingua, contraste coas vecias, modalidades..., 56 pp.), Los soni-
dos (incle fenmenos non estndares e ortografa, 52 pp.), Las
palabras (descricin morfolxica das distintas clases: substantivo,
15 pp.; adxectivo, 10 pp.; artigos, 4 pp.; pronomes persoais, 9 pp.;
demostrativos, 2 pp.; posesivos, 1 p.; numerais, 3 pp.; indefinidos,
3 pp.; relativos, interrogativos e exclamativos, 2 pp.; verbo, 37 pp.;
adverbio, 7 pp.; preposicin, 3 pp.; conxuncin, 5 pp.; interxec-
cin, 4 pp.; normas morfolxicas, 4 pp.), Usos y construcciones
(seleccin e chamada de atencin sobre algunhas construcciones
que son tpicas del gallego frente al castellano literario de hoy, en
relacin con algunhas das clases de palabras estudadas no captu-
lo anterior, sen entrar nin na sintaxe intraoracional nin na oracin
composta: substantivo, 4 pp.; adxectivo, 1 p.; artigo determinado,
6 pp.; pronomes persoais, 20 pp.; demostrativos, 2 pp.; posesivos,
3 pp.; cuantificadores, 1 p.; relativos, interrogativos e exclamati-
vos, 2 pp.; verbo, 14 pp.; adverbio, 7 pp.; preposicin, 5 pp.; con-
xuncin, 2 pp.). Canto a do galego comn, alude vontade nor-
mativa do autor, unha empresa difcil por canto daquela non haba
anda consenso neste punto e porque a gramtica, para poder cum-
prir ese papel por si mesma, tera que facer unha proposta partin-
do ou dun coecemento das distintas modalidades do galego fala-
do e escrito ou dunha tradicin moi decantada. Xusto dicir que
a medida que algns xoves investigadores foron achegando traba-
llos sobre o galego, Carballo Calero foi incorporando os resultados,
corrixindo e ampliando a sa gramtica nas sucesivas versins; na
derradeira edicin consciente do grande avance que se produciu
nos estudos lingsticos, pero renuncia a repercutilos na gramti-
ca, porque iso obrigarao a redactala de novo (Carballo 1979, pr-
logo 7 ed.)
2
.
Fra destas das obras, as contribucins gramtica do
galego nestes primeiros anos da dcada son breves e escasas. Entre
elas salienta un breve artigo que marca o ingreso na compaa filo-
lxica de Amable Veiga (1966); pero, sobre todo, percbese xa que
2. Para unha descricin e comentario crtico das gramticas galegas producidas ata este
momento, vxase a voz Gramtica da Gran Enciclopedia Galega (vol. 16, pp. 191-
195), redactada por A. Santamarina.
para falar da lingua vulgar cmpre unha bagaxe tcnica, unha
formacin especializada.
4. A partir de mediados da dcada, e nun curto espazo de
tempo, na universidade galega ten lugar unha serie de feitos de
importancia capital na nosa historia lingstica: introdcese o gale-
go como materia de ensino universitario e crase a Ctedra de
Lingstica e Literatura Galegas (1965, con Carballo Calero como
profesor; tomar posesin da ctedra en 1972), ocpase a Ctedra
de Filoloxa Romnica (1966, co catedrtico de Universidade
Constantino Garca), rematan os primeiros licenciados en Filoloxa
(inicialmente s Romnica, 1966), constitese un equipo de traba-
llo no seo do Departamento de Filoloxa Romnica, que en pouco
tempo callara na creacin do Instituto da Lingua Galega (1971) e
na aparicin da revista Verba. Anuario Galego de Filoloxa (1974).
Polo tanto, a publicacin da gramtica de Carballo Calero coinci-
de, ademais, coa aparicin dos primeiros lingistas e fillogos for-
mados na universidade galega. Desde entn a hoxe, os avances na
investigacin gramatical en Galicia estn estreitamente ligados
USC, sobre todo a travs do Departamento de Filoloxa Romnica
posteriormente do Departamento de Filoloxa Galega no que
aquel se integrou e mais do Instituto da Lingua Galega.
4.1. O pulo anovador da investigacin vn do Instituto da
Lingua Galega. Ten os primeiros resultados inmediatos nuns mto-
dos de aprendizaxe que conteen unha descricin gramatical com-
pleta e unha proposta de estndar (Gallego 1, 1971; Gallego 2,
1972; e Galego 3, 1974), pero tamn na planificacin dunha serie
de tarefas que desenvolver en distintas frontes. Estes mtodos
constiten un fito na nosa historia lingstica, porque a acollida de
pblico foi impresionante e bateron amplamente rcords de vendas
nun pas con poucos hbitos de lectura e de compra de libros.
A incorporacin dos novos fillogos produce un cambio
radical no panorama da lingstica e filoloxa galegas. Nos primei-
ros anos, a investigacin gramatical redcese case exclusivamente
descricin de falas, dun lugar ou dun pequeno territorio, por
medio de teses de licenciatura promovidas polo Departamento de
Filoloxa Romnica, en nmero abundante, espalladas por toda a
xeografa de Galicia, case que sempre co mesmo mtodo: recollida
in situ dos materiais no territorio delimitado; breve descricin fon-
tica e morfolxica e polo xeral presentacin do lxico, recollido de
acordo co mtodo palabras e cousas; ao remate, por veces, unha
mostra de textos transcritos (para unha relacin procuradamente
exhaustiva, vid. Fernndez Rei 1990 ou os repertorios bibliogrfi-
cos citados). Promvense tamn teses de doutoramento co mesmo
enfoque, que presentan descricins bastante completas da fontica
sincrnica e diacrnica e morfoloxa, raramente acompaadas
de apuntes sintcticos. Pretendan as recoller o galego vivo, a lin-
gua que realmente fala o pobo, nunha rede o mis fita posible, para
logo poderen abordar outro tipo de estudos sobre eses materiais;
prodcese deste xeito unha serie de gramticas completas de
pequenos dominios: Suarna (Santamarina 1973), O Grove
(Enrquez 1974), Fes (Couceiro 1976), Vern (Taboada 1976);
cmpre salientar que nos casos en que se orixinan en traballos aca-
dmicos presentados fra de Galicia atopan na USC ou a va de
publicacin ou a recepcin entusiasta: Valledor (Muiz 1978),
Ferrol (Porto 1977), Ancares (Fernndez 1978, 1981)...
O primeiro impulso renovador e diversificador dos estudos
gramaticais veu da man do mesmo grupo de investigadores. A tese
de A. Santamarina sobre Suarna, con ser a primeira en Galicia,
moito mis ambiciosa cs outros estudos de falas mencionados,
asntase sobre un aparato terico consistente e, ademais de descri-
bir, pretende dar propostas metodoloxicamente avanzadas de an-
lise dos datos. Ela foi o punto de partida dunha serie de investiga-
cins do mesmo autor que transcenderon o mbito territorial do
Suarna, constitundose en pezas fundamentais no coecemento da
gramtica galega e en puntos de partida para outros investigadores;
as dispuxemos de importantes achegas de Santamarina sobre o
verbo, a comparacin e o adverbio. No mesmo tempo, e tamn na
lia do estudo do galego con mtodos propios da ciencia lingsti-
ca moderna, producronse importantes contribucins ao estudo do
verbo (Rojo 1969 e 1971, Barreiro Mosquera 1972, Gondar 1978,
Fernndez Rei 1979), do artigo (Fernndez Jimnez 1971) e do
pronome persoal (Lantes 1980, lvarez 1980). A vontade do grupo
de integrar a lingstica galega na comunidade cientfica plsma-
se mesmo no costume de publicar recensins das obras, xa desde
o primeiro momento.
A procedencia do mbito da filoloxa romnica, e non da
lingstica xeral, patente no desenvolvemento e obxectivos da
maior parte das obras. Por comentar s as catro ltimas produ-
cins, grande parte da monografa de Gondar est dedicada orixe
das formas e descricin do seu uso na lingua medieval, en detri-
mento da descricin do comportamento na lingua moderna, ver-
dadeiro albo do traballo; a tese de Fernndez Rei fxose seguindo os
mtodos da xeografa lingstica e, xunto aos mapas, ofrece o estu-
do etimolxico das formas, deixando no derradeiro plano o estudo
morfolxico, que case se reduce segmentacin dos morfemas; o
estudo de Lantes proxctase como unha descricin das constru-
cins en que intervn o pronome reflexivo no galego moderno,
pero na sa maior parte est dedicada comparacin con outras
linguas romnicas e co latn e nosa propia poca medieval; na
mia tese, os captulos dedicados sintaxe e posicin das formas,
con vontade clara de describir con exhaustividade o seu comporta-
mento, estn precedidos dun longo captulo dedicado s formas,
con datos de todas as variantes dialectais, no que non se discute a
estruturacin do sistema nin conceptos gramaticais bsicos no estu-
do dos pronomes (coma persoa, caso, etc., ou o propio pronome),
e si a orixe histrica de cada unha delas, con documentacin
medieval abundante. Esta tendencia historicista, en moitos casos xa
con vontade clara de ir mis al da pura descricin, faise mis
patente en toda unha serie de traballos encamiados directamente
ao estudo da lingua medieval, realizados por novos investigadores
a partir dos derradeiros setenta: a temporalidade verbal (Xove
1977), o posesivo e a expresin dos significados relacionados
(Dono 1978), a posicin dos clticos (Ogando 1978), etc.
A exploracin preferente nestas das lias, lingua oral
espontnea e galego antigo, non casual. Nas distintas propostas
que se foron facendo desde o ILG para o galego moderno houbo
sempre dous criterios irrenunciables: dunha banda, o galego nor-
mativo ten que basearse no galego vivo, na lingua falada polo
pobo, a nica con que se identifican os falantes; doutra, ten que
estar inserida plenamente na nosa tradicin, depurada no posible
de deturpacins provocadas pola anormalidade da situacin lin-
gstica. Por iso, para mellor coecer o presente e o pasado, potn-
ciase a recollida de falas, que non se interrompeu ata hoxe, e an-
mase ao estudo da lingua antiga, como esteos principais para a
futura redaccin da gramtica.
4.2. No entanto, contina a lia de caracterizacin formal
da lingua de diversos autores iniciada na poca precedente e que
segue dando bos froitos, entre os que salientan as contribucins de
Alonso Montero sobre Curros e outros textos. Nesta tradicin
incrbese o labor investigador do Departamento de Filoloxa
Galega, que se mantn afastado da producin entusiasta e renova-
dora dos novos fillogos a que nos referimos no apartado prece-
dente; desta poca son os traballos sobre a lingua de Lago Gonzlez
(Ctedra 1973), a dos autores de Illa Nova(Fontoira 1971), Rosala
(Carballo 1972), Lpez Ferreiro (Marco 1979), Manuel Antonio
(Gonzlez 1979). Carballo ademais contribe descricin grama-
tical do galego desvelando a existencia do xerundio flexionado
(Carballo 1975) ou con artigos puntuais dirixidos defensa dal-
gunha opcin normativa (Carballo 1978, 1980).
A finais deste perodo prodcese un cambio importante na
orientacin dos estudos sobre lingua de autor, coa aparicin de tra-
ballos que procuran a descricin gramatical a partir de corporalite-
rarios contemporneos (as os dedicados ao verbo en Cabanillas:
Dobarro 1977, Garca Rodrguez 1977). Comzase por tanto a tra-
ballar no terceiro esteo indispensable para unha descricin grama-
tical completa do galego moderno.
4.3. En solitario, Amable Veiga contribe tamn introdu-
cin do galego na modernidade. Cos seus traballos sobre o galego
(comezados a publicar no ano 1965), un dos pioneiros da intro-
ducin da fonoloxa en Espaa e sen dbida influu positivamente
na orientacin dada a partir dese momento nas descricins fnicas
dos diversos traballos de falas realizados en Galicia.
2 EVOLUCIN DA PRODUCIN
LINGSTICA POSTERIOR A 1980
Tras a serie de acontecementos sociopolticos que cambia-
ron a historia do galego en torno ao ano 80, a situacin que se
desea na investigacin gramatical en moitos aspectos moi seme-
llante inmediatamente anterior, froito do mesmo impulso: (a)
continan os traballos de recollida do galego vivo, tanto por medio
de memorias de licenciatura e teses de doutoramento, coma a tra-
vs de enquisas directas, entre as que salienta un grande nmero
de traballos acadmicos conducentes creacin dun Tesouro lexico-
grfico(ILG) e, sobre todo, o traballo de campo realizado para a
confeccin do ALGa; (b) contina a descricin da lingua medieval,
incidindo especialmente nos aspectos sintcticos; (c) continan os
estudos da lingua de autores; e (d) comezan a tomar pulo outras
orientacins s que nos referiremos mis adiante. Polo tanto, desde
o punto de vista da producin lingstica sobre o galego, semella
que tivo maior importancia a introducin do galego na universida-
de e o xermolar das primeiras anadas de fillogos galegos que
como vimos se produce nas dcadas anteriores, c cambio de sta-
tus legal e social producido nestas datas.
A nova situacin legal favorece a aparicin de materiais
deseados especificamente para o ensino, sobre todo primario e
secundario, que nos momentos iniciais esixiu dos autores un esfor-
zo de investigacin adicional ao que en por si demanda este tipo de
producin. A gramtica sucinta completa contida nos manuais dos
distintos cursos parece cubrir as necesidades elementais dos usua-
rios particularmente dos docentes, pois en lias xerais a implan-
tacin do galego nestes niveis non promoveu de xeito especial a
investigacin gramatical; dito doutro xeito, os potenciais investiga-
dores cumpriron outras tarefas que lles pareceron mis urxentes ou
atenderon demandas sociais realizadas con maior urxencia.
A asuncin de novos mbitos por parte do galego e a nece-
sidade dun estndar culto favorece a proliferacin de traballos ten-
dentes a proporcionar materiais de apoio ou a fixar posicins sobre
certos aspectos normativos. De todos os xeitos, esta necesidade
que se sente moi fortemente respecto do galego escrito apenas se
percibe respecto do galego oral; as primeiras voces en contra desta
incongruencia e perigosa omisin non comezan a se erguer ata
mediados da dcada dos 90, e ata o de agora apenas conseguiron
sensibilizar a comunidade cientfica.
As a todo, a partir do 80 ntanse algns cambios impor-
tantes, que parecen xerarse internamente, pola propia dinmica
dos sectores involucrados:
a) A nova situacin trouxo consigo unha maior presenza
das materias de lingstica galega nos deseos curriculares univer-
sitarios. A consecuencia inmediata desta expansin do abano de
materias foi a ampliacin da reducida nmina inicial de docentes-
-investigadores universitarios, o que comporta unha maior posibi-
lidade de diversificacin e, xa que logo, de especializacin: nace
aqu non s o lingista galego con posibilidades de futuro neste
campo, senn a posibilidade de opcin entre as distintas discipli-
nas e/ou correntes metodolxicas; mesmo comeza a ser posible
cultivar con xito parcelas antes necesariamente na sombra ou
colaterais. A pesar disto, o ensino universitario est carente de
manuais axeitados a este nivel, unha forte eiva que os investigado-
res nos distintos campos s nos ltimos anos comezan a corrixir
(Fernndez Rei 1990, sobre Dialectoloxa; Mario 1998 e
Monteagudo 1999, pola Historia da Lingua; Ramallo et alii 2000,
coa Lingstica Xeral, etc.). A diversificacin de materias trae con-
sigo tamn a oportunidade dunha maior formacin terica, que se
traduce axia nun crecente interese pola mellora, variedade e ano-
vamento das metodoloxas.
b) A ampliacin do nmero de investigadores-especialistas
con certa estabilidade e garanta de futuro, unida a unha poltica de
subvencins (Universidade, Xunta, Ministerio, programas europeos,
etc.) favorece a formacin de equipos de traballo que desenvolven
proxectos de investigacin a medio e longo prazo; son escasos, con
todo, os equipos formados de xeito interdisciplinar, sen dbida un
novo paso adiante necesario nesta deriva de agrupamento que xa
leva a nosa investigacin, para poder alcanzar outros obxectivos. A
dispersin de centros universitarios en sete campus e a posterior
segregacin da Universidade de Santiago de Compostela en tres
universidades (1989) posibilitou o espallamento dos investigado-
res-docentes por Galicia, pero o feito que a maior parte dos que
investigan en gramtica galega estn na rbita da USC, e mis par-
ticularmente no campus de Compostela; en Lugo, A Corua,
Pontevedra e Vigo (neste momento cremos que non hai ningn en
Ourense), os contados investigadores en gramtica (sincrnica ou
diacrnica, moderna ou antiga) traballan en solitario ou intgran-
se en grupos liderados por profesores de Santiago.
c) A xuventude e entusiasmo emprendedor que caracteri-
za a xeneralidade dos nosos investigadores manifstase non s na
doada disposicin a ensaiar novas metodoloxas, senn sobre todo
a incorporar as novas tecnoloxas s sas tarefas. Xorden as desde
unha poca relativamente temper tendo en conta o relativo atra-
so dos nosos estudos respecto doutros dominios proxectos ba-
seados en textos informatizados, programas de concordancias,
bases de datos, programas informticos para a cartografa e trata-
mento de imaxes, tecnoloxas para a sntese de voz, tradutores
automticos, etc.
d) Cobra pulo un crecente interese por unha descricin gra-
matical sincrnica que atenda aos resultados dos tres esteos postos
na etapa precedente, por medio de traballos que describen a lingua
falada e/ou a lingua escrita contempornea; con frecuencia, o inte-
rese aludido polos aspectos tericos e a metodoloxa ocupan un
lugar tanto ou mis destacado nos resultados da investigacin c
propia descricin gramatical do galego (nun grao non alarmante,
pero cmpre lembrar que os nosos esforzos son mis rendibles apli-
cados ao galego, dado que un traballo que dificilmente lingistas
forneos van facer no canto dos lingistas do pas). Dentro dela
ocupa un lugar parte, en certo modo subalterno, a descricin do
estndar en si mesmo, se cadra pola dificultade previa de delimita-
lo; polo xeral a descricin atende a trazos ou comportamentos cos
que o falante se sente identificado ou identifica como galegos, ben
que nalgns casos se sintan como unha rareza. Son poucos os tra-
ballos que teen como obxectivo establecer qu correcto/ inco-
rrecto desde o punto de vista normativo/ non normativo, qu
adecuado/ inadecuado nun contexto dado (se ben pode ser correc-
to desde o punto da vista prescritivo) e qu gramatical/ agramati-
cal segundo forme ou non parte do diasistema galego.
e) Finalmente, hai outros dous trazos, no fondo relaciona-
dos, indicativos da madurez e maiora de idade da nosa investi-
gacin lingstica: o interese pola historiografa e a preocupacin
pola difusin externa dos resultados da investigacin. Respecto do
primeiro son boa mostra os repertorios bibliogrficos xa citados,
dos cales BILEGA actualzase continuamente e ofrcese en rede;
pero tamn os distintos traballos publicados nos ltimos anos que
inclen ou ben balances e estados da cuestin globalmente ou
restrinxidos a aspectos particulares (o labor do ILG, a contribucin
dos fillogos alemns, o estado dos estudos de fontica...), ou tra-
ballos que repasan a nosa historia lingstica valorizando as ache-
gas dos distintos precursores (traballos sobre Sarmiento, Saco Arce,
Pintos, Couceiro Freijomil, Carballo Calero, etc.). Respecto do
segundo, hai interese por facer que voces galegas participen en
congresos internacionais, en que investigadores galegos se involu-
cren en proxectos internacionais formando parte de grupos mixtos
de investigadores, na publicacin en revistas internacionais non
galegas, na presenza en anuarios que fan balances bibliogrficos, na
oferta de informacin, textos ou bases a travs da rede, etc. O
esforzo non estril, porque a presenza do galego en traballos de
autores que non son naturais do pas crecente. Os mbitos en que
mis traballan investigadores estranxeiros ben co galego como
nica lingua, ben compartindo a sa atencin con outras linguas
afianzan a nosa conviccin de que unha das nosas tarefas urxentes
mis rendibles a de facer accesibles, a travs da rede, materiais
sobre os que outros poidan axudar nesta faena.
de xustiza engadir nesta presentacin preliminar que a
diferenza do que ocorre noutros dominios prximos, con linguas
normalizadas os investigadores galegos temos doada a publicacin
da producin estritamente gramatical, e en xeral da producin lin-
gstica sobre o galego. Existen varias revistas que aceptan (e
demandan) textos para a sa publicacin; por citar s as mis direc-
tamente relacionadas coa lingstica e os centros de investigacin:
Verba. Anuario galego deFiloloxa (USC), Cadernos deLingua(RAG),
Viceversa: revista galega detraduccin(Xerais), Moenia: revista lucense
de lingstica e literatura (USC, Lugo), Revista Galega de Filoloxa
(Universidade da Corua); a elas nense outras revistas conducidas
con maior esforzo por ctedras ou lectorados de galego fra das
nosas fronteiras, como o caso de Madrygal (Madrid) ou Galicien
Magazin(Trier). Son abundantes cada ano as reunins cientficas de
distinto nivel que constiten citas peridicas, todas elas con publi-
cacin de actas: unhas veces arredor dunha figura concreta (que
non se trata s nos aspectos literarios, histricos ou culturais),
outras agrupando distintos campos do saber (coma o congreso
internacional da AIEG), outras de orientacin mis estritamente lin-
gstica, mesmo gramatical, etc. De por parte, existe tamn a opcin
real de publicar en formato libro, ben a travs das editoriais priva-
das, que mesmo solicitan de autores o envo de textos, ben dos ser-
vizos de publicacins de institucins pblicas ou privadas, ben
como anexos dalgunhas das revistas citadas mis arriba.
2.1 Os tres esteos: galego vivo,
tradicin medieval e lingua de autor
Como diciamos mis arriba, esta poca contina sen solu-
cin de continuidade as lias e os traballos comezados nas dcadas
precedentes.
1. Mantense os traballos de recollida do galego vivo,
cunha metodoloxa semellante da poca precedente, pero con
obxectivos mis ambiciosos e cunha anlise e presentacin dos
datos mis depurada; benefcianse non s da experiencia ante-
rior, senn da progresiva mellora na formacin terica dos uni-
versitarios galegos, docentes e discentes. Dese xeito, a descricin
fontico-fonolxica e morfolxica, moito mis completa e mellor
artellada, acompase de anlises e conclusins bastante slidas;
pero, ademais, a popularizacin de medios tcnicos (gravadoras
para o rexistro de datos, programas informticos para o seu tra-
tamento, etc.) facilitou a proliferacin de abundantes textos
transcritos, bases de datos e concordancias sobre mostras orais,
etc. Vallan como exemplos, entre os moitos que se poderan citar,
os traballos realizados sobre Begonte (Graa 1983), Vincios
(Costas 1986), Goin (Pousa 1987), a Terra Ch (Regueira 1989)
ou Compostela (Dubert 1993) (para unha relacin completa, ata
1996, vxase Regueira et alii 1996). Doutra banda, o traballo dia-
lectolxico adquire novas dimensins ao se beneficiar da renova-
cin metodolxica, en grande parte producida como consecuen-
cia doutras modernas orientacins da lingstica que tamn se
ocupan da variacin, en particular da sociolingstica; unha mos-
tra disto o estudo de Dubert (1999) sobre a lingua de Com-
postela.
Todas estas monografas sobre pequenos dominios son
teselas que van configurando un mosaico bastante completo da
xeografa dialectal galega, completada nestas dcadas polos traba-
llos do ALGa, proxecto que se inicia na dcada precedente (1974),
pero que comeza a ver a luz na derradeira dcada do sc. XX
(1990, 1995, 1999). O resultado que hoxe en da posumos unha
informacin sobre a variacin diatpica fontica e morfolxica moi
completa, que mesmo pode servir para desenvolver sobre dela
investigacins sobre outros tipos de variacin, en particular a social
e os procesos de cambio lingstico en marcha. Con base nesta
informacin foron posibles traballos de conxunto, coma a
Dialectoloxade Fernndez Rei (1990); unha lia con importantes
resultados que se ocupou do establecemento de bloques e reas
lingsticas, e das fronteiras internas (Fernndez Rei 1982,
Santamarina 1980, Dubert e Mario 1996); e unha lia de defini-
cin das fronteiras coas linguas vecias, en particular centrada na
fronteira co asturiano e o leons (Fernndez Rei 1991 e 1994,
Babarro 1993, Boller 1995, Seco 1997...).
2. Contina o estudo da lingua medieval, na mesma lia
iniciada a mediados da dcada precedente, tentando dar unha des-
cricin da gramtica da lingua deste perodo ben fundamentada e
cunha metodoloxa moderna: os cuantificadores (Varela Barreiro
1981), o acusativo preposicional (Lpez Martnez 1981), as cons-
trucins condicionais (Monteagudo 1982), as funcins do prono-
me persoal (Ares 1982), o infinitivo non perifrstico (Daz Abraira
1983), os adverbios temporais (Garca Cancela 1983), a negacin
(Lpez Gato 1984), a indeterminacin do axente (Cidrs 1985),
construcins de aver e ter (Paredes 1987), etc., etc. Como en toda
referencia aos estudos da lingua medieval galega, cmpre salientar
as sucesivas contribucins de Ramn Lorenzo.
Lamentablemente, todo este esforzo non callou na redac-
cin dunha gramtica histrica do galego que se nutra destes avan-
ces e complete unha descricin fontica, morfolxica e sintctica
deste perodo, nin moito menos na redaccin dunha gramtica dia-
crnica que dea conta da evolucin seguida neses tres mbitos
desde a constitucin do galego como lingua romnica ata a actua-
lidade. Dous baleiros que esperan ser enchidos desde que Garca
de Diego puxo a primeira pedra, a principios do sc. XX, e para os
que non abonda a contribucin de Ferreiro (1996-97), feita cunha
metodoloxa anticuada e con resultados excesivamente elementais,
sen dar acollida razoable a moito do saber acumulado na biblio-
grafa das ltimas dcadas. Tampouco o enchen as gramticas his-
tricas do portugus, das que todos nos temos servido a falta das
realizadas especificamente sobre o galego, en parte porque precisan
un anovamento metodolxico, en parte porque ignoran sistemati-
camente as variantes internas do portugus e, mis anda, as evo-
lucins diverxentes do galego. Cabe esperar resultados positivos do
equipo de investigacin en gramtica histrica liderado por Ramn
Lorenzo e Xavier Varela, mais ignoramos se nos seus obxectivos
inmediatos est a curto prazo a redaccin dalgunhas das das
obras urxentes que botamos en falta.
3. Contina o estudo da lingua de autor, sobre todo na
orientacin renovadora iniciada a finais da dcada precedente, ou
ben tentando encadrar os resultados nunha historia do galego
escrito ou ben achegando materiais para a redaccin dunha gra-
mtica do galego que tea en conta a lingua literaria (Gonzlez et
alii 1982 e Gmez Pintor 1994, sobre Cunqueiro; Lorenzo 1985 e
lvarez Ruiz de Ojeda 1986, sobre Rosala; lvarez et alii 1992,
sobre Celso Emilio Ferreiro; Requeijo Cuba 1996, sobre nxel
Fole, etc.). Con todo, este un captulo relativamente pendente na
descricin lingstica do galego, pois a traxectoria social seguida
pola lingua nas ltimas dcadas fixo que a atencin se desviase cara
a outros mbitos prioritarios. Cremos que non abonda coa inclu-
sin de corpora de procedencia literaria como base dos traballos
descritivos, e en todo caso non a isto ao que nos estamos refe-
rindo, senn a unha descricin da lingua de autor, que en cada
caso un sistema fechado, da que extraer separadamente anda
que interrelacionadas conclusins no mbito puramente gramati-
cal e no estilstico. A construcin do galego moderno non posi-
ble sen se asentar tamn neste esteo, polo que ser preciso animar
a xoves investigadores a traballar este campo.
De por parte, urxe unha sorte de avaliacin da lingua lite-
raria que se est producindo actualmente. Para o lector atento
resulta bastante evidente que hai unha serie de recursos lingsti-
cos que na lingua literaria se estn promocionando, en detrimento
doutros, unhas veces no sentido de maior conservadorismo e
outras veces no sentido de perda de caractersticas diferenciais pri-
madas noutras pocas; e todo isto prodcese presumiblemente
haber que determinalo con estudos pertinentes de costas lin-
gua doutros niveis ou estilos tamn escritos.
2.2 A gramtica descritiva
Nas ltimas dcadas tivo un notable desenvolvemento a
gramtica descritiva, realizada en forma de artigos ou monografas
sobre aspectos concretos, polo xeral realizadas a partir de corpora
tirados de textos escritos e de transcricins de textos orais. O plan
de traballo por forza lacunar, o que seguramente explica que haxa
un aceptable nmero de contribucins parciais pero falten traba-
llos de conxunto, faltan gramticas no sentido comn mis habi-
tual do termo: desde lvarez et alii (1986, con sucesivas edicins)
e Costa et alii (1988, en certo modo escolar), non se produciu nin-
gn novo texto ata Freixeiro (1998-2000) e lvarez e Xove (2002);
hai outros proxectos feitos pblicos e en marcha, entre os que des-
taca a gramtica anunciada pola RAG. Cando dicimos que faltan
gramticasusamos intencionadamente o plural, porque no estado
actual de normalizacin do galego sntese a necesidade de distin-
tas gramticas realizadas con distintas perspectivas e obxectivos, e
iso dentro da gramtica puramente descritiva: obviamente, unha
gramtica que atenda as necesidades sentidas desde o sector do
ensino universitario pode ou non coincidir coa que atende as nece-
sidades dos investigadores, pero diferente dunha gramtica que
responda s necesidades do pblico culto que coece e usa o gale-
go; e calquera delas distinta doutra que satisfaga o pblico culto
que non parte do coecemento da lingua (e a poderiamos mesmo
diferenciar o pblico que parte do coecemento do espaol dou-
tros pblicos posibles, sen facer gramtica contrastiva explcita),
dunha gramtica bsica que dea os riscos mnimos caracterizado-
res da forma e comportamento de cada clase de palabras, etc.
Doutra banda, fundamental desear un modelo descriti-
vo que permita integrar na descricin as formas do galego estndar
no nivel culto e a variacin interna que coecemos no estado actual
da lingua, sexa esta diatpica, diafsica ou diastrtica (ou mesmo
diacrnica). O problema de decidir sobre que segmento ou seg-
mentos do diasistema se fai a descricin lingstica pode xurdir en
calquera lingua, pero nas que, como o galego, estn en situacin
emerxente e en fase de difundiren un estndar obtido por elabora-
cin recente, o problema de importancia capital. Naturalmente,
sempre son posibles descricins distintas, que se poden agregar,
condicionadas polo obxectivo que se persegue: en determinados
niveis abondar con describir pura e simplemente o nivel estndar,
en tanto que noutros ser indispensable ter en conta tamn varia-
cins territoriais, sociais, situacionais ou cronolxicas existentes.
Cremos que necesario que a descricin completa dea conta da
distinta posicin na arquitectura do diasistema dunhas e doutras
variantes, para as ter claro qu parte dela se debe ofrecer segundo
o obxectivo ou os destinatarios dunha descricin concreta. Iso
implica non s estarmos atentos recollida e correcta localizacin
de todas as variantes da lingua, senn desearmos un modelo des-
critivo que permita dar conta das correspondencias entre os dis-
tintos subsistemas e da xerarquizacin destes.
2.2.1 Fontica e fonoloxa
1. No campo da fontica e fonoloxa, as distintas contri-
bucins foron progresivamente mis completas e mellor articula-
das, incorporando mtodos de anlise e interpretacin dos datos
consonte an chegando a Galicia os ecos da revolucin da lings-
tica moderna e pdese dicir que as descricins realizadas ata
agora proporcionan un coecemento suficiente do comportamen-
to xeral do sistema nos seus aspectos mis evidentes, se ben nal-
gns casos baseados en descricins impresionistas e por iso non
sempre solidamente fundamentadas. Con todo, segue sen se pro-
ducir unha rigorosa descricin fontica de conxunto que vaia
mis al das que figuran nas gramticas xerais ou nos captulos
das gramticas de pequenos dominios, por forza moi limitadas
mesmo na sa extensin; convira tamn unha descricin fonol-
xica de conxunto que incorpore o nivel de coecemento actual e
supere as que no seu da realizaron Veiga (1977) e Castro (1989),
ou as contidas nas gramticas citadas. A maior parte da investiga-
cin producida atinxe aspectos particulares e pdese agrupar nas
seguintes orientacins:
a) Unha lia de longa tradicin na nosa lingstica afonda
no coecemento de trazos fnicos dialectais, tanto coa pretensin
de describir o funcionamento do sistema nese aspecto, coma no de
delimitar a rea en que se d o fenmeno estudado: traballos sobre
a gheada, o seseo, certos fenmenos voclicos, etc., entre os que
salienta o tomo correspondente do ALGa (1999). O obxecto do
estudo a lingua oral, a travs de mostras de galego-falantes xenu-
nos, o que naturalmente redunda nun mellor coecemento da lin-
gua real, esteo indispensable de calquera proceso normalizador. Na
mesma lia de traballo comeza a considerarse o estudo da variacin
fnica que se produce nas restantes variedades lingsticas, non s
diatpicas (por exemplo, estudos centrados no galego urbano, en
Santiago, en Vigo ou na Corua), o que resulta especialmente inte-
resante de cara ao ensino da lingua e ao establecemento de estrate-
xias normalizadoras s que nos referiremos mis adiante.
b) Unha lia de fontica diacrnica e/ou histrica, cunha
forte compoente grafemtica. Ao interese normal que sempre ten
o coecemento do pasado, no noso caso engdese a necesidade de
construr modelos que sexan fieis a unha tradicin que en moitos
casos preciso coecer, describir ou en todo caso clarificar. Basase
naturalmente en textos escritos, e sen dbida esta facilidade de
obtencin de corpora explica que haxa unha relacin bastante
nutrida de investigadores estranxeiros que inclen o galego en
investigacins deste tipo.
c) Unha lia de reinterpretacin de determinados aspectos
do funcionamento do sistema, luz do mellor coecemento que se
vai tendo.
2. Unha das caractersticas do groso da producin galega
neste campo, sentida por veces como unha carencia, que se basea
no odo, ben a travs da observacin directa dos falantes espont-
neos ben a travs de rexistros magnetofnicos; xa que logo, tanto
a clasificacin dos sons coma a descricin articulatoria destes ba-
sase na presuncin de que existe unha correspondencia fiable
entre o que o colector escoita e o modo de articulacin suposta-
mente idneo para producir ese son. Engdase que tanto a fiabili-
dade deste mtodo de recollida de datos fonticos coma a posibi-
lidade de xeneralizacin son escasas cando a mostra de falantes en
cada lugar moi reducida, pois a descricin fontica e fonolxica
non se obtn por suma ilimitada de datos obtidos individual-
mente, mtodo que porn pode servir para a confeccin dun glo-
sario das voces usadas pola comunidade.
Desde hai algo mis dunha dcada, co laboratorio fontico
do ILG (1988), inicironse os traballos de fontica experimental,
sobre todo na lia da fontica acstica. Grazas ao empeo dun
reducido nmero de investigadores (o grupo de Regueira e
Gonzlez en Santiago, Labraa en Barcelona) comzase a corrixir a
primeira das eivas indicadas. Unha empresa non doada, pois a for-
macin de equipos de traballo ten a dificultade de que son precisos
coecementos tcnicos moi especializados que non forman parte
da bagaxe bsica dos lingistas; a ela nese a necesidade de equi-
pamentos moi sofisticados, manexados por moi poucas persoas (co
custo e problemas de rendibilidade correspondentes). Iso non
impide que estean tendo froitos moi interesantes: maior funda-
mento das descricins realizadas, maior capacidade de explicacin
de como e por que se produce a variacin, mellores posibilidades
de desear estratexias no ensino e na superacin de patoloxas fni-
cas, maior capacidade de definicin do modelo estndar, etc.
Dentro da mesma lia experimental, e grazas ao desenvolvemento
previo da fontica acstica, foi posible o proxecto de recoecemen-
to e sntese de voz (proxecto Cotova, levado adiante por un equipo
interdisciplinar de enxeeiros da Universidade de Vigo e lingistas
do CRPIH; vid. Gonzlez e Fernndez 1998) e un xestor de dilo-
go home-mquina (Gonzlez e Mateo).
Da man do mesmo equipo comzase tamn a corrixir a
segunda das eivas sinaladas, promovendo traballos de investiga-
cin fontica que parten de mostras plurais de falantes mis seme-
llantes s esixidas polo mtodo sociolingstico cs da xeografa
lingstica. Salientan ademais contribucins coma a de Lorenzo e
Gmez Guinovart (1996), fra do mbito estrito da fontica expe-
rimental (frecuencia e porcentaxes de letras, slabas, tipos silbicos,
etc.), que aplican un programa informtico a un corpus de entre-
vistas realizadas a catro mostras de falantes.
3. Prodcese tamn unha ampliacin da pesquisa a campos
antes inexplorados. As, neste marco desenvlvese unha lia de
prosodia, que non tia practicamente ningunha tradicin en gale-
go, con das vertentes: dunha banda descricin de trazos prosdi-
cos a partir da percepcin directa (Prieto) e doutra estudos experi-
mentais en prosodia, vencellados ao equipo de fontica acstica
mencionado (Regueira, Elisa Fernndez).
Entre estas lias salientamos a de proposta e descricin
dun modelo fnico para o galego estndar, moi tmida de momen-
to, a pesar da sa urxencia e da demanda social existente. Como xa
indicamos mis arriba, o desenvolvemento do estndar escrito
nunca foi acompaado dun similar desenvolvemento do estndar
oral, que recentemente (sobre todo a partir de Regueira 1994) se
comeza a pr sobre a mesa de traballo como unha necesidade
urxente; dentro dos distintos aspectos que debe considerar, a defi-
nicin dun estndar fnico singularmente premente (medios
audiovisuais, teatro, ensino, etc.). Algns dicionarios (Obradoiro)
comezan a inclur pronuncia de abertas e pechadas, algo imposible
hai unha dcada. Dentro desta lia destacan os distintos traballos
de Regueira (vid., especialmente, 2000), que axudan a definir os
lmites e a situar os problemas, e os traballos dun equipo de lin-
gistas do ILG que proporciona materiais que rozan o camio:
publicacin do mtodo Os sons da lingua (Regueira et alii 1998) e
proxecto dun Vocabulario fontico da lingua galega.
4. Promvese a recollida e edicin de materiais sonoros
sobre os que basear descricins lingsticas do galego oral. Entre
outras iniciativas mis modestas e de resultados mis espordicos,
destacan o Arquivo Sonoro Dialectal do ILG e o Arquivo Sonoro do
CCG; a eles debemos non s antoloxas de textos orais de falantes
espontneos, senn abundantes mostras do galego oral culto de
distintas pocas, co privilexio da voz dalgns dos principais cons-
trutores deste estilo.
2.2.2 Morfoloxa e sintaxe
Nestas dcadas tampouco abundan os estudos morfolxi-
cos propiamente ditos. Semella que o ditame normativo sobre as
formas que integran cada un dos paradigmas, na maior parte das
escollas pouco polmico, exime os lingistas da necesidade de se
ocuparen de dar unha explicacin gramatical congruente do com-
portamento do sistema. Na maior parte dos traballos, a parte mis
directamente morfolxica redcese presentacin dos paradigmas,
para logo entrar na descricin dos significados, comportamento e
funcin das sas formas. As excepcins limtanse nos mis dos
casos a aspectos polmicos desde o punto de vista de aceptacin do
estndar (por exemplo o artigo, algns aspectos da morfoloxa ver-
bal...) ou a problemas non definidos dabondo no texto normativo
(por exemplo, Dubert 1995).
Como dicimos, os traballos son mis ben de descricin
morfosintctica. E anda cmpre facer unha nova restricin, pois na
maior parte dos casos limtanse descricin da gramtica de pala-
bras dunha certa clase, dentro da frase ou dentro da oracin: des-
cricin do comportamento do artigo, do posesivo, do verbo, do
pronome persoal, etc. Son escasos os traballos considerados mis
tipicamente de sintaxe, realizados desde os distintos puntos de vista
habituais: tipoloxa e construcin dos predicados, realizacin das
distintas funcins oracionais, sintaxe da oracin composta, etc. Con
todo, a lia sintctica est tendo moito pulo nos ltimos anos, e
diso boa mostra a porcentaxe que tivo entre as comunicacins
presentadas con ocasin do Congreso Internacional de Lingstica
Lxico eGramtica(Lugo 2000): das 22 publicadas no volume que
recolle as referidas ao galego (anexo 49 de Verba), oito son especifi-
camente de sintaxe ou tratan temas conectados coa sintaxe (do
resto, s das de morfoloxa e doce de lexicoloxa e lexicografa).
O avance no coecemento do comportamento sintctico
do galego posibilita acometer con xito, e mellorar no futuro, ferra-
mentas informticas moi tiles e socialmente moi rendibles, como
os programas de traducin automtica (no CRPIH est en fase moi
avanzada o tradutor espaol-galego/ galego-espaol) ou os progra-
mas de correccin automtica de textos, dos que hai en marcha ini-
ciativas que procuran superar amplamente os actuais, moi defi-
cientes no nivel superior palabra.
O feito de que a descricin se vaia facendo por medio da
publicacin de traballos individuais, sen formaren parte dun con-
xunto organizado, produce inevitablemente moitas lagoas. Com-
pletar unha descricin sintctica do galego urxente, porque a
estreita semellanza entre a sintaxe das distintas linguas romnicas
fai difcil para o falante que domina das ou mis linguas dicir,
para a totalidade dos falantes escolarizados establecer unha estre-
ma mis ou menos nidia entre a sintaxe do galego e a do espaol
ou portugus. Hoxe por hoxe, non sempre resulta doado discernir
que trazos de variables moi estendidas son orixinariamente galegos
mesmo evolucins recentes por deriva interna, autctona e cales
son pura e simple interferencia; a construcin acelerada dun
modelo de galego culto, oral e escrito, poderase estar facendo
sobre un modelo sintctico calcado do espaol. Unha descricin
sintctica completa urxente tamn porque permitira recoller
construcins de boca dos falantes antes da sa desaparicin baixo
a presin da lingua dos medios, e mais porque a tipoloxa deses
usuarios espontneos permite tirar conclusins sobre a posicin
das opcins variables na arquitectura do diasistema (inclundo as
posibles interferencias).
Outras abordaxes, coma as mis modernas desde o punto
de vista das funcins semnticas (en relacin ou non coas sintcti-
cas), da estrutura e funcins informativas ou das funcins pragm-
ticas apenas teen, polo de agora, cultivadores.
2.3 A gramtica prescritiva
O proceso de estandarizacin non est anda concludo,
nin sequera nos seus aspectos bsicos: moi adiantado nos aspectos
grfico e morfolxico (Normas), pouco definido no lxico
(VOLGa), sen apenas pronunciamento no fnico (vid. supra) e sen
abordar no sintctico.
O feito de que as Normasinclan unha morfoloxa do gale-
go moi completa non significa que non haxa anda aspectos de
menor calado sobre os que preciso un pronunciamento normativo
explcito. Por poer s algns exemplos: (a) cal o pronome que
cmpre tras trae, indicativo presente ou imperativo?, ademais de
treo, segundo se deduce das Normas ao non acabar en ditongo
(cando menos pola grafa), aceptable no galego estndar treno?;
(b) ata cando a indefinicin sobre elo(e se existe, non ten contrac-
cins coma el e ela?), cuxo, o subxuntivo futuro ou a existencia de
cantara/ cantaseno subxuntivo?; (c) nos acentos diacrticos queda
claro que a forma normativa nscon vogal aberta (non a variante
dialectal que tamn existe con pechada), pero non hai ningn pro-
nunciamento sobre a escolla formal entre ela(con aberta)/ ela(con
pechada), connosco(con aberta)/ connosco(con pechada); etc.
Na sintaxe prtese dun principio xeral cmodo pero
pouco rigoroso: o de que todos os comportamentos e estruturas
sintcticas que sexan galegos, non debidos a deturpacins por
inxerencias externas, son igualmente vlidos no nivel estndar.
Este principio agocha certos a priori que resultan ser mis ou
menos falsos: (a) que o abano de recursos sintcticos limitado e
basicamente igual para todas as modalidades de galego, sen dife-
renzas diatpicas, diafsicas nin diastrticas; (b) que as escasas
variables sintcticas xenuinamente galegas existentes se deben
coexistencia de variantes cronolxicas, e as mis tradicionais delas
detectables doadamente por caracterizaren a fala de certos gru-
pos de falantes e iren en contra do uso xeral son ben acollidas no
estndar culto, porque o sabor arcaico sempre un valor positivo;
(c) que as restantes variables se deben a interferencias do espaol
escasas, pero sempre rexeitables, e son tamn doadas de locali-
zar porque unha das opcins coincide mis ou menos exactamen-
te con caractersticas desta lingua; (d) que nin sequera no nivel
culto hai interferencias do portugus, pero en todo caso suporan
a recuperacin de comportamentos sintcticos tradicionais, perdi-
dos por causa da evolucin separada das das linguas.
Efectivamente, a sintaxe das linguas romnicas non pre-
senta unha grande variacin interna, nin considerando grupos de
linguas nin considerando unha lingua en particular. Agora ben, iso
non obsta para que sexa obvio que existen diferenzas sintcticas
entre modalidades distintas, que deben ser situadas correctamente
na descricin gramatical e sobre as que se debe pronunciar a gra-
mtica prescritiva: tamn na sintaxe existen de certo diferenzas dia-
tpicas, diafsicas, diastrticas e cronolxicas, e cmpre saber se
son igualmente vlidas na lingua estndar, en calquera dos seus
estilos. Respecto das interferencias, xa sinalamos mis arriba a difi-
cultade de detectar cales usos coincidentes co espaol son efecti-
vamente interferencias lingsticas e non evolucins coincidentes;
respecto das do portugus, ocltase (interesadamente en moitos
casos, mesmo por lingistas que non poden ser considerados rein-
tegracionistas) que nesa evolucin separada das das linguas foi o
portugus o que en mis casos se afastou do toro comn, polo que
as sas particularidades non sempre supoen a volta nosa tradi-
cin. Nalgns casos semella que o uso vai creando un patrn, pro-
movendo unhas variantes a custo doutras; noutros percbese unha
liberdade total na escolla por parte do usuario, xeralmente tenden-
te ao abandono de trazos diferenciais (ou, por reaccin, a un uso
hipermarcado).
Doutra banda, nos distintos foros de encontro e intercambio
de experiencias, os profesionais que traballan en gabinetes de nor-
malizacin, correccin ou traducin, onde se atopan acoto con
innumerables problemas gramaticais de todo tipo, manifestan que se
atopan desasistidos pola escaseza de medios que os lingistas profe-
sionais pomos ao seu dispor. Hai dous dicionarios de dbidas de
distinto grao de calidade a todas luces insuficientes, que nos mis
dos casos non pasan do nivel das escollas lxicas. Btanse de menos
non s publicacins fiables en que estas dbidas sexan correcta-
mente despexadas, senn un enderezo a onde poidan dirixilas, na
seguranza de que sern atendidas por expertos que darn un infor-
me razoado e co tempo posiblemente un ditame normativo.
2.4 A gramtica comparada
A comparacin coas outras linguas europeas, de maneira
singular coas romnicas, un paso fundamental para o status do
galego entre as linguas do seu arredor. O achegamento ao coece-
mento do galego por parte de falantes doutras linguas e culturas
vese sen dbida pexado pola escasa rendibilidade do esforzo en
aprender unha lingua descoecida tendo en conta os beneficios
prcticos inmediatos; a preparacin de materiais de aprendizaxe
que permitan achegarse ao galego salvando a curta distancia entre
as diferentes linguas romnicas e a nosa pode servir de engado para
este achegamento.
Ademais, cmpre proseguir coa preparacin de materiais
de base (fontes, bases de datos, textos informatizados, etc.), difun-
didos en rede, que faciliten o achegamento por parte dos investi-
gadores e a inclusin do galego entre as linguas que estudan.
2.4.1 Portugus
Ademais das vantaxes anteriores, permitira achegar o
coecemento do galego aos que xa coecen portugus e de xeito
moi especial ao mundo lusfono. A descricin contrastiva do por-
tugus e o galego sera moito mis til para a consecucin deste
obxectivo c falsidade encuberta de que son practicamente a
mesma lingua e que quen coece unha sabe e comprende a outra;
de por parte, non hai que esquecer que en Lingstica non sempre
igual a distancia desde a lingua X lingua Y c que vai desde a
lingua Y lingua X.
Por outra banda, comeza a ser necesario sinalar as diferen-
zas entre galego e portugus para unha correcta elaboracin do
estndar: que trazos incorpora o galego culto porque en certo
modo poden ser considerados comns, polo menos entre certas
modalidades de galego e certas modalidades de portugus (se ben
non sempre coa mesma posicin no diasistema: hai trazos normais
en galego que son vulgarismos en portugus, etc.); que trazos est
integrando o galego culto pola va de prstamos mis ou menos
necesarios, en definitiva enriquecedores; que trazos portugueses
existen s a nivel dialectal (diatpico) en galego, e en que medida
deben permanecer ou non no mesmo status; que trazos estn
incorporando certos grupos sociais dentro do galego culto en aber-
ta colisin con outros grupos que os consideran internos marcados
doutro xeito e/ou absolutamente inaceptables, etc.
2.4.2 Espaol
Ademais de polas razns expostas mis arriba, a descricin
contrastiva do galego e do espaol comeza a ser indispensable para
elaborar estratexias, sobre todo no mbito do ensino (do galego).
Probablemente chegou o momento en que cmpre xa asumir a evi-
dencia de que unha grande parte da poboacin se move en territo-
rio bilinge e de que unha porcentaxe importante s pode acceder
ao galego a partir dunha prctica lingstica en espaol. Esta asun-
cin comporta elaborar estratexias e materiais diversificados para
poder satisfacer as necesidades moi distintas de, cando menos, per-
soas que son galego-falantes ou bilinges que perfeccionan as sas
destrezas lingsticas ou acceden ao estndar galego desde o domi-
nio doutras variantes internas, de persoas que son casteln-falantes e
deben adquirir o galego como segunda lingua: (a) estratexias de
aprendizaxe; (b) ensino en situacin bilinge; (c) ensino diferencia-
do a estudantes de lingua materna galego e lingua materna espa-
ol, adquisicin do galego como segunda lingua a falantes orixina-
rios de espaol; (d) ensino do galego a galego-falantes que deben
superar interferencias lingsticas; (e) auxilio na definicin do mode-
lo do galego culto. A elaboracin do galego culto est chea de aprio-
rismos absurdos: cmpre dar respostas claras e ben fundamentadas
continua pregunta de qu ou non castelanismo, nico xeito san
de superar unha manchea de prexuzos moi perturbadores.
2.5 A variacin e o cambio lingsticos
Anda que probablemente sexa a Dialectoloxa a disciplina
con maior desenvolvemento e tradicin na Lingstica galega
(entendida como estudo da variacin diatpica), hai algunhas tare-
fas pendentes que preciso consignar:
a) A dialectoloxa lxica est notablemente menos desen-
volta c fontica e morfolxica. A colecta de datos realizada por
medio de monografas dialectais (mtodo palabras e cousas) e
por medio das enquisas do ALGa non callou anda nun estudo da
variacin diatpica no lxico e moito menos no establecemento de
reas lxicas dialectais, que sen dbida debuxaran un mapa dia-
lectal distinto e con races moito mis antigas c que coecemos a
travs dos trazos fonticos e morfolxicos. Como primeira tentati-
va de corrixir esta eiva, programouse en 2001 un simposio sobre
Dialectoloxa e lxico, do que resultou un volume con 18 contri-
bucins (lvarez, Dubert e Sousa, eds. 2002); a publicacin inmi-
nente dos primeiros tomos do ALGadedicados ao lxico pon a dis-
posicin dos investigadores materiais sobre os que basear novas
investigacins. Estn tamn sen desenvolver os traballos de dialec-
toloxa sintctica, cando hai indicios razoables de que hai abun-
dantes diferenzas diatpicas tamn neste nivel.
b) Doutra banda, en relacin coas variacins internas da
lingua (diatpicas) falta unha avaliacin dos trazos que se teen
considerado para fixar tales ou cales variantes, para estarmos segu-
ros de que son os trazos pertinentes para lograr este obxectivo e
non unha escolma froito do acaso ou da oportunidade do momen-
to; complementariamente, cumprira tentar unha determinacin
destes trazos desde o punto de vista do falante e contrastala coas
xerarquizacins confeccionadas tradicionalmente polos lingistas.
De por parte, un gran nmero dos estudos que posumos son en
realidade descricins lingsticas de pequenos dominios, polo que
falta o estudo verdadeiramente dialectolxico que os poa en rela-
cin entre si para tirar informacin sobre a variacin.
c) Resulta curioso que a fronteira lingstica menos inves-
tigada sexa a que xebra ou une galego e portugus; os datos
que posumos dela convidan, con urxencia, a un traballo inter-
disciplinar no que colaboren investigadores portugueses e gale-
gos. Este abandono garda relacin coa escaseza de estudos de
falas locais no sur de Pontevedra e, sobre todo, na provincia de
Ourense; non parece que os fillogos portugueses tiveran maior
interese en ultrapasar o seu dominio administrativo, e segue
sendo indispensable referirse a contribucins moi antigas (Leite
de Vasconcellos, Schneider), que poden ter xa moi pouco que ver
coa situacin actual.
d) A tecnoloxa puxo ao noso dispor unha serie de medios,
impensables hai unhas dcadas, que permitiron unha renovacin
total nos sistemas de traballo e de presentacin dos resultados,
includa a cartografa. Por fortuna, estes adiantos chegaron moi
cedo a Galicia da man de investigadores novos, polo que se pode
dicir que neste aspecto estamos na vangarda. Cada nova contribu-
cin do ALGa as o veu confirmando, pero as que estn a seguir
supoen un salto adiante incomparablemente maior.
e) Ademais, a dialectoloxa que se leva feito en conxun-
to de corte moi tradicional. Nos ltimos tempos, grazas ao influ-
xo da corrente xenerativa e s achegas desde o campo da socio-
lingstica, fronse renovando os mtodos da dialectoloxa, con
correntes moi interesantes. Estas novas tendencias apenas tiveron
cultivo en Galicia, e sen dbida chegou o momento de comezar-
mos a traballar nesa direccin: linguas de grupos, dialectos
sociais, interaccin campo-cidade, procesos de cambio lingsti-
co, cambio xeracional, etc.
Na mesma medida en que abundan os traballos sobre a
variacin diatpica, faltan traballos sobre a variacin diastrtica e
diafsica, nin sequera considerando desde este punto de vista tra-
zos concretos; cmpre ter presente que unha das consecuencias da
falta de normalizacin lingstica a falta de uso do galego en cer-
tos niveis e rexistros, e por conseguinte a dificultade de os caracte-
rizar lingisticamente en fase tan incipiente.
Doutra banda, hai toda unha serie de procesos de cambio
lingstico en marcha, que non se estn medindo e sobre os que
non se est reflexionando abondo. As, existe unha preocupacin
social por se o proceso de normalizacin e o proceso de estandari-
zacin que comporta poder ser empobrecedor para a lingua,
esmagando variantes existentes a cambio dunha uniformizacin
que desde a lingua escrita semella ser total. Doutra parte, a mis de
das dcadas da sa implantacin, hora de medir ata que punto
a lingua cambiou nun ou noutro sentido como efecto (ou contrae-
fecto) do modelo lingstico difundido pola escola e polos medios.
Por poer s exemplos dalgunhas calas que cumprira facer: (a) ata
que punto a unificacin de variantes propicia a expansin dunhas
e a desaparicin doutras, sexan estas diatpicas (estesobre iste, non
se che caiasobre non che se caia, non seseo sobre seseo...) ou dou-
tros tipos (pobresobre probe, que non lle caiasobre que lle non caia,
etc.); (b) ata que punto a promocin dunhas formas propicia aban-
donos non desexables doutras galegas equivalentes (mercar sobre
comprar, lembrarse desobre acordarse de, etc.); (c) ata que punto se
produciu o freo ou aceleracin de tendencias que se estaban a dar
(infinitivo flexionado>infinitivo non flexionado, para lle facer>
para facerlle, connosco>con ns, cantare>cantar, etc.); (d) ata que
punto retrocederon castelanismos amplamente instalados polas
voces galegas orixinarias (dios<deus, gallego<galego, iglesia<igrexa,
abuelo<av, etc.) ou castelanismos doutros tipos (haba feito por
fixera, etc.); (e) ata que punto se instalaron as solucins lingsti-
cas impulsadas desde os mbitos en que se planifica o corpus (bei-
rarra, taxas, lmpada, sumidoiro...).
sa vez, neste estudo do cambio lingstico cmpre
adoptar das perspectivas ben diferenciadas, a primeira delas
sa vez dobre: a do cambio inherente a calquera lingua, matizan-
do que esta se atopa nunha situacin sociolingstica anormal; e,
a segunda, a do cambio derivado da situacin bilinge, ben por
ceder interferencia ben por fuxir dela. O coecemento da orixe
e direccin do cambio condicin sine qua nonpara calquera posi-
ble intervencin na sa deriva, e polo tanto unha arma funda-
mental para as accins de poltica lingstica; tamn proporcionan
informacin bsica neste sentido os estudos que teen como
obxectivo recoller a percepcin e as opinins dos falantes sobre a
variacin e o cambio lingstico.
A LEXICOGRAFA GALEGA MODERNA*
Ernesto Gonzlez Seoane
Os anos iniciais da dcada de 1980 representan un punto
de inflexin na historia da lexicografa galega, ao punto de que
poden ser considerados o lindeiro temporal que separa os dous
grandes perodos que se poden distinguir nela: o perodo clsico,
que abranguera as obras producidas na segunda metade do scu-
lo XIX e nos tres primeiros cuarteis do XX, e o perodo moderno,
que arrincara precisamente dos primeiros anos 80 e que se esten-
dera ata o momento presente.
Son moitas as razns que se poden aducir para explicar esta
ruptura, ou mellor, por qu a ruptura se produce nese preciso
momento, pero en ltima instancia todas derivan das profundas
mudanzas que experimenta o marco poltico e legal entre os anos
finais dos 70 e os primeiros 80, coa aprobacin da Constitucin
espaola (1978) e do Estatuto de autonoma de Galicia (1981), coa
oficializacin das Normas ortogrficas emorfolxicas do idioma galego
(NOMIG) do Instituto da Lingua Galega e a Real Academia Galega
(1982) e coa promulgacin da Lei de normalizacin lingstica
(1983). As consecuencias prcticas derivadas da aplicacin deste
conxunto de normas legais, que atinxen tanto ao corpus coma ao
status do galego, determinarn unha brusca viraxe na orientacin
que ata ese momento via seguindo a lexicografa galega.
En todo caso, a magnitude da transformacin operada nas
das ltimas dcadas s se pode apreciar cabalmente se situamos
en perspectiva histrica a producin lexicogrfica deste perodo e
a confrontamos coa do perodo clsico. Imponse, pois, que nos
deteamos, sequera sexa brevemente, sobre o estado da lexicogra-
fa galega por volta dos primeiros anos da dcada dos 80.
*As referencias bibliogrficas dos textos lexicogrficos mencionados neste captulo
encntranse no apndice bibliogrfico final 3 Bibliografa: dicionarios.
166 A lexicografa galega moderna
1 O HERDO LEXICOGRFICO GALEGO
NOS PRIMEIROS ANOS 80
1
Como sabido, o nacemento da lexicografa galega, enten-
dida no sentido mis recto de producin de dicionarios destinados
ao uso xeral, est intimamente vinculado ao despegue do rexurdi-
mento do galego como lingua literaria. Non casual que as sexa
se temos en conta que as reflexins sobre a necesidade de contar
cunha gramtica e cun dicionario constiten un lugar comn nos
textos dos promotores do Rexurdimento; e non s por razns de
carcter utilitario, senn tamn, e mesmo sobre todo, pola rele-
vancia simblica que se lle atribe a este tipo de obras nos proce-
sos de emerxencia de linguas minorizadas.
A obra que se vn considerando como fundadora da tradi-
cin o Diccionario gallego-castellanode F. J. Rodrguez, un texto
bastante modesto (incle menos de 4.000 lemas) que o seu autor
non puido rematar e que foi editado postumamente en 1863, con
moitas alteracins, por Antonio de la Iglesia. Entre esta data e a fin
do sculo ven a luz outras das obras, o Diccionario gallegode Juan
Cuveiro (1876) e o Diccionario gallego-castellano de Marcial
Valladares (1884). Cada unha delas representa unha mellora con
respecto s anteriores, tanto desde un punto de vista cuantitativo
(o volume de voces rexistradas vai sendo progresivamente maior:
arredor de 11.000 en Cuveiro, mis de 16.000 en Valladares),
como nos aspectos cualitativos (seleccin dos lemas, disposicin
da informacin, definicins, etc.).
Tras a publicacin do dicionario de Valladares hai unha
seca total de trinta anos (Santamarina 2000:41) que se estende ata
o inicio da publicacin, en 1913, do ambicioso proxecto lexicogr-
fico que a Real Academia Galega confiou a Csar Vaamonde Lores.
Anda que a obra, de gran formato e presentacin esmerada, que-
1. Para unha anlise de conxunto da historia da lexicografa galega vxase Santamarina
(2000:31-62). Esta obra ofrece ademais unha versin electrnica dunha boa parte dos
dicionarios do perodo clsico.
dou inconclusa quince anos despois do seu inicio, o fragmento
publicado (a-cativo) contn mis de 12.000 entradas, moitas delas
autorizadas con exemplos tirados de textos antigos e modernos.
Paralelamente publicacin do Diccionario gallego-castellano da
Academia (DRAG), na dcada dos 20 estanse a desenvolver en
Galicia outros dous proxectos lexicogrficos de certa altura e algn
que outro de pretensins mis modestas. Os primeiros son o
Diccionario galego-casteln de Leandro Carr Alvarellos, publicado
orixinalmente en dous volumes (1928, 1931) que conteen mis de
23.000 voces (esta cifra irase incrementando nas sucesivas edicins
que coeceu), e a que sen dbida debe considerarse a obra cimeira
da lexicografa clsica, o Diccionario enciclopdico gallego-castellano
(DEGC), un proxecto no que Eladio Rodrguez comezou a traballar
contra finais dos anos 10 ata rematalo, anda que nunha versin
diferente que hoxe coecemos, no ano 1933 (lvarez de la Granja
e Gonzlez Seoane 2001:49-63). A versin publicada postumamen-
te por Galaxia entre 1958 e 1961 incle mis de 45.000 entradas,
se ben a obra orixinal era considerablemente mis ampla (lvarez
de la Granja e Gonzlez Seoane 2001:63-73). Canto s obras meno-
res, tamn na dcada dos 20 ve a luz o Vocabulario popular galego-
casteln(VPGC) (1926), unha obra de urxencia dun grupo de catro
mozos vinculados ao Seminario de Estudos Galegos (Filgueira,
Magarios, Tobo e Cordal). Trtase dun traballo de menor alento,
de concepcin moi sinxela e de extensin mis reducida ca os ante-
riores (arredor de 16.000 entradas das que na maior parte dos casos
s se ofrece unha equivalencia).
Tras a publicacin do DEGC a lexicografa galega entra
novamente nun perodo de certo estancamento. A nica obra sig-
nificativa aparecida despois do dicionario de don Eladio o
Diccionario galego-castelnde Franco Grande, que chega s libra-
ras por primeira vez en 1968. A obra de Franco pretenda aten-
der as demandas dun nmero crecente de lectores que carecan
dun dicionario manual que puidese resolver as sas dbidas.
Naquela altura o mercado editorial unicamente ofreca o diciona-
rio de don Eladio, un produto caro e pouco manexable, e o de
Carr, que non se reeditaba desde 1951; as restantes obras con-
vertranse xa en obxecto de biblifilo. O dicionario de Franco
estaba, pois, chamado a ser unha alternativa ao DEGC destinada a
un consumo masivo. Esta circunstancia explica en boa medida a
sa singular composicin: trtase, por unha banda, dunha versin
abreviada do DEGC, do que se eliminan os lemas e as acepcins
coincidentes co espaol, se abrevian algunhas definicins e se
suprime a informacin enciclopdica e paremiolxica; por outra,
incorpranse importantes achegas de elaboracin propia encami-
adas sobre todo a incrementar o nmero de lemas. Deste xeito,
anda que ao final o nmero de entradas vn a ser similar ao de
don Eladio (as adicins compensan as supresins), o resultado
unha obra cun forte desequilibrio no tocante seleccin dos
lemas e que, en ltima instancia, nos retrotrae a unha concepcin
do dicionario que pareca felizmente superada merc ao DRAG e
ao DEGC. En calquera caso, malia estas e outras deficiencias, a
obra de Franco coeceu un xito editorial sen precedentes na his-
toria do libro galego. No espazo de quince anos publicronse oito
edicins (en realidade, a partir da segunda son simples reimpre-
sins) e vendronse arredor de 100.000 exemplares (en 1978,
cando vn a lume a 4 edicin, an vendidos xa 50.000; en 1981,
na nota editorial 6 edicin infrmase de que as vendas atinxi-
ran os 60.000 volumes; cando en 1983 se publica a ltima, as
vendas chegaban xa aos 90.000). Estas cifras poderanse incre-
mentar anda mis se contmos os exemplares que se tiraron do
Vocabulario galego-casteln, unha versin reducida do Diccionario
que coeceu cinco edicins entre 1972 e 1984. As cifras de venda
indican ben s claras que o dicionario de Franco foi durante preto
de das dcadas o texto de referencia para a maiora dos lectores
galegos, e anda hoxe mantn a sa utilidade para achegar o lec-
tor actual ao lxico literario, bastante desatendido polo xeral nos
dicionarios modernos. O de Franco non era, pois, un bo dicio-
nario, pero si un dicionario til.
A orientacin espaol-galego apareceu serodiamente e
mereceu moita menos atencin por parte dos lexicgrafos. De
feito, as poucas obras publicadas son vocabularios breves e bastan-
te elementais, algunhas veces includos a xeito de apndice nos
dicionarios galego-casteln
2
. A primeira obra destas caractersticas
3
publicada como volume independente o breve Vocabulario caste-
llano-gallegodas Irmandades da Fala, que aparece en 1933, dicir,
70 anos despois da aparicin do dicionario de F. J. Rodrguez, e
que contn algo mis de 10.000 voces (as 15.000 que anuncian os
autores parecen unha cifra un pouco esaxerada). Trinta anos des-
pois aparece a primeira edicin da Contribucin a un vocabulario
castellano-gallego de Crespo Pozo, cunha segunda edicin moi
aumentada en catro volumes aparecidos entre 1972 e 1985. Malia
o volume de informacin que contn, a obra de Crespo, concibida
mis ben para un pblico erudito, distaba moito de satisfacer as
demandas do usuario comn. A cubrir esta lagoa van dirixidos pre-
cisamente dous textos que aparecen nos anos da transicin ao pe-
rodo moderno: o Vocabulario castellano-gallego de Fernndez del
Riego, que chega s libraras en 1979, e o Diccionario casteln-gale-
gode Fernndez Armesto, que ve a luz s dous anos mis tarde, xa
morto o autor. Trtase de das obras de desigual extensin (arre-
dor de 13.000 voces a de Fernndez del Riego; 30.000 a de
Fernndez Armesto) e orientacin (marcadamente enxebrista no
caso de Fernndez Armesto, mis moderna a de Fernndez del
Riego) que ofrecen simplemente unha lista dos equivalentes gale-
gos dos lemas e ocasionalmente dalgunhas locucins. Anda que
non comparables coa de Franco, as das obras tiveron unha certa
fortuna editorial, algo maior a do primeiro a xulgar polo nmero
de edicins (coeceu cinco, a ltima en 1984, por das do de
Fernndez Armesto, a segunda en 1982).
2. Tal o caso do dicionario de Carr, que a partir da segunda edicin incorpora un
vocabulario casteln-galego que vai ampliando nas edicins posteriores, ou do de
Franco.
3. Prescindimos dalgunhas obras sen practicamente ningunha proxeccin, como o
Vocabulario castellano-gallegode Jacinto del Prado (Laln, 1907), ou de tentativas frus-
tradas como o Vocabulario casteln-galego que Leandro Carr comezou a publicar en
A Nosa Terraa partir de 1921 e do que non se chegou a rematar a letra A.
Por riba das profundas diferenzas que separan todos estes
dicionarios, existen unha serie de trazos comns que nos permiten
caracterizar en conxunto a producin lexicogrfica do perodo cl-
sico e, deste xeito, definir as condicins en que se encontra a lexi-
cografa galega no abrente da dcada dos 80.
O produto tpico do perodo clsico o dicionario
bilinge monodireccional e, mis precisamente, o
dicionario galego-casteln. Este tipo de dicionarios
adoita cumprir das funcins bsicas: como instru-
mento auxiliar da lectura de textos escritos na lingua
fonte (neste caso o galego) dirixido a falantes da lingua
meta (neste caso o casteln), ou ben como axuda para
a redaccin de textos na lingua meta dirixida a falantes
da lingua fonte. Os dicionarios galegos, cando menos
boa parte deles, desentndense xeralmente desta
segunda funcin ( significativa neste sentido a omi-
sin de lemas e acepcins comns ou a supresin da
equivalencia lxica en casteln cando esta coincide for-
malmente co lema galego). Pola contra, o seu obxecti-
vo parece ser mis ben o de aclarar o sentido das voces
galegas mediante equivalencias ou parfrases en caste-
ln a lectores formados nesta lingua. Polo demais, o
cativo desenvolvemento da orientacin casteln-galego
explcase, por unha banda, porque a funcin pasiva
deste tipo de obras ( dicir, a de axudarlles aos lectores
galegos a descodificar textos en espaol) estaba xa
cuberta polos dicionarios espaois, que calquera lector
galego ten competencia para manexar, e por outra por-
que a funcin activa (como auxiliar na composicin de
textos en galego) constitua unha prctica infrecuente
naquela altura.
Por razns obvias o espaol a nica lingua de con-
traste. A nica excepcin constitea o Dicionario galego-
portugus de Agel de Melo, publicado no Brasil en
1979, unha obra mis curiosa ca til que, polo demais,
apenas tivo difusin.
A maior parte das obras estn realizadas desde presu-
postos diferencialistas, o que conduce a unha marxina-
cin do lxico coincidente co espaol. Esta caracters-
tica, que se explica doadamente luz da funcin para
a que estes dicionarios foron concibidos (non espera-
ble que un lector tipo precise aclaracins sobre o signi-
ficado de voces comns coincidentes co casteln), sita
o dicionario galego nunha posicin de subsidiariedade
con respecto ao dicionario espaol e provoca impor-
tantes desequilibrios tanto no nivel macroestrutural
(nos dicionarios estn recollidos sobre todo, ademais
do lxico bsico diferencial
4
, vocbulos pertencentes
esfera da cultura popular, dos oficios tradicionais e do
mundo da natureza) como na propia microestrutura (as
nicas acepcins que se desenvolven son as diferen-
ciais, mentres que as coincidentes se omiten ou, en
todo caso, se agrupan implicitamente baixo a indica-
cin da equivalencia
5
). As nicas excepcins dignas de
mencin son o DRAG e o DEGC, que responden a
unha concepcin ben diferente e que aspiran a rexistrar
de modo completo o patrimonio lexical do galego. No
caso do DEGC, esta pretensin, que manifesta vista
do manuscrito, quedou non obstante un tanto desvir-
tuada pola intervencin dos editores.
Tocante incorporacin de lxico culto, presente s de
xeito significativo nestes dous dicionarios, advrtese
unha forte dependencia da lexicografa espaola.
4. Por citar s un exemplo, cabeza, boca, dedoou brazonon figuran como entradas no
dicionario de Franco, pero si ollo, dente, manou perna.
5. No dicionario de Franco, por exemplo, mesadefnese unicamente como Pieza del
escano. / Las dos maderas transversales que limitan el estradodel carro. / Madero largo,
horizontal, que forma parte del parral.
Soamente Carr mostra unha actitude mis aberta cara
ao portugus.
En xeral, nos dicionarios clsicos a orientacin descri-
tiva domina claramente sobre a prescritiva: a nomen-
clatura do dicionario non aspira a establecer un corpus
de galego correcto ou recomendado, senn mis
ben a rexistrar o uso real, oral ou escrito. Neste senti-
do, cada un dos dicionarios que vai vendo a luz incor-
pora (papeletiza) os dicionarios anteriores, moitas
veces sen filtralos, e complemntaos con achegas de
colleita propia, tiradas tanto do propio acervo lxico do
lexicgrafo como do expurgo de fontes orais e escritas
6
.
Esta preocupacin por ampliar o nmero de rexistros,
que habitualmente leva aparellada unha certa desaten-
cin polo desenvolvemento e a coherencia interna do
artigo lexicogrfico, tradcese a mido nunha prolife-
racin desmedida de variantes de todo tipo (grficas,
fonticas ou morfolxicas).
Os textos literarios son obxecto de atencin preferente
xa desde as primeiras obras. Deste xeito, anda que non
de modo sistemtico, algns dicionarios como o de
Valladares, o DRAG ou o DEGC acoden a este tipo de
fontes para documentar algns lemas ou acepcins e
tamn para aboalos con citas de autoridade
7
.
En maior ou en menor medida, os dicionarios clsicos
son de carcter pancrnico. Esta circunstancia advrte-
se expresamente s nalgunhas obras, como o DRAG ou
o dicionario de Carr, que sinalan cun signo conven-
cional as voces recollidas de textos antigos. Noutras,
con todo, palabras e acepcins antigas figuran no corpo
6. Sobre a transmisin da informacin na lexicografa galega vxase J. L. Pensado
(1976), Fernndez Salgado (2001:235-283) e Gonzlez Seoane (2002).
7. Sobre a utilizacin de fontes escritas, particularmente literarias, no DEGC pode
verse X. Gonzlez Milln (2001).
do dicionario ao lado das modernas sen ningn tipo de
indicacin que permita discriminalas.
As obras do perodo clsico son, coa nica excepcin
do VPGC, creacins individuais e, na maior parte dos
casos, debidas iniciativa particular do seu autor.
Mesmo os dicionarios que carecen de mencin de
autor, como o DRAG ou o vocabulario das Irmandades
son en realidade (cando menos a sa redaccin) obra
dunha soa persoa (Csar Vaamonde Lores e Salvador
Mosteiro Pena respectivamente) (Santamarina
2001:11-13). Finalmente, os dicionarios de Franco e
de Fernndez del Riego, e talvez tamn o VPGC, pare-
cen obras de encarga (de Galaxia as das primeiras, do
Seminario de Estudos Galegos a ltima).
Por ltimo, todos os textos deste perodo son obra de
lexicgrafos non profesionais ou, cando menos, de per-
soas sen formacin filolxica formal. Pola contra, ins-
crbense no que Monteagudo ten denominado a tradi-
cin dos amadores. En calquera caso, esta circunstan-
cia, que non un trazo exclusivo da lexicografa galega
(cfr. Santamarina 2001), tampouco debe entenderse
como un demrito, senn mis ben como un trazo que
nos permitir caracterizar contrastivamente a produ-
cin moderna.
Estas son, expostas sinteticamente, as caractersticas que
definen a tradicin lexicogrfica galega por volta de 1980. A xeito
de balance podemos dicir que nesta altura a lexicografa galega pre-
senta un estado de desenvolvemento que non homologable cos
estndares de calidade das linguas vecias, das grandes e mesmo
dalgunhas pequenas como o cataln. As obras dispoibles son real-
mente poucas: o DEGC, caro e non moi manexable; o Carr, dun
enxebrismo xa un tanto anticuado; o Franco, con notables defi-
ciencias tcnicas e estruturais, e, para a orientacin casteln-gale-
go, os vocabularios de Fernndez del Riego e de Fernndez
Armesto, moi elementais e de recente aparicin. Por outra parte,
cobren un abano tipolxico moi reducido (son todos eles diciona-
rios bilinges monodireccionais). Ademais, trtase de obras conci-
bidas para un tipo de usuario e para unhas funcins que xa naque-
la altura comezaban a mudar e que de al a pouco experimentaran
unha autntica revolucin. Entre os aspectos mis positivos cum-
prira salientar que, merc ao labor de todos estes autores, o carre-
xo de materiais, imprescindible para abordar iniciativas mis ambi-
ciosas, estaba xa aceptablemente adiantado.
2 A LEXICOGRAFA MODERNA
Como diciamos ao comezo, entre os anos 1978 e 1983 pro-
dcense unha serie de actuacins lexislativas que transforman
substancialmente o marco legal vixente. A mudanza consiste esen-
cialmente en: (a) o recoecemento legal do galego baixo unha fr-
mula de cooficialidade formal que, con todo e con iso, mantn de
feito a primaca do espaol (Constitucin e Estatuto); (b) o asenta-
mento das bases legais para o desenvolvemento dunha poltica de
normalizacin lingstica (LNL) e (c) o respaldo oficial das normas
ortogrficas e morfolxicas do ILG/ RAG de 1982.
Este conxunto de normas legais debuxa un novo panorama
e abre para o galego unhas perspectivas impensables s uns poucos
anos atrs e que, polo que a ns agora nos interesa, obrigan a recon-
siderar a concepcin e a orientacin dos produtos lexicogrficos.
Un dos efectos mis inmediatos desta transformacin con-
siste no desencadeadamento dunha febril actividade codificadora.
De entrada, anda que teoricamente as NOMIG s consideran, con-
sonte o seu ttulo, aspectos grficos e morfolxicos, na prctica
tanto os seus principios inspiradores como algns dos seus epgra-
fes atinxen de cheo ao lxico (tratamento dos cultismos, dos sufi-
xos e terminacins, dos popularismos fonticos, etc.). Pero ade-
mais, a aparicin das NOMIG arrastrou, para ben e para mal, a
cuestin da codificacin ao centro da escena. Se ata pouco tempo
antes o obxectivo fundamental do traballo lexicogrfico (e da inves-
tigacin lingstica en xeral) era o rexistro do patrimonio lexical
(unha mostra elocuente o monumental tesouro lexicogrfico que
nuns poucos anos logrou reunir o ILG), a partir da oficializacin
das NOMIG o acento recae mis ben na necesidade de seleccionar,
depurar e actualizar eses materiais para fixar o repertorio lxico da
variedade estndar. Esta a orientacin que presidiu a elaboracin
do Vocabulario ortogrfico da lingua galega (VOLGa), un proxecto do
ILG desenvolvido por Antn Santamarina e Manuel Gonzlez. A
pesar do seu carcter provisional e da sa distribucin restrinxida,
o VOLGa axia se converteu, mesmo antes da sa publicacin en
1989, no corpus de referencia, declarado ou non, de todos os dicio-
narios aparecidos desde mediados dos anos 80.
Polo demais, esta preocupacin pola codificacin non debe
entenderse como unha obsesin dos lingistas, senn mis ben
como a resposta a unha demanda social derivada das novas funcins
que a asumindo o galego e que impoa, ademais, un cambio na
funcin da obra lexicogrfica: a partir de agora a sa utilidade non
ser s a de aclarar o significado dunha palabra lida ou oda, senn
tamn, e mesmo sobre todo, a de dilucidar se tal ou cal vocbulo
ou non correcto desde un punto de vista normativo. Evidentemente,
os dicionarios dispoibles no mercado a comezos dos 80 (funda-
mentalmente os de Carr e Franco) eran produtos desfasados que
malamente podan satisfacer esas necesidades, pois nin respondan
ao modelo de dicionario selectivo (prescritivo) que esixan os usua-
rios nin obedecan, obviamente, aos criterios de correccin que con-
sagraban as NOMIG. Unha proba destas novas esixencias dos usua-
rios o interese de autores e editoriais por deixarlle ben claro ao lec-
tor/consumidor, sexa nos ttulos e lapelas, sexa nos prlogos, que o
produto que se dispoa a adquirir responda ao modelo de dicio-
nario prescritivo elaborado de acordo coas NOMIG:
Necesitabamos un Diccionario Galego que nos permita saber se
esta ou aquela palabra que se empregan habitualmente na linguaxe
realmente unha palabra propia da lingua [...]. Unha obra deste tipo
hai que facela partindo da realidade viva e histrica do noso idioma,
expurgando dela todo o que sexa vulgarismo ou barbarismo, no que
se refire tesouro das voces patrimoniais, e partindo das fontes
comns a tdalas linguas romnicas no referente lxico culto
(Diccionario Xerais da lingua1986: xi).
O abandono do modelo acumulativo e a aposta por unha
lia selectiva e tcita ou explicitamente prescritiva redundar
nunha mis ampla difusin do estndar lxico. Con todo, cmpre
recoecer que esta nova orientacin tivo algns efectos negativos.
As, a funcin do dicionario como axuda para a lectura quedou un
tanto desatendida ao desaparecer del un importante volume de
lxico dialectal e literario. De por parte, deu lugar, seguramente de
maneira indeliberada, a algunhas interpretacins fundamentalistas
do texto lexicogrfico, sobre todo de determinados textos, consis-
tentes en considerar que todo aquilo (palabras e acepcins) que
non figuraba neles non era galego correcto.
Por outra banda, a nova lexicografa asume como tarefa
urxente a actualizacin e modernizacin do lxico. Deste xeito,
fronte aos dicionarios clsicos, que centraban o seu interese no lxi-
co patrimonial diferencial, as obras producidas nas das ltimas
dcadas brense incorporacin de cultismos, neoloxismos e tecni-
cismos. Este abandono da orientacin diferencialista caracterstica
da producin anterior dbese a unha serie de razns, algunhas de
necesidade e outras de principio. Canto s primeiras, cabera
indicar que a progresiva ampliacin do espazo funcional que ocupa
o galego esixe dotalo dos recursos lxicos necesarios (lxico culto
e terminolxico) que lle permitan desempear axeitadamente as
novas funcins. Polo demais, a introducin do galego na escola e a
posta en marcha de cursos para a difusin social do estndar pro-
vocan un cambio na funcin tradicional do dicionario, que a par-
tir de agora debe servir de axuda para a codificacin de textos e
non s para a sa descodificacin. Ademais destas razns de tipo
prctico existen outras que teen que ver cun cambio na concep-
cin do dicionario, que se entende xa como unha obra autnoma
e non como unha especie de suplemento do dicionario espaol, e
co peso que nas novas obras adquire o compoente prescritivo (un
dicionario que se pretenda normativo debe ofrecer unha coleccin
de lemas que poder ser mis ou menos ampla, pero que debe ser
internamente coherente). Naturalmente, esta concepcin do dicio-
nario como contribucin codificacin e difusin do estndar
resulta contraditoria coa perspectiva pancrnica, e en certo modo
anticuaria, que adoptaban as obras do perodo clsico.
Polo que se refire tipoloxa dos dicionarios, a lexicografa
moderna caracterzase (a) pola diversificacin (o abano tipolxico
que cobre , como veremos, sensiblemente mis amplo ca o do
perodo clsico), (b) polo predominio do dicionario monolinge,
que se vai converter no elemento central das coleccins de dicio-
narios das diversas editoriais e (c) pola atencin especial prestada
aos dicionarios escolares.
A diversificacin deriva da necesidade de dotar o galego
dunha serie de ferramentas que, por razns prcticas e tamn sim-
blicas, se consideran bsicas en toda lingua que aspire a ser o
vehculo normal dunha comunidade moderna. Neste sentido, o
predominio do dicionario monolinge, o dicionario por antono-
masia, non mis ca unha manifestacin de normalidade que vn
corrixir a anomala que representa o monocultivo do dicionario
galego-casteln durante mis de cen anos. Tase en conta, ade-
mais, que o dicionario galego-casteln do perodo clsico (e tamn
algns do perodo moderno) non se axeita ao modelo habitual nos
dicionarios bilinges, en que se ofrece unha listaxe de lemas na lin-
gua fonte coas sas equivalencias na lingua meta, senn que mis
ben o resultado da hibridacin dos modelos bilinge e monolin-
ge: en realidade, a estrutura do artigo a propia dun dicionario
monolinge (lema e definicins), s que a metalingua empregada
o casteln.
A atencin prestada ao dicionario escolar a resposta de
autores e editoriais ao desafo que supuxo a incorporacin da lin-
gua e da literatura galegas aos programas de ensino primario e
secundario. Esta circunstancia abriulles aos dicionarios un merca-
do novo, polo que as editoriais se dispuxeron inmediatamente a
competir, e influu sobre a propia concepcin das obras ao modifi-
car de xeito radical o seu destinatario tipo. As, se ata o momento
estas estaban dirixidas fundamentalmente a un lector adulto culto,
a partir de agora sern concibidas para o uso de nenos e mozos.
Este cambio de destinatario advrtese doadamente luz da prolife-
racin, a partir de mediados dos 80, de dicionarios de pequeno
tamao (entre 10.000 e 25.000 entradas) e formato reducido, pen-
sados especificamente para o uso na escola. Pero ademais repercu-
te sobre as obras de maior alcance, que teen en xeral certo aire
escolar, tanto por algunhas das sas caractersticas formais (marxes
mis amplas e tipoloxa mis grande do habitual nesta clase de tex-
tos) como polo desenvolvemento un tanto exiguo dos artigos.
Outras caractersticas dos novos dicionarios tamn se
explican polos avances no proceso de institucionalizacin do gale-
go. As, a sa incorporacin ao ensino e aos programas de investi-
gacin universitarios, principiada xa algns anos antes da data ini-
cial do perodo estudado, propiciou a formacin de sucesivas xera-
cins de lingistas profesionais. Deste xeito, fronte aos dicionarios
anteriores, que eran obra de lexicgrafos afeccionados, os novos
estn realizados, se non por lexicgrafos profesionais (onde se
adquire esa cualificacin?), si por lingistas cunha preparacin
filolxica formal. Este cambio tradcese, obviamente, nunha sensi-
ble mellora cualitativa das obras producidas, que se manifesta
sobre todo na adopcin de criterios lexicogrficos mis esixentes e
rigorosos.
A carn da profesionalizacin, cabe destacar ademais que os
novos dicionarios son, con contadas excepcins, labor de equipo e,
nalgns casos, de equipos mis ou menos estables xurdidos ao redor
de proxectos editoriais privados (caso dos autores do Diccionario
Xerais da linguade 1986 que, con algunha incorporacin, son os res-
ponsables do Gran diccionario Xerais da lingua publicado en 2000)
ou institucionais (caso do grupo formado no Seminario de
Lexicografa da Academia, responsable da redaccin de todas as
obras publicadas por esta institucin). Dado que a condicin de lexi-
cgrafo se adquire mis coa prctica que cunha educacin formal
previa, a estabilidade dos equipos contribe sen dbida a mellorar a
calidade da obra final. Con todo, de lamentar que estes equipos
non sexan multidisciplinares ou que, cando menos, non conten con
asesoramento de especialistas dos diversos campos do saber con que
necesariamente ten que topar o lexicgrafo
8
.
2.1 Os dicionarios monolinges
O dicionario monolinge aparece en Galicia precisamente
nos anos de transicin poca moderna. A primeira obra destas
caractersticas o Diccionario bsico da lingua galegado Instituto da
Lingua Galega (1980), un breve vocabulario dunhas 2.000 voces,
ilustradas con debuxos e exemplos, destinado a un pblico infan-
til. Tres anos mis tarde aparecera O meu primeiro dicionrio gale-
go, unha obra para nenos dunhas 1.200 entradas, traducida (mis
ca adaptada) ao galego a partir do orixinal casteln. As e todo,
haber que agardar ata pasado o ecuador da dcada dos 80 para
contarmos con traballos mis extensos: en efecto, ao longo de
1986 veen a lume o Diccionario Xerais da lingua, un dicionario en
tres volumes dirixido por Alonso Estravs (1986) e editado por
Alhena
9
e outro, tamn en tres volumes, coordinado por Feix Cid
(1986) e publicado pola editorial Ir Indo. Desta ltima obra publi-
cronse, neste mesmo ano, das versins mis reducidas: un
dicionario prctico e outro escolar. A partir desta data, o dicio-
nario monolinge experimenta un desenvolvemento espectacular:
entre 1986 e 2000 os dicionarios monolinges (inclundo as ver-
sins reducidas dos xa publicados) representan pouco menos da
metade do total de dicionarios publicados. As, en 1989 aparecen
dous dicionarios escolares, o Diccionario escolar galegode Galaxia,
8. Sobre as carencias dos dicionarios no relativo ao tratamento do lxico cientfico
vxanse, por exemplo, Benavente Jareo (1988, 1991) ou Davia Facal (1991, 1993 e
1999).
9. Tres anos antes un equipo parcialmente diferente dirixido tamn por Estravs come-
zara a publicar un dicionario en cinco volumes. Non obstante, desta obra s chegou a
aparecer o primeiro volume.
que, sen ser unha versin reducida do Diccionario normativo gale-
go-casteln (1988), toma esta obra como punto de partida, e o
Pequeno diccionario Xerais da lingua(1989), unha versin reducida
do Diccionario Xerais da linguaorientada especificamente escola.
En 1990 chega s libraras un dicionario realizado por un equipo
de traballo do ILG co patrocinio e co respaldo da RAG (ILG/ RAG
1990). Esta obra, malia as sas reducidas dimensins, pode con-
siderarse o xermolo do traballo lexicogrfico que nos anos sucesi-
vos desenvolveu o Seminario de Lexicografa da RAG. As, en
1991 aparece, en forma de fascculos que se entregaban co xornal
La Voz de Galicia, o Diccionario manual da lingua galega coas sas
correspondencias en casteln. A obra unha simple reproducin do
dicionario matriz, do que se suprimiu a informacin fontica e
paradigmtica (sinnimos, antnimos e palabras afns) para enga-
dir a correspondencia en casteln. Outro produto derivado do
dicionario do ILG/ RAG (1990) o Pequeno diccionario da lingua
galega (1993), do que a RAG aparece como nico responsable,
que reduce a 8.000 o nmero das sas entradas. En 1995 apare-
cen tres dicionarios, dous deles de perfil escolar, Vieiro. Diccionario
didctico do galego, publicado pola editorial SM, e o Diccionario da
lingua galega de Obradoiro-Santillana, e outro de tipo xeral, o
Dicionrio da lngua galegade Alonso Estravs, que unha versin
algo reducida da obra en tres volumes que publicara en 1986. En
1997 o Seminario de Lexicografa da RAG publica un novo dicio-
nario, que responde xa a un proxecto diferente do iniciado coa
edicin do ILG/ RAG 1990. Nese mesmo ano chega ao mercado o
Diccionario conceptual galego, unha obra en oito volumes que mis
ca un diccionario unha batera de diccionarios. Un deles un
diccionario tradicional por ABC; outro o diccionario propiamente
conceptual [...]; outro un diccionario xeogrfico-cultural.
Incorpora separadamente un diccionario de frases e refrns e
mesmo, por inslito que pareza para o restritivo do ttulo, un dic-
cionario de informtica (Santamarina 2000:57). Os dous ltimos
anos estn marcados pola publicacin do Diccionario Cumio da lin-
gua galega(1999) e do Gran diccionario Xerais da lingua(2000). Do
primeiro extraronse numerosas versins reducidas dirixidas
sobre todo ao pblico escolar.
Tomando como criterio o nmero de voces compiladas, as
obras publicadas cobren un abano bastante amplo, que vai desde
as pouco mis de 1.000 de O meu primeiro dicionrios mis de
100.000 que declara conter o dicionario de Alonso Estravs
(1986). Certamente, o volume de entradas non de seu un indi-
cio de calidade, por mis que as casas editoras tendan a utilizalo
como reclamo comercial, nin ten tampouco por que levar consigo
un desenvolvemento proporcional do corpo do artigo
10
. Ora ben,
cmpre recoecer que polo comn a exhaustividade na seleccin
dos lemas est vinculada, dunha banda, coa complexidade e pro-
fundidade con que cada un tratado e, doutra, co segmento do
mercado a que vai dirixido e, consecuentemente, coa funcin que
aspira a desempear. De acordo con isto, nos dicionarios mono-
linges producidos nas das ltimas dcadas poden distinguirse
cinco grupos:
O dicionario xeral, unha categora que pertencen
aquelas obras de gran formato que idealmente aspiran
a rexistrar o lxico completo dunha lingua e que ofre-
cen un maior volume de informacin de cada unha das
palabras que inclen. No mbito da lexicografa galega
pertenceran a este grupo as obras que conteen mis
de 70.000 artigos
11
.
O dicionario manual, que adoita ter un formato mis
reducido e ofrecer unha seleccin mis restrinxida, que
10. A ttulo de exemplo, os 90.000 artigos do Gran diccionario Xerais da linguacaben
en 2.000 pxinas escritas cunha tipografa bastante grande e cun interlineado xenero-
so, mentres que as 60.000 voces glosadas no Nouveau Petit Robert ocupan preto de
2.500 pxinas con tipos e espazos mis reducidos, anda que tamn cunha caixa mis
pequena.
11. Anda que na lexicografa galega as obras mis extensas andan arredor das
100.000 entradas, noutras linguas cunha tradicin mis desenvolvida s se conside-
ran exhaustivos (unabridged) os dicionarios que superan as 400.000 entradas (cfr.
Landau 2001:30).
incle o vocabulario comn e o lxico terminolxico
bsico, pero que excle arcasmos, tecnicismos hiperes-
pecializados e algns derivados de significado deduci-
ble. Aspira a desempear a funcin de obra de referen-
cia bsica. Incluiranse nesta categora os dicionarios
galegos de entre 25.000 e 50.000 entradas.
O dicionario escolar, que se caracteriza por ir dirixido
a un sector de pblico moi determinado, fundamental-
mente alumnado de ensino secundario. Deste xeito,
cando menos idealmente, non unha simple versin
reducida do dicionario manual, senn que debe aco-
modar as sas definicins e a organizacin dos artigos
s necesidades e s competencias dos seus destinata-
rios. As, ademais de inclur un nmero menor de
voces ca o dicionario manual (entre 10.000 e 25.000),
correspondentes ao lxico comn e ao vocabulario tc-
nico empregado nos libros de texto, emprega unha
metalingua mis sinxela e simplifica notablemente a
estrutura do artigo. habitual tamn que ofreza ilus-
tracins dalgunhas entradas, lminas temticas, cadros
de paradigmas, etc.
O dicionario elemental, que se caracteriza por unha
seleccin mis restritiva (incle s lxico bsico) e polo
seu formato reducido. Non est destinado especifica-
mente a un pblico non adulto, anda que esa sexa
posiblemente a sa clientela mis habitual. Est pensa-
da como unha obra de consulta rpida, barata, mane-
xable e transportable (de a que habitualmente adopte
o formato de libro de peto).
O dicionario infantil ou inicial, que se define, coma o
escolar, por ir dirixido a un pblico moi ben delimitado,
os estudantes dos primeiros niveis do ensino. Normal-
mente ofrece en formato grande un nmero moi reduci-
do de entradas (lxico moi bsico) con definicins moi
sinxelas, ilustracins a cores e exemplos de uso.
Cmpre advertir, con todo, que a extensin un criterio
mis ben orientativo. En realidade, a transicin entre as distintas
categoras non se produce de maneira brusca. Dito doutro xeito,
nas bandas extremas de cada un dos grupos intermedios existen
obras que participan das caractersticas atribudas categora
inmediatamente superior ou inferior. Por outra banda, debe terse
en conta que en ocasins a funcin desempeada realmente por
unha obra diferente daquela para a que foi especificamente con-
cibida. As, por exemplo, o Xerais (1986) un dicionario que
transcendeu con moito a sa declarada vocacin escolar. Para com-
probalo abondar con dar unha volta por calquera dependencia
administrativa.
2.1.1 Os dicionarios xerais
Prescindindo do frustrado proxecto dirixido por Alonso
Estravs (1983), son cinco as obras que poderan inscribirse neste
grupo: o dicionario en tres volumes de Ir Indo (1986), os dous
dicionarios dirixidos por Alonso Estravs (1986, 1995), os catro
volumes de dicionario alfabtico includos no Diccionario concep-
tual galegodirixido por Quintns (1997) e o Gran diccionario Xerais
da lingua (2000). En realidade, a cifra podera reducirse a catro,
dado que o dicionario de Alonso Estravs de 1995 esencialmente
idntico ao publicado algns anos atrs.
Polo que se refire tendencia normativa en que se inscri-
ben, todos eles, ags os dicionarios de Alonso Estravs, se inspiran
nos criterios que emanan das NOMIG e que logo se manexaron na
elaboracin do VOLGa. Por razns obvias, Feix e os seus colabo-
radores, a diferenza de Quintns e dos autores do Gran diccionario
Xerais da lingua, non puideron partir desta obra, que altura de
1986 estaba anda en fase de elaboracin. Con todo, Alonso
Montero, prologuista do dicionario, non dubida en inscribilo na
atmsfera filolxica configurada polo saber e polo intelixente facer
do Instituto da Lingua Galega (p. 11). Caso parte o das obras
en que Alonso Estravs figura como director ou como autor nico,
que, cando menos teoricamente, aspiran a transcender as desavin-
zas normativas. Deste xeito, as sas entradas contan cun lema
principal, conforme os criterios dunha das chamadas normas rein-
tegracionistas de mnimos, acompaado doutro entre parnteses
que representa unha variante mis radical (abandallar/abandalhar,
bel/vel, abaladizo/abaladio, anxevino/angevino, anunciacin/anun-
ciazn/anunciaom). O tratamento do sufixo cinresulta especial-
mente confuso: segundo o propio autor, nas voces de uso comn
e ordinario consgnanse como lema as variantes con cine con
zn; pola contra, e paradoxalmente, nas cultas, ou menos
comns, s a forma zn (1986:8). Logo, na parte definitoria a
vacilacin a norma. Na versin nun tomo publicada en 1995 por
Sotelo mantense os lemas dobres, se ben se advirte nas defini-
cins unha maior regularidade das formas con zn. En calquera
caso, a pesar destas solucins de compromiso, as obras de Estravs
inscrbense claramente nunha orientacin reintegracionista que se
manifesta non s na metalingua empregada nas definicins, senn
sobre todo nas fontes lexicogrficas manexadas.
Con respecto procedencia do lxico compilado, e por
mis que algns non o declaren, os dicionarios mencionados,
como en xeral todos os dicionarios modernos, son dicionarios
construdos a partir doutros dicionarios. Dito doutro xeito, non
existe no mercado ningunha obra de nova planta, elaborada a par-
tir dun corpus de textos orais ou escritos, ao xeito do Diccionario
del espaol actual dirixido por Seco ou do Collins-COBUILD English
Language Dictionary. Pola contra, as obras que se ofrecen no mer-
cado parten dos materiais fornecidos polos dicionarios anteriores,
arrequentados con materiais propios (en moitos casos proceden-
tes do coecemento e da observacin dos mesmos autores) ou
tirados de vocabularios e glosarios parciais (dialectais
12
, termino-
lxicos, literarios, etc.) e de dicionarios de referencia doutras lin-
12. Entre os vocabularios dialectais cmpre sinalar, pola profusa utilizacin que deles
fixeron os dicionarios modernos, os de Anbal Otero (1967, 1977), Elixio Rivas (1978,
1988) e Constantino Garca (1985).
guas, sinaladamente do espaol e do portugus (sobre todo para
o tratamento do lxico cientfico-tcnico), para finalmente filtralos
en maior ou en menor medida segundo os casos, e case sempre
coa gua do VOLGa. Deste xeito, neste aspecto en concreto, os
novos dicionarios non difiren moito dos dicionarios clsicos, dos
que os separa, porn, a sa vocacin normativa e a desatencin
doutro tipo de fontes, especialmente dos textos literarios. Este
mtodo de traballo explcase en boa medida pola urxencia por
dispoer de obras que satisfixesen unha demanda social que non
poda agardar indefinidamente, e tamn polos intereses econmi-
cos das editoriais. Por outra parte, cmpre ter en conta que un
dicionario de nova planta unha empresa a longo prazo que pre-
cisa dunha cobertura e dun financiamento que s as institucins
ou grandes empresas poden fornecer. Esta foi, con todo, a aposta
estratxica do ILG, onde desde hai xa bastantes anos Antn
Santamarina est a dirixir e desenvolver un proxecto destas carac-
tersticas. Outra era a opinin de, por exemplo, Alonso Montero
que, no seu prlogo ao dicionario de Ir Indo, poa a nfase na
necesidade de traballos de tamao medio dirixidos a un pblico
masivo e consideraba equivocada a estratexia do ILG. En calque-
ra caso, o certo que o emprego exclusivo de fontes lexicogrficas
entraa serios riscos. O mis importante sen dbida o derivado
de fiabilidade das fontes. O lexicgrafo ten que calibrar, a mido
sen mis axuda ca a da intuicin, se a palabra ou a definicin que
rexistra o seu predecesor merece ou non creto. Do seu acerto
depende que se perpeten voces ou acepcins fantasma ou, pola
contra, que se perdan outras en uso. As, en tanto non contemos
con obras baseadas en corpora textuais, resulta realmente difcil
dicir canta da informacin que fornecen os dicionarios existe ou
ten pertinencia na lingua actual.
Canto aos criterios manexados para a seleccin do lxico, a
informacin que ofrecen os autores non demasiado explcita. Os
autores do dicionario de Ir Indo (1986) afirman que optaron pola
non consideracin das acepcins mis especializadas e/ou practi-
camente inusuais, e non ter en conta o lxico altamente tcnico e
cientfico. Pola contra, si decidiron inclur moitas expresins con-
sideradas de mbito local ou reducido (p. 13). A decisin non
resulta estraa, dado que un criterio habitual mesmo en obras de
regular extensin exclur o vocabulario hiperespecializado. Si sor-
prende, en cambio, que se invoquen razns econmicas como xus-
tificacin tendo en conta que se trata dunha obra en tres volumes,
con encadernacin bastante coidada, impresa en papel de boa cali-
dade e con marxes e interlineados xenerosos. Polo demais, a exten-
sin da obra dbese en boa medida primaca do criterio acumu-
lativo sobre o selectivo, que propicia a incorporacin de variantes
de todo tipo. Algo semellante acontece cos dicionarios de Estravs,
que tampouco aparecen guiados por un criterio selectivo claro. O
trazo que caracteriza as sas obras que, ademais de numerosas
variantes fonticas e mesmo grficas ou de castelanismos vulgariza-
dos (abuxeiro, abuxeirar...), etc., incorpora de xeito indiscriminado
un amplo nmero de lusismos (mesmo rexionalismos e brasileiris-
mos) procedentes do baleirado de dicionarios portugueses. O
dicionario de Quintns e o Gran diccionario Xerais da lingua, en
cambio, toman o VOLGa como punto de partida e complemntano
con materiais de diverso tipo. No caso do Gran diccionario Xerais da
linguaestablcese mesmo unha xerarquizacin en funcin de que o
lema tea consideracin estndar-normativa (lemas en versal
negra), sexa unha variante dialectal, popular ou literaria non estn-
dar (entndase non recomendada no VOLGa) (lemas en minscula
negra), ou ben unha palabra non galega (lema asteriscado en negra
e artigo completo en corpo menor). Este dicionario introduce ade-
mais como novidade un volume non precisado de lxico proce-
dente do expurgo de obras literarias, co que pretende compensar
unha deficiencia evidente dos dicionarios modernos denunciada xa
en moitas ocasins:
ofreceren soamente solucins normativas, esas obras non lles
proporcionan respostas a aquelas persoas que queiran saber, por
exemplo, o significado de amoxetar, cabozo, gaiolar, galistrar, gallear,
biouteiro, etc., formas de uso comn na fala e na literatura. Que ter-
mos usuais da fala e da escrita non aparezan recollidos nestas obras
lexicogrficas [...] crea desamparo e inseguridade no usuario que,
non entendendo as razns, acaba descualificando o diccionario que
ten nas mans e, por extensin, a lingua (pp. vii-viii).
Para suplir esta carencia, os autores sinalan que o diciona-
rio incle lxico de mis de noventa obras literarias de vintedous
autores (p. viii). Lamentablemente, non se aclara de que obras e
autores se trata, nin se di nada da exhaustividade con que esas
obras foron aproveitadas. Tampouco se emprega ningunha etique-
ta no corpo do dicionario para advertirlle ao lector que unha
determinada voz ou acepcin est tirada do uso literario nin, por
suposto, se ofrecen exemplos literarios a xeito de citas de autori-
dade. En calquera caso, este primeiro paso dado polo Gran diccio-
nario Xerais da lingua, que en certo modo vn a recuperar o que era
unha prctica habitual na lexicografa clsica xa desde Valladares,
(re)abre un camio polo que sen dbida tern que transitar os
nosos lexicgrafos nun futuro inmediato.
Polo que se refire complexidade da microestrutura das
obras, existen enormes variacins de unhas a outras. De todas elas,
a publicada por Ir Indo a que presenta unha estrutura do artigo
mis sinxela, excesivamente sinxela nun dicionario destas dimen-
sins. Para cada lema apenas se ofrece mis ca a informacin gra-
matical mis elemental e inescusable (a categora gramatical) e a
seguir as acepcins separadas por dobres barras. As nicas indica-
cins suplementarias son algunhas etiquetas, como fig. ou por ext.,
que se usan, non de modo sistemtico, para indicar as transicins
entre as acepcins. Polo demais, non hai exemplos, nin fraseoloxa,
nin especificacin de rexistro, de especialidade, etc. Segundo cons-
ta no prlogo, os autores optaron por eliminar a informacin eti-
molxica, por ser de escaso inters xeral e mesmo escolar, e por
omitir as locucins, por teren significados case sempre deduci-
bles (p. 13). Se a primeira decisin resulta comprensible, anda
que non pola razn aducida, a segunda non deixa de ser sorpren-
dente, dado que o que define unha locucin precisamente que o
seu significado no se justifica, sin ms, como una suma del signi-
ficado normal de los componentes (Casares 1950:170).
Tamn resulta excesivamente elemental a microestrutura
do dicionario alfabtico includo nos volumes IV-VII do Diccionario
conceptual galegode Quintns. Tras o lema e a categora gramatical,
as definicins de cada acepcin, s veces complementadas con
sinnimos, sucdense sen ningunha marca formal que as separe
nin exemplos que as ilustren.
AUTORIDADE s.f. Dereito ou poder de se facer obedecer. Dominio.
Mando. Entidade ou persoas, dentro do eido xudicial, militar, poli-
cial ou eclesistico...
Por outra banda, de salientar o tratamento, certamente
innovador, de unidades compostas, locucins e mesmo refrns,
que figuran como lemas, s veces simplemente para remitir a un
dos seus elementos compoentes, outras encabezando un artigo
definitorio:
COSCINCO SENTIDOSloc. Facer algo [sic] coa mxima atencin.
As entradas de Estravs son algo mis complexas. Cando
menos, as acepcins van numeradas e ocasionalmente ilustradas
cun exemplo de uso. Ademais, anda que non de xeito sistemtico,
tamn se ofrecen algunhas indicacins sobre as transicins semn-
ticas entre as acepcins ou sobre o rexistro e a especialidade en que
se empregan. A diferenza do dicionario de Ir Indo, Estravs si
incle algunha que outra locucin. Con certa frecuencia, ao final
do artigo indcase a etimoloxa do lema ou, de ser o caso, a sa base
romance.
Finalmente, o Gran diccionario Xerais da lingua sen dbi-
da o mis rico en informacin. As, ofrece algunhas indicacins
fonticas (limitadas en todo caso pronuncia dos estranxeirismos,
das vogais de grao medio no caso de pares homgrafos, ou das
palabras cultas en que <x>representa o grupo [ks]). Anda que non
de modo sistemtico, fornece tamn informacin sobre o rxime
preposicional dalgns verbos e indica o mbito, o rexistro e a lin-
gua de especialidade en que se usa a palabra que se est a definir.
Mis regular , en cambio, a marcacin dianormativa no caso das
formas excludas do estndar e diaintegrativa no caso dos prsta-
mos. Ademais, as acepcins van complementadas con sinnimos e
ilustradas con bastante frecuencia con exemplos de uso creados
polos autores. As locucins, mis abondosas ca en calquera dos
outros dicionarios, colcanse ao final do artigo. Con todo, a fr-
mula elixida para integrar unha boa parte destas informacins no
corpo do artigo non sempre de todo feliz. As, a incorporacin
directa destas indicacins na definicin, sen sequera unha marca
convencional que as distinga da parfrase definitoria propiamente
dita, constite unha prctica non homologada na lexicografa
moderna e dlle obra un certo aire anticuado. Tal acontece, por
exemplo, coas indicacins de especialidade, do rxime preposicio-
nal, da procedencia dos prstamos, etc.:
MATRIZ s.f. [...] 5En lxebra, disposicin de elementos...
GUIAR v.t. [...] 9Seguido da preposicin por, confiar en algun...
SEXY [seksi] adx. Palabra inglesa con que se designa a quen ten
encantos fsicos...
Con todo, anda que este o procedemento habitual para
indicar o rxime preposicional dos verbos, en ocasins a adverten-
cia figura ao final do artigo, na rea de observacins (cfr. confiar);
outras veces non hai ningunha indicacin explcita e o usuario ten
que recorrer ao exemplo (cfr. crer)
13
; finalmente, noutros casos a
falta de exemplo impide mesmo esta posibilidade (cfr. decatarse):
13. As e todo, este procedemento non resulta s veces moi aconsellable porque o
exemplo non corresponde construcin que pretende ilustrar (ESQUECERv.t. e v. p. [...]
Esqueceullea recomendacin quelledei).
CONFIAR [...] OBS.: En tdolos usos como intransitivo constrese coa
preposicin en.
CRER [...] v.i. 4Ter confianza en algun ou en algo [...] (eu non creo
nos milagres)...
DECATARSE v.p. Tomar conciencia de algo, percibir polos sentidos...
Por ltimo, tocante s definicins, na maior parte dos
dicionarios xerais analizados predomina, como caba agardar, a de
tipo parafrstico. O de Ir Indo, en cambio, singularzase polo seu
recurso frecuente, excesivo sen dbida, e mis anda nun diciona-
rio deste porte, definicin sinonmica, unha prctica desaconse-
llada en calquera manual de lexicografa:
Strictly spreaking, the use of a synonym or of an antonym is not
even a definition at all; it is used because it is economical, but it only
sends the user back to another entry (Bjoint 2000:198).
Con todo, o mis grave que con inusitada frecuencia a
definicin est composta por unha nica palabra. Esta prctica
imponlle ao usuario unha penosa peregrinaxe polas pxinas do
dicionario, unha experiencia que as mis das veces resulta frus-
trante por mor da circularidade, da omisin dalgunhas das pala-
bras mencionadas ou da dificultade para discernir a cal das acep-
cins da voz a que se enva corresponde a palabra que orixinaria-
mente se pretenda buscar (cfr. por exemplo abarcular).
Nos dicionarios de Alonso Estravs, Quintns e no Gran
diccionario Xerais da lingua a definicin parafrstica a norma.
Deixando de lado o maior ou menor acerto na redaccin das defini-
cins, mgoa que ningunha destas obras, todas elas moi recentes,
optase por distinguir o contorno da definicin propiamente dita.
Esta prctica, que se vai facendo habitual na lexicografa moderna,
permite individualizar a parfrase que refire o contido do definien-
dum, e que eventualmente podera substitulo, das informacins,
igualmente relevantes, e sobre todo no caso de lemas verbais e
adxectivos, sobre a sa combinatoria, tanto desde un punto de vista
sintctico (estrutura argumental) como desde unha perspectiva
semntica (solidariedades lxicas ou colocacins). En xeral, os dicio-
narios galegos que estamos a analizar adoitan introducir o contorno
dentro da definicin, mais sen distinguilo mediante ningn proce-
demento convencional (cfr. elaborar e aspirar; as parnteses cadra-
das son nosas); noutros casos, en cambio, omteno (cfr. acaroar e
auxiliar):
ELABORAR v.t. [...] 2 Producir [un organismo] [unha determinada
substancia] mediante unha transformacin (o fgado elabora a bile)..
ACAROAR v.t. [...] 2Pasar carn, case rozando (o baln pasou acaro-
ando a portera).
(Gran Xerais)
ASPIRAR v.tr. e intr. [...] Ter desexo vehemente de [algo].
AUXILIAR v.tr. Prestar auxilio a. Axudar. Socorrer
(Diccionario conceptual)
Este tratamento do contorno adoita ademais levar aparella-
da unha mestura pouco axeitada da metalingua de contido coa
metalingua de signo. Esta prctica, que Porto Dapena (1997:215)
considera propia doutras pocas, ocorre de modo regular nas defi-
nicins dos adxectivos, que aparecen habitualmente introducidas
por frmulas como dise de ou aplcase a:
INSECTVORO, adx. Di-se do animal ou planta que se alimenta de
insectos... (Estravs 1995).
CEBOLEIRO adx. [...] Dise dun tipo de chourizos que levan cebola.
DECLARATIVO A adx. [...] 3Aplcase s verbos que expresan...
(Gran Xerais)
Menos xustificables anda son outras intromisins da meta-
lingua de signo nalgunhas definicins de substantivos que apare-
cen introducidas por designacin, nome, palabra, denomi-
nacin, etc. (marcamos cunha barra o inicio da definicin en sen-
tido estrito):
CARANGUEXO (CARANGUEJO), s.m. (1) Designazn comn s espcies
de / crustceos...
ASA-FTIDA (ASSA-FTIDA), s.f. (1) Nome vulgar dunha / planta...
CABOCLOou CABOCO, s.m. Nome que se d no Brasil aos / indxenas...
KISER, s.m. Nome dado aos / imperadores da Alemaa.
KINDERGARTEN, s.m. Palabra alem que significa / xardn-de-infncia...
(Estravs 1995)
COGOMELO s.m. Nome vulgar dos / fungos...
SHOWBUSINES[sic] loc. Voces inglesas para facer referencia s / nego-
cios do espectculo.
ARROAZ s.m. 1Nome comn a varias especies de / mamferos....
ARSINA s.f. Nome xenrico dos / compostos...
JEEPs.m. Marca rexistrada pola que coecido calquera / autombil...
KISER s.m. Nome que se lle d / emperador...
JET [...] s.f. 3Denominacin aplicada / alta sociedade...
CABOZO
1
s.m. Unha das denominacins que recibe o / hrreo.
(Gran Xerais)
De todos os exemplos mencionados, talvez o de kindergar-
tensexa o que mis nidiamente vulnera unha vella convencin que
rexe xa desde antigo na lexicografa: a do carcter elptico do texto
lexicogrfico (cfr. Bjoint 2000:207). En efecto, calquera usuario
dun dicionario sabe que o lema unha palabra que significa
aquilo que se indica na definicin.
Por outra banda, a acumulacin de todos estes elementos
(expresins en metalingua de signo, elementos do contorno defini-
cional, indicacins de carcter pragmtico e parfrase propiamen-
te dita) converte a definicin nunha amlgama de elementos diver-
sos que sera aconsellable evitar:
PUTA [...] adx. e s. 2En sentido despectivo, termo aplicado a perso-
as ou cousas perigosas, astutas ou difciles
(Gran Xerais)
SFORZANDOadx. [sic] En terminoloxa musical, aplcase aumento...
Os trazos mencionados non son en absoluto exclusivos dos
dicionarios xerais. Pola contra, pdese dicir que, fra dalgunha
excepcin, todos os dicionarios monolinges e tamn algns dos
bilinges participan en maior ou en menor medida deles.
2.1.2 Os dicionarios manuais
Esta modalidade irrompe no mercado en 1986 coa publi-
cacin do Diccionario Xerais da lingua e do Diccionario prctico da
lingua galegade Ir Indo. Trtase en ambos os casos de dicionarios
de tamao medio (30.000 e 40.000 entradas, respectivamente)
que, tal e como se reflicte nos seus prlogos, foron concibidos para
ser usados na escola. As e todo, cando menos no caso do Xerais, o
seu emprego real superou dabondo a pretensin inicial dos seus
autores, de xeito que acabou convertndose nunha obra de refe-
rencia para un pblico indiferenciado. Do seu xito editorial poden
dar fe os mis de 150.000 exemplares que, segundo Santamarina
(2000:55), se venderon en menos de quince anos. Tomando como
modelo o Diccionario Anaya de la lengua, e aproveitando os mate-
riais daquela anda incompletos e inditos do VOLGa, o Xerais
ofrecase como un dicionario de concepcin moderna, tanto nos
seus contidos coma na sa disposicin formal, e de vocacin pres-
critiva, dous elementos que seguramente contriburon ao seu xito.
Entre os aspectos mis insatisfactorios cmpre citar a escaseza da
informacin gramatical, que se limita indicacin da categora do
lema, da sa flexin xenrica no caso de lemas substantivos e
adxectivos e, nalgns casos dubidosos, da flexin de nmero. Esta
carencia faise particularmente grave no caso dos lemas verbais,
sobre os que non se ofrece ningn tipo de indicacin sobre a sa
construcin e rxime:
ASPIRARv. 1Introducir aire nos pulmns. 2Dirixi-los desexos cara
consecucin de algo...
ESQUECERv. 1Deixar sar da memoria; olvidar. 2Non facer caso de,
despreciar, omitir.
O Diccionario prctico da lingua galega de Ir Indo naca
como unha alternativa mis barata e manexable ao seu irmn maior
mencionado no epgrafe anterior. A reducin de extensin conse-
guiuse a base de eliminar unha boa parte do lxico cientfico-tc-
nico, das variantes populares de mbito restrinxido ou dos deriva-
dos de significado facilmente deducible. Polo demais, a estrutura
dos artigos e as definicins (e, polo tanto, os seus defectos) son
idnticas s do dicionario xeral de que deriva.
Contra finais dos anos 90 aparecen outras das obras que
poden ser encadradas nesta categora. A primeira o Diccionario da
Real Academia Galega, unha obra do Seminario de Lexicografa da
RAG realizada baixo a direccin de Manuel Gonzlez Gonzlez
(1997). Elaborado con criterios lexicogrficos modernos, trtase
sen ningunha dbida do dicionario mellor e mis completo, desde
un punto de vista cualitativo, de cantos se levan publicados ata o
de agora. Entre as sas cualidades non poden deixar de salientarse
o tratamento do contorno da definicin, que aparece marcado
mediante signos convencionais, a indicacin dos rximes preposi-
cionais, a regularidade e o coidado posto nas definicins, en que se
evita mesturar as das metalinguas (de signo e de significado)
mencionadas no epgrafe anterior, a sistematicidade no uso de
exemplos e a coherencia interna das referencias cruzadas (sinni-
mos e palabras relacionadas):
ASPIRARv.t. 1Introducir [aire] nos pulmns polo nariz ou pola boca.
Nos exercicios fsicos hai quesaber aspira-lo aire. ABS. Aspirou profunda-
menteeentrou no cuarto. SIN. inspirar [...]. // v.i. 4Querer conseguir
[unha cousa] ou querer ser [algo] pondo os medios necesarios. OBS.
Utilzase seguido da preposicin a. Aspira a un alto cargo dentro da
organizacin. CF. pretender.
ESQUECERv.t. 1Deixar de ter na memoria [algo]. Esquecn o regalo que
mederon para ti [...] // v.i. 4Non vir memoria. Esquecronlles cha-
ves[...]. // v.p. 7Deixar de ter na memoria [algo]. Sempremeesquezo
do paraugas [...]. ANT. acordar(se), lembrar(se), recordar(se). OBS.
Como pronominal, este verbo emprgase seguido da preposicin de.
A sa eiva principal radica na sa extensin, moi reducida
para se tratar dun dicionario acadmico ( de feito o que menos
voces incle s 25.000 entradas de todos os considerados neste
grupo), que o converte nunha obra de consulta que lle resolve pou-
cas dbidas a un pblico non escolar. Polo demais, a pesar de que
polas sas calidades merecera converterse nun modelo ou nun
punto de referencia para empresas futuras, desafortunadamente
non tivo a repercusin que caba esperar sobre as obras aparecidas
con posterioridade a ela.
O Diccionario Cumio da lingua galegaaparece s dous anos
mis tarde, en 1999. O seu director, Xos Feix, fora xa o respon-
sable da serie de dicionarios publicada en 1986 por Ir Indo. Porn,
pdese dicir que esta nova obra non garda ningn parecido cos
anteriores proxectos do autor. En efecto, e a diferenza deles, trta-
se dun dicionario de notable correccin, elaborado cunha metodo-
loxa moderna, anda que non tan rigorosa coma a do DRAG de
1997. Entre as melloras que introduce con respecto s obras de
1986 figuran unha mellor organizacin interna dos artigos, que
desta vez si inclen locucins e informacin paradigmtica ben
delimitada (sinnimos e palabras afns), e unha tcnica de defini-
cin mis coidada. Malia todo, a informacin sintagmtica segue
resultando insuficiente e impropia dun dicionario das sas dimen-
sins. Tase en conta, ademais, que a falta de exemplos non per-
mite sequera compensar a carencia de informacin explcita:
ASPIRARv. tr. 1Introducir nos pulmns aire do exterior. Sin. inspirar.
Ant. expirar [...]. 4Pretender, desexar.
ESQUECER v.i. e pr. 1 Non lembrar por culpa da mala memoria. 2
Face-lo posible por deixar de pensar en algo ou algun. Ant. acor-
dar(se), lembrar(se), recordar(se).
En calquera caso, a novidade fundamental que introduce o
Diccionario Cumio da lingua galeganon estriba tanto na sa compo-
sicin, que resulta bastante convencional, como no feito de inclur
unha versin electrnica en CD-ROM, a primeira que se publica en
Galicia, que o converte nunha ferramenta moi verstil na medida
en que permite diversas modalidades de busca (lema, referencias,
sinnimos, antnimos, afns, mbitos de especialidade, buscas
complexas), ademais do salto hipertextual.
En conclusin, os dicionarios manuais participan en xeral
das caractersticas sinaladas para os dicionarios xerais, tanto pola
sa orientacin prescritiva consonte os principios consagrados nas
NOMIG e logo no VOLGa, como polo tipo de fontes empregadas.
Non obstante, o DRAG de 1997 distnguese claramente dos demais
por canto proporciona informacin non s sobre o significado de
cada un dos lemas que incle, senn tamn sobre como estes se
constren e en que contextos se usan, e todo isto mediante os pro-
cedementos convencionais que rexen noutros dominios lingsti-
cos cunha tradicin lexicogrfica mis desenvolvida.
2.1.3 Os dicionarios escolares
Os dicionarios escolares son un produto co que as edito-
riais pretenden atender as necesidades dun mercado que se abre a
partir da xeneralizacin do ensino do galego e da moderada expan-
sin do ensino en galego. Deste xeito, o dicionario escolar defne-
se non s pola sa extensin e formato, normalmente mis reduci-
da ca a dos dicionarios manuais, senn mis ben polo segmento de
mercado a que vai dirixido e que, cando menos teoricamente,
debera obrigar a unha adaptacin da sa estrutura s necesidades
e s competencias dos escolares.
As primeiras obras deste tipo aparecen nas libraras na
segunda metade da dcada dos 80 e caracterzanse por seren en
maior ou en menor medida produtos derivados doutras obras
maiores. As, o Diccionario escolar da lingua galega de Ir Indo
(1986) e o Pequeno diccionario Xerais da lingua (1989) son ver-
sins a escala reducida do Diccionario da lingua galega e do
Diccionario Xerais da linguarespectivamente; o Diccionario escolar
galegode Galaxia (1989), pola sa parte, anda que toma como
punto de partida o Diccionario normativo galego-casteln (1988),
non pode considerarse estritamente unha simple versin del. En
1995 aparecen outras das obras, Vieiro. Diccionario didctico do
galego e o Diccionario da lingua galega de Obradoiro-Santillana,
que se singularizan fronte s anteriores por non seren versins
nin adaptacins doutros dicionarios de maior extensin.
Finalmente, xa no ano 2000, o equipo do Diccionario Cumio da
lingua galegapublica un par de obras destinadas especificamente
ao ensino: unha delas dirixida aos estudantes de primaria, cunha
estrutura e definicins adaptadas para este nivel, e outra pensada
para alumnado de ensino secundario e bacharelato, que sim-
plemente unha versin reducida do dicionario matriz. En ambos
os casos o volume de lxico seleccionado (24.000 e 30.000 lemas
respectivamente) moi superior ao das obras aparecidas contra
finais da dcada dos 80, que recollan pouco mis de 15.000
entradas, e mesmo ao das obras de mediados dos noventa, que
incluan arredor de 20.000 voces.
Os criterios para a seleccin do lxico son, en todo caso,
semellantes en todas as obras. En principio, todas elas pretenden
recoller o vocabulario fundamental partindo dunha estimacin,
necesariamente intuitiva, sobre a sa frecuencia de uso. Deste
xeito, dixanse fra, por unha banda, lemas e acepcins hiperes-
pecializados, as como variantes minoritarias de palabras comns.
Por outra banda, a carn da frecuencia emprgase o criterio da
deducibilidade. Exclense as numerosos derivados de significado
doadamente deducible a partir das sas bases lxicas. Con todo,
algunhas obras, como o Pequeno diccionario Xerais da lingua, com-
pensan estas exclusins indicando ao p das cabeceiras das fami-
lias lxicas unha relacin de palabras derivadas non includas
como lemas.
Polo que se refire adecuacin ao destinatario, as obras
aparecidas desde mediados dos 90 estn sensiblemente mis coi-
dadas ca as producidas a finais dos 80. Esta maior atencin apr-
ciase, por unha banda, por unha disposicin formal dos contidos
que pretende resultar mis atraente para o pblico escolar e, por
outra, polo emprego nas definicins dunha metalingua mis sinxe-
la e comprensible. De feito, as definicins do Diccionario escolar da
lingua galegade Ir Indo ou do Pequeno diccionario Xerais da lingua
son idnticas s dos seus irmns maiores; as do Diccionario escolar
galegode Galaxia resultan tamn mis propias dun dicionario de
corte acadmico:
FLEUMN (b. lat. flegmone) s.m. Inflamacin do tecido subcutneo.
(Pequeno Xerais)
FLEGMN (pl. FLEGMNS) s.m. 1 Tumor formado pola inflamacin
das enxivas. 2Inflamacin infecciosa do tecido conxuntivo de cal-
quera rgano.
(Escolar Galaxia)
FLEGMN [o] s.m. Vulto nas enxivas.
(Obradoiro-Santillana)
FLEGMN [substantivo masculino] Vulto que sae na cara porque
inchou a enxiva: Demeunha moa esaumeun flegmn. %flemn. [O
plural flegmns].
(Vieiro)
FLEGMN substantivo masculino1Vulto con pus producido por unha
inflamacin das enxivas. PLU. flegmns.
(Cumio Primaria)
Polo demais, os dicionarios escolares, e de modo particular
os mis antigos, acusan as mesmas carencias ca o resto dos dicio-
narios monolinges. Algunhas delas, como a escaseza de indica-
cins acerca de como se usan as palabras, resultan pouco xustifi-
cables en obras destinadas precisamente a estudantes. As, por
exemplo, mentres que a flexin nominal est en xeral tratada de
xeito bastante aceptable en todos eles, apenas atopamos referencias
flexin verbal. De feito, o dicionario de Obradoiro-Santillana e o
Vieiroson os nicos que ofrecen modelos de conxugacin aos que
se remite desde os lemas verbais. A informacin fontica que for-
necen os dicionarios dos 80 limtase, no mellor dos casos, discri-
minacin de [S] e [ks] ou das vogais medias en pares homgrafos.
Os dicionarios dos 90 e 2000, pola contra, amplana sensiblemen-
te. As, tanto o Vieirocomo o dicionario de Obradoiro-Santillana
ou os dicionarios escolares do Cumio ofrecen pronuncia figurada
ou transcricin fontica dos prstamos; a segunda obra indica ade-
mais sistematicamente o timbre das vogais medias. Algo semellan-
te acontece coa informacin paradigmtica, que recibe un trata-
mento mis regular e consistente nas obras publicadas a partir dos
90. No lado negativo, a informacin sobre rximes preposicionais
dos verbos non figura explicitamente nos artigos. Nas obras mis
recentes, que inclen habitualmente exemplos para ilustrar as
acepcins, o usuario pode acudir a eles para suplir a falta de indi-
cacins expresas. En cambio, as obras mis parcas en exemplos,
como o Pequeno diccionario Xerais da lingua e o Diccionario escolar
galegode Galaxia, nin sequera permiten este recurso.
2.1.4 Os dicionarios elementais
Pdense inclur nesta categora un grupo de dicionarios de
extensin menor do dicionario manual (menos de 25.000 entra-
das) e que, fronte aos dicionarios escolares, non van dirixidos a un
segmento especfico de mercado. Con todo, os criterios de selec-
cin do lxico son semellantes aos apuntados para as obras conci-
bidas para a escola (vocabulario bsico e frecuente con exclusin
de tecnicismos, dialectalismos de circulacin restrinxida e deriva-
dos transparentes). Normalmente, este tipo de dicionarios caracte-
rzase tamn polo seu formato reducido, a mido de libro de peto,
e polo emprego dun papel e encadernacin de calidade inferior, co
que se pretende conseguir un prezo reducido que favoreza a sa
difusin masiva. Con todo, cmpre recoecer que os dicionarios
elementais galegos non se axustan plenamente a este canon: si
adoitan presentarse nun formato reducido (maior en todo caso ca
o de peto), pero en cambio manteen a calidade de papel e a enca-
dernacin en tapa dura.
Das cinco obras que se poden encadrar dentro desta cate-
gora s unha, o Diccionario da lingua galegado ILG/ RAG (1990),
non unha versin ou unha adaptacin dun texto anterior. Trtase
dun pequeno dicionario dunhas 12.000 voces seleccionadas pola
sa frecuencia de uso. Entre os trazos que o distinguen o mis des-
tacable sen dbida a autosuficiencia: en principio, todas as pala-
bras empregadas tanto nos exemplos coma nas definicins figuran
como entradas do dicionario. Nunha obra de extensin tan redu-
cida, esta caracterstica impn obviamente algunhas limitacins
hora de redactar as definicins, que, en todo caso, quedan com-
pensadas polas vantaxes que comporta. Polo demais, a obra incle
ademais informacin paradigmtica e pragmtica.
Partindo desta obra o Seminario de Lexicografa da RAG
elaborou outras das: o Diccionario manual da lingua galega, que
apareceu en 1991 en forma de fascculos que se entregaban co
xornal La Voz de Galicia, e o Pequeno diccionario da lingua galega,
que editou en 1995 a propia RAG. A primeira destas obras basi-
camente unha reproducin da obra orixinal de 1990, da que se
manteen as definicins e os exemplos. A nica variacin que se
introduce consiste na indicacin das equivalencias en casteln dos
lemas definidos, que substiten o espazo que na obra orixinal
ocupaba a informacin paradigmtica. O Pequeno diccionario da
lingua galega tamn unha simple reducin a 8.000 entradas da
obra de 1990.
Completan a nmina dos dicionarios elementais dous
membros da coleccin de dicionarios que derivan do Diccionario
Cumio da lingua galega de Feix. Trtase do Pequeno diccionario
Cumio da lingua galega, que unha versin de 24.000 entradas da
obra orixinal, e o Diccionario de peto Cumio da lingua galega, que
ofrece unha seleccin de 10.000 voces. Polo demais, as sas carac-
tersticas son anlogas s da obra matriz.
2.1.5 Os dicionarios infants ou iniciais
Trtase dunha modalidade practicamente abandonada na
tradicin lexicogrfica mis recente. En realidade, os nicos expo-
entes atopmolos nos anos de transicin ao perodo moderno. De
feito, o primeiro dicionario monolinge galego precisamente un
vocabulario infantil, o Diccionario bsico da lingua galega do ILG,
publicado en 1980. No perodo que nos ocupa, s rexistramos
unha obra destas caractersticas, O meu primeiro dicionrio galego,
un pequeno vocabulario ilustrado, dunhas 1.200 entradas sinxela-
mente definidas, editado por Everest en 1983. En realidade, non
propiamente unha obra orixinal, nin sequera unha adaptacin,
senn mis ben unha simple traducin do casteln. As se explica
por exemplo a ausencia de lemas como carballo, bidueiro, castiei-
ro, etc. que contrasta coa presenza doutros mis exticos como
abeto, palmeiraou acieira.
Por outra banda, desde o punto de vista lingstico a obra
resulta bastante catica na medida en que combina trazos que
apuntan a unha orientacin reintegracionista (erva, futebol, freio,
etc.) con castelanismos de toda caste (enano, basura, bermello,
huchapeto).
2.2 Os dicionarios bilinges
Segundo indicabamos mis arriba, a producin lexicogrfi-
ca do perodo clsico definase polo cultivo exclusivo do diciona-
rio bilinge monodireccional e pola consideracin do casteln
como nica lingua de contraste. Mis precisamente, a modalidade
mis antiga e representada, ata o punto de que pode ser conside-
rada arquetpica desta etapa, era o dicionario galego-casteln. A
lexicografa moderna rompe con esa tendencia ao outorgarlle ao
dicionario monolinge unha posicin de privilexio. Naturalmente,
a producin de dicionarios bilinges non se detn nas das ltimas
dcadas do sculo XX, anda que si experimenta unha transforma-
cin radical, que consiste basicamente na apertura a outros cruza-
mentos lingsticos, sobre todo nos anos finais do perodo estuda-
do, e na aparicin do dicionario bilinge bidireccional que, no
caso do contraste co casteln, acaba marxinando o dicionario
monodireccional clsico. Por outra banda, xa desde o perodo de
transicin comezan a aparecer os primeiros dicionarios multilin-
ges, tanto unidireccionais como multidireccionais.
2.2.1 O contraste co casteln
Na lexicografa bilinge o contraste co casteln , sen dbi-
da, o que acapara un maior nmero de ttulos. Dentro da producin
pdense destacar, en primeiro termo, unha serie de obras que se
poden considerar continuadoras da lia monodireccional caracte-
rstica da tradicin clsica. Anda as, non deixa de ser significativo
que sexa precisamente a orientacin galego-casteln, sobrerrepre-
sentada no perodo clsico, a que menos atencin recibe na poca
moderna. As nicas obras destas caractersticas que atopamos no
perodo de referencia son o vocabulario galego casteln includo no
Diccionario enciclopdico Argos Vergara(1984), que contn preto de
25.000 entradas, e o Diccionario normativo galego-casteln, publica-
do por Galaxia en 1988, que rene entre 45.000 e 50.000 artigos.
A primeira destas obras est concibida como un vocabulario de
equivalencias, en que se ofrecen os correspondentes castelns dos
lemas galegos, acompaados nalgns casos dunha breve aclaracin
do seu significado. Pola contra, o DNGC vn a ser unha manifesta-
cin epigonal da lia tradicional da lexicografa galega na medida en
que aspira a ser herdeiro e continuador do dicionario de Eladio
Rodrguez. Trtase, pois, dun texto que se encontra a considerable
distancia do modelo de dicionario bilinge convencional. En reali-
dade, na lia dos dicionarios galego-casteln clsicos, a sa estrutu-
ra mis ben a propia dun dicionario monolinge, con definicins
parafrsticas, ocasionalmente ilustradas con exemplos inventados,
para cada unha das acepcins do lema. O carcter bilinge vn
dado pola indicacin dos equivalentes en casteln e polo emprego
do casteln como metalingua das definicins.
Pola sa composicin, trtase dunha ferramenta concibi-
da para axudar descodificacin de textos galegos, e non para a
creacin de textos en casteln. Neste sentido, significativo que
nin sequera se indiquen, cando menos non de xeito minimamen-
te regular, as diferenzas categoriais que existen entre o lema gale-
go e o equivalente casteln:
SINAL (pl. SINAIS) s.m. Seal, signo, elemento perceptible...
Anda as, fronte a obras coma o DEGC ou o Franco, a sa
funcin como auxiliar da lectura en galego resulta limitada pola
sa vocacin prescritiva, na medida en que ofrece unha seleccin
de lemas tirada dos materiais recolleitos nas obras lexicogrficas
anteriores, e acrecentada con elementos (sobre todo cultismos e
tecnicismos) resultantes do expurgo de obras lexicogrficas portu-
guesas e espaolas. Anda que no momento de redaccin da obra
o VOLGa estaba anda en proceso de elaboracin, os autores tive-
ron acceso s primeiras versins dalgunhas letras. Isto explica en
certa medida o desigual desenvolvemento que se advirte en diver-
sas partes do dicionario.
Polo que se refire ao desenvolvemento dos artigos, o
DNGC revela as mesmas carencias sinaladas a propsito dos dicio-
narios monolinges, como a mestura de metalinguas nas defini-
cins, unha acusada desatencin dos aspectos non estritamente
semnticos, que redunda nunha escaseza de informacin relativa
ao uso dos lemas, un tratamento vacilante do contorno, que s
veces aparece integrado na definicin e outras veces se omite, etc.
Canto aos dicionarios monodireccionais casteln-galego, a
producin non moito mis abondosa. A primeira obra deste tipo
o Diccionario de usos castellano-gallego, publicado por Akal en
1985. A pesar do seu ttulo, o contido non se corresponde en abso-
luto co que en lexicografa se entende por un dicionario de usos.
Mis ben ao contrario, trtase dun dicionario de equivalencias no
que a carn do lema en casteln se enumeran, xeralmente separa-
das por acepcins, series de palabras galegas presentadas como
equivalentes. Cada unha das acepcins vai precedida dunha breve
parfrase que axuda a aclarar o sentido:
DIVIDIR(SE) v.t. 1Separar en partes: esbagallar, aquioar. 2Desunir los
nimos: mancornar, indispor, indispoer...
Non obstante, nas listas de equivalentes non se introduce
ningn tipo de advertencia sobre as diferenzas categoriais ou argu-
mentais que existen entre o lema e os seus correspondentes, nin
sobre as diferenzas de rexistro nin, en fin, sobre as restricins
semnticas que afectan s palabras presentadas como equivalentes:
ADVERTIR v.t. [...] 2Notar: dear, decatar...
HOMOSEXUAL adj. homosexual, maricas.
VIEJO/A adj. 1 De mucha edad: vello, andado, edoso, entreg/o/ue,
antergo...
Esta circunstancia convrtea nunha obra dependente dou-
tras obras lexicogrficas (principalmente monolinges) e limita
drasticamente a sa utilidade como ferramenta auxiliar para a pro-
ducin de textos en galego. Esta posibilidade redcese anda mis
por mor da sa orientacin diferencialista, que se manifesta sobre
todo na frecuente omisin nas series de equivalencias das voces
galegas coincidentes co lema. En calquera caso, este proceder
consecuente coa concepcin da obra como contribucin preser-
vacin e recuperacin dun lxico patrimonial que se percibe
como en perigo de extincin.
Os outros dous dicionarios casteln-galego, o Diccionario
Xerais casteln-galego de usos, frases e sinnimos (1990) e o
Diccionario manual casteln-galego realizado polo Seminario de
Lexicografa da RAG e distribudo en fascculos co xornal La Voz de
Galicia ao longo de 1997, estn elaborados cunha metodoloxa
mis moderna e consistente e cunha mis clara preocupacin pola
sa utilidade prctica. Anda que de extensin desigual (o
Diccionario Xerais da linguaincle uns 50.000 lemas, seleccionados
a partir do dicionario da Real Academia Espaola e do Diccionario
de uso del espaol de Mara Moliner; o Diccionario manual casteln-
galego contn arredor de 15.000), as das obras responden ao
modelo convencional de dicionario bilinge. As, tanto unha coma
a outra ofrecen os equivalentes galegos para cada unha das acep-
cins do lema casteln. No caso do Xerais o sentido da acepcin
aclrase ben mediante discriminadores semnticos, ben mediante
exemplos de uso:
CELEBRIDAD s.f. 1Celebridade (calidade de clebre). 2Celebridade,
persoeiro (personaxe famoso).
CEBAR v.t. 1Cebar, engordar, criar (cebar un porco). 2Cebar, cargar,
recargar (ceba-la batera do aparello).
O Diccionario manual casteln-galego, en cambio, combina
habitualmente os dous procedementos:
AGUANTAR (a) v.t. 1(algo para que no se caiga) aguantar, soster, ter-
mar de(i.). Aguanta este libro un momento. Aguanta ~sostn este
libro un momento. Terma destelibro un momento.
Canto ao tratamento da informacin gramatical, o
Diccionario manual casteln-galegomstrase en xeral mis regular.
As, o rxime preposicional dos verbos indcase de xeito sistemti-
co, tanto se lema e equivalente coinciden coma se non. As mesmo,
os cambios de subcategora gramatical aparecen tamn sinalados a
carn do equivalente:
CASAR v.t. e p. [...] Casar (t. e i.).
O Xerais, en cambio, mstrase moito mis vacilante. O
rxime preposicional s se explicita nalgunhas ocasins:
AGUANTAR v.t. 1 Aguantar, soportar, soster, termar (ese cravo non
aguanta o cadro)...
ADVERTIR v.t. [...] 2Advertir, notar, apercibirse de, decatarse de...
Os cambios de subcategora gramatical, pola contra, si se
advirten de maneira regular, anda que non sempre mediante o
mesmo procedemento:
MORIR v.i. e v.p. [...] OBS.: Morrer non ten uso pronominal en galego.
CASAR[...] v.p. 3Casar v.i. (unirse en matrimonio). OBS.: Na ac. 3 non
reflexivo en galego.
Polo demais, faltan a mido discriminadores que lle per-
mitan ao usuario coecer as diferenzas de rexistro existentes entre
os distintos equivalentes (cfr. vientre) ou as restricins semnticas
que lles afectan (comprense, por exemplo, os casos de viejo, en
que estas si se indican, co de morir, en que non aparece ningn
tipo de informacin a este respecto):
VIENTRE s.m. 1Ventre, bandullo, barriga...
VIEJO, -A adx. e s. 1Vello, ancin (dise das persoas...). 2Vello (dise
dos animais e cousas...)...
MORIR v.i. e v.p. 1Morrer, falecer, finar...
En todo caso, calquera das das obras resulta sen dbida
de grande utilidade para o pblico en xeral, e sinaladamente para
os escolares. As e todo, o formato en fascculos do Diccionario
manual casteln-gelego, que sen dbida contribuu sa difusin
masiva, constite unha grave dificultade para o seu manexo.
Existe ademais, un dicionario enciclopdico infantil en seis
volumes aparecido en 1985, o Grande diccionario infantil ilustrado
castellano-gallego, galego-casteln. A pesar do seu ttulo, un dicio-
nario monodireccional con entradas en casteln, equivalentes de
traducin en galego, francs, ingls, alemn, italiano, cataln e us-
caro, e definicins en galego.
O dicionario bidireccional galego-casteln-galego carece
de precedentes na lexicografa clsica. certo que algns dicio-
narios galego-casteln, como o de Franco Grande e as ltimas
edicins do de Carr, incluan ao final breves vocabularios caste-
ln-galego, mais esta circunstancia en absoluto os converte en
bidireccionais. Algo semellante acontece co Vocabulario galego-
casteln, casteln-galegode Fernndez del Riego e Franco Grande,
publicado en 1982 por Galaxia, que en realidade o resultado da
agregacin de dous dicionarios monodireccionais, o Vocabulario
galego-castelnde Franco Grande (1972) e o Vocabulario casteln-
galego de Fernndez del Riego (1979). Deste xeito, o primeiro
dicionario bidireccional propiamente dito un sinxelo vocabula-
rio con formato de peto, con 8.000 voces en cada direccin,
publicado en 1982 pola editorial Ns e elaborado a partir dos cri-
terios que inspiraron as NOMIG. A pesar da sa gran sinxeleza,
este traballo atinxiu no seu momento unha apreciable difusin,
sen dbida por ser a primeira obra lexicogrfica que ofreca unha
orientacin prescritiva.
No perodo de referencia, os dicionarios bidireccionais
aparecen concentrados en dous momentos moi precisos separados
por unha estiada de dez anos: a primeira quenda concntrase nos
anos finais da dcada dos 80, a segunda dacabalo entre os anos
finais dos 90 e os inicios dos 2000. As, en 1988 aparecen o
Diccionario bsico escolar galego-casteln, castellano-gallegopublica-
do sen mencin de autor pola editorial Xuntanza, e o Diccionario
prctico galego-casteln, casteln-galego de Feix, editado por Ir
Indo. O primeiro un simple plaxio, apenas disimulado con
algunhas modificacins de detalle, do mencionado dicionario de
Ns aparecido en 1982. A obra de Feix, pola sa parte, forma
parte do proxecto posto en marcha por Ir Indo en 1986. Anda que
presentado como bidireccional, en realidade o s en aparencia,
por canto non existe correspondencia entre ambas as direccins.
As, a seleccin dos lemas da direccin galego-casteln est basea-
da no Diccionario Xerais da lingua e no Diccionario prctico galego-
casteln, casteln-galegodirixido polo propio Feix; pola contra, os
lemas da direccin casteln-galego compilronse a partir dunha
seleccin de dicionarios espaois de tipo escolar. O resultado son
dous dicionarios moi diferentes, tanto na seleccin de lxico que
ofrecen (en numerossimas ocasins as palabras dadas como equi-
valentes nunha direccin non figuran como lemas na outra) como
na propia composicin dos artigos, moito mis sinxela na parte
casteln-galego. Unha boa mostra deste desequilibrio a extensin
de cada unha das partes (742 pxinas para a direccin galego-cas-
teln e s 513 para a direccin casteln-galego). Polo demais, o
dicionario presenta graves carencias estruturais. Por citar s un
exemplo, apenas ofrece discriminadores semnticos, nin sequera
en casos de homonimia.
S un ano mis tarde, o mesmo Feix publica unha nova
obra, o Diccionario escolar galego-casteln, casteln-galego, que
simplemente unha versin a escala reducida, cos mesmos defectos
de construcin, do Diccionario prctico galego-casteln, casteln-
galego. Ademais, nese mesmo ano aparece unha cuarta obra, en for-
mato de peto, titulada Diccionario inicial normativo galego-casteln,
casteln-galegoe publicada por Edunsa. Anda que vai asinada por
Anxo Docal Lago, non pasa de ser unha copia reducida do dicio-
nario de Feix.
Contra finais dos anos 90 aparece unha nova xeira de dicio-
narios bidireccionais moito mis consistentes desde un punto de
vista metodolxico. A obra que reinaugura esta lia o Diccionario
esencial Vox galego-casteln, castellano-gallego, que aparece en 1997
e que incle 20.000 entradas para cada direccin. Xa en 2001
publcanse, por unha banda, o Diccionario Xerais galego-casteln,
castellano-gallego, de Lus Castro Maca, que ofrece unha seleccin
de 25.000 voces para cada unha das orientacins, e unha serie de
dicionarios realizados polo equipo responsable do Diccionario
Cumio da lingua galega. A obra matriz o Diccionario Cumio espaol-
galego, galego-espaol, que se encontra anda pendente de edicin.
A partir deste traballo o equipo elaborou outras tres versins, xa
publicadas, de formato e extensin sucesivamente mis reducidos:
o Diccionario Cumio avanzado espaol-galego, galego-espaol, pensa-
do para estudantes de secundaria e bacharelato, o Diccionario Cumio
fundamental espaol-galego, galego-espaol, pensado para alumnado
de primaria, e o Diccionario depeto Cumio espaol-galego, galego-
espaol, que ofrecen respectivamente unha seleccin de 30.000,
20.000 e 13.000 entradas para cada direccin.
A diferenza das tentativas anteriores, as obras aparecidas
nestes ltimos anos xa non poden considerarse un produto da
agregacin de dous dicionarios monodireccionais. Pola contra,
ofrecen en ambas as direccins un desenvolvemento macro e
microestrutural homoxneo. Con todo, existen entre elas profun-
das diferenzas de concepcin. As, o Vox e o Xerais responden a un
modelo mis convencional de dicionario bilinge, no que se ofre-
cen ao p de cada lema os equivalentes de traducin na outra lin-
gua, mais sen unha anlise exhaustiva das distintas acepcins, a
non ser cando a cada unha delas lle corresponden equivalentes dis-
tintos. Neste caso, a discriminacin das acepcins realzase ben
mediante unha breve aclaracin (un sinnimo, un apuntamento de
definicin, etc.) colocada normalmente entre parnteses, ben
mediante exemplos de uso, ben mediante a acumulacin de equi-
valentes ou ben mediante varios destes recursos:
MOROSO, -Aadj. y s. 1Moroso (en el pago). // adj. 2Moroso, pousn.
CINTA s.f. 1 Cinta, fita, baraza, banda. 2 Cinta, pelcula, filme. 3
Cinta, casete. 4Cinta (mecanogrfica).
(Xerais)
REBENTAR [...] 1intr.-tr. Reventar. 2intr. (as plantas) Brotar.
DUELO 1m. (combate) Duelo: seretaron a un duelo con espadas, ret-
ronse a un duelo con espadas. 2m. (dolor) D: sevistieron denegro en
seal deduelo por la muertedel amigo, vestronse de negro en sinal de
d pola morte do amigo.
(Vox)
En todo caso, cmpre advertir que a presenza de discrimi-
nadores mis regular no Vox ca no Xerais, onde faltan a mido,
mesmo en casos de homonimia:
ABOTOAR [...] v.i. 2Brotar.
DUELO1 s.m. Duelo.
DUELO2 s.m. D.
Polo demais, o recurso acumulacin de equivalentes,
habitual no Xerais, non sempre resulta claro para discriminar ade-
cuadamente as acepcins, especialmente se o usuario non ten unha
certa formacin na lingua meta:
Xerais
CABEZA s.f. 1 Cabeza. 2 Cabeza,
croca, testa. 3 Cabeza, cacheira,
cachola, cachucha...
CABEZUDO, -A adj. 1 Cabezudo,
cabezn. 2 Cabezudo, cabezn,
testn. // s.m. 3 Cabezudo. 4
Cabezudo, muxo. 5 Cgado,
cabezolo.
Vox
CABEZA 1 f. (del hombre) Cabeza,
cachola, testa. 2 f. (del cerdo)
Cacheira, cachola, cachucha...
CABEZUDO, -DA 1 adj. Cabezn. 2adj.
(tozudo) Cabezn (f. cabezana),
cabezudo, testn (f. testana). 3 m.
(mueco) Cabezudo.
Os dicionarios da coleccin do Cumio, en cambio, non
recorren regularmente a breves discriminadores, senn que optan
mis ben por parfrases definitorias extensas, como as habituais
nos dicionarios monolinges. En todo caso, advrtese unha certa
vacilacin no tocante ao desenvolvemento do artigo. As, as entra-
das en que s se ofrece unha equivalencia (apartadero) conviven
con outras en que se distinguen diversas acepcins, tanto se os
equivalentes de cada unha delas varan (aparcamiento) coma se non
(ail). Ademais, con certa frecuencia ofrcense parfrases mesmo
en casos de lemas monosmicos (apeadero):
APARTADERO m. Apartadoiro.
APARCAMIENTO m. 1 Aparcamento, accin e efecto de aparcar. 2
Aparcadoiro, estacionamento, lugar destinado para aparcar.
AIL m. 1Anil (Indigofera anil), arbusto da familia das papilionceas.
2Anil, pasta colorante que se obtn dese arbusto. 3Anil, cor deste
colorante.
APEADEROm. Apeadeiro (lugar no que paran os trens para que suban
ou baixen viaxeiros pero sen os servicios dunha estacin).
Canto ao tratamento de informacin gramatical, os tres
dicionarios presentan caractersticas semellantes. As, anda que
con algunhas omisins (mis frecuentes no Xerais), todos eles indi-
can de maneira bastante regular as diferenzas categoriais existentes
entre o lema e o seu equivalente:
CASAR
1
v.t. y v.p. 1Casar
1
v.i., desposar(se)... (Xerais)
MORIRv.i. y pr. Morrer (v.i.) (Este verbo non ten en galego un uso pro-
nominal: semuri el martes, morreu o martes). (Cumio)
CAER 1intr.-prnl. Caer [...]. [OBS:] El verbo gallego caer no tiene uso
pronominal. (Vox)
Pola contra, do mesmo xeito ca os dicionarios monolin-
ges, a informacin sobre o rxime preposicional dos lemas verbais
e dos seus equivalentes ou ben inexistente ou ben debe deducir-
se directamente dos exemplos, nos poucos casos en que os hai:
PERCIBIR v.t. Percibir, advertir, decatarse.
(Xerais)
DEVECER v.i. 1Consumirse, mostrar incesante y vivo inters [...]. 2
Menguar, ir a menos [...].
(Cumio)
TERMAR [...] intr. 1 (soster) Aguantar, sujetar, sostener: trmamedo
paquete, aguntame el paquete...
(Vox)
Con todo, cmpre advertir que o Xerais incle s veces o
rxime preposicional no lema, mais dun xeito pouco sistemtico:
PERCATARSE (DE) v.p. Decatarse.
DECATARSE v.p. Apercibirse, caer, percatarse.
Canto indicacin das diferenzas relativas a rexistros e esti-
los, obsrvase tamn unha certa asistematicidade nalgunhas obras.
O dicionario Vox, por exemplo, tende a ofrecer s os equivalentes
de traducin correspondentes ao rexistro a que pertence o lema.
Anda as, esta regra non sempre se cumpre (vxase, por exemplo,
o caso de cabeza citado pouco mis arriba). Os dicionarios do
Cumio e o Xerais, en cambio, mesturan a mido nas series de equi-
valentes formas pertencentes a variedades funcionais distintas e
con posibilidades combinatorias as mesmo diferentes:
DIARREA s.f. Diarrea, descomposicin, cagarra, furriqueira.
(Xerais)
EXPIRAR [ks] v.i. Expirar, acabrsele la vida a alguien, dar el ltimo sus-
piro. Sin. fenecer, falecer, morrer, perecer.
(Cumio)
A informacin gramatical compltase, no caso dos diciona-
rios Xerais e Vox, coa indicacin ao p de cada lema verbal do
modelo de conxugacin.
Finalmente, a informacin fontica, escasa ou nula nos
casos do Xerais ou dos dicionarios do Cumio, aparece especial-
mente coidada no dicionario Vox, que o nico dos dicionarios
galegos que ofrece unha transcricin completa dos lemas galegos.
Mis al da sa utilidade prctica para os usuarios casteln-falan-
tes, esta transcricin constite ademais unha importante achega
codificacin do galego, na medida en que encerra implicitamente
unha proposta, nica polo de agora, de estndar fnico.
2.2.2 Outros dicionarios bilinges e multilinges
Segundo diciamos mis arriba, un dos trazos que caracte-
riza a lexicografa mis recente a apertura a cruzamentos con
outras linguas parte do espaol. Anda as, forzoso recoecer
que o desenvolvemento desta lia mis ben serodio (a maior
parte das obras apareceron nos ltimos cinco anos) e dista anda
moito de atinxir os estndares das linguas con tradicins lexico-
grficas mis asentadas. As obras publicadas caracterzanse en
primeiro lugar por seren dicionarios elementais, que inclen un
reducido nmero de voces. A maior parte delas presentan, ade-
mais, unha estrutura moi sinxela, que incle unicamente lema,
categora e equivalente de traducin. En segundo lugar, trtase
case sempre de traballos debidos a iniciativas particulares, moti-
vadas case sempre pola peripecia vital dos seus autores, e publi-
cados con patrocinio directo ou indirecto dalgunha institucin
pblica. As pois, salvo excepcins, sitanse marxe das colec-
cins comerciais de dicionarios bilinges existentes no mercado.
Finalmente, e debido en gran parte s circunstancias anteriores,
as linguas de contraste forman un abano tan incompleto como
variado.
O contraste co portugus seguramente o que mis aten-
cin mereceu ata o de agora, cando menos se atendemos ao nme-
ro de obras publicadas: dous dicionarios monodireccionais, gale-
go-portugus e portugus-galego, publicados no Brasil por William
Agel de Melo en 1979 e 1985 respectivamente e que inclen cada
un deles arredor de 20.000 voces, e dous dicionarios trilinges cas-
teln-portugus-galego. O primeiro deles obra de J. Cameselle
Villar e apareceu en edicin do autor en 1995; o segundo res-
ponsabilidade dun nutrido equipo de redactores e foi publicado en
1999 pola editorial Ir Indo. A pesar de todo, o contraste co portu-
gus segue a ser unha tarefa pendente para a lexicografa galega. Os
dicionarios de Melo son vocabularios de estrutura bastante ele-
mental, que ofrecen s a equivalencia, galega nun caso e portu-
guesa (na norma brasileira) no outro, mais sen distinguir acep-
cins. Polo demais, trtase de traballos que apenas tiveron circula-
cin, cando menos en Galicia. O dicionario de Cameselle non per-
mite o contraste directo de portugus e galego, xa que, contra o
que o seu ttulo suxire, un dicionario monodireccional con entra-
das en casteln e equivalentes de traducin en portugus e en gale-
go. A sa estrutura acusa, por outra banda, serias insuficiencias
(falta de discriminadores semnticos, de indicacins sobre usos,
etc). Por ltimo, o dicionario trilinge de Ir Indo si tridireccional
e sensiblemente mis extenso ca os anteriores (40.000 entradas
para cada direccin). Con todo, a informacin que ofrece (lema,
categora e equivalencias) excesivamente escasa nunha obra do
seu porte... e do seu prezo. A xeito de exemplo, nin sequera se
indica a flexin de xnero dos substantivos e adxectivos nin as dife-
renzas gramaticais existentes entre o lema e os equivalentes.
Tampouco hai discriminadores semnticos nin exemplos de uso,
nin sequera en casos de homonimia:
DUELO
1
s.m. GAL. d. PORT. d.
DUELO
2
s.m. GAL. duelo. PORT. duelo.
Para o contraste co ingls contamos unicamente con das
pequenas obras, ambas bidireccionais, aparecidas recentemente. O
primeiro un dicionario elemental, composto por unhas 3.000
entradas principais para cada direccin, realizado por Benigno
Fernndez Salgado (1999) e publicado por Xerais. Trtase dunha
obra dirixida fundamentalmente ao pblico escolar galego dos pri-
meiros niveis do ensino. A segunda obra un dicionario de peto
de extensin algo maior (8.000 voces en cada direccin) compos-
to por Joe Vikin (2000) para unha editora norteamericana e pen-
sado para un pblico anglosaxn. Canto s caractersticas tcnicas,
mentres que o dicionario de Fernndez Salgado unha obra ela-
borada cunha metodoloxa estndar moderna (incle discrimina-
dores das distintas acepcins, exemplos, locucins, transcricin
completa dos lemas ingleses, etc.), a obra de Vikin non pasa de ser
un simple repertorio de lemas cos seus equivalentes. Existe ade-
mais un dicionario infantil trilinge, o Diccionario bsico ilustrado
espaol-ingls-gallego (1983) que recolle unicamente 3.500 pala-
bras. En calquera caso, trtase dun dicionario monodireccional con
entradas en espaol e que, por tanto, non permite o contraste
directo do galego co ingls.
Nos ltimos anos apareceron ademais varias obras lexico-
grficas de desigual factura que contrapoen o galego con linguas
tan diversas como o fins, o italiano, o latn, o xapons ou o
valenciano. De todas elas salientan pola sa maior complexidade
o Diccionario italiano-galegodirixido por Isabel Gonzlez (2000),
e o Diccionario latn-galegode Jos Carracedo Fraga (1999). O pri-
meiro deles un dicionario elemental, que pretende recoller o
lxico italiano bsico (unhas 10.000 entradas), e dirixido funda-
mentalmente a estudantes galegos de italiano (de a o emprego da
lingua meta nos discriminadores). Malia o seu carcter elemental,
os artigos estn elaborados con criterios lexicogrficos modernos
e son ricos en informacin gramatical (auxiliares con que se con-
xugan os lemas verbais, modelos de conxugacin, peculiaridades
de construcin, etc.). O dicionario de Carracedo ofrece un volu-
me de lxico sensiblemente maior (arredor de 25.000 entradas)
que incle o vocabulario bsico dos textos do perodo clsico,
complementado con voces dos perodos pre e posclsico e
mesmo do latn cristin. Salienta ademais a incorporacin de
nomes propios, topnimos e antropnimos, que os dicionarios
non enciclopdicos adoitan exclur, pero que pode resultar de
grande utilidade para o tipo de pblico (estudantes de bachare-
lato e de universidade) a que vai dirixida a obra. No artigo, ofr-
cense os equivalentes de traducin dos lemas, ilustrados s veces
con exemplos tamn traducidos e, ocasionalmente, precisins de
tipo gramatical, locucins ou breves informacins de carcter
enciclopdico.
As demais obras teen xa unha extensin mis reducida e,
ao tempo, unha estrutura moi sinxela. De feito, a informacin que
achegan os artigos incle o mnimo imprescindible que pode con-
ter un vocabulario bilinge: un lema, a informacin categorial
bsica (que nalgunhas obras s se menciona nuns poucos casos) e
o equivalente de traducin. Este o esquema que presentan o
Vocabulario galego-fins de Taina Hmlinen (1999), que incle
pouco mis de 3.000 voces, o Vocabulario galego-valenciano, valen-
ci-gallecde Xavier Carro (2000), que incorpora s 1.200 voces en
cada direccin, e o Vocabulario bsico da lingua galegade Takekazu
Asaka (1996), que incle en realidade tres vocabularios dunhas
3.000 voces cada un: un vocabulario galego-casteln-xapons,
que ofrece tamn a transliteracin das voces xaponesas en carac-
teres latinos, un vocabulario casteln-galego e un terceiro xapo-
ns-galego.
Outras obras multilinges, parte dos vocabularios trilin-
ges xa mencionados pouco mis arriba, son o vocabulario caste-
ln-cataln-uscaro-galego-portugus includo no Diccionario enci-
clopdico Argos Vergara (1984), o Diccionario de las lenguas de
Espaa, aparecido en 1985, e o Vocabulario temtico ilustrado gale-
go-franais-espaol-english, que se publicou en 1992. Desta ltima
obra ocuparmonos no captulo correspondente aos dicionarios
onomasiolxicos. Para as das primeiras contamos cun preceden-
te nos anos da transicin entre os perodos clsico e moderno, o
Vocabulario de las lenguas ibricas, publicado en 1982. Era este un
breve vocabulario monodireccional, composto por unhas 4.000
entradas, que partindo do casteln ofreca os equivalentes, sen nin-
gunha outra informacin adicional, en cataln, uscaro, galego e
portugus. O vocabulario de Argos Vergara e o Diccionario de las
lenguas de Espaa son novamente dicionarios monodireccionais,
concibidos tamn a partir do casteln. O primeiro deles ofrece sim-
plemente as equivalencias nos idiomas de sada correspondentes
aos lemas en espaol, sen mis especificacins. O Diccionario de las
lenguas de Espaa presenta unha estrutura sensiblemente mis
complexa. As, o corpo do artigo est formado por unha primeira
parte en que se define mediante parfrases en espaol o significa-
do de cada unha das acepcins do lema; a seguir, indcanse as equi-
valencias en cataln, galego e uscaro, acompaadas a mido por
observacins semnticas ou pragmticas.
2.3 Os dicionarios onomasiolxicos
A ordenacin onomasiolxica, que consiste en dispoer os
materiais lxicos atendendo non sa forma senn s sas afini-
dades semnticas, pouco habitual, cando menos en dicionarios
de lingua comn. Si mis frecuente, en cambio, en traballos ter-
minogrficos e dialectolxicos.
Na lexicografa galega esta orientacin est representada
unicamente por das obras de dimensins e concepcin moi dife-
rentes. O xa mencionado Vocabulario temtico ilustrado galego-
franais-espaol-english, publicado en 1992, insprase no modelo
do Duden. Bildwrterbuch der deutschen Sprache, se ben ofrece unha
seleccin moito mis restrinxida (arredor de 10.000 voces de cada
un dos catro idiomas que incle). O vocabulario clasifcase en
dezaoito reas temticas subdivididas sa vez nun nmero varia-
ble de campos mis especficos. Dentro de cada un deles o lxico
disponse en catro columnas, unha por cada idioma, separado por
categoras (substantivos, verbos e adxectivos). A obra compltase
cun ndice alfabtico no que se recollen, tamn xebradas por idio-
ma, as voces includas cunha referencia ao campo temtico en que
figuran. Polo demais, o dicionario cumpre satisfactoriamente o seu
obxectivo declarado de fornecer os materiais lxicos bsicos para a
realizacin de actividades de aprendizaxe de idiomas.
Ben diferentes son as pretensins do Diccionario conceptual
galego de Quintns, que, segundo declaracin do propio autor,
asume como modelo ideal o Diccionario ideolgico de la lengua espa-
olade Julio Casares. Cmpre dicir, con todo, que a imitacin est
a moita distancia do orixinal. Lembremos que a obra do lexicgra-
fo espaol est dividida en tres seccins: unha sinptica, en que se
presenta en forma de esquema unha clasificacin ideolxica de
2.000 conceptos bsicos, que se identifican con cadansa palabra;
unha analxica, en que se dispoen, ordenadas alfabeticamente,
esas 2.000 palabras cabeceira, acompaadas polo lxico relaciona-
do con elas; e, finalmente, a seccin alfabtica, que un dicionario
convencional por ABC. Naturalmente, cada unha destas seccins
est perfectamente trabada coas demais mediante unha serie de
referencias cruzadas. As, nas definicins da parte alfbetica rem-
tese s palabras cabeceira da parte analxica. sa vez, estas pala-
bras cabeceira levan un nmero que remite ao campo conceptual
correspondente da parte sinptica. O dicionario de Quintns, en
cambio, presenta unicamente das partes: a primeira, que ocupa os
volumes I a III, un dicionario ideolxico puro organizado
mediante unha complexa rbore conceptual; a segunda o dicio-
nario alfabtico xa comentado en 2.1.1. A eiva fundamental a
falta de conexin entre as das partes da obra, que lle resta unida-
de ao conxunto e que converte a primeira delas en practicamente
inmanexable. Ademais, a disposicin en tres volumes tampouco
contribe de certo a facilitar a consulta. En resumo, se Casares con-
seguiu integrar nun nico volume a estrutura conceptual, o dicio-
nario analxico e o dicionario alfabtico, a obra de Quintns ofre-
ce dous dicionarios independentes, sen ningn tipo de conexin
interna, en oito volumes, e a un prezo mis de dez veces superior
ao de Casares.
2.4 Os dicionarios paradigmticos
Este xnero lexicogrfico est tamn pouco representado
na tradicin galega. ben certo que xa desde un principio vn
sendo tradicional que os dicionarios monolinges e mesmo os
bilinges inclan informacin sobre sinnimos e, anda que mis
raramente, sobre antnimos. Con todo, cmpre recoecer que
polo comn este tipo de indicacins ocupa unha posicin marxi-
nal na estrutura do artigo e non se caracteriza precisamente pola
sa sistematicidade.
Na actualidade existen no mercado galego dous diciona-
rios paradigmticos de extensin semellante (entre 25.000 e
30.000 artigos), o Diccionario Xerais de sinnimos, termos afns e
contrariosde Lus Castro Maca, editado en 1995, e o Diccionario
de sinnimos da lingua galega coordinado por Camio Noia
Campos, Xos Mara Gmez Clemente e Pedro Benavente Jareo,
publicado por Galaxia en 1997. En ambos os casos, e a pesar do
restritivo do ttulo da segunda obra, ofrcense non s sinnimos
en sentido estrito, senn tamn hipernimos, hipnimos, palabras
de significado afn e que en contextos determinados poden inter-
cambiarse co lema ou vocbulos de significado idntico ao do
lema pero propios de linguas funcionais diferentes. Esta decisin,
que por outra banda habitual en obras desta natureza, esixe
adoptar un sistema de indicacins que lle permita ao usuario
coecer baixo que condicins posible a substitucin dunhas for-
mas por outras. Aqu radica precisamente o mis grave defecto do
dicionario de Castro Maca, que non ofrece ningn tipo de infor-
macin sobre as restricins semnticas ou pragmticas que afectan
s sadas ofrecidas como sinnimos:
MORRER v. 1 acabar, agoniar, agonizar, boquexar, cucar, espichar,
expirar, falecer, fenecer, finar, palmar, perecer, repousar, sucumbir...
Na obra de Galaxia, en cambio, aprezable o esforzo des-
pregado polos autores para caracterizar as sadas propostas para
cada lema, tanto desde un punto de vista semntico (mediante o
emprego de exemplos ou de discriminadores semnticos), como
desde unha perspectiva pragmtica (mediante a indicacin do
rexistro). As e todo, btase en falta unha maior regularidade no
emprego destas indicacins (cfr. morrer), as como a adopcin dal-
gn procedemento convencional que permita identificar os hip-
nimos e hipernimos (cfr. filme):
MORRER, vi 1Expirar, falecer, fenecer, finar, findar, perecer, col ago-
arse, boquexar, caer, cucar, cumprir, empor, fillar morte, irse, pren-
der morte, quedarse, vulgespichar, palmar...
FILME, sf Cinta, curtametraxe, gravacin, longametraxe, pelcula.
Tampouco plenamente satisfactorio o tratamento outorga-
do nesta obra s unidades pluriverbais lexicalizadas, que en ningn
caso son consideradas como posible punto de partida da consulta.
As, quen pretenda atopar un sinnimos para xabaril ou teixugoato-
par, respectivamente, porco bravoe porco teixo, pero quen parta de
porco bravoou de porco teixonon obter ningunha axuda.
Finalmente, a informacin gramatical proporcionada resul-
ta tamn bastante precaria. As, ningunha das das obras achega
informacin sobre as diferenzas categoriais ou argumentais exis-
tentes entre o lema e os seus equivalentes:
SOSPEITAR v. 1 barruntar, imaxinar, matinar, presentir, presumir,
supoer, supor. 2desconfiar, dubidar, maliciar, recear, temer.
(Xerais)
SOSTER, vt vp 1 Aguantar(se), manter(se), soportar, sustentar(se),
ter(se), termar...
(Galaxia)
2.5 Os dicionarios de dbidas
Diciamos mis arriba que a oficializacin das NOMIG
situou a cuestin da codificacin como un dos centros de interese
preferentes, talvez o que mis, da reflexin e do debate lingsti-
co. Ora ben, as NOMIG s fornecan un patrn ortogrfico e mor-
folxico para a variedade estndar. Entendase seguramente que
outras dimensins da codificacin, como a conformacin dun
modelo ortofnico, sintctico ou lxico, podan agardar para un
momento posterior. En calquera caso, a progresiva ampliacin do
espazo funcional ocupado polo galego, sinaladamente a sa incor-
poracin ao ensino, administracin pblica e aos medios de
comunicacin, impoa a necesidade de contar con repertorios
que escolmasen e fixasen o lxico estndar. Esta a finalidade con
que se abordou a elaboracin do VOLGa e, ao tempo, o obxectivo
que persegue a maior parte dos dicionarios que comezan a apare-
cer xa desde comezos dos 80 e, sobre todo, a partir da segunda
metade desa dcada. Cmpre recoecer que estas obras de orien-
tacin prescritiva contriburon apreciablemente a resolver boa
parte das dbidas e inseguridades dos usuarios. Con todo, o carc-
ter incipiente e mesmo titubeante da codificacin lxica provocou
algns trasacordos e o afloramento de contradicins internas ou de
diverxencias entre distintas obras. Estas vacilacins, talvez non
moi frecuentes, pero en ocasins moi rechamantes, convertronse
novamente nunha fonte de inseguridade para os usuarios e xera-
ron unha certa desconfianza acerca da fiabilidade dos produtos
lexicogrficos. A isto habera que engadir anda a confusin pro-
vocada polas desavinzas normativas, a persistencia das interferen-
cias do espaol, a difusin social dalgunhas ultracorreccins dife-
rencialistas ou as dbidas suscitadas pola sempre problemtica
adaptacin dos prstamos.
Este o contexto en que aparecen en Galicia os dous dicio-
narios de dbidas de que dispoemos: o Diccionario de dbidas da
lingua galega dirixido por Benigno Fernndez Salgado (1991) e o
Diccionario crtico de dbidas e erros da lingua galega de Rafael
Chacn Calvar e Manuel Rodrguez Alonso (1992). Anda que as
das obras asumen as NOMIG como marco de correccin, o certo
que diverxen, nalgns casos moi acusadamente, no tratamento
dalgns fenmenos, en particular dos prstamos do casteln. A
este respecto, as propostas do dicionario de Fernndez Salgado
estn fundamentadas en presupostos puristas e moderadamente
diferencialistas. Chacn e Rodrguez Alonso, pola contra, mstran-
se mis tolerantes con certos castelanismos que chaman de uso e
que consideran de difcil ou imposible substitucin debido sa
implantacin na fala. Non obstante, non sempre se alcanza a com-
prender cal o razoamento que os leva a admitir e mesmo a reco-
mendar entusiasticamente solucins castelanizantes (grifo, vasura,
tutor, corcho, calamar, etc.) e, en cambio, a condenar outras non
menos difundidas (escoba, lmpara, lexa, asteleiro, etc.). Esta per-
misividade cos castelanismos sita esta obra marxe das orienta-
cins dominantes na construcin do estndar. Deste xeito, as sas
propostas, mis ca despexar dbidas, poden inducir a erro.
De por parte, as das obras presentan tamn diferenzas no
tocante ao contido dos artigos. As, mentres que o dirixido por
Fernndez Salgado se centra sobre todo na caracterizacin formal
ou semntica da entrada e na discusin das posibles solucins, o
de Chacn e Rodrguez Alonso analiza os dicionarios publicados
para poer de relevo as sas incoherencias e contradicins, nas que
se recrea cun entusiasmo digno de mellor causa.
Finalmente, tocante seleccin das entradas, a obra de
Fernndez Salgado concede un lugar preeminente ao tratamento
de prstamos e neoloxismos de uso frecuente sobre todo nos
medios de comunicacin e desentndese xeralmente da resolucin
de dbidas de tipo gramatical. O dicionario de Chacn presta mis
atencin a este tipo de cuestins e incle como entradas referencias
metalingsticas como pronome persoal de solidariedade, infinitivo
conxugado, pronome persoal tono, acento grfico, etc.
Ademais destas das obras, podera integrarse neste
mesmo epgrafe o Diccionario de uso para a comunicacin de
Paulino Novo (1999). En realidade, e anda que o seu ttulo non
resulta de certo moi transparente, trtase dun dicionario de dbi-
das e dificultades dirixido en principio a profesionais dos medios
de comunicacin, pero que non excle calquera outro tipo de
usuario. A obra est dividida en tres seccins. A primeira, moi
breve (incle s 85 entradas), un comentario dalgns erros lxi-
cos e gramaticais particularmente frecuentes na lingua emprega-
da polos profesionais da comunicacin; a segunda, de extensin
tamn reducida, un dicionario de termos complementarios,
parnimos, homnimos e cohipnimos; finalmente, a terceira,
encabezada co ttulo Campos nocionais, agrupa e define series
de palabras emparentadas semanticamente, xeralmente membros
dun mesmo campo lxico (ver, albiscar, enxergar...; vento, aura,
vrego, circio...; vent, bufarda, xanela...) ou dun campo meron-
mico (da: abrente, alba, ma, medioda, solpor, sern...). A obra
crrase cun ndice remisivo das voces tratadas (arredor de 5.000).
A pesar da sa concepcin como dicionario de dbidas, a obra,
ou cando menos as das ltimas seccins, en realidade un
dicionario paradigmtico que ofrece algunhas vantaxes con res-
pecto aos dicionarios de sinnimos convencionais, sobre todo na
medida en que achega informacin sobre as diferenzas semnti-
cas e, anda que non tan regularmente, de rexistro entre os ter-
mos relacionados.
3 CONCLUSINS
Tal e como diciamos ao comezo, os primeiros anos 80 mar-
can o punto de arrinque dunha nova etapa na historia da lexico-
grafa galega. O novo ciclo vn marcado, en primeiro termo, por un
incremento espectacular da producin. En efecto, no curto espazo
de vinte anos o nmero de ttulos publicados representa ben mis
do triplo dos aparecidos ao longo do sculo XIX e dos tres primei-
ros cuarteis do XX. Este desenvolvemento viuse ademais acompa-
ado por un proceso de diversificacin xenrica e tipolxica e polo
cultivo privilexiado do dicionario monolinge.
Todos estes fenmenos son consecuencia en ltima instan-
cia dos profundos cambios experimentados polo estatuto legal e
social do galego e da progresiva ampliacin do seu espazo funcio-
nal. Ora ben, tampouco convir esquecer o papel desempeado
polas editoriais como impulsoras deste desenvolvemento sostido.
De feito, o pulo experimentado pola producin explcase en boa
medida polo interese das editoriais por se faceren cun apetitoso
mercado, practicamente virxe ao comezo desta etapa, formado
sobre todo por estudantes de todos os niveis do ensino.
As e todo, parece difcil que o mercado galego poida
absorber indefinidamente este ritmo de producin. Antes ao con-
trario, a cativa recepcin atinxida por algunhas das obras mis
recentes parece indicar que o mercado se encontra nun estado pr-
ximo ao punto de saturacin. As pois, de prever que, de se man-
ter a dinmica actual, a competencia entre os produtos das distin-
tas casas editoras vai ser feroz e s unhas poucas obras (non nece-
sariamente as mellores) sern quen de atinxir cifras de vendas
minimamente significativas.
De por parte, advrtese na producin existente unha acusa-
da tendencia a reproducir, con moi leves variantes, un mesmo
modelo de dicionario, un dicionario de orientacin prescritiva,
non autorizado con exemplos reais, elaborado exclusivamente (ou
case) a partir de fontes lexicogrficas, pouco actualizado desde un
punto de vista tcnico e metodolxico e cun escaso desenvolve-
mento microestrutural. Trtase, en suma, dun tipo de dicionario
marcadamente conservador na sa concepcin, e claramente en
retroceso noutros dominios lingsticos, que ten por obxectivo
fundamental proporcionarlle ao usuario informacin acerca de qu
significa o lema, mais que se desentende doutra das funcins que
na lexicografa moderna estn chamados a desempear os diciona-
rios: a de fornecer informacin acerca de como se usan as palabras,
tanto desde un punto de vista gramatical e semntico como desde
unha perspectiva pragmtica.
Na nosa opinin, as obras mis recentes acusan xa claros
sntomas do esgotamento deste modelo. Obviamente, sempre
queda o recurso de seguir incrementando o nmero de entradas
ou de afinar anda un pouco mis as definicins. Ora ben, talvez
sexa o momento de dar por rematado este ciclo, dominado pola
necesidade imperiosa de atender as graves carencias existentes, e
de poer en marcha proxectos verdadeiramente novos, mis
ambiciosos e de concepcin mis moderna que acheguen a lexi-
cografa galega aos niveis de desenvolvemento atinxidos por
outras tradicins.
Canto lexicografa bilinge, a producin das das ltimas
dcadas ofrece como novidades principais a modernizacin da sa
estrutura e a apertura ao contraste con linguas distintas do espaol.
Deste xeito, as obras aparecidas nos ltimos anos conseguiron
mudar a fasqua do dicionario bilinge tpico do perodo clsico,
por mis que este modelo conte anda con algns representantes
epigonais. Con todo, na lia do apuntado a propsito dos textos
monolinges, unha boa parte dos dicionarios bilinges segue a
ignorar ou no mellor dos casos a relegar a un segundo plano a
informacin gramatical e pragmtica. Por outra banda, e anda que
un feito certo que o nmero de linguas de contraste se incre-
mentou notablemente nos ltimos tempos, cmpre advertir que
este fenmeno non pasa de ser unha miraxe. Neste sentido, o
desinterese das editoriais comerciais por este tipo de produtos
indica ben s claras que a sa existencia non responde a unha
demanda efectiva do mercado, senn que mis ben consecuencia
de iniciativas particulares, case sempre con respaldo institucional,
mais sen conexin real coa sociedade.
BI BLI OGRAF A
lvarez de la Granja, M. e Gonzlez Seoane, E. (2001): A elabo-
racin do Diccionario enciclopdico gallego-castellano, en Departa-
mento de Filoloxa Galega: Eladio Rodrguez Gonzlez: Da das
Letras Galegas 2001, Santiago de Compostela, Universidade de
Bjoint, H. (2000
2
): Modern lexicography. An Introduction, Oxford,
Oxford University Press.
Benavente Jareo, P. (1988): O Diccionario Xerais lido por un
veterinario, Grial 99, 19-36.
Benavente Jareo, P. (1991): Algunhas aportacins diccionario
da Real Academia Galega-Instituto da Lingua Galega, Cadernos de
Lingua3, 37-71.
Casares, J. (1950): Introduccin a la lexicografa moderna, Madrid,
CSIC, 1992
3
.
Davia Facal, L. (1991): Necesidade (urxente) dun lxico cientfi-
co, A Trabe de Ouro7, 97-407; 8, 115-124.
Davia Facal, L. (1993): Problemas do lxico cientfico: algunhas pro-
postas de solucins, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.
Davia Facal, L. (1999): Lingua e ciencia, Vigo, Xerais.
Fernndez Salgado, B. (2001): Os rudimentos da lingstica galega.
Un estudio de textos lingsticos galegos de principios do sculo XX
(1913-1936), Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de
Compostela.
Garca Gonzlez, C. (1985): Glosario de voces galegas de hoxe,
Gonzlez Milln, X. (2001): O Diccionario enciclopdico de Eladio
Rodrguez. A canonizacin da literatura galega, Vigo, Xerais.
Gonzlez Seoane, E. (2002): Sobre as fontes lexicogrficas galegas
do DEGC, en Ramn Lorenzo (ed.): Homenaxe a Fernando R. Tato
Plaza, 145-167, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago
de Compostela.
Landau, S. I. (2001
2
): Dictionaries. The art and craft of Lexicography,
Cambridge, Cambridge University Press.
Otero lvarez, A. (1967): Contribucin al diccionario gallego, Vigo,
Galaxia.
Otero lvarez, A. (1977): Vocabulario de San Jorge de Piqun,
Porto Dapena, J. A. (1997): Algunas observaciones sobre el con-
torno de la definicin lexicogrfica, en Manuel Almeida e Josefa
Dorta (eds.): Contribuciones al estudio de la lingstica hispnica.
Homenaje al profesor Ramn Trujillo, 2 vols., Tenerife, Montesinos;
II, 211-226.
Rivas Quintas, E. (1978): Frampas. Contribucin al diccionario galle-
go, Salamanca, Ceme.
Rivas Quintas, E. (1988): Frampas II, Lugo, Alvarellos.
Santamarina, A. (2000): Os diccionarios galegos, en Antn
Santamarina (ed): Diccionario de diccionarios, A Corua, Fundacin
Pedro Barri de la Maza.
Santamarina, A. (2001): Os lexicgrafos galegos. Historia dunha
profesin, en Departamento de Filoloxa Galega: Eladio Rodrguez
Gonzlez: Da das Letras Galegas 2001, Santiago de Compostela,
Universidade de Santiago de Compostela, 7-21.
A TERMINOLOXA EN GALICIA*
Iolanda Galanes Santos
INTRODUCIN
O obxectivo principal desta achega ao IPLN dar conta do
desenvolvemento formal do galego nos ltimos anos no que se refi-
re elaboracin de terminoloxa, que a materia prima imprescin-
dible para vehicular contidos especializados en todas as reas de
coecemento.
Comezamos cunha breve panormica histrica da termino-
loxa galega para logo bosquexar algunhas notas de anlise da pro-
ducin das das ltimas dcadas, por ser este un perodo especial-
mente fecundo e por razns dos lmites temporais do Informe(1983-
2000) no que se insire este traballo. Ademais, dada a incardinacin
deste desenvolvemento terminolxico recente no marco dun proce-
so de normalizacin lingstica, pareceunos de interese caracterizar
teoricamente o concepto de planificacin terminolxica e a sa rela-
cin coa planificacin lingstica. As, partindo dun modelo terico
de organizacin da xestin da terminoloxa, establecemos un con-
traste co proceso galego con vistas a salientar as sas virtudes e
carencias no que se refire infraestrutura, recursos, axentes, produ-
cin e proxeccin. Por ltimo, con referencia en modelos organiza-
tivos doutras latitudes e na anlise de necesidades da nosa comuni-
dade, propomos medidas aplicables que, na nosa opinin, rendibili-
zaran mis os esforzos investidos ata o momento e os futuros.
Trtase, pois, dunha anlise do desenvolvemento termino-
lxico galego en relacin co proceso de normalizacin lingstica
realizada dende unha perspectiva crtica e construtiva e acompa-
ada dunha sucinta proposta de actuacins que cremos pode con-
tribur en maior grao elaboracin do corpus da lingua.
* As referencias bibliogrficas dos repertorios terminogrficos deste captulo estn
recollidas no apndice bibliogrfico final 4. Repertorios terminogrficos.
230 A terminoloxa en Galicia
1 HISTORIA E CARACTERIZACIN
vista doutras experiencias, o perodo mis produtivo de
desenvolvemento terminolxico dunha lingua en situacin socio-
lingstica de conflito adoita coincidir co perodo de elaboracin
consciente e, xa que logo, de planificacin da lingua. Nese sentido
o galego non unha excepcin e podemos marcar como inicio deste
perodo a data da sa oficializacin. Non obstante, esta maior pro-
dutividade non nace de speto nin ex novo, senn que existe pre-
viamente a necesidade de codificar unha terminoloxa de uso
corrente en textos de especialidade galegos (producidos sobre todo
ao longo do sculo XX) ou, cando menos, un colectivo de especia-
listas desexosos de se expresar en galego que precisa unha termino-
loxa susceptible de ser utilizada no seu labor profesional. Existe, xa
que logo, unha inquedanza previa no sector investigador.
As pois, sen afn de analizarmos de modo exhaustivo a
producin terminolxica galega, nunha primeira ollada nosa
compilacin
1
de repertorios, de clasificacin temtica, poderanse
distinguir dous perodos de producin: un primeiro que vai dende
o sculo XVIII ata 1975, aproximadamente, e un segundo que se
abre en 1975 coa oficialidade ou paraoficialidade do galego e no
que se recolle a maior parte da producin en todas as reas de
coecemento.
1 etapa: as primeiras obras lexicogrficas son apndices
de textos escritos en casteln que recollen denomina-
cins galegas. En concreto, o primeiro dos traballos do
Padre Sarmiento e versa sobre botnica. Os outros temas
tratados antes de 1975 son filoloxa, dereito, antropolo-
xa referida a oficios e botnica e zooloxa referidas a
1. Vid. a compilacin de recursos terminolxicos para a lingua galega elaborada pola
Seccin de Lingua que figura no apartado 4 do apndice documental. Nela recllense
produtos creados con fins terminogrficos en sentido extenso e tamn obras de cal-
quera outra especialidade que inclen un lxico, un glosario, un vocabulario ou simi-
lar con terminoloxa especializada galega xerados en Galicia.
nomes de plantas ou animais, a xeito de compilacin
parcial das denominacins medievais e populares do
galego oral da poca. A producin xerada un subpro-
duto, pois aparece en textos da especialidade pertinente
como un apndice, ags na obra filolxica, que moi
minoritaria e de orientacin etimolxica.
2 etapa: que comeza aproximadamente en torno ofi-
cializacin da lingua galega e que vai dende 1975 ata os
nosos das. Neste perodo prodcese a grande eclosin
na elaboracin deste tipo de materiais galegos en para-
lelo a unha maior producin de textos ensasticos e de
investigacin nesa lingua. A oferta diversifcase e, aln
do tratamento de temas humansticos ou antropolxi-
cos, comeza a recuperarse o acervo terminolxico
medieval, principalmente no eido xurdico, cunha serie
de repertorios elaborados a efectos de investigacin e
que nalgns casos levan a palabra lxico no ttulo, o
que consideramos ndice de fin terminogrfico, mais
situado no eixe diacrnico. Pero mis significativo
que a partir de 1984 se desenvolven repertorios referi-
dos s ciencias (matemtica, qumica, etc.), tecnolo-
xa (arquitectura, urbanismo, informtica, etc.), as
como s ciencias sociais (economa, etc.). Habera logo
que distinguir das subetapas, unha primeira na que se
manteen os temas anteriores (botnica e antropolo-
xa), pero tamn se intenta recuperar a lingua xurdica
medieval en produtos filolxicos con fins terminogrfi-
cos, e unha segunda na que se aprecia un cambio na
concepcin da terminoloxa na medida en que hai
unha diversificacin temtica e en que se elaboran
mormente produtos con fins terminogrficos e con
metodoloxa mis tcnica.
Esta primeira clasificacin cronolxica da producin esta-
blecmola de acordo con varios criterios, que son:
O volume, hai moitas mis obras e mis continuas no
segundo perodo ca no primeiro. Na primeira etapa
rexstrase unha contribucin cada 13 anos aproxima-
damente (0,07 por ano), namentres que na segunda o
ritmo de producin ben superior (de 3,21 obras por
ano).
A temtica, moito mis diversa na segunda etapa ca na
primeira. Esta ampliacin comeza timidamente no
principio da segunda etapa, no que se percibe unha
intencin planificadora, visible no afn de recuperar e
recoller a terminoloxa especializada cultivada no
medievo (principalmente xurdica). Esta ampliacin
consoldase a partir dos anos 80 de modo notable.
O tipo de produto xerado, abundando nesta segunda
etapa os produtos terminogrficos en sentido estrito
(57,62% da producin desta poca), practicamente
inexistentes no primeiro perodo.
As linguas de traballo: na primeira etapa son exclusiva-
mente o galego, o casteln e o latn, namentres que na
segunda amplanse pola incorporacin doutras linguas
do estado (cataln, uscaro) en obras xeradas fra de
Galicia e tamn pola incorporacin doutras linguas do
contorno occidental.
Este cambio de orientacin no traballo terminolxico res-
ponde a unha nova corrente na que a terminoloxa se considera
unha peza fundamental para o desenvolvemento da lingua, ligada
a un proceso de planificacin lingstica, ou mellor, a un proceso
de normalizacin lingstica, feito que a vai condicionar fronte a
outras correntes (como a de normalizacin tcnica, a traducional
ou a documental
2
) en cuestins como a temtica, a metodoloxa, os
axentes, os produtos e a relacin con outras disciplinas.
2. A caracterizacin destas orientacins da terminoloxa figura, entre outros, en Auger
(1988), Cabr (1992), etc. Ns citamos por Corbeil (1999:37-38).
Seguindo a Cabr (1992:41 e ss.), a corrente terminolxica
orientada planificacin lingstica caracterzase tematicamente
por entrar en todas as reas do saber e da actividade humana, ache-
gando diversidade de produtos (lxicos, dicionarios, vocabularios,
glosarios, etc.), sen se cinguir exclusivamente s reas tecnolxicas,
como ocorre nas correntes terminolxicas orientadas lingstica
ou traducin. No que respecta metodoloxa de traballo, a auto-
ra salienta a importancia da neoloxa como medio para cubrir as
lagoas terminolxicas, fronte compilacin e regularizacin que se
realiza nas linguas de uso normal en textos especializados. De entre
os axentes, cmpre dicir que nesta corrente ten mis importancia
o lingista ca o especialista, por se tratar de reas de actividade
mis xerais, sendo o papel do especialista menos central ca nas
outras correntes nas que pesan mis a especializacin e o traballo
conceptual. No tocante aos produtos xerados, existe unha maior
diversidade de produtos e adaptacin ao posible usuario ca na
corrente lingstica na que o destinatario exclusivamente o tcni-
co. En canto relacin da terminoloxa con outras disciplinas,
nesta corrente a terminoloxa concbese como unha materia de lin-
gstica aplicada, o que contrasta con aquelas nas que a termino-
loxa non mais ca o estudo do concepto e o estudo dos sistemas
conceptuais que describen cada materia especializada, sendo a lin-
gstica unha materia especializada mis.
O desenvolvemento da terminoloxa galega na etapa mis
recente axstase en grandes trazos a esta caracterizacin xeral.
Nunha anlise mis detallada da producin, que realizamos a
seguir, veremos en que medida se deixa ver a planificacin neste
proceso.
2 ANLISE DA PRODUCIN TERMINOGRFICA EN GALICIA
Neste apartado debuxamos unha breve panormica da pro-
ducin terminogrfica xerada con estes fins na etapa de maior pro-
ducin da terminografa en Galicia, polo que nos limitamos obra
editada a partir de 1984. Atenderemos os seguintes aspectos: o
ritmo de producin, o perfil do autor, as reas temticas cultivadas,
as linguas de traballo e a forma e soporte do traballo. A seleccin
destes puntos (e non outros
3
) e a visin xeral ofrecida aqu obede-
cen perspectiva global deste traballo, que pretende a mellora do
proceso de elaboracin do corpus terminolxico galego e non s
incidir na calidade dos repertorios
4
.
2.1 Anlise
A producin puramente terminogrfica que incle o gale-
go como unha das linguas de traballo redcese a 88 obras da
compilacin final
5
. O criterio de seleccin que se trate de pro-
dutos creados con fins terminogrficos, dicir, que tean como
obxectivo principal dotar a lingua de terminoloxa nunha rea de
coecemento concreta. Na nosa seleccin cingumonos s obras
publicadas entre 1984 e 2000 e, ademais, consideramos a efectos
de cmputo como unha nica obra as diferentes entregas dun
mesmo traballo (por exemplo, Torres Tomar 1988-1989 ou Dosil
1990-1991).
Anda sendo un perodo produtivo se o comparamos con
pocas anteriores, a frecuencia de edicin de obras segue un ritmo
bastante irregular. A media de producin neste perodo de 5,17
repertorios por ano, con anos sen producin (1985) ou moi esca-
sa (1 repertorio en 1984, 1987 ou 1990) e anos especialmente
prsperos (1988 ou 1997 con 11 e 12 obras publicadas respecti-
vamente), pero sen ningn tipo de constante nin planificacin e
cunha traxectoria desigual.
3. Xa tratados noutra anlise da terminografa galega en Rodrguez Ro (1996:35-74).
4. Somos conscientes da necesidade dunha anlise detallada de cada un dos reperto-
rios na que se atenda a criterios formais e metodolxicos, o que nos fornecera mis
informacin sobre a sa calidade.
5. Presntase actualizada e cerrada con data de decembro de 2003 no apndice docu-
mental final dedicado aos repertorios terminogrficos (pp. 265 e ss.).
especialmente inestable o perodo inicial entre 1984 e
1992. A partir de 1993 percbese un ritmo irregular, mais cun
limiar de producin mnimo consolidado de 5 repertorios por ano,
tendencia asentada nos ltimos anos vista dos datos de 2001 (9
repertorios) e 2002 (7 repertorios). Os anos de maior producin
non son agrupables, pois esta pdese deber a un editor prolfico,
como aconteceu en 1988 coa Direccin Xeral de Poltica
Lingstica (en adiante, DXPL) que se incorpora nese ano activi-
dade terminolxica (con 7 obras das 11 publicadas) ou coa
Facultade de Traducin en 1999 (con 5 das 10 obras elaboradas
6
nese ano); ou ben simple confluencia de produtores, como acon-
tece en 1997 (con 12 obras publicadas por 10 editores distintos).
As pois, a producin terminolxica galega destes ltimos anos non
responde cuantitativamente a ningunha constante.
0
2
4
6
8
10
12
84 86 87 88 89 85 90 92 93 94 95 91 97 98 99 00 96
Ano
C
a
n
t
i
d
a
d
e
Grfico 1: Evolucin de recursos terminogrficos (1984-2000)
6. A producin da Facultade de Traducin e Filoloxa da Universidade de Vigo est
constituda por proxectos de fin de carreira que permanecen inditos os mis deles.
Estn dispoibles para consulta na biblioteca da citada facultade, ademais da compila-
cin realizada por Alonso Martnez (2003).
En canto ao perfil do autor de traballos terminogrficos,
temos que dicir que nunha ollada lista de recursos terminogrfi-
cos percibimos a inexistencia de equipos de traballo terminolxico
estables, tendo autoras diferentes un 84,88% dos traballos.
Como esperable na corrente planificadora na que se ins-
cribe este desenvolvemento terminolxico, o perfil maioritario do
autor o dun equipo de lingistas especialistas en lingua galega
que desenvolve o seu traballo profesional no mbito dunha insti-
tucin fronte dun servizo lingstico ou no mbito acadmico.
Ademais, existe outro perfil de terminlogo, anda de recente
incorporacin: trtase dos licenciandos/as en Traducin, que reali-
zan proxectos de fin de carreira ou publican artigos especializados
nalgn campo concreto da terminoloxa. O terceiro dos perfs de
autor un especialista nunha determinada rea de coecemento
que, apoiado ou non por un lingista, acomete a realizacin dun
repertorio terminogrfico nesa rea. A presenza dun tipo ou outro
de autor coincide, s veces, co perfil requirido pola entidade edi-
tora ou promotora no momento, estando o do lingista mis vin-
culado DXPL ou, en menor medida, ao Centro Ramn Pieiro e
a determinadas publicacins peridicas (Verba, Cadernos de
Lingua); o perfil do especialista aos SNL das universidades galegas,
a determinadas publicacins especializadas e ao mbito profesio-
nal; e, por ltimo, o do tradutor Facultade de Traducin e Inter-
pretacin da Universidade de Vigo e publicacin peridica espe-
cializada nesa rea (Viceversa).
No tocante s reas temticasa tendencia xeral un maior
cultivo das ciencias e a tecnoloxa ca o das ciencias humanas ou
sociais, como evidencia o seguinte cadro:
Non identificamos correlacin entre tipo de editor e rea de
coecemento cultivada, sendo quizais o mis significativo que as
reas cientficas ou tcnicas son as mis solicitadas. Pola sa banda,
as ciencias sociais e humanas foron maioritariamente materia de
cultivo das institucins e do mbito acadmico, sendo inferior a ini-
ciativa privada ou a profesional nestas reas; no que respecta aos
servizos lingsticos, estes presentan unha constante no interese
polos tres tipos de reas de coecemento.
Afondndomos mis na temtica, cmpre sinalar que se
percibe un grande avance na diversificacin de materias nas das
ltimas dcadas, mais non se pode nesta altura afirmar que este-
an cubertas todas as reas de coecemento do galego, nin moito
menos todas as necesidades terminolxicas de cada rea. Obser-
vamos na nosa producin carencias nalgunhas reas de coece-
mento e tamn nalgunhas disciplinas de grande interese ou de
especial tratamento en Galicia, o que resulta revelador dunha falta
de conexin entre as necesidades reais e o traballo desenvolvido
ata o momento.
Ciencias humanas
Ciencia e tecnoloxa
Ciencias sociais
55%
19%
26%
Grfico 2: reas de traballo terminolxico
Podemos resumir as carencias nos seguintes puntos:
Determinadas reas de coecemento non son obxecto
de atencin terminogrfica malia gozaren de implanta-
cin no pas no mbito acadmico ou no industrial. o
caso das ciencias do medio, de calquera das enxearas,
da gandara, etc. No mbito das ciencias sociais detc-
tanse lagoas en reas como a politoloxa, a socioloxa ou
os servizos sociais e no tocante s ciencias humanas en
filosofa, tica ou relixin, en determinadas artes como
escultura, pintura e teatro, en filoloxa, lecer ou en hos-
talara. Noutros casos o tratamento terminogrfico desas
reas moi cativo e atomizado, o que non se corres-
ponde coas necesidades e coa implantacin da materia,
como acontece coa mecnica ou a pesca.
Noutras ocasins non existe unha obra especfica para
cada rea de coecemento, senn unha obra comn a
varias grandes reas de coecemento. Por exemplo, para a
fsica non existe mis ca un repertorio xenrico comn coa
qumica e as matemticas (Santamarina e Gonzlez 1988).
Ou, pola contra, non existe unha obra xenrica para
unha rea de coecemento pero si para as sas subes-
pecialidades especficas. Por exemplo, no caso da etno-
grafa, existindo valiosas achegas parciais, non se ela-
borou unha obra xenrica, malia revestir unha grande
importancia e tratamento na nosa cultura.
Noutros casos, o tratamento das reas adoita ser
demasiado xeral e hai unha tendencia a non atender
determinadas subespecialidades, como acontece por
exemplo coas inexploradas sanidade, bioloxa, veteri-
naria ou case todas as especialidades mdicas (oftal-
moloxa, tocoloxa, psiquiatra, ortopedia, obstetricia,
xinecoloxa, pediatra, xeriatra, etc.). De entre as
ciencias sociais podemos pr como exemplo a conta-
bilidade e de entre as humanas a numismtica, a
decoracin, a artesana, a fotografa, as ciencias audio-
visuais ou o turismo.
En definitiva, nesta breve panormica percibimos clara-
mente unha descompensacin da producin terminogrfica por
reas de coecemento, as como por subespecialidades. Non exis-
te un desenvolvemento bsico uniforme de todas as reas temti-
cas nin unha planificacin previa que priorice con algn criterio
(maior demanda no pas, xerarqua temtica, interese dos posibles
usuarios, materias implantadas no ensino universitario, etc.) a pro-
ducin das subespecialidades no perodo estudado.
As linguas de traballo terminogrfico
7
son reducidas no que
se refire a nmero, sendo o produto mis frecuente os repertorios
bilinges, principalmente orientados traducin do casteln para
o galego. Tamn existe unha frecuencia elevada de repertorios
exclusivamente en galego.
16%
11%
8%
16%
49%
monolinges
bilinges
trilinges
tetralinges
pentalinges
ou mis
Grfico 3: Combinacins lingsticas dos repertorios
7. Entendemos por tales as linguas que se plasman no produto terminogrfico final, con
independencia de que estean presentes outras linguas no traballo terminogrfico previo.
Ademais destas das linguas detectamos a presenza doutras:
O latn s est presente en traballos de corte etimolo-
xista (ciencias naturais, botnica, etc.) e en case toda a
producin previa ao ano 1984, por ser traballo de espe-
cialista erudito na materia (por exemplo, as obras de
botnica ou de zooloxa).
A introducin das outras linguas peninsulares minoriza-
das un feito minoritario (7 casos) que comeza en 1986
e case sempre en repertorios publicados fra de Galicia,
isto , a instancias de editores doutras comunidades lin-
gsticas (ICONA, El Boecillo, Luna, Gredos, Sociedad
Espaola de Bioqumica Clnica y Patologa Molecular),
ou en colaboracin con elas (TERMIGAL e CINDOC).
A introducin de linguas doutros pases europeos come-
za dentro da producin xerada en Galicia de modo tmi-
do en 1988 coa incorporacin dunha terceira lingua
(francs: 1988, portugus: 1989, ingls: 1990, alemn:
1997 ou ruso: 1997, etc.), sendo o ingls a terceira lin-
gua utilizada en mis ocasins. A situacin muda a par-
tir de 1997 cun cambio de orientacin ao aparecer
como produtor un novo colectivo: o dos licenciandos/as
en Traducin e Interpretacin. Estes adoitan inclur
como mnimo unha terceira lingua (ingls ou francs) e
mesmo elaboran repertorios tetra, pentalinges ou de
mis linguas, do mesmo xeito que acontece coas obras
producidas por TERMIGAL na sa cativa andaina ou
coas que son produto da colaboracin con outras enti-
dades (Realiter, Linmiter, etc.), que supuxo a incorpora-
cin de linguas europeas como o romans, o friulano, o
corso, o sardo ou o occitano mis recentemente (anos
2001 e 2002).
Poderiamos distinguir etapas na producin de repertorios
en Galicia segundo a data de aparicin das combinacins lingsti-
cas. As pois, unha primeira etapa de producin de lxicos mono-
linges ou bilinges vai ata 1988. A segunda etapa con mis de das
linguas comeza a fins dos anos 80. O primeiro repertorio trilinge
(galego-casteln-francs) aparece en 1988, anda que un feito
anecdtico fronte tendencia maioritaria elaboracin de reperto-
rios bilinges casteln-galego. A aparicin dunha terceira lingua
consoldase na dcada dos 90. O primeiro repertorio tetralinge
data de 1993 (galego-casteln-ingls-portugus) e o primeiro pen-
talinge data de 1997 (galego-portugus-alemn-ingls-casteln).
En lias xerais, no que respecta s linguas de publicacin
hai que sinalar que existe un paralelismo evidente entre as com-
binacins lingsticas e o mercado de traducin
8
, cun predominio
da combinacin casteln/galego e unha menor presenza doutras
linguas, as como un serodio desenvolvemento de combinacins
plurilinges.
Esta ausencia de linguas diferentes do galego e o casteln
unha constante tamn no panorama lexicogrfico galego, como se
reflicte na escaseza de dicionarios galegos bilinges con linguas dis-
tintas do casteln. Este perfil de obras responde, dunha banda, a
unha subsidiariedade do galego fronte ao casteln, pois pretndese
que o galego asuma os usos formais (espazo ocupado ata o momen-
to polo casteln que funciona como lingua teito), e, doutra,
corrente normalizadora na que se insire a nosa elaboracin termi-
nolxica. Nese sentido, resulta significativo o feito de que o primei-
ro repertorio terminogrfico plurilinge que non presenta o caste-
ln como lingua de publicacin de 1996, sendo unha lia que
mis tarde se asentou nas memorias de fin de carreira de Traducin
como resultado dunha formacin acadmica con itinerarios separa-
dos ao existir a escolla de galego ou casteln como lingua A.
Asistimos pois, a un cambio de orientacin coa introducin
dos estudos de Traducin. Esta nova orientacin presenta algns
trazos da corrente de elaboracin terminolxica denominada tra-
8. Vid. anexo 1: grfico de producin da traducin entre 1993 e 1999.
ducional e significou: 1. unha menor subsidiariedade do galego
fronte ao casteln como lingua de expresin de contidos especiali-
zados, 2. a introducin doutras linguas como o francs, o ingls, o
alemn, o ruso, etc. e 3. que se evidenciase a necesidade de apoiar
publicamente as solucins galegas con outras linguas nos produtos
terminogrficos aln do casteln. En definitiva, esta diversificacin
lingstica camia cara a unha maior profesionalizacin da elabo-
racin terminolxica en Galicia. A nica pexa que cabe apoer a
esta nova producin o problema da escasa difusin dos proxec-
tos de fin de carreira da Facultade
9
.
No que se refire aos aspectos formais dos repertorios, os
produtos xerados responden a unha grande diversidade de forma-
tos, como dixemos cando caracterizamos a corrente normalizado-
ra. As pois, na compilacin inicial estn rexistrados: dpticos,
folletos, artigos en revistas de especialista, en revistas lingsticas,
artigos en volumes colectivos, anexos en monografas especializa-
das noutras materias, guas, monografas, traballos de investiga-
cin; ademais de obras con formato lexicogrfico como glosarios,
lxicos, vocabularios, dicionarios, etc. Esta diversidade de forma-
tos algo inferior na producin seleccionada, que se limita mis
aos formatos comns dos produtos terminogrficos.
A estruturados traballos maioritariamente a lista de pala-
bras sen definicin con equivalencias noutra lingua, que adoita ser
o casteln. Esta concepcin a predominante en toda a producin
e est, ao noso ver, claramente condicionada polas sas funcins e
destinatarios, pois moitos destes traballos (polo menos os da DXPL)
xorden co obxectivo xenrico de normalizar o uso da lingua fronte
ao casteln nunha rea de coecemento determinada, sendo os seus
destinatarios o pblico xeral, a sociedade. Outro condicionante que
favorece a creacin deste tipo de produtos o feito de se tratar de
9. Ata o momento s se publicaron entregas parciais nos primeiros nmeros da revis-
ta Viceversae unicamente un publicado por TERMIGAL. O nico modo de acceso o
servizo de consulta na Biblioteca da FFT da Universidade de Vigo e a algns deles na
rede en pxinas creadas por iniciativa privada.
repertorios elaborados principalmente por especialistas en lingua,
cun escaso concurso moitas das veces da figura do especialista, mis
proclive inclusin doutras informacins de orde conceptual como
as definicins; de feito, non atopamos dicionarios terminogrficos
galegos con definicins ata 1993.
O soporte principalmente o papel, anda que por veces
tamn se incle o formato informtico como dobre opcin. Este
comportamento est condicionado por ser o papel o soporte mis
apreciado polos propios usuarios da terminoloxa, como nos recor-
da Rodrguez Ro (2003:899), feito que este autor atribe falta de
formacin en terminoloxa por parte destes usuarios, que descoe-
cen a potencialidade dos soportes alternativos. Ns cremos ade-
mais que esta resposta est condicionada polo limitado acceso s
novas tecnoloxas na data da enquisa (1998) e tamn por non
existiren na rede, ags iniciativas como as de galego.org, vas de
comunicacin fludas e estables especializadas en terminografa
galega, ou mesmo por non promoverse especialmente a publica-
cin en soporte electrnico dende as editoras.
2.2 Conclusins parciais
vista da producin terminogrfica galega cabe conclur
que o salto cuantitativo e cualitativo no perodo estudado (1983-
2000) con respecto ao anterior espectacular. No que se refire ao
volume de obras desenvolveuse unha producin terminogrfica
de frecuencia anual (inexistente ata o momento) e que, ademais,
supera as 3 obras/ano no perodo 1975 en diante. O ritmo asce-
dente consttase no incremento da media (5 obras/ano) se com-
putamos a producin dende 1983 ata os nosos das. Outro ndi-
ce ascendente constiteo a consolidacin na ltima dcada dun
limiar mnimo de producin anual de mis de 5 obras/ano, cunha
media algo mis elevada. No aspecto cualitativo a diferenza con
perodos anteriores provn da profesionalizacin desta tarefa na
medida en que se elaboran por primeira vez algns produtos con
fins exclusivamente terminogrficos e asistimos, asemade,
diversificacin do perfil do autor, abrindo campo de actuacin aos
profesionais da lingua; as mesmo, tamn se amplan as reas de
coecemento que se tratan, o nmero de linguas de edicin de
modo notable e a estrutura e o soporte, anda que estes ltimos en
menor medida.
Con todo, convn matizar todos estes logros e procurar
vas alternativas para un desenvolvemento futuro maior e mellor.
As, cuantitativamente moi apreciable o enorme esforzo acometi-
do, mais sera conveniente non s consolidar unha media de pro-
ducin ou un nmero mnimo de produtos por ano, senn tamn
un ritmo regular baseado na constitucin de equipos investigado-
res estables, cunha producin anual planificada tamn estable.
Ademais, a profesionalizacin da materia atinxe igualmente
creacin dunha infraestrutura investigadora con lingistas ou tra-
dutores formados en terminoloxa ad hocen colaboracin con equi-
pos de especialistas, reservando os tcnicos de normalizacin para a
colaboracin puntual e, sobre todo, para a difusin dos produtos,
asesorando en aspectos como a estrutura ou o soporte segundo o
pblico ao que se dirixa. Pola sa banda, o especialista cubrira unha
funcin de asesoramento tcnico na documentacin, na definicin
conceptual e o informante ptimo sobre as condicins e as proba-
bilidades de implantacin do termo en medio especializado.
Esta infraestrutura podera tamn asumir o labor de plani-
ficacin metodolxica e temtica de maneira que se corrixan as
descompensacins existentes actuando non s segundo os criterios
de oferta de produtos, senn tamn segundo as necesidades, os
sectores estratxicos mis vinculados ao pas, etc. Igualmente, sera
conveniente a introducin das linguas occidentais do contorno en
repertorios e reas temticas nos que fose necesario por razn de
mercado e non contasen con estas correspondencias pola poca na
que foron producidos. Con esta diversificacin incardinarase a
nosa producin terminogrfica tamn na corrente traducional (aln
da planificadora) abrindo unha fiestra ao contorno plurilinge
europeo, na que o galego non se presente de modo subsidiario e
tea a mesma consideracin ca as outras linguas.
En definitiva, aprciase unha producin desvinculada do
proceso de codificacin da lingua (mis planificado, con criterios
explcitos, autoridades na materia e modos de difusin...) e coinci-
dente no tempo coa actuacin sobre o status da lingua, pero non de
forma totalmente coordinada. A seguir, inclumos unha visin socio-
cultural da terminoloxa que vincula a elaboracin do corpus e a ela-
boracin do status e que consideramos pertinente no desenvolve-
mento terminolxico dunha lingua minorizada como o galego.
3 NORMALIZACIN LINGSTICA,
PLANIFICACIN LINGSTICA E TERMINOLOXA
3.1 O papel da terminoloxa na planificacin lingstica
Os procesos de normalizacin lingstica teen como
obxectivo principal facer que, nunha situacin de conflito entre
das linguas e nun determinado espazo, a lingua minorizada se
estenda a novos mbitos de xeito que o seu uso se convirta nun
feito normal. Para conseguir tal obxectivo non abonda coa sim-
ple vontade planificadora de estender o uso desa lingua, senn que
deber estar dotada estruturalmente dos elementos necesarios para
poder ser utilizada neses mbitos con total satisfaccin e respon-
dendo a todas as necesidades comunicativas. Ou dito en palabras
de Mar (1996:12), a planificacin lingstica ben entendida con-
siste en introducir un conxunto sistemtico de cambios nun con-
xunto de procesos previamente existentes, que comprenden non s
a pura elaboracin da lingua senn tamn unha estratexia comuni-
cativa conducente sa difusin e implantacin.
Dentro da planificacin lingstica os usos especializados
ocupan un papel importante pois, parafraseando a Cabr
(1999:34), unha lingua sen terminoloxa propia non pode ser no
mundo actual unha lingua de cultura e, ademais, relegala aos usos
informais un primeiro paso cara sa desaparicin. As pois, nos
procesos de planificacin lingstica (seguindo o esquema de
Haugen) a modernizacin terminolxica dunha lingua minorizada
fai parte do proceso de elaboracin do corpus da lingua e, polo
tanto, debe estar suxeita igualmente a planificacin. Isto quere
dicir que, partindo dunha situacin explcita, deben proporse uns
obxectivos concretos para acadar nun tempo limitado, cunhas can-
les de difusin e uns recursos de implantacin axeitados e cunha
normativa especfica que favoreza a elaboracin e a difusin desa
terminoloxa imprescindible para a extensin da lingua.
3.2 A planificacin da terminoloxa
Parece evidente que a xestin dunha situacin na que exis-
te un conflito lingstico est condicionada polas caractersticas
concretas do espazo no que se produce e polos seus obxectivos de
poltica lingstica. Partindo de comunidades nas que se pretende
a normalizacin plena dunha lingua minorizada imprescindible,
en opinin dos especialistas, acometer un plan de normalizacin
da terminoloxa. Sen contarmos cun modelo nico de plan, pois
debe adaptarse s caractersticas concretas da comunidade e aos
recursos dispoibles, existen seis actividades fundamentais nun
plan de normalizacin da terminoloxa segundo Auger (1986),
recollidas tamn por Cabr (1999:311):
a) a investigacin, entendida como descricin da situa-
cin de feito e compilacin dos datos necesarios para
abordala
b) a normalizacin co obxectivo de fixar formas de refe-
rencia
c) a difusin da terminoloxa normalizada por diferentes
vas e soportes
d) a implantacin da terminoloxa nos medios de traballo
e) a avaliacin do proceso anterior
f) a actualizacin permanente da terminoloxa
A estas actividades cabera sumar unha reflexin sobre
outras das cuestins de interese na organizacin da terminoloxa
(Cabr 1992:46), que son: a propia planificacin terminolxica,
entendida como a coordinacin e xestin dos recursos e a forma-
cin en terminoloxa.
Esta autora, sen establecer un modelo fixo de organizacin,
considera fundamental un repartimento de tarefas entre os distin-
tos axentes que resumimos no seguinte cadro:
Cadro 7: Asignacin de tarefas terminolxicas
Actividade Axente
a) investigacin Organismos profesionais de medio especializado e reforzados
con lingistas profesionais
b) normalizacin Organismos institucionais ou institucionalizados que
representen o colectivo acadmico e o profesional
c) difusin Organizada en rede, pero centralizada
d) implantacin Organismos administrativos que xestionan aspectos
lingsticos da sociedade
e) avaliacin Organismos administrativos que xestionan aspectos
lingsticos da sociedade
f) actualizacin Organismos profesionais de medio especializado e reforzados
con lingistas profesionais
Elaboracin propia a partir de Cabr (1999:311 e ss.)
As pois, a terminoloxa unha tarefa compartida entre
varios axentes, imprescindibles nunha boa xestin, pero non todos
eles teen a mesma responsabilidade no proceso. O papel director
desta xestin debe recaer nunha entidade especializada en termi-
noloxa que asuma os labores de coordinacin e de planificacin
do proceso. En canto outra das funcins complementarias cita-
das, a formacin, esta debe recaer no colectivo acadmico e no cen-
tro especializado da xestin terminolxica, segundo o nivel de for-
macin requirido e o seu destinatario.
O xito dun plan de normalizacin terminolxica estriba
non s na producin de traballos terminogrficos de excelencia,
anda que necesarios, mis tamn na implantacin e no uso real da
terminoloxa desa lingua por parte dos seus usuarios naturais, aos
que se deben dirixir e adaptar eses produtos. De a que sexa tan
importante que, aln dunha producin material, exista unha in-
fraestrutura que lles sirva de soporte s funcins enumeradas.
4 A ORGANIZACIN DA TERMINOLOXA EN GALICIA
Unha vez definido un modelo terico de organizacin, pro-
duto da abstraccin de experiencias particulares e pensadas para
realidades semellantes galega na medida en que se insiren en pro-
xectos de normalizacin lingstica, imos analizar en que grao a
experiencia galega se axeita ao devandito modelo.
4.1 Planificacin terminolxica
A seguir, tratamos o grao de desenvolvemento e os axentes
das actividades fundamentais citadas anteriormente:
a) Investigacin
A investigacin nunha materia como a Terminoloxa debe
considerar das vertentes: a terica e a prctica. A orientacin
prctica ten unha especial importancia neste contexto de normali-
zacin lingstica e entendmola principalmente como a realiza-
cin de traballos de terminoloxa sistemtica.
En Galicia a investigacin terica foi asumida polos mbitos
acadmicos como corresponde a este tipo de actividades. No entan-
to, non se percibe un forte compromiso con esta rea de coecemen-
to, o que se traduce na inexistencia de programas de formacin supe-
rior especficos (cursos de doutoramento, cursos de posgraduado
etc.), na escasa presenza en programas de doutoramento afns (ausen-
te nas filoloxas e cativsima no programa de doutoramento de Tra-
ducin da Universidade de Vigo), na escaseza de programas de inves-
tigacin ou de grupos de investigacin especializados, na carencia de
publicacins cientficas especficas e na pequena presenza da termi-
noloxa nas publicacins especializadas en lingua(que supoen unha
pequena porcentaxe en revistas como Verba, Cadernos deLingua ou
Viceversa). Ademais, a pouca producin xerada comezou a desenvol-
verse nos anos 90. , daquela, unha lia de investigacin moi recen-
te e posterior ao grande desenvolvemento das aplicacins prcticas.
No que se refire investigacin aplicada, o panorama ben
distinto, como se deduce dunha ollada ao volume da relacin de
recursos xerados. Existen uns 200 recursos terminolxicos
10
, dos
que aproximadamente a metade se poden cualificar de recurso ter-
minogrfico en sentido estrito, isto , concibido con ese fin.
Na edicin
11
destas investigacins aplicadas participan
varios axentes de diferentes mbitos, que agrupamos nos seguintes
colectivos citados sumariamente no anexo 2: institucins adminis-
trativas, institucins acadmicas, asociacins profesionais, entida-
des privadas e servizos lingsticos, nas proporcins que reflecti-
mos no seguinte grfico.
10. Cantidade na data en que se cerrou o corpus deste estudo (xaneiro 2002).
11. Salientamos o dato da edicin por coincidir na maior parte dos casos co promotor
do produto terminogrfico.
25%
39%
12%
13%
11%
Institucins
mbito acadmico
Asociacins profesionais
Entidades privadas
Servizos
lingsticos
Grfico 4: Editores de terminoloxa
O concurso de todas estas institucins en principio posi-
tivo, pois un indicio da implicacin da sociedade e dos distintos
axentes nesta materia; non obstante, percbese unha grande dis-
persin sen existir ningunha entidade pblica encargada de modo
especfico da xestin da investigacin terminolxica e da coordina-
cin destes sectores.
Institucins: varias son as institucins que en diferen-
tes pocas se implicaron na edicin de recursos ter-
minogrficos. Delas o principal promotor neste mbi-
to a Direccin Xeral de Poltica Lingstica, que par-
ticipou activamente sobre todo entre os anos 1988 e
1993. O papel desta entidade importante, anda que
non central, pois detectamos algunhas pexas na orga-
nizacin tanto dende o punto de vista cualitativo,
pola inexistencia de equipos de traballo estables, a
inexistencia de infraestrutura de investigacin, a falta
de promocin de lias ou reas de investigacin con-
cretas, a escasa planificacin dos recursos etc., as
como por cuestins cuantitativas, pois a producin
desta entidade significa o 25% da producin do sec-
tor institucional e o 17,59% do total da producin
terminogrfica, seguindo, ademais, un ritmo bastante
irregular. Con todo, o papel desempeado por esta
entidade merece ser salientado como impulsor da ter-
minografa neste perodo concreto, mesmo se non
coordina toda a actuacin terminogrfica institucio-
nal. Ademais, tamn contriburon outros organismos
institucionais investigacin terminolxica pero en
menor medida e dende diversas administracins,
includa a propia autonmica (Direccin Xeral de
Formacin Pesqueira e Investigacin da Xunta de
Galicia, deputacins provinciais, Escola Galega de
Administracin Pblica, ICONA, Instituto Xeogrfico
Nacional, etc.). A partir de 1997 crase o Servizo de
Terminoloxa de Galicia (TERMIGAL) como institu-
cin especfica xeradora de recursos e coordinadora
das actuacins neste campo.
A producin deste axente institucional encdrase
principalmente no mbito das ciencias e a tecnoloxa
(48%) fronte producin nas reas de ciencias huma-
nas ou sociais, mis escasa (26% ambas).
mbito acadmico: por tal entendemos institucins aca-
dmicas ou publicacins cientficas orientadas ao estu-
do da lingstica ou de calquera outra disciplina que
presenten investigacin terica ou aplicada sobre ter-
minoloxa galega no eixe diacrnico e sincrnico. Este
, con moito, o colectivo mis activo na producin de
recursos aplicados e tamn o colectivo mis heterox-
neo dos cinco grupos que establecemos, de xeito que
contamos con 15 entidades distintas. O liderado na
producin de materiais correspndelles as entidades e
publicacins de tipo lingstico (cun 78% da produ-
cin deste sector) nun percorrido iniciado pola revista
Verba nos anos 70 e continuado timidamente nos anos
80 pola Universidade de Salamanca da man do profe-
sor Pensado. No que se refire aos anos 80, estes carac-
terizronse pola proliferacin de traballos terminogrfi-
cos producidos por colectivos cientficos de mbito
non lingstico (como o Centro de Experimentacin e
Divulgacin Apcola, a Sociedade Galega de Historia
Natural, etc.), que, sensibles s carencias da lingua e
ante a sa socializacin no mbito cientfico, deciden
acometer traballos terminogrficos en cadansa rea de
investigacin. Na dcada dos 90 as institucins acad-
micas dedicadas lingua volven retomar esta lia de
investigacin con moita mis forza coa aparicin de
novas publicacins especializadas en lingua (Viceversa,
Cadernos de Lingua), as como polo traballo da Real
Academia Galega en colaboracin co Instituto da
Lingua Galega ou a creacin da titulacin de Traducin
e Interpretacin na Universidade de Vigo. Esta titula-
cin supuxo a implantacin, por primeira vez, da
Terminoloxa como materia acadmica e a promocin
de traballos de fin de carreira, que supoen o 37% da
producin deste sector, porcentaxe elevada se conside-
ramos que estamos perante un nico produtor e que se
trata de traballos de investigacin sistemticos e de
profundidade, centrados en reas de coecemento moi
especficas (enxeara mecnica, internet, piano, tenis,
arquitectura, etc.).
Tematicamente, a producin maioritaria deste sec-
tor acadmico a de ciencias e tecnoloxa (53% da
producin do sector) fronte s ciencias humanas e
sociais, con porcentaxes ben mis reducidas (27 e 20%
respectivamente).
Asociacins profesionais: neste apartado agrupamos os
colectivos profesionais ou publicacins das distintas
reas de coecemento que promoveron ou editaron
algunha investigacin terminolxica. un colectivo
reducido cunha producin escasa, do que quizais o
mis destacable a especificidade temtica das obras
determinada polo produtor da obra (apicultura, biolo-
xa molecular e patoloxa clnica, bioqumica clnica,
construcin, etc.). Xeran dous tipos diferentes de pro-
dutos segundo o destinatario, con polo menos dous
niveis de abstraccin: un de vulgarizacin a travs de
dpticos ou boletns e outro mis tcnico coa produ-
cin de lxicos.
De entre as reas temticas de traballo destacan as
ciencias e a tecnoloxa (74% da producin deste sector)
fronte s ciencias humanas e sociais (13% en ambos os
casos).
Entidades privadas: neste apartado inclumos empresas
privadas, principalmente editoras, que promoven a
producin de recursos terminogrficos. A sa achega
minoritaria (13% do total da producin) e o perodo de
actividade vai dende os anos oitenta ata practicamente
os nosos das. Anda que moitos son os editores, a pro-
ducin non moi elevada, dada a inexistencia de lias
editoriais estables dedicadas terminoloxa, ags no
caso de Lea, que publicou catro repertorios entre 1993
e 1998. Un dato salientable a presenza significativa
(27%) de entidades forneas (Luna, Gredos, La Calesa)
entre os editores deste mbito, que inclen o galego en
repertorios multilinges.
No tocante s reas temticas, obsrvase, coma no
caso dos outros editores, un claro interese por traballar
reas de coecemento cientficas e tecnolxicas (50%),
anda que tamn presenta unha elevada edicin de
ciencias humanas (43%), sendo as ciencias sociais as
menos representadas (7%).
Servizos lingsticos: estas unidades de traballo non
foron computadas entre as asociacins profesionais por
depender nos mis dos casos dalgunha institucin e
non se incluu entre as institucins por realizar un tra-
ballo puramente lingstico, anda que non orientado
exclusivamente terminoloxa. Os servizos lingsticos
son os principais usuarios dos produtos terminolxicos
e podemos cuantificalos en 136 unidades de traballo
12
,
anda que isto non se traduza nunha producin de
recursos significativa (11%). A escasa producin pode
deberse falta de recursos humanos (moitos servizos
teen unha dotacin unipersoal e non sempre a tempo
completo) e materiais, ou tamn a que o traballo ter-
12. Dato fornecido polo CDSG tirado da Gua da Lingua Galega. Destas 136 unidades
creadas temos que precisar que en decembro de 2000 estaban activas 81, presentan
unha actividade irregular 20 e estn creadas pero sen actividade 35. Estas cifras dan
unha idea das condicins de precariedade, que dificultan a asuncin de tarefas de
longa duracin como pode ser un proxecto terminogrfico sectorial.
minolxico non unha das sas tarefas centrais, anda
que moi necesaria (polo menos en servizos como o do
Diario Oficial de Galicia, o Parlamento, a TVG, etc.).
Os primeiros servizos lingsticos comezaron a funcio-
nar aproximadamente nos anos 80 nun ritmo crecente.
Porn, o traballo terminogrfico destas unidades non
comeza a publicarse ata 1993
13
e, dende entn, conti-
na ata os nosos das. Cmpre salientar o labor dos ser-
vizos lingsticos das universidades galegas (75% da
producin destas unidades), nomeadamente o da
Universidade de Santiago de Compostela, que produ-
ciu a maior parte das obras deste colectivo (58%).
Tematicamente estas unidades privilexian a producin
nas reas cientficas e tecnolxicas (50%) fronte pro-
ducin das ciencias sociais ou humanas (25% respecti-
vamente), e incorporan o especialista como autor.
En resumo, un grupo numeroso de axentes participa na
investigacin terminogrfica en Galicia. Ao agrupalos por sectores
destaca a actuacin dos organismos de mbito acadmico e, en
segundo lugar, dos organismos institucionais. Os outros axentes
(asociacins profesionais, entidades privadas e servizos lingsti-
cos) teen unha participacin mis limitada. No tocante s reas
temticas, xa salientamos no apartado anterior a preferencia polas
ciencias e a tecnoloxa fronte aos outros dous grupos temticos que
xeral en todos os axentes e de modo mis marcado no caso das
asociacins profesionais. Dende a perspectiva temtica o maior
produtor de recursos o sector acadmico nos tres bloques.
Ademais, hai que salientar que fra de traballos parciais,
que son a maiora (publicacins peridicas ou entidades que cola-
13. A explicacin a este feito topmola en que no perodo anterior (1988-1993) os
produtos terminogrficos elaborados polos tcnicos destes servizos foron publicados
pola Direccin Xeral de Poltica Lingstica, vid. compilacin no apartado 4 do apn-
dice bibliogrfico.
boran puntualmente), s existen 4 entidades que publicasen de
modo sistemtico e mis ou menos continuado repertorios termi-
nolxicos e que pertencen a distintos grupos de axentes. Nos
comezos, o editor principal a Direccin Xeral de Poltica
Lingstica entre 1988 e 1993, a seguir toma o relevo o Servizo
Lingstico da Universidade de Santiago de Compostela dende
1993 ata hoxe e tamn a titulacin de Traducin e Interpretacin
da Universidade de Vigo dende 1997 a travs das memorias de fin
de carreira, que se extinguen coa implantacin do novo plan de
estudos
14
. No mbito privado podemos destacar a editorial Lea,
centrada nas ciencias humanas, cunha lia de edicin especializa-
da neste sentido. O peso da producin destas catro entidades
aproximadamente do 40% do total de recursos, o que en termos
cuantitativos non permite falar de liderados claros. Doutra banda,
de termos en conta o ritmo de edicin, a unidade mis produtiva
foi a Direccin Xeral no inicio e actualmente a titulacin de
Traducin con varios repertorios por ano, primando o traballo en
ciencia e tecnoloxa fronte s ciencias humanas ou sociais, como
vimos nas diferentes porcentaxes.
De todo isto, cabe afirmar que non existe liderado na inves-
tigacin terminolxica en Galicia, malia existir unha actividade
mis ou menos intensa segundo os recursos e necesidades dunhas
poucas entidades e unha multitude de achegas puntuais de colec-
tivos profesionais. Xa que logo, parcenos importante a existencia
dunha entidade impulsora ou promotora por excelencia destes
estudos terminolxicos que exerza unha funcin de coordinacin
entre estas achegas, as como unha poltica planificada de apoio
investigacin en terminoloxa, sen deixar esta funcin en mans de
diversas entidades e o seu bo entender e orzamento.
14. Plan de estudos de 2000 que se implantou no curso 2003/2004.
b) Normalizacin
Consideramos que a normalizacin terminolxica o pro-
ceso de estandarizacin polo que un determinado termo ou regra
se converte en norma, entendida logo como padrn, estndar ou
forma de referencia (Cabr 1999:241). Esta tarefa de fixacin de
normas, fixacin de termos e valoracin das variantes esixe, cando
menos, do concurso dun organismo institucional que represente o
colectivo acadmico e mais o profesional e que faga valer o seu cri-
terio de autoridade. Este criterio incide directamente na credibili-
dade do produto que se emita.
Por regra xeral, esta autoridade adoita recaer en organis-
mos especializados como centros de terminoloxa ou academias
da lingua. No caso galego a Lei de normalizacin lingstica esta-
blece que o organismo competente en materia de lingua galega no
que se refire fixacin da norma (e podera inclurse a norma ter-
minolxica) a Real Academia Galega (en adiante RAG) e, ade-
mais, existen outras unidades de traballo que poden asumir con-
xuntamente esta competencia ou asesorar a academia, que son o
Instituto da Lingua Galega (ILG), a Escola Galega de Adminis-
tracin Pblica (EGAP)
15
e a unidade especializada en terminolo-
xa que TERMIGAL. Obsrvese que non faltan institucins que
asuman ou poidan asumir na letra da lei e de facto esta autorida-
de; nunha ollada retrospectiva hai que dicir que a Real Academia
apenas se dedicou aos traballos terminogrficos, ags no caso do
Lxico da Administracin, o ILG tampouco se centrou nas linguas
de especialidade, salvo en casos puntuais de colaboracin coa
RAG. De por parte, a producin nesta rea da EGAP restrnxese
edicin do Manual de Linguaxe Administrativa e, pola sa banda,
non se coecen anda froitos concretos da aplicacin do criterio de
autoridade por parte do TERMIGAL. Na nosa opinin este Servizo
de Terminoloxa de Galicia a entidade chamada a exercer ese cri-
15. Con competencias na fixacin do tecnolecto administrativo segundo figura na sa
lei de creacin.
terio de autoridade (do mesmo xeito ca outras entidades como
UZEI, TERMCAT, etc.) por se tratar dun centro dependente da
RAG, detentora da autoridade normativa, as como por estar
enmarcada nunha institucin administrativa participada polo
mbito acadmico.
Pois ben, esta situacin de ausencia do criterio de autori-
dade condicionou negativamente a producin nestes ltimos 20
anos de desenvolvemento terminogrfico. A producin xerada non
foi revisada nin validada por ningunha entidade cientfica norma-
lizadora e, polo tanto, o resultado carece dun mtodo de traballo
rigoroso e uniforme para toda a producin. As pois, o conxunto
da producin presenta termos non fiables
16
unhas veces, motivado
en parte pola dispersin denominativa de determinadas reas, e
contradicins outras, o que crea unha grande inseguridade e obri-
ga os profesionais a establecer un protocolo de consulta dos mate-
riais segundo o seu particular bo entender.
Esta eiva da deficiente normalizacin da producin dixa-
se ver nunha enquisa sobre a receptividade da terminoloxa por
parte dos seus usuarios na que estes afirman que un dos problemas
principais dos recursos existentes a fiabilidade (Rodrguez Ro
2003:889), dndolles importancia tanto circunstancia de que un
termo estea avalado por unha autoridade normativa (57,5%) como
a outros criterios tales como que o autor sexa de confianza
(55,6%), feito que sita, polo tanto, a autoridade tamn na forma-
cin e no mtodo persoal do autor, sen ser a autoridade normativa
o nico criterio de calidade. Ademais, nesta enquisa establcese
unha escala de fiabilidade (de 1 a 3) das entidades produtoras de
terminografa. Os usuarios consideran mis fiables o Instituto da
Lingua Galega, a Real Academia Galega e as universidades; en
segundo lugar, sitan como relativamente fiables as entidades cien-
tficas e o Centro Ramn Pieiro para a Investigacin en
Humanidades; e, xa na derradeira posicin, xulgan menos fiables a
Direccin Xeral de Poltica Lingstica, as entidades privadas e a
16. Vid. Alvario et alii (2001, 209 e 211).
Escola Galega de Administracin Pblica. Estas afirmacins son
matizables dado que a actividade de TERMIGAL comezaba nese
momento en que se fixo a enquisa e, no caso da EGAP, por estar
especializada nunha rea de traballo concreta afastada dos intere-
ses de moitos dos enquisados. Con todo, desta enquisa cabe con-
clur que os usuarios confan nos organismos acadmicos e na RAG
e, xa que logo, estn predispostos a confiar na divisin especializa-
da en terminoloxa (TERMIGAL); ademais, teen en conta o crite-
rio normativo e o criterio do terminlogo (formado, metdico e
experto) hora de utilizar novas propostas.
En definitiva, a normalizacin terminolxica pasa necesa-
riamente porque un organismo especializado asuma o criterio de
autoridade, saque luz os estudos da producin terminogrfica
(por exemplo o banco de datos no que atopamos o campo fiabili-
dade para cada voz [Alvario et alii, (2001:209)]) e sente as bases
metodolxicas de traballo, o que revertir na normalizacin dos
termos e do idioma en mbito especializado, que en Galicia se
escribe necesariamente en futuro. Sobre o particular existe unha
primeira iniciativa dende comezos de 2002 con sede en TERMI-
GAL: a Comisin de Validacin Terminolxica. Esta comisin est
constituda por 2 especialistas e 3 lingistas de recoecido presti-
xio que se renen sen unha periodicidade fixa co obxecto de vali-
dar produtos terminogrficos e solucins particulares. Ata o
momento a sa actividade non moi coecida, en parte pola esca-
sa publicidade que se lle deu a esta iniciativa e tamn pola dedica-
cin parcial dos seus membros.
c) Difusin
Entendemos a difusin como a extensin dos termos estan-
darizados e a resolucin de consultas sobre terminoloxa e aspec-
tos relativos ao termo, en calquera posibilidade e soporte. Nesta
materia non existiu ningunha iniciativa, nin sequera terica, ata o
nacemento do TERMIGAL, limitndose cada entidade editora a
distribur os seus propios produtos.
As pois, os datos sobre o coecemento de repertorios ter-
minogrficos entre os seus usuarios consignados en Rodrguez Ro
(2003:888) son alarmantes se temos en conta que se trata de colec-
tivos de especialistas
17
: un 73,5% dos entrevistados di coecer
menos de 10 repertoriosdo centenar deles existentes no momento.
Cabe atribur este descoecemento escasa eficacia na difusin de
materiais derivada do atomismo na edicin e da dependencia
exclusiva dos recursos da casa editora para a distribucin. E anda
mis, as vas de coecementoque o autor denomina non planificadas
(comentarios doutras persoas, encontro casual en librara, etc.)
representan case a metade da opinin dos enquisados (46,7%). A
va de adquisicin evidencia que non existe unha poltica de dis-
tribucin, sendo a adquisicin en libreraa va mis comn (70,6%).
Esta a situacin ata o ano 1998 (ano da enquisa), na que o grao
de insatisfaccin na difusin elevado e valranse positivamente as
medidas orientadas difusin da informacin, mis al da difusin
dos repertorios en si mesmos (Rodrguez Ro 2003:887).
A fins de 1997 e comezos de 1998 crase, a partir dunha
iniciativa da Seccin de Lingua do Consello da Cultura Galega
apoiada polo colectivo de tcnicos/as de servizos lingsticos, un
centro de terminoloxa galega: TERMIGAL. Este centro foi conci-
bido na proposta elevada Presidencia do goberno como un cen-
tro de producin, informacin e difusin de servizos terminol-
xicos entre outros obxectivos. Na proposta de traballo inicial
18
do
rgano xa creado considranse entre os obxectivos iniciativas
relacionadas coa difusin como: Facer un catlogo de tdolos tra-
ballos e iniciativas que existen referidos terminoloxa galega ou
Ve-la posibilidade de construr en Internet unha lista de discusin
17. En concreto, docentes e investigadores da Universidade de Santiago de
Compostela, docentes de ensino secundario, tradutores, traballadores de servizos lin-
gsticos de institucins ou empresas, estudantes da licenciatura de Traducin e
Interpretacin da Universidade de Vigo e autores de repertorios terminogrficos en
galego.
18. Obxectivos expostos na convocatoria de reunin de especialistas cursada por este
centro e realizada o 5 de marzo de 1998.
sobre problemas terminolxicos ou, en palabras do seu director,
Gonzlez (1999:134), como actividade para difundir a elabora-
cin dunha base de datos terminolxica consultable a travs de
Internet ou doutros procedementos de busca (telfono, fax,
correo, etc.). O certo que estas iniciativas, enunciadas co nace-
mento dunha institucin, que xa chegaba tarde se a comparamos
cos seus paralelos noutras comunidades do contorno (UZEI nace
en 1977, TERMCAT en 1984), anda non se implantaron na
actualidade. Varios anos despois da creacin do TERMIGAL s
podemos falar de das propostas de difusin materializadas e en
funcionamento: o servizo de consultas terminolxicas que aten-
de TERMIGAL e a compilacin de produtos terminogrficos
includa na base de datos BILEGA do Centro Ramn Pieiro na
que se poden atopar, entre moitas outras referencias, datos des-
critivos sobre a producin terminolxica (en sentido extenso)
elaborada ata maio de 2000.
Para incidir na difusin dos produtos e dos termos sera
vital a edicin e posta en lia do banco de datos terminolxicos de
TERMIGAL (que na actualidade conta con informacin de aproxi-
madamente 100.000 termos pero segue en revisin [Alvario et
alii 2001:209]), as como a axilizacin do servizo de informacin,
a diversificacin de soportes na edicin dos produtos, a difusin
por medios alternativos (por exemplo web, listas de correo...), a
creacin dun centro de documentacin especializado no que se
recolla toda a informacin existente sobre produtos terminogrfi-
cos galegos e outras informacins de interese, ou a elaboracin de
campaas informativas e mesmo formativas sobre a producin ter-
minogrfica xerada e a sa metodoloxa orientada aos servizos lin-
gsticos e s asociacins profesionais, principais usuarios e difu-
sores da terminoloxa.
d) Implantacin
Entendemos a implantacin como o proceso de potencia-
mento do uso dos termos propostos nos repertorios en situacins
comunicativas reais, dicir, entendemos por actividades de im-
plantacin o conxunto de medidas dinamizadoras conducentes ao
uso real dunha terminoloxa.
Esta unha das funcins mis difciles de realizar na xes-
tin da terminoloxa no marco da corrente terminolxica de orien-
tacin planificadora. En opinin de Corbeil (1999:44) difcil con-
cibir e aplicar unha estratexia de implantacin e, ademais, fai falta
moito tempo para xulgar a sa eficacia, pois o cambio lingstico
lento e debe medirse polo menos nunha vintena de anos. Este
mesmo autor propn, a seguir, unha estratexia de implantacin
baseada no seguinte principio:
la terminologiesediffusepar son insertion dans les communications ins-
titutionnalises, qui faonnent lusagedes locuteurs individuels. Pour dif-
fuser avec efficacituneterminologie, il est donc ncessairedelinsrer
dans lerseau des institutions qui en font un usagequotidien et rptitif.
Abundando nesta idea afirma que a difusion das termino-
loxas non debe descansar no falante individual, dado que non ten
nin o poder nin os medios para asumir a difusin social. As pois,
propn como sectores estratxicos que integrar na elaboracin das
terminoloxas e na sa difusin:
lerseau denseignement techniqueet professionnel; les organismes res-
ponsables dela prparation et dela rdaction des lois, rglements, codes,
normes techniques; les directions des communications dans les entreprises
et les organismes deladministration publique; enfin, les diteurs douvra-
ges ou revues spcialises, des niveaux variables devulgarisation.
Mesmo se estes non son exactamente os axentes de difu-
sin cos que podemos contar en Galicia, queda claro que fun-
damental a implicacin dos usuarios reais de cada terminoloxa
e asegurar a colaboracin das institucins mis aptas para inte-
graren as novidades terminolxicas nas sas comunicacins ins-
titucionais.
Non existen datos sobre a implantacin da terminoloxa
xerada ata o momento, pero pode servir de indicador o escaso coe-
cemento dos repertorios entre especialistas ao que aludimos antes,
pois dun limitado coecemento dos produtos dificilmente se pode
derivar un uso das propostas recollidas neles. Con todo, a opinin
dos usuarios (Rodrguez Ro 2003:896 e ss.) coincide coa citada
anteriormente ao afirmaren estes que a implantacin da terminolo-
xa galega pasa maioritariamente por potenciar o uso do galego na
ciencia ena empresa (4,59 sobre 5) ou por potenciar o papel difusor
dos medios de comunicacin (4,57), vinculando a implantacin a
medidas de planificacin do uso da lingua, isto , pola implicacin
dos especialistas como colectivo e a sa difusin social.
A conclusin sobre a implantacin da terminoloxa galega
no medio especializado non pode ser positiva vista do coece-
mento e opinin dos seus usuarios, que ademais son especialistas
ou lingistas e exercen en diferentes mbitos e niveis. Por iso cre-
mos que a implantacin da terminoloxa galega pasa necesaria-
mente por unha accin integrada dos seguintes sectores, que deben
ser: 1. as instancias xeradoras de terminoloxa (nomeadamente
TERMIGAL, os servizos lingsticos institucionais, os dos medios
de comunicacin, etc. coa coordinacin de TERMIGAL), 2. as ins-
tancias encargadas da difusin do uso da lingua (en todos os niveis:
dende a DXPL aos servizos lingsticos de institucins e empresas),
3. as instancias educativas en todos os niveis (dende a universida-
de a travs da accin dos seus servizos lingsticos e comisins sec-
toriais a outros niveis educativos, por exemplo mediante os equi-
pos de normalizacin lingstica), 4. as asociacins profesionais e
5. os editores de obras especializadas en lingua galega (servizos de
publicacins universitarios, editoras, etc.).
Ata o momento as entidades citadas acometeron a elabora-
cin de repertorios terminolxicos, como vimos no apartado de
investigacin. Estas tarefas foron asumidas as mis das veces con
medios precarios e con pouca coordinacin no que se refire
metodoloxa; por iso, pasados vinte anos e cun panorama termi-
nolxico mis estable, cremos chegado o momento de concentrar
o groso da elaboracin nunha entidade especializada na producin
de terminoloxa (como TERMIGAL) de xeito que, relevndoos en
maior ou menor medida da autora, poida contar cos outros axen-
tes nas tarefas fundamentais de normalizacin dos termos, difusin
dos produtos e implantacin en medio especializado. Isto supn
que se rendibilizan non s os seus coecementos tcnicos, en cali-
dade de especialistas na materia, senn tamn o coecemento do
medio sobre o que se vai actuar e as posibilidades de uso de cada
proposta.
e) Avaliacin
A avaliacin de cada unha das etapas unha tarefa funda-
mental e proveitosa nunha xestin planificada, posto que dela se
poden tirar conclusins que orienten a planificacin da producin
terminogrfica posterior e a sa implantacin. De todas as avalia-
cins posibles salientamos a necesidade urxente de avaliar: a da
producin terminogrfica anterior planificacin (ou a novas
medidas planificadoras), no que se refire, dunha banda, ao nme-
ro de traballos e s necesidades previas (Rotaetxe 1999:718) e,
doutra, s actuacins e aos seus mtodos; e ademais convn ava-
liar, tamn, a implantacin dos termos propostos. O obxectivo lti-
mo establecer uns criterios de validacin para as distintas varian-
tes que poidan concorrer na expresin dun mesmo concepto, as
como a reformulacin e uniformizacin dun mtodo de traballo
que rendibilicen o proceso.
O momento adecuado para a realizacin dunha avaliacin
o previo planificacin terminolxica ou, mellor, a unha nova
planificacin. No caso do galego a avaliacin non se levou a cabo
nos primeiros tempos, seguramente por non existir ningn centro
especializado na xestin da terminoloxa. O resultado desta etapa
de desenvolvemento terminolxico o que xa comentamos na
anlise da producin. Coa creacin de TERMIGAL (1997) brese
un novo perodo no que a nova entidade especializada en termi-
noloxa debe asumir a avaliacin de necesidades, a avaliacin
metodolxica e de grao de implantacin dos termos, aln da nece-
saria normalizacin de variantes, nunha etapa anterior planifica-
cin e producin de recursos terminogrficos. De feito, entre os
obxectivos deste centro
19
figuran: Establecer criterios metodolxicos
para a elaboracin de recursos terminolxicos, as como realizar a
revisin dos termos galegos postos en circulacin e levar a cabo unha
normalizacin dos neoloxismos.
Ata o momento non contamos, que saibamos, con mis
informacin sobre a producin anterior que a relativa terminolo-
xa na base de datos de bibliografa da lingstica galega (BILEGA),
na que se describen os produtos terminogrficos existentes. Con
respecto avaliacin dos termos sabemos que TERMIGAL incle
na sa base de datos de terminoloxa un campo co ndice de fia-
bilidade. Entendemos que este ndice ben pode funcionar como
avaliacin de cada entrada proposta e variantes ao estar estableci-
do por especialistas en Filoloxa e Traducin dunha mesma unida-
de tcnica e sobre criterios tcnicos. Desgrazadamente, esta base de
datos non est anda ao dispor do pblico como xa apuntamos
anteriormente. Verbo da avaliacin da implantacin dos termos xa
indicamos, tamn no apartado anterior, que non existen estudos
centrados nesta materia. Ademais, tampouco se realizou unha ava-
liacin de mtodos de traballo nin se estableceron de modo expl-
cito criterios de escolla terminogrfica.
As as cousas, parcenos que a entidade responsable da ava-
liacin ha ser necesariamente o centro especializado en Termi-
noloxa, por ser o encargado da planificacin posterior. Na realiza-
cin destas avaliacins, algunhas en estado embrionario e outras
por acometer, entendemos que tamn pode participar o colectivo
acadmico. En definitiva, propomos que para levar a cabo a avalia-
cin en todos os seus planos necesario reforzar os efectivos de
TERMIGAL de maneira que poida cumprir os obxectivos para os
que se creou, as como promover dende esta entidade unha lia de
19. Informacin tirada da presentacin de TERMIGAL elaborada polo seu director na
lista de correo Termilat.
investigacin que estude a terminoloxa galega e a sa implanta-
cin dirixida ao sector acadmico.
f) Actualizacin
A terminoloxa parte da lingua e como tal est suxeita
evolucin de todos os fenmenos sociais. Anda mis, a terminolo-
xa, polo seu carcter de repertorio aberto e pola sa funcin deno-
minativa, tamn de novas realidades, insrese nun campo de actua-
cin moi dinmico. Por iso, moi importante non s elaborar
repertorios para todos os campos de actuacin susceptibles de
expresin nunha lingua, senn tamn manter os repertorios actua-
lizados e adaptados s novas realidades para dotar a lingua dos
recursos necesarios que vehiculen todo tipo de contidos especiali-
zados, expresados en calquera circunstancia comunicativa. A esta
necesidade responde a elaboracin terminolxica de calquera lin-
gua, elaboracin que anda ten mis importancia no caso das lin-
guas minorizadas, na medida en que lles serve para superar a posi-
cin de desigualdade con respecto a outras linguas e para amosar
a sa capacidade expresiva.
En conclusin, das son as tarefas actualizadoras que asu-
mir no caso das linguas minorizadas: unha que lle permita dotar
terminograficamente a lingua para a expresin de contidos espe-
cializados de todas as reas de coecemento e outra que consista
en revisar e actualizar a producin terminogrfica existente, per-
mitndolle a expresin de realidades especializadas novas e en todo
tipo de contexto comunicativo tcnico. A asuncin destas das
tarefas pode ser simultnea ou consecutiva, dependendo dos
medios e da xestin da planificacin terminolxica desa lingua.
No caso galego, durante estes anos de cultivo mis ou
menos continuado, a tarefa fundamental foi a de ir dotando a lin-
gua de repertorios terminogrficos para as distintas reas de coe-
cemento existentes, dicir, que se cubriron mis ou menos as dife-
rentes reas segundo as necesidades que se foron detectando e
segundo as preferencias de cada autor, sen incidir na elaboracin
de recursos en materias innovadoras, das que o noso pas un
escassimo produtor. Doutra banda, tanto o ritmo de producin,
relativamente lento, como a titnica tarefa de modernizar termino-
loxicamente unha lingua sen tradicin previa e, sobre todo, a falta
de infraestrutura de producin terminogrfica estable e ben dota-
da tradcense nunha inexistente actualizacin.
As, o mis frecuente que haxa un nico repertorio por
rea ou subrea de investigacin (cando non un para varias),
estando especialmente desactualizadas aquelas reas nas que o
recurso terminogrfico mis recente data da dcada dos 80 (fsica,
botnica, etc.) e algo menos as de cultivo a comezos ou mediados
dos 90 (minara, electricidade e electrotecnia, informtica, histo-
ria, xeografa, arqueoloxa, etc.). Esta ardua tarefa de dotacin de
recursos terminogrficos non un proceso acabado, pois xa dixe-
mos que non existe ningn repertorio para a expresin de deter-
minados contidos especializados. Outro ndice de que a actualiza-
cin terminolxica do galego hai que entendela como simple
dotacin o feito de existiren repertorios terminogrficos multi-
linges, principalmente elaborados fra de Galicia, como nicos
recursos nalgunhas especialidades (bioqumica clnica, bioloxa e
patoloxa moleculares, terminografa ferroviaria, etc.). En reas
nas que rexistramos varios recursos, cmpre reparar na sa com-
plementariedade en canto a temtica ou mesmo en canto a meto-
doloxa ou enfoque en moitos casos; noutros, non se pode falar de
actualizacin dunha a outra obra da mesma rea por razn da
escassima distancia cronolxica e pola inexistencia dunha anlise
de necesidades previa actualizacin. En definitiva, a terminogra-
fa galega est anda na fase de actualizacin da lingua, sen asumir
polos condicionamentos citados unha segunda fase de actualiza-
cin terminolxica.
Na nosa opinin a actualizacin terminolxica, en sentido
extenso, unha tarefa que debe estar en conexin directa tanto coa
planificacin, pois esa actualizacin hase acometer conforme s
necesidades existentes nese momento, como en relacin coa ava-
liacin tcnica e de implantacin dos termos creados previamente.
Ademais, unha tarefa de actualizacin permanente esixe a creacin
dunha unidade de investigacin terminolxica estable que garanta
a asuncin desa funcin de maneira continuada. Por todo iso, cre-
mos que a actualizacin debe ser asumida polo mesmo organismo
que coordine, planifique, avale e, en definitiva, xestione a termi-
noloxa en Galicia.
g) Planificacin
A planificacin no campo da xestin da terminoloxa debe-
mos entendela como a planificacin dos traballos terminogrficos,
a coordinacin e seguimento da aplicacin duns mtodos de traba-
llo, a avaliacin de resultados ou medida da implantacin e a crea-
cin, xestin e difusin de recursos para a elaboracin de produtos.
opinin comn entre todos os especialistas en termino-
loxa que a planificacin necesaria para rendibilizar os esforzos
investidos. Non existe entre estes un acordo sobre o modelo de
organizacin mis adecuado e, con todo, moitos deles salientan a
importancia de que unha entidade de rango administrativo asuma
a funcin directora sobre entidades acadmicas e profesionais, uni-
dades lingsticas, etc.
A creacin dun centro de terminoloxa, independente ou
ligado ao organismo administrativo responsable da xestin lingsti-
ca do pas, supn a institucionalizacin da terminoloxa, instrumen-
to que se revelou en diferentes experiencias (Quebec, Suza, Pas
Vasco ou Catalua) como unha ferramenta eficaz, pois permite unha
mellor coordinacin dos traballos, a racionalizacin dos recursos, o
control sobre a calidade dos produtos, a centralizacin da difusin
dos termos, de consecuencias positivas por posur criterio de oficia-
lidade e polas condicins de traballo da entidade que os difunde.
En experiencias paralelas de planificacin terminolxica
vinculada planificacin lingstica como a quebequesa ou, anda
no mesmo marco estatal, a uscara ou a catal, encomenduselle a
planificacin terminolxica a un organismo institucional (Office
Qubecois de la Langue Franaise, UZEI, TERMCAT), que asumiu
a planificacin no comezo do proceso de normalizacin. A creacin
desa entidade xestora da terminoloxa aconteceu nas experiencias
citadas de modo inmediato ao establecemento dunha poltica lin-
gstica coa correspondente aprobacin das respectivas leis de nor-
malizacin lingstica ou similar. Como resultado contan cunhas
inxentes producins terminogrficas que, en boa medida, respon-
den s necesidades comunicativas dos respectivos pases, elabora-
das de modo sistemtico e equilibradas en canto s reas de coe-
cemento que cobren. En cambio, en Galicia han correr case 15 anos
dende a aprobacin da lexislacin lingstica sobre a que se susten-
ta a planificacin (1983) e a creacin dunha entidade encargada da
xestin terminolxica, TERMIGAL (1997). Durante ese perodo
edtase o 65% dos produtos terminogrficos xerados ata a actuali-
dade, sen existir ningunha orientacin sobre as necesidades termi-
nogrficas do pas mis que as necesidades parciais das entidades
que asumiron os custos de edicin ou a oferta (e non sempre
demanda) do especialista autodidacta transformado meritoriamente
en terminlogo. A falta dun organismo planificador fxose sentir
tamn na carencia dun mtodo de traballo sistemtico aplicable por
todos os autores de terminoloxa, as como na nula avaliacin de
resultados. Nese perodo non podemos falar de coordinacin, senn
de editores varios, dos que xa indicamos o seu papel. Ademais, a
ausencia de planificacin lingstica tradcese no campo da xestin
terminolxica, no que se refire aos produtos, na existencia de ml-
tiples iniciativas pero inconexas, nunha producin desequilibrada
segundo reas de traballo e nivel de abstraccin e moitas veces nun
solapamento de iniciativas, co conseguinte malgasto de recursos, ao
que lle hai que sumar a falta dun mtodo de traballo, a escaseza de
medidas de difusin e a nula avaliacin da implantacin.
A situacin vara a partir de 1997 coa creacin do Servizo de
Terminoloxa de Galicia (TERMIGAL) en virtude dun acordo entre a
RAG e o Centro para a Investigacin en Humanidades Ramn Pi-
eiro. A sa actividade cntrase, segundo Alvario et alii (2001:205),
na: 1. realizacin de traballos de documentacin e compilacin de
terminoloxa en galego e noutras linguas, a travs da creacin dun
fondo bibliogrfico e dun banco de datos terminolxicos; 2. elabo-
racin e edicin de publicacins especializadas, entendendo por
tales produtos terminogrficos
20
e repertorios documentais ou tra-
ducins; e, 3. atencin de consultas terminolxicas concretas. En
resumo, o labor inicial do TERMIGAL nestes anos de andaina est
orientado principalmente investigacin e, en menor medida,
difusin sobre todo da sa propia producin. Percbese con este
novo axente produtor un pequeno avance no grao de profesionali-
zacin da investigacin, dado que o persoal dedicado a estes labores
(8 bolseiros) ten unha dedicacin exclusiva, anda que non estable,
a estas tarefas. Con todo, btase en falta que este centro non asuma
outras funcins fundamentais na planificacin terminolxica, coma
o liderado na investigacin, a estandarizacin de acordo coa autori-
dade normativa outorgada RAG ou a avaliacin da producin ante-
rior. Polo tanto, a nosa proposta incide, neste caso, na necesidade de
reforzar o papel de TERMIGAL cunha dotacin que lle permita
exercer as funcins inherentes planificacin terminolxica, sen
ficar reducido ao papel dun simple produtor mis.
h) Formacin
A terminoloxa unha materia multidisciplinar de interese
para diferentes colectivos profesionais ademais dos especialistas en
lingua (especialistas noutras materias, profesionais da informacin
e da documentacin, planificadores da lingua e informticos espe-
cialistas en intelixencia artificial) [Cabr (1999:351)]. O grao de
formacin en terminoloxa que se lle debe esixir aos diferentes pro-
fesionais diferente segundo a sa especializacin; as, na parte
superior da escala estara a formacin que se orienta aos termin-
logos. O especialista en terminoloxa debe prepararse para acome-
ter varias funcins que van mis al da pura elaboracin de traba-
20. Ata o momento a revisin do Manual Bsico deEconoma en galego(1998) de La Voz
deGalicia, o Diccionario plurilingedetelecomunicacins (1999) en colaboracin co
CINDOC e o Vocabulario deorganismos acuticos (2000).
llos terminogrficos sistemticos. O terminlogo debe tamn for-
mar outros especialistas lingistas (tradutores, intrpretes, lexic-
grafos, redactores, etc.) ou non (cientficos, tcnicos, docentes,
documentalistas, expertos en lingstica computacional), as como
capacitar formadores en terminoloxa.
A formacin que se precisa deber ser unha combinacin
de docencia universitaria do mis alto nivel (estudos de terceiro
ciclo, posgraduados, mestrados, etc.) e de grao medio (estudos de
primeiro e segundo ciclo), impartida por instancias universitarias
ou acadmicas, e tamn de tipo prctico, dispensada en centros
de traballo especializados en terminoloxa (cursos especficos,
seminarios, cursos de capacitacin e reciclaxe, etc.). En Galicia
este tipo de formacin circunscrbese principalmente ao mbito
dos especialistas en lingua, sen termos noticia de capacitacin
doutros profesionais (que si reciben ensinanzas sobre terminolo-
xa doutras linguas, por exemplo as materias de lingua comercial
francesa ou inglesa nas escolas universitarias de Ciencias
Econmicas e Empresariais).
A formacin acadmica dispensada sobre esta materia de
recente creacin e coincide coa implantacin da titulacin de
Traducin e Interpretacin, facendo parte do seu programa de
estudos no primeiro ciclo como materia troncal, ademais dunha
materia optativa de Neoloxa; tamn existe unha materia obrigato-
ria, Terminoloxa e neoloxa da lingua galega, no plan de estudos
de Filoloxa Galega da Universidade de Vigo.
No que respecta capacitacin tcnica, as nicas experien-
cias ata o momento foron dous seminarios de formacin: un de
contidos tericos titulado Curso de iniciacin terminoloxa
(novembro de 1999-21 horas) e outro de carcter prctico orienta-
do metodoloxa da terminoloxa puntual, O traballo termino-
grfico nun servizo lingstico: unha aproximacin prctica (xuo
de 2002-16 horas), destinado preparacin de tcnicos/as de nor-
malizacin lingstica. Ambos os dous foron organizados a inicia-
tiva da Coordinadora de Traballadores/as de Normalizacin da
Lingua e o primeiro deles coorganizado con TERMIGAL.
En definitiva, aprciase un dficit importante de formacin
en terminoloxa, derivado da inexistencia de programas de tercei-
ro ciclo, posgraduados e cursos de especializacin sobre a materia,
as como da non inclusin na maior parte dos plans de estudo das
titulacins universitarias en Galicia, mesmo nas de tipo filolxico.
Pola sa banda, s atopamos recentemente unha mnima forma-
cin adaptada aos servizos lingsticos, polo demais moi deman-
dada polo seu persoal. Ante este panorama s cabe enxalzar o labor
dos tcnicos lingistas e dos especialistas que, con vontade e de
modo autodidacta, veen asumindo as funcins de terminlogos
profesionais no quefacer cotin e tamn na elaboracin de produ-
tos terminogrficos sen ningn tipo de soporte metodolxico
comn e sen unha formacin que homoxeneice tcnicas e mtodos
de traballo. Xa que logo, faise necesario o establecemento dun pro-
grama de formacin sobre terminoloxa aplicada orientada ao tra-
ballo prctico dos distintos elaboradores, tcnicos de normaliza-
cin lingstica, as como outros colectivos profesionais do mundo
da edicin ou das asociacins profesionais. Cremos que este pro-
grama ha ser organizado e impartido por TERMIGAL, de xeito que
sirva, asemade, como difusin de termos e de mtodos de traballo,
contribundo a abrir unha va de comunicacin e de retroalimen-
tacin entre produtores e consumidores de terminoloxa. No que
respecta formacin superior sera conveniente a inclusin dal-
gunha materia de terminoloxa nas carreiras de orientacin lin-
gstica as como, de modo complementario, o estudo da termino-
loxa doutras linguas no resto das titulacins. Pola sa banda, a for-
macin de formadores e a de terminlogos hase desenvolver na
colaboracin entre o centro de terminoloxa e o sector acadmico
en Galicia ou fra.
4.2 Nova proposta organizativa
O modelo de organizacin terminolxica exposto recolle
unha serie de tarefas que, como vimos na nosa aplicacin, se pre-
sentan de modo interrelacionado e que son todas elas fundamen-
tais no seu conxunto para xestionar correctamente o desenvolve-
mento terminolxico dunha determinada lingua.
De certo, na anlise de cada unha destas funcins no proce-
so galego batemos arreo con dous feitos, que son, dunha banda, a
non asuncin dalgunha das tarefas de modo integral e, doutra, a falta
de coordinacin nas tarefas asumidas parcialmente. Estes dous ele-
mentos condicionan negativamente a implantacin dunha termino-
loxa e inevitable pensar no malgasto de recursos e esforzos dedi-
cados elaboracin terminolxica. Con todo, esta unha aprecia-
cin relativa, pois somos conscientes de que no desenvolvemento
terminolxico do galego deuse nas ltimas dcadas unha evolucin
positiva constatable cunha simple ollada producin. Esta mellora
atribuble a unha crecente profesionalizacin do traballo terminol-
xico. Como ilustracin, non ignoramos que os ltimos repertorios
ou as propostas terminolxicas puntuais elaboradas por TERMIGAL
responden a uns principios metodolxicos e presentan un rigor tc-
nico non habituais na producin dos anos oitenta.
A nosa proposta para mellorar os aspectos organizativos da
xestin terminolxica pretende avanzar un grao mis nesa profe-
sionalizacin do traballo e cremos que pasa necesariamente por:
reasignar funcins, reorganizar a xestin e reforzar infraestruturas.
Con estas medidas procrase rendibilizar os recursos investidos
nesta materia facendo que se cubran todas as tarefas plenamente e
que todos os axentes funcionen de modo coordinado. Parcenos
necesaria a posta en funcionamento dun plan de normalizacin
terminolxica para o galego e, para iso, propomos no anexo 3 as
medidas concretas deste plan, vista do estudo precedente.
Na reasignacin de funcins, cremos que anda non foron
asumidas algunhas como a normalizacin, a avaliacin e a actuali-
zacin. Coidamos que estas poden ser desenvolvidas por unha
nica entidade especializada en cuestins terminolxicas, co apoio
puntual de entidades acadmicas ou profesionais. Este organismo
debe contar coa facultade normalizadora e exercer o criterio de
autoridade (atribudo por lei RAG) para normalizar e avaliar a
producin existente e, tamn, cos recursos materiais e humanos
necesarios para acometer as tarefas investigadoras de amplo calado
inherentes a estas funcins.
Ademais, hai outras funcins desenvolvidas parcialmente
que cremos que deben ser asumidas de modo coordinado por
varias instancias, anda que co liderado do centro especializado na
xestin terminolxica. Refermomos s funcins de investigacin,
difusin e implantacin. A investigacin debe ser asumida princi-
palmente polo sector acadmico e a colaboracin do centro espe-
cializado debe ser a de propor lias de investigacin tericas perti-
nentes para o galego, encargar traballos sectoriais aplicados, revisar
e, de ser o caso, coordinar traballos realizados por outros colecti-
vos e resolver consultas terminolxicas puntuais, ademais de reali-
zar a investigacin inherente s funcins citadas no pargrafo ante-
rior. Na tarefa de difusin debera ter un papel fundamental o cen-
tro de terminoloxa, que debe asumir a edicin dos recursos ter-
minolxicos xerados en Galicia en distintos soportes e, a poder ser,
en coleccins homoxneas agrupados segundo o tipo de produto,
as como a edicin do banco de datos terminolxico (actualmente
en elaboracin por TERMIGAL). Na implantacin dos termos o
centro de terminoloxa ten que contar co concurso de todas as enti-
dades implicadas nesta materia como xa indicamos (instancias
xeradoras, instancias dedicadas difusin da lingua, entidades
educativas e profesionais e editoras).
No que se refire formacin e planificacin considera-
mos que son funcins que deben ser compartidas por todos os
colectivos implicados de modo conxunto. No caso da formacin,
a colaboracin mis estreita establecerase entre as instancias aca-
dmicas (academias, universidades) e o centro de terminoloxa no
que se refire aos programas mis especializados. Nos programas
formativos de grao medio participarn, ademais do centro espe-
cializado, axentes do medio profesional, sobre todo na formacin
sectorial. Pola sa banda a planificacin debe ser consensuada
polos potenciais usuarios atendendo s sas necesidades, polos
servizos elaboradores e difusores, polas instancias acadmicas,
polas instancias institucionais, etc., anda que ser executada pola
unidade tcnica correspondente de modo anual ou plurianual
segundo o obxectivo.
No tocante reorganizacin da xestin terminolxica ha
seguir das direccins claras: o establecemento dun organigrama de
xestin e a definicin de funcins para cada axente co obxectivo de
rendibilizar a sa actividade. As, dende o noso punto de vista,
debera promocionarse o papel do especialista en lingua como o pla-
nificador de cada recurso e da sa metodoloxa, pero debe contarse
necesariamente co concurso do especialista, que resulta insubstitu-
ble en labores de documentacin, definicin e asesoramento sobre
as posibilidades de implantacin de cada termo. Pola sa banda, o
sector acadmico tomara parte principalmente na investigacin
terica sobre terminoloxa e, como especialistas en cada materia, o
sector profesional participar na deteccin de necesidades de cada
rea, no asesoramento tcnico, as como na definicin e na difusin
do produto final. O tcnico de servizos lingsticos debe exercer as
sas funcins como detector de necesidades, como alimentador de
datos para un centro de terminoloxa en tanto que axente no medio
concreto e, sobre todo, como difusor das innovacins e avaliador da
sa implantacin. O papel mis importante o do sector institu-
cional que debe procurar:
crear unha infraestrutura especfica de xestin termino-
lxica, en relacin constante coas institucins que pla-
nifican o status da lingua,
establecer estreitas relacins con outras entidades admi-
nistrativas que potencialmente poden colaborar na defi-
nicin dun corpus terminolxico do galego (por exem-
plo servizos lingsticos dos medios de comunicacin,
do DOG, do Parlamento...),
establecer un plan de elaboracin e de implantacin ter-
minolxica especialmente orientado Administracin
pblica e todos os seus sectores de actuacin,
coordinar as actuacins entre todos os axentes pblicos
e privados e coordinar a sa actuacin e
exercer a representacin galega nas redes de traballo ter-
minolxico europeas e mundiais.
Para acometer estas tarefas necesario contar cunha in-
fraestrutura reforzada que asuma as funcins de coordinacin e as
de elaboracin de modo rendible, evitando a dispersin actual.
5 CONCLUSINS E ALGUNHAS MEDIDAS URXENTES
O desenvolvemento terminolxico dunha lingua est en
clara relacin co desenvolvemento do seu status. Por iso, a planifi-
cacin lingstica debe actuar sobre os dous mbitos de modo
coordinado, pois non se pretende s crear unhas magnficas termi-
noloxas, senn tamn implantalas no uso cotin da lingua.
A producin terminogrfica galega vese mergullada nun
ascendente proceso de elaboracin e consolidacin dende hai tres
dcadas. A rendibilizacin dos recursos investidos neste proceso
esixe unha serie de medidas que afectan principalmente organi-
zacin da xestin deses recursos. Esta organizacin ha camiar
cara especializacin dos axentes e actuacin coordinada de
todos eles. Semella, pois, imprescindible o reforzamento da unida-
de tcnica de traballo terminolxico (TERMIGAL) para poder
avanzar na profesionalizacin do sector en funcins fundamentais
coma a implantacin.
Somos conscientes de que a proposta de organizacin que
realizamos neste traballo implica, necesariamente, uns cambios
que non se poden afrontar rapidamente, posto que implican crear
estruturas estables, as como reagrupar e incrementar a dotacin
econmica e humana dedicada a esta materia. Por iso propomos
unhas medidas transitorias de rpida execucin, conducentes a
unha nova organizacin e de beneficio e interese para todos os
actores a longo prazo.
Dotacin dun consello asesor para a planificacin e a
difusin da producin terminolxica galega no que
estean representados os axentes da terminoloxa galega
baixo a coordinacin da entidade encargada da xestin
terminolxica: universidades e outras instancias acad-
micas, servizos lingsticos, mbito profesional e enti-
dades privadas do mbito da edicin ou da traducin.
Trtase de que a actuacin de todos os axentes se reali-
ce dun modo coherente e cunha funcin determinada
en cada unha das fases da elaboracin terminolxica do
galego, desbotando o sobreesforzo da xestin autno-
ma de cada entidade para cada un dos produtos.
Dotacin dentro do programa de axudas investigacin
dunha lia especfica dedicada investigacin termino-
lxica galega, sobre todo en aspectos metodolxicos.
Edicin dos traballos terminogrficos resultantes do
traballo investigador nunha nica lia editorial ou
coleccin especializada e difusin conxunta en sopor-
tes alternativos ao papel.
Edicin e difusin en rede do banco de datos termino-
lxico elaborado por TERMIGAL.
Creacin dun corpus de textos especializados galegos
que recolla, en soporte electrnico, textos de carcter
cientfico e tcnico de todas as reas de coecemento.
Este corpus unha ferramenta til que completa as
achegas do TILGa e do CORGA e resulta crucial para o
desenvolvemento rendible e con base en usos reais de
produtos terminogrficos.
Creacin dun fondo documental de acceso pblico
especializado en terminografa galega (anda posible
compilar toda esa informacin pois conta aproximada-
mente con 200 repertorios).
Escolla dun mtodo de traballo terminolxico e dunhas
ferramentas de xestin terminolxica (fichas, progra-
mas informticos...) vlidos para todas as unidades
produtoras (servizos lingsticos, entidades acadmi-
cas, etc.). Poden ser difundidos a travs dun programa
de formacin e a sa implantacin redundara na
homoxeneizacin de tcnicas de traballo e na posterior
recuperacin da informacin por parte da entidade
difusora na que se centraliza esa informacin (banco de
datos).
Fomento da formacin de especialistas en terminoloxa
nos diferentes niveis e funcins. Debrase incidir en
dous colectivos: na mis especializada formacin de
terminlogos e, en segundo lugar, na formacin de tc-
nicos por parte destes terminlogos, incidindo na difu-
sin dunha metodoloxa e no adestramento de ferra-
mentas de xestin que sirvan, sa vez, para alimentar
o banco de datos comn. Represe en que o groso do
investimento o de formar terminlogos, pois o resto
da cadea de formacin retroalimntase.
Creacin dun espazo web que faga visible a terminolo-
xa galega e que sexa punto de referencia. Nel figurar
agrupada por primeira vez toda a informacin termi-
nolxica galega (lista de terminlogos, lista de recursos,
etc.), de modo que sirva de referencia interna e externa
e que, ademais, incla informacin doutras experien-
cias de interese para os especialistas galegos relativa
sobre todo formacin e metodoloxa.
En definitiva, existe neste momento un camio achandado
para rendibilizar os enormes esforzos realizados nesta materia ata
o momento. Esperamos que esta sucinta anlise da elaboracin ter-
minolxica en Galicia sirva como punto de inicio dunha reflexin
mis ampla que tea como obxectivo elaborar unha producin
mis apegada realidade social, que traballe cos parmetros da
socioterminoloxa e que contriba implantacin da terminoloxa
elaborada, pois a fixacin das novas terminoloxas resulta un pro-
ceso vital para o mantemento da lingua, como tamn o para a
adaptacin desta s mis novas e especializadas realidades.
BI BLI OGRAF A
Alvario Alvario, M. P. et alii (2001): TERMIGAL: a terminolo-
xa cientfico-tcnica en galego, Viceversa, 6, 203-237.
Auger, P. (1988): La terminologie au Qubec et travers le
monde, OLF-STQ.
Cabr, M. T. (1992): La terminologia. La teoria, les mtodes, les apli-
cacions, Barcelona, Les Naus dEmpries.
Cabr, M. T. (1999): La terminologa hoy: concepciones, tenden-
cias y aplicaciones en La Terminologa. Representacin y comunica-
cin, Barcelona, Iula, 17-38.
Cabr, M. T. (1999): Terminologa y documentacin en La
Terminologa. Representacin y comunicacin, Barcelona, Iula, 231-247.
Cabr, M. T. (1999): Importancia de la terminologa en la fijacin
de la lengua: la planificacin terminolgica en La Terminologa.
Representacin y comunicacin, Barcelona, Iula, 295-313.
Cabr, M. T. (1999): La enseanza de la terminologa: uniformi-
zacin y diversidad en La Terminologa. Representacin y comunica-
cin, Barcelona, Iula, 333-361.
Corbeil, J.-C. (1999): La terminologie: une discipline au service
dobjectifs multiples en Actas del Congreso Internacional de
Terminologa, Donostia, IVAP, UZEI, 35-45.
Gonzlez Gonzlez, M. (1999): A terminoloxa e os servicios de
normalizacin lingstica en Galicia en Actas dos II Encontros para
a Normalizacin Lingstica, Santiago de Compostela, Consello da
Cultura Galega, 131-134.
Gonzlez Gonzlez, M. (2000): Un Servicio de Terminoloxa
Galega, TERMIGAL en Dieter Kremer (ed.), Actas do VI Congreso
Internacional de Estudios Galegos: un sculo de estudios galegos. Galicia
fra de Galicia, 2 vols., Sada, Edicis do Castro.
Gonzlez Gonzlez, M. (2001): A Terminoloxa galega: un labor
normalizador en Xos Lus Regueira e Alexandre Veiga (eds.)
(2001): Da gramtica diccionario. Estudios de lingstica galega,
Mar Mayns, I. (1996): Socioterminologia i planificaci lingsti-
ca en Jornada Panllatina de Terminologia, Barcelona, Iula, 9-18.
Rodrguez Ro, X. (1996): Os traballos terminolxicos en lingua
galega: unha aproximacin sa situacin e s sas necesidades,
Cadernos de Lingua, 13, 35-74.
Rodrguez Ro, X. (2003): Os traballos terminogrficos galegos
vistos polos seus potenciais usuarios, en Terminologia e indstrias
da lngua, Actas do VII Simpsio Iberoamericano de Terminologia,
Lisboa, ILTEC, 881-900.
Rotaetxe, K. (1999): Terminologa, planificacin y tipologa en
Actas del Congreso Internacional de Terminologa, Donostia, IVAP,
UZEI, 709-719.
AN EXOS
ANEXO 1
Grfico 5: Linguas traducidas ao galego (1992-1999)
Casteln 50%
Ingls 16%
Francs 11%
Cataln 6%
Italiano 3%
Alemn 4%
Portugus 3%
Latn 1%
Outras linguas 6%
Casteln
Ingls
Francs
Cataln
Italiano
Alemn
Portugus
Latn
Outras linguas
Fonte: elaboracin propia a partir dos datos de Panormica da edicin do libro en Espaa
ANEXO 2
Cadro 8: Lista de editores de traballos terminogrficos en Galicia
INSTITUCINS ADMINISTRATIVAS:
Direccin Xeral de Poltica Lingstica
Direccin Xeral de Formacin Pesqueira e Investigacin
Escola Galega de Administracin Pblica
Deputacin da Corua
Deputacin de Lugo
Instituto Xeogrfico Nacional
Instituto Nacional para a Conservacin da Natureza
INSTITUCINS E PUBLICACINS DE MBITO ACADMICO OU
CIENTFICO:
Associaom Galega da Lngua
Verba
Viceversa
Cadernos deLingua
Educacin en Galicia
Museo dePontevedra
Lingua eAdministracin
Sociedade Galega de Historia Natural
Sociedade Galega de Arte Contempornea
Sociedad Espaola de Bioqumica Clnica y Patologa Molecular
Congreso Galego de Ornitoloxa
Centro de Experimentacin e Divulgacin Apcola de Galicia
Real Academia Galega - Instituto da Lingua Galega
Facultade de Filoloxa e Traduccin da Universidade de Vigo
Universidade de Salamanca
ENTIDADES PROFESIONAIS:
Colexio de Arquitectos de Vigo
Asociacin Provincial de Empresarios da Construccin de Pontevedra
Boletn Apcola
Centrotiendas
ENTIDADES PRIVADAS:
Xerais
Follas Novas
Celta
Gredos
Ir Indo
La Calesa
Lea
Luna
San Luis
La Voz de Galicia
SERVICIOS LINGSTICOS:
Servizo de Normalizacin Lingstica da Universidade de Santiago de
Compostela
Servizo de Normalizacin Lingstica da Universidade de Vigo
Servizo de Normalizacin Lingstica do Concello de Vigo
Servizo de Normalizacin Lingstica da Confederacin de Empresarios de
Galicia
ANEXO 3
o

r
i
t
m
o

d
e

p
r
o
d
u
c
i
n
o

p
e
r
f
i
l

d
o
a
u
t
o
r
a
s

r
e
a
s
t
e
m
t
i
c
a
s
c
u
l
t
i
v
a
d
a
s
a
s

l
i
n
g
u
a
s

d
e
t
r
a
b
a
l
l
o
f
o
r
m
a

e
s
o
p
o
r
t
e

d
o
t
r
a
b
a
l
l
o
C
a
r
a
c
t
e
r
s
t
i
c
a
s
M
u
l
t
i
p
l
i
c
i
d
a
d
e

d
e

p
r
o
d
u
t
o
r
e
s

c
o
n
p
o
u
c
o
s

e
d
i
t
o
r
e
s

p
r
o
l
f
i
c
o
s
,

a
t
a

3
0
p
r
o
d
u
t
o
r
e
s

n
o

p
e
r
o
d
o

e
s
t
u
d
a
d
o
c
n
i
c
o

l
i
n
g
i
s
t
a
E
s
p
e
c
i
a
l
i
s
t
a
E
.

d
e

T
r
a
d
u
c
c
i
n
P
r
e
d
o
m
i
n
i
o

d
a
s

r
e
a
s

c
i
e
n
t
f
i
c
a
s

e
t
c
n
i
c
a
s
C
a
s
t
e
l
n

-

g
a
l
e
g
o
C
a
s
t
e
l
n

-

g
a
l
e
g
o

-

l
a
t
I
n
t
r
o
d
u
c
i
n

d
u
n
h
a

t
e
r
c
e
i
r
a

l
i
n
g
u
a
e
u
r
o
p
e
a
I
n
t
r
o
d
u
c
i
n

d
o
u
t
r
a
s

l
i
n
g
u
a
s

e
s
t
a
t
a
i
s
I
n
t
r
o
d
u
c
i
n

d
e

v
a
r
i
a
s

l
i
n
g
u
a
s
D
i
v
e
r
s
i
d
a
d
e

d
e

f
o
r
m
a
t
o
s

e

s
o
p
o
r
t
e
s
P
r
o
b
l
e
m
a
s
I
n
e
x
i
s
t
e
n
c
i
a

d
e

e
q
u
i
p
o
s

e
s
t
a
b
l
e
s
I
n
e
x
i
s
t
e
n
c
i
a

d
e

p
r
o
f
e
s
i
o
n
a
i
s

d
a
t
e
r
m
i
n
o
l
o
x
E
s
c
a
s
a

p
r
e
s
e
n
z
a

d
o

e
s
p
e
c
i
a
l
i
s
t
a
N
o
n

e
x
i
s
t
e

u
n

d
e
s
e
n
v
o
l
v
e
m
e
n
t
o
u
n
i
f
o
r
m
e

d
e

t
o
d
a
s

a
s

r
e
a
s

t
e
m
t
i
c
a
s
S
u
b
s
i
d
i
a
r
i
d
a
d
e

d
o

c
a
s
t
e
l
R
e
d
u
c
i
n

a

u
n

e
s
q
u
e
m
a
t
r
a
d
u
c
i
o
n
a
l

r
e
d
u
c
i
d
o

e
a
u
t
o
l
i
m
i
t
a
d
o
L
i
m
i
t
a
c
i
n

a
o

f
o
r
m
a
t
o

l
i
s
t
a

d
e
p
a
l
a
b
r
a
s

c
o
n

e
q
u
i
v
a
l
e
n
c
i
a
s

n
o
u
t
r
a
l
i
n
g
u
a

d
e

m
o
d
o

m
a
i
o
r
i
t
a
r
i
o
E
s
c
a
s
e
z
a

d
e

i
n
f
o
r
m
a
c
i
n
s
c
o
n
c
e
p
t
u
a
i
s
L
i
m
i
t
a
c
i
n

a
o

s
o
p
o
r
t
e

p
a
p
e
l
P
r
o
p
o
s
t
a
s
V
i
t
a
l
i
z
a
c
i
n

d
u
n

c
e
n
t
r
o

d
e

t
e
r
m
i
n
o
l
o
x
a

q
u
e
c
e
n
t
r
a
l
i
c
e

e

c
o
o
r
d
i
n
e

a

a
c
t
i
v
i
d
a
d
e
C
o
n
s
o
l
i
d
a
c
i
n

d
u
n

t
e
c
i
d
o

d
e

c
o
o
r
d
i
n
a
c
i
L
i
a

d
e

a
x
u
d
a
s

p
a
r
a

a

c
r
e
a
c
i
n

d
e

e
q
u
i
p
o
s
C
o
o
r
d
i
n
a
c
i
n

c
o
s

d
e
m
a
n
d
a
n
t
e
s

d
e

t
e
r
m
i
n
o
l
o
x
a
p
a
r
a

d
e
t
e
c
t
a
r

n
e
c
e
s
i
d
a
d
e
s

P
r
o
c
u
r
a
r

a
p
o
i
o

t
c
n
i
c
o

c
o
a
s

e
n
t
i
d
a
d
e
s

e
a
s
o
c
i
a
c
i
n
s

p
r
o
f
e
s
i
o
n
a
i
s
F
o
r
m
a
c
i
n

d
e

t
e
r
m
i
n
l
o
g
o
s
P
r
o
f
e
s
i
o
n
a
l
i
z
a
c
i
P
r
o
g
r
a
m
a
s

d
e

f
o
r
m
a
c
i
E
s
t
u
d
o

d
e

c
a
s
o

e

p
r
i
o
r
i
z
a
c
i
n

d
e

r
e
a
s

d
e
a
c
t
i
v
i
d
a
d
e
C
r
e
a
c
i
n

d
e

m
a
t
e
r
i
a
i
s

p
a
r
a

c
i
c
l
o
s

d
e

e
n
s
i
n
o
S
i
s
t
e
m
a
t
i
z
a
c
i
n

d
e

l
i
n
g
u
a
s

d
e

i
n
t
e
r
e
s
e

s
e
g
u
n
d
o
r
e
a
s

d
e

c
o
e
c
e
m
e
n
t
o

e

d
e
s
t
i
n
a
t
a
r
i
o
s

d
o

p
r
o
d
u
t
o
I
n
c
o
r
p
o
r
a
c
i
n

d
o
u
t
r
a
s

l
i
n
g
u
a
s

e
s
t
a
t
a
t
a
i
s
I
n
c
o
r
p
o
r
a
c
i
n

d
o
u
t
r
a
s

l
i
n
g
u
a
s

e
u
r
o
p
e
a
s
C
o
o
r
d
i
n
a
c
i
n

c
o
n

o
u
t
r
a
s

l
i
n
g
u
a
s

m
i
n
o
r
i
z
a
d
a
s

o
u
m
i
n
o
r
i
t
a
r
i
a
s
I
n
c
o
r
p
o
r
a
c
i
n

e
n

p
r
o
x
e
c
t
o
s

e
s
t
a
t
a
i
s
,

e
u
r
o
p
e
o
s
,
u
n
i
v
e
r
s
a
i
s

n
a

c
o
l
a
b
o
r
a
c
i
n

c
o
n

e
n
t
i
d
a
d
e
s

e

r
e
d
e
s
C
r
e
a
c
i
n

d
e

d
i
r
e
c
t
r
i
c
e
s

d
e

e
l
a
b
o
r
a
c
i
n

q
u
e
i
n
c
l
a
n

f
o
r
m
a
t
o
s

a
d
e
c
u
a
d
o
s

a
o

u
s
o

d
o

p
r
o
d
u
t
o
A
d
a
p
t
a
c
i
n

a
o

d
e
s
t
i
n
a
t
a
r
i
o

d
o

p
r
o
d
u
t
o
C
r
e
a
c
i
n

d
e

c
o
l
e
c
c
i
n
s

e
s
p
e
c
i
a
l
i
z
a
d
a
s

C
a
d
r
o

9
:

P
l
a
n

d
e

n
o
r
m
a
l
i
z
a
c
i
n

t
e
r
m
i
n
o
l
x
i
c
a

p
a
r
a

o

g
a
l
e
g
o

(
I
)
C
a
d
r
o

1
0
:

P
l
a
n

d
e

n
o
r
m
a
l
i
z
a
c
i
n

t
e
r
m
i
n
o
l
x
i
c
a

p
a
r
a

o

g
a
l
e
g
o

(
I
I
)
P
l
a
n
i
f
i
c
a
c
i
n
t
e
r
m
i
n
o
l
x
i
c
a
a
)

i
n
v
e
s
t
i
g
a
c
i
n
b
)

n
o
r
m
a
l
i
z
a
c
i
n
c
)

d
i
f
u
s
i
n
A
x
e
n
t
e
C
e
n
t
r
o

d
e

i
n
v
e
s
t
i
g
a
c
i
n

e
s
p
e
c
i
a
l
i
z
a
d
o

e
n
t
e
r
m
i
n
o
l
o
x
a
C
o
l
a
b
o
r
a
c
i
n

c
o
n

c
e
n
t
r
o
s

d
e

i
n
v
e
s
t
i
g
a
c
i
n
u
n
i
v
e
r
s
i
t
a
r
i
o
s

C
o
l
a
b
o
r
a
c
i
n

c
o
n

a
s
o
c
i
a
c
i
n
s

d
e

p
r
o
f
e
s
i
o
n
a
i
s
C
o
l
a
b
o
r
a
c
i
n

c
o
n

e
n
t
i
d
a
d
e
s

e
d
u
c
a
t
i
v
a
s
C
e
n
t
r
o

d
e

i
n
v
e
s
t
i
g
a
c
i
n

e
s
p
e
c
i
a
l
i
z
a
d
o

e
n
t
e
r
m
i
n
o
l
o
x
a

e
n

c
o
l
a
b
o
r
a
c
i
n

c
o
s

c
e
n
t
r
o
s

d
e
i
n
v
e
s
t
i
g
a
c
i
n

u
n
i
v
e
r
s
i
t
a
r
i
o
s
,

a
s
o
c
i
a
c
i
n
s
p
r
o
f
e
s
i
o
n
a
i
s
,

e
t
c
.
O
r
g
a
n
i
z
a
d
a

e
n

r
e
d
e
,

p
e
r
o

c
e
n
t
r
a
l
i
z
a
d
a

n
o
S
e
r
v
i
z
o

G
a
l
e
g
o

d
e

T
e
r
m
i
n
o
l
o
x
a
.

A
c
c
i
n
i
n
t
e
g
r
a
d
a

d
a
s

i
n
s
t
a
n
c
i
a
s

x
e
r
a
d
o
r
a
s

d
e
t
e
r
m
i
n
o
l
o
x
a
,

d
a
s

e
n
c
a
r
g
a
d
a
s

d
a

d
i
f
u
s
i
n

d
o
u
s
o

d
a

l
i
n
g
u
a
,

d
a
s

e
d
u
c
a
t
i
v
a
s
,

d
a
s

a
s
o
c
i
a
c
i
n
s
p
r
o
f
e
s
i
o
n
a
i
s

e

d
a
s

e
d
i
t
o
r
a
s
P
r
o
p
o
s
t
a
s
R
e
e
s
t
r
u
t
u
r
a
c
i
n

d
a

x
e
s
t
i
n

d
a

t
e
r
m
i
n
o
l
o
x
a

n
o

s
e
c
t
o
r

i
n
s
t
i
t
u
c
i
o
n
a
l

c
o
r
e
f
o
r
z
a
m
e
n
t
o

d
o

S
e
r
v
i
z
o

G
a
l
e
g
o

d
e

T
e
r
m
i
n
o
l
o
x
a

e

c
o
o
r
d
i
n
a
c
i
n

c
o
a
s
u
n
i
d
a
d
e
s

d
e

t
r
a
d
u
c
i
n

i
n
s
t
i
t
u
c
i
o
n
a
i
s

e

o
s

s
e
r
v
i
z
o
s

l
i
n
g
s
t
i
c
o
s
.

1
)

I
n
v
e
s
t
i
g
a
c
i
n

t
e
r
i
c
a
p
r
o
g
r
a
m
a
s

d
e

f
o
r
m
a
c
i
n

s
u
p
e
r
i
o
r

e
s
p
e
c
f
i
c
o
s
p
r
o
g
r
a
m
a
s

d
e

i
n
v
e
s
t
i
g
a
c
i
n

o
u

d
e

g
r
u
p
o
s

d
e

i
n
v
e
s
t
i
g
a
c
i
n

e
s
p
e
c
i
a
l
i
z
a
d
o
s
p
u
b
l
i
c
a
c
i
n
s

c
i
e
n
t
f
i
c
a
s

e
s
p
e
c
f
i
c
a
s
2
)

I
n
v
e
s
t
i
g
a
c
i
n

a
p
l
i
c
a
d
a
c
o
n
e
x
i
n

e

c
o
o
r
d
i
n
a
c
i
n

d
a
s

i
n
i
c
i
a
t
i
v
a
s

d
e

p
r
o
d
u
c
i
n

t
e
r
m
i
n
o
l
x
i
c
a

c
r
e
a
c
i
n

d
u
n
h
a

r
e
d
e

d
e

u
n
i
d
a
d
e
s

l
i
n
g
s
t
i
c
a
s

e
n

t
o
d
o
s

o
s

m
b
i
t
o
s

d
e
a
c
t
u
a
c
i
n
A
s
u
n
c
i
n

d
o

c
r
i
t
e
r
i
o

d
e

a
u
t
o
r
i
d
a
d
e

p
o
r

p
a
r
t
e

d
o

S
e
r
v
i
z
o

G
a
l
e
g
o

d
e
T
e
r
m
i
n
o
l
o
x
a

q
u
e

r
e
v
i
s
e

a

p
r
o
d
u
c
i
n

e
x
i
s
t
e
n
t
e

e

d
i
f
u
n
d
a

o
s

r
e
s
u
l
t
a
d
o
s

d
a
s
a

i
n
v
e
s
t
i
g
a
c
i
r
e
f
o
r
z
a
m
e
n
t
o

d
a

C
o
m
i
s
i
n

d
e

V
a
l
i
d
a
c
i
n

T
e
r
m
i
n
o
l
x
i
c
a
c
r
e
a
c
i
n

d
u
n

b
a
n
c
o

d
e

d
a
t
o
s

t
e
r
m
i
n
o
l
x
i
c
o
s
r
e
f
o
r
z
a
m
e
n
t
o

d
o

s
e
r
v
i
z
o

d
e

c
o
n
s
u
l
t
a
s

d
e

T
E
R
M
I
G
A
L
o
f
e
r
t
a

d
e

a
s
e
s
o
r
a
m
e
n
t
o

p
a
r
a

e
n
t
i
d
a
d
e
s

p
r
o
d
u
t
o
r
a
s

d
i
s
t
i
n
t
a
s

d
e

T
E
R
M
I
G
A
L
e
x
t
e
n
s
i
n

d
o

s
o
p
o
r
t
e

e
l
e
c
t
r
n
i
c
o

n
a

n
o
v
a

p
r
o
d
u
c
i
c
r
e
a
c
i
n

d
u
n

c
e
n
t
r
o

d
e

d
o
c
u
m
e
n
t
a
c
i
n

e
s
p
e
c
i
a
l
i
z
a
d
o
c
a
m
p
a
a
s

i
n
f
o
r
m
a
t
i
v
a
s

e

d
e

f
o
r
m
a
c
i
n

e
n
t
r
e

e
s
p
e
c
i
a
l
i
s
t
a
s
P
u
b
l
i
c
a
c
i
n

o
f
i
c
i
a
l

d
a

t
e
r
m
i
n
o
l
o
x
a

v
a
l
i
d
a
d
a
C
r
e
a
c
i
n

d
u
n
h
a

r
e
d
e

i
n
s
t
i
t
u
c
i
o
n
a
l

d
e

u
n
i
d
a
d
e
s

l
i
n
g
s
t
i
c
a
s

p
a
r
a

a

d
i
f
u
s
i
n
d
e

i
n
n
o
v
a
c
i
n
s
C
o
o
r
d
i
n
a
c
i
n

c
o
s

s
e
r
v
i
z
o
s

l
i
n
g
s
t
i
c
o
s
P
l
a
n
i
f
i
c
a
c
i
n
t
e
r
m
i
n
o
l
x
i
c
a
d
)

i
m
p
l
a
n
t
a
c
i
n
e
)

a
v
a
l
i
a
c
i
n
f
)

a
c
t
u
a
l
i
z
a
c
i
n
g
)

p
l
a
n
i
f
i
c
a
c
i
n
h
)

f
o
r
m
a
c
i
n
A
x
e
n
t
e
O
r
g
a
n
i
s
m
o
s

a
d
m
i
n
i
s
t
r
a
t
i
v
o
s

q
u
e

x
e
s
t
i
o
n
a
n
a
s
p
e
c
t
o
s

l
i
n
g
s
t
i
c
o
s

d
a

s
o
c
i
e
d
a
d
e

c
o
o
r
d
i
n
a
d
a
p
o
l
o

S
e
r
v
i
z
o

G
a
l
e
g
o

d
e

T
e
r
m
i
n
o
l
o
x
a

e
n
c
o
l
a
b
o
r
a
c
i
n

c
o
a

D
i
r
e
c
c
i
n

X
e
r
a
l

d
e

P
o
l
t
i
c
a
L
i
n
g
s
t
i
c
a
,

o
s

s
e
r
v
i
z
o
s

l
i
n
g
s
t
i
c
o
s
i
n
s
t
i
t
u
c
i
o
n
a
i
s
S
e
r
v
i
z
o

G
a
l
e
g
o

d
e

T
e
r
m
i
n
o
l
o
x
a

e
n
c
o
l
a
b
o
r
a
c
i
n

c
o
n

e
s
p
e
c
i
a
l
i
s
t
a
s
O
r
g
a
n
i
s
m
o
s

p
r
o
f
e
s
i
o
n
a
i
s

d
e

m
e
d
i
o
e
s
p
e
c
i
a
l
i
z
a
d
o

e

r
e
f
o
r
z
a
d
o
s

c
o
n

l
i
n
g
i
s
t
a
s
p
r
o
f
e
s
i
o
n
a
i
s

c
o

a
s
e
s
o
r
a
m
e
n
t
o

d
o

S
e
r
v
i
z
o
G
a
l
e
g
o

d
e

T
e
r
m
i
n
o
l
o
x
a
.

E
n
t
i
d
a
d
e

d
e

x
e
s
t
i
n

l
i
n
g
s
t
i
c
a

d
o

p
a
s

e
n
e
s
t
r
e
i
t
a

c
o
l
a
b
o
r
a
c
i
n

c
o

S
e
r
v
i
z
o

G
a
l
e
g
o

d
e
T
e
r
m
i
n
o
l
o
x
a

c
o
n

a
p
r
o
b
a
c
i
n

i
n
s
t
i
t
u
c
i
o
n
a
l
S
e
r
v
i
z
o

G
a
l
e
g
o

d
e

T
e
r
m
i
n
o
l
o
x
a

e
n
c
o
l
a
b
o
r
a
c
i
n

e
v
e
n
t
u
a
l

c
o
a
s

e
n
t
i
d
a
d
e
s
a
c
a
d
m
i
c
a
s

e

p
r
o
f
e
s
i
o
n
a
i
s
P
r
o
p
o
s
t
a
s
I
m
p
l
i
c
a
c
i
n

d
o
s

u
s
u
a
r
i
o
s

r
e
a
i
s

d
e

c
a
d
a

t
e
r
m
i
n
o
l
o
x
a

n
a

e
l
a
b
o
r
a
c
i
n

d
o
p
r
o
d
u
t
o

a

t
r
a
v
s

d
e

c
o
n
v
e
n
i
o
s

d
e

c
o
l
a
b
o
r
a
c
i
P
r
o
c
u
r
a
r

c
o
l
a
b
o
r
a
c
i
n

d
a
s

i
n
s
t
i
t
u
c
i
n
s

m
i
s

a
p
t
a
s

p
a
r
a

i
n
t
e
g
r
a
r

a
s
n
o
v
i
d
a
d
e
s

t
e
r
m
i
n
o
l
x
i
c
a
s

n
a
s

s
a
s

c
o
m
u
n
i
c
a
c
i
n
s

i
n
s
t
i
t
u
c
i
o
n
a
i
s
D
i
f
u
s
i
n

d
o

b
a
n
c
o

d
e

d
a
t
o
s

d
o

S
e
r
v
i
z
o

G
a
l
e
g
o

d
e

T
e
r
m
i
n
o
l
o
x
E
s
t
a
b
l
e
c
e
m
e
n
t
o

d
u
n
s

c
r
i
t
e
r
i
o
s

d
e

c
a
l
i
d
a
d
e

d
o
s

p
r
o
d
u
t
o
s

e

d
u
n
s

c
r
i
t
e
r
i
o
s
d
e

e
l
a
b
o
r
a
c
i
E
s
t
u
d
o
s

s
e
c
t
o
r
i
a
i
s

d
a

c
u
a
l
i
f
i
c
a
c
i
n

p
o
r

r
e
a
s

d
e

c
o
e
c
e
m
e
n
t
o

e
n
c
o
l
a
b
o
r
a
c
i
n

c
o
n

e
s
p
e
c
i
a
l
i
s
t
a
s
E
l
a
b
o
r
a
c
i
n

d
e

r
e
p
e
r
t
o
r
i
o
s

p
a
r
a

a
s

r
e
a
s

d
e

c
o
e
c
e
m
e
n
t
o

m
i
s

i
n
n
o
v
a
d
o
r
a
s
A
c
t
u
a
l
i
z
a
c
i
n

d
o
s

r
e
p
e
r
t
o
r
i
o
s

e
x
i
s
t
e
n
t
e
s

n
o
v
a

r
e
a
l
i
d
a
d
e
R
e
d
a
c
c
i
n

d
u
n

p
l
a
n

d
e

n
o
r
m
a
l
i
z
a
c
i
n

t
e
r
m
i
n
o
l
x
i
c
a

p
a
r
a

G
a
l
i
c
i
a
E
l
a
b
o
r
a
c
i
n

d
u
n

p
l
a
n

d
e

t
r
a
b
a
l
l
o

p
a
r
a

o

S
e
r
v
i
z
o

G
a
l
e
g
o

d
e

T
e
r
m
i
n
o
l
o
x
a
q
u
e

i
n
c
l
a
:

a

p
l
a
n
i
f
i
c
a
c
i
n

d
o
s

t
r
a
b
a
l
l
o
s

t
e
r
m
i
n
o
g
r
f
i
c
o
s
,

a

c
o
o
r
d
i
n
a
c
i
n

e
s
e
g
u
i
m
e
n
t
o

d
a

a
p
l
i
c
a
c
i
n

d
u
n
s

m
t
o
d
o
s

d
e

t
r
a
b
a
l
l
o
,

a

a
v
a
l
i
a
c
i
n

d
e
r
e
s
u
l
t
a
d
o
s

o
u

m
e
d
i
d
a

d
a

i
m
p
l
a
n
t
a
c
i
n

e

a

x
e
s
t
i
n

d
o
s

r
e
c
u
r
s
o
s

p
a
r
a

a
p
r
o
d
u
c
i
n

d
e

r
e
p
e
r
t
o
r
i
o
s
E
l
a
b
o
r
a
c
i
n

d
u
n

p
r
o
g
r
a
m
a

d
e

f
o
r
m
a
c
i
n

e
s
p
e
c
f
i
c
o
F
o
r
m
a
c
i
n

s
u
p
e
r
i
o
r

d
e

t
e
r
m
i
n
l
o
g
o
s
:

p
r
o
g
r
a
m
a
s

d
e

t
e
r
c
e
i
r
o

c
i
c
l
o
,

c
u
r
s
o
s
d
e

p
o
s
g
r
a
o
F
o
r
m
a
c
i
n

d
e

t
c
n
i
c
o
s

d
e

s
e
r
v
i
z
o
s

l
i
n
g
s
t
i
c
o
s
:

c
u
r
s
o
s

d
e

f
o
r
m
a
c
i
n
p
r
o
f
e
s
i
o
n
a
l

s
o
b
r
e

m
e
t
o
d
o
l
o
x
a

d
e

t
r
a
b
a
l
l
o

p
u
n
t
u
a
l

e

d
e

t
r
a
b
a
l
l
o

s
i
s
t
e
m
t
i
c
o
,
c
u
r
s
o
s

d
e

n
e
o
l
o
x
a
,

a
d
a
p
t
a
c
i
n

d
e

p
r
s
t
a
m
o
s
,

e
t
c
.
F
o
r
m
a
c
i
n

d
e

e
s
p
e
c
i
a
l
i
s
t
a
s
:

c
u
r
s
o
s

d
e

i
n
t
r
o
d
u
c
i

t
e
r
m
i
n
o
l
o
x
a

e

d
e
e
s
p
e
c
i
a
l
i
z
a
c
i
n

o
r
g
a
n
i
z
a
d
o
s

s
e
c
t
o
r
i
a
l
m
e
n
t
e
,

a
s

c
o
m
o

i
n
t
r
o
d
u
c
i
r

a
t
e
r
m
i
n
o
l
o
x
a

n
o
s

e
s
t
u
d
o
s

u
n
i
v
e
r
s
i
t
a
r
i
o
s

d
e

s
e
g
u
n
d
o

c
i
c
l
o

d
e

t
o
d
a
s

a
s

r
e
a
s
d
e

c
o
e
c
e
m
e
n
t
o
F
o
r
m
a
c
i
n

d
e

f
o
r
m
a
d
o
r
e
s
OS MATERIAIS PARA O ENSINO E A APRENDIZAXE
DA LINGUA GALEGA
Bieito Silva Valdivia
Xabier Mourio Cagide
1 A LINGUA GALEGA NA ESCOLA:
ANTECEDENTES E MARCO XURDICO ACTUAL
A galeguizacin da escola foi unha reclamacin histrica do
galeguismo poltico e cultural ao longo do sculo XX, por conside-
rala un instrumento bsico para a revalorizacin do idioma e do
seu protagonismo na vida social. A importancia do sistema educa-
tivo na socializacin dos nenos foi sinalada reiteradamente por
todos os estudosos que se ocuparon desta cuestin, e a lingua o
mediador preferente neste proceso de incorporacin ao sistema de
valores socioculturais que configuran unha comunidade, amais de
constitur en si mesma o trazo bsico da sa identidade.
Na historia de Galicia, non obstante, o idioma galego esti-
vo proscrito da vida escolar ata datas moi recentes. Probablemente
isto durante moito tempo non tivo consecuencias importantes na
perda global de falantes, porque o acceso escola estivo restrinxi-
do a unha minora ata ben entrado o sculo XX e, ademais, a socia-
lizacin primaria no mbito familiar producase case de xeito uni-
versal en galego; pero foi decisivo na conformacin dunha menta-
lidade diglsica no conxunto da poboacin, dunhas relacins
xerrquicas entre os idiomas galego e casteln, e, en consecuencia,
dunhas prcticas lingsticas nas que a lingua galega asumiu sem-
pre un rol dependente e subordinado.
O aumento progresivo e acelerado da poboacin escolari-
zada ao longo do sculo pasado deulle un protagonismo especial
escola na formacin dos cidadns e no espallamento duns deter-
minados valores culturais e lingsticos. O sistema educativo, que
se entendera xa desde a orixe dos estados-nacin europeos como
un instrumento fundamental na elaboracin dunha conciencia
290 Os materiais para o ensino e a aprendizaxe
colectiva unitaria ao servizo da comunidade nacional dominante,
cumpriu tamn claramente esta funcin en Espaa, superpoendo
a cultura e a lingua oficial do Estado a todas as demais. Esta foi
unha prctica sistemtica e apenas cuestionada xa nos sculos
XVIII e XIX, e continuou no sculo XX de maneira mis conflitiva,
especialmente durante a ditadura franquista, na que a imposicin
do casteln se converteu en arma abertamente poltica.
Os estertores do franquismo provocaron unha importan-
te efervescencia reivindicativa do uso da lingua no mbito edu-
cativo que supuxo unha certa introducin do galego nas aulas,
malia que cativa e sen o apoio de ningunha norma legal. Pero
aquel foi un momento de importantes transformacins en distin-
tos mbitos da vida social e, especificamente, no sistema educa-
tivo: Galicia, anda que con atraso en relacin con outros territo-
rios, incorprase decididamente dinmica urbanizadora domi-
nante en todo o Estado; a televisin (un pouco antes tamn a
radio) empeza a cubrir a xeografa galega, convertndose nun
novo e poderoso instrumento de desgaleguizacin e de expansin
de modelos culturais forneos; e, paralelamente, prodcese unha
reforma educativa, a de 1970, que establece a escolarizacin obri-
gatoria ata os 14 anos.
Foi precisamente a lei reguladora desa reforma a Lei xeral
de educacin a que iniciou un perodo de certa permisividade
legal en materia lingstica, anda que deixando sempre as linguas
non castels na marxinalidade do sistema e sen cuestionar o papel
do casteln como lingua comn e nacional. Como desenvolvemen-
to desa lei, no ano 1975 aparece un decreto regulador de las len-
guas regionales espaolas no que se autoriza, con carcter experi-
mental, o estudo das linguas nativas como materia voluntaria nos
centros de Educacin Preescolar e de Educacin Xeral Bsica. A sa
filosofa era claramente proteccionista e culturalista, como se obser-
va en diversas argumentacins recollidas no prembulo: para
lograr una efectiva incorporacin de las peculiaridades regionales al
patrimonio cultural espaol, para hacer posible el acceso del
alumno a las manifestaciones culturales de tales lenguas, etc.
Os cambios polticos que se inician coa morte de Franco e
que se consagran na Constitucin de 1978 abren un perodo novo
para a lingua galega e para a sa presenza escolar, unha presenza
que se vai regulando de xeito progresivo e non sen atrancos. Co
simple obxecto de siturmonos no proceso histrico para compren-
der adecuadamente os datos que se achegan neste estudo, ctanse a
continuacin de maneira moi concisa as principais normas legais
que foron perfilando a presenza do galego no sistema educativo e os
seus mandatos mis relevantes en relacin co seu ensino:
En 1979, anda en perodo preautonmico, a Xunta de
Galicia aproba un decreto polo que se incorpora por
primeira vez ao sistema educativo o ensino do galego
como materia obrigatoria a partir do curso 1979-80.
Este decreto, coecido popularmente como Decreto de
bilingismo, foi moi polmico, pero non pola obrigato-
riedade da lingua galega, senn polos condicionamen-
tos que se lle pua utilizacin deste idioma noutras
reas do currculo.
O Estatuto de Galicia de 1981 afirma o galego como a
lingua propia de Galicia as como a sa oficialidade,
xunto co casteln, no seu territorio. Ao mesmo tempo,
establece como competencia exclusiva da Comunidade
Autnoma a promocin e o ensino da lingua galega.
A Lei de normalizacin lingstica de Galicia aprobada
no ano 1983 a norma xurdica bsica no que se refi-
re regulacin e promocin pblica do idioma gale-
go. No seu ttulo III, que o que se relaciona co ensi-
no, afrmase especificamente sobre a obrigatoriedade
do galego como materia escolar o seguinte: que de
estudo obrigatorio en todos os niveis non universita-
rios, nos cursos especiais da educacin de adultos, nos
cursos de ensino especializado nos que se ensina a dis-
ciplina de lingua e nas escolas universitarias e demais
centros de formacin do profesorado.
En distintas normas posteriores seguiuse insistindo no
carcter obrigatorio do estudo do galego nos distintos
niveis educativos, introducindo simplemente como
novidade un polmico concepto de dispensa ou exen-
cin temporal para estudantes que se incorporen ao
sistema educativo galego procedentes doutras comuni-
dades autnomas ou do estranxeiro.
Complementariamente, fronse aprobando os progra-
mas de Lingua e Literatura galegas para Preescolar,
EXB, BUP, FP e COU, as como os horarios que deban
rexer en cada un destes niveis, tendendo a unha equi-
paracin co casteln. Esta mesma filosofa foi a que se
seguiu tamn mis tarde na LOXSE coa aprobacin dos
currculos e dos horarios da rea de Lingua galega e
Literatura para as novas etapas educativas.
A incorporacin do galego como materia de ensino obri-
gatorio nos distintos niveis e modalidades do sistema educativo
promoveu unha dinmica social de formacin de especialistas, de
constitucin de equipos de profesores e de elaboracin de mate-
riais didcticos que revolucionou en boa medida o mundo edito-
rial e pedagxico. Neste informe referirmonos precisamente
evolucin cuantitativa e cualitativa dos materiais para o ensino da
lingua galega entre das datas moi significativas: a da aprobacin
do Estatuto de autonoma de Galicia e o cambio de sculo; pero,
para podermos comprender as transformacins que se operaron
nestes ao longo destas das dcadas, cmpre facer referencia a un
acontecemento educativo de mxima transcendencia: a aproba-
cin en 1990 da Lei orgnica xeral do sistema educativo
(LOXSE).
Esta lei e os decretos curriculares que a desenvolven non
alteraron o rango xurdico do galego dentro do sistema educativo,
pero si supuxeron unha reorganizacin en profundidade das etapas
previas universidade (que se manifestar, como veremos, no pro-
tagonismo que se lles outorga nos materiais didcticos) e unha
nova maneira de entender a pedagoxa das linguas ( que aludire-
mos na ltima parte deste informe).
Polo que se refire reestruturacin dos niveis educativos,
os cambios mis importantes son os seguintes:
Ampliacin da escolarizacin obrigatoria ata os 16 anos
(na Lei de 1970 chegaba s ata os 14).
Distribucin do ensino obrigatorio en das etapas:
Primaria (de 6 a 12 anos) e Secundaria (de 12 a 16). No
plan antigo todo o perodo obrigatorio estaba includo
na Educacin Xeral Bsica (EXB), que se estenda dos 6
aos 14 anos.
Organizacin do ensino postobrigatorio en das vas: a
do Bacharelato, de dous anos (dos 16 aos 18), e a da
Formacin Profesional Especfica (en ciclos formativos
de grao medio e de grao superior). Estas das vas exis-
tan tamn no sistema anterior, pero cunha duracin
moi distinta: os tres anos de BUP seguidos do COU,
por unha banda, e a Formacin Profesional de 1 e 2
grao, pola outra.
Para facilitar a interpretacin da anlise evolutiva dos mate-
riais para o ensino da lingua galega que se fai neste informe, facil-
tase a continuacin o calendario de implantacin do sistema edu-
cativo derivado da LOXSE no que se refire s ensinanzas de rxi-
me xeral (reais decretos 986/1991, do 14 de xuo [BOE do 25-06-
91], e 173/1998, do 16 de febreiro [BOE do 16-02-98]):
2 DAS DCADAS DE MATERIAIS
PARA O ENSINO DA LINGUA GALEGA
1
2.1 Evolucin xeral dos materiais escolares en lingua galega
Co propsito de situar convenientemente a evolucin dos
materiais sobre o ensino da lingua galega, comezaremos por pre-
sentar de xeito moi breve o proceso seguido polos materiais didc-
ticos en galego, en xeral, durante este perodo.
Curso acadmico Niveis que se implantan Niveis que desaparecen
1991-1992 2 ciclo de E. Infantil Preescolar
(implantacin gradual) (desaparicin progresiva)
1992-1993 1 ciclo de E. Primaria 1 e 2 curso de EXB
1993-1994 2 ciclo de E. Primaria 3 e 4 curso de EXB
1994-1995 5 curso de E. Primaria 5 curso de EXB
1995-1996 6 curso de E. Primaria 6 curso de EXB
1996-1997 1 curso de ESO 7 curso de EXB
1997-1998 2 curso de ESO 8 curso de EXB
1998-1999 3 curso de ESO 1 curso de BUP e 1 de FP1
1999-2000 4 curso de ESO 2 curso de BUP e 2 de FP1
2000-2001 1 curso de Bacharelato 3 curso de BUP e 1 de FP2
2001-2002 2 curso de Bacharelato COU e 2 de FP2
A F. Profesional Especfica de grao medio implantarase de forma gradual e deber estar
xeneralizada no curso 2000-2001
AF. Profesional Especfica de grao superior implantarase de forma progresiva
1. Os datos que se utilizan neste informe estn collidos da base de produtos didcti-
cos do IPLN confeccionada pola Seccin de Lingua do Consello da Cultura Galega, por
considerala a mis actualizada no tempo (ten informacin ata o ano 2000, que o
derradeiro deste informe) e tamn a mis completa (est construda a partir de fontes
moi diversas: con datos do Centro de Documentacin Sociolingstica de Galicia, do
ISBN, de catlogos e das pxinas web das editoriais, de revistas galegas relacionadas co
Cadro 11: Calendario de implantacin do sistema
educativo (LOXSE): ensinanzas de rxime xeral
Os cambios no sistema educativo aos que nos referimos no
apartado anterior avivaron a preocupacin polos aspectos didcti-
cos, o que se manifestou nun incremento considerable das publi-
cacins relacionadas coa educacin e co ensino-aprendizaxe das
distintas materias. Este incremento produciuse especialmente nos
anos nos que se iniciou a implantacin dos novos treitos educati-
vos derivados da LOXSE, polo que afectou nun primeiro momen-
to de maneira preferente Educacin Infantil e Primaria, e, un
pouco mis tarde, Secundaria. Non se deron apenas cambios no
nivel universitario, non afectado directamente por esta lei, e tam-
pouco foron moi significativos na educacin de adultos, no ensino
a distancia e no non regrado en xeral.
A evolucin da producin editorial sobre aspectos didcti-
cos seguiu, polo tanto, un proceso de aumento progresivo nos lti-
mos anos da dcada dos 80 (anos de deseo e experimentacin da
reforma) e, sobre todo, na primeira metade dos 90 (anos nos que
se empezou a realizar a sa implantacin xeneralizada), mantn-
dose bastante estable nos ltimos anos desa dcada. Esta evolucin
afectou producin editorial global, non s realizada en galego;
pero a que utiliza este idioma deu tamn un salto cuantitativo nota-
ble: de 34 referencias en lingua galega sobre aspectos didcticos no
inicio deste perodo, pasouse a 107 no ano 1986 e a 157 no 1990.
O incremento continuou de xeito acelerado ata a segunda metade
desta dcada (arredor de 450 publicacins nos anos 1996 e 1997),
para recuar algo nos ltimos anos (365 ttulos no 2000). Esta evo-
lucin pdese observar de maneira moi clara no seguinte grfico:
ensino, da Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela, do Catlogo derecur-
sos didcticos. Centros derecursos da ComunidadeAutnoma deGalicia. Curso 1999-2000,
dos tres volumes sobre O libro galego onteehoxe, as como do CD-ROM que os conti-
na publicado no 2001, parte doutras achegas menores). Sen embargo, como en cal-
quera base de datos, a clasificacin temtica, por niveis, etc. non sempre ntida, polo
que podemos atopar rexistros de discutible localizacin ou que, simultaneamente,
estn adscritos a distintas entradas, o que fai que o tratamento cuantitativo dos datos
poida mostrar s veces algunha pequena discrepancia, pero sempre de ndole menor e
que se trata de aclarar nos comentarios. Publicarase unha versin actualizada e revisa-
da desta base en 2004.
2.2 Evolucin das publicacins sobre ensino da lingua
A evolucin das publicacins que abordan de maneira
especfica o ensino e aprendizaxe da lingua galega segue un proce-
so bastante semellante ao que acabamos de ver para o conxunto
das publicacins didcticas, porque, unha vez establecido o marco
legal que regula a presenza do galego nos distintos niveis do siste-
ma educativo, o factor determinante, como noutras reas do curr-
culo, foi a renovacin didctica e curricular que supuxo a reforma
e o efecto inducido que provocou tanto nas publicacins institu-
cionais como nas das editoriais comerciais. Como observamos no
grfico 7, o nmero de publicacins relacionadas dalgunha manei-
ra co ensino da lingua galega pasou de pouco mis dunha ducia en
1982 ata superar o cento no ano 2000. Este incremento foi pro-
gresivo, como sucedeu co conxunto das publicacins didcticas no
mesmo perodo, pero con algunhas oscilacins importantes, rela-
cionadas posiblemente co maior ou menor protagonismo das
publicacins institucionais: sorprenden, por exemplo, os picos que
se acadan nos anos 1993, 1995 e 2000 (con 93 publicacins, 119
e 109, respectivamente), nun contorno cronolxico no que a
media bastante mis baixa.
0
100
200
300
400
500
600
1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000
Grfico 6: Evolucin das publicacins sobre ensino en xeral
Dentro dos case 1.200 rexistros relacionados co ensino da
lingua galega podemos atopar unha tipoloxa de publicacins bas-
tante diversa: libros de texto, manuais e outro tipo de material didc-
tico para o alumnado; programas, guas didcticas e solucionarios,
pensados todos eles mis ben para o profesorado; folletos, dpticos e
trpticos con funcins e destinatarios menos precisos, etc.
Especialmente vago resulta o conxunto que se rexistra na
base de datos como material didctico (o mis numeroso). En
rigor, material didctico debe ser todo, xa que todos eses suba-
partados aparecen na entrada global de Didctica. Realizada unha
consulta aleatoria de ttulos, comprobouse que baixo ese rtulo se
inclen todos os materiais dedicados ao ensino da lingua que non
indican explicitamente na portada que son libros de texto, guas
didcticas, manuais, etc. En boa parte correspndense co forma-
to de unidades didcticas, a presentacin mis utilizada na reforma
de 1990.
Aceptando, polo tanto, as dificultades que hai para adscri-
bir de xeito exclunte unha publicacin a cada un destes subgru-
pos e redefinindo o material didctico como outros materiais
didcticos, a porcentaxe que representa cada tipoloxa no total ,
aproximadamente, a seguinte:
0
20
40
60
80
100
120
140
1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000
Grfico 7: Evolucin das publicacins sobre ensino da lingua
2.3 Distribucin por niveis educativos
Tal como xa se indicou, o sistema educativo sufriu unha
readaptacin importante na dcada de 1990, con cambios que se
manifestan basicamente na ampliacin do ensino obrigatorio ata os
16 anos e na reorganizacin dos niveis educativos anteriores uni-
versidade. Como se tratou dunha implantacin gradual, durante
varios anos superpuxronse os dous sistemas, cuestin que tamn
se manifestou nos materiais didcticos coa convivencia transitoria
dos dirixidos ao Preescolar, a EXB, o BUP, o COU e a antiga FP, cos
que foron elaborados xa para as etapas nas que se organiza o novo
sistema: a Educacin Infantil, a Educacin Primaria, a ESO, os
bacharelatos, etc.
Malia que o perodo que estamos a analizar se rexeu anda
moi maioritariamente pola Lei de 1970 (lmbrese, por exemplo,
que a Educacin Primaria s se rematou de implantar no curso
1995-96, que a Educacin Secundaria Obrigatoria non o fixo ata
o 1999-2000 e que os novos bacharelatos se iniciaron de xeito
xeneralizado no curso seguinte), a gran maiora dos materiais que
se publicaron nas das ltimas dcadas para o ensino da lingua
galega estn orientados a estes novos treitos educativos: case o
80% do total. Esta porcentaxe correspndese con mis de 800
ttulos, publicados case na sa totalidade na dcada de 1990;
mentres que os relacionados coa anterior estrutura educativa (uns
240), anda que se concentran preferentemente na dcada de
1980, seguiron aparecendo ata o ano 1997. A distribucin mis
detallada nos distintos niveis educativos podmola comprobar no
grfico n. 8.
Libros de Guas Manuais e Outro material Programas e Folletos,
texto didcticas cursos didctico solucionarios dpticos...
31 % 20% 5% 37% 3% 4%
Cadro 12: Porcentaxes de materiais didcticos por tipoloxas
Como vemos, a etapa que foi obxecto de maior atencin
a de Educacin Primaria (representa o 44% do total), seguida a
bastante distancia pola EXB (o 15%) e pola nova Secundaria
Obrigatoria (o 13%). Merece subliarse tamn o relativo protago-
nismo do ensino non regrado, que incle especialmente a educa-
cin de adultos (aproximadamente co 12%), e a Educacin Infan-
til, moi por riba da antiga Preescolar (un 8% entre as das).
No polo oposto, practicamente ausentes da escena edito-
rial, atopamos niveis educativos como a Formacin Profesional e a
Universidade. Polo que se refire primeira, cmpre facer das
apreciacins: a escasa oferta de materiais para o ensino da lingua
galega na antiga FP (15) pode ser un sntoma mis da situacin de
marxinalidade na que se desenvolveu este nivel educativo; pero a
sa ausencia total nos ciclos formativos dbese ao seu carcter de
Formacin Profesional Especfica na que non figuran materias
como a Lingua galega. No tocante Universidade probablemente o
haber que relacionar coa orientacin mis disciplinar e ensastica
que adoitan ter as sas publicacins e a conseguinte despreocupa-
cin polas propostas de aprendizaxe fundamentadas en enfoques
pedagxico-didcticos.
0
100
200
300
400
500
600
P
r
e
e
s
c
o
l
a
r
I
n
f
a
n
t
i
l
E
X
B
P
r
i
m
a
r
i
a
E
S
O
B
U
P
/
C
O
U
B
a
c
h
a
r
e
l
a
t
o
s
F
.

P
r
o
f
e
s
i
o
n
a
l
C
i
c
l
o
s

F
o
r
m
.
U
n
i
v
e
r
s
i
d
a
d
e
N
o
n

r
e
g
r
a
d
o
Grfico 8: Os materiais para o ensino da lingua por niveis educativos
Pode ser interesante comparar as porcentaxes de ttulos
adscritos a cada nivel educativo. Presentmolas a continuacin
distribundo todo o ensino regrado preuniversitario en tres etapas
nas que combinamos os dous sistemas educativos que conviviron
neste perodo histrico (o da Lei de 1970 e o da LOXSE): educa-
cin preobrigatoria (Preescolar e Infantil), educacin obrigatoria
(EXB, Primaria e ESO), educacin postobrigatoria(FP, BUP, COU e
bacharelatos). Baixo o ttulo de Outrosinclumos nun ltimo apar-
tado os materiais dirixidos ao ensino universitario e ao non regra-
do. Os datos son os seguintes:
E. preobrigatoria E. obrigatoria E. postobrigatoria Outros
Preescolar Infantil EXB Primaria ESO FP/BUP/COU Bachar.
1,2% 7% 14,6% 44% 12,7% 4% 4,3% 12,2%
8,2% 71,3% 8,3% 12,2%
2.4 Distribucin por editoriais
ben coecida a importancia dos produtos orientados ao
ensino nas economas das empresas editoriais. Trtase dunha
dimensin merecente dunha anlise en profundidade que supera
as dimensins e o propsito deste informe, pero daremos algns
datos que nos parecen moi significativos para poder emitir despois
algunhas consideracins. Na tboa que segue sinlanse as editoriais
con maior protagonismo na edicin en galego nas das ltimas
dcadas. Excepcionalmente e para facilitar algunhas comparacins,
indcase non s o nmero de ttulos de cada unha relacionados co
ensino do galego, senn tamn o conxunto dos publicados nesta
lingua sobre calquera rea ou cuestin curricular.
Cadro 13: Porcentaxes de ttulos adscritos a cada nivel educativo
Cadro 14: Producin editorial en lingua galega (1982-2000)
Editoriais Publicacins en galego Publicacins sobre ensino
sobre ensino en xeral do galego
Aba 75 24
Anaya 430 (7,9%) 106 (9,1%)
AS-PG 191 (3,5%) 11
Baha 63 8
Bruo 145 (2,7%) 78 (6,7%)
Casals 74 27 (2,3%)
Concellos 108 (2%) 2
Escola Aberta 72 0
Edicins do Cumio 25 16 (1,4%)
Everest 74 18 (1,6%)
Fontel 82 23 (2%)
Galaxia 100 (1,8%) 53 (4,6%)
Galinova 115 (2,1%) 36 (3,1%)
Ir Indo 88 27 (2,3%)
Lea 89 3
Luis Vives 160 (2,9%) 56 (4,8%)
ANosa Terra 45 7
Obradoiro Santillana 380 (7%) 99 (8,5%)
Rodeira Edeb 398 (7,3%) 99 (8,5%)
Slvora 46 14
Sindicatos 64 11
SM 240 (4,4%) 101 (8,7%)
Sotelo Blanco 46 17 (1,5%)
Tambre-Edelvives 30 7
TVG, RAG (e outras) 114 (2,1%) 2
Universidades 104 (1,9%) 23 (2%)
Vicens Vives 182 (3,3%) 22 (1,9%)
La Voz de Galicia 22 11
Xerais 436 (8%) 130 (11,2%)
Xunta de Galicia (varios) 659 (12,1%) 67 (5,8%)
Outras 851 (15,6%) 85 (7,3%)
TOTAL 5462 1159
Previamente a calquera comentario, cmpre facer das
aclaracins:
Dado que se trata s dun informe sobre os materiais
para o ensino do galego, non se dan datos comparati-
vos sobre a producin didctica en galego e en casteln,
cuestin que sera de mxima relevancia tanto desde
o punto de vista econmico como desde o da normali-
zacin da lingua se estivsemos a falar de materiais
educativos en xeral.
Os datos que se ofrecen refrense a calquera producin
editorial en galego relacionada co ensino en xeral e co
ensino do galego en particular. Significa isto que se
inclen desde libros de texto a folletos, dpticos ou
trpticos, pasando por manuais, guas didcticas ou
calquera outro material didctico de apoio. Isto moi
importante, porque o protagonismo das empresas e
entidades que se citan (e doutras que non se citan) no
mundo da edicin en galego depende moito do tipo de
produtos que elabora e, por suposto, da sa difusin,
como veremos mis adiante.
Constatado o anterior, a anlise meramente cuantitativa
dos datos que aparecen na tboa permtenos emitir as seguintes
valoracins:
O mundo editorial en galego estivo sumamente fragmenta-
do ao longo das das ltimas dcadas: na tboa recllense s 30,
pero foron 182 as empresas e entidades que publicaron algn tipo
de material didctico durante este perodo.
A edicin ligada a institucins (especialmente as depen-
dentes da Xunta de Galicia) tivo un protagonismo importante,
anda que comparativamente menor no eido do ensino do galego.
No tocante edicin privada, o espazo estivo ocupado fun-
damentalmente por media ducia de empresas: Anaya, Bruo,
Obradoiro-Santillana, Rodeira-Edeb, SM e Xerais son as respon-
sables do 52,7% dos ttulos destinados ao ensino do galego e do
37,3% dos que se relacionan co ensino en galego en xeral.
As editoriais de capital galego tiveron unha presenza cuan-
titativamente menor, tanto no que se refire aos materiais destina-
dos ao ensino-aprendizaxe da lingua galega como, globalmente, ao
ensino neste idioma.
A relacin entre o nmero de materiais didcticos en gale-
go e os que tratan especificamente sobre o ensino do galego man-
tn un relativo equilibrio na maior parte das editoriais. Anda as,
hai casos que non responden a esta pauta: Bruo, Galaxia ou SM,
por exemplo, teen unha maior presenza porcentual na edicin
relacionada co ensino do galego ca no conxunto de producin
didctica neste idioma; mentres que noutras, como a AS-PG,
Escola Aberta ou as promovidas desde institucins como a TVG e
a Xunta de Galicia, sucede ao revs.
Polo que se refire distribucin do nmero de ttulos de
cada editorial ao longo do perodo que estamos a analizar, hai que
dicir que as editoriais maiores manteen normalmente unha pre-
senza ao longo das das dcadas, sempre dentro da tendencia glo-
bal xa sinalada noutro apartado de incrementar considerablemen-
te o nmero de publicacins na dcada de 1990. Nos casos das edi-
toriais menores, a sa presenza adoita ser mis espordica, redu-
cndose en moitos casos dcada de 1990.
A cuestin do nivel educativo resulta pouco relevante
hora de contrapoer editoriais. O habitual que as mis impor-
tantes atendan a todos os niveis educativos non universitarios,
mis ou menos na proporcin que ten cada un deles no conxunto
dos materiais (ver a distribucin global por niveis nun apartado
anterior).
Tampouco resulta doado establecer diferenzas entre as edi-
toriais atendendo tipoloxa dos materiais que publicaron.
Unicamente, e con carcter moi aproximativo, podemos dicir que
os includos baixo os rtulos de cursos, folletos, programas e dpti-
cos/ trpticos son mis propios das edicins institucionais (conse-
llaras, centros de profesores, centros de recursos, sindicatos, etc.)
2.5 A tiraxe
Unha cuestin complementaria da tratada no apartado
anterior a da divulgacin que acadaron os distintos materiais para
o ensino da lingua galega. unha informacin que habera que
aproximarse a travs da tiraxe e do nmero de ttulos vendidos;
pero non resulta fcil, especialmente o referido s vendas.
Os datos que se ofrecen neste apartado refrense s tiraxe
de 154 ttulos, que dos que se conseguiu informacin. un
nmero relativamente pequeno (pouco mis do 13% do total) e
posiblemente non representativo: non figura ningunha publicacin
de editoriais tan importantes como Anaya, Bruo, Rodeira-Edeb
ou Santillana, e, noutros casos, o nmero de publicacins das que
temos informacin totalmente desproporcionada (dispoemos,
por exemplo, da tiraxe dos 24 ttulos de Aba, pero s de 4 de SM).
Por todo isto, debmoslles dar un valor meramente orientativo.
Agruparemos a tiraxe en 5 treitos (menos de 1.000 exem-
plares, de 1.001 a 5.000, de 5.001 a 10.000, de 10.001 a 30.000 e
mis de 30.000) e presentaremos a informacin atendendo aos
mesmos criterios que xa utilizamos en apartados anteriores: por
data, por niveis e por tipoloxa, anda que simplificando en todos
os casos as entradas.
Cadro 15: Tiraxe por data
0-1.000 1.001-5.000 5.001-10.000 10.001-30.000 +30.000
Ata 1990 3 10 2
1991 2 2 2
1992 7 1 8
1993 1 13 2 1
1994 7 2 1
1995 4 9 2
1996 4 4 2
1997 7 12 9 2 1
1998 6 9 4 1
1999 5 7
2000 1 1
TOTAL 33 81 22 14 4
Cadro 16: Tiraxe por nivel
(algns ttulos reptense en varios niveis)
0-1.000 1.001-5.000 5.001-10.000 10.001-30.000 +30.000
E. Infantil 2 1
EXB 4 1
E. Primaria 13 36 15 8
ESO 7 17 5 3 2
BUP/COU 3 2
Bacharelatos 8 1 1 1
Ed. non regrada 10 18 2 2
Sen nivel 1 4
Cadro 17: Tiraxe por tipoloxa
0-1.000 1.001-5.000 5.001-10.000 10.001-30.000 +30.000
Libro de texto 16 16 3 3
Gua didctica 18 10
Material did. 5 43 4 9 1
Manual/Curso 5 6 1 2
Outros 5 6 1
A partir destes datos, e coas cautelas s que aludimos mis
arriba, podemos facer as seguintes consideracins:
A tiraxe media dos materiais destinados ao ensino da
lingua galega parece situarse preferentemente no treito
que vai de 1.001 a 5.000 exemplares (o 53% da mos-
tra da que temos informacin), seguida dos de menos
de 1.000 (21%) e dos que tiraron entre 5.001 e 10.000
(14%). Entre 10.001 e 30.000 temos 14 ttulos (o 9%)
e 4 publicacins superaron os 30.000.
Non se encontran datos moi significativos na distribu-
cin por anos. Cmpre ter en conta, especialmente
para as publicacins mis recentes, que estes materiais
teen unha determinada vida de mercado que se pode
materializar en reedicins ou reimpresins, polo que a
valoracin do grao de xito nas vendas s se pode rea-
lizar a certa distancia cronolxica.
En canto distribucin por niveis, vemos que en todos
eles o treito dominante o que vai dos 1.001 aos 5.000.
Por outro lado, como era de esperar, os ttulos de maior
tiraxe sitanse preferentemente no ensino obrigatorio (a
Primaria e a ESO), pero cmpre subliar algns casos
especiais: os dous ttulos destinados ao ensino non regra-
do, que se sitan entre os 10.001 e os 30.000 exempla-
res; os dous de BUP/ COU que superan os 30.000, e a
alta tiraxe dalgn material de Bacharelato, por ser un
nivel postobrigatorio e de recente implantacin (anda
que posiblemente se trate dalgn material internivelar e
non adscrito exclusivamente a esta etapa educativa).
Polo que se refire tipoloxa, as tiraxes mis elevadas
estn nos libros de texto e no denominado material
didctico. O primeiro caso explcase polo carcter obri-
gatorio que ten habitualmente para os estudantes, e o
segundo pola sa flexibilidade, o que lle permite ser uti-
lizado en distintos niveis, anda que non sexa de forma
Cadro 18: Materiais en novos soportes. Distribucin por niveis educativos
Gravacin sonora Videogravacin Grficos Arquivo de
proxectantes ordenador
E. Infantil 1 4 1
E. Primaria 1 6 4 2
ESO 1 9 3 3
Bacharelato 1 3
F. Profesional 1 3
E. non regrado 3
prescritiva. Moito menor a tiraxe das Guas didcti-
cas, por tratarse normalmente de material complemen-
tario e, s veces, destinado s ao profesorado.
2.6 O soporte
O soporte utilizado nos materiais para o ensino do galego
segue sendo fundamentalmente o papel impreso, xa sexa no for-
mato de libro de texto, de manual, de gua didctica ou calquera
outro. A incorporacin das tecnoloxas audiovisuais e da inform-
tica moi escasa, non identificndose mis ca 26 rexistros en todo
este perodo (o 2,2% do total), dos que 15 son gravacins en vdeo
ou audio, 4 teen o formato de grficos proxectantes e 7 son arqui-
vos de ordenador.
Cronoloxicamente, estes materiais apareceron practica-
mente todos na dcada de 1990, concentrndose os de tipo infor-
mtico entre o ano 1994 e o 2000. Ao seren materiais relativa-
mente recentes, estn orientados case en exclusiva ao novo sistema
educativo, anda que en moitos casos sen unha adscricin espec-
fica a ningunha etapa ou con indicacins multinivelares. No
seguinte cadro recllese a sa distribucin por etapas educativas (o
nmero de rexistros superior ao total precisamente porque algn
deses materiais proponse para varios niveis)
Este mnimo protagonismo dos materiais en soporte que
podemos chamar alternativo en comparacin cos que utilizan un
soporte tradicional (como vimos mis arriba, apenas un 2,2%) mani-
fstase tamn se a comparacin a establecemos con outras reas do
currculo ou co sistema educativo no seu conxunto: neste ltimo
caso, os materiais editados en soporte audiovisual ou informtico
representan aproximadamente o 16% do total (877 rexistros).
Co propsito de especificar un pouco mis e facilitar a
comparacin, no seguinte cadro contraponse o nmero de mate-
riais para o ensino da lingua galega en cada un destes soportes
alternativos cos que se editaron en cada un deles para o conxunto
do sistema escolar durante o mesmo perodo:
vista destes datos, parece claro que as tecnoloxas
audiovisuais e informticas, de mxima actualidade no debate
educativo actual, son unha cuestin anda pendente no ensino da
lingua galega.
3 ANLISE DOS MATERIAIS PARA O ENSINO DA LINGUA
Como xa se dixo anteriormente, conforme se foi incorpo-
rando progresivamente desde 1980 a materia de lingua e literatura
galegas ao ensino non universitario, comezaron a publicarse libros
de texto e outros materiais para a aprendizaxe do idioma destinados
maioritariamente para o ensino regrado (sobre todo os libros de
texto) pero tamn para outros mbitos: escolas de idiomas, cursos
de lingua para adultos, etc. Nos inicios, a oferta editorial era moi
Cadro 19: Materiais en novos soportes. Lingua/ sistema educativo en xeral
Gravacin sonora Videogravacin Grficos proxectantes Arquivo de ordenador
Lingua Total Lingua Total Lingua Total Lingua Total
1 131 14 540 4 174 7 32
reducida, pero dez anos despois, a comezos dos 90, tanto as edito-
riais propiamente galegas coma as grandes editoriais estatais tian
no mercado o seu proxecto editorial de lingua e literatura galegas,
as como materiais complementarios de moi diversa ndole.
Se no apartado anterior nos referimos evolucin cuanti-
tativa dos materiais para o ensino da lingua galega, agora preten-
demos facer unha anlise interna destes para valorar aspectos mis
cualitativos. Centrarmonos en primeiro lugar nos cambios que se
foron producindo no enfoque e organizacin da actividade didc-
tica dos libros de texto, para referrmonos despois de xeito mis
breve aos demais materiais didcticos; e farmolo desde unha pers-
pectiva diacrnica, analizando os cambios mis relevantes que se
produciron nestes materiais ao longo dos seus vinte anos de exis-
tencia, pero sen pretensins de establecer comparacins horizon-
tais dentro dun mesmo curso ou nivel educativo.
Durante este perodo de tempo producronse cambios moi
importantes na estrutura do sistema educativo non universitario,
as como nos programas e currculos da rea de lingua galega e
literatura en particular; uns cambios aos que aludimos no aparta-
do n. 1 deste informe e que dificultan as comparacins entre
niveis e etapas educativas, por non seren sempre homlogas (por
exemplo, unha mesma idade pode corresponderse nun momento
con ensino non obrigatorio e noutro con ensino obrigatorio). Pero,
anda aceptando estas limitacins, pdense identificar con bastan-
te claridade algns trazos na evolucin dos materiais didcticos
para o ensino da lingua e da literatura galegas, que son os que
comentaremos deseguido.
3.1 Os libros de texto
Para facer a anlise dos cambios que se produciron no
enfoque e organizacin da actividade didctica dos libros de texto
seleccionamos publicacins destinadas ao alumnado do arco de
idade 12-16 anos, precisamente porque este arco nos permite con-
trastar libros da actual etapa da Educacin Secundaria Obrigatoria
con das etapas anteriores: os ltimos anos de EXB e os tres pri-
meiros cursos do BUP. Nesta seleccin tivemos en conta, por un
lado, os libros de maior aceptacin entre o profesorado e, por
outro, o valor da diversidade, dicir, de contar con varios proxec-
tos editoriais. De acordo con estes dous criterios, a mostra selec-
cionada foi a seguinte:
Lingua 7 EXB. Editorial Galaxia/ Ediciones SM. 1986.
Lingua galega 1 BUP. Colectivo Seitura. Edicins Xerais. 1983.
Galego 1 BUP. Lingua-Comunicacin. Edicins Xerais. 1992.
Lingua galega 1 BUP. Editorial Santillana. 1990.
Literatura galega 3 BUP. Colectivo Seitura. 1993.
Literatura galega 3 BUP. Editorial Anaya. 1991.
Lingua 1 ESO. Edicins Xerais. 1996.
Lingua e literatura 3 ESO. Editorial Santillana-Obradoiro. 1995.
Lingua e literatura 4 ESO. Editorial Santillana-Obradoiro. 1995.
Lingua galega e literatura 1 ESO. Editorial Galaxia. 1996.
Lingua galega e literatura 4 ESO. Editorial Galaxia. 1999.
Unha simple ollada s unidades destes libros permite
observar transformacins substanciais no tratamento e presenta-
cin dos contidos da materia de lingua galega, s veces levadas a
cabo polas propias editoriais para renovar libros que xa cumpriron
un ciclo de vida (como sucede entre a edicin de Xerais de 1983 e
a de 1992) e outras por cambios no marco lexislativo (por exem-
plo, entre o programa antigo de 7 de EXB e o actual de 1 de ESO,
os dous para alumnado de 12-13 anos). Son moitos os aspectos
que nos permiten establecer unha anlise contrastiva dos libros de
texto, pero hai tres que son fundamentais porque son inherentes
propia construcin e elaboracin do libro:
A seleccin dos saberes lingsticos. Este aspecto incide nos
saberes propiamente lingsticos que se queren transmitir ao alum-
nado e o enfoque pedagxico que se lle d materia.
O deseo e presentacin dos materiais. Fai referencia a como
se organiza a actividade didctica.
As tarefas. O tipo de actividades propostas nas unidades
didcticas sinala o tipo de aprendizaxe que se agarda do alumnado
e o grao de autonoma que se lle concede nese proceso.
Estes tres aspectos sern, polo tanto, os que guen a nosa
anlise da evolucin dos libros de texto de Lingua galega e de
Literatura galega (ou de Lingua galega e Literatura, que como se
denomina a rea despois da LOXSE), unha anlise que se centrar
na mostra que indicamos mis arriba e que se articular arredor de
das cuestins que consideramos nucleares: o papel da gramtica
e da historia da literatura.
3.1.1 A gramtica como eixe organizador
nos libros de lingua
Desde os primeiros manuais ata os mis actuais, a gramti-
ca vn sendo o elemento organizador da actividade didctica nos
libros de lingua. Nos anteriores LOXSE, este tipo de organizacin
arredor dun contido gramatical (ou da historia ou situacin social
da lingua) estaba xustificado porque os programas de Lingua gale-
ga para o BUP, aprobados oficialmente en 1983, presentaban un
deseo baseado en contidos gramaticais. A comparacin entre o
ndice do libro de Lingua galega 1 BUPde Edicins Xerais de 1983
e o temario oficial vn a demostrar a fidelidade do proxecto edito-
rial co marco lexislativo:
O deseo das leccins compltase cunha lectura inicial e
outra final, ambas as das maioritariamente de textos literarios.
Velaqu a presentacin da unidade 6:
O substantivo
Lectura:
Facendo dedo (X. M. Martnez Oca)
O substantivo
O substantivo
Programa oficial
I. O galego na Pennsula Ibrica
II. Unidade e diversidade da lingua
III. Fonemtica e ortografa
IV. Prosodia
V. O substantivo
VI. O adxectivo
VII. O artigo
VIII. O pronome persoal
IX. Pronomes e adxectivos referenciais
X. Pronomes e adxectivos non referenciais
XI. O verbo e os accidentes verbais
XII. Verbos regulares e irregulares
XIII. Valor dos tempos e modos verbais
XIV. Formas nominais
XV. Perfrases verbais
XVI. O adverbio
XVII. As preposicins
XVIII. As conxuncins
Lingua galega 1 BUP, ed. Xerais (1983)
O latn e o galego
O galego na Pennsula Ibrica
Unidade e diversidade do galego
Fonemtica
Prosodia
O substantivo
O adxectivo
O artigo
O pronome persoal I
O pronome persoal II
Demostrativos e posesivos
Numerais, indefinidos, relativos,
interrogativos e exclamativos
O verbo. Xeneralidades
Conxugacin verbal
Valor dos tempos e modos verbais
O verbo. Formas nominais
O verbo. Perfrases verbais
O adverbio
As preposicins
Cadro 20: Os contidos do programa oficial en Lingua galega
1 de BUP, ed. Xerais (1983)
Xnero dos nomes
Formacin do feminino
Nmero dos nomes
Formacin do plural
Grao dos nomes
Lectura:
O sabio de Moimenta (Fermn L. Cameselle)
Na edicin posterior do libro de 1986, anda que o ncleo
fundamental das unidades segue estando representado polos con-
tidos gramaticais, as actividades da lectura inicial (que deixa de ser
de autor) e a lectura final (destacada graficamente co ttulo De
autor) amplanse considerablemente, ademais de inclur un apar-
tado novo como peche da unidade titulado Xogos e Actividades,
separado visualmente do anterior, no que se pretende dar cabida
prctica da lingua a travs de actividades de lxico, de expresin
oral e de investigacin. Estas novas incorporacins son un recoe-
cemento s recomendacins metodolxicas da programacin ofi-
cial, que indicaban o seguinte:
O mtodo de traballo debe ser eminentemente activo, de tal
xeito que non exista entre a consideracin terica e a prctica da lin-
gua unha disfuncin que reduza o nivel de comprensin a un mon-
logo ou leccin maxistral, senn, ben polo contrario, variando e
fomentando a participacin do alumnado na elaboracin dos pro-
pios esquemas de traballo. (Orde do 3 de agosto de 1983, pola que
se aproba e publica o programa de lingua e literatura galega para o
bacharelato [DOG 10-8-83])
As mesmo, hai neste libro un dato relevante que convn
destacar, porque anuncia algo que se vai facer habitual no futuro. Os
contidos organzanse baixo a denominacin de unidades, e non de
leccins, como apareca no libro de 1983. O concepto de unidade,
que se xeneraliza coa LOXSE (por volta de 1986, data de publicacin
do libro, empzase o debate educativo que rematar nesa lei), supn
unha maneira de organizar a actividade didctica diferente da de lec-
cin. Neste caso, o libro presenta unha organizacin temtica (de
contidos gramaticais) moi semellante proposta nas leccins do
libro de 1983 e o termo unidade non mis ca unha concesin
nova terminoloxa, pois non se d nas unidades unha interrelacin
de todos os contidos que interveen nela de acordo cunha organiza-
cin interna e coherente da aprendizaxe. De feito, as catro partes de
que consta cada unha non teen ningunha relacin entre si.
Posteriormente, o deseo das unidades foise ampliando
con novos apartados, que vian a contrapesar o estudo propia-
mente gramatical coas actividades de uso. No libro de Lingua gale-
ga de 1 BUP de 1990 da Editorial Santillana cada unidade consta
de 5 apartados:
Este tipo de organizacin, sen abandonar o estudo formal da
lingua (ao que se lle dedica case a metade de pxinas de cada uni-
dade), posibilita un desenvolvemento mis prctico das clases, ao
incidir na elaboracin e construcin de textos orais e escritos (apar-
tados de Expresin e Obradoiro de lingua), con correccin ortogr-
fica e ortofnica (apartado de Fontica e ortografa) e con fluidez e
adecuacin normativa (apartado de Vocabulario temtico). As
mesmo, a diversidade textual presente nos libros agora moito
maior, atendendo as as recomendacins da programacin oficial:
En canto s textos, recomndase a non utilizacin dos literarios
para suscitar materia de debate e discusin, xa que na maior parte
Lectura Vocabulario Gramtica Expresin Fontica e Obradoiro
temtico ortografa de lingua
3 pxinas 1 pxina 4/6 pxinas 2 pxinas 1 pxina 1 pxina
Cadro 21: Distribucin de contidos en Lingua galega 1 de BUP,
ed. Obradoiro-Santillana (1990)
dos casos os contidos que verten refrense a reas moi especficas e
por tanto de difcil dominio por parte do alumnado. En cambio, a
utilizacin de textos xornalsticos, de revistas, e anda de textos con-
feccionados polo profesor ou polos propios alumnos, pode resultar
mis enriquecedora no obxectivo que vimos de enumerar, no domi-
nio do galego. (Orde do 3 de agosto de 1983 pola que se aproba e
publica o programa de lingua e literatura galega para o bacharelato
[DOG 10-8-83])
Ese dominio da lingua galega convrtese en finalidade pri-
mordial despois da LOXSE, tanto nos documentos legais coma nos
mis propiamente pedagxicos. Por poer un exemplo, o Deseo
Curricular Base (DCB) da Educacin Secundaria Obrigatoria, que
representa o novo marco legal da rea, indica o seguinte na sa
introducin
2
:
O obxectivo xeral do ensino desta rea na educacin secundaria
obrigatoria perfecciona-la comunicacin desenvolvendo as capaci-
dades de expresin, comprensin e esprito crtico; dicir, os alum-
nos e as alumnas deben progresar no dominio persoal das catro des-
trezas bsicas e instrumentais da lingua xa adquiridas na educacin
primaria: escoitar, falar, ler e escribir. (Decreto 78/1993, do 25 de
febreiro, polo que se establece o currculo de Educacin Secundaria
Obrigatoria na Comunidade Autnoma de Galicia [DOG 2-4-93])
Para conseguir ese dominio, os DCB das distintas etapas
educativas (primaria, secundaria obrigatoria e secundaria postobri-
gatoria) non presentan un programa detallado para cada curso,
como suceda con anterioridade, senn un currculo flexible e aber-
to no que se formulan uns obxectivos, uns contidos e uns criterios
2. No ano 2002 a Consellara de Educacin e Ordenacin Universitaria aprobou
novos currculos para a ESO e os bacharelatos (decretos 233 e 231 de 2002, respec-
tivamente). Nestes currculos reformlanse parcialmente algunhas das cuestins s
que se fai referencia neste informe; pero, hoxe por hoxe, anda non tiveron conse-
cuencias nos materiais didcticos.
de avaliacin que deben servir de referencia aos grupos editoriais
para elaborar os libros de texto. En cambio, si son moi explcitos no
protagonismo que deben ter os contidos gramaticais:
A gramtica, como bloque de contido da rea de lingua, esta-
r subordinada obxectivo primordial: desenvolve-la competencia
comunicativa (oral e escrita) do alumnado. As pois, s ten sentido
como medio enriquecedor para a correccin das propias produc-
cins do falante. dicir, carece de base considera-la clase de lin-
gua como unha acumulacin de coecementos tericos desligados
da actuacin lingstica, senn que a reflexin sobre a lingua se
debe encamiar mellora da competencia lxico-semntica, tanto
no plano cuantitativo como cualitativo. (Decreto 78/1993, do 25
de febreiro, polo que se establece o currculo de Educacin
Secundaria Obrigatoria na Comunidade Autnoma de Galicia
[DOG 2-4-93])
Os libros que se elaboraron luz deste novo marco lexis-
lativo presentan cambios substanciais, pero non sempre con resul-
tados satisfactorios. Na organizacin didctica das unidades, por
exemplo, reprodcese habitualmente unha mesma estrutura fixa
con varios apartados nos que se desenvolven os preceptivos con-
tidos do Deseo Curricular Base (no caso do da ESO, lingua e
sociedade, lingua oral, lingua escrita, a lingua como obxecto de refle-
xin, a lingua literaria elingua e medios de comunicacin), pero sen
ningunha relacin entre eles: cada apartado constrese de xeito
independente, sen continuidade cos contidos dos apartados ante-
riores e posteriores. Dse, polo tanto, un desenvolvemento frag-
mentario dos diferentes contidos propostos no DCB, que mante-
en un certo tipo de relacin vertical cos contidos do mesmo
apartado de todas as unidades, pero sen ningunha conexin hori-
zontal cos contidos dos outros apartados da mesma unidade.
Trtase dunha programacin, que poderiamos chamar tipo cat-
logo, que segue unha estrutura lineal, tal como se representa no
seguinte esquema:
O libro de Lingua de 1 ESOde Edicins Xerais do ano 1996
reproduce, coma a maiora dos libros de lingua, este tipo de pro-
gramacin lineal, con 6 apartados diferentes e sen conexin hori-
zontal entre eles dentro de cada unidade:
Apartados
1 2 3 4 5 6 n
Unidade 1 . . . . . . . . . .
Unidade 2 . . . . . . . . . .
Unidade 3 . . . . . . . . . .
Unidade 4 . . . . . . . . . .
Unidade n . . . . . . . . . .
Cada apartado relacinase consigo
mesmo pero non cos demais
Hai, porn, outras novidades interesantes nos novos libros
de texto elaborados para a reforma educativa de 1990. Entre elas,
podemos destacar as seguintes:
Maior atencin ao uso lingstico
Seguindo as recomendacins que aparecen na introducin
do DCB das que demos algunha mostra mis arriba, os libros
tenden a un enfoque mis prctico da lingua, sobre todo nas eta-
pas de Primaria e Secundaria Obrigatoria. O estudo formal do
cdigo lingstico, que nos libros anteriores era o apartado de
maior peso, redcese para dar maior amplitude s actividades de
Lectura Tiramos Falar e Os nomes A lingua Fiestra aberta
do fo escribir das cousas por dentro
2 pxinas 2 pxinas 2 pxinas 2 pxinas 2 pxinas 2/4 pxinas
Cadro 22: Estrutura das unidades dos libros de texto de lingua
editados a partir da LOXSE
Cadro 23: Distribucin de contidos en Lingua 1 ESO, ed. Xerais (1996)
uso. Por exemplo, no libro de Lingua de 1 ESOde Xerais, a refle-
xin gramatical redcese ao apartado A lingua por dentro, e nos
outros apartados (Tiramos do fo, Falar e escribir, Os nomes das cou-
sas eFiestra aberta) adoita estar subordinada producin oral e
escrita, dicir, prctica comunicativa.
Incorporacin de novos saberes lingsticos
Os libros de texto que saron luz con esta reforma tamn
veen incorporando, anda que timidamente, outros enfoques lin-
gsticos diferentes da gramtica descritiva e normativa, como son
os relacionados coa lingstica do texto ou coa pragmtica. Estas
disciplinas, que parten da consideracin da linguaxe como activi-
dade contextualizada, favorecen unha pedagoxa da lingua conci-
bida como desenvolvemento do uso. Con todo, obsrvase a ten-
dencia a reproducir estas novas teoras lingsticas como contidos
tericos e non como apoios para un efectivo desenvolvemento do
uso lingstico. Isto destaca sobre todo no nivel de bacharelato.
Maior diversidade e protagonismo das actividades
de aprendizaxe
A evolucin que se produce desde os primeiros libros dos
anos 80 ata a actualidade en relacin coas actividades de apren-
dizaxe demostra que os cambios que se foron introducindo neles
non s afectan ao seu deseo e presentacin (evidentemente, co
paso do tempo, o aspecto visual cor, incorporacin de imaxes,
maquetas vistosas, etc. vai adquirindo maior importancia)
senn tamn concepcin e enfoque que se lle debe dar lingua
dentro das aulas. Nos primeiros libros primaban as tarefas que
pretendan unha resposta mecnica do alumnado: despois de
varias pxinas de teora gramatical (descricin do sistema da lin-
gua e normas de uso) apareca unha batera de preguntas que
tian a finalidade de comprobar se o alumnado comprendera a
informacin precedente e era quen de aplicala. Co paso dos anos,
ese tipo de tarefas de comprensin ou mera aplicacin foise
ampliando considerablemente, ata alcanzar unha enorme varie-
dade nos libros mis recentes, nos que, beira desas actividades
mis tradicionais, frecuente que aparezan outras de anlise
valorativa, de simulacin, de xogo de roles, de indagacin no
contorno, etc. No seguinte exemplo mstrase unha comparacin
do tratamento dado aprendizaxe dun mesmo contido gramati-
cal no libro de 1 BUP de Xerais de 1983 e no de 1 de ESO, da
mesma editorial, de 1996. No primeiro caso presntaselles direc-
tamente aos alumnos a informacin terica e no segundo trtase
de implicalos, mediante a construcin dun cadro, na aprendiza-
xe do contido gramatical.
Lingua 1 BUP, Xerais, (1983)
Na formulacin das actividades tamn existen diferenzas
importantes entre os inicios e a actualidade. No caso, por exemplo,
de tarefas que implican o desenvolvemento dalgunha tcnica ou
procedemento, a tendencia era interesarse exclusivamente polo
resultado final, sen ter en conta os pasos intermedios ou os recur-
sos que se precisan para a sa elaboracin. Noutras palabras, pre-
sntasenos o problema (construr un relato) e dsenos que alcan-
cemos a meta (construde un relato), pero sen antes traballar os
pasos intermedios que nos permiten chegar a ela, esquecndose de
que esas tarefas intermedias teen un valor en si mesmas e, ade-
mais, son imprescindibles para acadar esa meta final. Velaqu dous
exemplos opostos:
Lingua 1 ESO, Xerais, (1996)
L
i
n
g
u
a

d
e

7

E
X
B
,

G
a
l
a
x
i
a
/

S
M
,

(
1
9
8
6
)
L
i
n
g
u
a

g
a
l
e
g
a

e

l
i
t
e
r
a
t
u
r
a

d
e

1

E
S
O
,

G
a
l
a
x
i
a
,

(
1
9
9
6
)
A presenza dos contidos transversais
A reforma educativa de 1990 establece que hai unha serie
de ensinanzas que deben estar presentes nas distintas reas curri-
culares. Trtase dos temas transversais: educacin ambiental, edu-
cacin para a paz, educacin sexual e para a sade, educacin para
a igualdade de oportunidades entre os sexos, educacin do consu-
midor, educacin vial... As mesmo, no propio Deseo Curricular
da rea de Lingua faise fincap na necesidade de concienciar o
alumnado de que a lingua un medio de representacin da reali-
dade e por iso a travs dela manifestamos valores e actitudes con
respecto ao mundo que nos rodea: manifestacins de discrimina-
cin social, racial, sexual... A ese aspecto ao que se refire o lti-
mo obxectivo xeral da rea de Lingua galega e Literatura na ESO:
Analizar e xulgar fundada e criticamente os diferentes usos sociais
das linguas, evitando os estereotipos de valor e prexuzos a travs
do recoecemento do posible contido ideolxico da linguaxe.
Tanto os contidos tranversais coma o interese por primar
valores e actitudes de tolerancia, respecto e democracia son aspec-
tos novidosos nos libros que naceron con esta reforma. Velaqu un
exemplo do libro de Lingua de 1 ESOde Xerais:
Lingua 1 ESO, Xerais
3.1.2 A historia como eixe organizador
nos libros de literatura
A continuacin faremos algunhas consideracins sobre o
tratamento que se lle d literatura nos libros de texto, comparan-
do tamn neste caso a situacin anterior e a posterior LOXSE.
Centrarmonos no antigo BUP e nos actuais niveis da ESO e do
Bacharelato, por seren as etapas nas que a literatura acada un maior
protagonismo.
Con anterioridade reforma educativa de 1990, a literatu-
ra estudbase como disciplina escolar independente en 3 de BUP
(en 8 de EXB a programacin inclua aspectos de lingua e de his-
toria da literatura, e en COU haba unha materia titulada Litera-
tura do sculo XX, pero era optativa nas opcins C e D). Na actua-
lidade o Deseo Curricular Base da ESO incle un bloque de con-
tidos titulado Lingua literaria e o dos bacharelatos outro equiva-
lente titulado Literatura, pero non se asigna a ningn curso en
concreto, polo que son os propios proxectos editoriais os que
deciden o desenvolvemento e secuenciacin destes contidos ao
longo de cada etapa. Na Secundaria Obrigatoria, a tendencia
maioritaria consistiu en introducir aspectos relacionados coa lin-
guaxe literaria no primeiro ciclo e a historia da literatura no
segundo. Esta distribucin levou a que nos libros de 1 e 2 da
ESO haxa un apartado especfico de literatura, no de 3 se dedi-
que a metade do libro lingua e a outra metade historia da lite-
ratura ata o sculo XX, e no de 4 tamn haxa unha fragmentacin
semellante: a metade dedicada a lingua e a outra a historia da lite-
ratura do sculo XX (a este esquema responde, por exemplo, o
proxecto de Lingua e literatura da ESO do grupo editorial
Santillana-Obradoiro). Moito mis minoritario o desenvolve-
mento da historia da literatura nun curso completo (atopamos un
nico caso entre os analizados: o proxecto de Lingua galega e
Literatura de 4 ESOda editorial Galaxia).
Tanto nos libros anteriores reforma coma nos posteriores,
o enfoque que prima na ensinanza da literatura o historicista;
dicir, de exposicin cronolxica de pocas, autores e obras. Velaqu
as coincidencias entre o ndice da Literatura galega de 3 de BUP de
Xerais do ano 1983 e o correspondente aos libros de 3 e 4 de
ESO de Santillana-Obradoiro de 1996:
Libro de Xerais
1. Teora literaria. Aliteratura e o seu
estudio.
2. Alrica galega medieval.
3. Acantiga de amigo.
4. Acantiga de amor. Acantiga de
escarnio e maldicir.
5. O cancioneiro relixioso e a prosa
medieval.
6. Aliteratura galega dos Sculos Escuros.
7. Introduccin literatura galega do
sculo XIX.
8. Rosala de Castro.
9. Eduardo Pondal. Outros autores do
Rexurdimento.
10. Manuel Curros Enrquez e os sucesores
do Rexurdimento.
11. Aliteratura galega nos comezos do
sculo XX.
12. Ramn Cabanillas, escritores dos
tempos das Irmandades.
13. O grupo Ns: Risco, Otero Pedrayo,
Cuevillas.
14. Castelao.
15. As avangardas na literatura galega.
16. Introduccin literatura galega de
posguerra.
17. Literatura galega de posguerra.
18. Aliteratura galega de posguerra. A
poesa a partir de 1950.
19. Aliteratura galega de posguerra: a
Nova Narrativa.
20. Aliteratura galega hoxe.
Libros de Santillana-Obradoiro
3 ESO
11. Aliteratura.
12. Aliteratura da Idade Media.
13. Aliteratura da Idade Moderna.
14. Aliteratura do sculo XIX (I).
15. Aliteratura do sculo XIX (II).
4 ESO
11. Aliteratura de principios do sculo XX
(1900-1920).
12. Aliteratura da poca Ns (1920-1936).
13. Aliteratura de posguerra (1940-1959).
14. Aliteratura dos sesenta e primeiros dos
setenta (1960-1975).
15. Aliteratura actual.
Cadro 24: Comparacin dos ndices de Literatura galega 3 BUP, ed. Xerais (1983)
e os libros de 3 e 4 de ESO da ed. Obradoiro-Santillana (1996)
Pero, malia que os libros actuais manteen ese mesmo
enfoque historicista dos primeiros, a ensinanza da literatura expe-
rimentou cambios importantes. Fronte ao desenvolvemento dos
contidos propiamente literarios como ncleos exclusivos de apren-
dizaxe (informacin terica sobre a historia da literatura seguida
dunha seleccin de textos para o seu comentario), que a pauta
dos libros elaborados conforme programacin de 1983, na actua-
lidade a ensinanza da literatura brese a outros enfoques e utiliza
recursos mis variados, seguindo as recomendacins dos actuais
documentos legais, que podemos ilustrar na seguinte cita:
O estudio da lingua e da literatura debe realizarse dunha
maneira interrelacionada. O feito literario un feito lingstico por
se tratar dun medio privilexiado para a transmisin de sentimentos,
pensamentos e valores individuais e colectivos, que facilita a inser-
cin do individuo na sa tradicin cultural. (Decreto 78/1993 do
25 de febreiro, polo que se establece o currculo de Educacin
Secundaria Obrigatoria na Comunidade Autnoma de Galicia
[DOG 2-4-93])
Velaqu a comparacin sobre o tratamento dado s cantigas
de amigo no libro de Literatura galega de 3 BUP de Anaya do ano
1991 e o libro de Lingua galega e literatura de 4 ESOde Galaxia:
L
i
t
e
r
a
t
u
r
a

g
a
l
e
g
a

3

B
U
P
,
A
n
a
y
a
,

(
1
9
9
1
)
L
i
n
g
u
a

g
a
l
e
g
a

e

l
i
t
e
r
a
t
u
r
a

4

E
S
O
,
G
a
l
a
x
i
a
3.2 Materiais diferentes aos libros de texto
Paralelamente publicacin dos libros de texto foron apa-
recendo outros materiais para o ensino da lingua. Estes materiais,
como xa se comentou anteriormente, son moi variados, tanto pola
finalidade que cumpren coma polos aspectos que abranguen. Os
anos 70 e principios dos 80 foi a poca dos manuais para a apren-
dizaxe do idioma, en cursos ou de xeito autodidacta. Desa poca
son: Gallego 1, Gallego 2 e Galego 3, publicados polo Instituto da
Lingua Galega da Universidade de Santiago de Compostela; o
curso de lingua O galego hoxepublicado inicialmente no xornal La
Voz de Galiciae despois en texto independente; o mtodo audio-
visual Edigal 1, 2, 3 e4, etc. Todos eles basean a aprendizaxe da
lingua no coecemento da gramtica.
A partir dos anos 90, a oferta comeza a ampliarse coa
publicacin de materiais que, se ben poden ter outro uso fra do
sistema educativo, foron elaborados para ser complemento s
veces incluso substitutos do libro de texto. Estes materiais adoi-
tan ter un formato mis reducido ca os libros de texto e desenvol-
ven aspectos parciais do currculo de lingua. Por exemplo, relacio-
nado co lxico, Aprender palabras e significados, publicado pola edi-
torial Va Lctea en 1990; sobre os xneros textuais, Didctica da
redaccin, caderno publicado por Edicins Xerais en 1995; sobre a
expresin oral, O lecer e a lingua oral, publicado pola editorial
Tambre en 1996; sobre contidos transversais, Feminino e masculino.
A linguaxe e os medios de comunicacin, publicado por Edicins
Xerais en 1995, etc.
De todos estes materiais que podemos chamar comple-
mentarios, o que maior acollida tivo a xulgar polo nmero de
vendas foi Prcticas de lingua, publicado por primeira vez en
1991 por Edicins do Cumio (ampliado e modificado en edicins
posteriores). As prcticas a que se alude no ttulo refrense a
aspectos relacionados co cdigo, tal como se pode observar no
ndice do libro:
Ortografa e fontica
Morfoloxa
Substantivo e adxectivo
Artigo
Pronome persoal
Posesivos
Demostrativos
Indefinidos
Numerais
Relativos, interrogativos e exclamativos
Verbo
Adverbio
Preposicins
Conxuncins
Lxico e semntica
Lxico
Semntica
Polisemia e homonimia
Campos semnticos
Interferencias lingsticas
Cuestins breves
Bibliografa
O xito deste manual posiblemente se deba, entre outras
razns, preparacin inicial do profesorado, moi centrada no
coecemento interno do cdigo, e tamn a que nas probas exter-
nas realizadas ao alumnado de bacharelato priman os contidos gra-
maticais e normativos; este libro foi moi usado, por exemplo, polos
alumnos e alumnas de COU para preparar a materia de Lingua
galega das probas de acceso universidade.
4 CONCLUSINS
Nos ltimos vinte anos, a producin didctica orientada ao
ensino e aprendizaxe da lingua galega transformouse por comple-
to; unha transformacin que non mis ca o reflexo dos cambios
no marco poltico e xurdico do idioma, as como dos producidos
no propio sistema educativo e na investigacin sobre a pedagoxa
das linguas.
Desde un punto de vista cuantitativo, estes materiais didc-
ticos en calquera dos seus formatos: libro de texto, manual, gua
didctica, etc. fronse incrementando de maneira ininterrompida
ata mediados da dcada de 1990, momento no que se superaron os
cen ttulos nun mesmo ano, para mostrar un certo estancamento a
partir dese momento. Isto fai que hoxe a actividade editorial rela-
cionada co ensino da lingua galega represente un importante mer-
cado no que compite un nmero moi elevado de editoriais, anda
que con moi distinto protagonismo: media ducia delas ocupan
mis da metade do espazo editorial, mentres que outras moitas
teen unha presenza case testemual.
Esta progresin tan destacada viuse potenciada por din-
micas sociais e comerciais extraescolares, pero tamn e de manei-
ra decisiva polas transformacins educativas ligadas reforma de
1990, que promoveu novas frmulas pedagxicas e didcticas s
que se tratou de responder con novas propostas editoriais. No
entanto, aprciase un baleiro importante no eido da edicin de
materiais para a aprendizaxe da lingua galega: o das novas tecno-
loxas. Trtase dun soporte cargado de posibilidades e cada vez
mis vizoso no mundo educativo que, no caso que estamos a ana-
lizar, apenas foi explorado.
Polo que se refire dimensin pedagxica dos materiais e
sa organizacin interna, os cambios tamn foron moi importan-
tes, anda que nalgns aspectos resulten mis ben superficiais. Nos
primeiros materiais o ensino da lingua organzabase en leccins
temticas centradas nun aspecto gramatical; seguidamente, a este
bloque temtico nico fronselle engadindo outros contidos dife-
rentes dos gramaticais, ata alcanzar nos materiais actuais unha
variada gama de saberes que van desde o cdigo ao uso lingstico
nas sas diversas realizacins, e sen esquecer os denominados con-
tidos transversais. Este xeito de ir minguando os contidos pura-
mente gramaticais e incorporando outros saberes mis relaciona-
dos coa prctica do idioma vnse facendo desde os ltimos libros
publicados conforme programacin de 1983, pero ser nos que
se elaboraron seguindo os principios da LOXSE (sobre todo nos
relacionados cos niveis obrigatorios) nos que o uso lingstico se
converter na finalidade primordial da actividade didctica.
Este novo tipo de organizacin trata de compaxinar a idea
de que o alumnado coeza o sistema lingstico e, ao mesmo
tempo, alcance o dominio do idioma na sa dimensin oral e escri-
ta. Agora ben, ao se organizaren as unidades didcticas en diferen-
tes apartados illados difcil que os estudantes poidan establecer
relacins entre eles: por exemplo, entre o estudo dos pronomes, a
lectura dun conto de lvaro Cunqueiro, exercicios de ortografa, o
estudo dun campo semntico, a elaboracin dunha descricin, etc.
O que ven os alumnos e as alumnas que na clase de lingua se
estuda por un lado gramtica, por outro ortografa, que se fan
tamn exercicios de lxico ou de redaccin, e que se le e comenta
algn texto literario. En xeral pdese dicir que nos libros de texto
de lingua galega cando menos nos de mis xito editorial non se
teen explorado outras formas de organizacin da actividade
didctica nas que prime precisamente a unidade e interrelacin de
contidos e onde os coecementos sobre a lingua estean orientados
realmente cara mellora das capacidades verbais.
No mbito da literatura, predomina o enfoque cronolxico
e historicista. Isto est, sen dbida, plenamente xustificado, non s
porque unicamente desde o coecemento do contexto social, pol-
tico e cultural se poden explicar os perodos de silencio creativo e
o devir accidentado da nosa literatura, senn tamn porque auto-
res e textos adquiren unha dimensin significativa precisamente no
seu contexto histrico. No entanto, btanse en falta materiais con
outro tipo de frmulas que poderan funcionar como alternativa ou
complemento da historicista, sobre todo en certas etapas educati-
vas: propostas centradas mis directamente na lectura, organiza-
cin dos contidos literarios por xneros, por temas, etc.
Pdese afirmar, polo tanto, que a oferta didctica para o
ensino da lingua galega acadou nun espazo temporal bastante
breve un nivel aceptable, podndose comparar en moitas das sas
dimensins a calquera outra rea do currculo. Esta afirmacin
vlida tanto desde un punto de vista cuantitativo como cualitati-
vo, porque un libro de lingua galega de hoxe parcese moi pouco
a un de hai 15 anos e non s no seu aspecto externo. Con todo,
certo que hai mbitos nos que esta oferta anda deficiente e,
sobre todo, que moitos destes materiais seguen tendo como orien-
tacin prioritaria o coecemento do cdigo, a sa realizacin
escrita e os aspectos mis formais da lingua; unha orientacin que
non a mis indicada para que os estudantes progresen na sa
competencia comunicativa nin tampouco para avanzar na norma-
lizacin social do idioma.
O ENSINO NON REGRADO DA LINGUA GALEGA.
PEQUENA ACHEGA SA SITUACIN ACTUAL
1
Rosario Prez Magdalena
...a educacin parece actuar a favor da conservacin das rela-
cins estruturais entre os grupos de clase social, ao tempo que cam-
bia a relacin estrutural entre os individuos a travs do xito e do
fracaso selectivos. (Bernstein, 1997:158)
INTRODUCIN
Nestas ltimas dcadas vimos asistindo ao que poderiamos
chamar unha democratizacin da educacin. O recoecemento
universal do dereito das persoas educacin contribuir, cando
menos en teora, a que todas as persoas, con independencia de
sexo, idade, raza ou status social poidan ter acceso a unha educa-
cin digna.
Con todo, o sistema educativo actual anda est moi lonxe
hoxe en da de garantir unha educacin que se poida chamar
democrtica. Un tratamento acadmico unificado para todos sen
ter en conta as desigualdades de medios e coecementos con que
se chega escola, ao noso entender non contribe senn a incre-
mentar e incidir nesas desigualdades.
Pero se no ensino regrado queda moito por mellorar, no
eido educativo a verdadeira materia pendente para a maiora dos
pases hoxe considerados desenvolvidos segue a ser sen dbida a
educacin de adultos. Segundo C. Rosales Lpez (1991), en 1981
a cifra de analfabetos na Comunidade Econmica Europea situba-
se entre o catro e o seis por cento da poboacin, o que via a supor
entre doce e quince millns de persoas. Mis recentemente, en
1. No presente artigo expense, a modo de resumo, as conclusins do informe: Prez
Magdalena, R. (2002): A aprendizaxeda lingua galega no ensino non regrado deadultos.
Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega.
334 O ensino non regrado da lingua galega
1990, a UNESCO informaba de que o analfabetismo afectaba a
mis de 960 millns de adultos. Anda as, a maiora dos estados
negbanse e nganse anda hoxe a recoecer e asumir estas cifras
porque, entre outras moitas cousas, estn a reflectir un evidente
fracaso na posta en marcha das respectivas polticas educativas.
No que se refire materia de lingua, anda que todos os
especialistas coinciden en que o mbito acadmico non suficien-
te por si mesmo hora de adquirir unha competencia total nunha
determinada lingua, non cabe dbida de que mesmo no caso de
linguas maternas este decisivo para completar e perfeccionar a
competencia lingstica adquirida previamente ou simultaneamen-
te noutros mbitos considerados naturais. No caso de linguas en
proceso de normalizacin, coma a galega, o ensino convrtese nun
mbito de vital transcendencia para a supervivencia e total norma-
lizacin do idioma, pois en principio debera garantir a continui-
dade deste naquelas camadas mis novas para as que o galego dei-
xou de ser lingua materna.
Mais se hai un mbito educativo hoxe en da que segue a
estar totalmente infravalorado (vxase o escaso interese que
espertou entre os lingistas e pedagogos do noso contorno) ese
sen dbida o do ensino non regrado. Se historicamente o ensino
non regrado do galego para adultos non desempeou un papel
determinante no proceso de recuperacin do noso idioma, pen-
samos que na actualidade este un campo que hai que ter moi en
conta se o que se pretende a plena normalizacin da lingua.
Pensemos non s en todas aquelas persoas que nunca recibiron
un ensino do/en galego, e polo tanto carecen dunha competencia
plena no seu idioma, senn en todas esas outras que a pesar de
ter recibido formacin en lingua galega sufriron as eivas do actual
sistema educativo. Parece evidente que unha actuacin que
abranga soamente os diferentes niveis do sistema educativo ofi-
cial non ser suficiente, xa que, que pasar con todas esas perso-
as que xa remataron o seu perodo de formacin, que constiten
a cerna da sociedade activa e que na sa maiora non empregan a
lingua galega na sa actividade diaria, ben por teren adquirido
unha serie de prexuzos ben por careceren da formacin lings-
tica adecuada?
O que realmente urxe a posta en marcha dun sistema
educativo para adultos permanente, serio e regrado que a travs
dunha planificacin previa cubra a total carencia de formacin lin-
gstica daquelas persoas que nunca foron escolarizadas en galego,
complemente posibles deficiencias na formacin daquelas outras
que si o foron pero que non obtiveron os beneficios desexados e
sobre todo contriba ampliacin de coecementos lingsticos
no relacionado coas novas tecnoloxas ou a introducin da lingua
en sectores cientficos e sociais novidosos.
Ao longo destas pxinas exporemos brevemente as conclu-
sins do informe antes citado (vxase nota 1), no que se estuda o
sistema de ensino non regrado da lingua que se desenvolveu
durante estas ltimas dcadas en Galicia.
2
As, tras o contacto coas principais entidades, institucins
e persoas implicadas neste proceso, e a anlise das diferentes ini-
ciativas, tipoloxas de ensino e recursos didcticos, estas son as
conclusins.
1 ETAPAS E TIPOLOXA DO ENSINO
NON REGRADO DA LINGUA GALEGA
1.1 Etapas
O ensino non regrado da lingua galega experimentou,
desde o noso punto de vista, das etapas ben diferenciadas.
A primeira, desde a metade da dcada dos 60 ata finais dos
anos 80, caracterizada por un total espallamento de iniciativas pri-
vadas que provian na sa grande maiora do tecido asociativo e
cultural do pas. Foi unha etapa de serios compromisos e grandes
vontades que debido precariedade de medios, falta de coordi-
nacin e ao escaso compromiso e apoio das autoridades compe-
2. A investigacin da que forman parte estas conclusins pechouse a finais de 2000.
tentes en materia educativa non puido chegar a consolidarse coma
un ensino da lingua para adultos firme e estable.
Nunha segunda etapa, ltimos anos da dcada dos 80 e a
totalidade da dcada dos 90, a formacin non regrada da lingua
galega pasa a ampararse na inmensa maiora dos casos no paraugas
institucional da Xunta de Galicia. Foi nesta etapa onde, na nosa
opinin, se desaproveitaron os froitos sementados na etapa anterior
e, sen unha axeitada planificacin, secreou un produto (curso de
lingua galega) demasiado uniforme para atender a grande diversi-
dade de necesidades da poboacin adulta e que en consecuencia
non achegou finalmente os beneficios desexados.
Anda que pola orientacin da publicacin da que forma
parte este artigo prestaremos maior atencin segunda destas eta-
pas, ao longo da nosa exposicin faremos continuas referencias s
iniciativas educativas desenvolvidas durante as dcadas dos 60, 70
e mediados dos 80, pois consideramos que non pode interpretarse
e valorarse correctamente o ensino non regrado da lingua desen-
volvido nestes ltimos tempos sen termos ben presente o seu ver-
dadeiro xermolo e caldo de cultivo, que non foi outro que aqueles
primeiros cursos presenciais, publicacins en xornais ou mesmo
emisins de radio e televisin desenvolvidos na primeira das eta-
pas que delimitamos.
1.2 Tipoloxa
O s cu rsos p resen ci ai s d e li n gu a galega:
Anda que a modalidade de curso presencial non o nico
mtodo posible de aprendizaxe dunha lingua, polo menos en
Galicia este foi e segue a ser o mis empregado, tanto no ensino
regrado coma no non regrado.
Durante boa parte da primeira etapa (anos 60 e 70) todas
as actividades de aprendizaxe da lingua galega desenvolvronse
dentro do ensino non regrado, pois como ben sabido, ata o
Decreto de bilingismo (1979) o galego non comezara a ter pre-
senza no sistema educativo oficial, e anda as dun xeito moi mar-
xinal e inestable, dependendo na maior parte dos casos da sensibi-
lidade e vontade do mestre en cuestin. Habera pois que esperar
Lei de normalizacin lingstica (1983) para que a situacin da
lingua galega no sistema educativo oficial comezase, e dicimos s
comezase, a normalizarse.
Os primeiros cursos non regrados de lingua galega datan da
metade da dcada dos 60, anos 1964-65, e foron organizados pola
Asociacin Cultural O Facho da Corua, asociacin pioneira na loita
pola normalizacin lingstica nos diferentes mbitos sociais. A par-
tir deste momento, moitas asociacins culturais foron organizando
durante esta dcada, nos diferentes recunchos da nosa xeografa,
numerosos cursos de aprendizaxe da lingua que tian como obxec-
tivo difundir e promocionar a cultura e o idioma propios do pas.
Pero sera sen dbida na seguinte dcada, a dos 70, onde
se desenvolveran os proxectos mis interesantes con respecto ao
ensino da lingua desta primeira etapa. Ademais de toda esa rede de
asociacins culturais que naceron nos anos 60 e continuaron a sa
actividade nesta dcada e doutras novas que foron nacendo no
camio, a dcada dos 70 presenciou un dos acontecementos mis
interesantes no eido do ensino en Galicia: o nacemento e posterior
desenvolvemento do movemento de renovacin pedagxica
3
.
As, foron nacendo distintos colectivos pedagxicos en
diversos puntos do pas que, anda que na maiora dos casos uns
non saban da existencia dos outros, actuaban movidos pola
mesma inquietude: a necesidade dunha escola pblica para unha
sociedade democrtica. Anda que certo que as sas reivindica-
cins estaban principalmente enfocadas introducin do galego no
sistema educativo oficial e polo tanto regrado, non menos certo
que a imposibilidade de conseguir este obxectivo a curto prazo fixo
que naceran arredor destes colectivos importantes iniciativas de
ensino alternativo totalmente marxe do sistema oficial. Asistimos
pois ao nacemento de todo un fervedoiro de cursos, xornadas,
3. Para unha descricin mis detallada sobre este tema vxase Costa, A. (1988).
encontros, escolas de vern... (que por outra parte tian un claro
referente nas Escolas dEstiu catalanas) onde se pretenda ofrecer
un ensino galeguizado, fundamentado en mtodos pedagxicos
innovadores e adaptados realidade galega, e nos que a adquisi-
cin da lingua gozaba de grande protagonismo.
Paralelamente, ben en solitario ben en colaboracin con
diferentes colectivos culturais, entidades coma o Instituto da
Lingua Galega (ILG) ou o Instituto de Ciencias da Educacin (ICE)
da Universidade de Santiago desenvolveron tamn desde os pri-
meiros anos desta dcada un importante labor de difusin da lin-
gua dispensando por todos os recunchos de Galicia cursos de gale-
go. As, de 1972 data o primeiro curso de galego dispensado polo
ILG en colaboracin coa Asociacin Cultural Amigos da Cultura,
de Pontevedra, e de 1975 o inicio dunha serie de cursos de lingua
galega orientados aos mestres que organizaron en colaboracin o
ILG e o ICE.
Por ltimo, que non menos importante, hai que mencionar
a grande contribucin difusin da lingua que nesta poca reali-
zaron as diferentes asociacins culturais instaladas, na maior parte
dos casos, nas vilas mis importantes de Galicia.
Eran estas, na sa maiora, propostas e iniciativas xurdidas
non do poder institucional senn do entusiasmo, dedicacin e
entrega dunha serie de persoas ou colectivos que, sen precedentes
pedagxicos que os orientasen nin grande disposicin de medios,
conseguiron levar adiante unha serie de proxectos que, se ben no
seu momento grande parte deles non deron os froitos desexados
por non acadar unha necesaria continuidade, a historia demostrou
que foi sementeira imprescindible para o pouco ou moito que en
materia de galeguizacin do ensino hoxe temos entre as mans.
Anda que as primeiras iniciativas institucionais de ensino
non regrado da lingua comezaran a principios dos 80 coa creacin
da Subdireccin Xeral de Ensino da Lingua e os cursos de galego
para mestres, foi en 1983 coa aprobacin da Lei de normalizacin
lingstica e a creacin da Direccin Xeral de Poltica Lingstica
(DXPL) cando esta formacin non regrada comezou a orientarse a
toda a poboacin. Con todo, as diferentes iniciativas gobernamen-
tais en materia de ensino non regrado da lingua empezaran a con-
cretarse realmente coa creacin da Comisin Coordinadora para a
Normalizacin Lingstica, a travs do Decreto 221/1990.
O primeiro proxecto para o ensino non regrado do galego
que se puxo en marcha desde a DXPL foron os cursos de iniciacin
e perfeccionamento da lingua galega. Na Orde do 1 de marzo de 1989
regulbanse estes cursos e no DOG do 18 de abril dese mesmo ano
aparecan publicadas unhas normas bsicas que pretendan har-
monizar os diferentes modelos e mtodos que baixo este mesmo
nome se estaban a dispensar desde a DXPL.
As pois, ao longo dos anos que comprende esta segunda
etapa dispensronse miles de cursos de iniciacin e perfecciona-
mento e asistiron a eles funcionarios, docentes, mdicos, xornalis-
tas, farmacuticos, universitarios, membros de colectivos varios e
adultos en xeral.
A partir de 1990, a travs dun convenio de colaboracin
entre a Consellara da Presidencia e Administracin Pblica (na
actualidade a Consellara de Xustiza, Interior e Relacins Laborais)
e a Consellara de Educacin e Ordenacin Universitaria establce-
se unha nova tipoloxa de cursos de lingua galega. Crearanse pois
agora os cursos de linguaxe xurdica galega e os cursos de linguaxe
administrativa galega, que tian como finalidade ltima a creacin
das figuras de Tradutor en linguaxe administrativa galega e
Tradutor en linguaxe xurdica galega.
Algunhas entidades que participan, xunto coa DXPL ou a
Direccin Xeral de Administracin Local, neste tipo de ensino non
regrado orientado aos traballadores da Administracin pblica
son a Escola Galega de Administracin Pblica (EGAP), que
durante o perodo 1993-2000 asumiu a competencia na organiza-
cin do nivel superior do curso de linguaxe administrativa, e a
Fundacin Pblica Escola Galega de Administracin Sanitaria
(FEGAS), que vn organizando desde 1998 cursos de linguaxe
administrativa galega dirixidos ao persoal das institucins sanita-
rias do SERGAS.
Outro dos mbitos de grande transcendencia que, ademais
da Administracin pblica, a DXPL considerou que precisaba unha
formacin especfica foi o dos medios de comunicacin.
As, entre a Direccin Xeral de Poltica Lingstica, a
Direccin Xeral da Compaa de Radio e Televisin de Galicia e a
Direccin Xeral de Medios de Comunicacin Social e Relacins
Institucionais establecronse ao longo destes anos diversos acordos
destinados a difundir a nosa lingua neste mbito. Entre os proxec-
tos que se levaron practica est a creacin dunha tipoloxa espe-
cfica de cursos de lingua adaptados s diferentes funcins do per-
soal que traballa nos medios de comunicacin.
Organizronse pois, a partir de 1990, tres tipos de cursos
de lingua galega para o persoal da CRTVG (tanto da Radio Galega
coma da Televisin de Galicia). As modalidades eran as seguintes:
Curso de galego oral: estaba dirixido aos encargados de
informacin, relacins pblicas, reporteiros grficos...
Curso de galego escrito: dirixido aos guionistas e ao per-
soal da administracin.
Curso de fontica-estilstica: dirixido aos periodistas,
locutores e presentadores de continuidade.
Paralelamente a estes tres cursos realizbase tamn un
Curso de ortofona e dicin, que tia como principal obxectivo a
adquisicin por parte dos presentadores e locutores dos elementos
propios dunha correcta dicin galega. Estes cursos estaban super-
visados por membros do Instituto da Lingua Galega.
Por outra banda, a DXPL desenvolveu tamn durante estes
ltimos anos no nivel comarcal outro proxecto de formacin lin-
gstica: os cursos de comarca e lingua
4
. Estes cursos estaban organi-
zados anualmente polos diferentes servizos lingsticos comarcais,
creados en Galicia a partir dun convenio de colaboracin entre a
4. Estes cursos deixaron de dispensarse ao desaparecer a finais de 2000 os servizos lin-
gsticos comarcais.
Direccin Xeral de Poltica Lingstica e a Sociedade Annima para
o Desenvolvemento Comarcal. Eran cursos que non contaban cun
temario oficial nico senn que se programaban dependendo da
comarca en cuestin onde foran a dispensarse, e temos que dicir
que nin os coecementos lingsticos nin a adquisicin da lingua
propiamente dita eran parte fundamental dos seus temarios.
Tratbase, segundo os seus deseadores, de vincular a lingua ao
contexto sociocultural da comarca e de que o aprendente adquiri-
se unha competencia lingstica satisfactoria, non a travs dos
mtodos tradicionais de ensino senn a travs do estudo e coece-
mento do seu propio contorno.
Por ltimo mencionaremos os cursos de vern de lingua e
cultura galegas para estranxeiros, outro proxecto no que colabora a
DXPL xunto co Instituto da Lingua Galega e a Real Academia
Galega. Estes cursos, que se veen realizando desde 1988, estn
deseados especialmente para estudantes universitarios e posgra-
duados que desexen perfeccionar a aprendizaxe da nosa lingua. Ao
principio a admisin de participantes era mis restrinxida, pois os
cursos estaban pensados para formar profesores universitarios
estranxeiros que despois puidesen dispensar estes coecementos
fra das nosas fronteiras. Co tempo estes criterios fronse amplian-
do (o galego xa empezaba a estar presente nas diferentes universi-
dades do exterior a travs dos lectorados) e empezouse a admitir
alumnado con perfs mis variados.
As, anda que desde a DXPL se subvencionan tamn cur-
sos de lingua organizados e deseados por outras entidades ou ins-
titucins (como o caso dos cursos de lingua organizados polo
Servizo de Normalizacin Lingstica da USC, por exemplo),
podera dicirse que a oferta de cursos presenciais de lingua (no
ensino non regrado) que organiza, ou onde participa activamente,
a Xunta de Galicia a que agora acabamos de mencionar
5
. Temos
5. Un lugar parte ocuparano os cursos delingua galega dispensados nas diferentes
Escolas Oficiais de Idiomas, que presentan moitas mis similitudes co ensino da lin-
gua para adultos regrado ca co non regrado. Con todo, e malia que estes cursos non se
pois os cursos de iniciacin e perfeccionamento da lingua, os cursos de
linguaxe administrativagalega (nas diferentes modalidades), os cur-
sos de linguaxe xurdica galega, os cursos de comarca e lingua, os cur-
sos especficos para traballadores da CRTVG e os cursos de lingua e
cultura galegas para estranxeiros. Anda que a primeira vista poida
parecer que contamos cun amplo abano de posibilidades, en reali-
dade os nicos colectivos de adultos que contan, ou contaron no
seu momento, cun ensino da lingua galega minimamente adapta-
do s sas necesidades son os funcionarios da Administracin
pblica, os traballadores da CRTVG e os universitarios estranxei-
ros. O resto da poboacin adulta debe contentarse cos cursos de ini-
ciacin e perfeccionamento da lingua e nalgns casos, para aqueles
que contasen cun servizo lingstico comarcal na sa comarca, cos
cursos de comarca e lingua.
Anda que evidentemente a Administracin pblica e os
traballadores dos medios de comunicacin pblicos eran sectores
que urxa formar e galeguizar cun ensino especialmente deseado
para eles, dado o importante papel que desempean na normaliza-
cin do idioma, cremos que se descoidaron outros sectores igual-
mente transcendentais no futuro da nosa lingua, como poden ser o
mundo da empresa privada ou o das diferentes profesins liberais.
Pero se ben case todas as iniciativas de ensino non regrado
da lingua nesta segunda etapa xiran arredor dos diferentes orga-
nismos institucionais, destacando a DXPL, non menos certo que
algunhas entidades consideraron que a oferta educativa organizada
desde os poderes pblicos non era suficiente e emprenderon pola
sa conta propostas alternativas de educacin de adultos, anda
que a maiora delas dependeran sempre dun financiamento exter-
no que provia case sempre da propia DXPL.
Algunhas entidades que optaron no seu momento por ela-
borar o seu propio produto educativo, especializado e adaptado
tiveron en conta no noso estudo, temos que dicir que na lexislacin oficial este ensino
est considerado como ensino non regrado da lingua.
a sectores sociais ou profesionais concretos, foron entre outras o
Servizo de Normalizacin Lingstica da USC, a Confederacin de
Empresarios de Galicia (CEG), a Asociacin Scio-Pedagxica
Galega (AS-PG) ou o Colectivo Bambn, que nos servirn para
exemplificar ese ensino non regrado da lingua que se desenvolve
de xeito paralelo ao organizado desde as diferentes instancias da
Xunta de Galicia.
O Servizo de Normalizacin Lingstica da USC constite
sen lugar a dbidas un exemplo a seguir para calquera dos seus
outros dous centros homlogos galegos. A rea de formacin deste
servizo ten como obxectivo principal que a comunidade universi-
taria poida resolver as eivas lingsticas que impiden a normaliza-
cin nesta universidade. As, desde 1989 e ata 1996 esta entidade
trataba de compensar esta carencia de formacin cos cursos de ini-
ciacin e perfeccionamento da DXPL, que eran dispensados tanto
no campus de Santiago coma no de Lugo entre os diferentes colec-
tivos da comunidade educativa (alumnado, grupos de profesorado,
membros do persoal da administracin e servizos).
En 1996 os responsables deste servizo de normalizacin
lingstica deciden poer en marcha unha oferta de formacin en
lingua galega propia creando cursos especficos para cada colecti-
vo. Anda as, no marco dun convenio de colaboracin que o
Servizo de Normalizacin Lingstica da USC mantn coa DXPL,
estes cursos, anda que xestionados e organizados desde o servizo,
estn financiados pola DXPL.
As, a oferta educativa propia da que estamos a falar com-
ponse dos seguintes cursos:
Curso para non galego-falantes.
Curso para persoal docente e investigador.
Curso de lingua galega (reciclaxe) para o persoal de
administracin e servizos (PAS).
Curso de linguaxe administrativa para PAS.
Curso de tcnicas de redaccin para PAS (organizado
s durante os anos 96-98).
Curso para a optimizacin lingstica e o deseo de tra-
ballos de investigacin.
Curso de lingua oral.
A CEG pola sa parte, ante a necesidade de ofrecer unha
formacin lingstica adaptada s necesidades do sector empresa-
rial, creou no ano 1997 os cursos de galego comercial
6
, iniciativa
pioneira en Galicia na formacin non regrada da lingua no mundo
empresarial. Estes cursos organizronse atendendo s necesidades
de tres destinatarios potenciais: os licenciados en Filoloxa Galega
que an dispensalos, os empresarios e os estudantes de certas ramas
de Formacin Profesional que seran nun futuro prximo tamn
traballadores do mundo empresarial. Malia que a iniciativa gozou
de grande aceptacin, sobre todo entre os estudantes de FP, estes
cursos non contaron con novas edicins en anos posteriores.
Con respecto AS-PG, temos que dicir que anda que na
dcada dos 80 organizou cursos especficos de lingua e cultura
galegas, na actualidade a formacin lingstica que ofrece empr-
zase no marco das diferentes xornadas e encontros pedagxicos
que organiza ao longo do ano. Estas actividades pedagxicas teen
como obxectivo prioritario ofrecerlles aos diferentes mestres ou
alumnos en xeral as ferramentas axeitadas para acometer a desexa-
da renovacin pedagxica e galeguizacin do ensino. Os contidos
lingsticos ofrcense pois a travs de seminarios, aulas ou obra-
doiros onde se pretende combinar unha formacin mis orientada
didctica da lingua con outra mis estrictamente lingstica que
sirva de actualizacin ou reciclaxe para aqueles mestres que non
recibiron durante a sa formacin acadmica os suficientes coe-
cementos de galego.
Pero unha das alternativas didcticas mis novidosas,
tanto no que respecta a metodoloxa como a contidos, neste
terreo foi sen dbida a creacin dos obradoirosMis al! de lingua
6. O financiamento destes cursos conseguiuse a travs dunha subvencin que a CEG
solicitou DX XXII da Comisin da Unin Europea..
e sociedade, organizados polo Colectivo Bambn e dispensados
por primeira vez no curso escolar 1999-2000 en diferentes cen-
tros de ensino medio compostelns.
Cunha metodoloxa didctica que abrangue o ludismo, a
reflexin individual, o traballo en grupo e o contacto activo co con-
texto sociolingstico mis prximo, estes obradoirosMis al!pre-
tenden efectivamente chegar mis al do que vn sendo habitual
no ensino da lingua e amosarlle ao alumnado a sa cara mis
humana: a relacin, s veces conflitiva, co ser humano
7
.
E a pesar de que a realidade no que respecta ao tema do
ensino non regrado da lingua na modalidade de curso presencial ,
como cabe supor, moito mis ampla e complexa, sirva esta peque-
na panormica para facrmonos unha idea de cal neste terreo a
situacin actual.
A seguir comentaremos brevemente outras modalidades de
ensino non regrado pois, anda que como xa dixemos, o curso pre-
sencial con moito a modalidade mis relevante (razn pola que
se lle dedicou unha maior atencin), houbo outros medios que se
consideraron tamn no seu momento vehculo vlido para a trans-
misin de coecementos.
Arti gos ou cu rsos d e li n gu a en p u bli caci n s
p eri d i cas d e carcter xeral ou esp eci ali zad o
A publicacin de cursos de lingua en diferentes xornais ou
de artigos de difusin en publicacins peridicas foi un mtodo
bastante empregado sobre todo na primeria das etapas, pensando
naquelas persoas que nunca recibiran unha formacin acadmica
en galego e agora estaban a demandar estes coecementos.
Con respecto aos cursos de lingua publicados en xornais,
compre dicir que a primeira iniciativa deste tipo data do ano 1969
e autora de A. Santamarina e R. Fraga, membros das asociacins
7. Estes obradoiros non s tiveron continuidade senn que na actualidade contan xa
cun segundo nivel, cunha metodoloxa e uns obxectivos anda mis ambiciosos.
O Galo de Santiago e O Facho da Corua, respectivamente.
Este curso titlase Do idioma galegoe publicouse en El Ideal Gallego
entre abril de 1969 e febreiro de 1970.
Catro anos despois, en 1973, os mesmos autores volveran
a publicar, tamn en El Ideal Gallego, un novo curso de lingua. O
curso chamarase agora Galego para todos.
Outros cursos de lingua publicados durante a primeira
etapa que ns delimitamos foron o Curso de galegopublicado en La
Voz de Galiciaa finais de 1977, realizado pola agrupacin cultural
O Facho, ou o Curso de linguapublicado en 1979 no semanario
A Nosa Terra, autora de M. P. Garca Negro e X. M. Dobarro Paz.
Estes cursos de lingua representan os primeiros intentos ou
ensaios de ensino do galego a travs de medios de comunicacin e
foron iniciativas que, igual que aconteca cos cursos presenciais da
poca, partan ben de particulares ben de entidades asociativas sen
nimo de lucro. Anda que por diferentes motivos a sa metodolo-
xa didctica sera considerada hoxe en da inapropiada, nunha
poca na que, exceptuando os Gallego 1, Gallego 2 eGalego 3 do
ILG, non existan manuais para a aprendizaxe da lingua e o ensino
regrado do galego era anda unha utopa, o valor simblico e didc-
tico de calquera destes cursos na nosa opinin incuestionable.
Nas dcadas dos 80 e 90 continan a aparecer nos xornais
cursos de lingua galega, advertndose agora na maior parte deles a
presenza da DXPL, ben na sa organizacin ben no seu financia-
mento. La Voz de Galicia foi sen dbida o xornal mis prolfico
nesta segunda etapa, publicando entre os anos 1985 e 1995 multi-
tude de artigos lingsticos (autora do profesor Constantino
Garca) e tres cursos de lingua (Galego coloquial, elaborado pola
Seccin de Didctica do ILG; Curso de galego, elaborado por
Idiomas Campo e supervisado polo ILG e Imos Al?, elaborado a
partir dun convenio entre a CRTVG e a DXPL).
Os dous ltimos cursos que apareceron na prensa foron O
galego agropecuario, publicado na revista Xvenes Agricultores a
finais de 1977 e O ABC do galego, elaborado polo propia DXPL e
publicado no xornal ABCa partir de outubro de 1998.
Paralelamente a todas estas publicacins, algunhas revistas,
sobre todo aquelas que provian de entidades comprometidas dal-
gn xeito coa normalizacin da lingua, dedicaron nalgn momen-
to da sa andaina editorial algunha seccin difusin da lingua.
Neste caso non se trata de cursos propiamente ditos, coma nos
casos anteriores, senn de seccins fixas ou artigos que cunha
maior ou menor continuidade se foron publicando co obxectivo de
difundir o galego entre os seus lectores. Por citar un par de exem-
plos, mencionaremos Lingua Viva (do Servizo de Normalizacin
Lingstica do Concello de Vigo), que contn en todos os seus
nmeros unha seccin dedicada linguaxe administrativa, ou O
Cartafol (do Servizo de Normalizacin Lingstica da Universidade
de Santiago), que dedicaba tamn en todos os seus nmeros das
seccins ao tratamento de cuestins lingsticas.
Ap ren d i zaxe d a li n gu a a travs d e m ed i os
com a a televi si n , a rad i o ou I n tern et
Outros medios de comunicacin que contriburon nalgn
momento difusin da lingua galega foron a televisin, a radio ou
mesmo Internet.
No que respecta radio e televisin foi, coma caba espe-
rar, a CRTVG a que contribuu en maior medida difusin deste
tipo de actividades formativas. O primeiro programa orientado
formacin lingstica que se emitiu na TVG foi Fascas da lingua,
emitido nos anos 1986-87 e que consistiu nun total de 124 entre-
gas onde a partir dunha cantiga popular, un refrn ou mesmo unha
adivia se reflexionaba sobre algn aspecto da nosa lingua. En
1989, a travs dun convenio entre a CRTVG e a DXPL porase en
marcha un novo proxecto: o Curso de galego Imos Al?, onde catro
marionetas lles explicaban aos telespectadores todos os recursos
lingsticos e regras gramaticais imprescindibles para adquirir
unha competencia plena no noso idioma, e que contara cunha
segunda parte emitida no seguinte ano. Igualmente coa colabora-
cin da DXPL, apareca en 1990 nas pantallas da TVG Cousas da
lingua, 40 programas de 7 minutos de duracin dedicados ao coe-
cemento da lingua galega, promocin do seu uso e anlise da
realidade sociolingstica nos diferentes niveis sociais.
A Radio Galega, pola sa parte, emite todos os martes o
espazo De boca a boca, integrado no programa As tardes da galega,
onde se analizan e explican termos, xiros e ditos da nosa fala.
Anda as, no mundo da radio o proxecto mis importante,
no que a aprendizaxe da lingua se refire, sen lugar a dbidas o
desenvolvido por Radio Ecca-Galicia. Dentro das sas actividades
de Aula aberta Radio Ecca dispensa, en colaboracin coa DXPL,
os cursos de iniciacin e perfeccionamento da lingua galega. Anda que
os obxectivos e os contidos son os sinalados pola normativa oficial
para este tipo de cursos, a metodoloxa empregada totalmente
diferente e innovadora, basendose esta en tres piares fundamen-
tais: a audicin da clase (gravada por especialistas en lingua gale-
ga), o material escrito (deseado especificamente para a audicin
destas clases) e a clase presencial, onde o alumnado resolve as difi-
cultades que atopou ao longo das audicins.
Polo que respecta s radios e televisins locais, cmpre
dicir que este tipo de emisins ten unha presenza practicamente
nula dentro das sas programacins. Todo o mis que pode ato-
parse neste eido son breves seccins de 5 ou 10 minutos de dura-
cin que normalmente se inclen dentro doutros programas mis
amplos de carcter cultural. Algns exemplos do que estamos a
falar seran as seccins Cousas da lingua(Radio Municipal de Tui),
A Balsa da Medusa (Radio Obradoiro), O segredo das palabras
(Radio Municipal de Ordes), ou os cursos de lingua galega emitidos
nas televisins locais de Ferrol, Lugo ou Teo, por citar algns
exemplos. Con todo, e dado que a funcin dos medios de comu-
nicacin mis informar que formar, insistimos en que calquera
iniciativa neste terreo, por modesta que sexa, debe merecer todo o
noso respecto.
Pero a canle de transmisin de coecementos mis inno-
vadora, sen explotar anda en materia educativa, sen lugar a
dbidas Internet. Calquera produto educativo que se ofreza a
travs da rede conta xa en principio cunha caracterstica pedag-
xica fundamental como a posibilidade dunha continua e rpida
actualizacin dos contidos, por non falar de todas as vantaxes
que supn a tecnoloxa multimedia: son, imaxe, vdeo, anima-
cin, interactividade No momento de pechar a nosa investiga-
cin, finais de 2000, s tiamos coecemento de catro cursos de
lingua aos que se puidese acceder desde a rede
8
. Eran o Proxecto
Rbade(http://www.geocities.com/rabalde/_rabade/), Galego para
viaxeiros (http://www.travlang.com/languages/cgi-bin/langchoi-
ce.cgi?page=main&lang1=spanish&lang2=galician), A palabra
herdada (http://www.cursodegallego.com/; http://www.edu.
xunta.es/dxpl/ferramentas/herdada/herdada.htm), editado xa en
1995 en soporte sonoro e publicado por Citania Publicacins, e
Galingua (http://www.edu.xunta.es/galingua/), editado tamn con
anterioridade en soporte informtico e elaborado pola DXPL.
Anda que hai que dicir que a calidade, tanto en deseo como en
contidos, dos dous ltimos moi superior dos primeiros tamn
debe terse en conta que os dous ltimos contaron cun orzamen-
to moito maior, ao estaren financiados pola DXPL, mentres que
os primeiros son iniciativas privadas totalmente desvinculadas do
poder institucional.
2 MATERIAIS DIDCTICOS PARA A APRENDIZAXE DO IDIOMA
No seguinte grfico amosamos unha clasificacin realizada
entre os diferentes materiais didcticos para o ensino non regrado
da lingua con que contamos na actualidade, empregando como cri-
terio de clasificacin a orientacin dos seus contidos. Aclararemos
neste punto que o feito de non contarmos cun sistema de ensino
non regrado da lingua consolidado, dividido en materias e niveis,
provoca que apenas existan materiais deseados especificamente
8. Na actualidade existe xa unha segunda versin do Proxecto Rbadee foise incre-
mentando o nmero deste tipo de iniciativas didcticas, destacando pola sa calidade
o curso interactivo e-galego (http://www.edu.xunta.es/dxpl/egalego.htm).
para este sistema. As pois, o criterio de seleccin foi o de exclu-
sin, considerando materiais para o ensino non regrado da lin-
gua, ou cando menos susceptibles de seren empregados neste tipo
de ensino, todos aqueles materiais didcticos que non foron dese-
ados especificamente para algn dos niveis do sistema educativo
oficial. O rtulo que aparece enriba de cada columna indica a por-
centaxe de manuais contabilizados en cada caso.
Como pode verse nos datos que nos achega o grfico, exis-
te unha grande descompensacin no nmero de materiais orienta-
dos a traballar a competencia escrita e os destinados a traballar a
competencia oral, consecuencia directa da escasa atencin que se
lle presta ao estudo da oralidade nos temarios da maior parte dos
cursos presenciais de lingua.
A elevada porcentaxe de materiais deseados para traballar
aspectos ortogrficos ou gramaticais deixa ver tamn o enfoque
excesivamente gramaticalista e prescritivo que caracterizou a
didctica da lingua nestes ltimos tempos.
26%
21%
18%
15%
13%
4%
3%
Manuais xerais
Materiais complementarios
(exercicios de gramtica)
Ortografa
Lxico
Linguaxes de especialidade
Variedade oral
Estilo e redaccin
Grfico 9: Materiais didcticos para o ensino non regrado da lingua
En xeral, e no que respecta planificacin de contidos,
cmpre por un lado unha maior diversificacin que atenda diver-
sidade lingstica e sociolingstica do alumnado, e por outro unha
maior atencin ao acto comunicativo no seu conxunto, priorizan-
do enfoques didcticos que outorguen semellante importancia a
todas e cada unha das competencias comunicativas, e non exclusi-
vamente lingstica.
Rematada pois esta breve singradura polo ensino non
regrado da nosa lingua, dedicaremos as ltimas lias deste artigo a
ofrecer algunhas valoracins e reflexins derivadas de todo o que
ata aqu se dixo.
3 ALGUNHAS CONCLUSINS FINAIS
O ensino non regrado da lingua galega orientado poboa-
cin adulta non mis ca un dos chanzos da feble e precaria estru-
tura na que se apoia a educacin de adultos en xeral, tanto en
Galicia coma nos contextos espaol e europeo.
Tal e como vimos, debido falta de iniciativa institucional
durante as dcadas dos 60, 70 e parte dos 80, o ensino non regra-
do do galego tivo que valerse do voluntarismo, o compromiso e a
militancia de diferentes persoas e entidades que durante estes anos
organizaron toda unha serie de actividades didcticas (cursos, xor-
nadas, escolas de vern, publicacin de cursos en xornais...) enca-
miadas a suplir as eivas en ensino do/ en galego que por aquela
poca caracterizaban o sistema educativo oficial. Con todo, a ine-
xistencia dun organismo superior que coordinase e planificase todo
este fervedoiro de iniciativas, que xurdan de xeito espontneo e
illado nos diferentes recunchos da nosa xeografa, provocou que
finalmente estas non puidesen desembocar nun sistema de educa-
cin permanente de adultos firme e estable.
Na dcada dos 80, a partir da Lei de normalizacin lin-
gstica (1983), a nova Direccin Xeral de Poltica Lingstica sera
a encargada de coller o relevo neste tipo de proxectos. Caba espe-
rar que aproveitando o froito sementado na poca anterior, agora
desde os poderes pblicos, se puxese en marcha un sistema de
ensino non regrado de galego para adultos, organizado e estable,
que partindo dunha planificacin lingstica previa chegase de
xeito homoxneo a todos os sectores da poboacin. Tal e como
puidemos comprobar ao longo da nosa investigacin, as cousas
aconteceron de moi diferente xeito.
S desde unha falta de planificacin previa, a planificacin
da adquisicin da que falaba R. Cooper (1997), se entende que cun
nico produto educativo, os cursos de iniciacin e perfecciona-
mento do galego, se pretendese cubrir as necesidades de todos os
sectores sociais da poboacin adulta. As, estes cursos (excesiva-
mente gramaticalistas, por outra parte) deseronse para cubrir as
necesidades de casteln-falantes que queren traballar o seu rexistro
escrito, casteln-falantes que queren adquirir a variedade colo-
quial, galego-falantes que queren adquirir a variedade estndar,
galego-falantes que queren perfeccionar a lingua oral, adultos con
estudos bsicos, adultos con estudos superiores, adultos con prc-
ticas lingsticas monolinges, outros con prcticas lingsticas
diglsicas... e as ata un bo nmero de casos particulares con nece-
sidades diferentes e que evidentemente deben ser tamn tratados
de xeito diferente. Se desear un curso para cada adulto en parti-
cular sera impensable, entre iso e desear ese mesmo curso para
todos os adultos en xeral debe existir necesariamente un punto
medio que nos permita rendibilizar ao mximo os recursos e vez
atender con xito o maior nmero de necesidades.
Anda que posteriormente xurdiron iniciativas que diversifi-
caban e especializaban esta educacin (os cursos de linguaxe admi-
nistrativa e xurdica e os cursos deseados especificamente para tra-
balladores da CRTVG), os nicos sectores que se viron beneficiados
foron os funcionarios da Administracin pblica ou os traballadores
de certos medios de comunicacin, tamn pblicos. Os restantes
colectivos (traballadores da empresa privada, profesionais liberais,
amas de casa, membros da terceira idade...) tiveron que contentarse
cunha formacin lingstica xeral e excesivamente gramaticalista que
non sempre atenda as sas necesidades particulares.
Paralelamente, certos colectivos ou organizacins elabora-
ron e seguen a elaborar a sa propia proposta de formacin non
regrada da lingua adaptada s necesidades especficas do alumna-
do ao que esta vai dirixida. Anda as, ao non existir mercado ao
redor destes proxectos, dicir, un retorno do capital investido,
estes teen que seguir cingundose na sa maiora a fontes de
financiamento institucional, dependencia que pode provocar nal-
gns casos a inestabilidade e pouca continuidade dos proxectos.
Outra cuestin de vital importancia, malia a escasa rele-
vancia que se lle est a dar nestes ltimos tempos, a elaboracin
de mtodos didcticos axeitados. En efecto, anda que ultimamen-
te se critica a excesiva dependencia que o alumnado ten dos libros
de texto e se avoga por mtodos didcticos mis orientados
adquisicin do coecemento a travs da propia experiencia prcti-
ca do aprendente, non queremos deixar pasar esta ocasin sen inci-
dir na grande transcendencia que para o ensino non regrado da lin-
gua ten a elaboracin dun material didctico adaptado s necesi-
dades lingsticas e sociolingsticas da poboacin adulta.
Na actualidade, vista dos diferentes manuais con que
contamos, advrtese unha excesiva dedicacin a traballar a com-
pentencia lingstica simplemente, dicir, a fornecer ao alumnado
das formas lingsticas (as da variedade estndar) sen preocuparse
polo acto de comunicacin en si no que o alumno ter que empre-
gar estas formas. Pero debemos saber que de pouco serve que o
alumno tea adquirida a estrutura gramatical e lxica dunha lingua
se non est capacitado para iniciar e manter con xito un acto
comunicativo, para interpretar os enunciados do seu interlocutor
segundo o contexto no que se dan, para adaptar os seus propios
enunciados ao rexistro e nivel de lingua adecuados, etc.
De igual relevancia para unha lingua que se est anda a
introducir lentamente en novos espazos sociais e laborais, conside-
ramos ns que atender as sas diferentes linguaxes de especiali-
dade. No noso caso advrtense grandes lagoas na elaboracin de
material didctico para a sa aprendizaxe, sendo as linguaxes
administrativa e xurdica s que se lles presta unha maior atencin
neste terreo, debido, como fcil supor, existencia de cursos pre-
senciais de linguaxe administrativa e xurdica que demandan a
existencia deste tipo de materiais.
En xeral, tanto nas diferentes tipoloxas de ensino non
regrado coma nos materiais didcticos empregados, btase polo
xeral en falta, salvando algunhas excepcins, unha planificacin de
contidos onde se tean en conta variables tan importantes coma:
Tipo de alumnado (casteln-falante, galego-falante,
medio urbano, medio rural, monolinge, prctica lin-
gstica diglsica...).
Coecementos lingsticos previos (nivel de estudos
acadmicos do adulto, grao de coecemento previo da
lingua galega...).
Tipo de competencia comunicativa que se quere traba-
llar (lingstica, sociolingstica, discursiva, tctica,
sociocultural ou social
9
).
Competencia produtiva ou receptiva (interese en que o
alumnado estea capacitado para producir enunciados
comunicativos ou simplemente para comprendelos).
Variedades (sociais, dialectais, de nivel, de rexistro)
da lingua que queremos traballar, etc.
Se certo que a funcin da educacin formar individuos
capacitados para desenvolverse con xito no medio social e cultu-
ral que os rodea, chegado este momento non cmpre senn rema-
tar este artigo dicindo que cremos realmente que o xito final do
proceso de normalizacin lingstica depende tamn en grande
medida da creacin dun sistema de educacin de adultos serio e
estable que, partindo dunha consecuente planificacin da adquisi-
cin, forme de xeito continuo e permanente persoas competentes
para comunicarse en galego en calquera contexto ou situacin e
9. Seguimos a clasificacin de Monteagudo, H. et alii (1990).
para adaptar estes coecementos lingsticos aos novos retos que a
actual sociedade da comunicacin impn.
E ao noso entender, este sistema de ensino da lingua para
adultos debe desearse (no que respecta a obxectivos, medios, sis-
temas de avaliacin, nivelacin de contidos...) pensando nas nece-
sidades especficas da poboacin galega, pero ao mesmo tempo de
xeito que poida inscribirse comodamente no sistema marco
comn europeo de aprendizaxe de linguas modernas
10
, feito que
facilitar a cooperacin con outras institucins educativas europe-
as e garantir o recoecemento mutuo das respectivas titulacins
de idiomas.
10. A propia Direccin Xeral de Poltica Lingstica publicou en 2001 As linguas moder-
nas: aprendizaxe, ensino, avaliacin. Un marco comn europeo dereferencia, documento
elaborado polo Consello de Europa que foi creado para achegarlles a todas as persoas
ou institucins con competencias en materia educativa un marco comn de referencia
para planificar o ensino e avaliacin de idiomas modernos.
BI BLI OGRAF A
Alonso Alonso, M R. (1997): El factor edad en el aprendizaje de
la segunda lengua, en Jos Manuel Oro e Jess Varela, (eds.):
Adquisicin y aprendizaje de lenguas segundas y sus literaturas,
Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela,
45-48.
Arrogante, V. (1994): Las Universidades Populares, en Agustn
Requejo Osorio, (coord.), Poltica de Educacin de Adultos, Santiago
de Compostela, Trculo, 371-394.
Arza Arza, N. e Veiga Martnez, D. (1990): Algunhas notas sobre
o material didctico para o ensino en galego, Cadernos de Lingua
1, 125-130.
As linguas modernas: aprendizaxe, ensino, avaliacin. Un marco comn
europeo de referencia, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia,
2001.
Avanzini, G. (1996): A pedagoxa Freinet. Supostos, principios,
instrumentos e tcnicas, Revista Galega de Educacin 26, 9-12.
Barros, M. e Gulln, R. (1996): Consideracins e reflexins sobre
a eleccin de material didctico en lingua galega, Revista Galega de
Educacin 25, 77-79.
Bernstein, B. (1997): La estructura del discurso pedaggico, Madrid,
Ediciones Morata, A Corua, Fundacin Paideia.
Bryant, I. e Usher, R. (1992): La educacin de adultos como teora,
prctica e investigacin. El tringulo cautivo, Madrid, Ediciones
Morata, A Corua, Fundacin Paideia.
Comisin Coordenadora para a Normalizacin Lingstica, (1990):
Informes 1, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.
Comisin Coordenadora para a Normalizacin Lingstica (1990):
Unha lingua milenaria tras 15 anos da lei de normalizacin, Santiago
de Compostela, Xunta de Galicia.
Confederacin de Empresarios de Galicia, (1999
2
): Manual de gale-
go comercial, Santiago de Compostela, CEG.
Cooper, L. R. (1997): La planificacin lingstica y el cambio social,
Madrid, Cambridge University Press.
Costa Rico, A. (coord.) (1993): Galicia: a dimensin internacional
da nosa educacin, Revista Galega de Educacin17, 7-38.
Costa Rico, A. (1996): Chanzos no camio da galeguizacin do
ensino, Revista Galega de Educacin25, 36-40.
Costa Rico, A. (1988): O desenvolvemento do movemento de
renovacin pedagxica en Galicia, Revista Galega de Educacin 7,
37-36, 55-59.
Dez Gonzlez, T. (1994): Poltica del Ministerio de Educacin y
Ciencia en temas de Educacin de Adultos (1970-1990), en
Agustn Requejo Osorio, (coord.), Poltica de Educacin de Adultos,
Santiago de Compostela, Trculo, 81-112.
Equipo de Lingua Galega. Gabinete de Reforma Educativa (1990):
Novas propostas na didctica da lingua, Cadernos de Lingua 1,
111-118.
Escola Cidadania (2000): Memoria final da avaliacin do servicio
lingstico comarcal de Bergantios, en Actas dos III Encontros para
a Normalizacin Lingstica, que tiveron lugar o 28-29 de outubro
de 1999, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega.
Escola Cidadania (2000): Informe de Avaliacin: Departamento
de Normalizacin Lingstica da Confederacin de Empresarios de
Galicia, en Actas dos III Encontros para a Normalizacin Lingstica,
que tiveron lugar o 28-29 de outubro de 1999, Santiago de
Esteban Rado, S. (1986): Didctica da lngua e literatura galega,
Ourense, Galiza Editora.
Fernndez, E. (1991): O centro ECCA-Galicia, Revista Galega de
Educacin12, 34-39.
Fernndez Fernndez, X. (1996): Reflexins sobre a aprendizaxe
do galego como L2, Revista Galega do Ensino13, 41-50.
Fernndez Paz, A. (1986): Grupo Avantar, Revista Galega de
Educacin 3, 79.
Fernndez Prez, M. (1996): El campo de la lingstica aplicada.
Introduccin, en Milagros Fernndez Prez, (coord.): Avances
en lingstica aplicada, Santiago de Compostela, Universidade de
Fernndez Rei, F. (1991): O Instituto da Lingua Galega (1971-
1990). Contribucin investigacin e normalizacin do galego,
en Mercedes Brea e Francisco Fernndez Rei, (coords.): Homenaxe
profesor Constantino Garca, Santiago de Compostela,
Fernndez Rei, F. (1996): Mudaron as cousas? Qu foi o que
cambiou nos ltimos 25 anos?, Revista Galega de Educacin, 25,
5-9.
Fernndez Salgado, X. A. et alii (1993): Nivel Soleira, Santiago de
Garca Negro, M. P. e Costa Casas, X. (1995): O ensino da lingua: por
un cmbio derumo, A Corua, Asociacin Scio-Pedagxica Galega.
Garca Snchez, M. C. e Requejo Osorio, A. (1994): Poltica
Autonmica de Educacin de Adultos en Galicia, en Agustn
Requejo Osorio, (coord.): Poltica de Educacin de Adultos, Santiago
Jover Torregosa, D. (1994): La formacin ocupacional. Una refle-
xin desde la perspectiva de la Educacin de Adultos, en Agustn
Requejo Osorio, (coord.): Poltica de Educacin de Adultos, Santiago
Lamela Vilario, P. e Otero Fernndez, D. (1986): Organizacin
dun sistema bilinge en Galicia, en Miguel Siguan: Las lenguas
minoritarias y la educacin, Barcelona, PPU
Lamuela, X. e Monteagudo, H. (1996): Planificacin lingstica,
en Milagros Fernndez Prez, (coord.): Avances enlingstica apli-
cada, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de
Compostela, 229-302.
Lpez, E. (1991): A oferta de educacin das persoas adultas,
Revista Galega de Educacin12, 18-20.
Lpez Atrio, L. et alii (1994): Instrumento para a valoracin de
materiais didcticos no contexto da reforma educativa, Revista
Galega do Ensino5, 129-138.
Lpez Morales, H. (1984): Enseanza de la lengua materna, Madrid,
Playor.
Lorenzo Surez, A. M. (ed.) (1997): Dinamizacin e normalizacin
lingstica, Vigo, Servizo de Publicacins da Universidade de Vigo.
LOXSE e disposicins que a desenvolven, Santiago de Compostela,
Xunta de Galicia, 1992.
Maurais, J. (dir.) (1987): Politique et amnagement lingistiques,
Quebec, Conseil de la langue franaise.
Mayor Snchez, J. (1988): Presupuestos psicolgicos de la
Didctica de la Lengua y la Literatura, en Jaime Garca e Arturo
Medina (dirs.): Didctica de la lengua y la literatura, Madrid, Anaya,
53-78.
Medina Padilla, A. (1988): Didctica de la lengua, en Jaime
Garca e Arturo Medina (dirs.): Didctica de la lengua y la literatura,
Madrid, Anaya, 8-32.
Monteagudo Romero, H. et alii (1990): Consideracins bsicas
para a renovacin dos mtodos de aprendizaxe do galego,
Cadernos de Lingua1, 131-144.
Monteagudo Romero, H. (1997): 15 anos de poltica lingstica en
Galicia (1981-1996). Notas para un balance, Grial 136, 527-548.
Monteagudo Romero, H. (1999): Historia social da lingua galega,
Vigo, Galaxia.
Moure, T. e Palacios, I. M. (1996): La didctica de lenguas extran-
jeras: lingstica aplicada en el mbito acadmico, en Milagros
Fernndez Prez (coord.): Avances en lingstica aplicada,
Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela,
47-104.
Mouzo Lago, R. (1984): A Universidade Popular de Corcubiom,
contributo comunitrio renovaom pedaggica, O Ensino7-8-9-
10, 115-120.
Normativa sobre a implantacin das ensinanazas de educacin das per-
soas adultas, Santiago de Compostela, Consellera de Educacin e
Ordenacin Universitaria, Xunta de Galicia, 1999.
Otero Gutirrez, L. (1986): As Escolas de Vern na Encrucillada,
Revista Galega de Educacin 1, 11-13.
Prez Pereira, M. (1990): A lingua da escola: reflexins sobre da
poltica lingstica no ensino dende a psicolingstica evolutiva,
Cadernos de Lingua1, 93-110.
Prez Pereira, M (1994): Adquisicin da primeira e segunda lin-
guas: Bases psicolxicas e psicopedagxicas, en Bieito Silva
Valdivia (coord.): Didctica da lingua en situacins de contacto lin-
gstico, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de
Compostela, 33-72.
Rbade Paredes, X. (1994): Lingua e actitudes lingsticas (Unha
posible intervencin didctica), en Bieito Silva Valdivia (coord.):
Didctica da lingua en situacins de contacto lingstico, Santiago de
Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 177-202.
Requejo Osorio, A. (1991): Educacin de Adultos en Galicia.
Prespectiva institucional no ano Internacional da Alfabetizacin,
Revista Galega da Educacin12, 4-15.
Requejo Osorio, A. (1994): Poltica de educacin de adultos en
Espaa, en Agustn Requejo Osorio (coord.): Poltica de educacin
de adultos, Santiago de Compostela, Trculo, 9-82.
Rivas Cid, X. (1996): Actividades de aula para dinamiza-los cur-
sos de galego para adultos, Revista Galega do Ensino12, 197-215.
Rodrguez Nieto, J. A. (1991): Aproximacin carcter compen-
satorio da educacin de adultos, Revista Galega de Educacin 12,
21-23.
Rosales Lpez, C. (1991): Manifestaciones de innovacin didctica,
Rotaetxe Amusategi, K. (1990): Sociolingstica, Madrid, Sntesis.
Snchez Puga, X. (1995): Medidas para a galeguizacin do ensi-
no, en Actas da II Xornadas UFF de Cultura Galega, Santiago de
Santamarina, A. (1996): O Instituto da Lingua Galega: 25 anos de
protagonismo e testemuo, A Trabe de Ouro28, 545-559.
Serra, J. M. (1994): La evaluacin de la competencia lingstica en
contextos bilinges, en Bieito Silva Valdivia (coord.): Didctica da
lingua en situacins de contacto lingstico, Santiago de Compostela,
Silva Valdivia, B. (1994): Cambios de cdigo, alternancias e inter-
ferencias lingsticas: Unha perspectiva didctica sociocomunicati-
va, en Bieito Silva Valdivia (coord.): Didctica da lingua en situa-
cins decontacto lingstico, Santiago de Compostela, Universidade
de Santiago de Compostela, 151-176.
Surez, M. (1996): Os Movementos de Renovacin Pedagxica e
a Reforma Curricular, Revista Galega de Educacin 26, 70-73.
Ti, J. (1986)
4
: Lensenyament del catal als no-catalanoparlants,
Barcelona, Eumo.
Vez Jeremas, J. M. (1988a): Aprendizaje y enseanza de la Lengua
segn las Ciencias del Lenguaje, en Jaime Garca e Arturo Medina
(dir.): Didctica de la lengua y la literatura, Madrid, Anaya, 33-52.
Vez Jeremas, J. M. (1988b): Comportamento lingstico.
Lenguaje, sociedad y escuela, en Jaime Garca e Arturo Medina
(dir.): Didctica de la lengua y la literatura, Madrid, Anaya, 79-99.
Vez Jeremas, J. M. (1988c): El bilingismo. Aprendizaje de una
lengua aadida, en Jaime Garca e Arturo Medina (dir.): Didctica
de la lengua y la literatura, Madrid, Anaya,187-211.
Vez Jeremas, J. M. (1994): A formacin do profesorado de linguas
nun contexto de integracin de saberes e procedementos, en
Bieito Silva Valdivia (coord.): Didctica da lingua en situacins de
contacto lingstico, Santiago de Compostela, Universidade de
Vila, I. (1996): Perspectivas de futuro da inmersin lingstica,
Revista Galega de Educacin25, 25-30.
Wardhaugh, R. (1992): Introduccin sociolingstica, Santiago de
Compostela, Universidade de Santiago de Compostela.
A SITUACIN DO GALEGO NAS COMARCAS
OCCIDENTAIS DE ASTURIAS, LEN E ZAMORA
Francisco Fernndez Rei
O galego moderno a lingua propia da Galicia administra-
tiva e das comarcas vecias da franxaexterior: A Terra Eo-Navia en
Asturias, Os Ancares orientais e O Bierzo occidental en Len e As
Portelas en Zamora. As formas sen ditongo terrae hortae as formas
sen n intervoclico irm, pantalois e veis permiten unha delimita-
cin do galego oriental verbo dos falares asturianos e leoneses occi-
dentais, que presentan formas ditongadas (piedrae huerta) e con-
servan o n en voces como hermana, pantalonese vienes
1
.
Nas pxinas deste texto centrareime na actual situacin do
galego nestas comarcas estremeiras, vez que farei unha breve his-
toria dos feitos relevantes no proceso de normalizacin do galego
en Asturias, Len e Zamora nos ltimos vinte anos. Non terei en
conta a situacin dos tres concellos do recanto noroccidental da
provincia de Cceres (Valverde do Fresno antigamente Valverde
da Serra, As Ellas e San Martio de Trebello) onde unhas cinco
mil persoas falan variedades do galego antigo, que se coecen coas
denominacins de valverdeiro, lagarteiro e maego
2
.
1. Para os criterios lingsticos delimitadores da fronteira oriental do galego vid.
Fernndez Rei (1990:18-23) e (1991:114-116).
2. Sobre a situacin do galego de Cceres, falas fundamentalmente galegas, vid.
Costas Gonzlez (1999) e (2000); e sobre os trazos galegos e non galegos deses falares
vid. Gargallo (1999a) e Fernndez Rei (2000).
364 A situacin do galego nas comarcas occidentais
1 XEOGRAFA E DEMOGRAFA
1.1 A Terra Eo-Navia
Tal como se ve no mapa 2, son 18 os concellos do estremo
occidental de Asturias onde o galego lingua propia
3
: Tapia de
Casarego (4.368 habitantes), El Franco (4.154 h.), Coaa (3.692
h.), Castropol (4.357 h.), Boal (2.529 h.), Santiso de Abres (643
h.), A Veiga do Eo (4.759 h.), Eilao (639 h.), Taramundi (906 h.),
Vilanova de Oscos (410 h.), San Martn de Oscos (524 h.), Santalla
de Oscos (591 h.), Pesoz (265 h.), Grandas de Salime (1.343 h.),
Navia (9.079 h.), Allande (2.501 h.), Villain (1.966 h.) e Ibias
(2.190 h.).
A poboacin total dos 18 municipios da Terra Eo-Navia a
1 de xaneiro de 2001 era de 44.916 habitantes; pero cmpre ter en
conta que nas parroquias orientais dos catro ltimos concellos cita-
dos (Navia, Allande, Villain e Ibias) flanse variedades do asturia-
no occidental e non do galego oriental, anda que se poidan rexis-
trar nelas algns trazos caracterizadores do galego fronte asturia-
no, de igual xeito que algns fenmenos propios do asturiano se
rexistran en falares eonaviegos
4
.
Tal como se ve no mapa 3, segundo Babarro Gonzlez
(1994:83-85) no galego de Asturias existe unha zona A minorita-
ria, que abrangue os concellos de Santiso e Taramundi, as parro-
quias de Abres e Guiar no concello da Veiga e o lugar dos Coutos
no concello de Ibias, con trazos propios do galego comn como
o artigo o, as terminacins ia(s) e ios e os posesivos teu(s),
3. Os mapas a que se far referencia neste apartado 1 figuran todos no final do pre-
sente traballo. A cifra de poboacin que vai despois do nome de cada concello de
Asturias (e de Len e Zamora) corresponde a 1 de xaneiro de 2001; a fonte o servi-
dor web do INE: http://www.ine.es, consultado o 13-10-01.
4. Verbo da conciencia lingstica e dos trazos que permiten unha delimitacin do
galego en Asturias vid. Babarro Gonzlez (1994), e para o trazado da fronteira vid.
Babarro Gonzlez (1995), (1996) e (2003:84-191). Sobre o contnuumlingstico gale-
go e asturiano entre o Eo e o Navia vid. Garca Arias (1998).
seu(s); e unha zona B maioritaria, que tamn pertence o conce-
llo lucense de Negueira de Muiz, onde se rexistran os fenme-
nos que caracterizan o galego de Asturias propiamente dito (arti-
go el, formas veca(s) e vecius, posesivos tou e sou cos plurais). E
dentro desta zona B pode facerse unha divisin entre as falas coas
formas sen palatalizar L- e LL- (leite, tarrelo) e as que palatalizan
(lleite, tarrello). A maiores, distingue Babarro unha zona C, na
parte mis oriental dos concellos de Navia (CN2), Villain (CV2)
e Ibias (CI2), falares de transicin, con trazos galegos e do astu-
riano occidental.
1.2 O Bierzo
En Len flase galego en 19 concellos prximos a Galicia
(mapa 4): o concello ancars de Candn (444 habitantes) e os ber-
cianos occidentais de Veiga de Espiaredo (2.960 h.) ags na
parte de El Espn, que un falar de transicin, Vilafranca (3.807
h.), Valboa (460 h.), A Veiga de Valcarce (874 h.), Barxas (403 h.),
Oencia (531 h.), Trabadelo (565 h.), Corulln (1.211 h.), Sobrado
(559 h.), Cacabelos (4.868 h.), Viladecais (2.325 h.), Carracedelo
(3.552 h.), Carucedo (665 h.), Borrs (510 h.), A Ponte de
Domingo Flrez (1.985 h.), Arganza (959 h.), Camponaraia (3.209
h.) e Priaranza (974 h.).
Nestes 19 concellos a poboacin de dereito a 1 de xaneiro
de 2001 era de 31.038 habitantes, pero cmpre ter en conta que os
tres ltimos concellos citados (Arganza, Camponaraia e Priaranza)
s en parte son galegfonos; por outra parte, no concello de
Ponferrada (61.829 h.) hai algn ncleo galegfono, ademais da
existencia na propia vila de Ponferrada dun nmero indetermina-
do de falantes procedentes de zonas do Bierzo e de neofalantes sen-
sibilizados na recuperacin social do galego en Len.
Segundo Ana Seco, en concellos de fala leonesa prximos a
Asturias como Peranzais e Fabeiro (389 e 6.419 habitantes, res-
pectivamente) hai lugares como Gumara (en Peranzais) e Fontoria
(en Fabeiro) que son falares de transicin, por presentaren trazos
leoneses como a ditongacin en (a)marieloou calientee vez tra-
zos galegos en formas como ano, irm(ou irmanha).
1.3 As Portelas
Nas Portelas de Zamora o galego flase nos concellos de
Porto (338 habitantes), Pas (237 h.), Lubin (378 h.) e
Hermisende (444 h.), que estn a ter un acelerado proceso de des-
poboamento e de envellecemento, pois se a poboacin de feito en
1981 eran 2.031 habitantes, a 1 de xaneiro de 2001 s estaban
censadas 1.397 persoas de feito.
A esta poboacin hai que engadir uns 100 habitantes de
Calabor (do concello de Pedralba de la Pradera), onde se fala unha
variedade galega
5
, tal como se ve no final do trazado da fronteira en
Zamora (mapas 5 e 6).
2 DIGLOSIA CONFLITIVA E CONCIENCIA LINGISTICA
A comezos do sc. XXI a situacin lingstica de Galicia
macrodiglsica (ou de dobre diglosia superposta), cunha trada
formada polo galego enxebre e variedades locais (lingua baixa),
con escaso prestixio social tanto para os propios falantes como para
quen usa un galego apreso; o galego estndar (lingua media), varie-
dade prestixiada para quen usa o galego enxebre e con certo pres-
tixio para os casteln-falantes porque representa o urbano e non o
rural; e o casteln na variedade rexional de Galicia (lingua alta),
lingua de prestixio para a gran maiora dos galegos.
A situacin xeral no Eo-Navia, no Bierzo e nas Portelas non
macrodiglsica (ou de dobre diglosia superposta), senn que se
trata dunha situacin de diglosia conflitiva cun moi acelerado pro-
5. En 1981 en Pedralba de la Pedrera haba 727 habitantes de feito, dos que 183
correspondan lugar de Calabor. A poboacin do concello a 1 de xaneiro de 2001
eran 305 habitantes.
ceso de substitucin do galego polo casteln, substitucin espe-
cialmente alarmante no Bierzo.
Segundo o ALPI (1962: mapa) a denominacin dialectal da
fala local dos puntos do extremo occidental de Asturias chapu-
rrado(e variantes), ags en Ibias que dican falar ibiano
6
.
No detallado traballo de Babarro (1994) sobre a caracteri-
zacin das falas de transicin entre o galego e o asturiano nos con-
cellos de Navia, Villain, Allande e Ibias recllense testemuos de
interese para ver cal a conciencia lingstica na zona de transicin
entre galego e asturiano. En xeral aprciase neses documentos orais
que a xente non sabe realmente que lingua fala, anda que a cren-
za dominante que se fala galego ou mis ben tirando a galego,
pero non asturiano
7
.
No concello de Navia, un home de 47 anos, de Freixulfe,
afirma que o lxico sera decir asturiano; pero asturiano tampoco
falamos, que falamos gallego (...). A partir del Baraio pa all, por
Otur, falan xa mui diferente. Xa falan muito ms asturiano que
aqu. Un marieiro de 70 anos, de Veiga, di: No, aqu hablamos
casi gallego. El bable no lleg an aqu. No mesmo concello, unha
muller duns 50 anos, de Vicheirn, afirma que falan casi como en
Galicia: fuche, viniche, antanuoite, ta chovendo. Luarca xa outra
cousa. (Babarro 1994:121-122).
6. As respostas que figuran no mapa 4 do ALPI (1962) son chapurrado en 301 As
Campas-Castropol, chapurrau en 302 Freal-Navia, chapurriado en 303 Boal e ibianoen
323 Cuantas-Ibias, mentres que en 300 Salgueiras-Vilanova de Oscos non houbo res-
posta. Nos puntos do asturiano occidental mis prximos Navia tampouco houbo
resposta (304 Busmente-Valledor, 305 Navelgas-Tineo, 306 Santa Eulalia-Allande), e a
medida que un se afasta cara centro de Asturias a denominacin sempre asturianu,
ags nos puntos costeiros centrais onde non se anotou ningunha denominacin local.
7. Sobre a valoracin do galego polos falantes eonaviegos vid. Babarro (2003: I, 564-
569).
As denominacin da forma de falar en la zona de interfe-
rencia lingstica con el gallego no estudio sociolingstico para
Asturias realizado por Llera Ramo (1994:52-53) son asturiano ou
bable occidental (40%), fala local (27%), unha mistura de galego
e asturiano (19%) e asturiano ou bable sen mis (9%). As respos-
tas corresponden pregunta Cmo llamara Ud. al habla de siem-
pre de esta zona de Asturias, realizada de forma aberta, sen indu-
cir a resposta
8
.
O feito de que nas comarcas estremeiras anda haxa xente
que diga que fala mal, que fala (galego) chapurrado, dbese secu-
lar prostracin da lingua propia desas bisbarras e da conseguinte
falta de estima cara idioma. Unha negativa valoracin do galego
tamn se daba na Galicia preautonmica, como ben puiden cons-
tatar no perodo 1974-77 cando a percorrn facendo inquritos
para o Atlas Lingstico Galego.
O emprego de termos pexorativos como chapurrado (ou
similares) deuse (e dse) noutras zonas da fronteira. Na zona de
Cceres onde se conservan falas galaico-portuguesas, en Valverde
do Fresno, que usan un galego mis castelanizado, din que falan
valverdeiro ou chapurra(d)o, e mesmo cahiporra(d)o, mentres que
nos concellos das Ellas e San Martn de Trebello, con falas menos
castelanizadas, a xente di que fala lagarteiro e maegorespectiva-
mente, pero non empregan o termo chapurra(d)o
9
.
Algo semellante ocorre na franjaaragonesa de fala catala-
na. No mesmo mapa do ALPI (1962) a resposta sobre o nome da
fala local nuns puntos desa zona chapurreat, chapurriau (e
8. O estudo de 1991. En 2002 Llera presentou os datos do II Estudio Sociolingstico
de Asturias, segundo o cal no Eo-Navia o 72% da poboacin fala gallego-asturiano,
cun 94% de falantes potenciais; e polo que respecta identidade, o 74% sntese astu-
riano hasta la mdula, o 15% principalmente asturiano pero tamn un pouco galego,
o 9% tan asturiano como galego e o 1% galego pero tamn asturiano. A informacin
est tirada do xornal La Nueva Espaa(31-12-02, p. 43).
9. Sobre estas denominacins na zona do galego de Cceres vid. Gargallo Gil
(1999a:24-27).
variantes), noutros non contestan e en Benasque din que falan
benasqus
10
. Anos despois, a consideracin sobre o nome da fala
local era semellante nesa zona catalanfona
11
, onde maioritaria-
mente din que falan chapurreau, pero na zona pirenaica hai quen
di que fala patus
12
.
2.2 O Bierzo e As Portelas
A falta de estima pola lingua fai que hoxe galegfonos ber-
cianos, especialmente xente maior, consideren que a sa unha
lingua de ignorantes, falada de portas para dentro. a lingua da
intimidade, sobre todo de ncleos rurais, pero que tamn se escoi-
ta en Vilafranca nos regateos e conversas illadas da xente maior que
baixa desde Corulln, Cacabelos ou A Veiga de Valcarce. Polo que
respecta xente nova en idade escolar, como sinala Alicia Fonteboa
profesora de galego no colexio de Cacabelos, os nenos e nenas, que
non teen conciencia de falar galego, entndeno e a maiora coe-
cen a lingua polos seus avs e pais, a pesar de que estes a seguen
considerando como unha lingua de desprestixio (Lpez e Noia
2002:5).
Nos concellos bercianos mis afastados de Galicia, onde se
usa un galego de transicin, segundo Seco Orosa (1997) os falan-
tes parecen non ser conscientes, polo menos na denominacin, da
sa situacin prxima galego, pois identifican o galego como o
que se fala a partir de puntos mis occidentais. Neses concellos
mis afastados a xente di que non fala galego, senn chaporreo(ou
10. Benasque/ Benasc queda na parte norte da franja. Non nada doado adscribir lin-
gisticamente o benasqus, para uns un cataln aragonesizado, para outros un arago-
ns catalanizado.
11. Cfr. mapa 5 (Nombre del habla local) do tomo I do Atlas Lingstico y Etnogrfico
deAragn, Navarra y Rioja(1979), dirixido por Manuel Alvar. Sobre a conciencia lin-
gstica e a denominacin da fala nesta zona de lingua catal vid. Gargallo Gil
(1999b:262-265).
12. En Fraga, a vila mis grande da franja, a resposta foi fragat, de igual xeito que no
lugar eonaviego das Cuantas-Ibias contestaron que falaban ibianona enquisa do ALPI.
chapurriau, chapurreau, chaporreteo) entre galego e casteln, con
algunhas palabras galegas. Sen embargo os vecios din que eses
falan galego.
A situacin do Bierzo contrasta coa de Zamora, onde
segundo Ana Seco nos puntos de fala galega a xente di falar gale-
go, non sendo no arraiano Calabor, onde se considera que falan
medio portugus, medio galego, vez que se usan termos como
mal hablao, al estilo del pas, revolto, chapurreau ou sana-
brs. Cando nos anos 1976 e 1977 estiven nas Portelas para facer
inquritos do Atlas Lingstico Galegoa xente dica que falaba gale-
go; pero os de Porto, conscientes das sas peculiaridades lingsti-
cas do seu galego, dican que falaban portexo.
3 USOS LINGSTICOS
A investigacin de Rubal Rodrguez, Veiga Martnez e Arza
Arza (1992) relativa situacion sociolingstica do alumnado e do
profesorado non universitario nas comarcas estremeiras con
Galicia e que no seu da publicou o Consello da Cultura Galega,
segue sendo o traballo de referencia sobre o nivel de uso do galego
nestas comarcas
13
.
Nese estudo vase que hai uns dez anos exista un forte
retroceso no uso do galego entre a xeracin dos avs, a dos pais
e a dos netos, especialmente no Bierzo, situacin que hoxe se
agravou. A escola, que nestas comarcas non tia (e practicamen-
te segue sen ter) en conta a realidade lingstica e sociocultural
13. As localidades e tipo de centros includos na mostra analizada no informe Rubal
(1992:32) foron os seguintes: a) en Asturias Boal, Navia e Tapia (8 EXB e 2 BUP);
Coaa, Eilao, El Franco, Grandas e Santalla de Oscos (8 EXB ); Ibias (8 EXB e 2 FP-
1); Taramundi (7 e 8 EXB) e A Veiga do Eo (8 EXB, 2 BUP e 2 FP-1); b) en Len
Cacabelos (2 BUP); Carucedo, Corulln, A Ponte de D. Flrez e A Veiga de Valcarce
(8 EXB); e Vilafranca do Bierzo (8 EXB e 2 BUP); c) en Zamora Barxacova,
Hermisende, Lubin e Porto (7 e 8 EXB). Todos os centros eran pblicos, ags na
Veiga (pblico/ privado).
propia da franxa exterior do galego, est a ser un forte elemento
desgaleguizador
14
.
3.1 Lingua materna
En porcentaxes globais en 1992 o galego era lingua de ins-
talacin inicial do 55% dos pais, do 55,9% das nais e do 36,6% do
alumnado. No que respecta a este, os grupos de maior galeguiza-
cin inicial eran os de clase social mis baixa, os nacidos en hbi-
tats rurais e os subgrupos en que os pais posuan os niveis de estu-
do mis baixos (Rubal 1992:46-47).
Na Terra Eo-Navia o galego era a lingua materna de 2/3 dos
pais (63,5%) e das nais (64%), mentres que descenda 43,8% no
alumnado. Os datos do informe Rubal (1992:48) son globais para
toda a Terra Eo-Navia; pero cmpre ter en conta que na zona da
Serra (menos habitada e de hbitat mis rural) as porcentaxes de
galegfonos son moito maiores ca nos concellos da Maria ou pr-
ximos costa (mis poboados e con vilas importantes), onde dimi-
ne o nmero de galegfonos.
No Bierzo un terzo escaso de pais (31,5%) e de nais (30,7%)
tia o galego como lingua materna, proporcin que baixaba 16,7%
no alumnado. Na zona berciana onde o galego lingua propia a ero-
sin do tecido lingstico autctono foi notablemente mis acusada
nas xeracins anteriores ca no caso asturiano. Sen dbida, o empra-
zamento xeogrfico, a influencia nas pautas da conducta lingstica
de ncleos urbanos de certa importancia son factores que, entre
outros, influron neste sentido (Rubal 1992:50).
Nas Portelas o galego era lingua materna do 84,6% dos
pais, do 100% das nais e do 73,1% do alumnado. Trtase de con-
cellos rurais con deficientes comunicacins e cun claro predominio
do sector primario, o que explica que nesta zona se rexistren as
porcentaxes mis altas. A totalidade das nais tian o galego como
lingua de instalacin inicial, e o mesmo se pode dicir dos pais naci-
14. En adiante a referencia a este informe ser Rubal (1992).
dos na zona, pois os que non son de lingua materna galega (16%)
proceden de lugares prximos de fala castel (Rubal 1992:52).
As e todo, cmpre ter en conta que a zona galegfona de
Zamora est moi pouco poboada, pois, como antes se sinalou, s
ten uns 1.500 habitantes, o que contrasta cos 45.000 da Terra Eo-
Navia de Asturias e cos mis de 30.000 dos Ancares e Bierzo de
Len.
3.2 Usos lingsticos
Sumando as porcentaxes de s galego e mis galego dos
grficos do informe Rubal (1992), pode apreciarse que a nivel
familiar o uso era moi alto nas Portelas, relativamente alto no Eo-
Navia e baixo no Bierzo, especialmente na xeracin de pais e fillos
desta comarca leonesa.
En toda a franxa que forman as comarcas estremeiras o
nivel de uso moi elevado na xeracin dos avs, co 75,8% en
Asturias, o 63,97% en Len e o 74,97% en Zamora (grficos 10, 16
e 22). O uso do galego entre os pais anda alto en Asturias
(60,77%), baixo en Len (24,55%) e moi alto en Zamora (76,9%),
como se aprecia nos grficos 11, 17 e 23.
As porcentaxes de uso do galego dos pais cos fillos e destes
cos pais son semellantes nas tres zonas estudadas: en Asturias son,
respectivamente, o 47,3% e o 43,45% (grficos 12 e 14), en Len
o 15,07% e o 12,3% (grficos 18 e 20) e en Zamora o 88,8% e o
84,69% (grficos 24 e 26). No ambiente escolar, o uso do galego
co alumnado polo profesorado insignificante, tanto en Asturias
con s 3,5% coma en Len con 5,6% (grficos 13 e 19). Polo que
respecta profesorado de Zamora, unicamente o 8,02% ten como
lingua propia o galego (grfico 25).
Insignificante tamn o uso do galego do alumnado cos
compaeiros na zona de Len, de s o 6,81% (grfico 21). En
Asturias emprgano algo mis da cuarta parte dos enquisados, o
28,35% (grfico 15), mentres que en Zamora o fan case as 3/4 par-
tes, o 73,1% (grfico 27).
Nun inqurito realizado no curso 94-95 no Centro Rural
Agrupado Tuela-Bibei de Lubin aprciase que o galego a lingua
de expresin da prctica totalidade dos alumnos das Portelas, xa
que o empregaban o 100% dos alumnos de Barxacova, de Chaos,
das Hedradas, de Vilanova e de Pas; o 95% dos de Hermisende e
o 90% dos de Lubin
15
.
4 STATUS LEGAL
4.1 Estatuto de autonoma de Asturias
No Estatuto de Asturias de 1981 a proteccin estatutaria
afecta bable en sus diversas variantes que, como modalidades lin-
gsticas, se utilizan en el territorio del Principado de Asturias (art.
10.1.n). O art. 4 deste Estatuto non establece a cooficialidade da lin-
gua asturiana e a castel; unicamente sinala que o bable ser prote-
xido, que se difundir o seu uso e que se introducir no sistema esco-
lar, pero de xeito voluntario e atendendo s variantes locais. Neste
Estatuto de autonoma considerouse que a nica lingua oficial da
rexin a castel; e consonte coa alnea 3 do artigo 3 da Constitucin
Espaola (A riqueza das distintas modalidades lingsticas de
Espaa un patrimonio cultural que ser obxecto de especial res-
pecto e proteccin), os redactores dese Estatuto limitronse a deixar
constancia da existencia de modalidades lingsticas, sen alteraren
esa redaccin na modificacin do Estatuto de 1999
16
.
15. Concha Rodrguez: Galego en Zamora, en A Nosa Terra776 (01-05-97, p. 18).
16. O art. 4 do Estatuto de Asturias (aprobado por Lei orgnica 7/81, do 30 de decem-
bro de 1981) ten a seguinte redaccin: El bable gozar de proteccin. Se promover
su uso, su difusin en los medios de comunicacin y su enseanza, respetando, en
todo caso, las variantes locales y su voluntariedad en su aprendizaje.
Na Lei orgnica 1/1999, do 5 de xaneiro, do Estatuto de autonoma do Principado de
Asturias o artigo 4 ten unha alnea 1 coa mesma redaccin do art. 4 de 1981 e unha
alnea 2 na que se di que una ley del Principado regular la proteccin, uso y promo-
cin del bable. O apartado 10.1.n. de 1981 pasa no texto de 1999 a ser 10-1-21, sen
variacin do contido (Fomento y proteccin del bable en sus diversas variantes que,
como modalidades lingsticas, se utilizan en el territorio del Principado de Asturias).
A denominacin bable parece referirse tanto s modalida-
des da lingua asturiana (occidentais, centrais e orientais) como s
modalidades do galego oriental que se fala nos 18 concellos pr-
ximos a Galicia. Oficialmente non existe o galego en Asturias, soa-
mente modalidades (da lingua asturiana?). Nin as autoridades
polticas nin a Academia de la Llingua Asturiana recoecen publi-
camente que as falas dos concellos mis occidentais son variedades
da lingua galega
17
.
4.2 Estatuto de autonoma de Castela e Len
O Estatuto de Castela e Len de 1983 (Lei orgnica 4/83,
do 25 de febreiro) trataba no art. 26.16 do fomento das distintas
modalidades culturales de la Comunidad, pero non faca referen-
cia ningunha s modalidades lingsticas do occidente, entre as
que est o galego de Len e Zamora, o asturiano (ou leons) da
zona de Babia e Laciana e da Cabreira e o portugus da Alamedilla
(Salamanca), na estrema con Portugal.
Na Lei 1/1991 de 14 de marzo (BOE do 22 de abril de
1991) pola que se constituu a Comarca do Bierzo dentro da
Comunidade Autnoma de Castela e Len tampouco se fixo nin-
gunha referencia lingua propia dos concellos prximos a Galicia,
a pesar de que se creou e regulamentou a devandita comarca por
concorreren caractersticas geogrficas, sociales, histricas y eco-
nmicas en la Comarca del Bierzo, que la singularizan de cual-
quier otro territorio castellano-leons
18
.
Cando en 1998 se entregaron en Madrid no Congreso dos
Deputados os textos reformados dos Estatutos de Asturias e de
17. Para o status legal das modalidades lingsticas de Asturias vid. Tolvar Alas
(1989) e Gonzlez lvarez (1992).
18. Antes de que se aprobase a Lei de comarcalizacin do Bierzo, o Parlamento de
Catalua xa aprobara o Rxime Especial para o Val de Arn (Lei 16/90, do 13 de xullo
de 1990), no que se lles garante a uns miles de falantes de occitano a oficializacin da
sa lingua propia, consonte co artigo 3.4 do Estatuto de autonoma de Catalua de
1979.
Castela e Len o BNG presentou emendas relativas proteccin da
lingua galega nesas comunidades
19
. debaterse o Estatuto de auto-
noma de Castela e Len, a aprobacin dunha emenda do PP e do
PSOE permitiu o recoecemento legal da existencia do galego nesa
Comunidade (alnea 2 do artigo 4), anda que na alnea 1 do
mesmo artigo se fala de especial proteccin e apoio para o casteln
nesa rexin.
O artigo 4 da Lei orgnica 4/1999, do 9 de xaneiro, do
Estatuto de Castela e Len quedou coa seguinte redaccin:
1. La lengua castellana y el patrimonio histrico, artstico y natu-
ral son valores esenciales para la identidad de la Comunidad de
Castilla y Len y sern objeto de proteccin y apoio, para lo que
se fomentar la creacin de entidades que atiendan a dicho fin.
2. Gozarn de respeto y proteccin la lengua gallega y las modali-
dades lingsticas en los lugares que habitualmente se utilicen.
4.3 Estatuto de autonoma de Galicia
e Lei de normalizacin lingstica
No artigo 2 do Estatuto de autonoma de Galicia de 1932
(aprobado nas Cortes de 1936) afirmbase que podera agregarse a
Galicia cualquier territorio limtrofe de caractersticas histricas, cul-
turales, econmicas y geogrficas anlogas, mediante los requisitos
que las leyes generales establezcan, mentres que no actual Estatuto
de autonoma de Galicia (1981) non se fai mencin ningunha posi-
ble agregacin dos territorios das comarcas estremeiras
20
.
19. As emendas foron rexeitadas na sesin do 28 de outubro dese ano. Apoironas os
nacionalistas catalns de CiU e os vascos do PNV e EA, e rexeitronas o PP e PSOE, tal
como informaba La Voz deGalicia(20-10-98, p. 6).
20. No coecido como Estatuto dos 16 (7 de abril de 1978) haba unha disposicin adi-
cional onde se estipulaba poderase incorporar Comunidade Autnoma galega cal-
quera territorio limtrofe de caractersticas histricas, xeogrficas, econmicas, cultu-
rais ou lingsticas semellantes, de acordo en todo caso co artigo 141.1 da
Constitucin. O Parlamento galego aprobou esa disposicin, que logo foi rexeitada na
Non obstante na Lei de normalizacin lingstica de 1983
si hai mencin expresa desa galeguidade no artigo 21.2 do Ttulo
V (Do galego exterior):
As mesmo [o Goberno Galego] far uso do previsto no artigo
35 do Estatuto de Autonoma a fin de protexe-la lingua galega fala-
da en territorios limtrofes coa Comunidade Autnoma.
E a mesma referencia proteccin do galego en Asturias,
Len e Zamora, en colaboracin cos gobernos das Comunidades
lindantes con Galicia, encntrase no artigo 4.12 do Decreto
221/1990, do 22 de marzo, polo que se crea a Comisin Coordi-
nadora para a Normalizacin Lingstica (DOG do 29 de marzo
1990), presidida polo presidente da Xunta de Galicia. Entre as
accins contempladas para a promocin e o potenciamento do uso
do galego est a proteccin da lingua galega falada en territorios
limtrofes coa Comunidade Autnoma en colaboracin cos seus
respectivos gobernos.
4.4 Congreso dos Deputados: proposicin
sobre o galego do Bierzo
O 31 de outubro de 1996 o deputado do BNG Francisco
Rodrguez presentaba no Congreso dos Deputados en Madrid
unha proposicin non de lei pola que o devandito Congreso ins-
taba Goberno-Ministerio de Educacin e Cultura establece-
Ponencia da Comisin Constitucional do Congreso dos Deputados (Lpez Mira 1998:
119-120).
A actual divisin provincial onde quedan fra da Galicia administrativa as comarcas lin-
gisticamente galegas de Asturias, Len e Zamora arrinca de 1833, a proposta de Javier
de Burgos. En 1822, coa proposta Bauz-Larramendi as Cortes espaolas crearon a pro-
vincia do Bierzo, con capital en Vilafranca, esgazando daquela o Partido de Valdeorras,
xa que cinco concellos pasaron a esa nova provincia mentres que catro foron para o par-
tido ourensn de Viana do Bolo (Lpez Mira 1998:57-58). Tase en conta que na divi-
sin eclesistica a zona de Valdeorras anda hoxe pertence diocese de Astorga.
mento dun convenio de colaboracin coa Junta de Castilla y Len
para facer posible:
a) El estudio en toda la zona occidental de Castilla y Len y, de
forma especial, en la comarca del Bierzo, de la lengua gallega
como asignatura en los centros de primaria, secundaria obliga-
toria, bachillerato y formacin profesional.
b) El establecimiento de una Comisin Mixta de composicin pari-
taria MEC-Junta de Castilla y Len, para estudiar la problemti-
ca cultural y educativa de esta lengua en las comarcas occiden-
tales de Castilla y Len, especialmente en el Bierzo, y dotar a los
centros educativos de los medios necesarios par afrontar su
enseanza.
Na exposicin de motivos o deputado do BNG referase,
entre outros, feito de que o Congreso dos Deputados se adherira
Declaracin Universal dos Dereitos Lingsticos, que no artigo 5
recoece o principio de que los derechos de todas las comunidades
lingsticas son iguales e independientes de la consideracin jurdica
o administrativa, vez que no artigo 24 se recoece que toda comu-
nidade lingstica tiene derecho a decidir cul debe ser el grado de
presencia de su lengua, como vehicular y como objeto de estudio, en
todos los niveles de educacin dentro de su territorio.
A Comisin de Educacin e Cultura do Congreso dos
Deputados debateu a proposta do BNG en sesin que tivo lugar o
9 de abril de 1997 e aprobou por unanimidade o texto seguinte:
El Congreso de los Diputados insta al Gobierno a que en
colaboracin con la Junta de Castilla y Len estudie la posibi-
lidad de que en funcin de las disponibilidades de profesora-
do y de la demanda de alumnado, se pueda impartir la Lengua
Gallega en la Zona Oeste del Bierzo
21
.
21. Verbo da aplicacin deste texto, o director Provincial do MEC en Len manifesta-
ba no semanario Les Noticies (13 davientu de 1998) que a idea inicial ye que lasig-
4.5 Proposicins non de lei nos parlamentos
de Galicia e de Castela e Len
En novembro de 1982, a Comisin de Educacin e
Cultura do Parlamento Galego aprobou por unanimidade unha
proposicin non de lei presentada por Camilo Nogueira do parti-
do nacionalista Esquerda Galega sobre a cooperacin da
Comunidade Autnoma no ensino e a proteccin da lingua gale-
ga nas comarcas de Asturias occidental, o Bierzo e Sanabria coas
comunidades de Asturias e Castela e Len. E en decembro de
1988 o Parlamento de Galicia aprobou outra proposicin non de
lei, tamn de Esquerda Galega, sobre o ensino e a proteccin nos
territorios de fala galega administrativamente integrados nas
comunidades autnomas de Castela e Len e Asturias na que se
instaba Xunta de Galicia aplicacin da Resolucin do 17 de
novembro de 1982 relativa cooperacin entre Galicia e as comu-
nidades vecias para o ensino do galego.
En novembro de 1996 Pilar Garca Negro do BNG presen-
tou no parlamento de Galicia unha proposicin non de lei na que
se instaba Xunta de Galicia establecemento do oportuno con-
vnio coa Junta de Castilla y Len, para programar o estudo da
lngua galega nas localidades da franxa occidental, nomeadamente
do Bierzo, que a teen como lingua prpria co fin de garantir o
estudo como materia no ensino non universitario, prestar colabo-
racin tcnica e humana necesaria para que o ensino do galego se
poida realizar en breve e realizar todas as accins prcticas preci-
sas para que se materialice o contido do artigo 21.2 da Lei 3/1983
de normalizacin lingstica.
A devandita proposicin foi rexeitada en setembro de
1998, aducindo o partido do goberno (o PP) que cumpra agar-
natura seya impartida como optativa en tres o cuatro centros deducacin secundaria
dEl Bierzu, y en concretu camentamos que los llugares ms afayadizos sedren en
Ponferrada, Vilafranca, El Fabeiru y Torenu (p. 11).
dar a que Castela e Len tivese transferidas as competencias edu-
cativas; ademais, aduciu que xa abondaba cos convenios que a
Xunta ten asinados con institucins do Bierzo. En setembro de
1998 Eduardo Gutirrez, tamn do BNG, presentou unha pro-
posicin non de lei semellante, neste caso relativa recoece-
mento e promocin do uso do idioma galego na zona occi-
dental de Asturias.
4.6 Cortes de Castela e Len: proposicins
para o ensino do galego
En novembro de 2000, despois da reforma do Estatuto de
Castela e Len, a Comisin de Educacin da Asemblea Lexislativa
desta Comunidade, aprobou unha proposicin non de lei relati-
va posibilidade do estudo do galego nos centros de ensino da
rexin. A proposta, que fora presentada polo PSOE e defendida
por Felipe Lubin, procurador das Cortes de Castela e Len e
alcalde galegfono de Lubin, aprobouse por unanimidade co
seguinte texto:
As Cortes de Castela e Len instan Xunta de Castela e Len
para que a partir do prximo curso 2001/2002, se implante o ensi-
no da lngua galega, como asignatura optativa, en todos os centros
de titularidade pblica que imparten o Ensino Primrio ou o Ensino
Secundrio nos territrios de Castela e Len limtrofes coa
Comunidade Autnoma de Galiza que utilicen maioritariamente a
lngua galega
22
.
E en xuo de 2001, Felipe Lubin e dous procuradores do
PSOE asinaron unha proposicin non de lei para debate e apro-
bacin na Comisin de Educacin e Cultura de Castela e Len
para introducir o galego na Escola Oficial de Idiomas de
22. Cito polo texto en galego de A Nosa Terra966 (21-12-00, p. 15).
Ponferrada para o curso 2001-02, tendo en conta a demanda exis-
tente respecto
23
. Aprobado o texto da proposicin (28-02-02),
cando se abriu a matrcula para o curso 2002-03 estableceuse un
mximo de 35 alumnos, ocupndose a Junta de Castilla y Len da
seleccin do profesorado.
Antes da aprobacin unnime desa proposicin coecrase
unha resolucin do procurador del comn de Castela e Len (o
equivalente galego valedor do pobo), do 21 de febreiro do 2002,
dirixida conselleiro de Educacin e Cultura desa Comunidade na
que se atenda, entre outras, queixa da indeterminacin territo-
rial no mbito de aplicacin do ensino do galego no acordo do 18
de xullo de 2002 entre a Xunta de Galicia e a Junta de Castilla y
Len para a promocin da lingua no Bierzo e Sanabria. Os autores
das queixas pedan que non se fixasen criterios restritivos que dei-
xasen fra a cidade de Ponferrada.
No punto 2 desa resolucin, atendendo o establecido no
art. 7.1.b) da Carta Europea das linguas Rexionais ou Minori-
tarias, polo que se debe respectar a rea xeogrfica da lingua
rexional ou minoritaria, e na procura da consecucin real da
declaracin contida no art. 4.2 do Estatuto de Castela e Len, o
procurador del comn pedalles s responsables do devandito
acordo unha postura favorable a la delimitacin de un mbito
territorial de aplicacin del Acuerdo, que incluya, en su calidad
de capital de la comarca del Bierzo, a los centros docentes de la
23. En xaneiro de 1996, a Escola Oficial de Idiomas de Ponferrada realizou un inqu-
rito entre o seu alumnado (1.500 alumnos) sobre as posibilidades de estudo doutras
linguas; e destes unha ampla porcentaxe manifestou a sa inclinacin cara estudo da
lingua galega, tal como consta no escrito que no seu da a directora da devandita Escola
lle enviou director xeral de poltica lingstica da Xunta de Galicia. No escrito sina-
lbase que ser el Bierzo una zona fronteriza con gran influencia de la cultura y len-
gua gallegas, desearamos nos informase sobre las posibilidades de acceder a acuerdos
con la Xunta para recibir profesorado especializado. En xaneiro de 2001 a mesma
directora enviaba unha cuarta carta (agora a matrcula eran 1.350) con contido e soli-
citude semellante primeira. Tal como sinalan Paraj e Costas (2001:104) a DXPL da
Xunta de Galicia nunca respondeu.
ciudad de Ponferrada y asimismo a los centros de cuantas otras
localidades de la comarca tengan inters en la enseanza de la
lengua gallega.
E no stimo e derradeiro punto da resolucin pedase que
a Consellara valorase a posibilidade de impartir la enseanza de
la lengua gallega no solamente en los centros docentes de
Educacin Primaria y Secundaria, sino en otros centos educativos
como pudiera ser la Escuela Oficial de Idiomas de Ponferrada.
5 REIVINDICACIN DA GALEGUIDADE LINGSTICA
A aparicin nas comarcas estremeiras coa Galicia oriental
de asociacins culturais e de colectivos que, especialmente desde
finais da dcada dos 80 do sc. XX, veen reclamando o recoece-
mento legal do galego e a sa inmediata introducin no ensino, as
como na administracin e nos medios de comunicacin social, fixo
que chegase opinin pblica unha problemtica sociolingstica
practicamente descoecida e que moitos dos polticos, tanto en
Galicia como en Asturias e en Castela e Len , se preocupasen desa
situacin. E de a as diferentes proposicins lexislativas a que me
acabo de referir.
Entre os agrupamentos do occidente de Asturias reivindi-
cadores da galeguidade lingstica e cultural o pioneiro foi o
Grupo de Eilao Pro Defensa da Nosa Lingua, que xurdiu no outo-
no de 1986 para opoerse a unha posible transculturizacin na
Terra Eo-Navia, despois de que a Consellara de Educacin,
Cultura, Deportes e Xuventude do Goberno do Principado orga-
nizara o I Curso de lengua asturiana para enseantes de la zona
asturgalaica, que tivo lugar na vila de Navia (Asturias) en setem-
bro de 1986 e en decembro dese ano na Veiga, na mesma estre-
ma con Galicia. O Grupo de Eilao autodisolveuse en 1988 na
MDGA (Mesa pr Defensa del Galego de Asturias e da Cultura da
Comarca), ata a actualidade presidida polo mdico Benigno
Fernndez Braa
24
.
Entre os obxectivos da MDGA est a promocin do uso do
galego e a procura do recoecemento oficial polas autoridades
asturianas de que no extremo occidental de Asturias se fala galego.
Esta asociacin lingstica e cultural criticou desde o seu nace-
mento o uso das equvocas denominacins oficiais astur-galaicoe
gallego-asturiano, as coma o emprego do impreciso termo fala(ou
falas) e do pexorativo fala, todas elas utilizadas para se referir lin-
gua galega dos concellos mis occidentais de Asturias
25
.
En 1990 a MDGA publicou as Normas ortogrficas emorfol-
xicas del galego deAsturias, s que me referirei mis abaixo (7.1) e
organizou as I Xornadas da Lingua e da Cultura Galega de Asturias:
Na busca das races da Terra Navia-Eo, en Grandas de Salime
(decembro 1990), como homenaxe a Dmaso Alonso, o grande estu-
dioso desas falas para as que normalmente usou o termo gallego-
asturiano
26
, pero tamn o de gallego asturiano e gallego de
Asturias. Foi Dmaso quen falou de gallego exterior o gallego-leo-
ns para se referir galego falado en Asturias, Len e Zamora
27
.
24. Sobre a identidade da Terra Eo-Navia vid. Pereiro Prez (1998). Unha bibliografa
moi detallada sobre diversos aspectos lingsticos e sobre a literatura da Terra Eo-Navia
pode verse en Barcia Lpez (1999:59-71).
25. Para a xnese e as principais accins desenvolvidas pola MDGA vid. Fernndez
Braa (1990) e (1994).
26. Nun traballo de 1944-45 afirmaba: Frente a la cortante divisin administrativa
entre Galicia y Asturias, el lenguaje ofrece una serie de gradaciones (...). Baste hoy
decir que la afirmacin ya antigua de que el gallego llega, dentro de Asturias, hasta el
ro Navia, es justsima, si bien, como es sabido, algunos fenmenos tpicamente astu-
rianos penetran al Oeste de esa lnea. Estas hablas de entre el Navia y el Eo funda-
mentalmente gallegas, pero con algunos rasgos asturianos, las designo con el nombre
de gallego asturiano (Alonso 1972:390-391). Sobre a galeguidade lingstica desas
falas na obra de Dmaso Alonso vid. Fernndez Rei (1994:160-169).
27. Na nota preliminar do seu clsico traballo sobre o ancars, publicado coa colabo-
racin de Garca Yebra, lese: El gallego-exterior o gallego-leons comprende una serie
de hablas que son bsicamente gallegas, con rasgos que, aunque a veces varan res-
pecto al gallego considerado como normal en Galicia, estn dentro del sistema lin-
gstico galaico si lo miramos en una perspectiva sincrnico-diacrnica; pero junto a
En marzo de 1992 a MDGA comezou a publicacin da
revista A Freita(en decembro de 2000 sau o n 15), onde con afn
divulgativo se veen tratando temas lingsticos e socioculturais
relativos Terra Eo-Navia, escritos en galego de Asturias ou a todo
mis en galego normativo, tal como se indicaba no editorial do
nmero 0. En decembro de 1995 os nmeros 8 e 9 incluan como
novidade o suplemento literario O Espello, onde se recolle a cre-
acin literaria de autores da comarca e que ademais da versin en
papel ten versin electrnica
28
. En Nadal de 1994 a MDGA publi-
cou o n 1 de Britonia. Revista de Estudios da Terra Navia-Eo, revis-
ta en formato libro, e en 1998 editouse o n 2 deBritonia.
En novembro de 1990, a Asociacin Cultural Xeira, creada
no lugar de Valdepares (concello de El Franco), denunciaba a
galeguizacin desmesurada da MDGA vez que rexeitaba cual-
quier poltica que quiera imponer unas directrices educativas galle-
gas que en Asturias estaran totalmente fuera de lugar. Segundo
Xeira, en el territorio comprendido entre el Eo y el Navia se habla
una mezcla de gallego y asturiano con unos rasgos que varan de
un lado a otro
29
. Nos seus comunicados e escritos, esta asociacin
de El Franco xa empezou empregando unha grafa inequivoca-
estos rasgos esencialmente galaicos, presentan siempre las hablas del gallego exterior
unos pocos que son propios del leons. Una rama del gallego leons es el hablado en
el extremo occidental de Asturias, que muchas veces, por rapidez, llamamos gallego-
asturiano (Alonso 1972:315).
28. Tamn ten pxina electrnica en Internet o Colectivo Cotarelo Valledor, formado
por sete escritores da Terra Eo-Navia que empregan a lngua desta zona para a cria-
zn literaria. Trtase dunha organizacin para a difusin tanto do galego de Asturias
como dos instrumentos legais e lingsticos a dispor do eonaviego. Cfr. A Nosa Terra
990 (07-06-01, p. 17).
29. As citas pertencen a un comunicado de Xeira feito pblico despois de que nas I
Xornadas da Lingua e da Cultura Galega de Asturiasde Grandas de Salime, organiza-
das pola MDGA, se aprobase un manifesto en que se reclamaba, entre outros puntos,
a inmediata dotacin de profesorado para introducir, a partir del curso 1991-92, a lin-
gua galega nos diferentes niveles educativos nos centros da zona. Un extracto do
comunicado de Xeira pode verse no xornal composteln El Correo Gallego (28-12-90,
p. 38). O Manifesto de Grandas criticado por Xeira reprodcese en Fernndez Rei
(1994:297-298).
mente asturianizante, como se aprecia no uso do y grego e nos
apstrofos (Conceyo de El Franco, entrel Navia y lEo) e en
escollas concordantes co asturiano (formas con ll como llingua
ou a terminacin -aono canto de ado). Con todo, o presidente de
Xeira a finais de 1999 manifestaba que a fala do Eo-Navia pode cla-
sificarse dentro do diasistema galego-portugus
30
, o que quere dicir
que non do diasistema astur-leons e, xa que logo, entre o Eo e o
Navia non se falan variedades da llingua asturiana
31
.
Desde 1991 convoca anualmente o Premio XEIRA de
narraciis curtias, en galego-asturiano, que na sa l edicin foi
gaado por Manuel Garca Galano co relato A terra a terra
32
.
Esta asociacin, que defende a recuperacin e o recoecemento
legal do galego-asturiano, en decembro de 2000 entregaba o X
Premio, vez que editaba o libro Lletras novas, a dcada del premio
XEIRA de narracin, con todos os gaadores deste 1991.
O concello de El Franco publicou en 1992 a obra de Jess
lvarez Valds As costumbres foron deste xeito, unha especie de
memorias de tempos pasados referidas vida tradicional, cunha
segunda parte en 1996. A pesar da grafa asturianizante e dos cas-
telanismos, na obra de lvarez Valds hai unha excelente fonte do
30. pregunta Qu filiacin filolxica tien la llingua falada entel Navia-Eu? for-
mulada no semanario Les Noticies(19-12-99, p. 8) Xabiel G. Menndez, presidente de
Xeira, contestaba: Lo que se fala equ podmoslo clasificar dientro del diasistema
gallego-portugus. El problema est en poner la frontera xeogrfica entre sti y el dia-
sistema asturllions porque depende de qu isogloses esceyanos nuna zona tan com-
plexa de transicin o continuum onde satopen rasgos propios dn y dotru. Son pla-
nos distintos: ye dexar el planu cientficu y pasar al planu socio-polticu porquel que
defenda eso ta axustndose a una realid dhai pocu, al marcu de lautonoma gallega,
quescueye un camn propiu pa la so llingua, anque dendel puntu de vista cientficu
pertenece al portugus.
31. No Da de les Lletres Asturianes de maio de 2002, Xeira acudiu manifestacin
cunha pancarta onde peda Oficialid pras duas llinguas dAsturias. Era a primeira vez
que Xeira a a ese acto de reivindacin do asturiano, convocado pola Xunta pola
Defensa de la Llingua Asturiana.
32. Este relato aparece publicado na obra do autor Parzamiques, A Carid, Xeira, 1993,
55-71.
lxico galego da Terra Eo-Navia. E en Galicia editouse en 1992 a
obra Os contos do xlgaro (Babarro 1992), cun conto do propio
Babarro, en galego estandardizado, xunto con textos nas varieda-
des galegas de Asturias, Len e Zamora, escritos por autores desas
comarcas estremeiras.
En abril de 2002 o Colectivo Cotarelo Valledor puxo en
internet o boletn A Carqueixa, para tender pontes entre os defen-
sores das linguas do noroeste peninsular, procurando unificar cri-
terios e evitando esgazamentos que son prexudiciais para a sobre-
vivencia del galego e el asturiano
33
. E en outubro de 2002 presen-
touse publicamente unha nova asociacin galeguista, Abertal, con
mbito no Eo-Navia e nos concellos de Lugo lindantes (Costas
Gonzlez 2002)
34
.
5.2 O Bierzo
A MDGB (Mesa pra Defensa do Galego do Bierzo e da Cultura
da Comarca), constituda na vila de Corulln (marzo de 1990), naceu
co obxectivo inmediato de establecer o galego como materia de
aprendizaxe optativa no ensino primario, sen descartar outras reivin-
dicacins coma a administracin bilinge e calquera aspecto relativo
promocin do uso social do galego nos concellos prximos a
Galicia. Desde os comezos pediu o recoecemento oficial da lingua
galega pola Junta de Castilla y Len, vez que criticou as teoras ber-
cianistas defensoras dunha suposta lingua berciana, resultado da
convivencia de galego e leons, co posterior influxo casteln. En cola-
33. A Carqueixa est aberta a colaboraciois en cualquera das linguas del diasistema
galego-portugus, anda que se dar preferencia a todo el que vaia escrito en galego
eonaviego. A informacin est tirada de Vieiros.com(ed. Terra Navia-Eo, 29-04-02).
34. Segundo se informaba en Vieiros.com(ed. Terra Navia-Eo, 31-10-02) Abertal pre-
tende revitalizar o galeguismo na comarca dado que a principal asociacin que traba-
llaba neste eido, a MDGA (Mesa pola Defensa do Galego de Asturias), leva varios anos
sen actividade manifesta. Carlos Varela, un dos promotores, amosaba a sa disposi-
cin para colaborar coa MDGA e cos sectores asturianistas que recoezan que no Eo-
-Navia se fala galego.
boracin co Clube Cultural Adiante, con sede en Vigo, a MDGB
organizou en Vilafranca en decembro de 1990 o II Congreso da
Lingua e a Cultura Galegas en Asturias, Len e Zamora.
As iniciativas pioneiras para a galeguizacin do ensino pri-
mario no Bierzo realizronse no Colexio Pblico Rural Agrupado
Jimena Muiz do concello de Corulln, onde nos anos oitenta se
introduciu o galego como lingua habitual das relacins escolares e
onde se empezou a redactar en 1984 a revista escolar bilinge A
Curuxa. Nicanor lvarez, primeiro presidente da MDGB e ensi-
nante dese colexio de Corulln manifestaba en 1994 que a implan-
tacin do galego como materia optativa no ensino primario sera
un primeiro paso para o recoecemento da identidade do Bierzo,
pois de non o facer, crrese o risco de que se perda a lingua. A falta
de estima polo galego era salientada igualmente polo presidente da
Mesa do Bierzo nos seguintes termos:
Tradicionalmente, y aun hoy, el gallego ha sido visto como una
lengua de gente inculta, de montaeses, y por eso mismo los padres
siempre han deseado que sus hijos hablaran castellano, aunque en
su casa se hablara gallego. Hace siete aos, cuando yo entr en este
colegio, si un nio deca una palabra en gallego se le obligaba a escri-
birla mil veces en castellano, y hace unas semanas escuch que un
seor, padre de uno de mis alumnos, deca a su hijo: Sefalas galego,
vas cobrar (Rodrguez 1994:42).
En Vilafranca do Bierzo as iniciativas para a revitalizacin
da lingua e da cultura galegas partiron, fundamentalmente, da
Asociacin Cultural Escola de Gaitas de Vilafranca, un dos colec-
tivos que participou na creacin da MDGB. A asociacin naceu no
inverno de 1981 como aula de msica do Instituto de Cultura
Popular Gilberno N. Ursino, pasando en 1986 a legalizarse como
asociacin cultural. Desde os seus inicios centrouse na recupera-
cin dos costumes tradicionais (magostos, xogos, fogueiras...),
salientando a total recuperacin da Festa do Maio, de moita tra-
dicin en Vilafranca, pero que estaba esmorecendo.
O galego a nica lingua usada nos carteis e demais medios
publicitarios dos actos da Escola de Gaitas (na que destaca o labor
dinamizador de Marisa Cela e de Hitor Silverio), as como nas sas
publicacins, entre as que estn os Contos demaio (I), de 1993 con
debuxos e textos alusivos festa do maio realizados todos polos
alumnos dos colexios de Vilafranca e Corulln, e os Contos demaio
(II), de 1994, onde participaron, ademais dos nenos destes centros,
os do Colexio de Cacabelos. En 1993 organizou a I Xornada da
Cultura e da Lingua Galegas no Bierzo. A publicacin dos textos
destas Xornadas faise en galego, respectndose as variantes dialectais
do galego berciano
35
. Ademais, en Vilafranca tivo lugar entre 1989 e
1992 a Escola de Verao do Noroeste-O Bierzo, organizada polo IGSP
(Instituto Galego de Scio-Pedagoxa).
Unha experiencia semellante de Corulln realizouse no
Colexio Pblico La Borreca de Ponferrada, do que mostra a
revista bilinge El Pendn, as coma experimentos cinematogrfi-
cos realizados no centro nos que se deixaba ben claro a orixe
maioritariamente galega dos nenos que participaban no proxecto
elaborando o guin e participando como actores, e incluso na pro-
pia msica escollida (Lpez Tmez 1992:80). En Ponferrada e
noutras vilas do Bierzo recollronse en 1997 centos de sinaturas
nos institutos para pedir a introducin do galego no ensino, des-
pois de ser aprobado no Congreso en Madrid (vid. 4.4). Neste
aspecto salienta o labor do Colectivo Cultural Fala Ceibe de
35. Na introducin da Memoria da I Xornada manifstase a vontade de contribur
dignificacin e normalizacin do galego na parte de Len estremeira con Galicia:
Esta Xornada da Cultura e da Lingua galegas no Bierzo est diseada para crear unha
dinmica anual de reflexin acerca da situacin presente, pasada e futura do ente cul-
tural galego no Bierzo, vez de ir incidindo no mbeto berciano para que vaian desen-
volvndose unha serie de actos que prestixen, e polo tanto, promocionen o uso do
galego en manifestaciois pblicas mis al dos usos habituais nos que hoxe segue vivo
o idioma: os crculos da fala familiar e da relacin intervecial (Escola de Gaitas
1994:5). A IV Xornada (e ata agora a ltima) tivo lugar o 28 de decembro de 1996. A
Escola de Gaitas foi unha das impulsoras da Comisin Sarmiento 2002, que neste ano
realizou actos relacionados coa figura de Frei Martn Sarmiento, nado en Vilafranca, e
coa defensa do galego no Bierzo.
Ponferrada, con campaas para reclamar ensino voluntario de
galego no Bierzo e dotacin de libros en idioma galego para biblio-
tecas bercianas
36
.
Fala Ceibe, que ten en Xavier Lago Mestre o principal
dinamizador, coorganizou coas universidades de Salamanca e Vigo
as Xornadas sobre o Galego Exterior, que tiveron lugar en
Salamanca e Vilafranca en maio de 2001. Nestas xornadas apro-
bouse o Declogo de Salamanca, no que se esixe das adminis-
tracins competentes o recoecemento da lingua galega como lin-
gua propia e cooficial, xunto co casteln nos concellos galegfo-
nos de Asturias, Len e Zamora (punto 2), vez que se reclaman
medidas medidas de actuacin, entre outras, relativas s medios de
comunicacin en galego para as comarcas estremeiras (punto 5),
toponimia autctona (punto 7) e ensino optativo da lingua e
da literatura galegas (punto 8)
37
.
En marzo de 2002 Fala Ceibe organizou o 1 concurso cre-
ativo en galego para o alumnado non universitario dos centros
educativos do Bierzo, con obrigatoriedade do uso do galego, en
calquera das sas modalidades; e en xuo de 2002 comezou a
campaa Estudia galego. Porque tu queres, para concienciar o
alumnado dos institutos de Ponferrada, Cacabelos e Vilafranca.
No relativo recollida da lingua e tradicin oral cmpre
salientar o labor de Aquilino Poncelas Abella e de Alicia
Fonteboa, autores de obras que constiten unha excelente con-
tribucin lingstica e etnogrfica para o estudo do galego do
Bierzo. Poncelas autor das Estorias e contos dos Ancares. Historias
36. Cfr. A Nosa Terra883 (20-5-99, p. 14).
37. O Declogo de Salamanca publicouse no xornal electrnico www.vieiros.com(14
de maio de 2001). Algunhas das medidas que se reclamaban nese Declogo dun xeito
ou doutro xa figuraban en manifestos aprobados en xornadas sobre o galego de
Asturias, Len e Zamora, como o Manifesto de Celanova (1989), os de Vilafranca do
Bierzo (1990) e o de Grandas de Salime (1990), o que quere dicir que foi relativamente
pouco o que se avanzou na normalizacin do galego estremeiro. Os devanditos mani-
festos poden verse en Fernndez Rei (1992:68-73).
y cuentos de los Ancares (bilinge), editada en 1987 polo Grupo
Cultural Carocos
38
; de Contos da neve (publicados en Babarro
1992:53-62) e de O mestre pxose louco(1995), unha especie de
memorias da infancia, cun lxico berciano riqusimo, que lembra
a obra de Jess lvarez Valds As costumbresforon deste xeito que
antes me refern. Alicia Fonteboa, que forma parte do equipo do
Atlas Lingstico de El Bierzo, publicou en 1992 Literatura de tra-
dicin oral en el Bierzo, un amplo corpus folclrico con adivias,
cntigas, contos, ditos, refrns e romances recollidos en 36 luga-
res bercianos de fala galega, leonesa e castel.
Fonteboa coordinou o vol. I, Lxico (1) do Atlas Lingstico
de El Bierzo (ALBI) dirixido por Manuel Gutirrez Tun
39
. Este
atlas realzase no Instituto de Estudios Bercianos (IEO), institucin
cultural que hai anos promova un bercianismo monolinge e ran-
cio, pero que nos anos 90 se transformou calor das reivindica-
cins de colectivos como a Mesa do Bierzo ou a Escola de Gaitas
(Silverio 2002:9). En 1989 comezou a traballar no proxecto do
ALBI e cando se presentou o vol. I (outubro de 1996) o IEO orga-
nizou en Ponferrada o simposio Jornadas sobre lenguas en la fron-
tera. Xornadas sobre linguas na fronteira para facer unha valora-
cin da fala do Bierzo e asemade poela en contacto con realidades
ibricas semellantes, analizando as sas traxectorias e situacins
actuais para chegar a unha previsin de futuro
40
.
38. Na introducin o autor, que de Teixeira (concello ancars de Candn) evita a pala-
bra galego para se referir lingua dos textos e da xente a quen llos recolle (lenguas
maternas diferentes del castellano, nuestra lengua verncula, hablas bercianas 2
veces lenguas vernculas...). A nica referencia galego est nos criterios da edicin
onde se di que siguiendo un poco la ortografa gallega, se prescinde del fonema con-
sonntico /y/..., p. 11).
39. O vol.I Lxico (1) do ALBI publicouse en 1996. O vol. I Lxico (2), coordinado
por M Jos Rodrguez Malmierca, editouse en 2002.
40. Algunhas das conferencias destas xornadas publicronse no n 24 (1998) de
Estudios Bercianos. Revista oficial del Instituto deEstudios Bercianos, entre elas, a relativa
trazado da fronteira do galego no Bierzo (Seco Orosa 1998) e a da anlise da situa-
cin do galego nas comarcas estremeiras (Fernndez Rei 1998).
5.3 As Portelas
Nos concellos zamoranos das Portelas non chegou a cons-
titurse unha mesa para a defensa do galego. A reivindicacin da
galeguidade lingstica e cultural levrona a cabo, fundamental-
mente, os membros da Asociacin Cultural Xente Nova de
Lubin, dos que o principal dinamizador foi o xa mencionado
Felipe Lubin. Mestres desta asociacin usaban nos anos 80 e 90 o
galego como lingua habitual do ensino, vez que o empregaban en
actividades extraescolares (teatro, revistas escolares...)
41
.
Dado o altsimo uso entre os escolares das Portelas, o
Claustro de profesores/as do Centro Rural Agrupado Tuela-Bibei de
Lubin aprobou no curso 1994-95 o Proxecto Educativo do Centro
(logo refrendado polo Consello Escolar) que no apartado das
Notas de identidade contempla o seguinte:
Obrigatoriamente no noso colxio a lingua da aprendizaxe ser
o casteln, non oustante tendo en conta as caractersticas da zona:
Permitirmoslle [s alumnos] expresarse na sua lngua
materna.
Permitiremos que aqueles profesores que o desexen, poidan
comunicarse cos alunos que queiran na devandita lngua.
Realizaremos actividades nesta lngua.
Poeremos sua disposicin materiais nesta segunda ln-
gua.
Evitaremos actitudes e comentrios que a minusvaloren
42
.
41. Hai uns anos editbase nas Portelas a revista escolar EntreNspara que, segundo
Felipe Lubin, os mestres fixesen traballos na aula con ela, porque aos rapaces gost-
balles a clave de humor na que estaba escrita e comentbana nas casas. Daquela, e falo
de 1988, houbo a impresin de que o galego estaba moi ben pero que a xente era
analfabeta na sa propia lngua. Vid. a este respecto a entrevista de Xan Carballa con
Felipe Lubin en A Nosa Terra, 774 (17-04-97, p. 9).
42. Cfr. Concha Rodrguez Galego en Zamora, en A Nosa Terra, 776 (01-05-97, p. 18).
A asociacin ADISAC, organizacin de desenvolvemento
comarcal de Sanabria e Carballeda (as das comarcas oficiais do
occidente de Zamora) presidida por Felipe Lubin, organizou en
maio e xuo de 2001 en Porto (As Portelas) concellos abertos baixo
o lema Encontros na fronteira. No primeiro destes concellos abertos
(25 de maio) o tema central foi a defensa do galego
43
.
5.4 Galicia
En 1989 comezou en Galicia a analizarse a problemtica
sociolingstica das comarcas estremeiras en xornadas e congresos
organizados por asociacins culturais, vez que o Consello da
Cultura Galega tivo en conta esa situacin en ponencias de simpo-
sios antropolxicos a comezos dos anos 90 con sesins na Galicia
oriental, no Bierzo e nas Portelas
44
.
Organizados pola Mesa pola Normalizacin Lingstica
tiveron lugar en Santiago, en novembro de 1989, os Encontros do
galego exterior. O galego causa comn. Era a primeira vez que se
atenda de xeito global a problemtica do galego estremeiro con
participacin, entre outros, de diversos colectivos procedentes da
Terra Eo-Navia, do Bierzo e das Portelas. Nese momento foi fun-
damental o papel do daquela presidente da MNL Xos Manuel
Sarille como aglutinante e coordinador de colectivos e persoas que
nas comarcas estremeiras estaban traballando illadamente.
En decembro de 1989 tivo lugar en Celanova o I Congreso
da Lingua e a Cultura Galegas en Asturias, Len e Zamora, orga-
nizado polo Clube Cultural Adiante e a CXTG-INTG. Neste
Congreso aprobouse un Manifesto das comunidades de lingua e
cultura galegas exteriores Galicia oficial, que constite o primei-
43. Cfr. O Sil 68 (xuo 2001), 71.
44. Unha relacin de xornadas, congresos, simposios e cursos do perodo 1989-71 en
que estivo presente total ou parcialmente a situacin do galego exterior pode verse
en Fernndez Rei (1992:48-55). Inclense tamn os realizados fra de Galicia.
ro documento en que se reivindicaba a plena normalizacin da lin-
gua e da toponimia das comarcas estremeiras con Galicia
45
.
En xullo de 1990 tivo lugar no Cebreiro, A Proba de Navia
e Vilafranca do Bierzo o Simposio de Antropoloxa Nos lindeiros
da galeguidade I, organizado polo Consello da Cultura Galega,
coa finalidade de conseguir unha mis racional percepcin das
semellanzas, diverxencias e peculiaridades nas xentes que moran
al onde remata o lmite imposto pola realidade administrativo-
poltica. No relativo problemtica sociolingstica neste simpo-
sio presentouse un avance do informe Rubal (1992), vez que se
debateu unha proposta de mnimos para a introducin da lingua
e da literatura galega no ensino, nun momento en que o
Ministerio de Educacin e Ciencia tia todas as competencias
nesas comarcas. A proposta foi aprobada polo plenario do
Consello en outubro de 1990 (vid. 6.3.1).
En xullo de 1991 o Consello da Cultura Galega organizou
en Vern, Chaves (Trs-os-Montes) e Lubin (Zamora) o Simposio
de Antropoloxa Nos lindeiros da galeguidade II (semellanzas,
diverxencias, peculiaridades) con diversos relatorios sobre aspec-
tos da zona centro-oriental do galego
46
.
6 INICIATIVAS INSTITUCIONAIS
6.1 Asturias: proteccin do gallego-asturiano
En xuo de 1990, no texto dun acordo interautonmico
asinado polos presidentes da Xunta de Galicia e do Principado de
Asturias, falbase de realizar por parte do goberno asturiano a
45. Publicouse en A TrabedeOuro1 (1990, p. 129-130).
46. A seccin de Antropoloxa Cultural do Consello da Cultura Galega, que a comezos
dos 90 programou os simposios Nos lindeiros da galeguidade, editou no 2002 a
monografa Nos lindeiros da galeguidade. Estudio antropolxico do val da Fornela (etnogra-
fa, etnomusicoloxa, etnografa), que contn notas lexicogrficas sobre as falas fornels
(o fornelo e o burn) no captulo Aspectos lingsticos e tecnolxicos do val da
Fornela, de Clodio Gonzlez Prez.
paulatina integracin en la enseanza, con carcter voluntario del
gallego asturiano. Nese proceso, no que a Xunta de Galicia ofreca
a sa colaboracin, respectaranse as distintas variedades do galle-
go asturiano. O ensino voluntario da falainiciouse no curso 1990-
91 na Escola Pblica Ramn Campoamor de Navia (Madera Coto
1991; Cascudo e Gin 1998:8-11), concello asturiano cunha parte
occidental de lingua (fundamentalmente) galega e outra oriental
onde a lingua (fundamentalmente) asturiana
47
.
Desde 1993 hai ensino voluntario de galego-asturiano no
Colexio Prncipe de Asturias de Tapia de Casarego; e posterior-
mente implantouse no CPRA de Castropol e no de Villain
48
. A
Viceconsellara de Educacin do Principado de Asturias e a
Academia de la Llingua Asturiana organizan cursos de capacitacin
en galego-asturiano que, o mesmo cs de asturiano, no vern de
2002 e 2003 tiveron lugar en Ibias, na estrema con Galicia
49
.
47. O Consello Escolar do colexio de EXB de Boal (concello asturiano de fala galega,
prximo de Navia) na sesin de 27 de xuo de 1990, non aceptara ser centro pio-
neiro, por considerar inaceptable o termo falapor ambiguo e impreciso para la mate-
ria que se pretende impartir e mais por xulgar que a organizacin e a presentacin do
curso careca de rigor e de cientifismo al pretender que se ensee una lengua sin tener
unas normas morfolgicas y sintcticas vlidas para todos los hablantes, es decir, sin
una normativa.
48. En seis concellos da Terra Eo-Navia (Navia, Castropol, Tapia, Eilao, Grandas de
Salime e Villain) celebrouse o 24 de maio de 2001 o Da da Fala, xornada que ser-
viu para reivindicar unha expresin que conta con grande nmero de falantes pero con
escaso apoio institucional, tal como informa H. V. en A Nosa Terra 990 (07-06-01, p.
17). O alumnado de galego [234 nenos e nenas] xuntouse todo no centro Ramn
Campoamor de Navia para que tean conscincia de que non estn ss, por exemplo,
en Castropol s hai dous nenos que teen esta optativa e teen que ver que en toda a
zona hai mis alunos que tamn estudan a nosa fala, en declaracins dunha das pro-
fesoras organizadoras dese Da da Fala.
Ese mesmo da entregronse os premios do I Concurso de contos en galego-asturiano
para os de educacin primaria e ESO e do I Concurso de dibuxo para os de educa-
cin infantil (Anes, Bermdez e Fernndez 2001).
49. Segundo www.vieiros.com (ed. Terra Navia-Eo, 19-07-02) no curso 2002-03 a
impartirse en 8 centros da zona, a xulgar pola convocatoria de prazas de profesorado
feita pola Consellara: unha de Gallego-asturiano, seis de Lengua tradicional: galle-
go/asturiano e unha de Llingua asturiana, neste caso para o CPRA de Eilao-Sarceda,
en zona galegfona. No ensino primario a materia desaparece de Castropol e segue sen
No que respecta sensibilizacin social do uso das linguas
de Asturias, o 1 de decembro de 1993 a Direccin Rexional de
Educacin do Principado comezou unha campaa de promocin do
uso do asturiano co lema Di-yo nasturiano, que na Terra Eo-Navia se
substituu polos lemas As cousas pol sou nomee Diyo na ta fala, evi-
tndose a palabra galego, e mesmo o ambiguo termo galego-asturia-
no(Fernndez Braa 1994:292).
En abril de 1995 o Goberno do Principado modificou os
Estatutos de la Academia de la Llingua Asturiana, modificacin que
no apartado kdo artigo 1 afecta directamente Terra Eo-Navia, por-
que nel se establece que, a todos os efectos, a devandita Academia
promover y velar por la variante lingstica gallego-asturiana o
astur-galaica
50
, polo que unha academia dun idioma o asturiano
pasa a ter competencias sobre outro idioma o galego, termo este
que se evita sistematicamente a nivel oficial. En 1996, no seo da
Academia de la Llingua Asturiana creouse a Secretara Llingstica
del Eo-Navia, que no vern de 1996 comezou a edicin da revista
trimestral Entrambasauguas. A revista del Navia-Eo
51
. E en outubro de
1996, nas XV Xornaes destudiu organizadas pola Academia de la
Llingua prestuselle un procuru particular a la rexn ms occiden-
tal del dominiu llingsticu y que, comu toes, merez latencin de
lAcademia de la Llingua Asturiana.
implantarse na maior parte dos centros, particularmente nos mis prximos a Galicia.
No ensino secundario, IES de Tapia de Casarego, engdese o IES da Veiga e o de
Navia.
50. O acordo do Consello de Goberno do Principado do 12 de abril de 1995 (BOPA
14-06-95).
51. Tal como se indica no limiar do primeiro nmero, a revista, que toma o nome dun
dos xeitos de chamar na Ed Media s terras mis occidentales dAsturias, nace como
necesidade e como obriga: Necesid porque a varied llingstica falada entre os ros
Navia y Eo, tan viva entre ns, precisa tamn dun reconocemento pblico, dun uso
digno y sin prexuicios noutros mbitos diferentes dos informales ou coloquiales y por
eso a revista quer valir daveiro pra toda aquella xente que quira ver escrito el que se fala
na coca, nel eiro ou nel camn. Obrigacin porque Entrambasauguasvai tar coordinada
pola Secretara Llingstica del Eo-Navia, un departamento qua Academia da Llingua
Asturiana criou despis de quel Goberno Asturiano ye encomendara, como a sa msi-
ma institucin llingstica, promover y velar pola variante llingstica gallego-asturiana.
A postura oficial da Academia de la Llingua negar que na
Terra Eo-Navia se fala galego. Xos Llus Garca Arias, o anterior
presidente da institucin, referase galego de Asturias como galle-
go-asturianu, fala autctona del occidente dAsturies, entel Navia
y Eo e continuumdialectal (Garca Arias 1998:85). A actual presi-
denta Ana Cano, hai uns anos, nun informe da propia Academia
afirmaba de xeito ben explcito que nesa zona se fala unha varieda-
de de galego: Escontra esto, na faza ms occidental dAsturies, ms
o menos entel Navia y lEo, flase una varied del gallegu de Lugo,
amestndose nella los rasgos gallegos colos asturianos (Cano
1987:12). Anos despois, Cano dir que se trata dunha zona de
transicin
52
, sen referencia varied del gallegu de Lugo e actual-
mente prefire o termo (ambiguo) de gallego-asturianu
53
.
Ramn dAndrs, membro da Academia de la Llingua e
pblico defensor da existencia do galego de Asturias, lembraba
recentemente que nun plenario desa institucin que tivo lugar en
1991 manifestara que o planteamientu oficial [da Academia de la
Llingua Asturiana] de negar la esistencia de la llingua gallega en dal-
gn sitiu dAsturies, yera una postura intelectualmente indefendi-
ble
54
. Nunha publicacin da Academia de la Llingua sobre a situa-
52. Frente a esto, el extremo oeste de Asturias, aproximadamente entre los ros Eo y
Navia, constituye una zona de transicin, entremezclndose all los rasgos gallegos con
los asturianos (Cano 1997: 21).
53. Nunha recente entrevista en Les Noticies (03-06-01, p. 5) pregunta do entrevis-
tador (o escritor asturianista Xuan Bello) LAcademia va siguir cola secretara el Eo-
Navia? Cmo van afrontar el tema del gallegu dAsturies?, Cano responde: Yo quie-
ro ms utilizar la etiqueta del gallego-asturianu.
54. Vid. Eo-Navia, con aposientu asturianista en Les Noticies (13-05-01, p. 10). Neste
artigo defende a existencia do galego en Asturias (Ye innegable que, por pequea que
seya, en dalguna zona dAsturies flase daqu llingisticamente gallego), vez que
repasa citas de diferentes lingistas (Munthe, Pidal, Dmaso Alonso), mesmo de fil-
logos asturianistas (Garca Arias, Ana Cano) onde se fai referencia existencia do gale-
go nas zonas de Asturias, Len e Zamora estremeiras con Galicia. No mesmo semana-
rio asturianista Les Noticies (31-10-99, p. 19) R. dAndrs tratara o tema no artigo
Gallegu, igual que mis recentemente en Perversa y santa filoloxa en Les Noticies
(03-06-01, p. 10). Sobre as denominacins da fala da Terra Eo-Navia vid. Surez
Fernndez (2000).
cin social do asturiano, Ramn dAndres (1987:25-26) salientaba
o trilingismo de Asturias:
En territoriu de la oficialmente nomada Comunid Autnoma
del Principu dAsturies, flanse tres llinges. Dos delles son autc-
tones (lasturianu yal gallegu), mentantu la tercera ye daniciu foranu
(el castellanu).
En 1998 a Xunta Xeneral do Principado de Asturias apro-
bou a Lei de uso e promocin do bable/asturiano
55
, que nas dispo-
sicins xerais presenta un art. 1 relativo bable/asturiano e un 2
sobre o gallego/asturiano:
Art. 1: Lengua tradicional
El bable/asturiano, como lengua tradicional de Asturias, gozar
de proteccin. El Principado de Asturias promover su uso, difusin
y enseanza.
Art. 2: Gallego/asturiano
El rgimen de proteccin, respeto, tutela y desarrollo estableci-
do en esta Ley para el bable/asturiano se extender, mediante regu-
lacin especial al gallego/asturiano en las zonas en las que tiene
carcter de modalidad lingstica propia.
E a disposicin adicional da devandita lei tamn se refire
gallego-asturiano:
El gallego-asturiano tendr un tratamiento similar al asturiano
en lo que se refiere a proteccin, respeto, enseanza, uso y tutela en
su mbito territorial.
55. A Lei 1/98, do 23 de marzo, de uso y promocin del bable/asturiano publicouse
no Boletn Oficial del Principado deAsturiasdo 28 de marzo de 1998. O texto reprodu-
ciuse en Lletres asturianes 68 (1998:147-150).
6.2 Castela e Len: reivindicacin
de cooficialidade desde os concellos
Ata moi recentemente non houbo ningunha iniciativa desde
o goberno de Castela e Len sobre o potenciamento do galego no
Bierzo nin nas Portelas. E desde as organizacins progresistas o inte-
rese pola lingua e pola cultura galega foi, en xeral, musestico
56
.
Desde hai uns anos, e moi de cando en vez, a prensa gale-
ga recolle manifestacins de cargos polticos defensores da galegui-
dade da comarca. o caso das declaracins do alcalde de Borrs,
que en 1995 solicitaba do Consejo Comarcal del Bierzo que pro-
picie la instalacin de un repetidor de la TVG en El Bierzo para
poder fomentar y mantener el carcter bilinge de los habitantes
de la comarca
57
.
Xos M. Gutirrez Montesern, alcalde socialista de Balboa e
vicepresidente dese Consejo Comarcal, afirmaba en 1994 que con-
sideraba desexable a iniciativa de ensinar galego nas escolas bercia-
nas, xa que contribuira recoecemento da identidade, vez que
criticaba o feito de que a escola empobrecese facer que nenos gale-
go-falantes abandonasen a lingua propia seren escolarizados
58
.
Montesern, dinamizador do Grupo Cultural Carocos e primeiro
56. As, Izquierda Berciana no seu programa marco aprobado no congreso constitun-
te (Ponferrada, 09-03-91), no apartado 9 Patrimonio del Bierzo consideraba a lingua
galega da zona oeste como parte do legado cultural e artstico que hai que protexer e
conservar, igual cs costumes, folclore e monumentos.
57. Cfr. La Voz deGalicia(28-09-95, p. 30).
58. En 1994 Manuel Montesern declaraba que todo aquello que sirva como recono-
cimiento de nuestra identidad ser bienvenido. Por eso pienso que la iniciativa de
ensear gallego en las escuelas sera deseable; lo mismo que el que nos dieran la enti-
dad de provincia, que buena falta nos hace porque estamos abandonados por Len,
por Valladolid y por Madrid. Lo que ocurre es que no por deseables las cosas son fac-
tibles, y pienso que pasarn muchos aos antes de que consigamos algo. Aun as, no
creo que haya un riesgo serio de que el gallego muera en El Bierzo. Los nios lo hablan
hasta los cuatro aos; despus, por culpa del colegio, lo abandonan hasta los diez o los
doce, pero a esa edad vuelven al gallego. En ese sentido, pienso que la escuela empo-
brece (Rodrguez 1994:43).
alcalde que no Bierzo xurou o seu cargo en galego, falaba da mar-
xinacin dos galego-falantes do Bierzo, s que se lles fai ver que o
uso da sa lingua sinal de incultura, marxinacin que el mesmo
sufriu entrar na escola
59
. Por outra parte, o Partido del Bierzo,
ademais de reclamar que a comarca acade a categora de comuni-
dade autnoma, defende o bilingismo docente e administrativo
para a zona
60
.
No vern de 2000 comezou unha revolta de alcaldes de
concellos galegfonos da mancomunidade do Bierzo oeste, que
ameazaron con propugnaren a anexin a Galicia de non seren aten-
didas pola Junta de Castilla y Len os seus pedimentos para inves-
timentos. Comezou esa revolta a alcaldesa da Veiga de Valcarce,
concello que estrema con Lugo, e mis tarde, entre outros, falaron
de posible segregacin os alcaldes de Carucedo, que linda con
Ourense, e o de Borrs, que non estrema con Galicia
61
.
O 24 de febreiro de 2001 o grupo municipal de
Renovacin por Valcarce presentou unha mocin pleno do con-
cello da Veiga de Valcarce con cinco puntos: 1) Declaracin do
galego como lingua propia e cooficial; 2) Declaracin do galego
como patrimonio cultural do concello; 3) Solicitude Instituto de
Estudios Bercianos dun nomencltor toponmico; 4) Introducin
da rotulacin bilinge; 5) Introducin progresiva da documenta-
cin municipal en bilinge. A mocin foi aprobada por unanimi-
59. Vxase a este respecto a reportaxe de Xan Carballa en A Nosa Terra775 (24-04-97,
pp. 2-3). En 2003, agora como alcalde do PP, Gutirrez Montesern volveu xurar o seu
cargo en galego (La Voz deGalicia05-07-03, p. 9).
60. Ernesto Lpez, da executiva do Partido del Bierzo, afirmaba que en nuestro pro-
grama electoral figuraba el bilingismo docente y administrativo, y en ese sentido apo-
yaremos la propuesta de la Mesa [Mesa pra Defensa do Galego do Bierzo e da Cultura
da Comarca]. Esa y todas las que se hagan para reconocer las peculiaridades y la enti-
dad de El Bierzo como pas (Rodrguez 1994: 43). Despois de a RAG celebrar en
Vilafranca o Da das Letras Galegas, o Partido del Bierzo fixo pblico un comunicado
coa decisin de elaborar a propaganda, a sa web e todos os seus documentos en gale-
go (http://www.vieiros.com, ed. O Bierzo, 21-05-02).
61. Vid. La Voz deGalicia(23-02-01, pp. 2-3).
dade, polo que este concello se converteu no primeiro das comar-
cas estremeiras onde se declarou cooficial o galego
62
.
O 30 de xuo de 2001 o pleno do concello ratificouse na
sa declaracin de cooficialidade, ignorando a orde de anulacin
da Consellara de Presidencia e Administracin Territorial de
Castela e Len, de 23 de marzo de 2001. Posteriormente (10 de
xullo de 2001) a Direccin Xeral de Administracin Territorial da
Consellara de Presidencia e Administracin Territorial interpuxo
recurso contencioso perante o Tribunal Superior de Xustiza de
Castela e Len para paralizar cautelarmente o acordo sobre a coo-
ficialidade do devandito concello da Veiga de Valcarce
63
. Pouco des-
pois (30 de agosto de 2001) o goberno municipal revogou o acor-
do de cooficialidade por 5 votos do PSOE contra 2 de Renovacin
por Valcarce. Para a oposicin municipal, promotora da mocin de
cooficialidade na Veiga de Valcarce, este xiro debeuse a presins da
Junta de Castilla y Len que, a cambio de 27 millns de pesetas
para infraestruturas, pactou co concello esa revogacin (Paraj e
Costas 2001:99-100)
64
.
O 17 de maio de 2001 o Consello Comarcal do Bierzo
aprobou por unanimidade unha mocin do conselleiro de cultura,
Ricardo Gonzlez Saavedra, a favor da lingua galega, na que se
recoece o galego como lingua propia do Bierzo occidental, decl-
62. Para as recentes reivindicacins lingsticas no Bierzo e nas Portelas vid. Paraj e
Costas (2001), especialmente pp. 102-104.
63. O recurso semellante utilizado contra os acordos que no seu da tomaran os
concellos do Condado de Trevio e La Puebla de Arganzn (21 de febreiro de 2000 e
3 de febreiro de 2000) relativos declaracin do uscaro como patrimonio cultural,
rotulacin bilinge, toponimia; pero coa diferencia de estes dous concellos levaren
anos solicitando a sa integracin en Euskadi e de o uscaro non estar recoecido no
Estatuto de autonoma de Castela e Len (Paraj e Costas 2001:104).
64. Descartada a cooficialidade e, de momento, tamn a sa implantacin no ensino,
o concello da Veiga de Valcarce pactou coa Junta de Castilla y Len medidas de pro-
teccin. Contratou unha animadora cultural, licenciada en Filoloxa Galega, que en
maio de 2002 comezou a impartir o primeiro curso de iniciacin galego para xente
adulta, que asistiron persoas de zonas non galego-falantes, segundo informacin do
portal www.vieiros.com (ed. O Bierzo 11-05-02).
rase a vontade de protexer e fomentar a sa aprendizaxe como
patrimonio cultural e nstase sinatura de convenios entre a Junta
e a Xunta para formacin do profesorado, dotacin de bibliotecas,
formacin de adultos, axudas investigacin, etc., vez que se
insta Junta de Castilla y Len a que regule a posibilidade de rotu-
lacin bilinge dos topnimos dos concellos ou pedanas que o
soliciten para o seu mbito territorial. Anda que non se propn a
cooficialidade, nesta mocin do Consello Comarcal recllense a
maior parte das reivindicacins dos colectivos que veen traba-
llando pola dignificacin e normalizacin do galego no Bierzo e
nas Portelas
65
.
Na administracin municipal do concello de Lubin o gale-
go vn sendo, desde hai anos, a lingua dos plenos destes concellos,
anda que non o das actas; por outra parte, nos bandos do con-
cello emprgase o galego, a carn do casteln (Lubin 1992:388).
O 4 de abril do 2001 o concello de Lubin aprobou por unanimi-
dade unha mocin que presentara o alcalde, coa que se declara la
cooficialidad del gallego para que sea utilizado en el mismo plano
de igualdad que el castellano en este Ayuntamiento y en su trmi-
no municipal. Contrariamente que ocorreu coa mocin da Veiga
de Valcarce, a mocin de Lubin non recibiu (en setembro de
2003) notificacin de anulacin.
O 3 de maio de 2001 o eurodeputado do BNG Camilo
Nogueira convidou a Bruxelas unha representacin de alcaldes e
concelleiros de once concellos galegfonos de Castela e Len e
representantes de diversas asociacins
66
, que asinaron o Manifesto
de Bruxelas, cos seguintes puntos:
65. Tal como se indicaba no portal www.vieiros.com(ed. O Bierzo 14-05-01) nos das
previos aprobacin da mocin, a postura do Consello Comarcal meramente testi-
monial e reivindicativa, xa que non ten competencias nas materias tratadas nin en case
ningunha, e o que se limita a instar s administracins autonmicas de Castela e Len
e Galicia.
66. Os reunidos eran alcaldes e concelleiros dos municipios de Balboa, Barxas, Candn,
Carucedo, Corulln, Hermisende, Lubin, A Ponte de Domingo Flrez, Trabadelo, A
Veiga de Valcarce e Vilafranca do Bierzo; e representantes das asociacins culturais e de
Que el gallego es lengua de uso comn para los habitantes de
los municipios del Bierzo Oeste y Alta Sanabria.
Que algunos de estos municipos ya se han pronunciado a favor
de la proteccin y el respeto a este patrimonio cultural.
Solicitar a la Junta de Castilla y Len que estudie la situacin de
los gallegos hablantes de estas zonas y tome las medidas opor-
tunas para la proteccin de esta tradicin cultural, as como
velar por el enriquecimiento del patrimonio lingstico en una
comunidad diversa y plural como es Castilla y Len.
Solicitar a la Xunta de Galicia que establezca las lneas de cola-
boracin necesarias con la Junta de Castilla y Len para la per-
vivencia de nuestra manifestacin lingstica.
6.3 Galicia
6.3.1 Proposta do Consello da Cultura Galega MEC
Para frear a desgaleguizacin lingstica e cultural, alar-
mante nas xeracins mis novas, e para contribur normaliza-
cin do galego nos concellos galegfonos de Asturias, Len e
Zamora, en 1990 o Consello da Cultura Galega elevou unha pro-
posta Ministerio de Educacin e Ciencia, que daquela posua
todas as competencias educativas nas Comunidades Autnomas
de Asturias e de Castela e Len, pero que en 2001 xa estn trans-
feridas. Nesta proposta solicitbase o establecemento con toda
urxencia dun plano de medidas mnimas inmediatas para intro-
ducir como materias obrigatorias a lingua e a literatura galegas en
todos os centros da franxa exterior, vez que debera posibilitar-
se a incorporacin do galego como idioma vehicular do ensino e
da administracin educativa.
desenvolvemento econmico Escola de Gaitas de Vilafranca, MDGB, Instituto de
Estudios Bercianos, Asociacin Fala Ceibe, Asociacin para el Desarrollo Integral del
Bierzo e Xente Nova de Sanabria.
A proposta do Consello da Cultura Galega, redactada por
Xon Babarro e Antn Santamarina e aprobada por unanimidade
polo seu pleno do 5 de outubro de 1990, oficialmente nunca reci-
biu ningn tipo de resposta. Constaba de seis puntos, que repro-
duzo literalmente
67
:
1. Que se incla a lingua galega como materia de ensino nun pro-
grama experimental de tres anos nas comunidades galegofalantes
de Asturias, Len e Zamora, respectando ata onde sexa aconse-
llable as variantes lingsticas locais, en especial na comunicacin
oral. parte das razns aducidas na anterior exposicin de moti-
vos, debemos engadir aqu que son numerosos os escolares des-
tas comarcas que cursan estudios medios ou superiores en cen-
tros de Galicia; teren cursado galego aproximara os currculos
escolares destas zonas s da Comunidade Galega e facilitara a
integracin dos alumnos que, polos motivos que for, se traslada-
sen a cursa-los seus estudios medios ou superiores a Galicia.
2. Que se creen equipos de profesores nos distintos niveis de ensi-
no dependentes do Ministerio de Educacin e Ciencia para
atender estas necesidades ou ben que se establezan os acordos
necesarios coa Consellera de Educacin da Xunta de Galicia
para colaborar prestando os medios humanos e materiais nece-
sarios.
3. Que se cree unha comisin por cada provincia que faga un
seguimento do programa experimental e regulamente os meca-
nismos a seguir para unha equiparacin dos programas cos que
se desenvolven na Comunidade Autnoma Galega.
4. Que a Lingua e Literatura Galegas sexan consideradas materias
obrigatorias nos plans de Reforma, cun programa idntico da
Comunidade Autnoma Galega.
67. Esta proposta sobre A implantacin do galego no ensino nas zonas galego-falan-
tes de Asturias, Len e Zamora figura como apndice documental en Gonzlez
Reboredo e Fernndez de Rota (1991:173-180), ademais de publicarse en 1991 nunha
separata a cargo do propio Consello. Vid. tamn Santamarina (1994a).
5. Que se promova a curto prazo o desenvolvemento de proxectos
lingsticos de centro para a incorporacin progresiva do galego
como lingua vehicular do ensino, particularmente con nenos de
idade mis nova e naqueles centros onde por seren maiora os
nenos galegofalantes o ensino na sa lingua mis factible.
6. Que se estimule a incorporacin do galego nas comunicacins
internas e externas da comunidade escolar.
A proposta acompabase dunhas medidas mnimas inme-
diatas referidas s distintos niveis do ensino
68
, para realizar nos
cursos 90-91, 91-92 e 92-93, ou en todo caso a partir do curso 91-
92, as como dunha proposta de composicin das comisins que
velaran pola normalizacin da lingua da franxa exterior
69
. Vega
(1996) consideraba que os puntos 5 e 6 desta proposta non se
podan aplicar en Zamora polo escaso nmero de alumnado co
galego como lingua materna (uns 50 de primaria nas escolas rurais
de Lubin e Barxacoba e outros 50 dun total de 500 de secundaria
obrigatoria no Instituto de Puebla de Sanabria), o que fai pouco
representativo o grupo de lingua minoritaria. Polo contrario, con-
sideraba que os puntos do 1 4 eran axeitados para trense en
conta nos novos planos de estudo.
68. Para o ensino preescolar contemplbase dedicar tres horas semana aprendiza-
xe de adivias, cancins, contos, recitativos e expresin oral na lingua da comarca,
mentres que para o Ensino Xeral Bsico se reclamaba introducir en tdolos niveis a
disciplina de lingua galega, que nestes primeiros anos podera chamarse Lecturas gale-
gas eexpresin, con tres horas semanais (tal como se estableceu en Galicia na poca da
pre-autonoma). Nesta primeira fase trianual, no ensino medio o estudo da lingua e
da literatura galega sera opcional.
69. O Consello propoalle MEC a creacin de tres comisins, unha por cada pro-
vincia, cos seguintes membros: un polo MEC, un polo goberno da Comunidade
Autnoma limtrofe, un pola Xunta de Galicia, un por cada un dos concellos de fala
galega desas comarcas vecias, un por cada Mesa de Defensa da Lingua, un polas aso-
ciacins culturais da comarca e un polas asociacins de nais e pais de alumnos. E ade-
mais, cada comisin tera un representante do ICE da Universidade de Santiago de
Compostela, un do ICE de Oviedo para a comisin de Asturias e un membro do
Instituto de Estudios Bercianos e outro pola Universidade de Salamanca para as comi-
sins de Len e Zamora, respectivamente.
6.3.2 A Xunta de Galicia: acordo coa
Junta de Castilla y Len
A pesar de que o artigo 21.2 da LNL arriba citado estable-
ce que o Goberno galego far uso do previsto no artigo 35 do
Estatuto de Autonoma a fin de protexe-la lingua galega falada en
territorios limtrofes coa Comunidade Autnoma e de que o
Parlamento galego se ten manifestado de modo inequvoco sobre a
cooperacin coas comunidades autnomas estremeiras para o ensi-
no e a proteccin do galego, en todos estes anos por parte da Xunta
de Galicia foron ben poucas as iniciativas, mis ben a impresin
dun xeral desleixo no tema do galego exterior.
Cando no Principado o PSOE estaba no poder, a Xunta en
1988 comezou a conceder subvencins MDGA para as sas
publicacins e investigacins lingsticas, subvencins ultimamen-
te simblicas (ou ben inexistentes); e no Bierzo, en 1991 comezou
a colaborar coa MDGB co financiamento de cursos de diferentes
niveis de galego para docentes da comarca, vez que financiou
actos e publicacins da Escola de Gaitas de Vilafranca do Bierzo
ou o Atlas Lingstico de El Bierzo do Instituto de Estudios
Bercianos. Ademais, a Xunta organizou en Ponferrada e Len cur-
sos no programa de formacin de cursos en lingua galega dirixidos
a centros galegos do exterior.
Por outra parte, a Xunta de Galicia contactou no seu da co
Ministerio de Educacin e Ciencia para solicitar que un profesor dis-
pensase clases de lingua galega a escolares de Galicia que cursaban o
EXB no centro Virgen de la Luz da vila berciana da Ponte de
Domingo Flrez. No curso 1989-90 comezou a impartirse galego
obrigatoriamente s escolares procedentes do concello ourensn de
Rubi, e voluntariamente s bercianos que o desexaban
70
. No curso
96-97 eran case 50 alumnos, moitos deles bercianos que acoden
70. No curso 1989-90 eran 27 os escolares dos lugares galegos de Quereo e Sobredo,
moi prximos raia da provincia de Len, que acudan Ponte de D. Flrez. Ademais,
o 5% dos escolares bercianos dese centro eran galego-falantes, polo que a direccin do
logo Instituto de Secundaria do Barco de Valdeorras, os que reci-
ban das horas de lingua galega semana, detradas de Lingua
Espaola e Plstica
71
. No curso 98-99 eliminouse no devandito cen-
tro a clase optativa de galego, oficialmente por falta de demanda
72
.
O 18 de xullo de 2001 os conselleiros de educacin de
Galicia e de Castela e Len asinaron en Vilafranca do Bierzo un
acordo de colaboracin para a promocin do idioma galego nos
territorios limtrofes das comunidades autnomas (O Bierzo e
Sanabria). No punto VII da exposicin faise referencia proposi-
cin non de lei da Comisin de Educacin e Cultura de Castela e
Len que posibilita a implantacin do ensino da lingua galega,
como materia optativa, nos centros pblicos que impartan o ensi-
no primario ou o ensino secundario nos territorios de Castela e
Len, limtrofes coa Comunidade Autnoma de Galicia, que utili-
cen maioritariamente a lingua galega.
Na estipulacin 1 do acordo dise que o contido desta pro-
mocin centrarase principalmente no establecemento do idioma
galego como materia de ensino nos centros de ensino non univer-
sitario das zonas obxecto de actuacin; na estipulacin 2 trtan-
se os compromisos de cada unha das partes (autorizacin e apoio
das ensinanzas e habilitacin do profesorado por parte de Castela
e Len; apoio do ensino da lingua e da literatura galega por medio
da formacin do profesorado, as como dotacin de material didc-
tico por parte de Galicia); na 3 estipulacin trtase da constitucin
dunha comisin mixta que, entre outras funcins, delimitar a
extensin xeogrfica da rea de aplicacin do establecido no con-
venio, concretando tanto os centros como o alumnado afectado. E
seguen outras cinco estipulacins.
centro declaraba xornal de Ourense La Regin(24-10-89, p. 15) que debera darse
opcin a estos estudiantes para que tambin pudieran acceder al conocimiento de su
lengua materna. Vid. tamn Lpez Tmez (1992:80).
71. Cfr. A Nosa Terra775 (24-04-97, p. 3).
72. Cfr. A Nosa Terra 855 (05-11-98, p. 12).
O acordo foi cualificado de insuficiente polas organizacins
de defensa do galego no Bierzo, entre outras razns, por prever
unicamente o ensino dunha hora optativa semanal en primaria e
infantil, por non prever ningunha dotacin orzamentaria, por dei-
xar nas mans de Castela e Len a formacin e habilitacin dos mes-
tres e a elaboracin de materiais e por non delimitar as reas e os
concellos galegfonos (Paraj e Costas 2001:104).
No curso 2001-02 comezou a aprendizaxe dunha hora
semanal de galego no horario de Coecemento do Medio a 156
alumnos nas escolas bercianas de primaria de Cacabelos e de
Corulln e nas de Paradela do Ro e Parandois de Toral dos Vados,
asimiladas escola de Cacabelos. Tal como salientou nas Cortes de
Castela e Len o procurador Felipe Lubin a oferta promovida pola
Junta non se axusta precisamente acordado, pero anda as, tr-
tase dun fito histrico para as comunidades galego-falantes de
Castela e Len. No curso 2002-03 estaban matriculados uns 350
alumnos de primaria e secundaria dos concellos de Vilafranca, A
Veiga de Valcarce, A Ponte de Domingo Flrez e Ponferrada.
6.3.3 Instituto da Lingua Galega e Real Academia Galega
Para estas das institucins a galeguidade lingstica do
estremo occidental de Asturias, Len e Zamora incuestionable.
Na rede de puntos do Atlas Lingstico Galego, que desde 1990 est
a editar o Instituto da Lingua Galega, investigronse sete lugares
nesa zona de Asturias, cinco en Len e tres en Zamora.
Polo que respecta Real Academia Galega, o artigo 1 dos
seus reformados Estatutos (Real Decreto 271/2000, de 25 de
febreiro) establece que o seu obxectivo fundamental o estudio da
cultura galega e especialmente a ilustracin, defensa e promocin
do idioma galego, vez que no artigo 4 se explicita que por idio-
ma galego se entende o propio de Galicia, as como as sas varian-
tes faladas nos territorios exteriores (Asturias, Len e Zamora).
A esa galeguidade lingstica referase en 1999 o presiden-
te da RAG Francisco Fernndez del Riego ser interpelado polo
semanario Les Noticies(19-12-99, pp. 8-9) sobre a filiacin filol-
xica da lingua falada entre o Navia e o Eo:
Trtase dun gallegu dialectal. Yel propiu idioma gallegu con
variantes dialectales. La Galicia histrica, que llegaba a tol norte de
Portugal, a Zamora, al Bierzu y a la parte occidental dAsturies, ani-
ci un idioma comn, con variedaes dialectales, como nel casu de la
zona Navia y Eu, de la que yo soi vecn, precisamente, porque nac
en Lourenz.
A RAG non se ten manifestado institucionalmente verbo da
situacin social do galego das comarcas estremeiras, e no comple-
tsimo Mapa Sociolingstico de Galicia realizado polo seu Seminario
de Sociolingstica non se analizou a situacin do galego de
Asturias, Len e Zamora. Con todo, o 18 de maio de 2002 a
Academia acudiu a Vilafranca do Bierzo, para celebrar o Da das
Letras Galegas en honra de Frei Martn Sarmiento, que nacera nesa
vila da Galicia irredenta dos vellos galeguistas. Era a primeira vez
na sa historia que a RAG se desprazaba a unha vila das comarcas
galegfonas que estreman coa Galicia administrativa para a cele-
bracin dese da.
Membros do ILG (e acadmicos da RAG), a ttulo total-
mente particular, desde hai anos veen colaborando con colectivos
e asociacins reivindicadoras da normalizacin social do galego
nesas zonas, sendo coautores da proposta de Normas ortogrficas e
morfolxicas del galego de Asturias (1990) da MDGA. Ademais, no
ILG dirixronse as investigacins de Babarro (1994, 2003) e Seco
(1997) que presentan a mis completa e actualizada delimitacin
da fronteira e das zonas dialectais do galego en Asturias e en
Castela e Len, respectivamente; e no ILG redactouse o informe
sobre a galeguidade lingstica da Veiga de Valcarce presentado o
da da aprobacin da mocin da cooficialidade nese concello.
7 CODIFICACIN DO GALEGO ESTREMEIRO
Por mor da personalidade lingstica destas falas do galego
oriental e tendo en conta o alleas que se encontran actualmente
verbo do desenvolvemento literario e cultural respecto de Galicia,
de modo transitorio podera aplicarse algn tipo de normativa lin-
gstica de compromiso para os primeiros niveis do ensino, espe-
cialmente en Asturias e nos Ancares de Len, e en menor medida
no Bierzo e nas Portelas, onde a lingua, en xeral, mis semellan-
te das falas galegas vecias.
Existen trazos caracterizadores das variedades do galego
estremeiro; pero a pesar das diferencias, o galego o mesmo idio-
ma s das bandas das fronteiras administrativas, na Veiga e en
Ribadeo, en Grandas e na Fonsagrada, en Vilafranca e en Pedrafita,
en Lubin e na Gudia, polo que toda codificacin debe ter como
referencia o galego comn, que sen dbida se vai arrequecer con
solucins destas comarcas, que en maior ou menor medida xa se
tiveron en conta cando o Instituto da Lingua Galega e a Real
Academia Galega redactaron as normas ortogrficas e morfolxicas
para o galego actual (ILG/ RAG 1982) e cando codificaron o lxico
(ILG/ RAG 1989).
Minoritario xeogrfica e demograficamente era o plural
animais, propio de falas do Bierzo e das Portelas e de falas ouren-
ss orientais, que a solucin escollida no galego estndar. No
lxico comn existen formas que hai uns 20 anos eran exclusivas
dunhas poucas falas orientais (mrcorese venres) ou de falas min-
donienses e orientais vecias (xoves e amencer). Fundamental-
mente oriental xabaril e a variante xabarn, de uso xeral no gale-
go estndar (especialmente entre a xente nova merc popular
programa da TVG Xabarn club), que ten como concorrentes
porco bravoou cocho bravo, xerais no galego popular, mesmo en
falas orientais. Tamn oriental xebrar, comn asturiano occi-
dental (di)xebrar, empregado con frecuencia no galego estndar
no canto de separar, forma maioritaria xeograficamente e igual-
mente codificada.
Ata o momento s se publicaron das propostas de normas
para estas variedades galegas, e as das para a Terra Eo-Navia.
7.1 As normas do galego de Asturias
En setembro de 1990 a MDGA publicou unhas Normas
ortogrficas e morfolxicas del galego de Asturias
73
, que son as que
aplica nas sas publicacins. Na introducin dise que pretenden
ser unha norma del galego comn asturiano, porque non pode
haber unha norma pr fala da Veiga e outra pr de Tapia ou Ibias.
necesario el sacrificio de soluciois particulares na busca dun
estndar que recolla da mellor maneira a realidade falada nos dife-
rentes concellos.
Na redaccin das Normasda MDGA partiuse de dous prin-
cipios bsicos: 1) as falas do estremo occidental de Asturias son
variedades do galego oriental e non un galego asturianizado nin un
asturiano agalegado; 2) o referente o galego comn, pero respec-
tando a personalidade lingstica das variedades eonaviegas.
Isto explica, por ex., que na formacin do feminino dos
nomes especiais aparezan para can a forma comn cadela, pero
tamn cuzae canza, e para galoa forma galagalia; que no para-
digma do artigo apareza el, que no dos posesivos figuren toue sou
e nos pronomes persoais elos, por seren as solucins mis estendi-
das nas falas eonaviegas. Pero formas coma estas levan seu carn
as do galego comn (o, teu, seu, estes, eles...), que son as usadas nos
concellos asturianos de Santiso de Abres, Taramundi e as parro-
quias de Abres e Guiar (A Veiga) e nos Coutos (Ibias). Nos para-
digmas verbais, sobre todo nos irregulares, propense s veces
formas exclusivas do galego de Asturias, sen o dobrete do galego
comn; o caso de fer facer, fafaca; ouguir or, uzcooio, uzca
oia; trer traer, tratraa; valir valer, valiovallo, etc. E no relati-
73. A redaccin e revisin final das Normas foi realizada por Xos Carlos lvarez
Blanco, Xon Babarro Gonzlez, Francisco Fernndez Rei, Celso Martnez Fernndez,
Antonio Meiln Garca e Antn Santamarina Fernndez.
vo a grafas, acentuacin e outros aspectos seguiuse a normativa
vixente para o galego.
Son as normas empregadas na revista Freita e noutras
publicacins da MDGA como El xabaril quequera engalar e outros
relatos(1991) e A odisea de Perexil (2002) de F. Xabier Fras Conde
ou Contos Populares da terra Navia-Eo(1992) e El serzo no louxado
(1995) de Xos C. lvarez Blanco. Nalgunha publicacin sase o
galego estndar (plural ns, artigo o ...), como na obra de Carlos
Xess Varela Aenlle O hrreo de tipo asturiano na montaa oriental
de Galiza.
7.2 As normas do gal(l)ego-asturiano
A Consellara de Educacin do Princiapado de Asturias
editou en 1993 unha Proposta de normas ortogrficas y morfolxicas
del gal(l)ego asturiano
74
que, tal como se sinala na introducin pre-
tenden ofrecer xente que quira escribir a sa fala, a ferramenta
cua que representar dafeito os sous rasgos (l)lingsticos. Pra eso,
quixronse dar us conseyos abertos y respetuosos cuas particulari-
dades locales mais sin perder de vista as soluciis normativas del
ga(l)ego y tamn del asturiano.
A pesar das referencias galego, nesa proposta de normas
non hai unha definicin sobre a adscricin lingstica desta rea
xeogrfica, pois non se aclara se zona de lingua galega ou de lin-
gua asturiana. Os autores non teen en conta na sa proposta o
proceso de codificacin grfica do galego no sculo XX, empre-
garen o apstrofo, non haber un criterio etimolxico no uso das
grafas be v, usrense hantietimolxicos (hoso, hirmao), acep-
trense vulgarismos como correutoou perfeuto, a preposicin pano
canto de para, formas como verdou casualid, participios en ao
74. Os autores son o Grupo de trabayo pr investigacin didctica y normativa for-
mado por quince persoas baixo a direccin dos lingistas Jos Garca Garca e Ignacio
Vares Garca e a coordinacin do Serviciu de Poltica Llingstica (Direccin Rexonal
dEducacin).
a carn de ado (cantao, cantado), etc. Emprgase ademais o y
(abeya, trabayo), totalmente desterrado da grafa actual do galego,
vez que se potencian variantes fonticas minoritarias (cha por
chea, por ex.). En conxunto, prtese basicamente das formas da
Maria, ignorando as das outras zonas do Eo-Navia. O obxectivo
asturianizare, xa que logo, desgaleguizar.
Nesta proposta de normativa do gal(l)ego asturiano editouse
a obra Parzamiquesde Manuel Garca-Galano (Xeira 1993), que pos-
teriormente publicou Mareaxes Tapiegos (1994). En 1995 editouse
Xelny Toxo, de varios autores, en que tamn se segue esa normativa
(Recoye el inters por fer us testos na fala de por aqu, pra que los
podan ler os rapacos na escola, dise no empezo do libro). E son
tamn as normas usadas na revista Entrambasauguas, da Secretara
Llingstica del Navia-Eo da Academia de la Llingua Asturiana e as
que emprega na maior parte das sas publicacin a Asociacin
Cultural Xeira, colectivo que colabora coa Academia de la Llingua.
Pretender ignorar que todas esas falas son do diasistema
galego e, xa que logo, estudalas e estandarizalas marxe da lingua
galega, condenalas a seren unha reliquia esmorecente, unha curio-
sidade lingstica camio dunha lenta e moi segura desaparicin
75
.
A defensa da fala ou dunha lingua autctona nin galega nin astu-
riana nos concellos da Terra Eo-Navia (e dunha lingua berciana para
o Bierzo occidental) non unha postura moi cientfica.
8 PROPOSTAS (URXENTES) PARA A NORMALIZACIN
DO GALEGO ESTREMEIRO
O art. 21.2. da Lei de normalizacin lingstica de 1983
aprobada polo Parlamento de Galicia establece que o Goberno gale-
go ten que protexe-la lingua galega falada en territorios limtrofes
coa Comunidade Autnoma (art. 21.2). O mesmo parlamento en
decembro de 1988 aprobou unha proposicin non de lei sobre o
75. Para a problemtica da estandarizacin e da reintegracin das falas da franxa exte-
rior no galego comn vid. Santamarina (1992) e (1994b).
ensino e a proteccin nos territorios de fala galega administrativa-
mente integrados nas comunidades autnomas de Castela e Len e
Asturias que insta Xunta de Galicia aplicacin da Resolucin do
17 de novembro de 1982 relativa cooperacin entre Galicia e as
comunidades vecias para o ensino do galego.
A Comisin Coordinadora para a Normalizacin Lings-
tica (DOG 29-03-1990), presidida polo presidente da Xunta de
Galicia, contempla entre as sas accins a proteccin da lingua
galega falada en territorios limtrofes coa Comunidade Autnoma
en colaboracin cos seus respectivos gobernos (art. 4.12). En xuo
de 1990, no texto dun acordo interautonmico asinado polos pre-
sidentes da Xunta de Galicia e do Principado de Asturias, falbase
de realizar por parte do goberno asturiano a paulatina integracin
en la enseanza, con carcter voluntario del gallego asturiano, pro-
ceso para o que a Xunta de Galicia ofreca a sa colaboracin; e o
18 de xullo de 2001 os conselleiros de educacin de Galicia e
Castela e Len asinaron en Vilafranca do Bierzo un acordo de cola-
boracin para a promocin do idioma galego nos territorios lim-
trofes das Comunidades Autnomas (O Bierzo e Sanabria).
Consonte coa LNL e cos acordos do Parlamento de Galicia
sobre o galego dos territorios limtrofes, consonte cos acordos
interautonmicos asinados pola Xunta de Galicia e dado o forte
estado de minorizacin do galego, con grave perigo de perda da
transmisin xeracional, especialmente no Bierzo, propense
Xunta de Galicia unhas medidas urxentes para comezar a normali-
zar o galego nas comarcas estremeiras.
8.1 Ensino
8.1.1 Ensino non universitario
Cmpre profundizar na introducin do galego no ensino
en Castela e Len e contactar coa Xunta do Principado.
Posibles medidas para solicitar do goberno autnomo
correspondente:
En infantil a introducin, con carcter obrigatorio, de
media hora diaria de lingua oral (empregando o galego oral da
zona) con contos, xogos, cancins, aprendizaxe do corpo humano,
animais, etc.
En primaria, nos niveis 1, 2, 3 e 4, dedicacin de tres
horas semanais dentro do horario lectivo con lecturas na varieda-
de galega da zona (dramatizacins, contos, poemas, comprensin
lectora, expresin, lxico, etc.)
En secundaria obrigatoria e bacharelato:
introducin con carcter optativo (sen aumento das
horas lectivas do alumnado) da materia de Lingua
Galega e Literatura (con temas especficos para as varie-
dades dialectais e os escritores das comarcas estremei-
ras) en todos os niveis de ESO e bacharelato;
oferta, como optativa para os bacharelatos de
Humanidades, Ciencias Sociais e Artstico, da materia
de Literatura Galega do sculo XX para alumnos de 1
e 2 de bacharelato;
creacin, como mnimo, dunha praza de Lingua Galega
e de Literatura Galega en cada centro que imparta
Ensino Secundario, e posterior convocatoria das oposi-
cins para cubrir de xeito definitivo esas prazas.
Dado que s centros de secundaria e bacharelato de
Ponferrada e de Puebla de Sanabria acoden estudantes galegfonos
do Bierzo occidental e das Portelas, respectivamente, a Xunta de
Galicia e a Junta de Castilla y Len deberan, consonte o acordo
interautonmico de 18 de xullo de 2001, ofertar neses centros
materias de Lingua e de Literatura galegas.
Por outra parte, en colaboracin cos gobernos autnomos
de Asturias e de Castela e Len ou cos concellos interesados debe-
ran facerse cursos de alfabetizacin para adultos e para funciona-
rios da administracin.
8.1.2 Ensino universitario
Creacin de Lectorados de Lingua e Literatura Galega nas
Universidades de Oviedo, Len e Zamora, de igual xeito que se
creou na Universidade de Salamanca e nas do Pas Vasco,
Barcelona, Granada, Murcia e Alacante.
8.2 Toponimia
A Comisin de Toponimia da Xunta de Galicia debera ocu-
parse da recolleita da toponimia dos concellos galegfonos limtro-
fes con Galicia, do mesmo xeito que o fixo na Galicia administrati-
va, coa finalidade de axudar restauracin dos topnimos na
forma galega autntica e evitar todo tipo de deturpacins. E tamn
se debera facer un levamento da microtoponimia.
8.3 Medios de comunicacin
Adopcin das medidas necesarias que garantan a plena
cobertura da RTVG, da RTVE-G, da Radio Galega, de xornais e
demais medios de comunicacin que utilicen en maior ou menor
medida o galego.
Contar con correspondentes, polo menos un por cada pro-
vincia, para que comuniquen as noticiais comarcais par do que o
fan os das outras comarcas galegas. De igual xeito que a TVG, por
exemplo, informa do tempo nesas zonas, tamn o deberan facer
programas coma o Telexornal-Comarcas.
8.4 Circutos culturais
A Consellara de Cultura da Xunta de Galicia debera
inclur estas zonas nos diversos circutos culturais (rede galega de
Teatros e Auditorios, recitais poticos, ciclos de conferencias para
o ensino, ciclos musicais, etc.). E mesmo debera inclurse a zona
cacerea de Valverde, As Ellas e San Martn de Trevello para con-
tribur dinamizacin cultural dunha zona que na lingua , fun-
damentalmente, galega.
8.5 Secretara para os Territorios Limtrofes
Creacin no seo da Direccin Xeral de Poltica Lingstica
dunha Secretara para os Territorios Limtrofes para atender, entre
outros, problemas relacionados coa implantacin do ensino optati-
vo, e sempre de acordo cos responsables de Asturias e de Castela e
Len, xa que a poltica lingstica para o galego da Terra Eo-Navia,
do Bierzo e das Portelas competencia desas Comunidades (e non
de Galicia).
8.6 Aplicacin da Carta europea
das linguas rexionais e minoritarias
Velar para que esta Carta, queentrou en vigor en Espaa o
1 de agosto de 2001, se aplique nos territorios lindantes con
Galicia, consonte cos obxectivos e principios do artigo 7, que na
alnea 1.b) explicita que o respecto da rea xeogrfica de cada lin-
gua rexional ou minoritaria, procedendo de xeito que as divisins
administrativas existentes ou novas non constitan un obstculo
promocin desta lingua rexional ou minoritaria.
A cooficialidade de facto ten que ser aplicada no Bierzo
occidental e nas Portelas, anda que no Estatuto de Castela e Len
non figure no art. 4.1 a palabra cooficialidade. E debe evitarse
que quede sen aplicarse esa Carta Terra Eo-Navia pola ausencia
de mencin galego no Estatuto do Principado de Asturias.
Polo que respecta Real Academia Galega, dado que por man-
dato estatutario (aprobado por real decreto) ten que ocuparse da
defensa e promocin do idioma galego (art. 1), que tamn ten
variantes faladas nos territorios exteriores (Asturias, Len e Zamora)
(art. 4) debera, con urxencia, o seu Seminario de Sociolingstico
completar o Mapa Sociolingstico deGalicia (1994-96), facendo unha
investigacin semellante nos territorios limtrofes coa Galicia oriental.
Por outra parte, institucins galegas, e particularmente a
Xunta de Galicia e a RAG, deberan solicitar do goberno do
Estado o recoecemento oficial da existencia do galego fra das
fronteiras administrativas e a habilitacin dunha partida orza-
mentaria extraordinaria para actualizar culturalmente reas xeo-
grficas como as do galego (e as do cataln de Aragn) que per-
deron o tren da oficialidade. E por suposto, solicitar do propio
goberno estatal (e das comunidades vecias) que se aplique na
Terra Eo-Navia, no Bierzo e nas Portelas a citada Carta europea
das linguas rexionais e minoritarias.
BI BLI OGRAF A
Alonso, D. (1972): Obras completas I. Estudios lingsticos peninsula-
res, Madrid, Gredos.
ALPI (1962)=Navarro Toms, T. (dir.): Atlas Lingustico de la
Pennsula Ibrica. I. Fontica, Madrid, CSIC.
Anes, J.; Bermdez, A. e Fernndez, A. (2001): El Da das Lletras
tamn nas escolas del occidente, Entrambasauguas. A revista del
Navia-Eo16, 10-12.
Andrs, R. d (1987): La situacin social de la llingua asturiana,
en Informe so la llingua asturiana. Rapport sur la langue asturienne,
Uviu, Academia de la Llingua Asturiana, 25-43.
Babarro, X. et alii (1992): Os contos do xlgaro, Vigo, Diario 16 de
Galicia.
Babarro Gonzlez, X. (1994): A fronteira lingstica do galego co
asturiano. Delimitacin e caracterizacin das falas de transicin dos
concellos de Navia, Villalln, Allande e Ibias, en Francisco
Fernndez Rei, (ed.): Lingua ecultura galega deAsturias, 81-148.
Babarro Gonzlez, X. (1995): Fronteira lingstica e fronteira
administrativa, A Freita. Revista da Lingua e da Cultura Galegas de
Asturias, 21-24.
Babarro Gonzlez, X. (1996): A fronteira do galego en Asturias,
en A lingua galega, historia e actualidade: I Congreso Internacional 16-
20 de setembro de 1996, Santiago de Compostela, Instituto da
Lingua Galega (no prelo).
Babarro Gonzlez, X. (2003): Galego de Asturias. Delimitacin,
caracterizacin e situacin sociolingstica, Biblioteca Filolxica
Galega, Instituto da Lingua Galega, A Corua, Fundacin Pedro
Barri de la Maza, 2 vols.
Barcia Lpez, R. J. (1999): Gua bibliogrfica del gallego-asturiano y
la Tierra Navia-Eo, Oviedo, Principado de Asturias, Consejera de
Cultura.
Cano Gonzlez, A. M. (1987): Averamientu a la hestoria de la llin-
gua asturiana, en Informe so la llingua asturiana. Rapport sur la lan-
gue asturienne, Uviu, Academia de la Llingua Asturiana, 11-23.
Cano Gonzlez, A. M. (1997): Evolucin lingstica interna del
asturiano, en La Llingua Asturiana. La Langue Asturienne. La Lengua
Asturiana, Uviu, Academia de la Llingua Asturiana, 21-40.
Cascudo, R. e Gin, D. (1998): A enseanza del galego-asturiano.
El da qua fala entru na escola, Entrambasauguas. A revista del
Navia-Eo8, 8-11.
Costas Gonzlez, X. H. (1999): Valverdeiro, lagarteiro e maego:
O galego do Val do Ro Ellas (Cceres), en Francisco Fernndez
Rei, e Antn Santamarina Fernndez, (eds.): Estudios de sociolin-
gstica romnica, 83-106.
Costas Gonzlez, X. H. (2000): Aspectos sociolingsticos das
falas do Val do Ro Ellas (Cceres), en Antonio Salvador Plans;
Mara Dolores Garca Oliva e Juan Carrasco Gonzlez, (coords.):
Actas del I Congreso sobre Fala, 95-106.
Costas Gonzlez, X. H. (2002): O colectivo Abertal presntase en
sociedade no II Simposio Internacional sobre Bilingismo, A Trabe
de Ouro52, 555-558.
Escola de Gaitas [1994]: I Xornada da Cultura e da Lingua Galegas
no Bierzo: A tradicin oral e a lingua. 28 de Agosto - 93 Vilafranca do
Bierzo. Memoria, Asociacin Cultural Escola de Gaitas de Vilafranca
do Bierzo.
Fernndez Braa, B. (1990): Transculturizacin e glotocidio na
Asturias de fala galega?, A Trabe de Ouro4, 81-89.
Fernndez Braa, B. (1994): A luita da MDGA pola normalizacin
da lingua e da cultura galega no extremo occidental de Asturias,
en Francisco Fernndez Rei (ed.): Lingua e cultura galega de
Asturias, 265-293.
Fernndez Rei, F. (1990): Dialectoloxa da lingua galega, Vigo,
Xerais.
Fernndez Rei, F. (1991): Trazos lingsticos nos lmites orientais
da galeguidade, en Xos Manuel Gonzlez Reboredo e Xos
Antonio Fernndez de Rota (coords.): Lindeiros da galeguidade - I
Simposio de Antropoloxa, 113-128.
Fernndez Rei, F. (1992): A normalizacin da Franxa exterior da
lingua galega (II), Cadernos de lingua5, 47-73.
Fernndez Rei, F. (ed.) (1994): Lingua e cultura galega de Asturias.
Actas das I Xornadas da Lingua e da Cultura Galega de Asturias: Na
busca das races da Terra Navia-Eo. Homenaxe a Dmaso Alonso.
Organizadas pola MDGA (Mesa pr Defensa del Galego de Asturias e
da Cultura da Comarca). Grandas de Salime, 15-16 Decembro 1990,
Vigo, Xerais.
Fernndez Rei, F. (1996): O galego de Asturias, Len e Zamora.
Situacin sociolingstica, en Juan Manuel Carrasco Gonzlez e
Antonio Viudas Camarasa: Actas del Congreso Internacional Luso-
Espaol de Lengua y Cultura en la Frontera(Cceres, 1 al 3 de diciem-
bre de 1994), Cceres, Universidad de Extremadura I, 277-308.
Fernndez Rei, F. (1998): A situacin do galego na Terra Navia-Eo,
no Bierzo e nas Portelas, Estudios Bercianos. Revista oficial del
Instituto de Estudios Bercianos24, 11-31.
Fernndez Rei, F. (1999): A situacin do galego en Galicia e no
Occidente de Asturias, de Len e de Zamora, en Francisco
Fernndez Rei e Antn Santamarina Fernndez (eds.): Estudios de
sociolingstica romnica, 27-81.
Fernndez Rei, F. (2000): As falas de Xlima e a sa relacin coa
lingua galega. Notas sobre o descubrimento do galego de
Cceres, en Antonio Salvador Plans; Mara Dolores Garca Oliva e
Juan Carrasco Gonzlez (coords.): Actas del I Congreso sobre A
Fala, 109-140.
Fernndez Rei, F. (2002a): Galego de Asturias: delimitacin e
situacin sociolingstica, en Jos Manuel Gmez-Tabanera
(coord./ ed.): En torno al Bimilineario del Eo, Oviedo, Foro Cultural
del Noroeste, San Tirso de Abres, 941-971.
Fernndez Rei, F. (2002b): O galego do Bierzo e a sa situacin
actual, Boletn da Real Academia Galega 363, 327-353.
Fernndez Rei, F. e Santamarina Fernndez, A. (eds.) (1999):
Estudios desociolingstica romnica. Linguas evariedades minorizadas,
Garca Arias, X. Ll. (1998): El continuumllingsticu entel gallegu
y lasturianu, en Estudios das Terras del Navia-Eo, Uviu, Secretara
Llingstica del Navia-Eo, 85-95.
Garca Crego, X. M. (ed.) (1992): Comunicacins. I Congreso da
Lingua e a Cultura Galegas en Asturias, Len e Zamora [Celanova 21-
22 decembro 1989], Vigo, Clube Cultural Adiante.
Gargallo Gil, J. E. (1999a): Las hablas de San Martn de Trevejo, Eljas
y Valverde del Fresno. Trilologa de los tres lugares. Estudios y docu-
mentos sobre A Fala, I, Mrida, Editora Regional de Extremadura.
Gargallo Gil, J. E. (1999b): O cataln de Aragn, en Francisco
Fernndez Rei e Antn Santamarina Fernndez (eds.): Estudios de
sociolingstica romnica, 235-276.
Gargallo Gil, J. E. (2000): Se habla gallego en Extremadura? Y
otras cuestiones, no menos delicadas, sobre romances, gentes y tie-
rras peninsulares de frontera (con sus nombres), en Antonio
Salvador Plans; Mara Dolores Garca Oliva e Juan Carrasco
Gonzlez (coords.): Actas del I Congreso sobre A Fala, 53-73.
Gonzlez lvarez, E. (1992): O galego de Asturias no proxecto de
Lei de Proteccin do Bable, en Xos Manuel Garca Crego (ed.):
Comunicacins. I Congreso da Lingua e a Cultura Galegas en Asturias,
Len e Zamora, 61-71.
Gonzlez Reboredo, X. M. e Fernndez de Rota, X. A. (coords.)
(1991): Lindeiros da Galeguidade - I Simposio de Antropoloxa. O
Cebreiro - A Proba de Navia e Vilafranca do Bierzo 5-6-7 de xullo de
1990, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega.
ILG/ RAG (1982): Normas ortogrficas e morfolxicas do idioma gale-
go, Vigo [18 ed. revisada 2003].
ILG/ RAG (1989): Vocabulario ortogrfico da lingua galega, Versin
provisoria [coordinacin de Manuel Gonzlez Gonzlez e Antn
Santamarina].
Lpez, A. R. e Noia, S. (2002): O Bierzo: unha terra de ningun,
Revista das Letras410 (=O Bierzo, en terra de ningun). Suplemento
de O Correo Galego, 2-6.
Lpez Mira, . (1998): A Galicia irredenta, Vigo, Xerais.
Lpez Tmez, X. (1992): O Bierzo hoxe, en Xos Manuel Garca
Crego (ed.): Comunicacins. I Congreso da Lingua e a Cultura Galegas
en Asturias, Len e Zamora, 79-81.
Lubin Lubin, F. (1992): Tristuras e ledicias de nacer en ningu-
res: Cousas das Portelas, en Actas do I Congreso Internacional da
Cultura Galega, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 387-
389.
Llera Ramo, F. J. (1994): Los asturianos y la lengua asturiana.
Estudio sociolingstico para Asturias 1991, Uviu, Principu
dAsturies, Conseyera dEducacin, Cultura, Deportes y
Xuvent.
Madera Coto, M. (1991): Primeiros pasos del gallego-asturiano na
escola (traducin de X. M. Surez Fernndez), Trbole. Revista
pedagxica6, 9-22.
Paraj Calvo, M. e Costas Gonzlez, X. H. (2001): Posibilidades
legais de equilibrio lingstico no Bierzo occidental e As Portelas.
Breve referencia Terra Eo-Navia e Val do Ro Ellas, A Trabe de
Ouro47, 91-104.
Pereiro Prez, X. (1998): Entre Galicia e Asturias. Antropoloxa da
identidade e da alteridade, Santiago de Compostela, Lea.
Rodrguez, P. (1994): Los habitantes de la comarca, castellana y
fronteriza, quieren ser provincia y hablan la lengua de Rosala. Ni
leoneses ni gallegos, bercianos, Intervi932, 40-43.
Rubal Rodrguez, X.; Veiga Martnez, D. e Arza Arza, N. (1992): A
lingua do alumnado e profesorado nas franxas occidentais de Asturias,
Len e Zamora, Santiago de Compostela, Consello da Cultura
Galega.
Rubal Rodrguez, X. (1994): Aproximacin sociolingstica a la
escuela y su entorno en la franja occidental de Asturias, Britonia.
Revista de Estudios da Terra Navia-Eo1, 167-184.
Salvador Plans, A.; Garca Oliva, M D. e Carrasco Gonzlez, J.
(coords.) (2000): Actas del I Congreso sobre A Fala. 20 y 21 de mayo
de 1999. Eljas - San Martn de Trevejo - Valverde del Fresno. Estudios
y documentos sobre A Fala, VI, Mrida, Editora Regional de
Extremadura.
Santamarina, A. (1992): Sobre a normativizacin do galego exte-
rior, en Xos Manuel Garca Crego (ed.): Comunicacins. I Congreso
da Lingua e a Cultura Galegas en Asturias, Len e Zamora, Celanova
21-22 decembro 1989, 37-41.
Santamarina, A. (1994a): Proposta de programa de normalizacin
lingstica para os concellos de Asturias de fala galega, en
Fernndez Rei, F.: Lingua e cultura galega de Asturias, 243-264.
Santamarina, A. (1994b): O galego literario e a participacin das
falas exteriores na elaboracin do seu standard, Britonia. Revista de
Estudios da Terra Navia-Eo1, 139-148.
Seco Orosa, A. (1997): A fronteira lingstica do galego en Len e
Zamora, Memoria de licenciatura, Santiago de Compostela,
Universidade de Santiago de Compostela (indita).
Seco Orosa, A. (1998): O trazado da fronteira do galego na pro-
vincia de Len, Estudios Bercianos. Revista oficial del Instituto de
Estudios Bercianaos24, 32-47.
Silverio, H. (2002): Identidade no Bierzo, Revista das Letras410
(=O Bierzo, en terra de ningun), Suplemento de O Correo Galego,
6-9.
Surez Fernndez, X. M. (2000): Gallego-asturianoou a nosa fala.
A voltas col nome, Entrambasauguas. A revista del Navia-Eo13, 3-7.
Tolvar Alas, L. (1989): Normalizacin lingstica y Estatuto astu-
riano, Lletres Asturianes31, 7-24.
Vega Ballesteros, F. (1996): Situacin lingstica actual del gallego
exterior hablado en la comarca de Sanabria (Zamora). Problemas
dialectolxicos y sociolingsticos, en A lingua galega, historia e
actualidade: I Congreso Internacional 16-20 de setembro de 1996,
Santiago de Compostela, Instituto da Lingua Galega (no prelo).
AN EXOS
ANEXO MAPAS
Mapa 2: Os dezaoito concellos da Terra Eo-Navia
Fonte: elaboracin de Xon Babarro (indito)
Fonte: Babarro Gonzlez (1994:84)
Mapa 3: reas dialectais do galego en Asturias
Fonte: elaboracin propia a partir do mapa 4 de Seco (1998:41)
Mapa 4: Concellos de fala galega en Len
Fonte: elaboracin propia a partir do mapa 4 de Seco (1998:41)
Mapa 5: Concellos de fala galega en Zamora
Fonte: tirado de Seco (1998:41, mapa 4)
Mapa 6: Fronteira do galego en Len e Zamora
ANEXO 2. GRFICOS
USOS LINGSTICOS EN ASTURIAS
14,10%
10,10%
30,40%
45,40%
S casteln + casteln
+ galego S galego
Grfico 10: Uso lingstico dos avs maternos
(Rubal 1992:63)
37,80%
14,90%
19,30%
28,00%
S casteln + casteln
+ galego S galego
Grfico 12: Lingua falada pola nai co alumno
(Rubal 1992:66)
42,36%
14,19%
15,88%
27,57%
S casteln + casteln
+ galego S galego
Grfico 14: Lingua falada polo alumno coa nai
(Rubal 1992:71)
24,62%
14,61%
25,03%
35,74%
S casteln + casteln
+ galego S galego
Grfico 11: Uso lingstico dos pais entre si
(Rubal 1992:65)
78,68%
17,82%
1,90%
1,60%
S casteln + casteln
+ galego S galego
Grfico 13: Lingua falada polo profesorado co
alumnado (Rubal 1992:68)
51,30%
20,34%
11,42%
16,94%
S casteln + casteln
+ galego S galego
Grfico 15: Lingua falada polo alumno cos
compaeiros (Rubal 1992:75)
USOS LINGSTICOS EN LEN
35,34%
12,81%
23,22%
28,63%
S casteln + casteln
+ galego S galego
Grfico 16: Lingua falada polos avs maternos
(Rubal 1992:76)
70,96%
13,97%
6,73%
8,34%
S casteln + casteln
+ galego S galego
Grfico 18: Lingua falada pola nai co alumno
(Rubal 1992:80)
78,3%
9,4% 5,6%
6,7%
S casteln + casteln
+ galego S galego
Grfico 20: Lingua falada polo alumno coa
nai (Rubal 1992:84)
10,06%
14,49%
14,49%
60,97%
S casteln + casteln
+ galego S galego
Grfico 17: Lingua falada polos pais entre si
(Rubal 1992:78)
2,2%
3,4%
11,9%
82,5%
S casteln + casteln
+ galego S galego
Grfico 19: Lingua falada polo profesorado
co alumnado (Rubal 1992:82)
13,01%
3,96%
2,85%
80,18%
S casteln + casteln
+ galego S galego
USOS LINGSTICOS EN ZAMORA
4,10%
25,03%
70,87%
S casteln + galego
S galego
Grfico 22: Lingua falada polos avs
maternos (Rubal 1992:89)
11,50%
7,70%
7,70%
73,10%
S casteln + casteln
+ galego S galego
Grfico 24: Lingua falada polo pai co alumno
(Rubal 1992:91)
11,51%
3,80%
7,71%
76,98%
S casteln + casteln
+ galego S galego
Grfico 26: Lingua falada polos alumnos cos
pais (Rubal 1992:94)
7,70%
23,10%
69,20%
+ casteln + galego
S galego
Grfico 23: Lingua falada polos pais entre si
(Rubal 1992:90)
35,97%
56,01%
8,02%
S casteln + casteln
S galego
Grfico 25: Lingua falada polo profesorado
(Rubal 1992:93)
11,50%
15,40%
7,70%
65,40%
S casteln + casteln
+ galego S galego
c o n c l u si n s
CONCLUSINS
Un dos obxectivos que pretendiamos no inicio deste pro-
xecto de investigacin foi testar a eficacia das medidas executadas
en materia de poltica lingstica por mor de dar cumprimento ao
mandato estatutario e ao establecido na Lei de normalizacin lin-
gstica. Esta lei trata do uso oficial da lingua, nas administracins
pblicas, no ensino, nos medios de comunicacin, nos territorios
limtrofes e na emigracin. Entendemos que para acadar o obxec-
tivo principal de normalizacin lingstica e estender os usos da
lingua cmpre desenvolver o seu corpus co fin de adaptala a cal-
quera situacin comunicativa, ademais de planificar a sa adquisi-
cin por parte da poboacin en xeral, e de cada un dos sectores
atinxidos polas medidas de promocin da lingua galega en parti-
cular. Por iso, neste volume, o terceiro do Informe de Poltica
Lingstica e Normalizacin, tratamos aspectos puramente lingsti-
cos (norma, gramtica, lexicografa, terminoloxa), didcticos
(materiais para o ensino da lingua, o ensino da lingua para adul-
tos) e de proteccin e promocin da lingua (galego estremeiro).
Nunha ollada a todos os traballos compilados neste volu-
me vemos que o perodo estudado presenta diferenzas de orde
cuantitativa e cualitativa con respecto etapa anterior, brevemente
resumida en cada apartado. A partir dos anos 80, coa progresiva
extensin de mbitos de uso do idioma mudan significativamente
as coordenadas de actuacin no desenvolvemento do corpus da
lingua e a sa adquisicin. Con todo, tras 20 anos de polticas lin-
gsticas, coidamos precisa unha reflexin sobre este perodo, ana-
lizando os avances en todos os campos para salientar as medidas
que tiveron efecto, as como para detectar as carencias e propor
algunhas posibles melloras nas lias de actuacin.
Na anlise do proceso de desenvolvemento do corpus do
galego batemos arreo con dous feitos que son, dunha banda, a non
asuncin dalgunha das tarefas de modo integral por parte das ins-
titucins competentes e, doutra, a falta de coordinacin nas tarefas
438 Conclusins
asumidas parcialmente por distintos organismos. Estes dous ele-
mentos condicionan negativamente o proceso, comportando un
insuficiente aproveitamento de recursos e esforzos. Recollemos
aqu as medidas sectoriais propostas polos autores/as en cadanseu
contributo e, a seguir, indicamos algunhas medidas globais de tipo
organizativo.
DIAGNSTICO E ALGUNHAS MEDIDAS SECTORIAIS
Tras a posta en comn dos traballos sectoriais identificamos
carencias que son, ao noso parecer, produto de determinadas eivas
no terreo da planificacin e da coordinacin. De entre as lagoas pui-
demos identificar algns puntos de contacto nos diferentes sectores.
Por exemplo, case todos os colaboradores deste proxecto coincidi-
mos no descoido do modelo de galego oral tanto na investigacin
e nos medios de comunicacin, coma na docencia e tamn na pro-
ducin de materiais didcticos ou na programacin de cursos para
formacin de adultos. Ademais, lugar comn a escaseza do con-
traste lingstico na investigacin (por exemplo coa elaboracin de
gramticas contrastivas) e tamn na diversificacin das combina-
cins lingsticas dos repertorios lexicogrficos. Outra das carencias
apuntadas alude inexistencia de equipos de investigacin estables,
ou a que, de existiren, estes non son pluridisciplinares como cm-
pre para determinadas tarefas. Con todo, quixemos presentar de
modo resumido o diagnstico e as medidas urxentes propostas, pois
coidamos que poden complementar as propostas xerais que mis
adiante esbozamos a propsito da xestin lingstica.
No tocante ao aspecto normativo, salintase a satisfaccin
perante a aprobacin pola Real Academia Galega da reforma con-
sensuada das Normas Ortogrficas e Morfolxicas do Idioma Galego
(NOMIG).
As mesmo, reclmase do goberno galego que participe
activamente, no marco das sas responsabilidades, no proceso de
aplicacin da normativa aprobada en xullo de 2003, especialmen-
te no ensino e no mbito editorial, prevendo as medidas condu-
centes a unha rpida difusin das novidades e a unha doada e fle-
xible adaptacin a estas por parte dos/as utentes.
No mesmo senso, considrase imprescindible unha revi-
sin e difusin en condicins axeitadas do Vocabulario Ortogrfico
da Lingua Galega (do que hai anos fora publicada en policopia unha
versin provisoria) e a actualizacin das ferramentas informticas
correspondentes, en particular dos correctores ortogrficos.
Tamn se manifesta a conveniencia de que a Real Academia
Galega estableza unha Comisin Normativa, que sirva como orga-
nismo consultor e asesor para resolver as dbidas e cuestins que
inevitablemente irn xurdindo.
Igualmente, xlgase de interese a elaboracin dunha obra
de referencia dirixida aos/s correctores/as lingsticos/as das insti-
tucins pblicas e as empresas (en particular medios de comuni-
cacin e editoriais), na que se establezan con rigor criterios de
actuacin, se definan as marxes de flexibilidade para a aplicacin
destes e se resolvan os problemas mis comns.
Sera, ademais, conveniente a elaboracin dun manual de
estilo en lingua galega, no que se consideren os problemas de esti-
lo en todos os niveis.
O estndar fnico revlase coma un campo de interese cru-
cial, insuficientemente traballado, tanto no terreo da sa descricin
e definicin, coma no dos materiais para a sa aprendizaxe e difu-
sin. A formacin dos profesionais da locucin e interpretacin
(medios de comunicacin audiovisual, teatro e outros espectcu-
los) debe ser obxecto dunha atencin especial, e debe recadar a
colaboracin activa das institucins pblicas mis atinxidas
(Radio-Televisin de Galicia, Centro Dramtico Galego).
As principais carencias detectadas no mbito dos estudos
gramaticaisson as que se relacionan a seguir.
chase en falta a elaboracin dunha gramtica histrica do
galego que tea en conta os estudos parciais existentes sobre a lin-
gua medieval e tamn dunha gramtica diacrnica que reflicta a
evolucin da lingua dende a constitucin do galego como lingua
romnica ata a actualidade, completando, deste xeito, a descricin
440 Conclusins
gramatical de modo coherente. Carecemos, as mesmo, dunha
gramtica de usos que tea en conta, por exemplo, a lingua lite-
raria contempornea, que avale o modelo idiomtico recreado en
poca recente.
Canto producin de gramticas descritivas sinlase a
necesidade de: 1) diversificar a producin elaborando gramticas,
orientadas a diferentes utentes, que inclan todos os subsistemas
ata abrangueren o diasistema no seu conxunto; 2) introducir na
descricin as funcins semnticas, informativas e pragmticas da
estrutura gramatical.
No tocante s gramticas prescritivas cmpre elaborar
materiais que definan o modelo sintctico e o modelo fnico do
galego, ata o momento escasa ou nulamente tratados; nomeada-
mente o estndar oral, moi necesario, como se dixo, para os
medios de comunicacin. Alis, cmpre completar algns aspectos
morfolxicos esbozados xa nas NOMIG. Unha iniciativa que pode-
ra ser acada para a elaboracin desas gramticas prescritivas a
creacin dun servizo de asistencia e asesoramento xestionado por
un equipo de profesionais da lingua do mbito universitario.
Con vistas a desear estratexias de aprendizaxe da lingua,
tamn se percibe a necesidade de elaborar gramticas contrastivas
portugus-galego e espaol-galego.
Por parte, cmpre iniciar lias de investigacin gramatical
interdisciplinares. As, os gramticos propoen realizar estudos de
dialectoloxa lxica e sintctica que afonden no mapa de reas dia-
lectais trazado coa informacin fnica, as como a realizacin de
estudos dialectais de orde gramatical e lxica das zonas fronteiri-
zas con Portugal. Outra lia de investigacin que hai que cultivar,
en interaccin coa Sociolingstica, a da anlise da lingua de
grupos, dos dialectos sociais, da interaccin campo-cidade, dos
procesos de cambio lingstico, do cambio xeracional, xunto coa
avaliacin da implantacin dos cambios lingsticos nos ltimos
20 anos. Tamn resultan de interese os estudos de percepcin
sobre a lingua por parte dos falantes, as como a anlise da varia-
cin diastrtica e diafsica.
No tocante lexicografa as carencias metodolxicas
manifstanse nunha acusada tendencia a reproducir, con moi leves
variantes, un mesmo modelo de dicionario, un dicionario de orien-
tacin prescritiva, non autorizado con exemplos reais, elaborado
exclusivamente (ou case) a partir de fontes lexicogrficas, pouco
actualizado desde un punto de vista tcnico e metodolxico e cun
escaso desenvolvemento microestrutural. Trtase, en suma, dun
tipo de dicionario marcadamente conservador na sa concepcin e
claramente superado noutros dominios lingsticos, que ten como
obxectivo fundamental proporcionarlle ao usuario informacin
acerca de que significa o lema, mais desentendndose doutra das
funcins que na lexicografa moderna estn chamados a desempe-
ar os dicionarios: a de fornecer informacin verbo de como se
usan as palabras, tanto desde un punto de vista gramatical e
semntico coma desde unha perspectiva pragmtica. Aln diso,
unha boa parte dos dicionarios bilinges segue a ignorar ou, no
mellor dos casos, relegar a un segundo plano a informacin gra-
matical e pragmtica.
Por todo iso cmpre unha modernizacin no que atinxe
aos soportes, un cambio metodolxico que leve a producir un
dicionario de usos, a seleccionar os lemas con base nun amplo
corpus real ou, cando menos, a introducir contextos reais. Outra
orientacin a inclusin de mis linguas en contraste co galego,
recollendo as necesidades dos ciclos formativos e da licenciatura
de Traducin e Interpretacin (esta con senllos percorridos
ingls-galego e francs-galego) ou ben como complemento para
os estudantes dos cursos de galego para non galego-falantes.
Verbo da terminoloxa os principais problemas detectados
son de tipo organizativo, en particular de coordinacin dos axen-
tes implicados e de planificacin dos produtos. As pois, coidamos
preciso un estudo detallado dos repertorios existentes, as como
testar as necesidades terminolxicas da sociedade con vistas a prio-
rizar a elaboracin en determinadas reas.
Por parte, unha das mis graves carencias a difusin da
terminoloxa, e por iso propomos como medida urxente a publica-
442 Conclusins
cin e posta en lia dun banco de datos terminolxicos que reco-
lla de modo selectivo e avaliativo as solucins xeradas ata o
momento e tamn a publicacin dos traballos de investigacin ter-
minolxica inditos menos accesibles (como os proxectos fin de
carreira da titulacin de Traducin e Interpretacin da Univer-
sidade de Vigo) ou a creacin dun espazo na rede que sirva de nexo
aos produtores de terminoloxa en Galicia e que recolla ferramen-
tas e recursos existentes.
Outra das carencias a inexistencia dun mtodo de traba-
llo terminogrfico e dunhas ferramentas de xestin (fichas, pro-
gramas informticos...) vlidos para todas as unidades produtoras
(servizos lingsticos, entidades acadmicas, etc.), xunto cun pro-
grama de formacin que espalle estas informacins e orientado s
distintas tarefas relacionadas coa terminoloxa, xa que logo pro-
pomos a elaboracin dun programa integral de formacin que vise
a formacin de formadores en terminoloxa, terminlogos, tradu-
tores, tcnicos lingsticos, as como usuarios especialistas, fun-
cionariado, etc.
Coidamos que a mellora dos aspectos organizativos da xes-
tin terminolxica pasa necesariamente por: reasignar funcins,
reorganizar a xestin e reforzar infraestruturas.
Na reasignacin de funcins, xulgamos que anda non
foron asumidas algunhas como a normalizacin, a avaliacin e a
actualizacin. Estas poden ser desenvolvidas por unha nica enti-
dade especializada en cuestins terminolxicas, co apoio puntual
de entidades acadmicas ou profesionais. Este organismo debe
contar coa facultade normalizadora e exercer o criterio de autori-
dade (atribudo por lei RAG) para normalizar e avaliar a produ-
cin existente e, tamn, cos recursos materiais e humanos impres-
cindibles para acometer as tarefas investigadoras de amplo calado
inherentes a estas funcins. Ademais, hai outras funcins como a
investigacin, difusin e implantacin que s se desenvolveron
parcialmente e que deben ser asumidas de modo coordinado por
varias instancias, anda que co liderado do centro especializado na
xestin terminolxica.
As pois, imponse o reforzamento do Servizo de Termino-
loxa de Galicia (TERMIGAL) con vistas ao cumprimento do papel
que est chamado a exercer na xestin terminolxica en todas as
sas funcins, a que coordine os axentes no proceso de desenvol-
vemento terminolxico galego e, sobre todo, a que planifique a
actuacin neste sector.
No campo da didcticaprestamos especial atencin a dous
aspectos: producin de materiais para o ensino da lingua e ao
ensino non regrado da lingua.
Na producin de materiais didcticos para o ensino da lin-
gua galega durante o perodo estudado consttase unha grande
transformacin, debida, fundamentalmente, a dous factores: os
cambios no marco xurdico do idioma no eido escolar e a reforma
educativa materializada na LOXSE.
Desde un punto de vista cuantitativo, estes materiais didc-
ticos fronse incrementando de maneira ininterrompida ata media-
dos da dcada de 1990, momento en que se produce un estanca-
mento. Isto fai que hoxe a actividade editorial relacionada co ensi-
no da lingua galega represente un importante mercado no que
compite un nmero moi elevado de editoriais, anda que con moi
distinto protagonismo e con dificultades para que se estabilice un
grupo galego especializado. Esta oferta pedagxico-didctica
abrangue os diversos niveis educativos, pero especialmente as eta-
pas obrigatorias (Educacin Primaria e ESO), e responde de xeito
case universal ao formato de texto impreso; o soporte audiovisual
e das novas tecnoloxas case anecdtico.
Canto dimensin cualitativa dos materiais, tamn se pro-
duciron mudanzas importantes que podemos sintetizar do xeito
seguinte: mellorouse de maneira moi notable a presentacin exter-
na (maquetacin, imaxes, etc.); superouse a organizacin lingsti-
co-gramatical dos contidos, coa incorporacin de dimensins cen-
tradas en destrezas comunicativas; ampliouse a tipoloxa de textos
e a sa funcionalidade na aprendizaxe; diversificronse de manei-
ra importante as actividades didcticas, etc. Non obstante, estas
mudanzas foron moitas veces superficiais e non implicaron unha
444 Conclusins
nova abordaxe pedagxica da lingua, podndose dicir, en xeral,
que nos libros de texto de lingua galega non se exploraron a fondo
formas de organizacin da actividade didctica que primen a uni-
dade e interrelacin de contidos e onde os coecementos sobre o
cdigo estean orientados mellora das capacidades verbais, espe-
cialmente das orais.
Por iso, cmpre elaborar materiais didcticos orientados a
distintos niveis do programa de formacin que tean en conta: o
tipo de alumno (casteln-falante, galego-falante, medio urbano,
medio rural, monolinge, prctica lingstica diglsica, etc.), os
coecementos lingsticos previos (nivel de estudos acadmicos do
adulto, grao de coecemento previo da lingua galega, etc.), o tipo
de competencia comunicativa (lingstica, sociolingstica, discur-
siva, tctica, sociocultural ou social), competencia produtiva ou
receptiva (interese en que o alumno estea capacitado para produ-
cir enunciados comunicativos ou simplemente para comprendelos)
e as variedades (sociais, dialectais, de nivel, de rexistro) da lingua
que queremos traballar. Son precisas, ademais, ferramentas orien-
tadas adquisicin da lingua oral e aprendizaxe das variedades
especializadas da lingua.
Por outra banda, urxe a posta en marcha dun sistema
educativo dirixido a adultos estable e programado que, partindo
dunha planificacin consecuente da adquisicin, forme de xeito
continuo e permanente persoas competentes para comunicarse
en galego en calquera contexto ou situacin e para adaptar estes
coecementos lingsticos aos novos retos que a actual socieda-
de da comunicacin impn, sexa cal for a situacin de partida de
cada individuo. Este sistema de ensino debe desearse (no que
respecta a obxectivos, medios, sistemas de avaliacin, nivelacin
de contidos...) pensando nas necesidades especficas da poboa-
cin galega, pero ao mesmo tempo de xeito que poida inscribir-
se comodamente no sistema marco comn europeo de aprendi-
zaxe de linguas modernas, feito que facilitar a cooperacin con
outras institucins educativas europeas e garantir o recoece-
mento mutuo das respectivas titulacins de idiomas.
O sistema de aprendizaxe para adultos ten como un dos
obxectivos principais elaborar un programa de formacin lings-
tica que diversifique o ata agora nico produto educativo: os
cursos de iniciacin e perfeccionamento do galego. Na diversifica-
cin cmpre ter en conta o destinatario do curso, con diferentes
perfs tal como se expresou en pargrafos precedentes, ademais de
lles prestar mis atencin adquisicin do galego oral e s varie-
dades especializadas da lingua.
Canto ao galego estremeiro, trazouse un marco tpedo de
colaboracin intergobernamental entre o goberno galego e os das
comunidades autnomas (limtrofes ou non) en que se fala gale-
go. De a a necesidade de reforzar a colaboracin da Xunta de
Galicia coa Junta de Castilla y Len e de retomar a xestin co
goberno de Asturias. Esta colaboracin fundamental para coor-
dinar as iniciativas de defensa do idioma nas zonas galegfonas
que non pertencen Galicia administrativa.
No mbito lexislativo, urxe a aplicacin da Carta europea
das linguas rexionais e minoritarias aos territorios galegos limtro-
fes na lia do establecido no seu artigo 7.1b, co obxecto de non
obstaculizar a promocin da lingua minoritaria, neste caso o gale-
go, nestas zonas.
Propense algunhas medidas urxentes como a introdu-
cin do galego nas reas galegfonas de Asturias e de Castela-
-Len en todos os niveis de ensino, tanto regrado coma non
regrado. O idneo sera que este ensino tivese carcter obrigato-
rio en Educacin Infantil e Primaria e optativo en Secundaria coa
inclusin da materia de Literatura galega, e, ademais, introduci-
ranse cursos de alfabetizacin para adultos. No ensino universi-
tario cumprira a creacin de lectorados nas universidades dos
distritos universitarios das zonas galegfonas (Len, Zamora,
Oviedo).
Outra das medidas suxeridas a inclusin destes territo-
rios nos estudos lingsticos emprendidos en Galicia (por exem-
plo os da Comisin de Toponimia ou os do Seminario de Socio-
lingstica da RAG).
446 Conclusins
Proponse, as mesmo, a inclusin destes territorios na pro-
gramacin de actividades culturais da Consellara de Cultura e
Comunicacin Social da Xunta de Galicia, aln de garantir a boa
recepcin dos medios de comunicacin audiovisuais galegos. No
relativo ao plano estrutural, a proposta crear unha secretara para
os territorios limtrofes dependente da DXPL que se ocupe da
implantacin do idioma no ensino.
MEDIDAS XERAIS
As medidas sectoriais propostas non poden executarse
sen acometer antes algns cambios estruturais. Entendemos que
as eivas do proceso (falta de coordinacin e asuncin parcial das
tarefas) poden ser atribudas a problemas de tipo organizativo
que se poden solucionar doadamente cunha xestin acada na
que se determinen claramente tarefas e axentes. As funcins bsi-
cas son:
N Planificacin: Entendemos que cmpre planificar todas as
reas, con vistas a unha accin programada e coordinada
que rendibilice as actuacins. A planificacin o obxecto
central deste proxecto. Aqu propomos como imprescindi-
ble a planificacin:
Da investigacin segundo necesidades de tipo fnico,
morfolxico, gramatical, lexicogrfico, terminolxi-
co, didctico, etc., en coordinacin coas entidades
acadmicas e os centros de investigacin radicados
en Galicia.
Dun programa integral de didctica da lingua: do ensino
regrado e non regrado, universitario e non universitario,
dentro e fra de Galicia, en coordinacin coas facultades
de formacin de profesorado, co Instituto de Ciencias da
Educacin, cos centros de formacin de funcionariado,
cos centros de formacin de profesorado, etc.
Da producin de materiais didcticos para os distintos
niveis de formacin, tanto para o ensino/aprendizaxe da
lingua galega coma para o doutras materias vehiculadas
en lingua galega. Os materiais deben ter en conta a com-
petencia comunicativa oral e escrita, os usos especiali-
zados, formais e informais da lingua e todo tipo e sopor-
tes, con especial atencin s novas tecnoloxas. Deberan
existir unhas lias de promocin de materiais didcticos
menos explorados no que se refire ao soporte, dunha
banda, e temtica, doutra. A Administracin debera
promover, ademais, a edicin de obras de consulta xeral
cunha demanda non escolar pero de importancia estra-
txica para o desenvolvemento do status da lingua (por
exemplo dicionarios bilinges bidireccionais das mis
importantes linguas europeas, v.g. francs-galego).
N Formacin: Cmpre desear programas de formacin lin-
gstica secuencializados por niveis para cada colectivo que
os capacite para desenvolver en galego calquera situacin
comunicativa posible. Ademais de potenciar a autoaprendi-
zaxe e o uso da lingua na formacin de calquera materia
vehiculando os contidos especializados en lingua galega,
necesaria a colaboracin dos centros que precisan esa for-
macin integral, as como do ICE, universidade, centros de
formacin de profesorado, entidades de formacin ocupa-
cional, etc. Salientamos as seguintes necesidades nesta rea
Formacin de tcnicos lingistas que exercen a sa acti-
vidade nos servizos lingsticos, de traducin e outros.
Formacin de formadores de lingua galega e de cal-
quera outra maneira.
Formacin de colectivos profesionais que exerzan a sa
actividade laboral en galego, tanto colectivos colexiados
coma profesionais autnomos, e de funcionariado.
Formacin de adultos e de estranxeiros.
448 Conclusins
N Asesoramento: O organismo de xestin lingstica podera
dispor dun servizo de consulta lingstica eficaz que conte,
sa vez, co asesoramento de lingistas e tcnicos en tra-
ducin e que resolva dbidas relacionadas co corpus e co
status da lingua. Propomos algunhas reas de actuacin:
lexislacin lingstica
lias de axuda e subvencin
cuestins gramaticais
cuestins sintcticas
cuestins lxicas
cuestins terminolxicas
cuestins estilsticas
cuestins documentais
Ademais, tamn se podera xestionar de modo automtico a
resolucin das dbidas mis frecuentes (modelo de tel-
fono lingstico).
N Coordinacin da planificacin, da investigacin, da forma-
cin e do asesoramento. O organismo que asuma a xestin
lingstica debe promover a constitucin de equipos de tra-
ballo estables e pluridisciplinares, aln de propoer e encar-
gar estudos e produtos necesarios, coordinar a transmisin
de coecementos (por exemplo na implantacin da nova
norma) e coordinar os servizos lingsticos e unidades tc-
nicas dedicadas ao asesoramento no seo de cada entidade,
as como a unidade asesora de referencia. A coordinacin
dbese realizar coas entidades acadmicas, cos centros de
investigacin, cos centros especializados en didctica, coas
unidades de asesoramento en Galicia e tamn cos organis-
mos de xestin lingstica doutras comunidades.
Tras o estudo da curta andaina do proceso de normaliza-
cin lingstica podemos afirmar que necesario procurar:
Unha maior conexin entre as necesidades didcticas e
as lias de producin de materiais didcticos, que
actualmente se circunscriben aos produtos mis comer-
ciais (libro de texto do ensino regrado, fundamental-
mente).
Unha maior coordinacin na poltica investigadora de
modo que se cubran as principais carencias e se inte-
gren os estudos existentes en proxectos xerais especial-
mente urxentes, como a definicin do estndar oral
galego ou a posta en funcionamento dun banco de
datos terminolxicos.
Unha poltica investigadora que tea presente a aplica-
cin da investigacin.
Unha investigacin e uns produtos lingsticos e didc-
ticos mis centrados nos usos, na informacin pragm-
tica e na competencia comunicativa do destinatario.
A constitucin de equipos de traballo estables nalgunhas
reas (terminoloxa ou gramtica) e noutras a constitu-
cin de equipos multidisciplinares (lexicografa, etc.)
que dean conta tanto das necesidades existentes nesa
rea coma das aplicacins didcticas.
Unha infraestrutura de xestin que coordine eficazmen-
te a investigacin, a didctica e a producin de materiais.
En definitiva, apntase a necesidade dunha focaxe global e
ao tempo prctica dos problemas, de promover a investigacin lin-
gstica, sociolingstica, psicolingstica e didctico-lingstica
aplicada, de artellar redes de colaboracin interdisciplinar que
involucren a institucins de distintos campos (Real Academia
Galega, Instituto da Lingua Galega, universidades, Compaa de
Radio-Televisin de Galicia, Centro Dramtico Galego, TERMI-
GAL, Consello da Cultura Galega, etc.) e expertos en distintas dis-
ciplinas segundo os obxectivos que se persigan. En todo iso, a
accin da Xunta de Galicia, canto institucin legalmente encarga-
da de dirixir o proceso de normalizacin lingstica, crucial.
apn d i c e bi bl i o g r f i c o
el abo r ac i n d o c o r pu s
BI BLI OGRAF A: a n o r ma
1926 Couceiro Freijomil, A.: El idioma gallego, en Francisco
Carreras y Candi (dir.), Geografa General del Reino de
Galicia I, Barcelona, Alberto Martn, 161-327, [2 ed.
1935].
1929 Couceiro Freijomil, A.: Ortografa gallega. Bases para su
unificacin, Ourense, La Popular.
1933 Seminario de Estudos Galegos: Algunhas normas para a
unificazn do idioma galego, Santiago de Compostela,
Ns.
1936 Seminario de Estudos Galegos: Engdega s normas para
a unificazn do idioma galego, Santiago de Compostela. [2
ed. 1997].
1970 Real Academia Gallega: Normas ortogrficas do idioma
galego, A Corua, Real Academia Gallega.
1971 Real Academia Gallega: Normas ortogrficas e morfolxicas
do idioma galego, A Corua, Real Academia Gallega.
1971 Instituto de la Lengua Gallega: Gallego 1, Santiago de
1972 Instituto de la Lengua Gallega: Gallego 2, Santiago de
1973 Instituto de la Lengua Gallega: Galego 3, Santiago de
1977 Universidade de Santiago de Compostela: Bases pr unifi-
cacin das normas lingsticas do galego, Madrid, Anaya,
[2 ed. 1980].
1980 Xunta de Galicia: Normas ortogrficas do idioma galego,
Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.
454 Apndice bibliogrfico
1980 ASPG Asociacin Socio-Pedagxica Galega: Orientacins
para a escrita do noso Idioma, Santiago de Compostela,
Xistral.
1982 Instituto da Lingua Galega/ Real Academia Galega:
Normas ortogrficas e morfolxicas do idioma galego,
Santiago de Compostela, ILG/ RAG.
1983 Parlamento de Galicia: Lei de normalizacin lingstica,
Santiago de Compostela, Parlamento de Galicia.
1983 Associaom Galega da Lngua: Estudo crtico das Normas
ortogrficas e morfolxicas do idioma galego, A Corua,
AGAL [2 ed. revista e acrecentada, 1989].
1987 Pena, X. R. e Rosales, M.: Manual de galego urxente, Vigo,
Xerais.
1990 Mesa pr Defensa del Gallego de Asturias e da Cultura da
Comarca (1990): Normas ortogrficas e morfolxicas del
galego de Asturias, MDGA, Eilao.
1993 Arias Lpez, V.: Prontuario ortogrfico de galego, Vilaboa,
Edicins do Cumio.
1998 Regueira Fernndez, X. L. (coord.): Os sons da lingua,
Vigo, Xerais.
2001 Graa Martnez, V. (comp.): Lexislacin da lingua galega,
Normas ortogrficas e morfolxicas do idioma galego,
Santiago de Compostela, ILG/ RAG.
2003 Feix Cid, X. (ed.): As normas ortogrficas e morfolxicas
da lingua galega. Actualizacin, complemento e desviacins,
Vigo, Edicins do Cumio.
BI BLI OGRAF A: GRAMTI CAS
1864 Mirs, F.: Compndio de gramtica gallega-castellana,
con un vocabulario de nombres y verbos gallegos y su
correspondencia castellana, precedido de unos dilogos
sobre diferentes materias. Un grandioso poema de 100
octavas titulado La Creacin y Redencion. Un extracto
de Fbulas de los mejores fabulistas as como algunas del
autor, Santiago de Compostela, Establecimiento
tipogrfico de Manuel Mirs [2 ed., facsmile, 1978,
Madrid, Ed Akal].
1868 Saco Arce, J. A.: Gramtica Gallega, Lugo: Imp. de
Soto y Freire [2 ed., 1967], Ourense, Grficas Tanco.
1868 Cuveiro Piol, J.: El habla gallega. Observaciones y
datos sobre su origen y vicisitudes, Pontevedra, Imp. J.
A. Antnez y Ca.
1892 (1970) Valladares Nez, M.: Elementos de gramtica gallega,
Vigo, Galaxia [O texto est datado en Vilancosta
1892].
1863 lvarez de la Braa, R.: Gramtica y Vocabulario del
dialecto gallego, Madrid.
1892-1893 Rodrguez Rodrguez, M.: Declinacin gallega,
Galicia, Revista Regional de Ciencias, Letras, Artes,
Folk-lore, etc. 5, 267-275; 6, 335-345; 7, 385-390; 8,
461-469; 9, 525-528 [a serie de artigos quedou
inconclusa].
1900 Rodrguez Rodrguez, M.: Apuntes gramaticales,
en Crnica troyana: cdice gallego del siglo XIV de la
Biblioteca Nacional de Madrid/ con apuntes gramatica-
les y vocabulario, A Corua, Imprenta de la Casa de
Misericordia.
1906 Garca de Diego, Vicente: Elementos de gramtica his-
trica gallega (Fontica-Morfologa), Burgos, 1906
[Ed. facsimilar, Anexo 23 de Verba, Santiago, 1984].
1918 Santiago y Gmez, J.: Filologa de la lengua gallega,
Santiago, Tip. de El Eco Franciscano.
1919 R. A. [=Leandro Carr Alvarellos]: Compendio de gra-
mtica galega, A Corua, Imp. Nova.
1922 Lugrs Freire, M.: Gramtica do idioma galego, A
Corua, Ed. Moret [2 ed., 1931].
1935 Couceiro Freijomil, A.: El idioma gallego: historia, gra-
mtica, literatura, Barcelona, A. Martn.
1966 Carballo Calero, R.: Gramtica elemental del gallego
comn, Vigo, Galaxia [7 ed., 1979].
1967 Carr Alvarellos, Leandro: Gramtica Gallega, A
Corua, Imp. Moret.
1971 Vzquez Cuesta, P. e Luz, A. Mendes da (1971): El
gallego, en Pilar Vzquez Cuesta e Albertina
Mendes da Luz: Gramtica Portuguesa, Madrid,
Gredos, 1971
3
, 84-127 [Trad. ao portugus:
Gramtica da Lngua Portuguesa. Lisboa: Edies 70,
1980, 90-98].
1986 lvarez, R.; Regueira, X. L. e Monteagudo, H.:
Gramtica Galega, Vigo, Galaxia [7 ed., 1998].
1988 Lorenzo, R. e lvarez, R.: La lengua gallega, en
Enciclopedia temtica de Galicia. Msica, Lengua y
Literatura, Barcelona, Nauta, 67-126.
1988 Costa Casas, X. X. et alii.: Nova gramtica para a
aprendizaxe da lingua, A Corua, Va Lctea.
1994 lvarez, R. e Monteagudo, H.: Evolucin lingstica
interna I. Gramtica, en LRL VI, 2, 1-21 [a pesar do
ttulo atribudo polos editores, trtase dunha gram-
tica sincrnica sucinta do galego moderno].
1996 Ferreiro Fernndez, M.: Gramtica histrica galega,
Santiago de Compostela, Laiovento.
1998 Freixeiro Mato, X. R.: Gramtica da lingua galega. I,
Fontica e fonoloxa, Vigo, A Nosa Terra.
1999 Freixeiro Mato, X. R.: Gramtica da lingua galega. III.
Semntica, Vigo, A Nosa Terra.
1997 Ferreiro Fernndez, M.: Gramtica histrica galegaII.
Lexicoloxa, Santiago de Compostela, Laiovento.
2000 Freixeiro Mato, X. R.: Gramtica da lingua galega: II.
Morfosintaxe, Vigo, A Nosa Terra.
2001 Freixeiro Mato, X. R.: Manual de gramtica galega,
Vigo, A Nosa Terra.
2002 lvarez, R. e Xove Ferreiro, X.: Gramtica da lingua
galega, Vigo, Galaxia.
2003 Freixeiro Mato, X. R.: Gramtica da lingua galega IV:
gramtica do texto, Vigo, A Nosa Terra.
BI bl i o g r af a: d i c i o n ar i o s
1863 Rodrguez, F. J.: Diccionario gallego-castellano, A
Corua, Imprenta del Hospicio Provincial.
1876 Cuveiro Piol, J.: Diccionario gallego, Barcelona,
Tipografa de Ramrez y Ca.
1884 Valladares Nez, M.: Diccionario gallego-castellano,
Santiago, Tipografa del Seminario Conciliar Central.
1907 Prado, Jacinto del: Vocabulario castellano-gallego,
Laln, Imprenta de La Defensa.
1913 1928 Academia Gallega, Real: Diccionario gallego-castella-
no, A Corua, RAG.
1922-1923 Carr Alvarellos, L.: Vocabulario casteln-galego, A
Nosa Terra 169 (1922), 5-6; 171 (1922), 5-6; 172
(1922), 5-6; 176 (1923), 5-6; 187 (1923), 5-6; 188
(1923), 5-6; 193 (1923), 3-4; 194 (1923), 5-6; 195
(1923), 5-6.
1926 Filgueira Valverde, J. et alii: Vocabulario popular gale-
go-casteln, Vigo, El Pueblo Gallego.
1928-1931 Carr Alvarellos, L.: Diccionario galego-casteln, 2
vols, A Corua, Lar, 1928 (vol. I); A Corua,
Imprenta Zincke Hnos., 1931 (vol. II).
1933 Irmandades da Fala: Vocabulario castellano-gallego, A
Corua, Imprenta Moret.
1950 Ibez Fernndez, J.: Diccionario da rima e galego-
casteln, Madrid, Marsiega.
1958 -1961 Rodrguez Gonzlez, E.: Diccionario enciclopdico
gallego-castellano, 3 vols, Vigo, Galaxia, 1958 (vol. I),
1960 (vol. II), 1961 (vol. III).
1963 Crespo Pozo, J. S.: Contribucin a un diccionario
castellano-gallego (con indicacin de fuentes),
Estudios 19, 407-1059. Reelaborado como Nueva
contribucin a un diccionario castellano-gallego con
indicacin de fuentes e inclusin del gallego literario
(gallego-portugus), 4 vols., Ourense, La Regin,
1972 (vol. I); Sada, Edicis do Castro, 1979 (vol. II),
1982 (vol. III), 1985 (vol. IV).
1968 Franco Grande, X. L.: Diccionario galego-casteln e
vocabulario casteln-galego, Vigo, Galaxia.
1972 Carr Alvarellos, L.: Diccionario galego-casteln e
vocabulario casteln-galego, A Corua, Moret.
1972 Franco Grande, X. L.: Vocabulario galego-casteln,
Vigo, Galaxia.
1978 Gom, E.: Diccionario mgico infantil en seis lenguas,
Barcelona, Vilamala.
1979 Fernndez del Riego, F.: Vocabulario castellano-galle-
go, Vigo, Galaxia.
1979 Melo, W. Agel de: Dicionrio Galego-Portugus,
Goinia, Oriente.
1980 Instituto da Lingua Galega: Diccionario bsico da lin-
gua galega, Vigo, Xerais.
1981 Xove Ferreiro, X.: Choca. Vocabulario elemental gale-
go, Vigo, Galaxia.
1981 Fernndez Armesto, F.: Diccionario casteln-galego,
Sada, Edicis do Castro.
1982 Ares Vzquez, M. C. et alii: Diccionario galego-caste-
ln, castellano-gallego, A Corua, Ns.
1982 Fernndez del Riego, F. e Franco Grande, X. L.:
Vocabulario galego-casteln, casteln-galego, Vigo,
Galaxia.
1982 Regueiro, M. e Goyoaga, R.: Vocabulario de las lenguas
ibricas, Madrid, Nuestra Cultura.
1983 Mayoral Gmez, T. e Garca lvarez, S.: O meu pri-
meiro dicionrio galego, Madrid, Everest.
1983 Alonso Estravs, I. (dir.): Dicionario ilustrado Ns(A-
CHAMP), A Corua, Ns.
1983 Sallars, A. (coord.): Diccionario bsico ilustrado espa-
ol-ingls-gallego, A Corua, Ns.
1984 Vocabulario castellano-cataln-euskera-gallego-por-
tugus, en Diccionario enciclopdico Argos Vergara,
Barcelona, Argos Vergara.
1984 Ares Vzquez, M. C. et alii: Vocabulario gallego-cas-
tellano, en Diccionario enciclopdico Argos Vergara,
Barcelona, Argos Vergara, 109-192.
1985 Freixedo Tabars, X. M. e lvarez Carracedo, F.:
Diccionario de usoscastellano-gallego, Madrid, Akal.
1985 Fontanillo Merino, E. (dir.): Diccionario de las lenguas
de Espaa, Madrid, Anaya.
1985 Marn, M.: Grande diccionario infantil ilustrado caste-
llano-gallego, galego-casteln, Barcelona, Marn.
1985 Melo, W. Agel de: Dicionrio portugus-galego,
Goinia, Universidade Federal de Gois.
1986 Feix Cid, X. G. (coord.): Diccionario escolar da lin-
gua galega, Vigo, Ir Indo.
1986 Ares Vzquez, M. C. et alii: Diccionario Xerais da lin-
gua, Vigo, Xerais.
1986 Feix Cid, X. G. et alii: Diccionario prctico da lingua
galega, Vigo, Ir Indo.
1986 Alonso Estravs, I. (dir.): Dicionrio da lngua galega,
3 vols., Madrid, Alhena.
1986 Feix Cid, X. G. (coord.): Diccionario da lingua gale-
ga, 3 vols., Vigo, Ir Indo.
1988 Monteagudo Romero, H. e Garca Cancela, X.
(coords.): Diccionario normativo galego-casteln, Vigo,
Galaxia.
1988 Diccionario bsico escolar galego-casteln, castellano-
gallego, A Corua, Xuntanza.
1988 Feix Cid, X. G.: Diccionario prctico galego-casteln,
casteln-galego, Vigo, Ir Indo.
1989 Instituto da Lingua Galega e Real Academia Galega:
Vocabulario ortogrfico da lingua galega, Santiago de
Compostela.
1989 Instituto da Lingua Galega e Real Academia Galega,
Diccionario inverso da lingua galega, Santiago de
Compostela.
1989 Boulln Agrelo, A. I. et alii: Diccionario escolar galego,
Vigo, Galaxia.
1989 Navaza Blanco, G. (coord.): Pequeno diccionario
Xerais da lingua, Vigo, Xerais.
1989 Docal Lago, A.: Diccionario inicial normativo galego-
casteln, castellano-gallego, Barcelona, Edunsa.
1989 Feix Cid, X. G.: Diccionario escolar galego-casteln,
casteln-galego, Vigo, Ir Indo.
1990 Navaza Blanco, G. (coord.): Diccionario Xerais caste-
ln-galego de usos, frases e sinnimos, Vigo, Xerais.
Diccionario da lingua galega, Santiago de Compostela,
ILG/ RAG.
1991 Fernndez Salgado, B. (coord.): Diccionario de dbi-
das da lingua galega, Vigo, Galaxia.
1991 Garca, C. e Gonzlez Gonzlez, M. (dirs.): Diccio-
nario manual da lingua galega, coas sas corresponden-
cias en casteln, A Corua, La Voz de Galicia.
1992 Chacn Calvar, R. e Rodrguez Alonso, M.: Diccio-
nario crtico de dbidas e erros da lingua galega. Sada,
Edicis do Castro.
1992 Lpez Varela, E.; Pichel Lorenzo, A. e Facal Cancela,
E.: Vocabulario temtico ilustrado galego-franais-espa-
ol-english, Vigo, Galaxia.
1993 Real Academia Galega: Pequeno diccionario da lingua
galega, A Corua, RAG.
1993 Moragas, E. de (coord.): Diccionario ilustrado Vox
ingls-espaol-gallego, Barcelona, Bibliograf, 1996
2
.
1995 Maldonado Gonzlez, C. (dir.): Vieiro. Diccionario
didctico do galego, Madrid, SM.
1995 Xove Ferreiro, X. (dir.): Diccionario da lingua galega,
Vigo, Obradoiro-Santillana.
1995 Alonso Estravs, I.: Dicionrio da lngua galega,
Santiago de Compostela, Sotelo Blanco.
1995 Cameselle Villar, J. M.: Diccionario trilinge espaol-
galego-portugus, Vigo, J. M. Cameselle Villar.
1995 Castro Maca, L.: Diccionario Xerais de sinnimos, ter-
mos afns e contrarios, Vigo, Xerais.
1996 Asaka, T.: Vocabulario bsico da lingua galega, Tokio,
Daigakusyorin.
1997 Garca, C. e Gonzlez Gonzlez, M. (dirs.): Diccio-
nario manual casteln-galego, A Corua, La Voz de
Galicia.
1997 Academia Galega, Real: Diccionario da Real Academia
Galega, Vigo, RAG.
1997 Quintns Surez, M. (dir.): Diccionario conceptual
galego, 8 vols., A Corua, Xuntanza.
1997 Fernndez Gonzlez, C. (dir.): Diccionario esencial
Vox galego-casteln, castellano-gallego, Barcelona,
Bibliograf.
1997 Noia Campos, M. C.; Gmez Clemente, X. M. e
Benavente Jareo, P. (coords.): Diccionario de sinni-
mos da lingua galega, Vigo, Galaxia.
1999 Feix Cid, X. (dir.): Diccionario Cumio da lingua gale-
ga, Vigo, Edicins do Cumio.
1999 Hmlinen, T.: Galego-suomi sanasto. Vocabulario
galego-fins, Helsinki, Helsinguin yliopisto,
Yliopistopaino.
1999 Fernndez Salgado, B.: Diccionario elemental ingls-
galego, galego-ingls, Vigo, Xerais.
1999 Carracedo Fraga, J.: Diccionario latn-galego, Vigo,
Galaxia.
1999 Acea Mndez, I. et alii: Diccionario trilinge galego-
portugus-casteln, portugus-galego-casteln, casteln-
galego-portugus, Vigo, Ir Indo.
1999 Novo Folgueira, P.: Diccionario de uso para a comuni-
cacin, Vigo, Xerais.
2000 Vikin, J.: Galician-English, English-Galician (galego)
Dictionary. A language of Northwestern Spain, Nova
York, Hippocrene Books.
2000 Feix Cid, X. (dir.): Diccionario de peto Cumio da lin-
gua galega, Vigo, Edicins do Cumio.
2000 Feix Cid, X. (dir.): Diccionario Cumio da lingua gale-
ga: Secundaria. Bacharelato, Vigo, Edicins do Cumio.
2000 Feix Cid, X. e Pena Romay, X. A. (dirs.): Diccionario
Cumio da lingua galega: Primaria, Vigo, Edicins do
Cumio.
2000 Feix Cid, X. (dir.): Pequenodiccionario Cumio da lin-
gua galega, Vigo, Edicins do Cumio.
2000 Carballeira Anllo, X. M. (coord.): Gran diccionario
Xerais da lingua, Vigo, Xerais.
2000 Gonzlez, I. (dir.): Diccionario italiano-galego,
2000 Santamarina, A. (ed.): Diccionario de diccionarios, A
Corua, Fundacin Barri [CD-ROM].
2000 Carro Rosende, X.: Vocabulario galego-valenciano,
valenci-gallec, Alacante, Universitat dAlacant.
2001 Castro Maca, L.: Diccionario Xerais galego-casteln,
castellano-gallego, Vigo, Xerais.
2001 Lpez, C. et alii: Diccionario Cumio avanzado espaol-
galego, galego-espaol, Vigo, Edicins do Cumio.
2001 Lpez, C. et alii: Diccionario Cumio fundamental espa-
ol-galego, galego-espaol, Vigo, Edicins do Cumio.
2001 Lpez, C. et alii: Diccionario de peto Cumio espaol-
galego, galego-espaol, Vigo, Edicins do Cumio.
2001 Conde Tarro, G.: Diccionario de refrns. Correspon-
dencias en casteln e francs, Vigo, Galaxia.
2001 Pena, X. A.: Diccionario Cumio de expresins e frases
feitas casteln-galego, Vigo, Edicins do Cumio.
2001 lvarez de la Granja, M., Garca Turnes, B. e
Gonzlez Bueno, C.: Diccionario gallego-castellano,
castellano-gallego, Vigo, Galaxia.
2001 Lpez, C. et al.: Diccionario Cumio espaol-galego,
2001 Lpez, C. et al.: Diccionario Cumio galego-espaol,
2002 Riveiro Costa, X.: Diccionario Cumio de construccins
preposicionais, Vigo, Edicins do Cumio.
BI BLI OGRAF A: REPERTORI OS TERMI N OGRFI COS
A. CIENCIA E TECNOLOXA
1993 Davia Facal, L.: Problemas co lxico cientfico. Algunhas
propostas de solucin, Santiago de Compostela, DXPL,
Xunta de Galicia.
1999 Davia Facal, L.: Lingua e ciencia, Vigo, Xerais.
2000 Garrido, C. e Riera, C.: Manual de galego cientfico: orien-
taons lingsticas, A Corua, Associaom Galega da
Lngua.
A.1 Ciencias matemticas
1988 Santamarina, A. e Gonzlez Gonzlez, M.: Lxicos: mate-
mticas, fsica, qumica, Santiago de Compostela, DXPL,
Xunta de Galicia.
1992 Garca Prez, P.: Diccionario de trminos matemticos, El
Boecillo-Valladolid, La Calesa.
1995 Masa Vzquez, X. M. e Fortes Lpez, A. B. (coords.): Voca-
bulario dematemticas, Santiago de Compostela, Univer-
sidade de Santiago de Compostela (accesible en formato
electrnico en http://www.usc.es/~snlus/vocab.htm).
A.2 Ciencias fsicas e ciencias do espacio
A.2.1 Fsica
Xunta de Galicia.
A.2.1 Qumica
Xunta de Galicia.
2002 Guitin Rivera, X. (coord.): Vocabulario de Qumica,
Santiago de Compostela, Servizo de Normalizacin Lin-
gstica-Universidade de Santiago de Compostela (acce-
sible en formato .pdf en
http://www.usc.es/~snlus/vocab.htm).
A.3 Ciencias da terra
1988 Nez Singala M. et alii: Vocabulario do medio fsico e o
asentamento humano, Santiago de Compostela, DXPL,
Xunta de Galicia.
1988 Ruibal Cendn, I.; Garca Cancela, X. e Torres Tomar, X.,
Vocabulario do medio agrcola, Santiago de Compostela
DXPL, Xunta de Galicia.
1991 Sanjun Lpez, A. et alii: Vocabulario das ciencias naturais.
Santiago de Compostela, DXPL, Xunta de Galicia.
1994 Colectivo A Corrente: Lxico bsico das ciencias naturais
casteln-galego, Santiago de Compostela, Universidade de
Santiago de Compostela. (accesible en
1999 O galego agropecuario, Xvenes agricultores, nm. 168,
164-165; nm. 169, 74-75; nm. 170, 56-57; nm. 171,
52-53; nm. 172, 102-103; nm. 173, 86-87.
2000 Balibrea, S. et alii: Glosario, en Ciencias da Natureza 1,
Secundaria, Serie Aula Aberta, Madrid, Anaya, 212-215.
2000 Davia Facal, L.: Diccionario das ciencias da natureza e da
sade, A Corua, Deputacin 2 tomos: I (A-B) e II (C).
s.d. CRTVG: Rede Natura. Glosario de termos.
A.4 Ciencias do medio
2002 Prado, D. (dir.): Lxico do medio (cataln, corso, friulano,
galego, ladino, occitano e sardo), Pars-Barcelona, Unin
Latina-TERMCAT (accesible en formato electrnico en
http://www.linmiter.net/lexique/gallec.html).
A.5 Ciencias da vida
1991 Sanjun Lpez, A. et alii: Vocabulario das ciencias naturais,
1994 Colectivo A Corrente: Lxico bsico das ciencias naturais
casteln-galego, Santiago de Compostela, Universidade de
Santiago de Compostela. (accesible en formato electrni-
co en http://www.usc.es/~snlus/vocab.htm).
sade, A Corua, Deputacin, 2 tomos: I (A-B) e II (C).
A.5.1 Bioloxa
1974 Sobreira Salgado, Fr. J.: Ensayos para la historia general
botnica de Galicia que debr comprehenderse en el
Diccionario o Glosario General de la Lengua Gallega, de
que va extractado [1794], en Jos Luis Pensado (ed.):
Opsculos lingsticos gallegos del siglo XVIII, Vigo, Galaxia,
221-267.
1988 Chouza Mata, M. e Cid, R.: 1300 nomes galegos de seres
vivos: nomenclatura para o ensino do medio natural,
Santiago de Compostela, Follas Novas.
1989 Torres Romar, X.: Terminoloxa. Morfoloxa da abella,
Boletn Apcola, 29, 45-46.
1997 Fuentes Arderiu, X. (coord.): Diccionario ingls-castellano-
cataln-euskera-gallego de biologa y patologa moleculares,
Barcelona, Sociedad Espaola de Bioqumica Clnica y
Patologa Molecular, 45-62.
1998 Mguez Rodrguez, L. et alii: Algas marias de Galicia: bio-
loxa, gastronoma, industria, Vigo, Xerais, 267-271.
A.5.2 Botnica
1756 Sarmiento, Fr. M.: Borrn de varios nombres gallegos de
vegetables, en Fr. Martn Sarmiento (1986): Catlogo de
voces vulgares y en especial de voces gallegas de diferentes
vegetables, Salamanca, Universidade de Salamanca.
1756 Sarmiento, Fr. M.: Onomstico latn-gallego de los vege-
tables que vio el Padre Sarmiento (Sistema de Monsieur
Tournefort), en Fr. Martn Sarmiento (1986): Catlogo de
voces vulgares y en especial de voces gallegas de diferentes
vegetables, Salamanca, Universidade de Salamanca, 401-
464.
1961 Rohlfs, G.: Apuntes para una flora popular de Espaa,
Estudis romnics, VIII, 121-133.
1975 Sarmiento, Fr. M.: Viaje a Galicia: 1745, edicin y estudio
por Jos L. Pensado, Salamanca, Universidade de
Salamanca.
1977 Garca, X. R. et alii: Os arbres de Galicia, Vigo, Comisin
de Ensino e Investigacin-Albe-Galicia.
1985 Garca Moreira, M. T. e Nez Martnez, M. S.: Estudio
de la vegetacin de la comarca de Tuy, Carenal, 11, 3-15.
1986 Ceballos Jimnez, A.: Diccionario ilustrado de los nombres
vernculos de las plantas de Espaa, Madrid, ICONA.
1987 Antelo Docampo, P. e Penas Patio, X.: As plantas,
Santiago de Compostela, Museo do Pobo Galego, 83-86.
1987 Armesto, F. (coord.): Gua de las algas del litoral gallego, A
Corua, Casa das Ciencias-Concello da Corua.
1989 Castro, M. et alii: Gua das rbores de Galicia autctonas e
ornamentais, Vigo, Xerais, 301-305.
1991 Chouza Mata, M. e Cid, R.: 200 nomes galegos de herbas
ventureiras, Boletn das ciencias, 10, 22-26.
1992 Losada Cortias, E.; Castro Gonzlez, J. e Nio Ricoi, E.:
Nomenclatura verncula da flora vascular galega, Santiago
de Compostela, Consellera de Agricultura, Gandera e
Montes-Xunta de Galicia.
1994 Antelo Docampo, X. e Penas Patio, X.: As plantas medi-
cinais, Santiago de Compostela, Museo do Pobo Galego.
1994 Carmona lvarez, M. D.: Plantas medicinales lucenses,
Lucensia, IV/9, 111-120.
1994 Nio Ricoi, E.; Losada Cortias, E. e Castro Gonzlez, J.:
Catlogo da flora vascular galega, Santiago de Compostela,
Consellera de Agricultura, Gandera e Montes, Xunta de
Galicia.
1994 Silva Pando, F. J.; Rigueiro Rodrguez, A. e Romero
Franco, R.: Gua de plantas medicinais de Galicia, Vigo,
Galaxia.
1998 Murcia, J. e Hoyos, I.: Caractersticas y aplicaciones delas
plantas (accesible en formato electrnico en
http://www.lexicool.com/DLink.asp?ID=0TI5RU74272&I
L=3&L1=64).
2000 Castro Cerceda, M. L.: Gua dos cogomelos comns de
Galicia, Vigo, Xerais.
2003 Nieto Romn, A. e Martnez Leyenda, P.: Gua da nature-
za. Campus de Marcosende, Vigo, Oficina de Medio
Ambiente- Vicerrectorado de Investigacin, Universidade
de Vigo, 24-26.
A.5.3 Zooloxa
1927 Iglesias Iglesias, L.: As aves de Galicia, ASEG, I, 249-
262.
1928 Iglesias Iglesias, L.: Notas entomolxicas. Insectos de
Galiza, Ns, 53, 89-94 [Xuntanza fixo unha edicin fac-
similar en 1991 e foi reeditado en 1997 en Goretti
Sanmartn (ed.): Prosa didctica (1916-1936), Antoloxa,
Vigo, A Nosa Terra, ASPG, 215-217].
1952 Iglesias Iglesias, L.: Fauna de Galicia. III. Aves de Galicia
existentes en el Museo Regional de Historia Natural de la
Facultad de Ciencias de la Universidad de Santiago,
BUSC, LVII-LX, 225-190.
1974 Villaverde, L.: Mariscos de Galicia: como son, como viven,
como se pescan, como se comen, Sada, Edicis do Castro.
1975 Penas Patio, J. M. e Pedreira Lpez, C.: Nomes galegos
do Erithacus rubecula e do Troglodytes troglodytes,
Verba, 2, 295-306.
1975 Pensado, J. L.: Papeletas de nombres de peces del P. Fr.
J. Sobreira, Verba, 2, 157-180.
das aves do xnero Streptopelia e Columba, Verba, 3,
347-356.
1977 Castro, A. de: Sobre os vertebrados da fraga de
Caaveiro, Braa, 1, 105-116.
1977 Pedreira Lpez, C. e Penas Patio, J. M.: Lista de padrn
de aves de Galicia I, Braa, 1, 131-144.
de aves piciformes, Verba, 4, 343-354.
1978 Pedreira Lpez, C. e Penas Patio, J. M.: Lista de padrn
de aves de Galicia II, Braa, 2, 25-38.
1980 Penas Patio, X. M. et alii: Gua das aves de Galicia, Vigo,
Galaxia, 226-229, 231-238 [Baha publicou unha edi-
cin aumentada en 1991].
das aves da familia fringillidae, Verba, 7, 355-377.
1982 Sociedade Galega de Historia Natural: Apndice: lista
patrn dos vertebrados de Galicia, en Prez Alberti
(dir.): Xeografa de Galicia. Tomo I: o medio, A Corua,
Slvora, 197-210.
1982 Curt Martnez, J. e Galn Regalado, P.: Esos anfibios y rep-
tiles gallegos, Pontevedra, edicin do autor.
1983 Devesa Regueiro, S.: Gua dos peixes de Galicia, Vigo,
Galaxia, 203-205, 209-218.
1985 Nez Xestoso, M.: As familias da avifauna galega, Tui,
edicin do autor, 7-16.
1985 Ramonell Goyanes, R.: Gua dos mariscos de Galicia, Vigo,
Galaxia, 267-276, 277-281.
1988 Freire Daz, P.: Taller de ecoloxas, Xermolos, 26, 43-45.
1988 Snchez-Canals, J. L. e Guitin, J.: Inventario dos morcegos
de Galicia, Sada, Edicis do Castro.
1989 Conde Teira, M. e Vidal Figueroa, T.: Nomes galegos para
as aves ibricas: unha nova proposta, en (1991) Actas do
congreso galego de ornitoloxa, Santiago de Compostela,
1989 Fernndez de la Cigoa Nez, E.: Viaxeiros da auga: aves
marias e acuticas de Galicia e norte de Portugal, Vigo,
Xerais.
1990 Fernndez de la Cigoa Nez, E.: Os cabaleiros do mar,
baleas e golfios das nosas augas: gua dos cetceos de Galicia
e Iberia, Vigo, Asociacin Galega para a Cultura e a
Ecoloxa, 13-15.
1991 Penas Patio, X. M.; Pedreira Lpez, C. e Rodrguez
Silvar, C.: Gua das aves de Galicia, A Corua, Baha.
1992 Mata, A. de la e Lamas, A.: Gua das especies cazables,
Santiago de Compostela, Consellera de Agricultura,
Gandera e Montes.
1992 Rodrguez Villanueva, X. L. e Vzquez, X.: Peixes do mar
de Galicia, Vigo, Xerais [3 volumes: I, 157-173, 197-198,
II, 347-350, III, 409-414].
1993 Galn Regalado, P. e Fernndez Arias, G.: Anfibios e rpti-
les de Galicia, Vigo, Xerais.
1993 Vivero, X. De; Castro Laxe, X. C. e Muoz Toro, N.:
Vecias do home, Aves urbanas de Galicia, Vigo, Xerais.
1995 Berns, F.: Diccionario de nomes vernculos de aves, Madrid,
Gredos.
1995 Sociedade Galega de Historia Natural: Atlas de vertebrados
de Galicia: aproximacin distribucin dos vertebrados
terrestres de Galicia durante o quinquenio 1980-85, Santiago
de Compostela, Consello da Cultura Galega [2 volumes].
1996 Conde Teira, M. A.: Acerca dos nomes dos anfibios e
rptiles galegos, Cadernos de Lingua, 13, 75-88.
1996 Fernndez de la Cigoa Nez, E.: Aves do mar de
Galicia, Vigo, Asociacin Galega para a Cultura e a
Ecoloxa, 96-98.
1996 Prado Vzquez, X. de e Prado Vzquez, A. de: Vocabulario
da fauna maria, Galego-casteln-ingls-latn (accesible en
http://webs.uvigo.es/sli/).
1996 Roln, E. e Otero-Schmitt, J.: Gua dos moluscos de Galicia,
Vigo, Galaxia, 301-305.
1996 Salvadores Ramos, R. e Vidal Rodrguez, C.: Estatus da
avifauna galega, en III Anuario das aves de Galicia 1995,
Grupo Erva, Vigo, 4-15.
1997 Garrido, C.: Dicionrio terminolgico quadrilnge de
Zoologia dos invertebrados, A Corua, Associaom Galega
da Lngua.
1998 Beaman, M. e Madge, S.: Gua de identificacin. Aves de
Europa, norte de frica y Prximo Oriente, Barcelona,
Ediciones Omega.
1999 Conde Teira, M. A.: Nomes galegos para as aves ibricas:
lista completa e comentada, Chioglossa, 1, 121-138.
2000 Lahuerta Mourio, F. e Vzquez lvarez, F. X.: Vocabu-
lario multilinge de organismos acuticos, Santiago de
Compostela, Centro Ramn Pieiro para a Investigacin
en Humanidades-Xunta de Galicia.
2000 Lpez Muoz, D.: Gua do consumidor de peixe fresco,
Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Consellera de
Pesca, Marisqueo e Acuicultura.
2002 Bartol, T. (coord.); Aleixandre, M. e Prez Magdalena, R.:
MAGUS: Multilingual Animal Glossary of Unveiled
Synonyms. Pan-European Dictionary of Common Names of
Animals: Mammals anda Birds in 53 languages in Europe.
Part 6 (Romance languages-western) (accesible en formato
electrnico en
http://www.lexicool.com/DLink.asp?ID=0QR7PS92451
&IL=3&L1=64).
2003 Nieto Romn, A. e Martnez Leyenda, P.: Gua da natureza.
Campus deMarcosende, Vigo, Oficina de Medio Ambiente,
Vicerrectorado de Investigacin, Universidade de Vigo,
24-26.
s.d. Almeida A., F.; Barbosa, V., Olmo Casalderrey, M L.;
Iglesias Rodrguez e Sora Rei: As aves de Galicia.
(Consultable en http://webs.uvigo.es/h03/webh03/vigo-
term/traballos_arquivos/traballoaves.htm).
A.5.4 Medicina
1989 Lpez Dobao, X. A.: Terminoloxa anatmica,
Educacin en Galicia, 6, 22-23.
1994 Martnez Martnez, P.: Vocabulario bsico de radiodiagnsti-
co, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.
1997 Mir Balagu, J. (coord.): Diccionario castellano-cataln-
euskera-gallego de bioqumica clnica, Barcelona, Sociedad
Espaola de Bioqumica Clnica y Patologa Molecular, 7-
44.
1999 Alberola Cuat, V. et alii: Diccionario y vocabulario pluri-
linge de documentacin mdica, Valencia, Servei de
Publicacions de la Universitat de Valncia.
2000 Castro Fontn, C.: Insuficiencia renal. Traduccin comenta-
da e glosarios dun texto mdico ingls, Vigo, Memoria de fin
de carreira indita presentada na Facultade de Filoloxa e
Traducin da Universidade de Vigo.
sade, A Corua, Deputacin.
2000 Gonzlez Castro, M. F.: Traduccin comentada e glosario
bilinge dun vademecumclnico ingls, Vigo, Memoria de
fin de carreira indita presentada na Facultade de
Filoloxa e Traducin da Universidade de Vigo.
2001 Veiga Novoa, C.: Traduccin comentada e glosario termino-
lxico dun manual universitario canadiano sobre a anorexa
nerviosa, Vigo, Memoria de fin de carreira indita presen-
tada na Facultade de Filoloxa e Traducin da Univer-
sidade de Vigo.
2002 Real Academia de Medicina e Cirurxa de Galicia:
Diccionario Galego de Termos Mdicos, Santiago de
Compostela, Consellera de Educacin e Ordenacin
Universitaria, DXPL, Xunta de Galicia. (Accesible en
http://www.edu.xunta.es/portal/index.jsp)
A.6 Enxeara
A.6.1 Enxeara militar, naval, civil
1956 Crespo Pozo, J. S.: Nombres de embarcaciones, El
Museo de Pontevedra, X, 127-135.
A.6.2 Enxeara mecnica e qumica maquinaria
1997 Rodrguez Romn, M. L.: Diccionario polglota del tren,
Madrid, Luna.
1999 Riveiro Collazo, C. M.: Glosario de termos da mecnica do
autombil en francs, galego, casteln, Vigo, Memoria de fin
2001 Rivas Otero, M.: Glosario galego-ingls, ingls-galego do
motor principal dun barco pesqueiro, Vigo, Memoria de fin
2003 Gonzlez Rama, R.: Estudio e proposta de traduccin (fran-
cs-galego) dun glosario de innovacins automobilsticas
(www.auto-innovation.com), Vigo, Proxecto fin de carreira
presentado na Facultade de Filoloxa e Traducin da
Universidade de Vigo.
A.6.3 Minara
1990 Mirre, J. C.: Gua dos minerais de Galicia, Vigo, Galaxia.
A.6.4 Urbanismo, construcin
1989 Vega Pato, T.: As casopas, BESem, 10, 72-76.
1998 Souto Gonzlez, M. et alii: Lxico de urbanismo, construc-
cin e arquitectura casteln-galego, Vigo, Colexio Oficial de
Arquitectos de Galicia, Servicio de Normalizacin
Lingstica do Concello de Vigo.
1999 Caamao Surez, M.: As construccins adxectivas, Santiago
de Compostela, Museo do Pobo Galego, Fundacin
Caixa Galicia, 111-116.
2001 Dosil, B. (coord.): Lxico da construccin, Pontevedra,
Asociacin Provincial de Empresas da Construccin de
Pontevedra, Fundacin Instituto Tecnolgico de Galicia,
Xunta de Galicia.
s.d. Diccionario galego da construccin (accesible en formato
electrnico en
http://carlinhos90.eresmas.com/index.html).
s.d. Cidre Bardels, J. A.: Diccionario interactivo de arquitec-
tura e construccin (accesible en formato electrnico en
http://www.arquitecturagalega.net/AG/dicionario/dicio-
nario.cgi?amosa=paxina).
A.6.5 Electrotecnia
1991 Fernndez Sabn, R.: Vocabulario da Electricidade e a
Electrnica, Santiago de Compostela, DXPL, Xunta de
Galicia.
A.6.6 Electrnica
2002 Rodrguez Portabales, E.: Diccionario tecnolxico de electri-
cidade e electrnica, Vigo, Xerais.
A.7 Ciencias e tecnoloxa interdisciplinares
1940 Rubinos, J.: A epopeia da sega, Cultura Gallega, 77-79,
33-38.
1978 Taboada Cid, M.: Algunos aspectos de la vida material y
espiritual de A Mezquita, Bau, VIII, 107-166.
1988 Torres Romar, X.: Vocabulario apcola. Terminoloxa ap-
cola, Boletn Apcola, 26, 42-45.
1988 Torres Romar, X.: Terminoloxa. Terminoloxa apcola: a
extraccin do mel, Boletn Apcola, 27, 38-42.
1988 Torres Romar, X.: Terminoloxa. Productos apcolas,
1989 Asorey, Xess M. et alii: Diccionario temtico ilustrado de
apicultura. Vocabulario casteln-galego, Santiago de
Compostela, Centro de Experimentacin e Divulgacin
Apcola de Galicia.
1989 Torres Romar, X.: Terminoloxa. Morfoloxa da abella,
1989 Torres Romar, X.: Terminoloxa. Perodos de vida das
abellas, Boletn Apcola, 32, 46-47.
1989 Torres Romar, Xos: Terminoloxa. O enxame, Boletn
Apcola, 35, 40.
1991 Albentosa Verd, M.: Glosario de acuicultura, Santiago de
Compostela, Direccin Xeral de Formacin Pesqueira e
Investigacin, Xunta de Galicia.
1992 Cua Casasbellas, M. A.: Glosario de acuicultura, Santiago
de Compostela, Consellera de Pesca, Marisqueo e
Acuicultura, Xunta de Galicia.
1995 Reguera y Pardias, E.: Traduccin de algunas voces y locu-
ciones gallegas, especialmente de agricultura, al castellano
(1840-1858), A Corua, Real Academia Galega, 24-90.
1999 Snchez Maroo, C.: Traduccin comentada eglosario bilin-
ge dun manual ingls sobre a pesca comercial, Vigo,
Memoria de fin de carreira indita presentada na Facultade
de Filoloxa e Traducin da Universidade de Vigo.
2001 Gonzlez Gonzlez, M. (coord.): Vocabulario de telefona y
comunicaciones mviles castellano-galego, galego-castellano,
Madrid, Universidade Antonio de Nebrija e Fundacin
Airtel (editado en CD-ROM).
2002 Lahuerta Mourio, F.; Vzquez lvarez, F. X. e Rodrguez
Villanueva, X. L.: Vocabulario multilinge de acuicultura,
Santiago de Compostela, Centro Ramn Pieiro para a
Investigacin en Humanidades, Xunta de Galicia.
A.7.1 Industria e oficios diversos
1923 Ballesteros Curiel, J.: Verbo dos arginas (jerga-latn de los
canteros), Pontevedra, Imprenta Antnez.
1956 Crespo Pozo, J. S.: Nombres de embarcaciones, El
Museo de Pontevedra, X, 127-135.
1963 Lis Quibn, V.: La jerga de los canteros de Pontevedra,
en Actas do I Congresso de Etnografia e Folclore promovido
pela Cmara Municipal de Braga (Braga, 1956), III, Lisboa,
Junta de Aco Social, 113-141.
1983 Colectivos Culturais de Esquerda galega: Vocabulario, ofi-
cios e profesins, Vigo, Artes Grficas Galicia.
1985 Ripoll Autua, A.; Sanesteban, E. e Beceiro, M J.:
Linguaxe tcnica-profesional e normalizacin lingsti-
ca, en Actas das II xornadas da lingua galega, Santiago de
Compostela, DXPL-Xunta de Galicia, 43-68.
1988 Alonso, E.: Pescadores del Mio pontevedrs,
Pontevedra, 4, 157-166.
1989 Alonso, E.: Pescadores del ro Mio: tramo gallego-portu-
gus, Vigo, Deputacin Provincial, 199-200.
1989 Filgueira Valverde, X.: A arte esquencida dos toneleiros
galegos e a vella historia do gremio de Pontevedra, La
Voz de Galicia, 4 abril 1989 [reeditado en Xos Filgueira
Valverde: VI Adral. Sada, Edicis do Castro, 214-219].
1990 Arnaiz, R. e Coo, A. de: Artes de pesca da Ra de Arousa,
Santiago de Compostela, Direccin Xeral de Formacin
Pesqueira e Investigacin, Consellera de Pesca, Maris-
queo e Acuicultura, Xunta de Galicia.
1990 Vzquez Varela, J. M. (coord.): El hombre y el mar en la
costa suroeste de Pontevedra, Pontevedra, Deputacin
Provincial de Pontevedra, 143-230.
1992 Gonzlez Prez, C.: Os zoqueiros de Ponteareas, Bau,
XXIII, 115-147.
1994 Abella, A. e Pose, H. M.: Alfarera de torno en Buo,
Malpica, Escola Taller Casa do Oleiro, Concello de
Malpica, 75-84.
1994 Sotelo Blanco, O.: Os afiadores: a industria ambulante,
Santiago de Compostela, Sotelo Blanco.
1995 Rivas, P.: Oficios perdidos: lxico dos ferreiros, Lugo,
Deputacin Provincial de Lugo.
1995 Trigo Daz, F.: Remexendo nas cinzas dunha xerga gre-
mial. O gremio dos telleiros, Pontevedra, 11, 91-92.
1996 Vzquez Pintor, X.: Os vellos oficios, Vigo, Xerais, 135-
140.
1997 Calo Lourido, F.: Artes de pesca martimas e fluviais, en
Xos Manuel Gonzlez Reboredo (coord.): Galicia.
Antropoloxa XXV. Marieiros. Creacin esttica, A Corua,
Hrcules de Ediciones, 149-221.
1997 Calo Lourido, F.: O marisqueo. Actividades agromarti-
mas, en Xos Manuel Gonzlez Reboredo (coord.):
Galicia. Antropoloxa XXV. Marieiros. Creacin esttica, A
Corua, Hrcules de Ediciones, 223-267.
1997 Gil de Bernab, X. M.: Artesana de Galicia, en Xos
Manuel Gonzlez Reboredo: Galicia. Antropoloxa XXVI.
Artesana e sociedade, A Corua, Hrcules de Ediciones,
18-127.
1998 Fernndez del Riego, F.: A pesca galega de mar a mar,
Sada, Edicis do Castro, 127-129.
1998 Fidalgo Santamaria, X. A.: Arredor do polbo. Do mar
montaa, en Francisco Calo Lourido (coord.): Antropo-
loxa marieira. Actas do Simposio Internacional de
Antropoloxa in memoriam Xos Filgueira Valverde
(Pontevedra, 10-12 de xullo, 1997), Santiago de
Compostela, Consello da Cultura Galega, 195-230.
1998 Formoso Gosende, V. (coord.): Vocabulario do sector txtil,
Santiago de Compostela, Confederacin de Empresarios
de Galicia.
1999 Vzquez Pintor, X.: A tribo sabe: os vellos oficios (II), Vigo,
Xerais, 22, 33-34, 55-58, 75, 94-97, 115-116, 131-132,
163-164, 58-60, 132-136, 169-170.
2002 Souto Garca, M. B.: Vocabulario das artes grficas.
Obradoiro de encadernacin, Vigo, Universidade de Vigo,
Servicio de Publicacins (accesible en formato electrni-
co en http://webs.uvigo.es/sli/obradoiro/).
s.d. Vocabulario temtico galego-casteln, castellano-gallego III -
oficios e profesins, oficios y profesiones, Centro tiendas.
A.7.2 Informtica
1994 Gmez Guinovart, J. e Lorenzo Surez, A. M.: Vocabulario
de informtica Galego-Ingls-Casteln, Vigo, Servicio de
Normalizacin Lingstica da Universidade de Vigo
(accesible en http://webs.uvigo.es/sli/lexico/index.html).
1996 Glosario bsico ingls-galego sobre Internet, Santiago de
Compostela, San Lus Informtica/ DXPL, Xunta de
Galicia (accesible na parte rexistrada BBS do centro
de informacin lingstica Galego.org:
http://galego.org/vocabularios/internet.html).
1998 Baleirn, Ch. et alii: O labirinto virtual: sobre as novas tec-
noloxas na educacin, Vigo, Xerais, 87-104.
2000 Proxecto Trasno: Diccionario tcnico ingls-galego.
2001 Fernndez Eiros, A.; Fernndez Salgado, X. e Fernndez
Salgado, B.: Diccionauta: glosario de termos ingleses para
internautas galegos, Santiago de Compostela, Consellera
de Familia e Promocin do Emprego, Muller e Xuven-
tude, Xunta de Galicia.
2001 Hermida Ruibal, A.: Glos@rio de termos da Internet (gale-
go-ingls-casteln-portugus), Vigo, Universidade de Vigo
(accesible en
http://www.uvigo.es/webs/sli/glinternet/index.html).
2001 Patio Prez, E. e Gonzlez Ucha, X. L. (coord.): Lxico
informtico ingls-galego, Santiago de Compostela, Xunta
de Galicia (accesible en
<http://www.edu.xunta.es/portal/index.jsp).
2001 Unin Latina, Realiter e Bureau de la traduction du
Canada (eds.): Lxico panlatino de Internet (cataln-espa-
ol-francs-galego-italiano-portugus-romans), (accesible
en .pdf en <http://www.usc.es/snlus/vocab.htm>).
2002 Cueto-Felgueroso, P.: Diccionario de termos en Internet,
Vilagarca de Arousa, Editorial Grgola.
s.d. Glosario bsico ingls-galego sobre a Internet, [Consultable
en http://www.galego.org/index.html].
s.d. Proxecto Xis-Galego21.org: Glosario de informtica Xis
(accesible en
http://www.galego21.org/xis2/glosario_ab.html).
s.d. Forxn, A.: Siglas informticas usuais (accesible na rede
nos enderezos http://www.galego21.org/nos/ anxo_for-
xan/siglas/siglas.html e mais en
http://members.tripod.com.br/ramonflores/outros/Siglas.
html).
s.d. Otero Lpez, M L.: Glosario da Gaceta Dixital (accesible
na rede en
http://www.cesga.es/telecursos/GacetaDixital/anexos/glo-
sario.html).
A.7.3 Metroloxa. Pesos e medidas
1988 Lpez Dobao, X. A.: Vocabulario das pesas e medidas,
B. CIENCIAS SOCIAIS
B.1 Educacin
1984 Matalobos Cerceda, M. C. e Daz Lpez, O.: Vocabulario
galego de Formacin Profesional, Lugo, Celta.
1989 Lpez Dobao, X. A.: Terminoloxa da Educacin,
Educacin en Galicia, 4, 27.
1997 Caballo Villar, M. B. et alii: [Lxico bsico de] 131 concep-
tos clave de educacin social, Santiago de Compostela,
Servicio de Normalizacin Lingstica da USC (accesible
en formato electrnico
2000 Sobrado Fernndez, L. (coord.): Glosario de orientacin
escolar e profesional, Santiago de Compostela,
Universidade de Santiago de Compostela (accesible en
.pdf en <http://www.usc.es/snlus/vocab.htm>).
2001 Currs, C. e Dosil, A. (codirs.): Diccionario de psicoloxa e
educacin, Santiago de Compostela, Consellera de
Educacin e Ordenacin Universitaria-Xunta de Galicia
(accesible en formato electrnico co ttulo Diccionario de
Pedagoxaen
<http://www.edu.xunta.es/diccionarios/index.html>).
2002 Rubal Rodrguez, X. (coord.): Lxico bsico de mtodos de
investigacin e diagnstico en educacin (galego-espaol),
Santiago de Compostela, Servicio de Normalizacin
Lingstica da USC.
B.2 Dereito
1909 Martnez Salazar, A.: Fragmento de un nuevo cdice
gallego de las Partidas, BRAG, III/31, 149-158; III/32,
171-179 [reeditado en Andrs Martnez Salazar (1981):
Algunos temas gallegos, II, A Corua, Real Academia
Galega, 103-124].
1980 Louzao Pardo, R.: Lxico jurdico de los Tumbos del monas-
terio de Sobrado de los Monjes, Madrid, Tese de doutora-
mento indita presentada na Facultade de Filoloxa da
Universidade Complutense de Madrid, Madrid.
1986 Costas Abreu, X.: Para un vocabulario xudicial (I).
Lingua e Administracin, 8, 4-5.
1990 Garca y Garca, J.: La lengua de los documentos medie-
vales en romance berciano, Estudios Bercianos, 12, 101-
108.
1996 Lpez Taboada, C. et alii: Curso superior de linguaxe xur-
dica. [s. l.], Santiago de Compostela, Consello do Poder
Xudicial/ Direccin Xeral de Xustiza e Interior, Xunta de
Galicia, 257-291.
1997 Gonzlez Montas, A.: Problemas terminolxicos nos
servicios lingsticos da administracin de xustiza.
Fichas lexicogrficas do Servicio da Audiencia Provincial
de Ourense, Cadernos de Lingua, 16, 71-98.
1997 Gonzlez Montas, A.: Notas para un vocabulario bsi-
co-xurdico casteln-galego: a letra A, BAL, 7-8, 3-13.
1997 Rodrguez Ennes, L. e Blanco Rodrguez, L.: Vocabulario
xurdico, aforismos e locucins latinas: casteln-galego, latn-
galego, Vigo, Servicio de Publicacins da Universidade de
Vigo.
1998 Docampo Pereira, M.: Fraseoloxa xurdico-administrativa.
Glosario galego-ingls-alemn-casteln, Vigo, Memoria da
Facultade de Filoloxa e Traducin da Universidade de
Vigo (accesible en http://www.uvigo.es/webs/traduc-
tor/mdocampo/).
1998 Gutirrez Aller, V.: Formulario notarial, Santiago de
Compostela, Xunta de Galicia, CEOU, DXPL, CIRP, 268-
279.
2003 Gmez Mixome, A. et alii: Compilacin de terminoloxa
xurdica casteln-galego. Formularios bsicos de procede-
mento xudicial, A Corua, Consello da Avogaca
Galega.(CD e tamn accesible en
http://sal.avogacia.org/cdcomforma/docs/CRLC-G.pdf).
s.d. Tecnicismos xurdicos e galego popular (accesible en
http://sal.avogacia.org/Tecnicismos_xurdicos_e_gale-
go_popular.htm).
B.3 Ciencias econmicas
1993 Aguilella Albella, S. et alii: Manual bsico de Economa en
galego, A Corua, La Voz de Galicia [2 edicin supervi-
sada por TERMIGAL en 1998].
1997 Formoso Gosende, V. (coord.): Diccionario de termos eco-
nmicos e empresariais galego-casteln-ingls, Santiago de
Compostela, Confederacin de Empresarios de Galicia.
2003 Diccionario de termos de comercio exterior, Vilagarca de
Arousa, Editorial Grgola.
B.3.1 Finanzas
1989 lvarez Losada, R. e Martn Biedma R.: Glosario de termos
bancarios, Santiago de Compostela, DXPL, Xunta de
Galicia.
1990 Carballo Martnez, . e Dosil Lpez, B.: Apuntamentos
para un lxico da banca (I), Cadernos de Lingua, 1, 17-40.
para un lxico da banca (II), Cadernos deLingua, 2, 59-78.
para un lxico da banca (III), Cadernos de Lingua, 3, 73-
84.
1993 Carballo Martnez, . e Dosil Lpez, B.: Diccionario gale-
go de banca, Santiago de Compostela, DXPL, Xunta de
Galicia.
1998 Lpez Taboada, C.: Diccionario do Seguro en Lingua
Galega, Santiago de Compostela, DXPL, Xunta de Galicia.
1999 Daz Rodrguez, M.: Glosario bilinge de trminos de segu-
ros, Vigo, Memoria de fin de carreira indita presentada
na Facultade de Filoloxa e Traducin da Universidade de
Vigo.
B.3.2 Comercio
1988 Boulln Agrelo, A. I.; Daz Abraira, C. e Penoucos
Castieiras, M.: Vocabulario comercial bsico, Santiago de
Compostela, DXPL, Xunta de Galicia.
1997 Fernndez Fraga, M.: Unidades bsicas da conversacin de
negocios: ruso, ingls e galego, Vigo, Memoria de fin de
carreira indita presentada na Facultade de Filoloxa e
1997 Vocabulario da comunicacin comercial (accesible na parte
rexistrada BBS do centro de informacin lingstica
Galego.org:
http://galego.org/index.html).
2003 Realiter-Unin Latina, Lxico panlatino de comercio electr-
nico, (accesible en http://www.realiter.net/temp/panla-
tin_e-com.pdf).
s.d. Tboa comparativa de formas do lxico comercial (accesible
en Galego.org: http://galego.org/vocabularios/lexico-
com.html).
B.4 Ciencias do comportamento. Psicoloxa
2001 Currs, C. e Dosil, A. (codirs.): Diccionario de psicoloxa e
educacin, Santiago de Compostela, Consellera de
Educacin e Ordenacin Universitaria, Xunta de Galicia
(accesible en formato electrnico co ttulo Diccionario de
Pedagoxaen
http://www.edu.xunta.es/diccionarios/index.html).
B.5 Administracin, traballo e emprego
1955 Machado, J. P.: Vocabulrio portugus de 1192-1193.
Rportugal, XX/140, 329-332.
1978 Martnez Rodrguez, G.: Documentos en gallego do
monasterio de Montederramo: s. XIII: Edicin anotada y
estudio lexicogrfico, Tese de doutoramento indita pre-
sentada na Facultade de Filosofa e Letras da
Universidade de Valladolid.
1980 Rodrguez Fernndez, C.: Concilio Pastoral de la Iglesia
Gallega. Lexicn temtico sobre la promocin social.
Edicin trilinge, Senara, 2, 167-185.
1983 Ferreira, J. de A. (ed.): Afonso X. Foro real, Pars,
Universit de Paris XIII [tese de doutoramento en 4 volu-
mes] (publicada en dous volumes polo Instituto Nacional
de Investigao Cientfica de Lisboa en 1987 [o volume
II incle o glosario]).
1983 Martn Biedma, R. M.: O lxico dos documentos galegos do
mosteiro de San Estebo de Ribas de Sil, Santiago de
Compostela, Memoria de licenciatura indita presentada
na Facultade de Filoloxa da Universidade de Santiago de
Compostela.
1984 Costas Abreu, X. e Garca Cancela, X.: Para un vocabu-
lario administrativo. Instrumentos administrativos,
Lingua e Administracin, 4, 9.
1986 Seccin de Linguaxe Administrativa do Instituto da
Lingua Galega: Cadernos de Documentacin Municipal,
Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de
Compostela, Consellera da Presidencia, Xunta de Galicia
[3 volumes: I, 143-147, II, 85-89, III, 175-179].
1986 Tato Plaza, F. R., Lxico do Libro das Actas do Concello de
Santiago (1416-1422), Santiago de Compostela, Memoria
de licenciatura presentada na Facultade de Filoloxa de
1991 Boulln Agrelo, A. I. et alii: Lxico da administracin caste-
ln-galego, Santiago de Compostela, Real Academia
Galega/ Instituto da Lingua Galega.
1991 Garca Cancela, X. e Daz Abraira, C.: Manual de linguaxe
administrativa, Escola Galega de Administracin Pblica-
Xunta de Galicia.
1993 Gonzlez Gonzlez, M. M.: La documentacin del
Monasterio de Vilanova d`Ozcos (aos 1136-1175),
Lletres Asturianas, 47, 89-123.
1994 Rivas Cid, X.: Curso prctico de linguaxe administrativa
para funcionarios da Xunta de Galicia, Santiago de
Compostela, Xunta de Galicia, CEOU, DXPL, 71-83.
1994 Tato Plaza, F. R.: O libro de notas de lvaro Prez, notario
da terra de Rianxo e Postmarcos (sc. XV), Santiago de
Compostela, Universidade de Santiago de Compostela
[tese de doutoramento en microfichas] (publicado en
papel en 1999 polo Consello da Cultura Galega co ttulo
Libro de notas de lvaro Prez, notario da terra de Rianxo e
Postmarcos (1457)).
1995 Barreiro Garca, M. d. C.: A documentacin notarial do con-
cello de Noia (sculos XIV-XVI). Lectura, edicin e lxico,
Santiago de Compostela, Tese de doutoramento indita
presentada na Universidade de Santiago de Compostela.
1996 Daz-Fierros Tabernero, C., Vocabulario da funcin
pblica (ingls-galego), Boletn de Administracin e
Lingua, 6, 44-51.
1996 Souto Cabo, J. A.: Glossrio do Testamento de Estevo
Peres, Aglia, XII/45, 27-44.
1997 Rodrguez Ro, X.: Glosario de fraseoloxa e termos
administrativos, en Mellorando os Servicios, como ti que-
res, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago
de Compostela, Servicio de Normalizacin Lingstica,
76-99.
2000 Sobrado Fernndez, L. (coord.): Glosario de orientacin
escolar e profesional, Santiago de Compostela, Universi-
dade de Santiago de Compostela.
B.6 Socioloxa e servizos sociais
1992 Iglesias Calo: Lxico ecopacifista, Santiago de Compostela,
CXTG-IN/ Seminario Permanente de Educacin para a
Paz.
2000 lvarez Garca, J.: O curso da auga. Obradoiro de lingua
galega para a parroquia de Sains (Vigo), Vigo, Concello de
Vigo [material didctico fotocopiado].
C. CULTURA E HUMANIDADES
C.1 Historia
1994 Candocia Pita, P., Fernndez Prieto, L. e Sousa
Fernndez, X. C.: Vocabulario da historia, Santiago de
Compostela, Universidade de Santiago de Compostela
(accesible en http://www.usc.es/~snlus/vocab.htm).
1994 Gutirrez Izquierdo, R.: Vocabulario casteln-galego de his-
toria, arte e xeografa, Santiago de Compostela, DXPL,
Xunta de Galicia.
C.2 Xeografa
1987 Vzquez Maure, F., Vocabulario de trminos geogrficos,
Madrid, Instituto Geogrfico Nacional.
1993 Fandio Martnez, X. M. et alii: Diccionario galego de xeo-
grafa, Santiago de Compostela, DXPL, Xunta de Galicia.
toria, arte e xeografa, Santiago de Compostela, DXPL,
Xunta de Galicia.
1996 CNL da Facultade de Xeografa e Historia: Lxico bsico
de xeografa casteln-galego, Santiago de Compostela,
Universidade de Santiago de Compostela (accesible en
C.3 Arqueoloxa
1995 Arias Vilas, F. e Romero Masi, A.: Diccionario de termos de
arqueoloxa e prehistoria, Vigo, Ir Indo.
1996 Pereira Gonzlez, F.: Lxico bsico de arqueoloxa casteln-
galego, Santiago de Compostela, Universidade de
Santiago de Compostela (accesible en
s.d. Baos, A. e Baos, X.: Glosario de megalitismo(accesible
en http://www.pangalaica.com/megalitismo/galego/glosa-
rio.htm).
C.4 Filosofa, tica e relixin. Artes
toria, arte e xeografa, Santiago de Compostela, Xunta de
Galicia.
1994 Iglesias Gonzlez, S. (dir.): Vocabulario galego das artes
plsticas, Santiago de Compostela, Sociedade Galega de
Arte Moderna.
1995 Iglesias Gonzlez, S. (dir.): Diccionario galego de termos
artsticos, Santiago de Compostela, Sociedade Galega de
Arte Moderna.
C.4.1 Arquitectura, escultura e pintura
1975 Martnez Rodrguez, I.: El hrreo gallego: un estudio geo-
grfico, A Corua, Fundacin Pedro Barri de la Maza.
1998 s.a.: Glosario de Urbanismo(accesible na parte rexistrada
BBS do centro de informacin lingstica Galego.org:
http://www.galego.org/vocabularios/urbanismo.htm).
1998 Souto Gonzlez, M. et alii: Lxico de urbanismo, construc-
cin e arquitectura: casteln-galego, Vigo, Colexio Oficial
de Arquitectos de Galicia/ Servicio de Normalizacin
Lingstica do Concello de Vigo.
2000 Prez Salgado, M. E.: Glosario terminolxico trilinge sobre
arquitectura relixiosa gtica e romnica (ingls-espaol-gale-
go), Vigo, Memoria de fin de carreira indita presentada
na Facultade de Filoloxa e Traducin da Universidade de
Vigo.
2001 Rozados Gmez, A.: Glosario ingls-galego deconceptos pic-
tricos: movementos, estilos, escolas, tcnicas exneros, Vigo,
Memoria de fin de carreira indita presentada na Facultade
de Filoloxa e Traducin da Universidade de Vigo.
s.d. Diccionario Galego da Construccin, [accesible en
http://www.carlinhos90.eresmas.com/defin.htm].
C.4.2 Teatro. Msica
1988 Alonso Pimentel, S. e Vzquez Lpez, M. X.: Vocabulario
da msica e espectculos, Santiago de Compostela, DXPL,
Xunta de Galicia.
1997 lvarez Alonso, Y.: Lxico de termos musicais: ingls-galego,
galego-ingls, Vigo, Memoria de fin de carreira indita
presentada na Facultade de Filoloxa e Traducin da
1998 lvarez Alonso, Y.: Lxico ingls-galego da msica, en
Viceversa, 4, 103-124.
1999 Lois Gonzlez, M.: Glosario bilinge da terminoloxa pia-
nstica: ingls-galego, galego-ingls, Vigo, Memoria de fin
1999 Posada Sez, B.: Glosario trilinge do lxico da gaita: gale-
go, casteln, ingls, Vigo, Memoria de fin de carreira in-
dita presentada na Facultade de Filoloxa e Traducin da
1999 Posada Sez, B.: Glosario trilinge do lxico da gaita,
galego-casteln-ingls, Viceversa, 5, 85-110.
2001 Camafeita Longa, O. M.: A msica popular en Galicia (glo-
sario monolinge), Vigo, Memoria de fin de carreira indi-
ta presentada na Facultade de Filoloxa e Traducin da
Universidade de Vigo, en CD-ROM.
C.5 Filoloxa
1907 Castro Lpez, M., Vocablos gallegos en el Plata,
Almanaque Gallego, X, 71-74.
1998 Tarro Varela, A. et alii: Diccionario de termos literarios,
Santiago de Compostela, Centro Ramn Pieiro para a
Investigacin en Humanidades, Xunta de Galicia (o
Diccionario de termos literarios (letras a-d) est accesible en
http://www.cirp.es/res/dtl/index.html).
C.6 Lecer. Deportes
1988 Fernndez Salgado, B.: Vocabulario do ftbol,
1988 Fernndez Salgado, B.: Xogando basquet. Vocabulario
galego-casteln-francs de baloncesto, Educacin en
Galicia, 2, 19.
1988 Novo Folgueira, P.: Vocabulario elemental do deporte,
1989 Fernndez Salgado, B.: As palabras da natacin,
1992 Mata, A. e Lamas, A.: Gua das especies cazables, Santiago
de Compostela, Consellera de Agricultura, Gandera e
Montes-Xunta de Galicia.
1993 Dacosta Alonso, M. e Lpez Fernndez, A.: Breves voca-
bularios da caza e da pesca, Cadernos da Lingua, 7, 77-91.
1995 Manual de comunicacin dos clubes de ftbol, Santiago de
Compostela, DXPL, Xunta de Galicia, 93-102.
1997 Terminoloxa do ftbol (accesible na parte rexistrada
BBS do centro de informacin lingstica Galego.org:
http://galego.org/vocabularios/futbol.html).
1998 Direccin de Deportes. Servicios Lingsticos da TVG:
Vocabulario casteln-galego de termos relacionados co depor-
te [indito].
Vocabulario bsico casteln-galego do hckey sobre
patns, Notas lingsticas[indito].
Vocabulario bsico casteln-galego do boxeo, Notas lin-
gsticas[indito].
1998 Novo, P.; Prez Froiz, S. e Rivas Casal, J. M.: Vocabulario
do deporte, Santiago de Compostela, Lea.
2000 Choucio Iglesias, S.: Tenis: glosario alemn-espaol, espa-
ol-alemn, Vigo, Memoria de fin de carreira indita pre-
sentada na Facultade de Filoloxa e Traducin da
2002 Fernndez Costas, A. e Club Ciclista Vigus: Xogas? En
galego podemos. Atletismo, baloncesto e ciclismo, Vigo,
Concello de Vigo, Universidade de Vigo, Instituto
Municipal de Deportes de Vigo, 27-31.
2002 Fernndez Costas, A.: Xogas? En galego podemos. O xogo
do paracadas, Vigo, Concello de Vigo, Universidade de
Vigo, Instituto Municipal de Deportes de Vigo, 50-51.
2002 Rodrguez Rodrguez, A., Instituto Municipal de
Deportes, SNL do Concello de Vigo: Xogas? En galego
podemos. Os deportes naticos, Concello de Vigo,
Universidade de Vigo, Instituto Municipal de Deportes
de Vigo, 11-12, 28-34.
C.7 Hostalara e restauracin
1972 lvarez Blazquez, X. M: O libro do porco, Vigo, Castrelos.
1990 Freire, L. e Castro, M.: Setas ou cogumelos de Galicia: des-
cripcin e receitas para a boa cocia, Vigo, Xerais, 265-271.
1991 Novo Salgado, A.: Vocabulario de ccteles, Santiago de
1991 Varela Barreiro, F. X.; Puentes Chao, A. e Rodrguez
Guerra, A.: Vocabulario de tabernas, bares e cafeteras.
1991 Varela Barreiro, F. X.; Puentes Chao, A. e Rodrguez
Guerra, A.: Vocabulario de restaurantes. Santiago de
1993 Feix, F.: A cociar con Paco Feix. Mis de 250 receitas da
cocia galega, Vigo, Ir Indo, 357-388 (accesible en sopor-
te informtico en http://www.vieiros.com/pacofeixo/glo-
sario.html).
1995 Benavente Jareo, P.: Gua da alimentacin, Santiago de
Compostela, Centro de Investigacins Lingsticas e
Literarias Ramn Pieiro, Xunta de Galicia.
1999 Vila Pernas, M.: Diccionario galego de gastronoma,
Santiago de Compostela, Lea.
2000 Lpez Muoz, D.: Gua do consumidor de peixe fresco,
Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Consellera de
Pesca, Marisqueo e Acuicultura.
s.d. Bodegas Terras Gauda S.A. (ed.): Glosario do vio (acce-
sible na rede no enderezo
http://www.terrasgauda.com/gal/once/diccionario/dica.html).
C.8 Comunicacin
1993 Novo Folgueira, P.; Lpez Garca, X. e Campos, F.:
Vocabulario galego da comunicacin, Santiago de
Compostela, Lea.
1999 Lpez, E. e Rodrguez, X. C.: Vocabulario de mercadotec-
nia e publicidade, Santiago de Compostela, Lea.
1999 Novo Folgueira, P.: Diccionario de uso para a comunicacin.
Vigo, Xerais.
s.d. Galiciamedia: Pequeno glosario casteln-galego de termos
publicitarios (accesible no enderezo http://www.galicia-
media.com/).
s.d. Otero Lpez, M L.: Glosario da Gaceta Dixital (accesible
na rede en
http://www.cesga.es/telecursos/GacetaDixital/anexos/glo-
sario.html).
C.9 Informacin, bibliotecas e arquivos
1993 Blanco Valds, X. L.: Lxico editorial casteln-galego,
Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de
Compostela (accesible en
CONSELLO
DA CULTURA
GALEGA
O proxecto O proceso de normaliza-
cin do idioma galego (1980-2000)
unha anlise cualitativa e global das
polticas lingsticas autonmicas e
o seu impacto no prestixio, coece-
mento e uso da lingua, polo que
constite un instrumento de infor-
macin, avaliacin e de reflexin
sobre a evolucin da situacin social
do galego nos ltimos anos e sobre
as posibilidades de mellorar o status
da lingua no futuro inmediato.
A presente achega est dedicada
anlise da elaboracin e da difusin
da lingua neste perodo. Partimos
dun dobre obxectivo, dunha banda,
trtase de analizar como se afronta-
ron os necesarios procesos de adap-
tacin do corpus da lingua, esixidos
polas novas funcins que esta tivo
que asumir: estandardizacin, fixa-
cin fontica, morfosintctica, lxi-
ca, creacin terminolxica e diver-
sificacin estilstica. Doutra banda,
estudamos as condicins e ferra-
mentas de adquisicin do galego
con especial atencin ao ensino
non regrado. Completa este volume
un apartado sobre o cultivo e difu-
sin do galego estremeiro neste
mesmo perodo.
CONSELLO
DA CULTURA
GALEGA
CONSELLO
DA CULTURA
GALEGA
C
O
L
E
C
C
I
N
B
A
S
E
O

P
R
O
C
E
S
O

D
E

N
O
R
M
A
L
I
Z
A
C
I
N

D
O

I
D
I
O
M
A

G
A
L
E
G
O
.

1
9
8
0
-
2
0
0
0
E
L
A
B
O
R
A
C
I
N

E

D
I
F
U
S
I
N

D
A

L
I
N
G
U
A
III
H
E
N
R
I
Q
U
E

M
O
N
T
E
A
G
U
D
O
X
A
N

M
.

B
O
U
Z
A
D
A
HENRIQUE MOnTEAGUDO
XAN M. BOUZADA
COORDINADORES
o P R O C E S O
DE NORMALIZACIN
DO IDIOMA GALEGO
1980-2000
V O L U M E I I I
ELABORACIN
E DIFUSIN
DA LINGUA

Normalizacion III

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Normalizacion III

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

CONSELLO

You might also like