T SCH SOS

2







Kornai Jnos



BNG SC MNH
T DUY



Tiu s t thut c bit
























Kornai Jnos



BNG SC MNH
T DUY



Tiu s t thut c bit









Ngi dch: Nguyn Quang A



Kornai Jnos




A GONDOLAT
EREJVEL




Rendhagy nletrajz












OSIRIS KIAD BUDAPEST / 2005







Tng nh Muny

Mc lc


LI GII THIU......................................................................................... 15

LI NI U.............................................................................................. 17

1. GIA NH, TUI NIN THIU/ 1928-1944

Cha ti .......................................................................................................... 25
Gia nh ........................................................................................................ 29
Trng ch c...................................................................................... 32
Tm con ng tinh thn .............................................................................. 34
1944: s phn ca cha ti ............................................................................. 36
1944: s thot cht ca ti............................................................................ 38

2. TI TR THNH NGI CNG SN NH TH NO?/ 1945-1947

Cc cp thuc v ng cng sn.............................................................. 47
Phn ng vi tn thng ca nm 1944....................................................... 49
Chuyn bin t tng, chp nhn cc t tng chnh tr cng sn .............. 53
Cc nhn vt c sc li cun........................................................................ 59
Thuc v cng ng ..................................................................................... 61
Cc tc ng ngu nhin v nhng nng khiu............................................ 63

3. TRONG BAN BIN TP T SZABAD NP/ 1947-1955

Con ng s nghip dng ng ................................................................. 66
Nhng thi thc............................................................................................ 69
Cuc sng ca chng ti to son ............................................................. 73
Ci ti cm nhn c t hot ng ca nn kinh t ................................... 74
S ngho nn tr tu...................................................................................... 78
Quyt ton o c....................................................................................... 81

4. BT U THC TNH/ 1953-1955

Giai on mi ........................................................................................... 82
Gp ng nghip c th khi nh t......................................................... 84
Cc cuc tr chuyn v cc bi c lm sng t.......................................... 87
S t chi tun lnh u tin .................................................................... 90
im sch ca Nagy Imre ............................................................................91
Szabad Np ni lon ................................................................................. 93
Kt thc thi k Szabad Np......................................................................... 94


5. BT U CON NG NGHIN CU/ 1955-10/1956
S tp trung qu mc ca ch o kinh t

Tin .......................................................................................................... 98
Cc xung lc tinh thn................................................................................ 101
T b chnh tr kinh t hc Marxian........................................................... 106
Ti bt u nghin cu............................................................................... 110
Nhng khng nh chnh ca lun vn....................................................... 115
S tip n ln u ca cun sch.............................................................. 120
Hu trng chnh tr ................................................................................... 123

6. CCH MNG V CI XY RA SAU / 23/10/1956-1959

Cng lnh chnh ph mi ca Nagy Imre.................................................128
T Magyar Szabadsg (Quyn T do Hungary) ........................................ 132
Nhng ngy phin mun, cc nm ln n ................................................ 135
S Tp trung Qu mc tip tc cuc sng ca n...................................... 136
H ui ti ra khi vin.............................................................................. 140
c t do, trong ci bng ca nh t ....................................................... 144
Tnh bn v tnh on kt ........................................................................... 151

7. CC TRNG I HC CA TI/ 1957-1959

T o to................................................................................................... 154
Tranh lun Lange-Hayek............................................................................ 156
Tip tc nghin cu ngnh cng nghip nh.............................................. 158
Tch mnh khi ....................................................................................... 160
Ng ct ....................................................................................................... 162
Nhng quyt nh cho c cuc i ............................................................. 164

8. NG DNG KINH T CA CC PHNG PHP
TON HC/ 1957-1968
K hoch ha hai mc

Lm quen vi Liptk Tams....................................................................... 167
Kho st ton hc ca phn hng li nhun............................................. 169
Quy hoch cng nghip t ........................................................................ 173
K hoch ho hai mc ................................................................................ 176
M hnh l tng ca k hoch ho tp trung............................................. 178
Quy hoch kinh t quc dn: vi nguyn l xut pht ................................ 181
Nhng tnh ton.......................................................................................... 184
C ng khng?.......................................................................................... 187
Hp tc vi cc nh ton hc ..................................................................... 193


9. HNH TRNH SANG PHNG TY/ 1963-

Cc tin .................................................................................................. 195
Cambridge, nc Anh ................................................................................ 196
London School of Economics (Trng Kinh t hc London).................... 198
Cng ci , vi con mt ca nhng k ch im v nhn vin phn gin200
Vi nhn xt chung v cc chuyn i v nhng cng b nc ngoi ..... 207
Mt v n dn dng tht bi ................................................................... 210

10. BI NGC DNG/ 1967-1970
Anti-equilibrium

Lai lch cun sch....................................................................................... 216
Ci g thc y ti vit cun sch ny? ...................................................... 218
Nhng s ging nhau ng suy ngm........................................................ 220
Ci c th mong i v ci khng th mong i t l thuyt tng qut ..... 222
Ngi ra quyt nh duy l ......................................................................... 225
Cc tn hiu khng mang tnh gi c .......................................................... 229
Cn bng, th trng ca nhng ngi mua v nhng ngi bn.............. 229
Gii ngha l thuyt cn bng chung t quan im chnh tr ...................... 232
Ci cch hay cch mng trong khoa hc .................................................... 233
S tip nhn u tin, tc ng di hn...................................................... 234
C b cng vit khng?.............................................................................. 237
Vi nhn xt kt thc ch quan .................................................................. 239

11. VIN, I HC, VIN HN LM/ 1967-

Ngi ch o s mt ca khoa hc kinh t chnh thng ........................... 241
C nh chng c g xy ra c ................................................................ 242
S tin cy v s kin nhn.......................................................................... 244
Cuc ci cch vin b sy ........................................................................... 249
H cm ti vn dy............................................................................. 252
Ti tr thnh vin s th no? ..................................................................... 255
Nhng c n ca vin s............................................................................ 259

12. TM NG V CHUN B/ 1971-1976
S tng trng cng p, iu tit khng c tn hiu gi

Tng trng cng p hay hi ho............................................................. 262
Li mi n Cambridge Anh...................................................................... 263
B bt n tht lng Keynes v Hirschman............................................ 264
Dy hc Princeton ................................................................................... 266

Tip tc Stanford v Washington......................................................... 269
iu tit thc vt ........................................................................................ 272
B my thch nghi cc cch ....................................................................... 277
Chng ti xy nh mi ............................................................................... 279
Ci cch theo hng th trng - vi con mt ca cc Maoist Calcutta . 281

13. BC TRANH HNH THNH/ 1976-1980
S thiu ht

Mi trng gy cm hng.......................................................................... 283
Thng ip ca cun sch .......................................................................... 286
T kim duyt............................................................................................. 289
Hiu nh-Phn bin................................................................................... 291
Nhng nh hng u tin ......................................................................... 294
Tranh lun vi trng phi disequilibrium............................................. 295
Tranh lun vi mt nh kinh t hc soviet chnh thng............................. 297
ng gp vo s lm xi mn h thng..................................................... 298
Mt ln na v th lng nan chnh tr v o c ca vic cng b........ 301

14. S T PH/1979-
Rng buc ngn sch mm

ngha v tm quan trng ca khi nim.................................................. 305
Cc tin .................................................................................................. 307
S chng thc kinh nghim........................................................................ 311
M hnh ho ton hc ca hin tng........................................................ 312
Cu chuyn v bi bo tng kt u tin.................................................... 314
v vi bi hc ca cu chuyn............................................................... 317

15. VI S PH PHN THN THIN,
GI KHONG CCH/ 1968-1989
Qu trnh ci cch Hungary: Nhng o nh, hi vng v thc t

Cc hi vng c thc hin mt na, b tht bi mt na ......................... 324
T nh ci cch ngy th thnh nh phn tch ph phn............................ 327
ng l ra anh ta phi bo, chng ta hy lm g................................. 332
Tnh hiu qu v o c x hi ch ngha................................................ 335
Tm quan trng ca cc quyn s hu....................................................... 337
M hnh-Lange v s tht ca ci cch Hungary....................................... 339
R ngang: mt mu khc ca s tht Hungary........................................... 340
Nhn li vi con mt hm nay .................................................................... 342



16. HARVARD/ 1984-2002

Princton, Institute for Advanced Study ......................................................345
Ngi ta b nhim cc gio s ca i hc Harvard th no? .................. 349
Chng ti chuyn v Cambridge ................................................................ 354
Nim vui v nhng kh khn ca dy hc ................................................. 357
Tnh mun hnh mun v v s khoan dung .............................................. 360
Tnh nghim khc o c ......................................................................... 361

17. TRONG NC TI HUNGARY, NH KHP THIN H/1985-

Ci gn b vi Hungary.............................................................................. 364
Nhng so snh: cuc sng thng nht Cambridge v Budapest ........ 367
Ti mt trong nhng trung tm ca vn ho th gii ................................. 370
Nhng mi dy bn b ............................................................................... 372
Tham gia vo cng ng cc nh kinh t hc chu u v th gii ............ 377
i Trung Quc............................................................................................ 380
T m ni u?........................................................................................ 383

18. TNG HP/ 1988-1993
H thng X hi Ch ngha

Cun sch c hon thnh th no? ......................................................... 389
nh tng kt ........................................................................................... 392
Phn tch thc chng v cc gi tr............................................................. 395
Cc m hnh tng qut................................................................................ 396
B mun? Qu sm? ................................................................................... 399
S tha nhn t Phng Ty v Phng ng...................................... 400
v s bc b, t cnh hu v cnh t.......................................................... 401
Mt tnh tit k cc ..................................................................................... 403

19. BC NGOT I I/ 1989-1992
Con ng

Cc gii hn ca d on ........................................................................... 405
Nhng quyt nh trong vn ca Business School v trn ni Gellrt ....407
Con ng c hon thnh th no?........................................................ 409
Nhng phn ng u tin ........................................................................... 411
Gi v th l ri!....................................................................................413
V s pht trin lnh mnh ca khu vc t nhn........................................ 416
Trch nhim v tin chung.......................................................................... 419
Phu thut n nh...................................................................................... 420
Cn cn....................................................................................................... 423


20. TRN RANH GII CA KHOA HC V CHNH TR/ 1990-
Tm ng, vt ln v hi vng, v ci cch y t

By t lp trng v nhng cng vic ca chnh sch kinh t v m Hungary
.................................................................................................................... 428
V ci cch y t........................................................................................... 433
H c hi cu? C nghe cu hay khng?................................................ 437
Tc dng tht s ......................................................................................... 441
Tham gia vo hnh thnh chnh sch tin t ............................................... 444
Nhng gp cho s chuyn i ca cc nc khc .................................. 446

21. TIP TC CI TI LM N NAY/ 1990-
Thay i ch c ngha l g v khng c ngha l g

Gii ngha s thay i ch ..................................................................... 449
Nhng mong i v tht vng, ch ngha bi quan v ch ngha lc quan . 452
Collegium Budapest ................................................................................... 458
Mt khc trung gian, intermezzo p: sinh nht th 70............................. 461
i hc Harvard: ging dy v chia tay ..................................................... 463
Trong mi trng trong nc..................................................................... 468
Cu lm vic sng to g?........................................................................... 470

CH GII .................................................................................................. 472

DN CHIU.............................................................................................. 486

DANH MC TI LIU THAM KHO................................................... 491

CH MC................................................................................................... 501

CC NH.................................................................................................. 515



LI GII THIU


Bn c cm trn tay cun th mi lm
+
ca t sch SOS
2
, cun Bng
Sc mnh T duy - tiu s t thut c bit ca Kornai Jnos. y l cun
sch th t ca Kornai trong t sch ny v l cun th nm ca Kornai
bng ting Vit. Hi k ca Kornai c bit theo nhiu ngha: n ni v
bn thn tc gi, nh mi hi k khc, song ch ni v cc cng trnh chnh
ca ng; v qu trnh chuyn bin t duy qua tng thi k, qua tng tc
phm ca ng; v cm nhn ca ng vi thi cuc lin quan n cc vn
m ng nghin cu, n nhng s kin m ng tri qua, n nhng
ni m ng n; v vic nghin cu chnh ni tm ca ng, nh gi li
cc cng trnh ca ng mt cch ph phn.
Nhng ai c Kornai, c th c nhiu thng tin b ch khc lin
quan n cc cng trnh ca ng, m khi vit cc cng trnh ng khng
th trnh by (v t kim duyt, v khng hp vi th loi, v v cc l do
khc). Nhng ngi cha c Kornai c th c c bc tranh khi qut
v ton b s nghip nghin cu khoa hc v hot ng x hi ca ng, v
con ngi ng, v sau c th c hng th tm c cc tc phm
chuyn mn su hn ca ng.
L ngi sut i nghin cu h thng x hi ch ngha v kinh t hc
so snh, ng hiu rt k h thng ny. Hn 15 nm qua ng nghin cu v
chuyn i hu x hi ch ngha. ng tng lm bo ca ng cng sn
6 nm, sau ng chuyn hn lm khoa hc, lm nh gio. ng l ngi
trong cuc, chnh v th cc tc phm ca ng rt gn gi vi nhng ngi
tng sng trong cc nc x hi ch ngha trc kia, hay ang cn
sng trong cc nc x hi ch ngha chuyn i. V nh th i vi c
ngi Vit Nam chng ta na. Qua hi k ca ng nhiu tr thc Vit Nam
c th cng nhn thy mt no ca tnh cnh tri ngc ca chnh mnh

+
Cc quyn trc gm:
1. J. Kornai: Con ng dn ti nn kinh t th trng, Hi Tin hc Vit Nam 2001, Nh Xut bn
Vn ho Thng tin (NXB VHTT) 2002.
2. J. Kornai: H thng X hi ch ngha, NXB Vn ho Thng tin 2002
3. J. Kornai- K. Eggleston: Chm sc sc kho cng ng, NXB VHTT 2002
4. G. Soros: Gi kim thut ti chnh, sp xut bn
5. H. de Soto: S b n ca t bn, NXB Chnh tr Quc gia, 2006 [S b n ca Vn]
6. J. E. Stiglitz: Ch ngha x hi i v u? sp xut bn
7. F.A. Hayek: Con ng dn ti ch nng n, sp xut bn
8. G. Soros: X hi M, sp xut bn
9. K. Popper: S Khn cng ca Ch ngha lch s, sp xut bn.
10. K. Popper: X hi m v nhng k th ca n, I, Plato
11. K. Popper: X hi m v nhng k th ca n, II, Hegel v Marx
12. Thomas S. Kuhn: Cu trc ca cc cuc Cch mng Khoa hc, NXB Tr thc 2006
13. Thomas L. Friedman: Th gii phng, Nh xut bn Tr, 2006
14. Mt nm Hi ngh Din Hng Hungary do Nguyn Quang A tuyn, dch, bin son

na. y l nhng ci lm cho cun sch hp dn, l ci khin ti dch
cun hi k ny n c th n tay bn c Vit Nam. Nguyn bn ting
Hungary, m bn ting Vit da vo, c xut bn nm 2005, bn ting
Anh vi nhan By Force of Thought. Irregular Memoirs of an
Intellectual Journey. Cambridge: The MIT Press, s ra trong nm nay,
2006, bn ting Nga cng ang c hon thnh. Tc gi c bn sa
(8-2006) bng ting Hungary, bn ting Vit ny cng a ra nhng sa
cha tng ng.
Ti ngh cun sch rt b ch cho cc nh chnh tr, cc nh kinh t
hc, cc nh nghin cu khoa hc x hi ni chung, cc nh gio, cc nh
bo, cc sinh vin v tt c nhng ai quan tm n h thng x hi ch
ngha v chuyn i hu x hi ch ngha, n nghin cu khoa hc, n
gio dc o to, n ngh bo, nhng ngi c hay cha c cc
cng trnh khc ca Kornai.
Ngi dch c ht sc lm cho bn dch c chnh xc v d
c, song do hiu bit c hn nn kh th trnh khi sai st.
Mi ch thch cui sch ca tc gi c nh bng s. Cc ch thch
cui trang c tc gi nh du *. V th ngc vi truyn thng ca t
sch SOS
2
, ngi dch khng cn th dng du * ch cc ch thch ca
mnh trong cun sch ny. Tt c cc ch thch nh cng (
+
) cui trang
l ca ngi dch. Bn dch chc cn nhiu thiu st mong bn c thng
cm, lng th, v ch bo; xin lin h theo a ch Tp ch Tin hc v i
sng, 66 Kim M Thng H Ni, hoc qua in th thds@hn.vnn.vn hay
nqa@netnam.vn

9-2006
Nguyn Quang A


17
LI NI U


Trong khi vit hi k ca mnh c kh nhiu, ht ln ny n ln khc
ti t hi: thc ra v sao ti li lm vic ny? Ci g khin ti hi tng li?
Cun sch ny dnh cho nhng ai?
Ti l ngi e thn v kh lm l, n nay ti him khi v t ni v cuc
i t ca mnh. Trong nhng ngy thay i h thng hi hp nht, mt nh
bo quen thc gic ti cho mt phng vn di v cuc i. Anh ta lp
lun rng, mun hn s chng ai quan tm n. Ti i mi lm nm,
hi vng ti khng b tr.
T nhiu nm v ti gi , bo ti vit hi k, cn ti th tr hon
ht nm ny n nm khc. Cui cng by gi ti quyt; n mc t khi
bt u vit, t gia nm 2003, ti tp trung mi sc lc v thi gian cn li
cho vic ny sau khi thc hin nhng cng vic khc khng th trnh c.
Vic v ti c nht quyt vi tng ny, bn thn n l mt ng c
kh mnh. Nu cn phi k tn mt c gi, m cun sch ny c vit
cho, v ti mun lm cho ngi y va lng, th l Zsuzsa.
Ti hi vng nhiu trong s nhng ngi ti c quan h vi trong i
cng quan tm n hi k ca ti: cc con ti, cc chu ti, cc thnh vin
khc trong gia nh ti, bn b ti, cc cng s mt thi v hin nay ca ti,
cc hc tr ca ti, cc bn c nhng cun sch v bi bo ca ti. y l
mt gii khng nh.
Tt c nhng ngi c quan h vi ti, trc tip hay qua cc cng trnh
ca ti, u c cm tng no v ti. Ti mun, nu c th - bn cnh
hnh nh ch quan hnh thnh trong h- mt hnh nh khc (cng ch
quan) m ti hnh thnh v chnh mnh. S bi ph bnh cc cun sch ca
ti ln n hng trm. By gi c th i snh chng vi nh gi ca ring
ti. Ti k li ti thy cng trnh ca mnh th no, ngay sau khi ti hon
tt, v by gi nhn li ti thy chng ra sao khi ti vit hi k ca mnh. Ti
cha bao gi phn ng cng khai i vi cc bi ph bnh. Nu ti vp phi
kin phn i, tng i him khi ti sa vo tranh lun. Tuy nhin gi
y, mt ln v mt cch ngoi l, trong khun kh nhng hi tng, bn
thn ti cng mun vit cc bi ph bnh v cc cng trnh ca ring
mnh.
V c bn hi k ca ti theo trnh t thi gian, nhng khng theo th t
cc s kin mt cch nghim ngt. N khng phi l nht k. Mi chng
xoay quanh mt ch no , d l mt s kin trc kia, mt cng trnh
no ca ti hay mt a im trong i ti. Trong u cc chng ti
cng ch r chng l cc thi k no. Cc giai on ny - lt qua cc
chng- c th chm ln nhau, gia chng c th c nhng chng cho, nu
tho lun cc ch i hi vy.


18
C th, c nhng ngi cha c cc tc phm trc y ca ti, cng
cha tng gp ti cng s cm cun sch ny ln v quan tm hn n thi
m ti sng l thi i th no. Ti khng mun h b tht vng. Nhng
ngi mun tm hiu thi k Rkosi, cch mng Hungary 1956 hay ch
Kdr phi tm ti trong nhng ti liu phong ph v cc ti ny. Cun
sch ca ti khng m nhim cng vic ca mt nh s hc. Ph hp vi
iu ti cng chng bit bo bn c hy nghin cu cc tc phm no.
Ti l mt nhn vt ca cc thi k , v ti khng thuc vo cc nhn
vt chnh. Tuy nhin, do tnh cht ca th loi hi k, ti l nhn vt trung
tm trong hi k ca mnh. V thi i ti ch c th v mun gii thiu
mc gn vi i sng ring ca ti. Mi trng x hi-lch s, trong
cc s kin ca ring i ti xy ra.
Tuy nhin, i vi nhng ngi quan tm n ng u, n h thng
cng sn v s sp ca n, n nhng lm ng lc li v s tm ng
ca tr thc ng u, n cc qu trnh nhn thc ca nghin cu kinh t v
n nhiu ti bao qut khc, th hi k ca ti c th l mt phn b sung
cho cc ngun khc ca tri thc. Nhng li chng khc nhau, m nhng
ngi sng qua cc thi k th l mt cch chn thc v i h v
nhng tri nghim ca h, s mang li ngun quan trng khng th thay th
c cho cc nh nghin cu tng lai. Nhng ngi khc cng hon
thnh li chng ca h; vi hi k ny ca mnh ti cng trnh din lm
nhn chng. Thc ra cc cng trnh trc ca ti, c vit vi i hi
khoa hc, cng c ti dnh lm bng chng, lm s bo tin v cc thi
i ang bin mt. Trong cc cng trnh ti c gng khch quan cng
y cng tt. By gi ti hon tt vi vic b sung ch quan cho chng.
Ci b b ra khi S Thiu ht v H thng X hi Ch ngha, bi v mang
tnh qu ring t, hay ci g cn tr ti pht biu y hn kin
ca mnh, th by gi ti c gng a vo cun sch ny. Th loi hi k cho
php ti trnh by nim tin c nhn ca ti v nhiu vn - trong c cc
vn o c, chnh tr hay khoa hc. Nhng lp trng v tn iu chung
ny khng th c nhi vo cc cng trnh khoa hc, b gii hn v ch .
Ti ngh nhiu v u ca cun sch. u tin ti thin cho u
: Hiu bit Trc ht ti c th hiu bn thn mnh. Ti mun gii
thch, khi no ti ngh g v v sao, ci g tc ng n t duy v hnh
ng ca ti, do ci g m ti thay i. Ti mun hiu c nhng ngi,
m ti ng vi ln nhng ngi ti khng ng , nhng ngi ng
cnh ti v nhng ngi quay mt li vi ti.
Trong ting Hung, v c trong nhiu ngn ng khc, gn vi t hiu
l mt loi tn thnh hay ch t s min th o c. Hy th ni t ny vi
cc luyn m khc nhau. Mi ngi d dng thy s nhn mnh min th
ca t ti hiu. y khng phi l nh ca ti. Ti khng h c nh
min th, v c s phn x t tin na. Trong cun sch ny ti khng c


19
lm vic khc vi cc cng trnh thng bo cc kt qu nghin cu khoa hc
trc y: ti mun hiu ci m ti kho st. i khi kh kh ln ra
nhng ng lc thc y cc hnh ng, cc by ca t duy, cc lc n su
thc y nhng con ngi, cc nguyn nhn c th nhn cng khai hay
c gi kn. y khng phi l mt nhim v d khi kho st qu kh ca
bn thn ti, v hin nhin cn kh hn khi ti phn tch qu kh ca nhng
ngi khc.
Cui cng tuy vy ti chn u khc: Bng sc mnh t duy. Ti
cm thy rng, vi t ny c kt kho nht mt trong nhng thng ip
quan trng nht ca nhng hi c ca ti. Ti khng n lc t quyn lc,
cng chng n s giu sang. Nu y c l ti c th c nh hng
n din tin ca cc s kin, iu xy ra khng phi v ti c th
ra lnh cho nhn vin ca ti t a v cao hay v ti c th mua s hp tc
ca h bng nhiu tin. Ni chung nu ti c nh hng n bt k ai hay
n bt c g, th ti t c tc ng bng nhng suy ngm c ni
ra hay c in ra ca ti.
Mt trong nhng ngi c bn tho by t nhng ng vc ca
mnh. Ngy th i tin vo nh hng ca lp lun, nim tin, t duy. ng
lc thc s ca cc s kin lch s l cc li ch. Vi t cch nh quan st
v nh phn tch chuyn nghip v nhng thay i x hi, ti khng c cc
o tng, v ti c gng lu v x l cc tc ng nhn qu theo trng
lng ca chng. Tuy vy, cc ng ch mi thi ca quyn lc v ca ci l
nhng ngi hnh ng, h la chn gia nhng chn la kh d. C nhiu
loi nhn t tc ng ln h, v gia cc nhn t cc gi tr, cc l tng,
cc suy ngh khng b dn vo v tr cui cng. Ngoi ra tt nhin ci m
hng triu, hng trm triu ngi t hng mnh hn, t giu c hn ngh v
tin vo, cng c nh hng ln tin trnh ca cc s kin. Ton b s nghip
ca i ti s mt ht ngha, nu gi nh ti khng tin rng, t duy c sc
mnh ca n.
Tt nhin, sc mnh ny vp phi cc gii hn, cc tr ngi. Mt trong
nhng ti chnh ca nhng hi c chnh l: khi no v v sao t duy ca
ring ti li ri m ln v c sp xp li ra sao; t tng ca nhng ngi
khc nh hng n ti th no; v nhng suy ngh, phn tch v kin ngh
ca ti xung t vi ca nhng ngi khc th no. T duy lin tc phi
sc. Mi chng s tng thut v cc cuc sc mi v mi hn, thnh
cng hay tht bi.
Ti cho cun sch u ph l t s c bit. Nguyn nhn ca vic
ny l, trong hai kha cnh cun sch trch khi tp tc ca cc hi k.
Trong qu trnh thut li cc s kin ca i mnh, i khi ti dng li v
trnh by nhng suy ngh ca mnh gn vi mi tnh tit. Khi trng tm
khng phi l tng thut cu chuyn, m l s phn tch tnh hnh v
vn . Nhng gii by nh vy, lin quan n vn no ca khoa hc


20
x hi, o c hc, qu trnh nghin cu-sng to hay ca ti khc,
cng c th coi l cc tiu lun. Tc phm ca ti l mt hn hp ca mt
hi k v mt lot tiu lun.
Phn ln cc hi k ni v cuc sng ring ca tc gi. Tuy hi k ca
ti l tng thut mang ging c nhn, c quan im ch quan, xt v c
bn ti vit mt hi k t s tr tu. Tnh ng tr tu ny phi c hiu
theo ngha rt rng; n bao hm cc kha cnh chnh tr, i sng x hi v
x hi khc ca i ti, bao hm tnh bn v cc quan h c nhn khc gn
vi hnh thi tn ti ca gii tr thc. nhiu ch cun sch s ni v
nhng ngi thn thch ca ti hay v cc s kin gia nh, trong bn vit
n hon ton khng chim dung lng, khng c trng lng tng i,
nh n thc c trong i ti. Cc bc nh c cng b trong cun sch c
l c th gii thiu i nt v lnh vc cuc sng ca ti, m vn bn hi k
khng th din t bng li. Cun sch l hi k c bit cng theo ngha
rng, ti rt t ni v ci ti gi l vic ring theo ngha hp. n cui cun
sch s tr nn sng t, ti th vch ng ranh gii u.
Ti cn ni vi li v th loi v vn phong ca cun sch. Sut nm
mi nm ti vit nhng phn tch, n lc trnh by ci ti hiu, lp
lun n, theo dng suy ngh c th theo di c v mch lc. Ti khng
mun t nhin tr thnh nh vn. ng ai mong i ti nhng m t hay
v phong cnh, cc i thoi sinh ng, m t sng ng dng v ca cc
bn ti hay gi khng kh ca thi im cng thng. Cm tng ti nht m
bn c c th c l gi nh mt g nh vn qun ni vi h- th th tt hn
ti c dng th loi quen thuc ca ti, cng vi t vng v vn phong quen
thuc ca ti. Nh vn b ng hay ch ch che m cc vn mt cch
ch hay t pht, nhng suy ngh l lng v nh th l phi. Nh
nghin cu khoa hc khng th lm nh vy. Ti khng th chi t nh
nghin cu trong ti, ngay c khi vit hi k. Trong vn phong, cu trc, v
cch thc din t, ti c trnh s m h.
Khi vit cc tc phm trc ti tng i d xc nh, ti ni cho
nhng ai. iu ny t nhiu xc nh, ti cn gii thch ci g v ci g ti c
th gi s bn c bit. Ln ny tnh hnh l khc. Ti hi vng, cc nh
kinh t v cc nh chuyn mn khc, nhng ngi gi v cc bn tr, nhng
ngi Hung v ngi nc ngoi, nhng ngi phng ng v nhng
ngi phng ty s cm hi k ca ti. Ti c gng tt c mi ngi c
th theo di iu ti mun ni. nhiu ch ca cun sch gy ra th
lng nan kh x, tt hn ti hy c gng n ci g. n s chnh xc ti
a, ci s buc phi c cc nh ngha chi tit, c trnh by cc gi thit xut
pht, cc hn ch v nhng s phn nh? E rng, vic ny s gy kh khn
cho bn c khng phi l nh kinh t. Hay ti hy chn cch din t n
gin hn v phi chu ri ro, l vic ny c th dn n qu-n gin ha?
Bi v ti vit khng phi mt lun vn khoa hc, tt hn ti chp nhn ri


21
ro sau. Vi nhng ngi cha c cc tc phm trc kia ca ti, hi k cho
h nm mt cht thng ip ca cc cun sch v bi bo ca ti; vi
nhng ngi c, c l n gip lm ti k c. Ti xin li trc v mong
s thng cm ca c gi cm thy rng, ti ni ci g vi d chi tit
c l c mt bn c khc li cn chnh n s ch dn ny.
Hin nhin l, ngun quan trng nht ca cun sch l k c ring ca
ti. Nhng ti phi d chng ch da vo ngun ny. Ti khng coi vic
vit cun sch l vic st hch tr nh, m chng mc c th, ti c
lm ti li cc k c. Ti khng ch hi tng li cc suy ngh v cm gic
ca mnh, m c cc s kin xy ra, cc tc phm cng b. Ti cm
thy c ngha v kim tra cc thng bo s thc mt cch thn trng nht
c th.
Ti c nhiu loi ngun. Nh nhc ti, trong cun sch ti quay li
cc tc phm c cho l quan trng nht ca mnh.
*
Nu mt tc phm ca
ti c cng b dng n phm, thng ti khng xem li. Nhng by gi
ti ln lt c li chng, v cng vi chng c c cc bi ph bnh ban
u v ting vang mun hn.
Ti chng bao gi vit nht k. Nhng t khi ti tr thnh nh nghin
cu chuyn nghip, ti ct nhiu s ghi chp, m ti din t trong lc
nghin cu, ti lu tr nhiu loi t liu. Ti lu tr chng dng d theo
di, trong hng trm h s c nh s, phn thnh hng mc. Ti lu tr
phn ln th t gi n cho ti, cng nh bn sao th ti gi i. By gi ti
c o su ng t liu phong ph ny.
B sung cho su tp t liu ca ring ti l vic tm kim cc kho lu
tr khc nhau, ni cng cc cng s ca mnh chng ti cht thy nhiu
thng tin l th. Vic nghin cu cc h s ca cc c quan mt v c c
bit hi hp. Cc lut mi ca Hungary cho php cng dn tip cn n cc
t liu lin quan n mnh. c cc bo co ca nhng k ch im ngm,
cc bin bn ca cng an iu tra chun b cho cc v n chnh tr, nhng
ghi chp ca cc s quan an ninh quc gia v tnh bo gy cm xc nght
th, i khi chong vng. Cun sch gii thiu nhiu t liu lin quan n
ti ca cnh st chnh tr v c quan tnh bo.
Ti thy quan trng lm yn lng cc bn c ca ti ngay lc m
u rng, cun sch khng ch da trn k c ca tc gi, m c trn nghin
cu cc t liu na. Nhng ti khng mun, nu thay cho vic lm yn lng
ti li lm gii c gi rng hn lo s. Trng tm ca cun sch s khng
phi l vic gii thiu kh khan nhng nghin cu lu tr, m l s x
l c nhn cc k c. K tip l tng thut v mt cuc chu du tr tu di v
li k, trong nh sng v bng ti, nhng kinh nghim sng ho hng v

*
S la chn c th d thy t mc lc. Chng no tho lun k hn mt tc phm no
ca ti, tn ca tc phm hay cc tc phm y xut hin trong tiu ph ca chng.


22
cay ng lun phin nhau. Ti hi vng rng, n cui cun sch cc c gi
ca ti s hiu k hn i ti, cc cng trnh ca ti v thi i m ti
sng.

B a ra vi ch dn thc tin gip vic c d dng. Cui cun sch c
th tm thy danh mc ti liu tham kho. Danh mc ny ch cha cc cng
trnh cng b m cun sch ny nhc n. Nh th khng th coi l th
mc tham kho ton din ca cc ti c nhc n trong cun sch.
Nu tc phm no c cng b bng ting Hungary, th d liu ca
phin bn ting Hung xut hin trong Danh mc ti liu tham kho. Nu
mt cng trnh c xut bn nhiu ln, nu c th chng ti a ln xut
bn cui cng vo danh mc, nhng chng ti cng a ra nm xut bn
u tin [trong ngoc vung].
Hai loi ch thch b sung cho vn bn chnh ca cun sch, bn di
cc trang c th thy ch thch cui trang [footnote] v sau vn bn l cc
ch thch cui [endnote]. Ch thch cui trang c nh du sao. Cc ch
thch cui c nh s rp.
L l c hai loi ch thch trong mt cun sch. Ti chn gii php ny
l v, ti hi vng vic ny lm cho bn c thoi mi nht. Cun sch ca
ti khng phi l sch vn hc, nhng cng khng l tc phm khoa hc.
Chnh th loi lng l ny l gii cho gii php khc thng.
Trong cc ch thch cui trang c th thy loi ni dung, m xt v
mt th loi v vn phong- thc ra ti c th a vo vn bn chnh. Tuy
vy ti vn a vo ch thch cui trang, bi v mi ch thch l mt on
r khi hng suy ngh ca vn bn chnh. Trong cc ch thch cui trang
c th thy cc th d hay d liu minh ho, cc tnh tit, i khi cc giai
thoi hay cc chuyn ci. Ti hi vng, nhng ngi quyt nh c vn
bn chnh cng s c cc ch thch cui trang.
Cc ch thch cui [sch] c th tm thy di u Dn chiu, cha
cc thng tin m cc nh nghin cu gi l cng c ch thch. Trong phn
trn ca Li ni u, ti nhn mnh rng, vic vit hi k ca ti da vo
vic thu thp d liu rng ri. Nu ngun ca mt thng tin no l mt t
liu lu tr, th ch thch cui s cho cc thng s ca ngun lu tr mt
cch quen thuc.
Trong cc ngun c cc tc phm c cng b; s liu tham kho
ca chng c th thy Danh mc Ti liu Tham kho. Nu t vn bn
chnh, bn c c th xc nh r rng tc phm no c ni n, v quan
tm n cc s liu tham kho, th n gin c th c th m cc trang cui,
v tm thy thng tin lin quan n cng trnh . Nhng nu mi quan h
gia dn chiu ti liu tham kho trong vn bn chnh v Danh mc Ti liu


23
Tham kho khng r rng, th ch thch cui s gip nh hng. T ch
thch cui c th bit c s trang ca cc li dn na.
*

Theo gi thit ca ti, phn ln bn c khng mun theo di tng tit
mc mt xem ngun ca mi thng tin l g. Ti mun lm cho cng vic
ca h c d bng cc ch thch cui cng b cc ngun ra cui cun
sch. Ni dung cun sch c th theo di c m chng cn mt n
cc ch thch cui.
Tuy nhin, i vi cc bn c (trong s h c cc nh nghin cu cc
ti c cp trong cun sch), nhng ngi t mnh mun theo ui
mt vn no y, h c th tm thy mi thng tin cn thit trong cc ch
thch cui.

Ti bit n nhng ngi gip ti vit hi k ca mnh. Szab Katalin,
cng s thng xuyn ca ti t chc cng vic v t liu lin quan n
cun sch mt cch vui v v rt chu o, lo cc phin bn tip nhau ca
bn tho. Ti may mn c s gip hiu qu v nhn ni ca bn tr
l nghin cu tr ca ti, s gia Molnr Jnos v kinh t gia Ivn Gbor,
Nomi v Tth Lszl, nhng ngi hp tc tn tm v tho vt trong
su tm d liu v ti liu, trong lm r cc ngun v kim tra thng tin,
trong bin son bn tho v trong bin son mc cc t chuyn mn, trnh
t thi gian cng nh ch mc tn v ch mc ni dung.
Ti mun cm n s gip ca tt c nhng ngi c cc phin
bn ban u hay mt s phn v bnh lun, gip su tm cc t liu
lu tr, cc bi bo, lm r mt s vn chuyn mn v gip bng
nhiu cch khc nhau trong chun b cho cun sch ny. Ti lit k theo th
t abc nhng ngi m ti nhn c nhiu s gip nht: Francis
Bator, Bauer Tams, Csankovszki Kata, Karen Eggleston, Erds Hdi, Es
Pter, Fazekas Ica, Gbor Luca, Jerry Green, Gyurgyk Jnos, Karinthy
Mrton, Kende Pter, Kenedi Jnos, Krnyei Anik, Kovcs Mria, Zdenek
Kudrna, Laki Mihly, Lnrt-Cheng Helga, Lcsel Pl, Lukcs Ilona,
Majtnyi Lszl, Brian McLean, Mihlyi Pter, Nagy Andrs, Ngyesi
Judit, Pajkossy Gbor, Parti Julia, Richard Quandt, Rainer M. Jnos, Rvsz
Sndor, Rz Pl, Grard Roland, Henry Rosovsky, Sarnyai va, Schnner
gnes, Simonovits Andrs, Robert M. Solow, Susan Suleiman, Sz. Kovcs
va, Szeg Jnos, Vahabi Mehrdad, Varga Lszl v Sofia Weibull. Ti
cm n c nhng ngi khng c nu tn y, v nhng ngi thc
y vic vit cun sch bng tr li mt s cu hi v lm r mt s thng
tin.

*
Cc ch thch khng th c ch thch ca chng, v th cc ch thch cui trang cha c
cc dn chiu lin quan n chng na.


24
Chng trnh Nghin cu Khoa hc C bn Ton quc [OTKA] (s
ti: T 046976) gp phn chi ph nghin cu. Vin Nghin cu Kinh t
hc ca Vin Hn lm Khoa hc Hungary gip bng cch m nhn
x l hnh chnh s h tr ca OTKA.
Cng nh vi tt c cc cng trnh trc y trong mt thp k ri va
qua, cng trnh ny cng c c mi trng truyn cm hng v nhiu h
tr thc tin t ni lm vic ca ti, Collegium Budapest.
Ti lm vic vi nhiu bin tp vin nh xut bn, nhng him khi
ti gp c ngi hiu k, xy dng v chu o n vy nh Gbor Luca.
Krnyei Anik thit k hnh dng cun sch rt p mt. Ti mang n h
v cc cng s khc ca Nh xut bn Osiris gip cng vic xut bn
cun sch ny.

Budapest 10-2-2005
Kornai Jnos




25
Chng 1

GIA NH, TUI NIN THIU
1928-1944



Ti khng phi l Marcel Proust hay Esterhzy Pter. Ti khng bit miu
t kho, v v th ti cng chng th m t th gii thi th u, khng kh
gia nh ca mnh. Ti nh mi bnh hay ging ca cha m mnh, nhng ti
khng c khiu vn chng truyn t tt c iu ny bng li cho cc
bn c hi k ca ti.
Tt hn ti vn dng th loi ring ca mnh m t v phn tch th
gii quanh ti. By gi ti b sung vic ny bng thm mt nhin v na:
vi ci u 77 tui hin nay ti c hiu v phn tch bn thn mnh. V sao
v th no ti li tr thnh nh vy, nh ti l v ang l? Nh th ch
yu ti s k v tui th u, tui thiu nin ca ti v gia nh ti, nhm
gip cho vic hon thnh hai nhim v ny, hiu bn thn ti v thi i.

Cha ti

Cha ti tn l dr. Kornhauser Pl. Ti mang h ny, cho n 1945 khi
ti t quyt nh ly h Kornai.
ng ni ti, Kornhauser Kroly l th ngui c. ng sng vng cao
Trencsn khi vn thuc v Hungary. Cha ti t ho l cu Trencsn
c lm trong xng ca ng ni. Mun hn, khi ti ln, nu bn n
iu ny th nhiu ngi ngc nhin rng mt ngi Do Thi li theo ngh
th ngui trong mt thnh ph vng cao th k XIX, thay cho vic c mt
qun ru hay mt ca hng. Cha ti vn cn nh, khi ng b ni mt. Bc
ti gip cha ti hc tip, nhng v c bn ng t lc vo c trng
trung hc piarist [trng dng], i hc lut, ri lm ngh lut s. Chc
chn tm gng ca ngi cha cng c v, khi bn thn ti cng i con
ng t lc. Nh nhiu ngi Vng Cao, b ti cng ni thng tho
ba th ting nh ting m , ting Hung, ting c v ting Slovak. Hn
ng phi rt c ti v chm ch, v ng c s nghip ng n t lc rt
tr. Hiu bit ting c v s quan tm hng ng n cng vic php l
ca cc hng c hot ng ti Hungary. ng nhn c ngy cng nhiu
u nhim t cc hng ny, ri sau ng tr thnh c vn php l ca i s
qun c ti Budapest. y thc ra l mt chc danh vinh d, bi v ng
khng l nhn vin ca nh nc c. Chc danh c vn php l c ngha
rng, nu cn n lut s cho vic k kt hp ng lin quan n cng vic


26
ti Hungary hay cho v kin dn s trc to n Hungary, th s qun gii
thiu cha ti. B ti khng bao gi nhn vic khc, khng nhn v n li d,
cng chng nhn v hnh s, cng khng i din cho hng Hungary. ng
chuyn mn ho mnh nghim ngt cho v vic kinh t Hungary ca cc
hng c.
Nh v vn phng lut s ng Akadmia, chnh trong to nh, ni
by gi Vn phng Th tng hot ng. Mi y ti c gh qua . Bc
vo phng lm vic mt thi ca cha mnh gy trong ti mt cm gic c
bit, by gi mt nh kinh t hc bn ti lm vic . Vn phng ca b
ti y sch lut Hungary v c. C ng ln m ti khng ai su tm cc
sch khc. Cc sch vn hc u tin do ch ti, sau do ti mang v. Ti
khng th tng thut ci m nhiu ngi thuc gia nh tr thc c th ni
v mnh rng, ngay t khng kh gia nh ht th tnh yu v s coi trng
vn hc.
T cc cu chuyn ca m v ch ti, ti bit l thi tr cha ti c
nhiu, hay i xem opera, v c bit thch Wagner. n khi ti vo tui
thiu nin, v ti c th t thy, th tuyt nhin khng cn du tch
no ca ham thch ny. S ch tr tu ca cha ti tp trung vo chuyn
mn.
Hy quay li s qun c. Sau ci cht ca cha ti hng chc nm m
ti c nhc n rng, cha ti th ch ca mt lut s c tn l dr. Kldor
Mikls, khi s qun phong lm c vn php l. Ci tn nghe quen quen. Ti
thnh cng ln ra rng, Kldor Mikls, nh kinh t hc ln, c vn ca
b trng b ti chnh Anh, sau gi l Lord Kaldor, l con trai ca ng lut
s Hungary y. Mt ln chng ti ni chuyn vi nhau ti cn h ca
Kldor Cambridge, v ni n cc ng b ca chng ti. Khi Kldor
c tui nhng cn gin v s ghen tc gia nh mt thi li n ra. Hnh
nh, trc na th k nh ngi ta nhiu ln chi cu thanh nin
Kornhauser, ngi th ch ca ng nghip Kldor gi.
Khi anh c ti, Bandi, v ch Lilly ti cn nh, b ti quan tm nhiu
n h. Lilly nhiu ln nh li nhng k nim p mt cch cm ng, nh
li cc cuc i chi vi b, cc tr chi chung, cc cuc tr chuyn. Cho
n t tr con th hai, khi anh Tomi v ti sinh ra, b ti khng cn ngh
lc, cng chng cn kin nhn quan tm n chng ti. Trong ti khng
c k nim v mt gi pht m m chung, v mt cuc ni chuyn l th
no c. S quan st s nhiu ln tr li trong hi k ny l, ti khng c
cc ng thy. Ti phi bt u s phn y. Nh tt c tr con v thanh
nin, ti cng coi cha mnh l tm gng v nhiu mt, v ngy nay ti
cng coi nh vy. Nhng trong i sng tr tu ca mnh ti khng c
thy hay s ph. ng l mt ngi thng minh v c hiu bit rng, nhng
bng li ng chng chuyn cho ti t g v cc quan im, nhng hiu
bit v kinh nghim ca ng.


27
Khi ti sinh ra ngy 21-1-1928, cha ti 47 tui. Chc chn tui cao
cng gp phn vo vic ng t quan tm n anh Tomi v ti. Nhng
hon cnh quan trng nht, ci lm thay i thi ca ng, l s r
ngot xy ra v tnh hnh chuyn mn-sinh hot x hi ca ng. Ti vn
cha c nm tui, khi Hitler ln nm quyn. Nh trong nhiu lnh vc
khc ca cuc sng, trong h thng quan h a phng ca cc s qun
nc ngoi cng khng xy ra Gleichschaltung, s chuyn ton b sang
ch Hitler trong mt sm mt chiu. Tri qua nhiu nm, th quyn lc
nazi mi ng tr trong mi t bo ca h thng ton tr. Ti khng bit, thi
im no l lc t cha ti khng cn c dng hm c vn php l ca
s qun c na. Mt chc danh ny u tin ch c ngha l, s qun
khng cn ngh cho cc hng c na, tuy mt thi gian cc hng
khng bt buc phi ct t quan h vi ng. Tuy vy, cc khch hng b i
dn dn. ng, vn c doanh nhn c trung thnh vi cha ti cho n khi
ng mt.
Cc khch hng tha dn, v thu nhp gim theo. B chng bao gi bn
v chuyn vt cht vi chng ti, v sau, tuy vy, ti c th khng nh
rng, ng ngy cng dng n ca ci tch t c trc , ch khng phi
thu nhp thng xuyn duy tr gia nh. Chng ti, nhng a tr hn,
khng cm thy cc ni lo my. Chng ti sng giu sang, trong cn h
rng v t tin ni thnh, t mi ma h chng ti chuyn sang villa
p ca chng ti i Hoa Hng. Khi chng ti cn nh, c bo mu
ngi c bn chng ti, nhiu ngi gip vic v ngi lm vn phc v
gia nh. B ti i li mt phn bo him ln tin, bn cc trang
sc v cc m ngh ca gia nh, b vo s st gim thu nhp t vn
phng lut s.
*


*
Mi y ti tm thy ghi chp ca b ti, trong ng nu chi tit cc khon bo him
nhn th ca mnh. ng cm thy c bit quan trng lo cho m ti. Bt lun ng c
thn trng n mc no, tt c cc thng v ca ng u tht bi. Cc khon bo him
mua trc chin tranh th gii ln th nht chng cn g do lm pht kinh khng. Rt ra bi
hc ny, u cc nm 1930 ng mua bo him mi c gi tr ln gn vi gi tr la
vng theo nm lch xc nh nhm gi gi tr ti mt hng bo him c loi ln nht th
gii. ng cm thy by gi mnh k hp ng bo him an ton mt trm phn trm.
Lm sao ng c th nhn thy trc c rng, trong cc nm 1940 h thng cng sn s
quc hu ho cng ti con Hungary ca hng bo him Berlin, v nho bng nguyn l gi
gi tr, s tr mt khon tr cp nh nc ci cho m ti vi gi mt la vng bng mt
ng forint. Tht cm ng v xt xa c thy s chm lo yu thng, cn trng ca cha
ti m lch s ch xo ln.
B ti ch dn rt chi tit cho nhng ngi tha k: s phi tin hnh ra sao trong
vic bo him. Ti nhn ra chnh mnh: ti cng thng li nhi cc ch dn nh vy cho
cc cng s hay ngi thn thch ca mnh. Mt phn nhng ngi lin quan chp nhn
vi li cm n, nhng ngi khc th mm ci, nhng c ngi khc t mt cch bc
tc. T u ti li ging b ti v kha cnh ny? C l ti nhn thy nhng biu hin


28
Cm nhn b y ra ngoi ngnh c th l th thch nghim trng
i vi ng, khi ng vn trn y nng lc tr tu v hiu bit chuyn
mn, v ngh lut s l rt quan trng di con mt ng. Xu th lch s tai
hi c th gy cho ng nhng lo ngh trm trng hn th nhiu v lm
ng lo lng, cng cc th khc xu th cng gy ra thay i tnh hnh
ngh nghip v vt cht ca ng. S thng tr ca Hitler ngy cng l b
mt tn nhn ca n, c tin v xua ui ngi Do Thi, xy ra
Anschluss, tc l s thn tnh nc o (mt ngi anh cha ti sng
Wien), h xm chim Czech v Hungary, Hungary h a ra cc lut
Do Thi u tin, v chin tranh bt u.
Mt nguyn tc nghim ngt ca cha ti l, khng mun tham gia tch
cc vo bt c ng hay phong tro chnh tr no. ng c nhng k nim
xu v thi cng x 1919. Tuy nhin suy ngh ca ng l xa ci thi
ngi ta gi l bo th. Ti khng nghe thy t ng nhn xt theo hng
chng nhng ngi cnh t. ng l ngi ng k mua bo bui sng, t
jsg, theo nguyn tc t do, v nu mua bo khc th cng l n phm
ca bo ch t do. Trong chng mc, ni chung c th rt ra kt lun t
nhng li ni ca ng, ti ngh, ng l ngi c u c t do. Nhng
trong khi ng mun ng xa chnh tr- lch s trn vo cuc sng ca
ng v ca gia nh lc u ch vi ting sm xa xi, ri vi st nh ngy
cng gn.
ng chng bao gi t chi gc Do Thi ca mnh, nhng ng cng
khng nhn mnh n. Trong cuc sng x hi ng c nhiu bn Do Thi,
nhng cng c cc bn khng Do Thi. ng l ngi tin cha, nhng khng
theo o, ng khng i nh th Do Thi, ng khng tun th cc quy nh
thnh vn ca l nghi Do Thi gio. Tuy nhin ng lun hin cc khon t
thin cho tri tr m ci ca gio x Do Thi. C l k c b m ci ca
ring ng khin ng lm vy. ng xa lnh suy ngh ci sang o c c
[thin cha], v nh th cn mt s ng ho ca ng.
ng t ho ln n cp i u trong chin tranh th gii ln th nht
v nhn c cc phn thng cao qu. ng khng h do d nhn mnh
l ngi Hungary. Khi anh Bandi thc s phc v mt nm trong qun ng
v cui cng phc vin vi t cch h s, b ti t may qun phc cho
ng v con trai. C nh chp v h, trong ngi cha v a con trai mc
qun phc i u v h s b chn nhn thng t tin - mt hai nm sau bn
qun cnh Hungary a ngi cha ln tu chy v Auschwitz v ngi con
trai mc thng phc, lm lao dch di s ch huy ca qun i Hungary,
chu gi rt v bnh tt v cht khc quanh sng ng.


nh vy (ti khng nh n chng), v ti theo hnh mu ? Hay phi chng cch ng x
ny cng c sn ngay trong chng trnh gen di truyn?


29

Gia nh

B ti - c trong thi gian thu nhp teo li - vn lun ho phng vi chng
ti. tui thiu nin khi chp nh tr thnh nim say m ca ti, lp tc
ng mua cho ti my nh tt nht thi , v khi cn n thit b trng
v phng nh, nguyn vng ny ca ti cng tc khc thnh s tht. Khi
su tm sch tr thnh am m ca ti, ng li gip bng tin. Nhng trung
tm, ngun m cng ca gia nh khng phi l ng, m l m ti, c tn
thi con gi l Schatz Aranka, mun hn tt c chng ti u gi b l
Muny.
Cc c bo mu ng yu trng coi chng ti khi nh. Ti nh li tt
c h vi nhiu yu mn, ti thc s qu mn c cui cng, c Liesl
mnh d, tuyt vi. Ngay c nu cng vic hng ngy l ca c gip vic,
m ti tm ra hng trm dp by t s yu mn du dng ca b. B
khng c hc, khng c hc vn, nhng tr c t nhin ca b sc so.
Sc p tinh t v th v ca b i cng vi s thanh lch t nhin, vn c
ca b. C l Freud l ngi xc nh rng: s t tin v hoi bo ca
ngi ln ph thuc phn nhiu vo vic khi tr nhn c bao nhiu yu
thng t m on u cuc sng. Gia cc chuyn m Muny vui v
k i k li c chuyn rng, trong bn a con b au n nht vi ti khi
mang thai. Khi lin tc cm thy kh chu, bc s ca b lm yn lng bng
cch ni: B s thy trong a tr ny nhiu nim vui nht. Cu ny ngay
t thi ti cn nh b ni i ni li cho ti nhiu ln. B khng chi
rng, trong bn a tr ti l con cng ca b. B nhit thnh mng vui vi
mi thnh cng nh ca ti, b khen v ng vin. Ti khng h nh mt
ln duy nht no, khi b chi. B khng bao gi kim tra vic hc hnh ca
ti. Khi cn nh nu ti phn nn v tht bi hay kh khn v hc tp, b
khng cho li khuyn, m ch ng vin: Ri con s gii quyt. M khng
s, ri con s lm xong. Ti khng th tng tng ra s khch l mnh
hn loi li khen ny v lng tin v iu kin ca m.
Trong gia nh chng ti hon ton khng bit n trng pht thn th.
Mt ln anh tr ca ti nh mt thanh nin hng hc bt u vt nhau
vi mt thiu n lm ni tr trong nh. y khng phi- dng t ng ngy
nay- l quy ri tnh dc, nhng vt qu gii hn, m cha m ti cho l
c th chp nhn c. Bui ti b ti vo phng ca chng ti v p
mnh - khng phi vo anh Tomi ca ti m vo sn ging. Bng
cch ny v vi li qu trch ng th hin s tc gin ca mnh. y l s
trng pht ln nht sut thi tr con ca ti. Cho n 1944 ti cha tn
mt bt gp s tn nhn ca con ngi, ti khng tri nghim v cng
khng thy bng con mt ca chnh mnh s au n thn th do c gy
ra, ti khng nghe thy s la tc gin, s nho bng. S gh tm li


30
to ting, li la , v cn hn na s lm nhc thn th nhng ngi khc,
vic nh ngi, s gh tm vic hnh h ngi hn su trong ti.
Cuc sng ca anh c ti, anh Bandi sinh 1914, bt u vui v v ha
hn. Khi gn hc xong i hc, mt bn anh chun b di c sang Anh. Anh
cng mun i cng bn, nhng cha ti khng ng . Ti khng bit chnh
xc l l ca cha mnh, nhng mun hn, ti bit t li ca ch ti, b ti
vin vo chng ti l ngi Hungary, ch chng ti l y. V ng cng
vin dn rng, anh c phi vi gia nh. Anh ti khng c tnh ni lon, v
chp nhn s cm on ca cha. Nh ti nhc n, anh chm dt cuc
i ngn ngi ca mnh trn mt trn Nga. V chnh lch tui tc ln ti c
t quan h vi anh, nhng vi nim thng yu v vi tri tim au nhi v
ci cht sm ca anh ti nh li c tnh ng mn v hi hc ca anh.
Trong cc anh ch em ti si dy tnh cm v tr tu gn ti nhiu nht
vi ch Lilly hn ti chn tui, sinh nm 1919. Chng ti cng c th,
ch a cho ti cc tiu thuyt ca Karinthy, ch chi ln u cho ti nghe
Debussy v Schumann trn dng cm. Chc hn ch lng t tin vo
ti, vo mt thiu nin lng ngng, gy cm, rt r, rng c b ch xinh
p v thng minh ca mnh coi trng, c ch ni chuyn v cc vn
ln ca cuc i, c ch a vo hi bn b.
Quan h ca ti vi anh tr, anh Tomi, khc xa n th no! Anh sinh
nm 1925, ch hn ti ba tui, chng ti cng hc mt trng kh lu,
chng ti c chung c gia s. Chng ti chi vi nhau nhiu, v nh
thng thy gia cc anh em trai - mt cch thn thin hay t thn thin i
khi chng ti cng nh nhau na. Nhng ngay khi con gi bt u quan
tm n anh Tomi, anh hon ton xa ri ti. Chng ti chng bao gi cng
i vi hi bn b, chng ti khng c bn chung, cng khng xy ra mt
cuc ni chuyn c ngha no gia chng ti. Vic ny thc ra vn th
trong cuc sng ngi ln ca chng ti na. Tnh ch em thn thit, gn
gi kt ni chng ti cho n ngy ch Lilly mt. Mi quan h y khng ch
da trn tnh cm m c trn cc gi tr tr thc chung na. Ti c th d
dng trao i kin chnh tr sinh ng v ni v cc xc cm vn hc
chung ca chng ti vi ch ngay c khi ch nm bt ging sut nhiu
nm.
*
Ngc li, cc cuc gp g vi anh Tomi lun lun ch hi ht,

*
Lilly, tn khi ly chng l b Grdonyi Andor, lm trong lnh vc k ton doanh nghip,
ch v hu vi t cch kim sot vin chnh. Ch sng theo cc nguyn tc nghim ngt
nh mt ngi c phong thi vng vng. Ch t ni v mnh, nhng lun lun ci m trc
nhng lo u ca ngi khc. Tht cm ng thy mi quan h thn thit, chn tht m
b ch gi nm nhiu nm trn ging to ra vi con gi Judit ca chng ti v cc chu
Thu in, Zsfia v Anna, ca chng ti, bn chng thc s say m b. Lilly mt nm
2002.
Anh Tomi ti, Kornai Tams, tt nghip trng Cao ng M thut Cng nghip, v
nh lm ho s ho. Nhng vo nm 1945 khi anh tr v t tri tp trung lao ng, anh


31
mc cc cuc tn gu vui. Trong vic ny ti thy bng chng rng, tnh
di truyn chung c cy vo cc t bo no ca chng ta v mi trng gia
nh v trng hc rt ging nhau, gn nh nhau l khng hai anh em
rut gn b li vi nhau. Ci c nhn trong ti v trong anh Tomi, v ci m
chng ti khc bit nhau, tc ng mnh c th khng ch n mi quan
h ca hai chng ti, m c n din bin rt khc nhau ca tnh cch v s
phn ca hai chng ti na.
Trong gia nh Kornhauser hai b m v bn a con thc s thng
yu ln nhau- nhng, v kha cnh cc hot ng hng ngy v cc cuc gp
g, chng ti khng sng cuc sng gia nh quen thuc. B m ti gn
b vi nhau v cng cht ch, nhng tr con th sng cuc sng ca ring
mnh, c lp vi b m v vi nhau.
Khi vn phng c chuyn v nh , khng phi mt ln vo bui
chiu m ti n mc thng phc, v ngi vo phng i gia cc khch
hng. Nh th b mun bo hiu: n lc chm dt ngy lm vic ko
di. B ti buc phi b cng vic li, v i cng m ti. Hu nh mi bui
ti ng b i n hiu, khng c chng ti. n chung c nh hu nh khng
c bit n gia nh chng ti. Mi ngi n tra v n ti ring; khi
i v khi c thi gian. Gia nh him khi t tp n chung, nu c, thng l
ngoi tri vo ma h, ti nh ngh mt ca chng ti.
Quay li vi ti, b m v anh ch ti khng can thip vo vic ti chia
thi gian ra sao, ti hc lc no v bao nhiu, ti gii tr vi ci g v vi ai,
ti c g, ti i xem cc v no. Nm th mi ho c bit vo ma h
chng ti cng i xem biu din ngoi tri, hay cng nhau xem pho hoa
ngy 20 thng Tm t bi c trn i Hoa hng. Tuy vy nhng tri nghim
chung ny ng ra c th coi l ngoi l.
Ti t quyt nh rng, khi ti khong mi ba-mi bn tui, t nay
ti s i nghe ho nhc u n. Mun hn ti xut hc chi dng cm.
B ti gip kim thy dy dng cm. Cng chng phi bt c thy no, m
l nhc trng Sndor Frigyes, khi ang khng c vic lm, sau l nh
dy nhc ln v ngi sng lp dn nhc, ng dy cho n khi cuc xm
chim ca c chm dt chuyn li k ny. T ti quyt nh vo gia cc
nm hc cp ba rng, ti mun hc ting Anh ngoi trng. Trong mi
trng hp b m ti chu cp kinh ph, nhng, ci ti lm, ti khng lm
theo xut hay li khuyn ca h, m lm theo d nh ca ring ti, t
quyt nh ca ring ti.

mau chng chuyn ngh v t n cui i anh lm trong ngh qung co. Anh l
mt trong nhng lnh o ca hng qung co nh nc, ri lm ngn hng OTP. Anh t
ho rng, theo sng kin ca anh ngi ta to ra cc qung co u tin tr thnh ngn
ng cho x s [lott] v x s c bng [tot] Hungary. Tomi mt nm 1996.


32
Khng d nh gi v nh gi tc ng ca kiu nui dy ny. Mt
mt, cm gic c n hay b b c n hnh thnh trong ti. Nhng, mt
khc, mt ln cho mi mi hn su trong ti thc, hay ng hn cm
gic rng, ti phi t chc cuc sng ca mnh theo suy ngh ca ti mt
cch c lp, trong c vic ln ln vic nh. Khng phi l tp cho quen
thi ch k, bi v mi thnh vin gia nh chng ti u c gng nh nhn
vi cc thnh vin khc, chng ti khoan dung, ch khng quy ry hay
chc tc nhau. Ni c th v cn, th chng ti gip nhau. Nhng chng
ti khng to thnh mt cng ng gia nh no y. Ngy nay ti cho
mnh l ngi theo ch ngha c nhn c thc, ti tha nhn rng, s tn
trng ch quyn ca con ngi l mt trong nhng iu rn o c quan
trng nht. Ti cng tin rng, u tin v trn ht ti chu trch nhim v
cuc sng ca ring ti, v cc thnh cng v tht bi ca ti. Ti cm thy
l ngha v ca mnh rng, ti hy gip nhng ngi khc, nhng ti khng
l sinh vt cng ng, thm ch ti khip m nu ngi ta nh la vo
bi ro tp th no . Chc chn l ci ngy nay- sau nhiu khc quanh v
ng r - ti tuyn b mt cch c thc, v vic c cc tc phm trit
hc v mt kinh nghim sng di cng gip hiu ci , c nhng
kinh nghim ca thi nin thiu v ca li sng gia nh lm hn su trong
cc tng su hn ca tm hn ti.


Trng ch c

Ti bt u hc Trng ch c (Reichsdeutsche Schule). Nh b
m ti u ni thnh tho ting c, v nh cc c gip vic [Fruleine]
ngi c, ti ln ln vi hai th ting. Trng dy tt c cc mn bng
ting c, tr cc mn ting Hung, vn hc Hung v lch s Hung, v vic
ny khng gy cho ti bt k kh khn no.
Ti c nhn vo hc nm 1933, trc hn tui. Vic bt u cuc
sng nh trng c ca ti trng vi khi u ca s thng tr nazi. Ngi
ta thng hi ti, lm sao li c th rng, b m ti l ngi Do Thi li i
ghi danh ti vo y.
T nhng iu c ni n y cng r rng l, cha ti c quan h mt
thit vi c. ng c nui dng phn ln trong vn ho c, bn cnh
lut Hung ng hc lut c. Cc khch hng ca ng l nhng ngi c,
trong phn ln cng vic ng s dng ting c nh ngn ng lm vic.
ng l c th bit rng Hitler v nhng ngi theo ng ta l nhng
k cm th Do Thi, c mm ming m mu. Tuy vy, cha ti, cng nh
nhiu ngi c v khp th gii, chc tin rng, ch thng tr ny s
ch ko di mt thi gian ngn. Tinh thn c c ngha l nh cao ca nn
vn minh lm sao c th chu c by ln ny? ng khng on trc


33
c rng, khi nc c bc vo con ng ny, vo con ng th hn,
th cui con ng ri s l phng hi ngt.
B m ti ghi tn ti vo Reichsdeutsche Schule hiu bit ngn
ng ca ti tip tc pht trin, ngoi ra bi v n l trng c ting rt tt.
Khng ch cc nh ngoi giao v cc doanh nhn c sn sng gi con h
n hc, m c nhng ngi nc ngoi khc na. Gia cc bn hc ca ti
bn cnh hc sinh Hung c c hc sinh o, c, M v Th Nh K. Nhiu
ngi ni ting hc trng chng ti: Gimes Mikls, nh bo chnh tr
gia, lit s 1956, Darvas Istvn, ngh s din vin, Szkely va, n v ch
bi Olympic, Karinthy Ference, nh vn, Halsz Eld, bc hc gio s c
hc.
Cc thy gio c hiu bit tuyt vi, c kinh nghim v kin nhn
dy chng ti. Trong tm nm m ti , trn gi hc ti khng h nghe
thy mt li bi Do Thi no d ch mt ln duy nht. Ti khng nh li li
tuyn b no ca ngi Hitler v s thng tr ca ng ta c. Khi di lnh ca
Berlin chng ti phi ri trng, h t nh gii li nhn qua thy dy thn
hc ngi Do Thi n b m ti rng, nm hc tip vo ma thu 1944 phi
chuyn con sang trng khc. Ngay c khia y h cng cho php nhng hc
sinh lp 12 ch cn mt nm hon tt vic hc ca mnh vi t cch hc
sinh t hc, v c th thi tt nghip. C l l, cc thy gio theo nguyn l t
do nht c chun ra nc ngoi, th d n trng Hungary, trn khi
cuc sng trong nc ang tr nn khng th chu ng c na. Trng
chng ti l mt c o thn thin khng ch trong bin c ca th gii
nazi c, m c trong i sng nh trng Hungary to thnh mi trng
trc tip na, ni c th cm nhn thy s dch chuyn theo hng thn
Hitler.
Ti nh li cc thy ca trng c vi lng bit n v knh trng. H
tp cho ti quen hc c c s, suy ngh ng n, v cung cp cho ti
lng hiu bit ln. Tt c vic ny ngy nay vn c li cho ti. Nhng ti
khng gp nhn cch gio vin tht s ln. khng c thy no to
sng, m nhn cch v vic dy to ra n tng tr tu hay o c tht s
i vi ti.
Qu tng ln ca Trng ch c l s hnh thnh tnh bn sut c
i. Kende Pter l bn cng lp vi ti t lp mt, mun hn anh tr thnh
nh bo, mt trong nhng lnh t tinh thn ca t di c 1956, mt nh bc
hc chnh tr hc. Chng ti cng hc vi nhau qua tm lp, mun hn
cc ni lm vic chung ca chng ti trong phong tro thanh nin, trong
lng bo. Chng ti cng tham gia nhiu loi u tranh. Ngay c nu s di
c sang Paris ca Pter c lm xa cch chng ti v mt a l hn ba thp
k, tnh bn vn cn n tn ngy nay v cn mnh ln. t ngi c th khoe
c nh ti: tnh bn ko di by mi nm gn kt ti vi ngi bn thn
nht ca ti.


34

Tm con ng tinh thn

Ti chuyn t trng c t hp cc hc sinh c xut x dn tc a
dng v v th c tnh th gii no , dy chung nam v n hc sinh nh
mt ngoi l him hoi khi , sang mt mi trng mi, bo th, l trng
trung hc nam Werbczy ng Attila. Nn, hu trng x hi ca a s
bn cng lp v cng trng ca ti l gii trung thng lu khu th
Krisztina v thnh Vr. Khi chin tranh n ra. Trong trng hc
trc, cc thy gio t kim ch khng by t kin v cc vn chnh
tr v chin tranh. trng ny thy ch nhim ca ti ln ting ca ngi s
cm qun ca c, v trong thi gian cuc chin Stalingrad ng ta ht
ln ny n ln khc d on chin thng ca qun c. ng dy ba mn
chnh: latin, vn hc v lch s Hung. ng tuyn b trc nhiu bn hc ca
ti, hc sinh Do Thi khng th nhn c im xut sc t c ba mn ca
ng. ng ta gi li. Hai chng ti l hc sinh Do Thi, thc ra c hai u
mc ton im xut sc, nhng thy ch nhim Hegeds lc mn ny
khi th mn khc ch cho im tt. y l s gp g c nhn u tin
ca ti vi s phn bit khng che du.
S phn bit th hai khng cn gn vi s thin v ca gio vin, m
gn vi quy ch nh nc c hiu lc i vi mi ngi. Mt trong nhng
du hiu ca s tham gia chin tranh l hc sinh trung hc tham gia bi
dng qun s. Nhng ngi tham gia bi dng c gi l levente.
Khi ti cn hc trng c, tt c hc sinh nam u tham gia o to
levente chung. Vic ti chuyn sang trng Hung trng vi vic ngi ta
tch i s o to qun s thnh hai nhm, nhm hc sinh Do Thi v
nhm hc sinh khng Do Thi. Ti khng th ni rng h i x vi chng
ti c bit tn nhn. Ci ti cm thy thc s lm nhc, l s tch cc
levente Do Thi ra, l s thc trn tri ca s loi tr, ca s phn bit.
Lp, m ti vo hc phn ln cng hc vi nhau nm nm, tip
nhn ti mt cch thn thin. Ti cng i nghe ho nhc, i xem biu din
nh ht vi mt vi ngi, chng ti tranh lun v sch vi nhng ngi
khc. Tuy nhin, ti khng kt bn tht thn vi bt k ai, ng hn cc
quan h bn b trng c tip tc pht trin. Ci lin quan n mi
trng nh trng trc y ti ni, cn ng hai ln vi trng ny: ti
khng gp mt nhn cch nh gio ln no. Ti nh n nhng cu ni
c v sc so ca thy ny thy n, n tc phong c bit ca thy no ,
nhng s ch dn vng chc ti chng nhn c t ai c.
Tr nhng hiu bit khch quan, nhng th ti nghe c trong trng
v lch s, v trit hc, v tinh thn con ngi u ri rng ht. Ti t o
to mnh, ti t pht trin s thch v suy ngh ring ca mnh. c tc
ng tinh thn ti c ngu nghin cc sch. Ti say m mua sch, v su


35
tp sch ca ti tng ln ng k.
*
Ti ng k vo th vin ca nht bo
jsg mi m gn nh chng ti, v t ti mang sch bo v nh c.
Ti kh bit mnh nn c ci g. Mt trong nhng sch ch ng
ca ti l cc cun lch s vn hc Hung v th gii ca Szerb Antal. Trong
khi thy ch nhim ca chng ti ni mt cch mit th v cc tc phm
ti ny v hu nh cm chng ti c chng, th i vi ti cc cun sch
ny cho ti s ch dn v gi. Lch s vn hc Chu u ca Batits b
sung cho Szerb Antal. Cc tc phm m nhng sch hng dn ny nh
gi l cc tc phm ln, ti c gng c ln lt ht. Ngy nay c v khng
th tin c l ti dnh nhiu thi gian n vy cho vic c ny.
Thng ti dy t sng sm, v khi trong mt-hai gi ti hon thnh mi
vic hc tp ca trng. Hc xong trng c bui chiu v bui ti ti
dnh gp g vi bn b, ni chuyn hay c sch. Tun ny l Chin
tranh v Ho bnh, tun khc l Anh em nh Karamazov, Balzac v
Flaubert, Mikszth v Mricz Zsigmond, Arany Jnos v Jzsef Attila, cc
th dch ca Kosztolnyi v Tth rpd, v ti c th lit k tip di di
nhiu n tng vn hc.
Ti tm kim lm lt cc bi bo ni v khoa hc tinh thn v ngh
thut trong cc ph bn cui tun ca cc nht bo, v da vo y ti th
la chn ci ti c. Chc chn, cui cng th cc tro lu chnh lc
gi ti c cc tc phm ca Ortega y Gasset, Huizinga hay Oswald
Spengler. Ti vui mng l mnh c th tm kim cc cng trnh tng quan
rng hn v mi lnh vc, th d nh lch s trit hc ca Durant. Chc chn
l, vi ci u 14-16 tui ca mnh ti ch c th hiu c na ni dung
tht s ca cc tc phm. chng c ai cho ti ci tay vn th gii quan
vng chc, b m ti khng, anh ch ti khng, tn gio m ngi ta dy
trong cc gi thn hc cng khng, cc thy gio ca ti cng khng. Ti
ng i vi mi t tng mi, ti long chong v phiu bt gia cc
o l v cc cu tr li kh d cho nhng thch thc ca th gii. Mt ngy,
khi Dostoyevsky nh hng ln ti, ti cm thy mnh phi theo o c c.
Ngy khc, c l do c Anatole France, th gii quan chm bim lm ti
say m, v iu ny ch mnh ln, khi ti c Candide ca Voltaire.
Trong cc nm ny khng hnh thnh trong ti bt c loi tng tng
v vic, sau ny ti s theo ui ngh g, nu ti tr thnh ngi ln. Em
trai h ca ti, Gyrfi Pl ngay t thi mu gio quyt nh rng, s l

*
Cc bn ca gia nh gi gn chng cn thn trong cc thng b truy n. Ngay sau khi
chng ti ra khi cc tng hm, ti vi v mang cc cun sch yu du v, chng li
gn ti. Chng tri qua c t bao vy Budapest ko di t N en 1944 n gia
thng hai 1945, cc cuc nm bom v cc cuc cp bc. Vi tun sau, tuy vy, tr mt
quyn duy nht cn tt c u b mt khi u nm 1945 nhng binh lnh Soviet ui chng
ti ra khi nh mnh. Cun duy nht cn li, sch c a thch ca ti, l cun Tonio
Krger ca Thomas Mann.


36
ngi cp cu v ng th. Trong ti khng c thc ch hng nh
vy. C l lc cng xut hin trong ti vi c tnh, m mun hn
pht trin trong cng vic nghin cu. Ti thch trt t trong cng vic ca
mnh. c trong ti n lc mnh no y khi ti bt u th g , th
ti lm n trn vn. Nu ti chp nh, th ti tp trung mi sc lc ca
mnh cho n. Nu ti su tm sch, ti c gng sao cho th vin ca ti c
tt c cc cun sch c coi l tuyt tc. Nu ti quyt nh su tm tem,
th ti c album y nht c th. Ngay khi s hn n, ln xn,
ba bi, cng vic b gia chng lm ti phin lng.
Nhng cc c tnh ny v nhng c gng ny chng c lin quan g n
chiu hng quan tm tr tu c. Nu (by gi nhn li) phi ngoi suy ra s
pht trin ca khun mt tinh thn ca ti lc 14-16 tui cho cc nm tng
lai, th ng hn s hin ln mt khun mt nh ng vn, ngi c l s
vit ph bnh vn hc vay vi u vo cc vn m hc. Vn chng h c
du hiu no ca con ngi, m mun hn quay sang cc vn nng bng
ca x hi; ngi m mi hai-mi bn nm sau tr thnh nh nghin cu
kinh t hc.
Khi ti tin rng, theo ngy cng nhiu hiu bit tch t trong ti,
th ti cng hiu th gii tt hn. Thc ra ngy n sang ngy kia lp trng
mi hn ghi ln lp trng c (nh chng ta quen dng ting lng ca
gii tin hc hin nay). S thc l ti i xung lc tinh thn thc s, mnh
vi tri tim rng m v tr tu m - v xung lc ny n vo nm 1945.
Nhng ng chy trc n vy. Ti vn ang cc nm trung hc bc
trn, v ti vn trc tn thng ca nm 1944.


1944: s phn ca cha ti

Ngy 19-3-1944 bt u nh nhng ngy ch nht khc. Ti chun b i
nghe ho nhc vi mt bn ti. Bui ho nhc b b; qun i c bt u
chim ng Hungary.
Mt-hai tun sau b ti nhn c giy triu tp, ging nh giy gi
nhng ngi Do Thi i lm ngha v lao ng. Sau bn mi tm gi ng
phi c mt ti a im cho trc, vi trang b tri, vi chn v cp lng,
vi thc n ngui cho hai ngy. B ti khi qua 63 tui y khng
th l giy triu tp lao ng hp l, c hn tui l 60.
Linh cm xu dy v cha m ti. T cc tin tc in thoi h bit r
l, cng vi b ti cc tr thc v doanh nhn Do Thi c ting tm cng b
triu tp. Che m ti khng ko l tr vo cc cuc m lun hi hp v
cng thng. V sau, ti ti hin li t chuyn k ca m ti, h cn nhc
nhng la chn kh d no.


37
M ti ngh ti vic hai ngi t t. ngh ny b loi b; trong thi
gian nguy him ny h khng th b mc cc thnh vin khc ca gia nh.
M ti hi b ti, c th trn i khng. Bi v h c cc bn qun mnh,
trong c c nhng ngi c; c ngi cho ni n nu. B ti kin
quyt trnh vic ny, v hai l do. L do th nht: ng cm thy ri ro qu
ln, v s rng, nu h tm thy, h s tr th m mu khng ch ng m
c gia nh. Th hai: giy triu tp l lnh ca nh nc, m lnh th phi
chp hnh. y ti i n mt trong nhng ci c bn ca th gii quan
ca b ti. ng l lut s. Cng khng phi bt c loi lut s no, m l
ngi tn trng php lut v lut mt cch hng say v ht sc kin nh.
Chc chn trong kinh nghim ca ring mnh, cng nh trong sch bo, ng
gp cc trng hp, khi o c v php lut ghi thnh khon mc mu
thun vi nhau. Ti chc hn l, ng cn nhc i cn nhc li: lut php
do k bo cha p t l php lut kiu g, lut do cc ngh vin gi lp ra
trong s ch p cc quyn s ng ca con ngi l loi lut g. Tuy nhin,
khi ng trc tnh th lng nan tn khc ny trong i mnh, con ngi
c o c trong sng v rt n tnh trung thc v lim chnh ny
p dng cng thc n gin nht. Ch th ca nh nc l ch th ca nh
nc, lnh l lnh. Phi thi hnh.
Nh tr nn sng t, h la khong mt-hai trm thnh vin i
din ca gii u t Do Thi Budapest lm con tin trong cc tun u sau s
chim ng ca qun c. u tin h b gi c s o to gio s Do
Thi ng Rkk Szilrd, gia nhng iu kin tng i chu ng
c, di s gim st ca hin binh Hungary.
1
Sau vi tun h c php
cho gia nh n thm. C hai anh ti lc y phi lm lao ng ngha v,
anh c Bandi chin trng Nga, anh Tomi Bor thuc Nam T, nh th
h khng th cng vi chng ti. Chng ti gp nhau sn trng o to
gio s: m ti, ch ti v ti. Nt mt v li ni ca b ti bnh tnh v - nu
tr nh ca ti khng nh la- hu nh vui v. khng c nhng li xc
cm. ng a ra nhng li khuyn thc tin cho m ti, ngi n lc
ch quan tm n cng vic v ni tr, v cc cuc t hp bn b v h hng
v v l tr; cng vic tin bc v cai qun gia nh u do b ti lo. Nhng
vic ny t nhin ln u m ti, v b ti c cho m nhiu loi
thng tin. Mun hn ng gii c th na. ng xut, phi lm g vi nh
, phi t cc h s lut s ca ng u.
*
khng c nhng li chia li
c trong cuc gp ring ln trong th, ch c nhng li cho u yn quen
thuc trong gia nh chng ti.
Chng ti chng bao gi nhn thy cha na, ng chng bao gi vit th
cho chng ti na.

*
C th, ti cng theo hnh mu ca cha hay tha hng t ng c tnh l, ti lu tr
cc h s cha cc bi vit v s sch ca ti rt ngn np.


38
Khi cn c s o to Gio s Do thi, mt chin dch cu ng c
tin hnh. Mt s khch hng c trung thnh lp ra mt on i biu
nh, v h cng i n gp i s Edmund Veesenmayer, l Gauleiter
[Lnh t vng ca ng quc x] ng s c c sang Hungary khi chim
ng. H yu cu ngi c hy can thip vi chnh quyn Hungary th
b ti v nh. H vin n nhng cng lao m lut s dr. Kornhauser Pl
trong nhiu thp k c c trong vic i din cho cc li ch kinh t
ca c Hungary. Mt trong cc thnh vin ca on i biu sau
k li chuyn ny cho m ti. Veesenmayer ni gin, v e do nhng
ngi xin rng, s nht h bn cnh Kornhauser, nu h khng ct khi vn
phng ngay lp tc.
V s phn tip theo ca cha ti ch c nhng tin tc khng chc chn.
Hnh nh u tin ton b nhm b chuyn n Horthy-liget (rng nh
Horthy, tn hin nay l Szigetszentmikls). tuy cc iu kin c kht
khe hn, nhng cuc sng (tri) tp trung vn tip tc mt thi gian.
2
Mt
ngy tnh trng ny t nhin chm dt. Tt c h b tng ln mt on tu
trc xut hng v pha Auschwitz, b a vo tri hu dit.
Ci cht ca tt c su triu nn nhn Holocaust [s hu dit ngi Do
Thi] l bi thm; i trc mi ci cht ca mt ngi b git l mt chuyn
i ring v duy nht [ca tng ngi]. Nt c bit ca s phn cha ti l
ch, vi s tham gia tch cc ca cc nh chc trch Hungary s thng tr
tn bo c git ng, trong khi ng u tranh v s trong sng v s
hp php ca mi quan h c-Hung. ng, ng khng ng h Hitler,
v khng cng tc vi s thng tr nazi. Nhng ng phi cht khng phi
v s ng xa th ng ca ng, m l v ng l ngi Do Thi.
Ti va ni trn v nt c bit khc ca chuyn thm thng ca
cha ti: ng l mt k phc v ngoan ngon ca s tn trng php lut,
ngi bo v gng mu ca tnh php l khng mun i u vi chnh
quyn nh nc. Nh con cu nn nhn khng c kh nng bo v v vng
v i n l st sinh. ng l nn nhn ca s lm dng lut php, lm dng
lut, v lm dc quyn lc nh nc th bo nht v v nhn o nht.


1944: s thot cht ca ti

Gi nh cha ti c nh, chc chn ng xen vo chuyn ti nn lm g.
Ti khng bit, ch no mnh hn. ch ca cha ti, ngi nh ti
nhc n- trong giy pht quyt nh quan trng bng s cm on ngn
cn anh Bandi di c? Hay ca ti, ngi c cho lm quen vi s c lp
hon ton trong vic nh nht ca cuc i?
Sau khi b ti ra i, v m ti khng bit v cng chng mun by t
kin i vi nhng quyt nh ca ti, ti phi da vo kh nng nh gi


39
ca ti tui 16. y by gi khng ch l chuyn, ti c quyn sch
no hay ti bt u hc th ting no. Nm 1944 l nm ca nhng quyt
nh sng-cht.
Khi y cc tin tc v trc xut bt u lan truyn dn. Chng ti
khng on c trc rng, nhng ngi b cng p, b hu dit trong
phng hi. Chng ti ngh rng, ngi ta a vo loi tri lao ng, ni th
d nh cc anh Bandi v Tomi ca ti phc v. Chng ti mi nhn
c tin tc t anh Bandi v Tomi. Chng ti bit, s phn ca h kh
khn, h phi chu i, rt v khng phi mt ln s i x tn nhn, nhng
d sao vn khng c v tuyt vng rng, h s sng st qua chin tranh.
Cng lan truyn tin tc (sau t ra l tin gi) rng, nhng ngi Do
Thi lm vic ti cc xng qun s, khng b lu y. V th vi hai ngi
bn chng ti t nguyn xung phong lm cng nhn ph vic nh my
gch Nagybtony-jlaki ng Bcsi.
*
T mt hc sinh trung hc, ngi
trong i vn cha bao gi lm cng vic chn tay v trong th thao cng
lun lun vng v v km, t nhin ti khng ch n gin ho thnh cng
nhn, m thnh ngi lao ng lm vic chn tay rt nng nhc v mt mi.
Nhng cng nhn am hiu, thnh tho nng nhng hn gch mc, cn t
nn kh nng t chic my hot ng lin tc v xp vo cc xe c th y
trn ng ray. Chng ti, nhng cng nhn ph vic mi phi y cc xe
n ch cha c mi che, v xp ngay ngn cc vin gch cnh nhau.
Vi ngi sao vng trn ngc mt thi gian ngn chng ti n nh my
v ti chng ti v nh. Tuy vy, mun hn lnh gii nghim cn tr
vic i li ca chng ti. n khi ht gi lm vic, chng ti khng cn th
i v nh c na. Khng c s la chn no khc, chng ti chuyn vo
nh my, v dn dp ch ng vo ban m ni hong gch c mi che.
**

Cch sng l thng ny khng li trong ti k nim xu. ng hn
n gi nh li cng vic i tri h gn vi cng vic nng nghip hay xy
dng, m mun hn vo cui cc nm 1940 thanh nin nhn lm. Do s hi,
nhng chng ti t nguyn xung phong. y sinh lc, chng ti vui v
thch nghi vi hon cnh khc thng. Thc l mt s nh nhm ln rng,

*
Lc vn cha nh mt nguyn tc sng, m ng hn mt cch t pht hay do p t
ca hon cnh ti bt u hc c rng, khi cuc sng to ra cc la chn kh d, th phi
la chn. Bt u hnh thnh trong ti quan im sng, khng thch ng nhn mt cch
th ng mun ngu nhin ca s phn. ng hn ti lun lun c t iu khin cuc i
mnh. Mun hn iu ny tr thnh mt trong nhng nguyn tc sng ca ti vi thc
hon ton. Tt nhin s kin nh ca ti i vi la chn khng m bo rng, quyt nh
ca ti thc s s l tt. Th d, cng vic nh my gch, nh s r ngay, t ra l tha.
**
Trong khi ti nh my gch, m v ch ti phi b nh mnh ng Akadmia. Ngi
ta bt nhng ngi Do Thi chuyn sang cc nh c nh du bng cc ngi sao. M
v ch ti c mt gia nh sng trong nh Do Thi ph Pozsonyi, bn c ca b m
ti, cho nh.


40
nhng cng nhn c ca nh my gch, by gi tr thnh cc ng
nghip ca chng ti, chng bao gi xc phm n chng ti mt li.
chng h nghe thy mt li bnh phm v ngi sao sc s trn o chng ti,
khng c s trch mc ngi Do Thi no. Nu chng ti vng v, h
ch cho chng ti phi lm th no, hay ng l h qut mng ht nh mng
nhng cng nhn mi vo ngh lm hng gch. C nhng cng nhn c
mi ti n nh chi, v mi n mi ung. Ti thy h sng ra sao. l
cc cn h nh, sch s v ngn np nhng i vi ti chng t ra ngho
khng th tng tng ni so vi li sng m ti v cc bn ti sng.
nh ti cng lun lun t t vi nhng ngi lm vic ni tr, chng ti ni
chuyn nhiu ln, ti n thm nh h, gp gia nh h. Nhng y l
mi quan h gia trng gia thnh vin gia nh thu ngi lm v ngi
lm thu. N rt khc vi cuc gp g thc s, ln u tin, lc ny, vi
tng lp, m bit ng phong tro gi l giai cp cng nhn. Ti t ngt
bc vo mt th gii khc, t cuc sng phong lu thoi mi hu nh b
bt kn hon ton sang th gii ca cng vic chn tay nng n, ca nh my
hot ng vi cng ngh li thi, ca nhng cn h ngho nn. Ti lt vo
gia nhng ngi ti tht lng knh trng v cuc sng kh khn ca h v
tnh nhn o t nhin khng c nhng li vn hoa to tt ca h.
Mun hn Nh my gch Nagybtony-jlaki tr thnh mt trong nhng
ga trung chuyn hng lot nhng ngi b lu y. Ci a im ny xut
hin trong cu chuyn ca nhiu ngi tr v t s lu y. Nhiu ngi
ni, h nhn c s gip ca nhng cng nhn lm vic . c
nhng ng gay gt gia i tha hnh, cc hin binh, bn mi tn
[nyilas, ng vin ng pht xt c du ch thp mi tn] t chc thc hin
vic lu y v cc cng nhn . Hnh nh c cng nhn anh dng hi
sinh v s sn sng gip ca mnh. ng tic, ti khng c tng thut
ng tin cy v vic ny.
H nm 1944 p lc xung nhng ngi Do Thi Budapest nh i
mt cht. Vic lu y ngi Do Thi cc tnh l hon tt, nhng c tin
rng, s khng n lt nhng ngi Budapest. Vi mt giy chng nhn
gi, m bc s dr. Szab Istvn nhn hu gnh chu ri ro, cp cho ti, nh
gi l ti khng ph hp vi cng vic chn tay v h ng ti ri
khi nh my gch.
Ma thu, thi gian hc ang ti. By gi l ra phi bt u hc nm
trung hc cui cng, trc tt nghip. Ti quyt nh khng vo lp vi
ngi sao vng trn o. Ti ghi im cho cc bn cng lp l ti khng h
nghe mt li bi Do Thi t h. Tuy vy, ti cng chng cm thy cc du
hiu thng cm t h, k c t cc bn hu khng Do Thi, hc trng
khc, iu ny li trong ti cm gic xu. H khng ti thm, khng
gi in thoi. Ti trch mc mt vi ngi khi chng ti tnh c gp
nhau sau chin tranh, nhng h nhn ti vi v mt khng hiu c, h


41
khng th hiu h s sut g. Bi v h nhiu ln v vi thin tm ngh
n ti, v h mun bit ti c kho khng phng thc by t s ng
cm, tnh on kt khng c ngi ta dy trong cc trng m chng
ti hc, trong cc gia nh m chng ti ln ln.
Ma h v u thu tri i v cng ri ngh. Chng ti chuyn t nh
c ngi sao sang cn h ca ch ti, trn c s mt tho thun ring c
bit. Ngi thu chnh thc ca cn h l mt i u hin binh. Ch ti tho
thun vi anh ta: nu chng ti cht, v h cn sng, th khng ch quyn
thu nh thuc v h, m c trang b ca cn h na. Tuy nhin nu chng
ti qua c cn bo tp, th chng ti s chuyn v v h s ri i ni
khc. Ci sau xy ra. Khi , ma h 1944 chng ti khng bit tng lai
s ra sao. Trong khi m ti bn bu bp, ba chng ti, ch Lilly, v ca i
u hin binh thn thin, c c hi hc, ang mang thai su thng v ti,
mt cu thanh nin 16 tui k chuyn ci cho nhau vi nhng trng ci
nh nc n. V chuyn ny ngi ta thng ni: nh nhng k cm thy s
dit vong ca mnh.
Ngy 15 thng Mi vang ln li tuyn b kht ting ca Horthy v
vic ngng bn s k kt vi qun i Soviet. Chng my chc cc l mi
tn trn y ng ph. bn Pest s khng b ko di mi ngy, bt u
bng cc cuc chm git l t, v cui cng y ln thnh s chm git hng
lot in khng. Cn ko di thm mt thng na, cho n khi bn c v
bn mi tn b ui khi pha Buda.
Vi ngy sau khi bn mi tn ln nm quyn, chng a ra lnh triu
tp, theo nhng ngi Do Thi tr hn v gi hn tui ngha v qun s
18-60 cng buc phi tham gia ngha v lao ng. Ti cng b triu tp, v
c phn vo mt i i lao cng, gm nhng ngi tr nh ti v nhng
ngi gi hn. on ngi xut pht t trng ua nga, ch tr m u
tin ca chng ti l cnh mi, cha xy xong ca sn bay Ferihegy. Mi
ngi gc u vo ba l ring ca mnh. Khi tri hng sng, cch vi mt
mt ngi gi nm bt ng. ng khng chu ni s hi hp v cuc
hnh qun. Ln u tin bng chnh mt mnh ti nhn thy ngi cht.
Sau , Vecss, h cho chng ti trong chung [gia sc]. Khong
mt trm ngi nm cnh nhau trn rm. y hon ton khng cn khng
kh pha tr, gi li vic cm tri, c trng cho cc m nh my gch.
Cc thnh vin c tui hn ca i i kh s; ban m ngi cn i i
tiu tin phi ln m trong m ti, d bc qua ngi nhau. T m sng
nhng ngi quen vi nh tm c nc nng phi ra ry bng nc lnh t
cng. Chng ti nhn c rt t thc n. Trn ng rung, ni chng ti
phi o cng s, chng ti co c rt n khi phi cht i. Cc thnh
vin ca i i xa l vi nhau, thi gian cng ngn hnh thnh mi quan
h bn b-chin hu. chng c ai ti trao i nhng lo ngh, u phin
ca mnh.


42
y ti bt gp nhng c ch m p tnh ngi. Mt ngy chng ti
phi bi tung vn ca mt gia nh, o cng s theo lnh ca cc hin
binh d chin theo di chng ti. Nhng ngi ch vn khng trt s tc
gin ca h ln chng ti v thit hi m h phi chu. Hon ton ngc li.
t nhin bng xut hin mt thiu n tc vng vui v, v mang n cho
i ang i mt thng xp u. Marta l tn ca thiu n y. Tnh c l,
chng ti gp li nhau sau nhiu nm. Marta l ngi nh my ch ni
ti lm bo. Gi li cc k c chin tranh chng ti lm sng t rng, c v
b m c l cc thin thn chm sc chng ti, v ti l mt trong nhng
ngi c h gip mt cch ho hip. Mt vic thin nh, mt thng
xp u. Tuy nhin cng cc tm gng khc ti quen nhc i nhc li
vic ny, khi c ai chi ra nhng ngi Hung bng quan ng nhn s
truy n ngi Do Thi vi s khi qut ho sai, khng th tha th c.
Khi i bc Soviet n m rt gn, chng ti c lnh ri ngay Vecss
v hnh qun v hng Budapest. Ngy 2-11-1944, ngy ca nhng ngi
cht, chng ti xut pht vi vi chc thanh nin v c l mt trm hay
mt trm ri ngi gi hn. Cc hin binh d chin h tng n ranh gii
Budapest. Cng nh thi gian Vecss, h gi k lut nghim trn ng,
nhng h khng hnh h tiu khin, h khng ba ra cc lnh tn c dn
n s suy sp hay ci cht nhanh chng. H p mt nhp mnh,
nhng c th chu c.
T khi ti nhiu ln i qua trc cc tri lnh ng ll, ni
bn phc v ng pht xt, mc o xanh l cy, tay eo bng mi tn, tip
nhn i i t cc hin binh d chin. Vi pht sau chng go to lnh mi:
Bc chy! Chng ti, nhng ngi tr, ngay c sau nhiu cy s hnh
qun Vecss-Budapest chng ti vn chy c. Nhng trong nhng ngi
gi hn, nhiu ngi bt u rt li. Ai ng li, th bn mi tn bt u
nh p bng bng sng. S xua ui ngi v nh nhng ngi rt li
ko t ng ll n cu Horthy Mikls (nay l cu Petfi). Ti thy
s tn c trong hng, khi th ng sau lc ng trc ti. Ti s chng
bao gi qun ting r ca nhng ngi ang cht, b lm nhc v b hnh
h. H nh cht ngay trc mt ti c l nm, c l nhiu hn nm
ngi gi. Khi chng ti n cu, hai ngi lao ra khi hng v nhy xung
sng Duna. Bn mi tn bn theo h. Ti khng bit, c trng h hay h
trn thot.
Mt khng khip v b hnh h v tinh thn, chng ti n Albertfalva,
ni chng ti qua m. y ng l ngy ca nhng ngi cht. Khong
cch Vecss-Albertfalva l hn 20 km; ngay c i vi ngi kho mnh
cng khng phi t. Rng sng trong ti hnh thnh quyt nh: ti phi trn.
May l c dp. Khi khp Budapest tip din chin dch gii cu
quy m ln ca Raoul Wallenberg, nh ngoi giao Thu in anh hng.
ng dng nhiu loi cng c. c nhng ngi nhn c h chiu


43
Thu in. Tuy nhin y khng hon ton ging vi h chiu ca cc
cng dn Thu in tht s. Trn giy t c th c c tn gi bng
ting c sau: Schutzpass (h chiu bo v). N xc nhn ngi mang h
chiu l cng dn Thu in. Nhng ngi khc ch c giy t, c gi l
Schutzbrief (th bo v), c trng lng php l t hn. y vn t ch ni
rng, ngi mang giy nm di s che ch ca s qun Thu in ti
Budapest. Loi giy trc ngay c chnh ph mi tn cng phi tn trng,
loi giy sau thc ra chng c s gii ngha v nh hng php l quc t
no.
Trong ti ti c loi giy th hai, b ngoi nhn rt oai, nhng thc ra
khng c my gi tr. Wahrmann Ern, bn ca gia nh ti, mt trong
nhng ngi say m ca ch Lilly kim cho ti. Sng sm mt trong
nhng ch huy ca bn mi tn a ra ch lnh: nhng ngi c h chiu
Thu in xp hng. Trong mt giy ti phi quyt nh. Nu ti ng vo
gia nhng ngi Thu in, v chng pht hin ra l ti khng c h
chiu Thu in, th chng c th bn cht ngay lp tc. Tuy nhin, gnh
chu ri ro, ti quyt nh rng, ti coi mnh l ngi Thu in.
May l thng nhi kim tra giy t khng cm nhn thy s khc bit t
nh gia Schutzpass v Schutzbrief, v ti li trong i Thu in. H
a chng ti ln mt xe ti v a v Pest. Nhng ngi khc li
trong bit i, m ngi ta x xo rng b la v pha Ty. T mt ngi
sng st, m sau nhiu nm ti tnh c gp, ti bit rng, ng vic y
xy ra. Khi h n bin gii o, ch cn vi ngi sng st, nhng ngi
khc u cht v nh p, v hnh qun cng bc, v i.
Phn i Thu in n t Albertfalva cng vi nhiu nhm Thu in
khc c a vo mt to nh ln, tr s ca mt cng on Pest. ng
l, y chng ti cng ng trn t. Th m cm gic t do tht l k,
ngi ta khng hnh h chng ti, nhng cu lnh nh con coi gi, v
nhng ngi gi trt t l nhng ngi Do Thi Hungary ln n cp s
quan d b khi no nay tr thnh cc ch huy Thu in. Tuy nhin,
du cuc sng c th chu ng c n u chng na, ti khng tin rng
bn mi tn li chu tnh trng thoi mi ny lu hn. Ti cng mun trn
khi y. Mun hn sng t ra l, ti lm ng, bi v mun hn mt
cht chng la c nhm ny na sang pha Ty.
Tng i d trn khi nh Thu in. Mt trong nhng bn ca gia
nh chng ti l mt s quan Thu in. ng ta tho thun vi ngi
lnh gc nhn sang pha khc, khi ti i ra khi cng.
Ti li c th i trn ng ph Pest mt cch t do, ngoi n v qun
i. T do? Trn o ti khng c ngi sao, nhng cng khng c chng
minh th gi. Nu bt k g mi tn no, hay hin binh, lnh, dn thng
cng tc vi bn mi tn thy ti kh nghi, h c th li i v bt u tra
hi. Ti phi ln trn.


44
u tin l c Lujza ng yu, ngi qut dn c ca gia nh chng
ti, cho ni n nu. Chng c l ngi trng coi nh ng Mester, chng
ti ng nh h, cng phng vi h. Ban ngy khi i lm, h khng mun
ti mt mnh trong cn h ca h, v v th h yu cu khi th ngi ny
lc th ngi khc trong to nh che du cho ti. Mt hm ti trong
phng ca ngi sot v tu in, hm khc mt c gi im cha chp ti.
Tt c mi ngi bit r l, h m nhn mi him nguy khng lng trc
c, bi v cha chp v n giu nhng ngi Do Thi v lnh o ng
nh cc t yt th nhi vo u mi ngi l ti cht. Th m h vn
lm. y, li l cc th d v vic, khi qut ho l sai lm n nhng no.
S l khng cng bng, nu chng ta ch thy ngi Hung hin thn trong
bn mi tn u cng. C nhng ngi Hung t nguyn, gnh nhng him
nguy to ln, gip chng ta mt cch v t, t lng nhn i.
Khng th tip tc lu s n trn ny, vic mi ngy tm mt ni n nu
mi. Li gp may. Bn ca gia nh chng ti, ngi trc kim c
cho ti l th bo v ca Wallenberg, by gi tm c mi lin h vi gio
hi dng Tn (Jesuit). Cc cha dng Tn sn sng che du mt nhm ngi
Do Thi, trong c chng ch ti v ti. Cng ngi bn ny, nh cc mi
quan h gio hi c hiu qu, t c vic dng n tu s Sacr Coeur
[Tm Linh] tip nhn m ti v ch ti. Trc khi i n ch n nu mi,
mt ln na ti mun nhn thy h, v ai m bit c, c bao gi ti cn c
th li nhn thy h na hay khng. Khng c ngi sao v chng minh th
gi, vi b hoa trn tay ti vi n ni vin. M v ch ti vui sng n tip.
Chng ti chia tay nhau.
Ti tu vin dng Tn (trong to nh Hc vin Rajk by gi) ngi ta vui
v tip nhn chng ti. Cha Raile Jakab, trng tu vin,
*
cho nhiu
ngi b truy n ni n nu.
3
Ti l thanh nin duy nht, ti khng c
bn chuyn tr tht s. Mi quan h h hng ng n gn ti vi anh r,
anh chng gn ti v mt tnh cm, cng khng v mt tinh thn. Ti li lt
vo mt cng ng, trong thc ra ti l loi.
Mt cha, rt tic ti khng nh tn cha, nhiu ln ch ng ni
chuyn vi ti v tn ngng, v Cha, v o C c v o Do Thi, v
trit hc. Nu ngi khc nhn vo chng ti, chc chn thy mt cnh c
bit, mt cha dng Tn v mt cu thanh nin lnh khnh, qun o rch
bm say sa tr chuyn si ni, i i li li trong vn tu vin, cn bn
ngoi i bc n m .

*
Raile Jakab i din ca dng Tn Hungary 1944. Khng c d liu chnh xc v cha
cho bao nhiu ngi n trn ti tu vin; mt ngun nh gi l 100 ngi, ngun khc l
150 ngi. Nm 1992 Bo tng Yad Vashem [ln nht th gii v holocaust] vinh danh
cha Raile vi danh hiu S tht ca Th gii, danh hiu vinh danh nhng ngi lm
nhiu nht cu nhng ngi Do Thi b truy n.


45
Khi vng vy ca qun i Soviet sit cht quanh Budapest v
ven bt u cc cuc chin t ph ny sang ph kia ri. Chng ti
sng trong nim tin rng, uy tn ca tu vin s ngn bn mi tn xm nhp
vo. Nhng mt bui sng c tin t cc cha: bn mi tn bt u lc sot.
Ti lao ra nh cu thang, v trong giy lt ti cng nhn thy hai tn mang
v kh go tht. Ti khng th ni, h l lnh hay l bn phc v ng mi
tn. Cng anh r chng ti trn ln mi nh, chng ti nm ln tm vn m
qua nhng ngi thng ng khi tip cn n ng khi. Ti khng bit,
mnh s ci g hn: s cuc lng sot trong tu vin, hay s vic nm bom
thnh ph. Ting m m ca cc qu bom lao xung v ting i bc rt
gn tht ng s. Ngoi ra ti cn lo l mnh c b ri xung hay khng t
sn mng. Tnh th tht kinh s, nhng trong nh lo sng ca nng i bc,
trong ng vin ca thnh ph tri ra trc mt chng ti t mi nh cng
hin ra ci g p kinh khng. V tt nhin c c nt k cc ca cnh na,
mt cng t Do Thi quan chc nh bank v mt con mt sch trung hc
nm trn dn mnh trn mi nh ca tu vin dng Tn.
Chng ti thot khi t lc sot, nhng khi y ch ca chng ti mun
chng ti chuyn xung tng hm. Nu ti nh k, chng ti khong
hai tun, cht chi, nhng tng i vn minh. Tu vin cung cp cho chng
ti thc n; chc chn chng ti n ung kh hn a s ngi dn Budapest.
Mt s kin c bit bo hiu thi gian tng hm sp chm dt. Ngay t
trc bao vy, ngi ta ni mng li cc tng hm phng khng di
cc to nh . ni v mt k thut l c th, h m cng gia cc tng
hm. Mt bui sng cnh ca dn ti tng hm ca to nh bn cnh m ra,
v mt ton qun c chui vo. H mun g? Lc sot? H mun li chng
ti i? Khng, mi lo nh nht ca h khi y cng ln hn th - h th chy
trn. Nhng con ngi mt mi, ti t, l tm thn t tng hm ny sang
tng hm khc.
C l mt hai ngy tri qua sau khi ton qun c b nh bi i qua
tng hm chng ti. Nhng ngi Nga n! Ti s chng bao gi qun
cnh tri ra trc mt mnh. Mt cu thang bn trong dn n ch ca tng
hm, ni chng ti, nhng k ln trn, tr ng. Chng ti hi hp bn
di, ri t nhin xut hin ba ngi nh cu thang. Cha Raile, trng
tu vin, trong b o chong ca cc cha dng Tn. Cnh ng l mt s quan
Soviet c dng thng tp, trong ng phc Kozak. Trc y ti ch thy
trong cc phim operett loi ng phc ny, m ngi mc n cn mang dy
eo n to tng l l trn ngc. V cnh h l ngi th ba, mt trong
nhng ng bo chng ti, mt ngi ht trong i hp xng ca nh th
Do Thi vng H Carpathia, ngi h bit rng ni c ting Nga hay
Ukrain, v by gi lm phin dch gia thy tu dng Tn v s quan Soviet.
Chng ti nghe c vi li thn thin, v nh th i vi chng ti s truy
n, ln trn, bao vy thnh ph chm dt.


46
Cnh tip tc mt cch l lng. T cu thang vi lnh trn Nga xung
gia chng ti, nhng ngi b truy n, ln trn trong tu vin hng tun, t
vi giy li thnh ngi t do, v gia cc ting la davai traxi a ng
h y h tc ng h eo tay ca tt c chng ti. Ti chng hiu r, v
sao h li lm vic ny, v thc ra s kin ny c ngha l g. Ti b qua
vic ny mt cch d dng.
Chng ti i mt hai ngy na, v khi tt c chng ti, nhng ngi
nhn c ni n nu trong tu vin, vi tm lng bit n chng ti cm n,
v mi ngi i theo ng ring ca mnh.
Ti xut pht theo hng Kiskrt [ng vng nh], v mau chng
n trc nh th Do Thi ng Dohny. Ti kinh ngc v khip s nhn
thy nhng xc cht trn trung, cng lnh, chng cht ln nhau cnh
ng. Nhng ngi Do Thi b cht to thnh mt ng cao chng mt
tng, nhng ngi b mng trong ghetto quanh nh th.
Ti chy tip, v pha cn h ph Pozsony ca ch ti. Ti bc vo:
c m ti v ch ti na . Chng ti, nhng ngi Budapest trong
t bao vy, c ba chng ti cn sng!
Mt chng trong i ti chm dt y. Ch cn vi ngy l n sinh
nht th 17 ca ti. Theo ngha php l ti vn cha c coi l ngi
trng thnh. Nhng mt ln v cho mi mi, nm 1944 chm dt vic
ti c th coi mnh l tr con, l thiu nin cha hon ton chu trch nhim.



47
Chng 2

TI TR THNH NGI CNG SN NH TH NO?
1945-1947



Nm 1975 ti lm vic Thu in. Ti cn i d mt cuc hp New
York, v ti phi np n xin visa s qun Hoa K ti Stockholm. Theo
lut Hoa K hin hnh lc y ti phi tr li cho cu hi: ti c bao gi l
ng vin ca ng cng sn khng. Quan chc s qun cm t n trong
tay, nhn thy cu tr li c ca ti, bo ti vi thin cm sn lng gip :
Chc l h p ngi vo ng - Lm g c chuyn ti tr li. Ti
t nguyn vo. Ti vo ng, v khi y l nim tin ca ti.
na th k, nim tin cng sn trong ti bt u yu i, ri hon ton
tt ngm. Th m, khi ti vit v nh gi v cuc i mnh, cu hi sau
chng h mt tnh thi s ca n: v sao ti tr thnh, v ti tr thnh
ngi cng sn nh th no?


Cc cp thuc v ng cng sn

Cu tr li m ti a ra cho quan chc s qun M, hi n gin ho vn
. Vo ng l mt vic lm rt h trng, theo nghi thc, c tuyn b
bng vn bn. Tuy vy, y ch l mt ct mc ni bt duy nht trong qu
trnh chuyn bin, m ngi ngoi ng cng sn bt u v kt thc vi s
ng nht hon ton vi ng. Thng cn n thi gian di hn, v xy ra
mt cch ring bit i vi mi ngi tu thuc vo nhn cch ring v
hon cnh bn ngoi. Cc du hiu ca qu trnh chuyn bin trong cc
nc, ni ng cng sn nm quyn, l khc so vi ni ng hot ng
trong phe i lp hp php hay ng chin u trong tnh trng khng hp
php nhm ginh quyn lc. By gi ti ch bn trng hp ng cng sn
ang nm quyn.
*
Ti Hungary ngay sau khi p tan chnh ph mi tn, tip
theo l mt chnh ph lin hip, trong ng cng sn tham gia, c th l
vi a v quyn lc mnh. (Mun hn, nhng sau thi gian nu trong tn
ca chng, ng cng sn tm ly mi quyn lc chnh tr).
ng phn bit nm cp , ct mc ca s ng nht vi ng, m cc
cp ny ng thi cng minh ho con ng in hnh n vi ng.

*
Hungary ng cng sn nhiu ln thay i tn: ng Cng Sn (1944-1948), ng ca
Nhng ngi Lao ng Hungary (1948-1956), ng Cng nhn X hi Ch ngha
Hungary (1956-1989). Trong sut cun sch ca mnh ti dng tn gi ng cng sn.


48
u tin l ngi cm tnh ngoi ng. Hng ti, c cm tnh vi
nhng l tng ca ng, sn sng ng h mt s hot ng ca ng, b
phiu cho ng trong cc cuc bu c. Bn ng hnh, fellow-traveller.
Cha (hay vn cn cha) gnh vc ngha v i lin vi t cch ng vin.
Cp th hai: ng vin. Trng tm y l, chng ta khng a ra
cc tnh ng trc t ng vin. C th l ngi hng hi hoc ngi li
gh sau, him khi xut hin trong cc t chc ng. C th l, trc y c
cm tnh chn tht vi ng, ri quyt nh gnh vc trch nhim v k lut
gn lin vi t cch ng vin. Nhng cng c th l, cc l tng cng sn
thc ra vn xa l vi anh ta, song vo ng v cc li ch k vng .
Cp th ba: ng vin tch cc v c nim tin cng sn. Thng
xuyn tham gia cc cuc hp ng vin, gnh vc cng vic ca ng. ng
h nim tin cng sn.
Cp th t: ngi cng sn chn chnh. n cp ny phi l
ngi c trnh Marxist-Leninist. iu ny tuy vy cha . Hy ngh v
nhng li c trch dn nhiu ln ca Stalin, m ng ni trong m tang
Lenin: Chng ta, nhng ngi cng sn l nhng ngi loi c bit.
Chng ta khng c nn ra bng cht liu bnh thng...
4
ng, ngi
cng sn chn chnh, ngi bolshevik thc s khng ch khc nhng ngi
khng cng sn v tr tu, m c v thi v tnh cch na. Phi ng x
c tnh ng. Tt c cc li ch c nhn, gia nh, bn b, ng nhip u
phi t di li ch ca ng. Phi tun th mt cch c k lut mi mnh
lnh ca ng, c mnh lnh, m c th mnh khng tn thnh. Phi sn
sng chu bt c hi sinh no, nu ng mun vy t ng vin.
Khng c ranh gii sc nt gia cp th ba v th t. ng vin c
nim tin mnh m mun tr thnh ngi cng sn chn chnh. L tng con
ngi ny l lng trc anh ta. y cng l l tng rt bin chng.
Ngi cng sn chn chnh b cc mi nghi ng bn trong dy v: liu trnh
Marxist ca mnh c cha, mnh c k lut cha, mnh c sn sng
hi sinh cha? thc t ph bnh ny cng mnh, th cc ng ch cng coi
tnh cng sn ca ngi cng ch thc, ng tin, chn chnh.
Cp th nm: ngi lnh ca ng, cn b ng chuyn nghip.
Thuc loi ny l ngi, khng ch lm cng vic ng mt phn thi gian
ca mnh, m ch lm vic chnh l phc v ng. C th l b th ng
hay cn b ca b my ng. Nhng cng c th l gim c nh my hay
s quan VH (C quan Bo v Nh nc) ci chnh l, ng la chn,
ng t vo a v ny, v c th triu hi v bt c lc no. Bt lun phm
vi cng vic l g, phi tun th lnh ca ng, phi phc v cc li ch ca
ng.
Nm cp ny tt nhin ch l m hnh tru tng ca s pht trin
thnh ngi cng sn. S k tip nghim ngt theo thi gian khng c hiu


49
lc trong mi trng hp. Nhiu cp - mt phn hay ton b - c th
chng ln nhau.
C ngi dng chuyn bin ngay cp u tin hay cp tip theo
no . Ti i ton b con ng. Ti k li chuyn ring ca mnh,
nhng ti chc chn rng, trong qu trnh chuyn bin ca ti c nhiu nt
ging hay hon ton nh nhau so vi ca nhng ngi khc. Trng hp
ca ti l kh in hnh.
Ma xun 1945 ti l mt hc sinh trung hc, ti chun b cho thi tt
nghip trng trung hc tin lnh Kiskunhalas. Theo li mi ca mt
ngi bn, ti chuyn n vi thng c thc phm d hn. Sau thi tt
nghip ti tr v Budapest. Khi , ma h 1945 ti bt u i n qun
on qun V ca t chc thanh nin di s ch o cng sn, Lin on
Thanh nin Dn ch Hungary (MADISZ). Trong su n tm thng u
nm 1945 ti bin t mt thanh nin hon ton xa l vi ng cng sn
thnh mt cm tnh ng (cp u tin).
Cui ma h ti gia nhp MADISZ, ni ti cng tch cc hn. Cm tnh
vi ng cng sn v nguyn vo ng ca ti mnh ln.
Cui ma thu ti tr thnh cn b on chuyn trch trung tm ca
MADISZ ti Budapest. Khi ti gia nhp ng cng sn. Trong cu
chuyn ca ti cp th hai v th ba ho vo nhau. Ngay khi cn l on
vin nng ct ca phong tro do ng cng sn ch o ti tr thnh ng
vin. V vic ny theo ngha no i trc cp cao nht sau , cp
th nm, vai tr ngi lnh chuyn nghip ca ng.
Trung tm MADISZ thnh ph Budapest nh th l ni bt u hnh
thnh trong ti n lc tr thnh ngi cng sn chn chnh. Mun hn
ti c thng chc, v c chuyn v trung tm MADISZ ton quc. y
l chc v cao nht ti gi trong s nghip cng tc on thanh nin ca
mnh. Cho n lc y, ti coi mnh l ngi cng sn chn chnh, v
nhng ngi xung quanh ti cng coi nh th. Lc r rng l ti
t cp th t-th nm.
Nhiu nhn t cun ti trn con ng ny. Trong m t chi tit ti
khng theo th t thi gian, m theo cc chiu kch khc nhau ca qu trnh
bin i. Ti s ch ti s phn bit nm cp k trn nu vic ny gip
cho s phn tch.


Phn ng vi tn thng ca nm 1944

Ti coi s gii thch phn bit chng tc ca mi quan h gia vai tr lnh
o th hin trong ng cng sn v dn Do Thi l sai lm nghim trng.
Tuyn b, ch ngha cng sn c trong mu ca nhng ngi Do Thi, l
s ngu xun m qung. ng, Marx l ngi Do Thi, nhng Engels, Lenin


50
v Stalin th khng. ng, Kun Bla v Rkosi Mtys l nhng ngi Do
Thi, nhng Ulbricht ca nhng ngi c, Bierut ca nhng ngi Ba
Lan, Mao Trch ng ca nhng ngi Trung Quc th khng. Cng c th
bc b s ln n c tnh phn bit chng tc theo chiu ngc li, bng cch
lit k tn ca cc chnh tr gia Do Thi khng phc v cho s nghip cng
sn, m gi vai tr lnh o trong cc ng v cc phong tro c xu hng
x hi dn ch, t do hay bo th.
Trong lc khng nghi ng g rng, tn thng ca nm 1944 la
mt phn ng k gii tr thc, thanh nin v ngi ln tui Do Thi theo
hng ca ng cng sn.
S truy n ngi Do Thi khng bt u trong nm 1944. Ch
Horthy dn thng tp n y, vi lut Do Thi ca n, vi ch ngha bi
Do Thi c nng ln hng chnh thc ca n, vi s cu kt vi Hitler
nhm xt li vn bin gii, vi s tham gia giao chin pha Hitler ca
n. Chnh v th phn ng k ngi Do Thi cm thy rng, cn phi ng
h ng cng sn, ng chng li ch Horthy mt cch gay gt, ng b
ch truy n v cho n pht cht vn buc phi hot ng b mt.
Trong cc tun cc thng sau gii phng ngi ta ni nhiu v phong
tro khng chin Hungary. Nhng ngi cng sn tuyn truyn m rng,
ngi ca h tch cc nht v sn sng hi sinh nht trong cuc chin u
ny. S tht l phong tro khng chin Hungary yu v km, v ch lan ra
mt gii hp. Ti khng nghin cu vn , trong gii khng chin c v
trang nh nhoi t l ca nhng ngi cng sn v khng cng sn l bao
nhiu. Ngn y l chc chn rng, trong thi gian tip cn ng cng sn c
nhn ti gp c nhng ngi cng sn, nhng ngi c th chng
minh c l cm v kh chng li ch ngha pht xt. Ti knh trng v
khm phc h. Lng tm ti cn rt v ti ch bo v mng sng ca ring
mnh, v bn thn ti khng th chin u. Ti khng th min th cho
mnh v ti cn rt tr, bi v hai thnh vin ca MADISZ qun V cn tr
hn ti, Ct (Vrnai Ference) v Papp Gabi, nhng ngi c mi
ngi knh trng nh cc anh hng khng chin.
Khng ch cc cng trng qu kh - s i u vi ch Horthy v
khng chin v trang lm cho ng cng sn tr nn hp dn v c
cm tnh, m c s lo u hi hp, khng bit tng lai ra sao na. Tai ho
c lp li na hay khng? y ti khng ngh n vic, cu tr li ng
l ra phi th no cho cu hi ny. Ti khng mun bn y n nn dn
ch Hungary, cng nh quan h gia nc Hungary v Phng Ty dn
ch. Ti th ti hin dng suy ngh cha chn chn lc ca bn thn ti
lc mi by tui (v ca nhiu thanh nin tri qua tn thng ging nh
ti). Khng k n ng cng sn ha hn mt h thng x hi kinh t
tng lai nh th no v chng k n h thng hnh thnh Lin X
nh th no, ring vic sau c v l ng h ng cng sn v s hin


51
din chnh tr ca n, vai tr chnh quyn ca n, quyn lc ca n c ngha
l s m bo chc chn nht chng li s hi sinh ca ch ngha pht xt.
Dng suy ngh ny (v khng phi s hp dn c mang trong gen)
lm tng s hp dn ca ng cng sn trong con mt nhng ngi Do
Thi.
Khi (v sau ny na) chng c ai c th phn li quan h i vi
ng cng sn khi s nh gi Lin X. Ai phn chn v Lin X, ngi
y cng c cm tnh vi ng cng sn Hungary, ai khip m hay cm th
Lin X, ngi cng m rng c cm ra nhng ngi cng sn trong
nc.
Vo thng ging-thng hai nm 1945 khi qun Lin X nh ui qun
i c v bn mi tn Hungary ng lo ca chng, vi c tm lng ti
cm thy: chng ta c gii phng.
Ti nhn thy nhng ngi cu mng sng ca mnh trong nhng ngi
lnh Soviet, ti cm thy bit n s hi sinh xng mu khng khip m h
gnh chu v vic ny. Cm gic bit n bp trong ti nhn thc
rng, nhiu binh lnh Hng Qun lm nhng vic xu xa, v cc ch huy
ca h cho php. Ti cm thy cu chuyn c nhc n chng
trc, vic tho ly ng h eo tay ca chng ti trong giy pht gii
phng, hu nh l tr tiu khin. Tuy nhin ti khng th ci c v
chuyn h cp bc nh chng ti nhiu t. Mt ton lnh Nga xng
vo, vi sng my h xua chng ti xung tng hm phng khng, ri h
ly mt l c v ra i. C mt khch thng xuyn (chng ti gi l
bunker izi- xung hm, bi v lun la nh th khi vung vy v kh xua
chng ti xung tng hm), anh ta quay li cp bc nhiu ln.
Mt bn thn ca ti tuyt vng k li rng, h hm hip m anh.
Nhiu ln h bt ti i lm malenkij robot, vic nh, nh o pho
Budapest, hay xua nga khi ti nng thn. May l ti lun v li c.
Khi chng ti nghe thy rng, nhiu dn thng b bt i lm vic vt
ngu hng nh vy, b lit k vo gia cc t binh, v b a sang Lin X.
Ci xy ra bn trong ti c tm l hc gi l: s gim bt bt ho
nhn thc. Trong nhng nm di ti n nhng kinh nghim khng
khip xung di thc ca ti (vo v thc), bi v gi nh nu chng
tri ln b mt thc ca ti, th chng bt u sinh s ngay vi nim tin
vo Lin X. Hoc ti th tm ra gii thch hay s bin h no y cho
ng x khng th bin h v khng th chp nhn c. Lng tin ca ti
vo Lin X ngy cng mnh hn, v cui cng chuyn mt cch v iu
kin thnh nim tin m qung.
Trc khi chuyn sang cc nhn t khc ca nhng chuyn bin bn
trong ti, vi mt li ti vn cn quay li vn ngi Do Thi. K t lc
ti gn gi vi ng cng sn, bn sc Do Thi ca ti hu nh hon ton
bin mt, ch t trong cc tng thc ca ti. Mt bn cng lp ni vi ti


52
rng anh ta chun b di c sang Israel. Ti hon ton th .
*
Ti cng chng
h c ngh tr th v nhng s truy n Do Thi. Ti th vi vic c bao
nhiu ngi Do Thi trong ban lnh o ng cng sn; ti khng cm thy
mnh gn h hn v chuyn y. Mt khc ti cng chng h ngh ti rng,
trong x hi Hungary b nhim ch ngha bi Do Thi th s thc ny c th
sinh ra c cm trong nhiu ngi.
Ti coi vic mnh phi i h Kornhauser nghe c v c v v th m
ch xut x Do Thi thnh mt h nghe c v Hungary hn, l vic hon
ton t nhin. chng c ai khuyn ti iu ny. T ti i n quyt nh
rng, ti ly h Kornai, nh ti nhc n trong chng trc. Vic ny
cng by t n lc ca ti ho nhp vo x hi Hungary nh s phn
li nhng kinh nghim au n v s loi tr.
S xi mn bn sc Do Thi ca ti tt nhin c nhng thay i ca
lut php v i sng x hi Hungary lm cho d dng hn. Khng cn cn
ghi tn gio vo cc giy t cng chnh thng. Ngi ta khng cn cng b
nhng li so rng mang tnh loi tr ca kho hc c c. chm dt
khng ch nhng biu hin c ghi vo lut, cng khai v th bo ca s
phn bit chng tc v tn gio chng Do Thi, ca s b tch bit v ca
vic nht ngi Do Thi vo cc ghetto, m nhng s phn bit phi chnh
thc cng m nht i hay c gii quyt.
**
T quan im ny s ti t do
ho x hi Hungary din ra vi tc v bo trong hai nm y.
Bn tnh Do Thi ca ti li bt u lm ti quan tm, khi ch ngha bi
Do Thi cng khai li ngc u dy di dng c th thy, c th nghe thy,
c th c thy trn n phm. Mun hn cun sch s ni v vic ny, khi
chng ta n theo th t thi gian.
trc ti khng nh rng, tn thng phi chu vi t cch
ngi Do Thi cng li ko ti v pha ng cng sn. Cn mun hn ti
li ni bn sc Do Thi ca ti tt i (hay ng ng) khi gn n vi
ng cng sn.
***
Ti khng thy mu thun logic gia hai khng nh ny,

*
Tt nhin ti c th di c khng ch n Israel m c n ni khc na. li Hungary
hay di c - th kh x ny khi , v cn nhiu ln na, ny ra trong i ti. Trong mt
chng mun hn ca cun sch ti s bn chi tit v vn c bn ny.
**
Nhng ngi vo nh ca ngi Do Thi hay hng phn ti sn Do Thi b tch thu,
chc hn tip n nhng ngi quay v nh vi cc cm gic khng vui. Nhng ngi
bi Do Thi n tn xng tu trc 1945, cm gic th hn ca h cng chng bc hi
sau 1945. Trong cc nm u thm ch cng xy ra cc cuc thm st Do Thi. Tt c
cc hin tng ny tuy vy a phn c che du. Chc chn l ti khng cm thy.
***
y khng phi l trng hp c bit. Nhiu thp nin sau ti gp cc con cn b, m
b m chng l nhng ngi Do Thi, v cng gia nhp ng cng sn khong cng thi
gian vi ti. H bo ti rng, cha m h coi mnh l nhng ngi cng sn Hungary, v
chng h c thc g v bn sc Do Thi ca mnh- tuy h hon ton bit r rng theo tinh
thn ca cc lut nazi h c nh gi l Do Thi. Hu nh h b bi ri khi ni v xut
x Do Thi ca h. Khng phi v h xu h, m v h cm thy ch chng lin quan g.


53
v hai qu trnh ny ho hp tt vi nhau v mt tm l. Mi trng cng
sn cng bn quanh, th ti cng ng nht vi n, ti cng cm thy rng:
by gi vic ti sinh ra l ngi Do Thi khng cn quan trng na.
Hi c v s lm nhc, s ph nh, v s loi tr khin nhiu ngi
Do Thi, k c ti, gia nhp cng ng khng phn bit i x theo chng
tc hay tn gio, cng ng chp nhn chng ti l ngang hng. Th gii
ca cc t tng ca ng cng sn ngay t u nhi vo trong chng ti
nhiu loi nh kin, nhng gia chng khng c ch ngha phn bit chng
tc. Trong gii cng sn chng c ai hi ti, tn gio ca ti l g, v tn
gio ca cha m hay ng b ti l g. H tip nhn ti vo hng ng ca h.
Sau tn thng kinh khng ca s b loi tr, s tri nghim c tip nhn
ny hp dn v lm yn lng.


Chuyn bin t tng, chp nhn cc t tng chnh tr cng sn

Ci ti vit lin quan n nh hng ca tn thng nm 1944, ng hn
l chui cc xung lc tnh cm, hn l dng t duy logic nghim ngt. Song
song vi vic ny, mt qu trnh tr thc cng xy ra. Phn tch cu chuyn
bin i ca ring ti, qu trnh tinh thn ny chng lin quan g n Do
Thi gio, n tn thng nm 1944. y cc t tng mi ni ln cnh
tranh vi cc t tng c, v mau chng hon ton y chng ra. Vi vic
gii thiu chi tit s thay i suy ngh ca mnh ti khng mun to ra n
tng v ti nhn mnh iu ny y -, rng s tip nhn cc t tng
cng sn c ngha l ng lc mnh nht trong s bin chuyn ca ti.
Khng th p dng vo ti cng thc n s, theo ngi tr thc lng
l do nh hng ca ti liu v cc bi ging chnh tr cng sn m nhn
thy rng, v tr ca mnh l trong ng.
Khi ti vit v giai on n 1944, ti m t th gii quan ca ti l
m v do. Ti ngu nghin cc cun sch, v nu ti gp t tng c sc
mnh ln no y, ti d b n nh hng cho n khi t tng tip theo
cha n v y ci trc ra khi suy ngh ca ti.
u 1945 ti c t thi gian hn c sch, v trong vi tun ti
phi hc chng trnh ca mt nm hc. Mt khc, ti vn c bo kh u,
ti ch n tin tc. Cc s kin chin tranh, s hin din ca qun i
Soviet thu ht s ch ca ti n Lin X. Ti bit t, hu nh vn
chng bit g v ci, trong sut cc thp nin sau ny ti nghin cu: h
thng cng sn hot ng th no. Th nhng ti cm nhn sc mnh qun
s ca Lin X; bng chnh mt mnh ti nhn thy h nh ui qun i
c kinh hi ra khi t nc chng ta. i vi ti hin nhin l, Lin X
to ra mt th gii mi, rt khc vi th gii m n lc ti sng.
Ti bt u tin rng, th gii ny s chin thng th gii c. Trong lc ti


54
cng thy, m v vic ny va ri ti ni n, rng binh lnh Soviet
cng nhng ngi mang n cho ti s gii phng - li i x th bo
vi dn thng, v h lm nhng vic xu xa khng th dung th c.
Ti th dung ho trong mnh hai quan nim ny, nim tin vo tng
lai v nhng kinh nghim hin ti. Vo khong thi gian ny ln u tin
xut hin trong ti rng, nhu cu tn ti ca ti l vit. Ti cng son
mt bi kh di, m ngy nay ti c th gi l: mt tiu lun, vi tiu Ht
di tuyt. ng tic vn bn b mt, nhng ti c th nhc li kh chnh
xc ni dung ca n. Ti p dng l thuyt lch s lin quan n cc gii
vn ho ca Oswald Spengler vo th gii lc . Theo Spengler loi
ngi khng tin ln pha trc, m chuyn ng theo dng hnh trn. Cc
nn vn ho ny sinh, m hoa kt tri, suy tn, ri cht i. Theo nh lch s
c, by gi iu ny ang xy ra vi nn vn ho phng ty. Nhan
cun sch ni ting ca ng Hong hn ca Phng Ty - m ch iu
ny. Mi nn vn ho xut pht si sc vi nng lc ti tr, cc lc th v
man r chuyn ng bn trong n. Sau dn dn chuyn thnh nn vn
minh, i lin vi s suy i tinh t, vi s yu i ca cc lc. Theo Spengler
chnh iu ny c trng cho gii vn ho phng ty trong thi i chng
ta.
Tiu lun ca ti trnh by: Lin X th hin mt gii vn ho mi. By
gi n vn giai on cha vn minh, th kch, trn y sinh lc th s.
Bt c c ng tic nh th no rng, s d man dn n au kh - nhng
y chnh l du hiu ca tnh ti tr ca nn vn ho.
Phn th hai ca tiu lun ca ti da trn bi th tuyt vi ca Ady
Endre vi tiu Ht di tuyt. Ti trch ton b bi th ny, v
chn tn bi th lm tiu ca mnh. Dng ny dng kia ca bi th ni
thay cho tm lng ti, sau tai bin 1944: Dy v, dng x tm thn mnh
T mu, t ting rn, t la/ Ti gp nht
Mt dng khc ca bi th cng ng iu tuyt vi vi lun bn kiu
Spengler: Ti ngng mt mnh ln mt th gii mi con ngi mi.
5

Dng t duy b vp nhiu ch, v s lc hng cng ln vo vic dng
th Ady. Nm 1915 Ady c l c th cm thy rng, ng v nhng ngi
nh ng ri s cu c cc gi tr c sang th gii mi. Tiu ca bi th
cng m ch iu ny. Th nhng ti, mt thanh nin cn non nt, cha
chn chn, th c th cu c g trong cc gi tr ca qu kh sang ch
mi, xut pht mt cch d man khng th trnh khi?
y l tiu lun u tin trong i ti. V sut mt thi gian di y l
bi vit c suy ngh c o cui cng ca ti. ng, trong xut hin
b iu ca k tr thc tui thanh nin. Logic ca n cha khc chit, v
lp lun ca n cng cha c c s- nhng c tnh c o trong . Ngy
nay ti cng vn cn kinh ngc, khi ti bt u kho st, nim tin cng sn
bp nght tnh c lp t duy trong ti sut nhiu nm n vy.


55
u nm 1946, khi ti lm vic thnh on Budapest ca
MADISZ, ti gii thiu tiu lun c vit vi thng trc ca mnh
cho Csendes Kroly, ph b th thnh on. Nhiu nm sau Csendes tr
thnh ph vin trng vin kim st ti cao, v cng v cng tc ng
tr nn kht ting kinh khng. Nhng khi ng vn hon ton cha gy s
hi. Ngc li, ng c v l ngi nh nh, khoan dung. ng c bi tiu
lun, gii thiu cho vi bn ca ng, mt-hai sinh vin hc vin-Gyrffy
+
,
nhng ngi- ti dn li ng- c hc hn ng. T nhn xt ca ng ti hiu
rng, cng trnh ca ti c n tng nghim tc vi ng. ng cng bo ti
rng, ng cha bao gi thy mt bi vit tng t, gnh vc nhim v to tt
n vy. ng cng mng l, tuy vi lp lun l, nhng ti ng h ch
mi. Tuy nhin ng thy rng, nhng suy ngh ca ti rm ri. Cu phi
hc Marx, Lenin v Stalin cn k hn nhiu.
Vic ny ti bt u vi s chm ch st trc c li khuyn ca
ng. C l tc phm u tin ti c t mt tc gi Soviet l gii by ca
Stalin c cng b vi nhan V ch ngha duy vt bin chng v lch
s. (Sau rt lu ti mi bit rng, ban u ngi ta cng b tc phm ny
nh mt chng ca lch s ng cng sn (b) Lin X, sch gio khoa c
bn ca h t tng bolsevik). Ti bit r rng, ngy nay ngay c nhng
ngi t coi mnh l cc nh Marxist cng ngh l Stalin c ng, n
gin ho ch ngha Marx mt cch phin din, vng v, v bp mo n
nhiu im. Nhng by gi v y ti khng mun i vo nh gi chung
trit hc Marxist, cng chng mun phn tch tc phm ca Stalin. Ti ch
mun thut li, n tc ng ln ti khi nh th no, khi ln u ti c
cun sch mng, nh, mu trng, vi nh Stalin mc qun phc nguyn soi
trn ba.
Ch ring vic Stalin, lnh t ti cao ca mt nc ln, thng soi chin
thng ca chin tranh th gii v l nh trit hc cng gy ra s kinh
ngc trong ti. Trong lc u c ti cn ln xn vi m hn n ca cc
mu ca nhiu loi trit hc, th gii quan, tro lu n vi ti th trong
cun sch nh trt t nh binh ng tr. Mi khng nh ring bit cng u
t ra ng i vi ti, nhng ci cn quan trng hn th l, t nhin tt c
u ngn np c trt t. C nhng vn nghim trng m khi ti thy-
cc nh trit hc ni ting c g ra hay lm ri m thm bng nhng dng
suy ngh cu k rc ri, th Stalin gii quyt bng mt cu sc tch mt
ln cho mi mi. Ci m nh ph bnh snh iu ln n l n gin ho th

+
Kollgium [cn c ngha l k tc x] mang tn gio s Gyrffy Istvn (mt cui 1939)
cng nh hc vin Blya chm lo cho con em nng dn hc i hc, c vai tr to ln trong
ngnh gio dc, s phm Hungary cc nm 1940, sau 1956 b gii tn. Sinh hot ca cc
hc vin Hungary c truyn thng lu i v mnh cho n tn ngy nay. Cc hc vin
c ting nh Rajk Lszl c nhc n trong cun sch ny.



56
thin, th i vi ti chnh li l hp dn: y, mt bi vit n gin, d
hiu, r rng.
ng tic, tc phm ny khng n vi ti mt seminar trit hc
ph phn ca mt thy gio am hiu, ni c th ch dn cho cc hc sinh
qu d b thuyt phc: s hi ht t ra l u, tc gi ln trnh mt mu
thun su sc ch no, c th tn cng dng t duy hay s phn loi
u. Ti khng tho lun cun sch vi bt k ai, ti cng chng c c
hi cn nhc cc nhn xt nghi ng ca nhng ngi khc.
Ging nh trong thi nin thiu (vi s ch dn am tng ca Szerb
Antal v Babits Mihly) ti th la ci hay nht v quan trng nht m
mnh cn c v vn hc, by gi ti cng la chn nh th trong cc ti
liu chnh tr. Ci hay nht v quan trng nht l cc tc phm do cc nh
kinh in ca ch ngha Marx, Marx, Engels, Lenin v Stalin vit. Nh
th u tin cn tm hiu cn k ci ny. V bi v bn tc gi ny vit s
cng trnh bng c th vin, ti phi chn la, tc phm no l quan
trng nht trong s ny. Cc tuyn tp khc nhau cho s gip hin
nhin. Lin quan n hiu bit c th thu c t cc sch, ti tin nhanh v
trnh . Mt hai nm, v c th ni v ti rng, ti l nh Marxist c
trnh , ngi c cn k tt c cc tc phm quan trng ca cc tc
gi kinh in, v bit chnh xc, h ni g, v vn no, trong tc phm
no.
Thnh tch hc tp ln nht v kh nht l vic tm hiu T bn lun
ca Marx. Khi cng vi Kende Pter bn ti, chng ti cng lm
mt ni. Anh ta l bin tp vin ca t Thanh nin (Ifjsg) ca MADISZ,
v bn lm vic ca anh ta thnh on Budapest. Ti cng ngi
phng , vi t cch ph trch cc vn gio dc-o to. Chng ti
cng gp nhau nhiu ln ngoi c quan. u tin na a, na nghim
tc chng ti quyt nh rng, chng ti cng nhau vit mt tiu thuyt l-
dng dn ch. Chng ti mun din t theo li P. Howard (Rejt Jen)
+
,
v ci lm cho n thnh dn ch l, chng ti ng v pha nhng ngi
bn a chng li bn thc dn c c. Chng ti vit vi trang gia
nhng ting ci h h, cho n lc chng ti cht nhn ra l, chng ti c
th dng thi gian chung cho vic c ch hn th. Chng ti quyt nh,
thay cho vit tiu thuyt l dng chng ti cng c T bn lun.
Chng ti c ting c v ghi chp t m. C hai chng ti mi ngi
ghi tm tt ring ca mnh, nhng hu nh chng ti i chiu vi nhau
tng cu, ai hiu th no ci Marx ni. Chng ti khng c kh khn ngn
ng, nhng vn bn l cc k kh. Trc chng ai trong chng ti hc
kinh t hc. Gi nh chng ti bit Ricardo, hay Adam Smith, th chc

+
Rejt Jen l nh vn Hungary ly bt danh P. Howard v vit nhng tiu thuyt l
dng (legion) v thuc a, c gii tr Hungary rt hm m.


57
chn chng ti hiu d hn ci Marx vay mn t h, v ci m ng
khc vi h. S thiu hon ton vn kin thc cng lm cho vic c thm
kh nhc.
Hin nay ti vn cn cc v ghi chp bng tay ny. Sut hng tun,
chng ti ch c tp I. chung vi Pter. (Ti nghin cu cc tp II. v
III. mt mnh). Chng ti lm vic lun phin ti nh anh ta ng
Damjanich v nh ti ng Akadmia. Chng ti tin t trang ny sang
trang kia vi s chm ch kin cng, ngm ngh k mi cu trong v ghi
chp ca chng ti. C Pter, ln ti u tip cn tc phm ny vi lng
knh trng v ngoan ngon. Nh ngi theo o nhn ln Kinh thnh, chng
ti cng nhn vo cun sch ny nh vy: chng ti c vi s tn knh
v coi trng tng t.
Nh ni ti tc phm ca Stalin trc, ti khng nh gi ph
phn, y ti cng khng mun ph phn Marx. Nhng ngi khc
lm vic ny. Trong cc chng sau ca hi k ti cng s a ra vi nhn
xt v ch ngha Marx. By gi ti ch mun tr li cho cu hi, T bn
lun tc ng n ti th no khi .
N lm ti say m. Trc ht n nh hng tuy dng t duy rt
tru tng v vn phong nhiu khi cc k rm ri theo kiu c - bng lp
lun sng sa v logic ca Marx. Nu ta chp nhn cc tin ca ng, h
thng khi nim ca ng v phng php lp lun ca ng, th tt c u n
tho. T cc suy ngh c s, vi logic sc nh dao cu suy ra cc kt lun
u tin, v nu chng ta li coi cc kt lun ny nh cc im xut pht, li
c th rt ra cc kt lun mi v mi na. Vi li va c trch ca
Csendes Kroly: Marx khng rm ri, m c v trong nh pha l. (Cn
nhiu thi gian tri i, v ti phi c v phi hiu nhiu th na nhn ra
rng: nhng trc trc vi cc tin l u, v dng t duy b ngoi c v
logic b vp u). Mt cu thanh nin, lc 14-16 tui ro rit tm nh sng
trong hng trm loi sch c, by gi t nhin nhn c n vi sc
mnh ca nh sng mt tri trong tc phm mt ngn trang ny.
Tuy tnh logic v s sng sa c tc ng ln nht ln ti, ci ti
cng knh trng v thch trong T bn lun l, n khng c vit mt cch
nht nho v th , m y xc cm. Vic h i x vi cng nhn tr em
ra sao, h bc lt nhng ngi v sn th no, thc s gy phn n.
Trong lc Marx khng t s phn tch logic l thuc vo tnh
cm ca ng. ng khng coi nhng tai ho do ch ngha t bn gy ra l do
tnh xo tr ca cc nh t bn. Hng thp nin mun hn khi ti ph phn
ch ngha x hi, ti c gng ch ra rng, cc hin tng bt bnh thng
khc nhau, nh s thiu ht hay s thc p tng trng, khng phi ny
sinh t li ca mt s ngi, m t bn thn h thng. Chc chn l, quan
im ny ti ht vo mnh khi c T bn lun, v cho n tn ngy nay
vn tc ng n t duy ca ti.


58
c T bn lun ti quyt nh rng, mnh s l nh kinh t hc. Trc
ti chng bao gi ngh n vic ny. ng hn, vn hc, s hc, trit hc
lm ti quan tm. Khi kt thc vic hc chung vi Pter, trong ti
khng cn nghi ng g v la chn ngh nghip. Nhiu nht ti vn cha
bit, mnh s thc hin k hoch ny ra sao.
Tc phm ca Marx y ry tnh ngo mn. N knh trng Ricardo,
Smith, ngay c khi n lch khi h, n cng b iu ny theo cch t t.
Ngc li, n ni v nhng ngi ng thi v cc i th tr tu mt cch
mit th, coi h l ngu n v him c: n ci ny cng chng bit,
n iu cng chng nhn ra ng cng lm cng iu ny trong cc
tc phm khc ca mnh, v Engels, Lenin v Stalin cng th hin s ngo
mn, kiu ngo v bt khoan dung vi cc i th tr tu ca mnh. Xu h,
nhng ti phi th nhn: iu ny khng ch khng gy phin h, m cn
gy cm phc na. Phi i x nh th vi k th!
Nu khng phi vi sc mnh mnh lit nh Marx nh hng n
ti, song Lukcs Gyrgy cng c nh hng ng k n t duy ca ti.
Trong thi k , m ti ang k v, ti kim c cc nghin cu ca ng
v vn ho.
6
i vi ti nhng suy ngh ca Lukcs v cc nh hin thc
ln to thnh cy cu yn bnh, d i qua gia cc sch c vn hc ca ti
trc 1944 v nhng quan im Marxist mi m ca ti. Tolstoy v
Dolstojevski l cc tn c c gio, thm ch Dolstojevski l ngi t
nguyn theo ch ngha sa hong? Balzac phn ng? Thomas Mann t sn
t u n chn? Khng sao - Lukcs Gyrgy trn an. Cng chng cn ch
n vic, ngi ta vit ln by trn danh ngha lp trng trit hc hay
chnh tr. Ci chnh l, cc nh hin thc ln, phn nh thc tin vi t cch
cc nh vn. Lukcs chch cho ti min dch, ti c bo v khi tc
hi ca nhng t duy trit hc hay chnh tr ca cc t tng ln, v trong
lc , vn nh thi nin thiu ca mnh, ti tip tc c th ngng m
ngh thut ca h.
Di com mt ca ti Lukcs c uy tn tuyt i. Ring vic Thomas
Mann nhn xt mt cch qu trng v ng cng chng thc cho uy tn
ca ng.
7
y cng l mt cy cu gia th gii t duy c v mi ca ti.
c Thomas Mann l mt trong nhng n tng vn hc gy cm ng
v say m nht ca ti. Nu ng, Thomas Mann coi trng ai , ngi y
chc chn l mt nhn vt ng k.
*
Chnh v th ti khng th tha th c
cho Lukcs v vic, ng chng bao gi bo hiu bt c iu kin do d
no i vi Lin X. ng , thy bng chnh mt mnh, thc s h
thng Soviet l th no. ng bit v cc v n ngu to, v vic sn ui

*
V bn thn s thc l, Thomas Mann nhn xt v Lukcs Gyrgy vi s knh trng, ti
nghe thy, khi ln u tin ti c cc cng trnh ca Lukcs. Vn bn tht, xc thc ca
nhng nhn xt ca Thomas Mann tt nhin ti ch c th bit mun hn rt nhiu.


59
nhng ngi v ti, v s khng b. Sau ng tr v Hungary. Lm sao
ng li nhn c, ngay c vi mt ci nhy mt ng c th cho ngi ta
thy: c l khng phi mi th u n c. Tt nhin, ti hiu l ng khip
s. Song l ra ng c th im lng thay cho vic che y bn ti phm
bng uy tn ca mnh. Loi tr thc tr, cha c kinh nghim, ngy th v d
tin nh bn thn ti gia cc th khc cng chnh v th m tin mt cch
v iu kin vo cc huyn thoi ni v s tt p ca cuc sng Soviet, bi
v Lukcs Gyrgy chng bao gi ln ting v bt c s nghi ng no ca
ng c.
Ti cng tin b v hiu bit ch ngha Marx-Lenin, suy ngh trong ti
cng mnh rng: ti c trong tay cha kho hiu th gii. Bt c vn
g ni ln, ti c hiu bit m vi n ti chc chn bit cch gii quyt.
Cuc sng khng th to ra hin tng mi, m ti khng th t n vo h
to do ch ngha Marx to ra, hay n c th bc b lun no ca
ch ngha Marx. iu ny cng gy ra s kiu cng tr tu, c th l dng
nguy him hn li tranh lun ngo mn rt nhiu. Tuy vy i vi ti, i
vi mt tr tu tr i tm trt t v s sng t, th chnh iu ny cho ch
ngha Marx-Lenin sc hp dn quan trng nht ca n.
S ngho kh ca lng qu v nhiu n tng vn hc khc bit c t
cc tc phm ca cc nh vn nghin cu thn qu gy ra trong ti s
ng cm vi s phn ca nhng ngi ngho v nhng ngi b p bc
ngay t thi ti cn nin thiu. Tnh cm gin tip ny, do cc sch c to
ra, c kinh nghim trc tip nm 1944 lm tng ln. D ch trong vi
tun, nhng ti c th thy bng chnh mt mnh nh my gch, cc
cng nhn sng th no. Khi sau ti bt u hc ch ngha Marx, cm
tnh t pht cng vo ng ch ca n. Kinh t hc chnh tr gii thch,
ngi ta bc lt cc cng nhn v nhng ngi ngho nng thn th no.
Kin thc mi thu np c ca ti c thc y khng phi ti c
quan h sng ng vi nhng ngi ngho mi quen bit v yu qu khi
, m ti tham gia ton tm ton vo vic bin i x hi theo l
thuyt Marxist, m kt qu ca n l ngho i ri s chm dt mt ln v
mi mi.


Cc nhn vt c sc li cun

Khng ch cc con ch, m li ni sinh ng, tnh cch c sc li cun ca
mt vi chnh tr gia cng sn cng ko ti n gn vi ng hn.
Ti ch thn bit Rvai Jzsef mun hn, nhng ngay trong thi k ny
ti cng nghe ng pht biu nhiu ln trong cc cuc hp hay din
thuyt. Cc bi vit, cc bi x lun ng trn bo ng ca ng hon ton


60
ho iu vi cc bi ni ca ng. i vi ti ng l hin thn ca ngi tr
thc cng sn mc cao nht.
Rvai bit tr thnh din gi chm ngi, kch ng. Ci cn tc ng
hn n ti l, cc bi ni v vit ca ng c logic d hiu. ng khng ch
a ra cc tuyn b, m khi ti cm thy vy cn lp lun mt cch
thuyt phc, xy dng ni dung ca mnh trong mt cu trc r rng. ng l
mt nh tranh lun tuyt vi, i mt vi nhng khng nh ca i th v
p cho ti bi. ng trnh by r rng, khng c sai st, ng din t mt
cch chn lc, trau chut.
Ngy nay khi ti nghe cc nh chnh tr, m ti c thin cm vi lp
trng ca h, nhng h trnh by kin ca mnh mt cch ln xn khng
ra u ra ui, vi phong cch kh khan, vi phm cc quy tc ng php, vi
ging t nht, ti thng mong: c g h c c ti hng bin ca Rvai.
Ngy nay tt nhin ti bit, chnh trong nhng vn c bn nht
Rvai nh lc hng chng ti, ng lm hng t duy ca chng ti
bng cc t tng c hi, ti li. Nhng vic ny ng c th lm vi
nhiu ngi chng ti nh vy v thnh cng n th, bi v lng tin nhit
thnh tot ra t cc bi ni v bi vit ca ng, v v nim tin ca ng kt
i vi logic st, vi tr c sc so, vi ti hng bin v nng khiu vit c
bit.
Nhn vt c sc thu ht khc, ngi nh hng mnh n ti, l
Holls Ervin. Tt nhin trng lng i sng x hi v cc kh nng ca
ng khng th so snh c vi ca Rvai. Ti vn nhc n ti y l bi
v, trong thi k , thi k m ti ang bn n, ti lm vic trc tip
gn ng. ng l b th thnh on Budapest ca MADISZ lc , khi ti tr
thnh mt trong nhng cn b lnh o ca thnh on Budapest. ng
khng ch ch o cng vic phong tro ca ti, m ti tham gia mt
t hc chnh tr ng do ng hng dn. Sau 1956 Holls Ervin vi cp
bc trung t lnh o chnh ci phng- chun b cc v n trn p- ca
lc lng cng an. C l, thm ch c nhiu kh nng l, sm hn ng ta
cng c quan h vi HV (C quan Bo v Nh nc). Khi , sau 1956
ng l mt trong nhng ngi t chc chnh ca vic n p tn bo. Nhng
by gi chng ta ng chy trc n th. y ti cn ni v thanh nin
Holls Ervin, ngi m ti nhn thy v nghe thy rt nhiu ln trung
tm MADISZ ti ng Rzsa.
ng tuyt nhin khng c uyn bc nh Rvai; ng cng chng c
lm ra v th. Ci m ng dng nh hng n nhng ngi khc, c ti
na, l la lng, l s bng chy ca lng tin. ng ra ng khng bit ni
mt cch chn lc, ging ni v vic ghp t ca ng kh thng xuyn
khng ging cch Hung. Th m, s cng thng khng th tin ni tro ra t
nhng li ca ng. ng chc chn vo chn l ca mnh n mc, ng
khng th tng tng ni, c ai khc li nhn nhn cc s vt khc i.


61
S to sng do lng tin gi ra ny hon ton thiu cc quan chc ng
thi Kdr. V ti buc lng phi ni thm, cng thiu nh th phn ln
cc chnh tr gia ca nn dn ch ngh vin ngy nay ca chng ta.
Khi Holls Ervin nhi nht vo chng ti nhiu t tng, m
chng ti cn n, tr thnh nhng ngi c bit, thnh nhng ngi
cng sn chn chnh. Ti nghe t ng ln u tin tng rng, thc ra,
theo ngha en, ch c mt tiu chun duy nht phn bit ngi cng sn
khi ngi gi cng sn v tt c nhng ngi khc, v y l s trung
thnh vi Lin X. Ti nhc li, khng phi ch ngha Marx, khng phi
nh thit lp chuyn chnh v sn hay mt x hi khng c giai cp. Ngi
cng sn l ngi th hin s trung thnh v iu kin vi Lin X. T suy
ngh ny con ng thng tp dn Holls Ervin n cc v n n p s
ni lon chng s h Soviet.
Holls Ervin l ngi lm hn su trong u c ti cm t ny: nh
cch mng chuyn nghip. Chng ti, cc cn b chuyn trch ca
MADISZ (ng nh cc thnh vin c tr lng ca b my cc t chc
ng v t chc qun chng khc) khng phi l cc cn b phong tro,
khng phi l nhn vin ca mt t chc, m l cc nh cch mng chuyn
nghip. Cng c cc chnh tr gia chuyn nghip khc, nhng chng c g
gn chng ti vi h, bi v chng ti v ch chng ti mi l cc nh cch
mng. Nhng ngi m chng ti vo chung mt nhm, l cc lnh t ca
cch mng thng mi v i, l cc anh hng ca phong tro cng sn
chng pht xt, l cc chnh tr vin ca qun i Soviet, l nhng ngi ch
huy cc cuc u tranh gii phng thuc a. Cch gi ny to phm gi cho
cng vic t chc phong tro nu khc i th kh thng nht. N khng ch
gieo vo chng ti phm gi, m c cm gic u vit v tnh kiu cng na.
Ci m chng ti lm, c gi tr hn v thuc hng cao hn ci, m khng
phi cc nh cch mng chuyn nghip, cc ng vin thng, lm. Nu
ng l i tin phong, th chng ti l i tin phong ca i tin phong.


Thuc v cng ng

Theo th t thi gian i ti, by gi ti quay li mt giai on sm hn.
Ma xun 1945, khi hc Kiskunhalas, ti v Budapest nhiu ln. Mt dp
trong cc chuyn v nh vy, ngy 1-5-1945 ti lng thng trn ph
Andrssy m chng c nguyn do hay mc ch c bit g. t nhin ti b
cun vo gn cuc diu hnh. Ln u tin trong i ti thy cuc diu
hnh trn ph (trc ti ch c th thy trong phim ti liu qun nazi
diu binh trn ng). Nhng ngi nhit tnh i trong hng, mang cc biu
ng, c v c dn tc. Ti cm thy, mnh c gia h, cng h diu
hnh, th tht hay.


62
Khi lit k cc s thc l lch ti nhc n, rng ti tham gia
phong tro thanh nin nm 1945. By gi minh ha cho nhu cu thuc
v cng ng ti quay tr li s kin ny. H 1945 mt ngi quen tr ca
ti xut: ti hy n s 2 i l Szent Istvn. Ch lm vic ca MADISZ
trong nh mt thi ca ng mi tn, ni c cc chng trnh gii tr. Ti
i. Ai thuyt trnh, ti thy l th. Nhm bn t ra d thng v
thn mt. K t y ti i n nhiu ln, ti cm thy thoi mi trong hi
vui v, quan tm v nhit tnh ny. Mt vi tun sau ti cng tham gia tch
cc vo cng vic ca t chc. Cuc sng phong tro ca ti bt u nh
th.
Ti cng tham gia thng xuyn hn vo cc cuc du lch chung, cc
bui chiu nhy ma, cc cuc hp thanh nin, ma thu, trong thi gian ca
cc cuc bu c quc hi u tin, ti tham gia hot ng dn tranh c
ng. Trc chng bao gi (v ti c th ni thm: sau cng chng
bao gi) ti cm thy n mc nh , MADISZ qun V, rng ti l
mt phn ca mt cng ng nh.
Mun hn ci hp dn ti l, ti c th l mt phn ca cng ng ln,
ca ng (vi ch vit hoa) - thay cho cng ng nh. y l v cp
th t, nhiu hn ng vin tch cc v tin tng. Cn phi tr thnh
ngi cng sn chn chnh.
Trong vic ny s noi theo gng, s bt chc c thc hay v hnh
mu ca nhng ngi cng sn c th thch sng xung quanh ti
c vai tr quan trng. c nhiu ngi cng sn c xung quanh ti. Ti
ch nhc n mt v d. Th trng trc tip ca ti trung ng on
MADISZ l Hegeds Andrs. Sau s nghip ca ng vn cao n
chng mt, ng tr thnh b th ca Ger Ern [nm 1956 Ger tr thnh
B th th nht ng cng sn], sau l b trng b nng nghip, cui
cng l th tng. ng l th tng thay mt Cng ho Nhn dn
Hungary k vo Hip c Warsava, ri nm 1956, sau khi n ra cch mng
ng k th mi cc i qun Soviet vo. Mun hn na, on tuyt vi
ch ngha Stalin, ng mang li cho mnh uy tn v s knh trng vi t
cch mt nh x hi hc gy nh hng ln men tr tu v vi t cch nh
lnh o khoa hc. Khi vn cha thy du hiu ca tt c nhng th ny.
ng khng l nhn vt c sc thuyt phc, nh Holls Ervin. Tuy nhin,
v nhiu mt ng ra ti thy trong ng mt trong nhng tm gng cng
sn, ngay ch v chuyn phong cch, thi quen ca ng (t nht khi vn
cn th) l gn vi ca ti. Trong Hegeds khng t li ngn y nhit huyt,
la lng, nh trong Holls, ng khch quan hn v thng tho hn. Nhng
trong ng cng c s kin nh bolshevik khng th lay chuyn ni, c
thc v s khng th sai c ca ng. ng lm vic cc nhiu v
khng bit mt mi. Holls tc ng ln ti bng li ni, bng s ging


63
dy ca ng, cn Hegeds th ng hn bng tm gng ca mnh. ng
l kiu mu ti ngh th- m ti c th vi ti c.


Cc tc ng ngu nhin v nhng nng khiu

Mun hn nhiu c cc giai on trong i ti, khi ti c mc ch
di hn no m ti mun t c, ti c k hoch, chin lc sng
c thc ca mnh. Tri li trong thi k , thi k m ti m t by gi,
chng h c du hiu g ca iu ny. u chng ti phc ho nm
cp ca s ng nht vi ng cng sn. Ti chng bao gi ngh l
mnh mun i ht cc chng ny. Khi t mt ngi ng xa ng cng sn
ti tr thnh cm tnh ng, ti khng bit bc tip theo s l g. Trong
khi so vi tui ca mnh ti c nhiu v nng lc t duy ca ti cng
chng c vn g, iu ny i i vi s u tr, nng cn v v trch
nhim. Hu nh ti nhm mt nhc nhc leo trn ci thang dng ng.
By gi khi c cc bi phng vn, i khi t t gic, ng trn trang cui
ca t HVG, mt tun bo c a chung, ti lun phn n rng c nhng
ngi c kh nng tuyn b mt cch tr trn: thi h vo ng cng sn
ch v h mun c danh vng, s nghip. C ci, m lng tm ti bt rt v
n, nhng ti im tnh tuyn b: cc bc i ca ti khng do ch ngha
danh vng v lim s thc y.
Nhiu khi ci ngu nhin cng ng vai tr trong hnh thnh cc s
kin. Nu ngi quen y ca ti, ngi lu ti n MADISZ qun V,
thay cho vic y m gi nh li kin ngh phong tro thanh nin dn ch x
hi, v gi nh hi bn b tht s thoi mi, v ti cm thy vui th ai
bit c, ti c l khng?
Nhim v u tin, m ngi ta giao cho ti qun V, l sp xp h s
on vin. Cc h s nm lung tung, hon ton ln xn. K t nhiu ln
chng t rng, ti c nng khiu t chc qun l h s, sp xp, phn loi
v qun l thng tin. Nng khiu ny , ti qun V, ti s dng ln
u tin, v cn b t chc ngay lp tc ch n thnh cng. Ngi
ta giao ngay cho ti nhim v ln hn. Ti tr thnh tuyn truyn vin.
Ti phi t chc cc cuc hp v cc bui gp ph bin (kin thc) khc
nhau. V vic ny cng tin trin tt.
Ci ngu nhin li xen vo y. Lukcs Jzsef, sau ny tr thnh nh
trit hc v vin s Vin hn lm Khoa hc Hungary, khi lnh vc cng
tc ca anh ti thnh on Budapest ca MADISZ ging nh ca ti qun
V. Anh mun thi vic lm chnh trong phong tro dnh ht sc lc cho
hc tp i hc, v th anh kim ai thay mnh. Khi ngi ta bo anh lu
n ti, chng ti gp nhau. Ti nh, chng ti do hng gi trn ph, v
Lukcs lin hi tun nhng li t v lnh vc cng tc mi. Ti vng c u


64
v nhiu tn ngi m ti cn quan h, v nhiu kin thc cn truyn b. Tt
c nhng tn ngi, tt c ci cn truyn b u l i vi ti. Ti cng s
hi nhim v, tuy nhin ti vn nhn. Trc khi din ra cuc ni chuyn
ny, ti chng h ngh l lc no mnh s tr thnh cn b phong tro
chuyn nghip, lm nh cng vic chnh. Khi ngi ta cho mi kh nng
ny, n t ra l th, v th ti chp nhn xut. Nhn t trn xung s
la chn l kt qu c phi hp ca cng tc cn b. Hin nhin
Lukcs nhn ng cc t chc qun, nghe kin ca cc b th hay
cn b qun v s la chn nh vy ri vo ti. T di ln, t gc nhn
ca ti xy ra mt s kin ngu nhin. Cc l thuyt kinh t x hi hc
phn tch hnh vi ng x khng theo chin lc, m nm bt ly c hi sn
c, v nhc nhc tin t c hi ny sang c hi khc. M hnh ny ph hp
vi giai on ny ca s nghip ca ti.
Nh ti nhc n, ma thu nm 1945 ti tr thnh cn b c vic lm
chnh ti thnh on Budapest ca MADISZ. Vic lm chnh c ngha
rng, t y tr i s lao ng ca ti v t sng sm n ti khuya ti
lm vic trong phong tro thanh nin. Ti cng nhn c lng, ng l,
bng tin b lm pht ngy cng c t gi tr. Trong mi trng hp lng l
ti khi cn nhn tin m cho, nhng ti vn tip tc sng vi m v
ch. Chc chn h c kin ca mnh v vic, ti hi sinh tt c thi gian
v nng lc ca mnh cho s nghip g, nhng h khng ni iu y cho ti.
H hon ton tn trng cho ti quyt nh vic ti bt u lm g vi
cuc sng ca mnh. Nhiu nht h ch khin ti cm nhn mt cht chm
bim l, nhiu ln h khng gi ti bng tn, m ch gi l cu
MADISZ.
*

S nghip phong tro ca ti vt ln nhanh. iu ny c th gii thch,
gia cc th khc, bng vic ti thuc v loi cn b m ng cng sn rt
cn, v cung th kh t.
Mt mt ti mang theo ca hi mn tt t qu kh t sn ca mnh: c
nhiu, bit ngoi ng, phong cch tt. Ti c cc nng khiu c biu
l ra nhanh: kh nng t chc, kh nng xy dng cc mi quan h con
ngi. Mt khc: ng cng sn c th tnh n s trung thnh tuyt i
ca ti. Nhn thy ti, rng trong ti khng c t gi di no. V chnh bi
v ti n t mi trng t sn v l lnh mi, trong ti c n lc ln hn

*
Trong cc nm y Muny sng bng cch bn dn cc trang sc gia nh. Nhiu ln b
cng bt tay vo nhng vic kinh doanh khc nhau, nhng u khng may. Theo li
khuyn ca con r b mua nh hng c ph New York b thiu ht nghim trng vi gi
rt bo, sau mt thi gian th ngn b phi bn n i vi khon l nng. Khi qun c
ph cn l ca b, ci lm b vui sng nht l, i khi c th mi ti ung ca cao kem
vng sa v bnh kuglf (bnh nng hnh nn). B n ngi cnh ti trong phng rng
mnh mng, quanh chng ti l cc bc tranh tng ca Lotz Kroly v cc ct xon ni
ting. Muny th ch ngi nhn, cu MADISZ i n ngu nghin ba chiu th no.


65
nhiu ng nht, theo tm gng cng sn hn l trong nhiu ngi
cng sn c, qua bo t. Tt c ng vin c, hot ng b mt trc kia
v ci g lc no c ni u phin vi ng ri. Chng ti, nhng
lnh mi nhit tnh, trong kha cnh ny chng ti ng tin cy hn nhiu,
ngi ta c th iu khin chng ti d hn.
Ngay nu khi nhng nhn xt bng vn bn c l khng dng
nhng nh gi nh th, vi bn nng ti gii nhng cn b t chc pht
hin ra chng, v v th h y ti ln v ln na trn chic thang.


66
Chng 3

TRONG BAN BIN TP T SZABAD NP (NHN DN
T DO)

1947-1955



H nm 1947 ti nhn c li nhn t ban bin tp t bo trung ng ca
ng cng sn, t Szabad Np, rng h s chp nhn ti lm cn b. Khi
bn ti Kende Pter lm vic mt thi gian. Anh lm cho
Vsrhelyi Mikls, mt trong nhng cn b lnh o ca t bo, ch n
ti. Ti cm thy li mi l vinh d v cm ng, ti chp nhn khng h
do d.
Thng by 1947 ti bt u cng vic bo Szabad Np, v tm nm
sau, vo ma h 1955 ti chm dt, khi h sa thi ti bng con ng k
lut. Su nm u c c trng bi nim tin st ca ti v s tn tm
v iu kin ca ti vi cng vic. Nm 1953-1954 bt u xut hin cc
vt nt trn nhng nn tng vng chc ca th gii quan ca ti. Ti s bn
v s v mng mun hn, chng ny ch yu bn v su nm u.


Con ng s nghip dng ng

Khi ti vo ngi ta phn ti vo chuyn mc chnh sch i ni, m ngi
lnh o l Gimes Mikls. Ai c th ngh rng, con ngi ni nng nh nh,
trn y nim tin cng sn ny s l mt trong nhng anh hng ca cch
mng 1956, v nh mt lit s kt thc cuc i mnh trn gi treo c?
Ngy tip theo sau khi ti vo, chuyn mc chnh sch i ni c hi ngh.
ng l cn qu trch mt cn b v s sut no y, nhng Gimes cm
thy mnh khng thch hp cho li ni cng rn, cho nn tt hn l yu cu
Vsrhelyi Mikls mng k vi phm theo phong cch vui v, nhng -nu
cn- rt gay gt ca ng.
Ti nhn nhim v u tin vi ngy sau . ng lc ngi ta a mt
t mi vo s dng, cn phi chy rt-a. Nu ng no cng phi chy
mt qung ng di, xe ng i khng. Betlen Oszkr, mt trong nhng
lnh o ca ban bin tp cho ti li ch dn u tin. l ngy Pter-Pl,
ang v gt. Hy vit phng s Ting lim lanh canh ngn y l ton
b ch dn. Trc ti cha h vit phng s, v ti cng cha bao gi
nhn thy vic gt la t gn. Trong mi trng hp ti i, xe chng ti


67
li vi ch, v ti vit bi bo nh th ngy hm sau phng s u
tay ca ti xut hin trn Szabad Np.
T y cc bi vit ca ti xut hin lin tc: cc phng s, cc phng
vn, nhng thng tin. Na nm vn cha tri qua, v thng mi hai 1947
ti vit x lun, m ngi ta cng b vi cc ch u ca tn ti. Ch
l nh gi cc khon u t ca nhng thng trc.
Tuy ti chng c trnh kinh t hc g c, ngi ta ghi nhn rng, ti
quan tm n cc vn kinh t, v ti mun chuyn mn ho mnh trong
lnh vc ny. Cc ng nghip khc cng quan tm n cc ti kinh t,
tt c u vi t cch cc cn b ca chuyn mc chnh sch i ni.
Khong hai nm tri qua nh th, khi ngi ta thng ti ln chc lnh
o mc kinh t, v cng lc, Kende Pter c ct nhc ln thnh lnh o
chuyn mc chnh sch i ngoi. C hai chng ti u 21 tui, vi ba-bn
nm tui ng sau lng chng ti. Khi cc v lnh o ca ban bin tp,
Horvth Mrton, Betlen Oszkr, Vsrhelyi Mikls, Losonczy Gza bo
co k hoch ct nhc cho tng bin tp Rvai Jzsef, Rvai nhn xt vi
ging cu tit: Cc cu ngh qui g th? Cc cu mun bin Szabad Np
thnh trng mu gio ? Nhng cui cng ng cng ng .
Nh th l Rvai Jzsef chp nhn s ct nhc ti vi ci lc u, nhng
khi ngi ta dch T bn lun ra ting Hungary, v ng bit rng, ti l mt
trong s t ngi c bn gc T bn lun bng ting c, th ng giao cho
ti vit im sch .
Nm 1949 ngi ta c ti i trng ng ng Karolina, ni tng
lp lnh o ng hc nng cao Marxist-Leninist. i din cho Szabad Np
ti c th hin din vi t cch quan st vin trong cc bui hp ca t
chc chnh sch kinh t cao nht ca ng, ca U ban Kinh t Nh nc.
Ch tch u ban l Ger Ern, th k l Friss Istvn. Tt c cc quyt nh
chnh sch kinh t quan trng trc tin phi qua u ban ny, trc khi
c a ra B Chnh tr ca ng quyt nh. Kh nng, rng ti c th
tham gia vo cc cuc hp ca U ban Kinh t Nh nc, c coi l vinh
d ln. Ngi ta cng nhn cng vic ca ti bng hai ln ti c chnh
ph khen thng.
Vi t cch phng vin Szabad Np ti thp tng on i biu ng
v chnh ph thm chnh thc Cng ho Dn ch c nm 1952. Chc chn
cng nh hng n s la chn l, i vi ti vic dch ngay lp tc cc
bi pht biu trc khi gi phng s khng gy kh khn ngn ng. Nhng
quan trng hn iu y nhiu l, nhng ngi quyt nh c ti i, h
hon ton tin tng ti. Bi v ngi c th i cng Rkosi Mtys v Ger
Ern trn xe la chnh ph phi l ngi c tin tng tuyt i.
y ti i n mt cu hi quan trng. V sao con ng s nghip
ca ti trong cc nm ny li vt ln nhanh th? V vic ny ti chng
bao gi ni vi bt k ai trong s cc thng cp ca mnh, nhng ti th


68
tm li gii thch. By gi ti khng cn nhc cc quan im ca ti - v
chng ti s ni n mun hn. Ti mun ti to cc tiu chun ca cc
thng cp ca ti, c th l trn c s nhng hiu bit chung ngy nay ca
ti lin quan n h thng x hi ch ngha, v p dng nhng hiu bit y
vo trng hp ring ca ti.
H thng cng sn quyt nh vic b nhim, ct nhc v cch chc trn
c s hai tiu chun chnh. Mt l s trung thnh vi ng cng sn, hai l
nng lc. Hin nhin ngi ta cng cn nhc cc quan im khc na,
nhng hai tiu chun ny c nh hng mnh nht. Tu thuc vo tnh cht
ca lnh vc cng tc, c mt mc trung thnh ti thiu, m di th vic
chn la khng th xy ra. Nhng nu ng vin trn mc ti thiu, th s
trung thnh ln hn b cho mt phn nng lc. V ngc li, trong trng
hp nng lc c bit ngi ta chu chp nhn s ng h chnh tr t nhit
tnh hn. Tt nhin ng vin cng mnh xt t c hai tiu chun, th c hi
ca anh ta cng ln cho con ng s nghip nhanh chng.
i vi cc c gi l nh kinh t, ti c th gii thch hai tiu chun
ny nh ngi ra quyt nh c cc ng bng quan lin quan n hai bin
s , s trung thnh v nng lc. Gia cc ng cong song song vi
nhau, ngi ng cao hn l ngi c cp bc cao hn. Nh th th d
ng bng quan ca cng v b trng nm trn ng cong v trng,
ng bng quan ca tng bin tp trn ng cong ca nh bo-thc tp
v. v. S hnh thnh cc ng bng quan thay i theo tng nc v tng
thi k. Trong cc thi k cch mng, trc kia s nhn mnh trc ht l
lng trung thnh, sau ny, trong thi k chuyn thnh k tr hn th trng
lng ca tiu chun nng lc tng ln mt cch tng i. Tt nhin cc
loi ng bng quan khc nhau thuc v cc lnh vc cng tc khc nhau,
th d loi ca gii hn lm-i hc l hon ton khc vi ca cng an chnh
tr. Ci chung ca c hai lnh vc l, tnh cht hai mt ca tiu chun la
chn.
Khi nhn xt tr mu gio kiu Rvai vang ln, v c sau na, s
xp hng ca ti chc chn l tt theo c hai tiu chun. Lin quan n tiu
chun nng lc, hc vn t sn v hiu bit ngn ng m ti mang theo
mnh kt hp mt cch may mn vi trnh Marxist mi m v sinh ng.
Ti bit din t nhanh v vi ting Hung chun. Nhanh chng t ra l, ti
kho bit to cc mi quan h, v ti bit cch khin nhng ngi c
phng vn ni ra, ti bit kim cc cuc phng vn vi nhng ngi c
chc v quan trng. Mun hn, khi ti l trng chuyn mc, ho ra l
ti cng c nng lc lnh o na.
Tt c nhng th ny i cng vi s trung thnh hon ton v tn tm.
Trong s cc thng cp ca ti nhng ai bit ti, u c th tin rng - bt
chp xut x v nn gio dc t sn ln ca ti ti ton tm coi cc t
tng cng sn l ca mnh. Khi ngi ta tho lun vic b nhim ti lm


69
trng chuyn mc, khi Nemes Gyrgy l cn b ca ban bin tp,
mun hn ng tr thnh ch bin ca t Vn hc. ng ln hn ti khong
15 tui, c qu kh lm bo b v, c hc v l ngi vit tuyt vi, thm
ch cn c bng kinh t. V sao h vn chn ti v khng chn ng ta? Ti
khng da vo thng tin chnh thng c cng b hay thng tin r tai, m
ch da vo phn tch tnh hnh lm c s cho kin ca mnh: v sao,
bi v h tin vo ti hn. S tr trung v khng c kinh nghim ca ti
khng phi l bt li; m l li th khng l trong con mt ca h. ng
hn h c th tnh rng, v tui ti cn tr, do thiu kinh nghim, nn ti d
tin hn. Trong ti khng c nhng ng vc, m ti s phc v s nghip
ca ng cng sn mt cch khng do d v kin cng.


Nhng thi thc

Sau khi ti m t cc thng cp ca ti c th nhn thy ti nh th
no, by gi ti mun k li, t bn trong ti sng thi k ny ra sao.
chng mc c th, ti mun trnh vic phn chiu li nhng suy ngh ngy
nay ca ti ln lc . Ti mun hi tng li, ti ngh v cm nhn lc
ra sao. ng c quan trng nht ca cc hnh ng, li ni v t duy ca
ti l c tin v s tin tng. Lng tin ca ti vo h t tng Marxist-
Leninist l hon ton, ti thc s tin rng mi li ca n u ng. Lng
tin ca ti vo ng l trn vn, ti ly lm ca mnh suy ngh rng, cc
t tng ng, o c trong sng, vic phng s li ch nhn loi c
hin thn trong ng. Ti chng h suy ngh rng, lng knh trng m say
trong ti i vi Stalin hay Rkosi li c th coi l sng bi c nhn. Ti
cm thy logic, lp lun ca cc bi vit v bi ni ca h l thuyt phc, v
iu ny tng cng lng tin i vi h.
Mt trong nhng sc mnh gn b ca b my quan liu ng tr ca h
thng cng sn l s s hi. Ti c th ni rng, trong cc nm y ti chng
h cm thy s hi mt pht no. Ti tin tng rng, nhng ngi b bt
giam v b kt n, thc s l cc ti phm. Sau ny, khi ti sc tnh thy s
tht, v ni chuyn vi cc bn ti v s khng b honh hnh trong thi k
Rkosi, nhiu ngi nghi ng nghe tuyn b ca ti rng, ti chng
cm thy cht g v vic ny. Cho d c khng th tin c n th no -
y l s thc. Ti cn trch bn thn mnh khng phi v s th hay v s
lm thinh, m v s m qung ca ti, v v s cch li, m ti giam mnh
khi cc tin tc cng b nhng s thc tn bo thc t.
Ti n s 60 ng Andrssy, tr s ca C quan Bo v Nh nc
(VH), mt ln duy nht. Gi quan h vi VH khng thuc phm vi
nhim v ca ti. Khi y tuy vy, mt cch ngoi l, t mt s quan lm vic
ti cn nhn thng tin v mt v n kinh t ang c chun b. Ti


70
bc vo to nh, ni chuyn vi vin s quan, ri ra i cng vi cm gic
th thi nh ti n b giao thng hay mt ng u qun no . Ti
chng h c nim g v chuyn, trong to nh ny xy ra s tra hi, v
ngi ta p buc nhng ngi v ti th nhn ti gi. Ti chng h ngh d
mt giy rng, ti cng c th b ngi ta nht vo y. Ti l sinh vin
trng ng, khi ngi ta cng b vic bt gi nhm Rajk Lszl, v chng
ti nhn c thng bo v s buc ti chng li h. Ti chp nhn thng
bo khng c nghi ng, trong ti chng h ny sinh suy ngh rng nhng li
buc ti l gi mo. Sm st nh quanh ti. Ti cng bit khng ch mt
trong nhng ngi b bt khi , ri trong cc nm tip theo, v h b cc
li buc ti gi.
Bit r s v ti ca mnh ti cng chc chn rng, chng th c mi
him nguy no rnh rp mnh, th m - iu ny v sau nhn li l hin nhin
- thc ra s may mn ngu nhin bo v ti. H c th tng giam m
chng c l do g, nh ngi ta lm vi rt nhiu ngi. Tuy nhin by
gi, khi ti c th tip cn n mt s h s mt ca cng an,
*
ti mi bit:
mt k ch im no lm vic Szabad Np t co ti trn c s
nhng buc ti gi mo.
8

Mun hn, khi vi s hiu bit cc qu trnh thc ti sn tc gy ngh
li thi k ny, nhiu khi ni ln trong ti mt li so snh, mt n d. Ti
l ngi mng du, bc nhn nh mt cch t tin trn mp bao ln
cao nhiu tng nh, v khng s ng.
**

Nhiu cn b cng sn b kht vng quyn lc thc y. Bn c s cm
thy, ti vit tiu s t thut ca mnh vi s t ph bnh gay gt. Trn c
s kho st lng tm nghim ngt ti c th tuyn b: trong ti chng h
c du vt ca n lc t quyn lc. Vic ny xa l vi ti khi , v sau
ny cng xa l. Ti chng bao gi b cc th trng ca mnh, ti khng
mun lm vui lng h nhm c thng chc.
Song khng th chi ci l, trong cc cn b ca ban bin tp, c trong
ti na, c mt loi ngo mn ring ca dn Szabad Np. Chng ti cm
thy rng, chng ti l ting ni ca ng, v chng mc y ting ni
ca chng ti c gi tr hn, quan trng hn ca cc nh bo khc. Tc
phong ca ti, ging ti ni vi cc ng nghip, vi nhng ngi quen ca

*
ng tic phn ln h s ca VH trc 1956 c l b tiu hu, ch t ti khng th
tip cn n cc h s thm. C th l, cng c nhng t gic buc ti khc chng li
ti.
**
Ti tin l n d mng du m t s m-ic c bit ny do ti ngh ra u tin. Mi
y ngi ta lu ti n hi k ca mt tr thc cng sn vng Erdly [Transilvania
thuc Rumani by gi, N.D.], Gll Ern(2003, tr. 96-97) cng dng n d ny ch cng
tm trng y: S t b mi lp trng c lp, c tnh c nhn, hon ton khng ph phn.
Tnh trng t duy v thi ca ti khi c l c th so snh vi bnh mng du t
tng no y.


71
mnh, vn khim tn, v khng ngo mn. Nhng c tng tinh thn su hn
ng x b ngoi, v trong s ngo mn ng tr. Xc tn rng - nh hiu
bit Marxist-Leninist ca chng ti v nh a v ca Szabad Np chng
ti l nhng ngi khng th sai lm.
*

Ti khng cm thy cc c n chng ti c hng l nhn t thc
y thc s. Tuy nhin khng th chi ci l, so vi cng dn trung bnh
chng ti c nhng li th vt cht. Khi ti chuyn khi nh so vi tp
qun lc kh sm, tui 21- ti nhn c cn h cng v t to
son. Bi v lc ti sng mt mnh, ti c th chuyn vo cn h mt
phng, c trang b bng cc g c chn mt cch v v t kho ca
U ban cc Ti sn B li ca Chnh ph. Nm 1952 ti ly v, v khi v
ti, Laky Terz, cng l cn b ca Szabad Np, c thai a con th nht
ca chng ti, chng ti nhn c cn h cng v ba phng i Hoa
hng. Chng ti trang b cn h ny rt xong xnh bng tin tit kim ca
mnh. Phn ln g ca cn h chng ti lc l lm theo mu
vng v, cht lng thp, c th kim c tng i r tin.
Lng ca cc cn b Szabad Np cao hn ca cc nh bo khc, nhng
khng nhiu. Trong ni b ban bin tp, khi ti chuyn sang v tr cao hn,
ti c th i ngh mt cc khu ngh mt dnh cho cn b ca trung ng
ng. Trong chn nm tng cng ti ra nc ngoi ch c bn ln, mi ln
vi ngy, v ch yu l bn cng vic. Ti i sang nc x hi ch ngha ba
ln, v mt ln, thi gian u Szabad Np, ti i Wien. Ti c bit nh
chuyn i . Hu nh ti chng xem c g trong nhng danh lam thng
cnh ca Wien. Ti tit kim tin cng nht v - vi lng tm cn rt- ti
mua cho m ti vi i tt la di p. Ti nh l, mnh mua mt ca
hng ca hng Palmers, ni cc c bn hng vn ng phc xanh n cn
phc v. Cn ti c cm gic l, i vi mt nh bo cng sn i tiu tin
ca ng ch nh th ny ng ra l khng xng ng. Khon tit kim
ca ti cn li sau vic ny, ti mang tr li cho ban bin tp. Nhng
ngi p dng cc mu mo tin cng nht tr trn ca thi k Kadr sau
ny chc chn ci khinh s kht khe v o c con tr thi ca ti.
C nh n tp th cho cc nhn vin ca to son, nh xut bn v nh
in. S cung cp l lin tc v tm c ngay c khi s cung cp gy ra
nhng lo ngi nghim trng ni khc, nhng khng c chuyn xa hoa.
Trong s nhng u tin vt cht cn l, chng ti c quyn vo bnh vin
Ktvlgyi. Nh chuyn tiu lm thi khng nh: ba K l u tin ca

*
T khi nhiu ln ti cng gp hin tng Wunderkind -Thn ng tng t, s ngo
mn tr tu t tin, th d nhng nhng khng l tr ca i sng chnh tr Hungary cc
nm 1990 hay cc c vn tr phng Ty i thm ng u. C l khng phi tui gi
ni ln t ti, m l s nh gi v sau ca thi thanh nin ca ring ti: trong cc trng
hp nh vy s thiu kinh nghim sng cng gp phn lm cho ngi tr tui d ri vo
nh hng ca cc xung lc tinh thn phin din, v tr nn qu t tin.


72
chng ti, [nh ni] Kkestet, Ktvlgyi v ng Kerepesi, tc l, ch
ngh mt u i, dch v y t u i v l tang u i. [Nh sn, Bnh
vin Vit X v ngha trang Mai dch Vit Nam, N.D.] Ph hp vi
nguyn l ca Marx hng theo lao ng ca tng ngi ti nh gi
l mnh c quyn hng s cung cp vt cht y. Ti khng cm thy
rng, mnh c hng nhng u i c bit g. Ti sng phong lu
thi tr, v so vi mc sng (hay mc sng ca mt nh bo phng
Ty) phong cch sng Szabad Np ca ti l ngho nn. Ch c th nh
gi l u i bi v n dt khot vt mc trung bnh xong xnh ca x hi
b y vo ch ngha qun bnh thi qu.
Khng phi tnh trng u i vt cht, m ng hn l ch ngha kh
hnh c trng cho cch sng ca ti. Thnh thong chng ti c i xem
nhc kch, ho nhc, nh ht, thm hi bn b, nhng phn ln thi gian
chng ti dnh cho cng vic nng nhc v hi sinh.
Hu nh ti chng c cuc sng ring ngoi to son. Nm 1952 khi
Gbor a con u lng ca chng ti sinh, ng m hm ti trc. Ti
coi l hin nhin rng, sinh khng phi l l do t chi trc. Ti gi
in thoi lin tip vo bnh vin, song ti ch nhn thy Gbor vo rng
sng.
Ngay thi lm vin chc MADISZ ca ti v sau ny, trong thi k
Szabad Np cng nhiu ln ni ln trong ti vn , trong hi bn b
ng la vi ti v cc ng nghip ca ti: c nn dng dng tn ti cn
b ng chuyn nghip v bt u vic hc i hc u n hay khng.
Ti chng bao gi cn nhc vn hon ton su, bi v cu tr li ca
ti c sn khng do d. Quan trng hn mt cch khng th so snh ni
l, by gi ti gi vng v tr, ni ng phn cng. Nhiu cn b ng khc
cng chng c trnh i hc, th m h vn hon thnh nhim v.
Hng thp nin sau, khi ti tr thnh gio s i hc M, i khi ti
nghen t nhn cc hc tr ca mnh. Nhng nm thng, m h dng vo vic
hc tp v t, chun b cho tng lai ca h, v gia chng hng th th
vui cuc sng, th chng ti- ng l do quyt nh ring ca chng ti-
nh mt vi cuc chy ua t hnh h mnh.
Bn tng thut trn v trng thi ni tm v nhng thi thc ca ti khi
y cng tri qua cng cc nhn t, m cun H thng X hi Ch ngha ca
ti gii thiu, trong chng ni v cc lc gn kt ca ch ngha x hi v
cc ng lc ca cc vin chc. Tu tng ngi m tn iu, lng tin, kht
vng quyn lc, s s hi v li ch vt cht tc ng vi sc mnh bao
nhiu. Vi ti ng lc u tin, tn iu v s tin tng chim u th. Ti
khng khng nh, trng hp ca ti i din cho trung bnh thng k,
nhng l sai lm i tin rng, n l trng hp c nht hay ngoi l rt him
xy ra. Chng ta c th c trng ng c ca nhiu cn b to son mt
cch tng t.


73
Cuc sng ca chng ti to son

Trong su nm , m ti k li trong chng ny, xy ra nhng thay i
lm nn thi i Hungary. Khi ti vo lm t bo, chnh ph lin hip
vn hot ng, cc ng khc cng ra bo ca mnh. Tuy nhin ng cng
sn ln lt tiu dit dn dn cc lc lng chnh tr cnh tranh, v vi
s ng vin v gip tch cc ca Lin X chim ng ng cng sn
to ra c quyn quyn lc hon ton cho mnh. Cc th ch ca h thng
ton tr c xy dng. Mun hn chng cn i th thc s ca Szabad
Np. y, theo ngha chnh tr, l t bo chnh thng, l ci loa s mt v
cng c tuyn truyn chnh ca ng. N n mi t chc ng v c quan,
c n cn thn l bt buc i vi mi ng vin, mi cn b ng v nh
nc.
Cun sch ca ti, nh ti nhn mnh ri trong Li ni u, khng
mun m t lch s chnh tr v x hi Hungary. N khng l g khc, m
ch l tiu s c nhn. V th ti cng khng gnh vc vic phn tch vai tr
ca Szabad Np. Ch ca cc trang tip theo khim tn hn nhiu, hp
hn nhiu. Ti s th, m t vi nt v s kin c trng ca i sng to
son trong trc ht l cuc sng ring ca ti - hu nh c ng li
thnh mt bc tranh tnh.
Khng phi l li so rng rng, Szabad Np truyn t ting ni ca
ng. in thoi trn bn tng bin tp thng xuyn reo vo bui sng.
Rkosi Mtys bn kia u dy, ph phn bi no ca s hm y hay
a ra nhng ch th cho t bo. Ger v Rvai cng thng xuyn lm vic
ny. Lc khc th Betlen Oszkr tr v t hi ngh ng no y v gii
thch t s ghi chp ca ng cho cc trng chuyn mc, cc lnh o ng
giao cc nhim v no cho t bo. Ti thng xuyn nhn c cc ch th
t Friss Istvn, trng ban kinh t nh nc ca trung ng ng. Theo mt
ngha nht nh ti lm vic di s ch o kp: thng cp ca ti c l
tng bin tp, ln trng ban lin quan ca trung ng ng. Cc trng
chuyn mc khc ca t bo cng chu s lnh o kp tng t.
Trong khi chng ti nm di s ch o cht ch, iu ch him khi
i vo nhng chi tit. Tnh c lp ca tng bin tp, nhng ngay c ca
trng chuyn mc cng rt ln. Nhn li ti cng ngc nhin l, ti, mt
thanh nin hai mi my tui c t do hnh ng n th no trong vic
quyt nh, ti vit g v thng bo g v cc cng s di quyn ti.
Trong ban bin tp thi gian lm vic khng b buc. Cng vic xc
nh u v cui ngy lm vic. Nu cn, chng ti lm vic c cui tun.
K lut v sn sng hi sinh l iu hin nhin, chng cn ch bo ai c.
Ti khng nh mt trng hp duy nht no, khi phi qu trch ai v
khng hon thnh ngha v ca mnh do li bing. C th l, v kha cnh
ny mt ti cng c mng, nhng ti khng nh l, c bao gi ti nhn thy


74
tr chc ngoy nhau, s to ting gia cc ng nghip. y l loi cng
ng, m v nhng nt nht nh c l c th so snh vi s gn b ln nhau
ca ng i hnh thnh trong chin tranh, tuyn u.
Ti kt bn cho c i. Vi Kende Pter chng ti l bn t trc,
v tnh bn ny tip tc c tng cng trong cc nm Szabad Np.
Chng ti l bn cng phng mt thi gian vi Lcsei Pl, sau ny tr thnh
mt chin s xut sc ca 1956. Trong mt thi gian rt ngn tnh bn mt
thit hnh thnh gia chng ti. Lcsei ng vai tr ln trong s pht trin
chnh tr v tinh thn ca ti; chng tip theo s ni v vic ny. Chng ti
kt bn su v tru mn vi Duci (Majlth Auguszta-B Fnyi Gza, tuy l
mt ph n mnh d, gy nhng c mi ngi gi l Duci), ngi to ra
v lnh o kho lu tr tuyt vi ca Szabad Np. Cn h nh cht nch
sch ca c l chn hnh hng thc s, ni nhiu ngi n trong cc nm
Szabad Np, nhng sau ny, sau 1956 cng vy cho mt cuc tr chuyn
thanh thn.
*

Ngay trong thi k ny hnh thnh (v t vn cn) trong ti nhu
cu rng, quan h vi cc ng nghip lm vic di s ch o ca ti
khng ch l quan h chnh thc m l bn b.
Hin nhin l, quan h ca mt ngi vi nhng ngi khc ra sao ni
lm vic ny cng tu thuc vo tnh cch ca c nhn y. Trong Betlen
Oszkr chng ti cm nhn thy s cng rn khng khoan nhng ca
ngi lnh ca ng, s thng minh ca ng cp i vi u th nho bng
v tnh cng nhc. Ngc li Vsrhely li to ra tr thng minh, tnh phng
tng nh nhng, tnh hi hc, s chm bim d thng. Ni chuyn vi
Gimes Mikls l nim khoi cm tr tu, hc vn su rng v kh nng phn
tch sc so thc s to sng t ni ng.


Ci ti cm nhn c t hot ng ca nn kinh t

Ti khng i hc trng i hc kinh t, ti khng hc t cc bi ging
ca cc thy gio v, hnh nh, nn kinh t x hi ch ngha hot ng
ra sao. Kinh nghim sng thu c Szabad Np l kho hc u tin ca
ti v hot ng ca h thng ny.

*
Sau cch mng c hai tm nh trn gi sch ca Duci: Srkzi Gyrgy v Gimes Mikls.
Duci l cy cu sinh ng mt ngi gia hai loi nhm bn b. Nhiu si dy c nhn,
bn b kt ni c vi c gii Szabad Np thi , v v sau l gii tp hp quanh Nagy
Imre, ln vi cc nhm khc nhau ca cc nh vn dn gian, vi cc bin tp vin v nhn
vin ca t Vlasz (Cu tr li) c v mi. Trong mt thi gian di Duci kt bn thn vi
v ca Srkzi Gyrgy, Mrta, bin tp vin, mnh thng qun v lc gn kt ca t
Vlasz. B mt nm 1988.


75
Ti c c n tng trong nhiu dng v nn kinh t, m sau ny trong
cc tc phm ca mnh ti gi l h thng x hi ch ngha c in, hot
ng th no. Khi ti c mt ti cc cuc hp ca U ban Kinh t Nh nc,
ti nhn thy t gn n mc c th s m c, s ch o kinh t tp trung
cc oan c ngha l g. Th d k hoch sn xut nm sau, trong mt nn
kinh t phi tp trung l do nh ca hng triu ngi tham gia c lp vi
nhau cng to thnh trong cc qu trnh n danh, cn y mt mnh Ger
Ern c th quyt nh c, ngi c ng trao hu nh ton quyn ch
o kinh t. Trung ng ng v b my chnh ph chun b cho cc quyt
nh ca ng. C v vic, ngi ta tho ra nhng la chn kh d khc.
Nhng cui cng ng ta lun lun ni li quyt nh trong cc bui hp.
Ti bit ng nh mt ngi khe kht, khng c kh nng th hin tnh cm
con ngi, suy ngh vi ci u lnh m v tr tu sc so. Khng thy du
hiu no rng ng l mt nh kinh t c hc. Mt khc ng c tr nh chnh
xc c bit; trong mi bui tho lun chuyn mn ng c th nhc li
chnh xc tt c d liu, thng tin, lp trng ca cc bn khc nhau lin
quan n vn kinh t c tranh ci. iu ny to n tng ln vi cc
nh lnh o i sng kinh t, v chc chn cng gp phn vo vic ng
c knh trng nh ngi c uy tn ln trong ngnh kinh t. Vi cc hiu
bit khi ca mnh ti khng bit xc nh, c bao nhiu hiu bit chuyn
mn ng sau tnh qu quyt ca Ger Ern. Nhn cch ca ng, s tin
tng v tnh nghim tc tot ra t nhng li ca ng cng c tc ng ln
n ti.
Ti ni chuyn nhiu ln vi cc b trng, cc th trng, cc quan
chc cp cao ca c quan b. Cc cuc ni chuyn ny - thng chn tht
v thnh tho chuyn mn- bc l nhiu v vic ch o kinh t xy ra th
no. Ngoi ra ti cng kh thng xuyn n cc x nghip, gp cc gim
c nh my, cc b th ng u x nghip, cc qun c phn xng v cc
cng nhn. B sung cho nhng kinh nghim trc tip l cc bo co t m,
nhiu khi da vo nhng n tng, kinh nghim st do ca cc cng s
ca ti. Ngay cho d c ng nghi l mt s i tc ni chuyn ca ti chn
tht n mc no, nhiu bo hiu ng ch n vi ti.
By gi khi ti c li cc bi bo ca mnh chun b vit tiu s,
hin ra trc mt ti nhng lo ngi no m khi ti cm thy l ngt
ngt. Trong du ngoc ti s trch li, nh s tng phn c nhiu ngha,
u hay mt vi cu ca mt vi bi x lun ca ti bn v cc ti lin
quan. Cc trch dn ny minh ho rng, ti cm thy bn thn tai ho -
nhng tt c nhng trc trc ny chun on ca ti u ti v cch iu
tr c kin ngh l hon ton sai.
Ti nhn ra th d rng, mt h thng tp trung ch c kh nng hot
ng khi c k lut trong thc hin. d nhn thy, ngi ta vi phm k
lut k hoch, k lut lao ng, k lut lng nhiu ln n th no. Ti


76
vit c lot bi bo v vic ny, nhng ti tm li gii khng ng ch.
Ti khng hiu quan h gia thnh tch v khuyn khch. Ti cho
rng, gii thch tm quan trng ca k lut, ng vin vic tun theo cc ch
th hay i s trng pht lm gng i vi nhng k vi phm k lut l .
Khi ti thy rng, cc cng nhn ht ln ny n ln khc li li lng
cc ch tiu, n gian lng, ti chng th hiu c l lnh o cc x
nghip hu nh gip lm vic ny. Vi ging m cc bi bo ca ti khin
trch nhng k li lng k lut v cc gim c x nghip v cc cn b
ng cam chu s vi phm k lut (cn phi dnh nhiu ch cng c
k lut lng v k lut lao ng x hi ch ngha- ti vit v ni thm:
thi ua ch thc s gip thc hin k hoch , nu h chng li mi s li
lng, mi kt qu b ngoi t c bng lm thm gi khng c l do xc
ng).
9
Ti khng hiu rng, y chng ta i mt vi mt trong
nhng vn khng th trnh khi ca s hu nh nc. Mc lng khng
c dn xp trong xung t v tho thun ca ngi ch, ngi s dng
lao ng v ngi lao ng i mt vi ch, m cc hn ngch lng quan
liu th t chng ngi cho cc n lc i tng lng ca cc cng nhn.
Hng trm loi kinh nghim cho thy rng, c s lng ph cc x
nghip, hiu qu sn xut thp. Ti tm li gii bng cch trong nhiu bi
vit ti gii thch tm quan trng ca tit kim. (Tit kim- mt nhim v
trung tm ca thi ua lao ng y l u ca mt trong nhng bi x
lun ca ti).
10
Ti c thuyt phc cc lnh o x nghip rng, h ng
ch quan tm n tng s lng sn xut, m cng phi ch n cht
lng v gim chi ph ca cc sn phm trong khi chnh khuyn khch vt
cht v o c li thc y h buc phi tng khi lng sn xut.
Ti tm cn bnh ch l, cc lnh o x nghip khng thc hin tt
cng vic ca h, t chc sn xut ti, khng tn tm, v khng chu
nghe li cnh bo ca cng nhn v nhng sai lm. i khi s ph phn
cng m rng ra n cc mc ch o kinh t cp trung, n cc b hay cc
t chc ng khu vc. Ti li cho cc cn b, nhng ngi - ti
gi li cch ni lc y- theo ui qun chng, m dn, v khng dm
cng rn. (Chu ng s v k lut l li ch duy nht ca k th. Liu
chin u mt cch trung thnh vi nguyn tc v lin tc gi vng k
lut lao ng, s dng ton b thi gian lm vic c l nhim v khng
c lng dn hay khng? Ngi lnh o chin u nh vy ch khng
c lng dn trong con mt ca cng nhn lc hu).
11
Hoc, do thiu cch
gii thch khc, ti tng mnh nhn ra s gii thch v mt vi bt thng
bng s ph hoi. S gii thch ny khng nhng sai, m cn c ti xu
nnh, vi s hng bin chuyn mn cho s n p tn bo chng nhng k
ph hoi.
Ti chng h ngh mt pht no rng, cc tai ho mang tnh h thng,
ny sinh t bn thn h thng. Ngc li, bt chp s ch n nhiu loi


77
lo lng v sai lm, lng tin ca ti l nguyn vn rng, ch ngha x hi c
u th hn h thng t bn ch ngha. Nu c nhng kh khn i na, y
l nhng kh khn qu . Ti ly lm ca mnh cu ni ca Ger Ern, m
ng ly t Stalin: y l nhng kh khn ca s tng trng. Ri chng ta
trng thnh vt qua chng! S hu nh nc phi m bo nng sut cao
hn s hu t nhn, k hoch ho tp trung phi hu hiu hn s v chnh
ph ca th trng. Cch tip cn chun tc v thc chng, nhng i hi
i vi h thng x hi ch ngha v thc t hon ton ln ln trong suy
ngh ca ti.
Ti coi l c tm quan trng c bit ln rng, cng nhn ca x
nghip x hi ch ngha theo mong mun ca chng ta- lm vic hng hi,
bi v nh my l ca anh ta, ngc vi cng nhn ca x nghip t bn
ch ngha, ngi b bc lt v xa lnh cng vic. Quan h lao ng loi mi
ny to ra thi ua lao ng, to ra s t nguyn hin dng phn cng sut
tng ln v nng sut Stahonovist vt xa nng sut trung bnh. y l s
gii thch quan trng nht ca tnh hn hn ca h thng x hi ch ngha-
khi ti tin vy-, v v th gn nh mt k b ma bt ti bn n nhng
hnh thc khc nhau ca thi ua lao ng. ( cho thng li ca ch ngha
x hi cng cn rng, chng ta vt hn nng sut ca ch ngha t bn
ti vit trong mt bi x lun Chnh v th chng ta cn a k thut
mi, my mc mi vo vi phm vi rng hn na, chng ta cn phi chin
u v nng sut cao hn bng thi ua v phong tro Stahonovist hng hi
hn).
12

Nhp cng vic b thc p hu nh t sng sm n m khuya
nht ti trong cc vn phng ca to son, ti khng sng cuc sng
thng nht ca nhng ngi khc, nhng lo lng hng ngy ging ca
nhng ngi khc khng lm ti bi hoi, ti rt t gp ngi khc, nh
gp ngi ti c quan h trong qu trnh cng tc bin tp. Nh xng vi
mt ngi Marxist tt, ti ch n sn xut, v khng n tiu th. Nu
t kinh nghim ca mnh ti rt khng th cm nhn c, nhng d sao
ti vn nhn c cc bo hiu v s cung cp thiu thn v s bt bnh do
n gy ra. Tuy vy cc bo hiu ny rt km nn, v ti khng thnh
tai nghe ting o xa v nho nh. Chc chn xung quanh ti c nhng
ngi- nu c nhn thy nhng bt bnh thng nghim trng- vn d chng
khng ni chn tht v chng vi ti.
Muny v ch Lily ca ti, nhng ngi m ti thng xuyn n thm,
nhiu nht cng ch a ra mt m ch rng, c nhng lo ngi quanh vn
cung cp. Vi tai ti nhng m ch ny cng nh nc l khoai. V sau
ti c vn hi Lily, v sao h khng ni thng hn v chn tht hn. H s
ni v vn ny- Lily tr li. Chng phi l, cho d chc lt, h s
rng, ngi ta s lm g xu chng li h. H ch khng mun lm ti
bc mnh, bi v ng no ti cng c v y lo u ri. D sao ti cng


78
chng chp nhn ci h ni, th th h quy ry ti lm g. Du tnh yu
mn ln nhau ca chng ti mnh n u, mt bc tng v hnh c
dng ln gia chng ti.
Ni chung, rt nhiu quan st v kinh nghim tch t trong u ti.
Nhng s sp xp chng, vic x l chng v mt tr tu khng nh cc mi
quan h nhn qu - nh vi mi ngi- u da trn cc tin xc nh.
Nhng cc tin khng ch do u c sng sut to ra, m phn kh quan
trng cn l cc nhn t siu duy l: cc tn iu, cc nh kin, mong mi,
kht vng, nhng phn x o c. Cc nhn t siu duy l ng vai tr
ngi canh cng; chng quyt nh cnh ca no c m ra trc dng
chy vo ca mt ngh hay cm tng, v ca no th vn b ng. Trong
ti khi cc cnh ca hot ng sai: ti t kho cc kinh nghim v
tng lm lung lay xc tn ca ti li. Cc c ch bo v, quy gin c
bit t l thuyt bt ho nhn thc (theory of cognitive dissonance) bt u
hot ng: bp nght thng tin mu thun vi nim tin su sc, t thuyt
phc nhm gi vng bc tranh th gii ban u v cng vi n gi s yn
bnh ni tm.
Nu - mt phn di nh hng ca cc nhn t siu duy l- cc tin
thay i, th cng khi kinh nghim c tch t y t nhin c sp xp
khc i, v hnh thnh cc mi quan h nhn qu mi gia cc hin tng
c quan st. S sp xp li ny cng din ra trong ti, v v vic ny
trong cc chng sau ti s ni k hn. Vic ny c nh, khi chng ta rc
nhiu mt st ln mt t giy v t mt nam chm bn di. Di tc
ng ca nam chn cc mt st t sp xp theo cch no . Sau chng
ta a nam chm n mt im khc. Sau khi vic xy ra, cng cc mt
st y lp tc di chuyn thnh mt s sp xp mi, khc i.
Hay mt s tng t khc. Nhiu ngi bit cc bc tranh l lng, ranh
ma ca ho s H Lan M. C. Escher. Trn mt bc tranh ni ting nhng
con ngng tri mu en bay trn bu tri, t pha tri bc tranh sang bn
phi. Nhng nu chng ta th nhn cng bc tranh ny bng con mt khc,
t nhin chng ta thy khng phi nhng con chim en, m l nhng con
chim trng ang bay, v khng t tri sang phi, m t phi sang tri.
Cn kh nhiu nm, cho n khi ti c kh nng nhn n nhng kinh
nghim ca ti c tch t trong thi k Szabad Np bng con mt khc.


S ngho nn tr tu

Kin thc c gp nht c mt cch tham lam ca ti trong thi nin
thiu hu nh hon ton khng c s dng trong cc nm ny. Mt vi
trch dn Kossuth, Szchenyi, Petfi xut hin trong mt hay hai bi vit
ca ti. Khng th thy dn chiu no n kin thc c khc trc y ca


79
ti. C l li ch duy nht bt ngun t ch l, ti xut pht nh mt
ngi c hc. Vi nh vn c phn v chuyn mc ca ti, trong s
c rkny Istvn v Karinthy Ference vi t cch cng tc vin ngoi
thng xuyn. Vi h chng ti hiu r nhau; h khng thy trong ti mt
th trng cn b ng, m thy ngi bn, ngi h c th tr chuyn mt
cch vui v v c vn ho. i khi-i khi c hai u ln ting bt bnh v
hon cnh; rkny c l quyt lit hn Karinthy mt cht. Nhng ti khng
th ni rng, vi con mt nh vn h nhn thy cc tai ho r hn hay
sm hn ti, mt nh bo kinh t. Cch nhn ca h cng b cng s m
qung chnh tr lm cho mo m trong cc nm ny, ht nh ci gy ra cho
ti.
Ngoi vn hc Hungary v Soviet ng i, sch him khi n tay ti.
Bn cnh cng vic bin tp b thc p ti cng chng cn thi gian cho
vic . Ngc li ti nghin cu cc ti liu Marxist-Leninist c bn
hn v c phng php hn trc. Tr nh ca ti hot ng tt; ti c th
dng cc trch dn lm c s cho ni dung ca cc bi bo ca mnh, m
nhng ngi khc chng bao gi ngh ti.
Vi ci u hm nay nhn li, s dt nt v kinh t hc ca ti tht l
hi hng. Trong im sch T bn lun c nhc n, ti tranh lun
vi cc l thuyt t sn ng thi nhng tranh lun ny ch da trn
cc ngun th cp, bi v ti chng c l thuyt no trong cc tc phm
b ph phn. Nhng ngi khc cng lm th; chng ai dy ti nhng
i hi s ng v tnh trung thc tr tu rng, u tin cn phi bit trc
tip tng, trc khi ph phn n. L ra t bn thn ti cng phi nhn ra
nhng khng xy ra nh vy. S kin sau y c trng cho mc
thp t ca cc i hi chuyn mn. Bi im T bn lun v s tham gia
xut sc trng ng l Nagy Tams, ngi ph trch trng i
hc kinh t Marxist ang c t chc lc , mi ti dy b mn kinh t
hc chnh tr. Ti t chi li mi, khng phi v ti cm thy mnh cha
c chun b, m v ti mun dnh ton b sc lc cho cng vic Szabad
Np.
Sau mt na th k c li cc bi bo ca ti khi , ti khng ch thy
ni dung ca chng b sai nghim trng, m - nu ni chung c th tch
c khi ni dung- ti sng st v s tm thng ca trnh tr tu ca
chng na.
Vn phong [ca cc bi y] kh tri chy, kh c th thy trong cch
din t khng hp ting Hungary, nh trong nhiu bi bo lc . Tuy
nhin s phn chn s ng ca ngi nhng kt qu, nng sut tt gy chc
tc. Khi nu ti thy mnh i mt vi tai ho no y, theo th mnh
lnh ti ng vin ngi ta loi tr sai st.
Mi bi vit ca ti u c cu trc mch lc no y, c u c ui -
iu ny, c l, l tnh cht bt bin ca s suy ngh ca ti. Nhng lp lun


80
th kh nng cn. Ngay c d kt lun c sai th vn c th lp lun kho
lo, mt cch tinh t. Ti him khi gp cch ny trong cc bi bo khi
ca mnh.
Ph bin l loi bi, cho d l x lun hay phng s phn tch tnh hnh,
cng b cc s liu; c bi thc s y ry cc con s. Ti chc chn rng,
mnh cha bao gi thay i cc s liu ngun mt cch c , vi mc ch
bp mo. Nhng ti nh l, a phn ti khng kim tra ngun, ti
khng so snh cc s liu mun dng vi cc s liu c th tm thy ni
khc. Ph bin l, mt-mt bi cng b cc s liu c ly ra mt cch tu
tin, hay so snh cc s liu Hungary vi d liu ca cc nc t bn pht
trin, nh th vi phm cc i hi c bn ca s c th so snh c. a
so snh d liu tng qut vi d liu tng phn, nu s gia tng vi nh
ng trng thi hin thi v.v. v v.v. Ti c th bin bch rng, chng c
ai dy, chng c ai cnh bo v cc quy tc bt buc lin quan n x l
ng n cc d liu. Bn thn ti l ra cng phi pht hin ra nhng vic
ny, nu khng b nhit tnh mun chng minh bng mi gi ca cc lun
iu tuyn truyn lm cho m mn.
Ti vit nhanh v nhiu, v iu ny c th thy s nng cn ca kt
qu. Khng cn n nm mi nm ti nhn ra iu ny. Vi nm sau,
khi ti d t vit bo, v bt u cng vic nghin cu khoa hc, ni ti
dnh hng tun hay hng thng lm r mt vn , ti kinh s ngh li
cch lm vic trc kia ca mnh. Trong ti hnh thnh s xem thng i
vi ngh vit bo, i vi th gii vit lch qua loa i hi s thng tin vi
v v hp tp. Ngy nay ti bit rng, trong phn xt ny s khi qut ho
cc oan cng c th dn n kt lun sai lm. C nhng nh bo lm vic
ca mnh mt cch tn tu, kim tra cn trng thng tin c cng b trong
cc bi vit ca h, lm vic trnh tr tu cao. Ch c iu ti ngn
ngh ny, v ngay c cho bn thn mnh ti cng khng vui lng th nhn
rng, mnh l nh bo trong thi gian di n vy.
Khi ti c ht cc bi bo ca mnh theo th t thi gian, ti khng
cm nhn thy s pht trin, ng hn l s cn kit dn, s cn i v tr
tu. Nm 1953 ti 25 tui. Mt tui tuyt vi lm sao! Nhiu tr thc
tui ny, khi vt qua phn ln vic hc i hc, sng to ra cc cng
trnh m ng ln ca mnh. Ngc li ti th trong ci ci xay dm p
ca to son v to ra trn dy chuyn cc bi vit rng tuch, v dch cc
bi vit ca cc cng s hay cc quan chc ca cc b hay x nghip, nhng
ngi khng bit din t, ra ting Hungary c th c c. Tnh trng tr
tu ca ti ngho nn hn khi ti vit tiu lun Ht di tuyt vi ci u
ti tr tui 17.




81
Quyt ton o c

Ti khng dnh quyn sch ny cho vic t phn x cng khai i vi bn
thn mnh. Mc ch ca ti l, ti thut li, ci g xy ra vi ti trong
i ti, v vi ci xy ra, th v sao n li xy ra nh n xy ra. Bn
c, nu mun, c th phn x, da vo h thng gi tr ca ring mnh. Ti
cng phn x, nhng tt hn trong bn thn ti, theo lng tm ca ti. Ti
xin li tt c nhng ngi, m bng cc bi vit ca mnh ti lm hi h.
Nhng quan trng hn li xin li chn thnh l cc hnh ng.
Nhiu ngi ngh s quyt ton o c nh php tnh cng. C nhng
hnh ng mang du dng, cn s khc mang du m. Chng ta cng cc
hnh ng li, v cui cng nhn c cn cn quyt ton. Nu dng, th
c th yn tm v bin lai.
Thc ra quan im cng ny n np ng sau quan nim n b v n
nn hi li. C ngi ngh th ny: Ti c cc li lm, nhng bng cc
hnh ng tt chng c th c thanh ton. Ti c cm tng l,
ngi bn khng th no qun ca ti, Gimes Mikls ngh nh vy. ng
b mt chin u v s nghip ca cuc cch mng b nh gc, cho n
khi b bt. Nu cn, ng chn ci cht song ng mun n b cc li lm
nghim trng, m ng mc phi bng cng vic chnh tr trc .
*

Ti knh trng nhng ngi, khng ch trong li ni, m bng c vic
lm tha nhn nguyn tc n nn hi li v n b. Bn thn ti tuy vy
khng tin vo dng suy ngh ny. Ti khng tin vo vic rng, khon thit
hi m con ngi gy ra trong mt giai on ca i mnh, c th lm cho
cn bng c bng cc cng trng ca mt giai on khc trong i. Cc
li lm l khng th b p c. Ngi b hi, c l chng cn sng khi
n b xy ra, hay khng cn l ngi hng li ca cc hnh ng y
cng trng sau ny. Nhng ngay c nu vn cn sng, nu ngi y hay con
chu c th hng li ca nhng hnh ng tt sau ny i na - vic ny
khng phc hi c khon thit hi, m ngi chu khi y.
Ti khng ch hiu rng, ti i con ng sai lm trong on u ca
cuc i trng thnh ca mnh, m vi s qu quyt hon ton ti bc
sang con ng khc. Ti tin rng, trong cc thp nin va qua ti c
nhiu thnh tch, tr thnh c li cho ng loi ca ti. Nhng cng vic
ny ti hon thnh khng phi v n nn hi li. Ti tnh mt ho n
ring v cc khon ny, v tt c nhng th xy ra trong giai on Szabad
Np ca ti vn cn trn mt ho n ring khc.


*
Tt nhin c th tranh ci liu ni chung c nh bi thng-chuc ti nh vy trong
Gimes khng.


82
Chng 4

BT U THC TNH

1953-1955



Ngy 5-3-1953 Stalin qua i. Vi vic ny mt thi k ca lch s th gii
cng sn c ng li v mt thi k mi bt u. Nhng bin i c nh
hng su sc xy ra trong mi trng chnh tr v x hi- tuy vi s tr
ng k, nhng lm thay i th gii quan ca ti, cch suy ngh ca
ti v cng vi n c thi ca ti na.


Giai on mi

Bc ngot nhn s v chnh tr xy ra Lin X sau vi thng bt u cho
thy nh hng ca n c Hungary na. Thng By 1953 ngi ta triu
cc lnh o ng cng sn Hungary sang Moskva, v vi nhng li l gay
gt ch trch h v tnh trng chnh tr v kinh t thm ho ca t nc.
Rkosi Mtys, ngi vui lng nghe, nu ngi ta phong cho tc hiu l
hc tr Hungary gii nht ca ng ch Stalin, v l ngi mun tr thnh
kit xut gia cc th lnh cng sn ng u trong thc hin cc ch th ca
Stalin, th gi y b cc th lnh mi ca ng Moskva nhic mng v s
qu st sng ca mnh. H tc mt s thng tr c nhn ca ng. ng c
th gi li a v v thm quyn tng b th ng, nhng ngi ta chn
Nagy Imre lm th tng. Nagy Imre l b trng b nng nghip u
tin ca chnh ph sau 1945; di s ch huy ca ng ngi ta tin hnh
chia rung t, chia cc i in ch cho nng dn. Mt ngi cng sn c
mang ho quang ca b trng chia t, ngi cng thi vi Rkosi v
Ger u l cc di dn Moskva, ng i khng vi tro lu chnh ca
ng do Rkosi lnh o trong mt vi vn quan trng. ng khng phi
chu s phn t hnh ca Rajk Lszl hay b b t ca Kdr Jnos, nhng
khng thuc v nhng ngi c Rkosi u i, v khng phi l thnh
vin ca b l hp lnh o t nc. S xut hin ca ng, li ni ting
Hung ngt ngo ca ng v ch yu l cch suy ngh gn con ngi, ng
cm vi con ngi ca ng lm cho ng khc bit vi cc lnh o cng
sn khc.
ng Hungary trong phin hp ban chp hnh trung ng thng su
tip thu cc ch th mang t Moskva v, v ra ngh quyt c ngha trng


83
i. Tip theo l s hnh thnh chnh ph Nagy Imre mi v bi pht biu
trc quc hi ca th tng. Ngh quyt thng su, bi pht biu ca
Nagy Imre, chng trnh ca chnh ph, giai on mi - y l nhng
tn gi lc y thc ra l cc cm t ng ngha; tt c cc cch din t ny
u dn chiu n cng lnh hu Stalin sau 1953 ca ng cng sn
Hungary. Ti tm tt ngn gn cc nt chnh ca cng lnh, m theo kh
nng vi cch dng t khi .
- xy ra nhng sai lm nghim trng trong chnh sch trc 1953.
Khng phi l sai trong t tng ca ng, m l vic thc hin chng.
Phi loi b nhng sai lm, nhng phi gi vng cc nn tng ca h thng.
- c nhng sai lm ln trong chnh sch kinh t ca ng. Nhim v
nng cao mc sng khng nhn c s ch y .
- Vic nng cc ch tiu ca k hoch nm nm l khng thc t.
xy ra nhng thi qu trong cng bc cng nghip ho x hi ch ngha.
Trong khi lp trng ca ng v vn cc quan h s hu vn khng
thay i, tc l s hu nh nc vn tip tc phi chim u th.
- xut hin nhng mo m trong chnh sch nng nghip. nh to
ra nn nng nghip tp th vn tip tc c th c tn thnh, song phi
tun th nguyn tc t nguyn.
- Ngi ta vi phm nghim trng s tn trng lut php x hi ch
ngha. (y, theo ting lng ca ng, l tn gi ca cc v n da trn
nhng buc ti gi mo, ca nhng s tra tn, ca s bt b hng lot, ca
cc tri lao ng v cc hnh thc p bc tn bo khc.) Khng th cho
php iu ny trong tng lai.
- ng cng sn xa ri qun chng. Cn phi lp mt trn nhn dn,
mt trn tp hp ton b nhn dn Hungary di s lnh o ca ng.
Cng lnh ca giai on mi cha kh nhiu yu t ca cch suy
ngh, m sau ny c gi l ch ngha cng sn ci cch. Trong cc thng
tip theo cng lnh ny cn c m rng na, song vn cha xut hin
hai thnh phn c bit quan trng ca ch ngha cng sn ci cch. Mt l
ch ngha x hi th trng, s xo b tng phn hay hon ton k hoch
ho tp trung v b sung bng iu phi th trng. (V vic ny cun sch
ca ti s cn ni nhiu). Th hai, l ch ngha dn ch. Ti c din t
nh vy. y l thut ng vng vo rc ri thng dng khi biu l mt
mong mun y mu thun. Mt mt, cng dn hy c nhiu can thip hn
vo cng vic chung, dn ch x nghip v dn ch trong ng hy
thnh hnh. Mt khc, tuy vy, vn hy tn ti c quyn quyn lc ca
ng cng sn. iu ny trong lch s pht trin ca th gii t tng ca
ch ngha cng sn ci cch, mun hn nhiu, th d trong t duy ch
ngha x hi mang v mt ngi ca ma xun Praha 1968, s c nhn
mnh hn nhiu.


84
V by gi ti li th t bn thn ti vo cch suy ngh ca mnh thi
1953-1954.
Nh nhiu ngi cng sn khc, ti tri qua ci cht ca Stalin vi
cm nhn tn tht to ln. Ti khng tnh n rng, mt bc ngot lch
s s n. Ti ngh l, nhng ngi k tc ng nh h long trng
ha trong cc bi iu vn - s tip tc ng li chnh tr ca Stalin.
Khi ti c ngh quyt thng su ca ban chp hnh trung ng ng
Hungary v bi pht biu ca Nagy Imre, ti khng nhn ra ngay rng,
chng s dn n nhng thay i trit su sc n th no. Ti c cm
tnh vi cng lnh thng su, nhng ti s t v cu chuyn ring ca mnh
cho p hn, nu ti khng nh rng, ti trn ngp nim phn khi gii
phng. Ti khng thuc v nhng ngi b hi ca thi k trc ngh
quyt thng su, v th ti khng cm thy rng, n thi th pho nh
nhm. ng quyt nh nh vy, v ti nghi nhn mt cch bnh thn v
c k lut. Tuy nhin, bn thn s thc khng lm ti ngc nhin rng, c
s thay i cn bn trong ng li ca ng, bi v th d trong lch s
ng Soviet cng c cc giai on mi khc bit su sc vi chnh
sch trc . By gi ti cng tnh n chuyn ny. Ti cng khng cho
vic, thay cho vai tr th lnh bt kh phn trc y ca Rkosi Mtys
by gi c hai ngi ng u, tm quan trng c bit no. Tt c iu ny
l chng c mi na v s ngy th v non nt chnh tr ca ti khi y.
Cc bi bo u tin ca ti c vit trong thi gian giai on mi
cng khng cho thy s thay i ng k so vi trc kia. C l ch mc
, trong ng iu ca chng khng cn s nhit tnh, vn phong c
kim ch hn v khch quan hn.


Gp ng nghip c th khi nh t

Nhng cm xc gy chn ng thc tnh ti khi s mng du. Nm
1954, cui ma h mt khu ngh mt ti Balaton ti gp Haraszti Sndor,
ngi sau nhiu nm di ngi t - va c th t do khng lu trc .
Bc Sanyi
+
tr thnh ngi cng sn t lu, trong thi k ch Horthy.
Sau 1945 ng l bin tp vin ca t Szabadsg (T do), t bo th hai ca
ng cng sn. i khi chng ti gp nhau, v ti cm thy tnh thn knh
trng i vi ng. ng l b v ca Losonczy Gza, chnh ca Losonczy
ngi chm dt i mnh mt cch bi thm, vi t cch mt lit s ca
cch mng 1956. Losonczy Gza l mt trong nhng lnh o ca t
Szabad Np, khi ti n nh ngi mi vo ngh; s quen bit ca
chng ti tng i hi ht, nhng ngn y ai cng bit v anh rng, anh

+
Sndor gi thn mt l Sanyi


85
cng l mt ng vin k cu, c uy tn ca ng. Ngi ta bt giam
Haraszti nm 1950, Losonczy nm 1951. Nh sau ny sng t ra, bn
Rkosi cng mun a h ra trc vnh mng nga trong v n cng
khai, m l ra Kadr Jnos tr thnh b can chnh. V n cng khai ln th
hai ny khng xy ra, nhng d sao tt c h vn b giam trong t, cho
n khi giai on mi khng gii phng h khi t.
Ti chng bit g v s phn ca h, tr s thc rng, h khng c
t do. Trong thi gian y, khi ti nghe v vic bt giam h, ti ghi nhn
m khng b sc. Nu ng quyt nh v cc ng vin cng sn c,
chc l ngi ta kim tra k lng thc s h c ti hay khng. Trong ti
khng ni ln s nghi ng, liu h c v ti khng. Ti tin vo quyt
nh ca ng m khng c s dao ng.
By gi, vi nm sau, trn thm c khu ngh mt Balaton, ti li gp
bc Sanyi mt-i-mt, vi ging im tnh ng k li cc hnh ng d
man nhc chng li ng. H mun p ng th nhn nhng s buc ti
gi mo. Khi tr nn r rng l, i vi li khuyn nh n thun ng
khng mun lm vy, h tra tn ng mt cch th bo.
Khi chun b cc v n nh vy mi v vic ca mi ngi b tnh nghi
c giao cho mt cn s; ngi ta gi s quan VH (C quan Bo v
Nh nc), ngi ch o vic ly cung ca c nhn lin quan, nh vy.
Cn s ca bc Sanyi l M. M. - ngi mt cch tnh c ti bit k ngay
t 1945, khi c hai chng ti l cc on vin ca MADISZ qun V.
*
Bn
thn M. M. khng nh p ng gi Haraszti Sndor, nhng anh ta a ra
lnh, phi nh khi no v nh mnh ra sao. Khi ti bit M. M. nm 1945,
anh ta cng l tn nhit huyt v tn tm ca phong tro thanh nin cng
sn, nh bn thn ti. Sau ti chng bao gi gp anh ta, nhng ti tin
rng, anh ta khng l k c dm, theo ngha bnh tm thn ca t. Khng
phi v th m anh ta sai nh Haraszti Sndor, bi v anh ta khoi s tn
nhn, m v vic ny thuc v trnh t cng vic bnh thng ch lm vic
ca anh ta. Nu ai b ng nh gi l k th, th bng mi gi, nu cn,
c bng tra tn na moi s tht ra t k . M s tht th hin nhin
chnh l cu chuyn lm gin ip hay ph hoi (trong thc t c ba ra,
gn gp bng cc yu t c thc v di tr), m cc thng cp thng bo
cho s quan iu tra cp thp hn, nh cn c cho s nghi ng v buc ti.
Phi tra hi k b tnh nghi, cho n khi hn tha nhn rng, cu chuyn
c h cu l tht, v trong hn chnh l ngi ng vai tr v lng
tm b ngi ta buc ti, tc l ci h phn cho.

*
Cc ch u M. M., N. N. v.v. c th thy y v vi ch trong cun sch khng
trng vi cc cha u ca tn nhng ngi lin quan. Ti s nhc ti vn a ra tn
tht mun hn.


86
Nghe tt c iu ny t nhn vt chnh phi chu ng ca v kch th
tht l khng khip. Tnh bi thm ca v kch cn tng ln na trong mt ti
khi ti bit c nhn vt khc, k tra hi nhn vt phi chu ng, m c th
nh mt ngi xut x khng c c, v bt u cuc sng vi nhng
nh lng thin, cao thng. Ti coi iu ny l c bit gy kinh ngc,
bi v n chng t rng, bi kch khng phi do cc tnh cht c nhn ca
nhng ngi tham gia trong gy ra, m c tai ho thm khc no vi
bn thn h thng.
Cuc gp g ny ph hu ci nn tng o c, m nim tin cng sn
ca ti cho n giy pht da vo. ng ni di, khi khng nh rng
Haraszti Sndor c ti v ti tin s di tr . M nu v n ny da
trn s di tr, chc cc v khc cng da trn s di tr. Nhng s di tr
bao xung quanh- v ti, mt cch ngu ngc, tin chng m khng h nghi
ng. Thm ch, v tnh hay hu bn thn ti cng truyn b nhng s di
tr.
Haraszti Sndor l ngi cm bt, ti cng th - v nu c trn con
ng khc i na, nhng ti vn l ngi cm bt cho n tn ngy nay.
i vi chng ti vic, ci chng ti vit c ng khng, c tm quan trng
ln. S thnh tht v s nh lc hng, s tht v s di tr suy ngh ca
ti xoay quanh nhng ci ny sau cuc gp bc Sanyi.
Ti cm thy suy ngh rng, trong th k XX- v bt c mc ch g -
ngi ta ch tm tra tn con ngi, l khng th chu ng ni. Ti cho
ngay c vic tra tn nhng k phm ti cng l khng th dung th c,
ni chi n nhng ngi v ti! Lm vic ny chnh l ci ng, cm thy
mnh c s mnh lnh o s tin b ca loi ngi?
T 1947 ti quan tm n cc vn kinh t, n lp k hoch, n sn
xut v- nh ti vit chng trc ti nhn thy mt vi trong cc
hin tng kinh t tiu cc. Tuy th vn khng phi l, ti phn tch cc
vn kinh t cho n khi ti nhn ra rng c ci g sai trong kinh t hc
chnh tr Marxist, trong l thuyt k hoch ho ca n hay trong chnh sch
kinh t Hungary. Th gii quan trc ca ti b lung lay v s sp ca
cc nn tng o c. Ti cm thy, tt c, ci ti tin v ngh n
nay, phi c xem xt li. Nu nhng nn tng o c l nhng s di
tr, th ti khng th chp nhn, m khng c s xem xt li, ci kt cu tinh
thn da trn nn tng o c khng th chp nhn c v khng th chu
ng c ny.
Ti khng khng nh rng, ci khi t tng nhiu mt trong u ti
lc y, t ngt tan r thnh cc nguyn t ca n. Ti phi tin ht t
tng ny n tng kia ca lu i kt cu t tng, phi suy ngm i suy
ngm li mi yu t ca n. Vic ny cn kh nhiu thi gian. Nhng k t
ngy ny tr i cui mi cu tng thut hay mnh lnh thc t hc
thuyt ca ng cng sn, m cho n lc ti sn sng tip thu v ly


87
lm ca mnh khng h do d, thay cho du chm hay du chm than l du
chm hi.


Cc cuc tr chuyn v cc bi c lm sng t

May cho ti l c nhng ngi gip ti trong vic xem xt li t
tng ny. u tin l Lcsei Pl bt u ni chuyn vi ti v ngh quyt
thng su ca ng v v chnh sch ca Nagy Imre. Pali
+
nhn ri ro vi
vic xut cc cuc ni chuyn, bi v ni dung ca n theo iu l ca
ng cng sn- l chng ng. Anh cm thy, hon ton ng, rng
anh c th tin vo tnh bn ca chng ti. V anh cng tin rng, cc lp lun
ca anh s c tc ng ln suy ngh ca ti.
Chng ti c mt lot cuc ni chuyn thn mt, trong ni v
nhiu ti chnh tr c bn. Lc anh lnh o chuyn mc l lun ca t
Szabad Np. Trc anh ch o chuyn mc nng nghip, v bit nhiu
v lnh vc ny lnh vc chuyn ca Nagy Imre-, v cu chuyn hp tc
ho cng p, p buc nng dn, truy n ph nng.
Cc s liu, lin quan n b t v giam gi [trong tri ci to] m
Lcsei bit c v ni cho ti, thc s gy sc. Ti nh n mt con s,
m ti nghe t anh: trong thi gian Stalin cht, nc Hungary t hn mi
triu dn ny c hn bn mi ngn t chnh tr, tnh c nhng ngi b
kt n t giam, nhng ngi qun qui nh ngi b giam trong qu trnh
iu tra hay khng h c bn n.
*
Con s ny, ht nh cu chuyn c nhn
ca Haraszti Sndor, c tc ng ln ti ln hn, cp tin ho nhng
suy ngh ca ti hn l, th d vic hiu rng, nng k hoch nm nm ln l
phi thc t, v v vy mc sng b gim. Nhng kh khn kinh t khi ti
vn ch coi l li ca k hoch ho ch khng phi ca h thng, nhng

+
Pl gi thn mt l Pali
*
Rkosi Mtys trong bo co, m ng trnh by trc B Chnh tr ng cng sn Lin
X vo thng su 1953, cng b s liu sau: s ngi b bt v b giam ly lm trn l
45 ngn (Barth 1999, tr. 42). Ti gi s rng tuy trong thi gian ny nhng li ni trong
cuc ni chuyn Moskva c coi l thng tin mt- con s ny lt ra t trung ng
ng, v n tai Lcsei.
khng thnh cng lm r, con s tng hp ca cc t nhn chnh tr thc s l
bao nhiu. Mt con s khc c nhiu ngha, m thng mi mt nm 1953 Piros Lszl
th trng B Ni v v Czak Klmn Vin trng Vin Kim st Ti cao cng b vi
lnh o ng. (Rainer 1999, tr. 24-25. Thng tin cui ny khi khng b lt ra).
Theo , ci gi l cc bin php n x lin quan n gn 748.000 ngi. Ngi ta lit
vo y nhng ngi c tha khi cc nh t v cc tri ci to, nhng ngi c phng
thch khi ni p buc c ch nh trong qu trnh bt lu y (b giam lng), nhng
ngi c chm dt th tc to n hay iu tra ca cng an. Ba phn t triu ngi- gn
tm phn trm dn s trong nc!


88
mc in khng ca s n p chnh tr chng t ci khc- nhng cn
bnh c bn.
Sau khi cc cuc ni chuyn lm thc tnh u tin vi Lcsei xy ra,
ti ci m cho s nh hng tr tu, m ti nhn c t Gimes Mikls.
Nhc li ngy, khi nhng tin u tin n v s ni dy Berlin. ng, khi
chng ti ni vi li v s kin ny. Trong cc gi sau khi tin tc n
ti khng cho l s kin c tm quan trng c bit, anh ta th coi l c
bit quan trng. By gi, vi thng mun hn, anh gii thch cho ti tm
quan trng lch s ca tin y. K t khi dp tan cuc ni dy Kronstadt
nm 1921 khng xy ra vic, chnh nhn dn ni ln chng li chnh
quyn x hi ch ngha. Nhng ngi Berlin th lm vic . ng l,
cc xe tng Soviet nhanh chng dp tan h, nhng vn phi nhn ra
Gimes gii thch cho ti- rng, y cc cng nhn chng li chnh quyn
cng nhn. (Ti khng mun t Gimes thnh ngi tin tri, nhng c l
anh c th cm thy trc ci g rng, t ci bt u Berlin, vic
s c th cn c s tip tc ca n).
Ti khng th qun c mt cu, c ni ra trong cuc ni chuyn
gia Rvai v Gimes, v Gimes trch dn li cho ti khong thi gian ny.
H ni chuyn rng, trong lch s Lin X, v mun hn, trong lch s
ca cc nc ng u nhn dn khng lun lun ng sau ng cng
sn. Bt chp iu phi lp nn, phi duy tr v phi duy tr c trong
tng lai na quyn lc ca ng cng sn, nu cn v bi v cm t ny
Rvai dng bng ting c, ti cng trch li nh th - mit barbarishen
Mitteln, tc l cho d bng cc cng c d man i na. Tn iu c ng
ny ca lng tin cu th cng sn v ca ch ngha Machiavell v hn
vn cn su trong tr nh ti. Ti cm thy, mnh mun on tuyt vi c
hai yu t ca tn iu ny: on tuyt vi vic rng, phi p buc mt h
thng cu tinh, mang li phc lnh ln nhng con ngi ngc vi
mun ca h; v c vi vic rng, v mc ch cu tinh c php dng mi
phng tin, k c e do, b t hng lot v tra kho na.
Gimes vi t cch phng vin Szabad Np Geneve mt thi gian
di. Cm nhn v s giu c, v s di do v v s yn bnh, tnh u vit
kinh t cm nhn c mt cch trc tip ca ch ngha t bn trn ch
ngha x hi tc ng ln anh vi sc mnh thin nhin. Anh k li cho
ti cc n tng ny ca mnh mt cch sinh ng v thuyt phc.
Trong chng trc ti ni v cc ca, m - di tc ng ca cc
nhn t siu duy l - s ng cc dng t duy chy vo, hay ngc li, m
ng cho s chy vo. Sau nhiu nm kho li v mt tinh thn, by gi
t nhin ti li bt u c. T ny cng chng ni : ti bt u c
nghin ngu cc tc phm ph phn chnh sch ca Stalin.
Khi ti vn cn l cng sn mt na hay ba phn t. Trong trng thi
ny th cc tc phm c tc ng mnh nht khng phi cc tc phm, m


89
trong mi vn c lp trng 180 ngc vi nhng quan im ca mt
tn mt thi nay bt u nghi ng, tc l cc tc phm t bn ngoi,
tn cng ng cng sn mt cch th ch. Ci khi ct ti tt nht, l s
ph phn gay gt n t bn trong. Ti c bng ting c cun sch
ca Deutscher ni v Stalin v t nhin ti thy nhn cch Stalin khc i.
Ti khng th nh li tn tc gi v tn cun sch cng c vit bng ting
c, t lch s ca ng Soviet di nh sng x hi ch ngha nhng
phn Stalinist- mi hon ton i vi ti.
Vi s hi hp tinh thn ti c nhng tc phm ca cc tc gi Nam
T khc nhau, trong s h c Kardelj.
13
Ri n chuyn, Stalin mu thun
vi Tito v bc tc khai tr ng Nam T khi cng ng cc ng cng
sn nm quyn. Tnh hnh buc cc lnh t cng sn Nam T th i con
ng khc, trch khi phng hng ca Stalin. N lc ny mt cch t
nhin phi gn vi ph phn gay gt ch ngha Stalin. cc tc gi Nam T
ln u tin ti bt gp vi cch din t rng, hnh thi Stalinist ca nn
kinh t x hi ch ngha i cng vi ch ngha tp trung quan liu, v s
qun l kinh t x hi ch ngha phi tp trung c l lnh mnh hn v hiu
qu hn. Cc tc gi c nhc n ny khng h dn chiu n tiu
lun ca Oscar Lange v ch ngha x hi th trng
14
v cuc tranh lun do
n gy ra Phng Ty trong cc nm 1930, m h trnh ny suy ngh gn
kt s hu tp th v iu phi th trng bng ngn ng cng sn ca ring
h nh sng kin ca ring h. Trong cch tip cn Nam T s phi tp trung
bao hm trong mnh hai loi qu trnh chung, c th l s dch chuyn khi
iu hnh kinh t k hoch ho tp trung c sang hng iu phi th
trng, ngoi ra l a t qun vo. Ci sau ha mt s t ch ln hn
cho c cc c quan a phng c bu, ln cho cc hi ng do ngi lao
ng ca cc x nghip bu ra. Ph phn ca cc tc gi Nam T chng li
cc phng php ch huy theo hnh mu Soviet mt cch my mc, c p
dng trc c nc h na, n nhp vi nhng kinh nghim tiu cc
ca ring ti lin quan n tp trung ho. Cn s i mi t tng Nam T,
t tng t qun- t nht lc i vi ti c v nh to mt hnh
thc d nm ly cho i hi ca giai on mi ca Hungary yu cu s
dn ch x nghip.
S ri b thc h ca ng cng sn xy ra trong nhiu cp i vi
nhiu tn trc y. Cp u tin l chng i s khng b tn bo
ca cc ch Stalinist- nhng vn duy tr tt c cc lun thuyt c bn ca
ch ngha Marx-Lenin, k c chuyn chnh v sn (hy hiu l: c quyn
quyn lc ca ng cng sn). Theo , Stalin mc phi nhng sai lm
nghim trng, i trch con ng Leninist chn chnh. Phi quay tr li
con ng ny. Sau cp ny l cc cp khc, khi tn mt thi hiu
ra rng, ci h thng thc t hnh thnh Lin X v cc nc cng
sn khc, khng ch l hin thn ca Stalin, m l hin thn ca mt vi t


90
tng c bn ca Lenin, thm ch ca Marx, na. Ti i ht con ng
v mng khi thc h cng sn. Nhng trong cc thng y, m ti k li
trong chng ny, ti mi ch cp u tin, phn Stalinist ca qu trnh
v mng v nhn thc, tuy lin quan n mt vi vn (th d nh v ch
tp trung ho v th trng) ti bc qua cc cp tip theo.


S t chi tun lnh u tin

S thay i xy ra tng bc mt trong th gii quan v t duy ca ti cng
bt u c nh hng n thi ca ti. Trc kia ti tun theo cc ch th
ca ng khng phi v s, m v nim tin. Khi lng tin b lung lay, cng
vi n tnh k lut ca ti cng th.
Trc kia cc ch th ca ng thng n vi ti qua trung gian ca
Friss Istvn lin quan n chuyn, Szabad Np cng b th no cc bc
ca chnh sch kinh t ca ng. Tuy vy, by gi Friss b chuyn khi
chc v trung ng ng, v i khi Ger Ern trc tip cho ti bit cc
mun ca ng ta. Vic ny xy ra vo ma ng 1953-1954, lin quan n
nhng ri lon nghim trng gy cng thng v cung ng in nng. Trong
cc tun y kh thng xuyn xy ra vic ct in khng h c bo trc-
cc nh my, thm ch cc khu dn c. Szabad Np im lng trong mt
thi gian di, nhng mun hn tr nn hin nhin l, phi ni ci g . Ti
ni chuyn in thoi nhiu ln vi Ger v vn ny, ng mun rng,
t bo hy xc nh hon cnh khch quan l nguyn nhn chnh hay duy
nht ca ri lon. Trong vn ri lon cung ng in nng bn thn ti
thy s biu hin ca th tin thoi lng nan khng c php ni di,
phi ni tht, phi trung thc- vn ang dy v ti. Ln u tin xy ra l,
ti phn i Ger Ern, ngi trc y ti knh phc bit nhng
no. Ti tuyn b, ti khng mun vit loi bi bo i ph nh: s d c ri
lon cung ng in bi v ngi ta hnh thnh cc t l sn xut nng
lng v nhu cu tng ln mt cch ti t. Ngoi ra h ct in cc khu dn
c ln mt cch t ngt, khng c k hoch v bo trc, thay cho vic to
ra mt h thng qun l in thch hp. Cui cng th bi x lun, m ti
vit, cng ni toc ra nhng s thc n gin v hin nhin ny.
15

Sau ny ti mi bit v Ger Ern rng, trong ni chin Ty Ban Nha,
ni ng l mt trong nhng chnh tr vin, ngi ta khip s s tn nhn ca
ng; ngi ta x t hng chc ngi, cc chin s cnh t, trung thnh,
chng Franco theo lnh ca ng. C th, gi nh nu ti bit iu ny, ti
c th s ng ta, bi v n khi ti c hiu bit v nhng s rng
rn ca khng b. Nhng khi tranh lun vi Ger Ern v thiu ht nng
lng, ti chng h ngh n ti c s hay khng. Ti cng chng ngh, liu
gii thch khoa hc v s thiu ht c th l ci g- v iu ny cng ch


91
mun hn nhiu ti mi bt u ngh n. (Tuy vy, nhn li c l b cng
ch rng, chnh mt hin tng thiu ht nghim trng dn n trng
hp t chi tun lnh u tin ca ti). Phi th thc, ti ch quan tm
n mt kha cnh duy nht - s la chn gia ni di v ni tht.


im sch ca Nagy Imre

Trc ht l li gii thch ca Lcsei bn ti, nhng sau nhiu thng tin
khc cng lm cho ti r l, s thng nht ca ng c nhc i nhc li
mt cch trnh trng trong cc thng co ca ng ch l li hoa m rng
tuch. Thc ra u tranh xy ra bn trong ni b ng gia hai nhm, gia
nhng ngi ng h Rkosi Mtys v Nagy Imre. Tt nhin tt c cc cuc
tranh ginh nh vy cng c nhng yu t c nhn. H thng x hi ch
ngha c in - bt chp nhng li hoa m rng tuch v s lnh o tp th
- trn thc t l s c ti c nhn ca ngi lnh o ti cao. ng l, xm
cht quanh ng ta l mt b l hp hn, v nhm thng tr cng nhau ra cc
quyt nh quan trng. C s phn cng cng vic gia cc thnh vin ca
nhm, v h ch n li ni ca nhau. Tuy nhin c mt ngi th nht,
nh lnh o ti cao, m quyn lc tp trung vo tay hn. Khi cu hi
l, ai l ngi th nht trong ng Hungary: Rkosi hay Nagy?
Cuc u tay i ny tuy vy - gia cc iu kin lc y ca Hungary
khng ch l cuc u gia hai ngi v chc th lnh, m cng l cuc u
tranh gia hai ng li, hai cng lnh chnh tr. Rkosi Mtys mun tip
tc ng li Stalinist, nhiu nht vi cc hiu chnh vn vt, cn Nagy
Imre th mun thc hin cng lnh thng su, ch ngha cng sn ci
cch c o ca giai on mi. Trong mt thi gian di hnh nh l, hai
lc lng cn bng nhau. C hai u c v iu ny rt quan trng- nhng
k ch im v ch da Moskva ca mnh.
Trong s cc cn b lnh o ca ban bin tp Szabad Np c mt
nhm quyt tm ng dt khot v mt pha, ng h nhng ngi theo
Nagy Imre, v tch cc ng h ng li ca h. Lit k theo th t: Fehr
Lajos, Fekete Sndor, Gimes Mikls, Kende Pter, ti, Lcsei Pl, Mray
Tibor v Novobczky Sndor. Ai c th ngh rng, cc thnh vin ca nhm
khi gp nhau thng xuyn, nui dng nhng cm gic bn b nng m
i vi nhau, li s i nhng con ng hon ton khc nhau sau 1956?
Gimes Mikls hi sinh v l tng, Fekete Sndor, Lcsei Pl v Novobczky
Sndor sng nhiu nm trong nh t ca Kdr, Kende Pter v Mray
Tibor tr thnh cc nhn vt lnh o di c chnh tr Paris. Ti khng tm
tt s phn ca mnh bng vi li y, v c cun sch ny ni v chuyn
y. Ci chng ti t ch i nht: Fehr Lajos, ngi gn Nagy Imre nht


92
trong s chng ti, sau 4-11-1956 ngay lp tc i theo Kdr Jnos, v t
u ch cui vn l u vin B Chnh tr do Kdr lnh o.
Hy quay li h 1954 v hnh ng ring ca ti. Vo cui h quyt tm
trong ti mnh ln rng, ti mun gip chnh sch ca giai on mi
mt cch tch cc. Tuy n lc hu nh ti ch vit cc bi bo c ni
dung kinh t, khi y nhiu khi ti ch vt qua ti ny.
Trn Szabad Np ngy 6-10-1954 xut hin bi im sch di, m ti
vit v hai cun sch va xut bn ca Nagy Imre.
16
Hai cun sch cha cc
bi ni v bi vit c chn la ca ng trong mi nm. Bi vit ca ti
lu n cc c im, trong t duy ca Nagy Imre lch khi s tuyn
truyn chnh tr Stalinist in hnh. Ti trch li vi trong s nhng suy ngh
c bi im sch ca ti nhn mnh: nng thn nhng ngi cng
sn phi b vic ch tay nm ngni cng vi s kiu cng v sai khin
l s sao nhng cng tc ng nghim tc, c ch hng v bn b v l s
thay th bng li ni rng tuchNgy cng ph bin ci drill [ci thi]
(ti khng bit gi n bng cch khc): cc nghi thc b ngoi qu ng, s
ri rt rm beng, v tay qu ng theo nhp lin hi khng dt, vic ng
dy, mm li cho ngi ta, y l nhng th git cht sng kin
17

Cc quan im lin quan n nng nghip ca Nagy Imre gn quan
im, m trong lch s ng Soviet Bukharin i din khi . ng cho s
cng iu mi nguy him t bn ch ngha l sai lm, s c cm, xa
lnh, thm ch s hi i vi s pht trin lc lng sn xut ca cc trang
tri nng dn nh v va c th cm thy trong cc gii rng ri ca ng,
thm ch trong c c quan lnh o, cng l sai.
18

T tuyn tp ny ca cc cng trnh ca Nagy Imre hin ra mt chn
dung thc: nh chnh tr cng sn, ngi khng ra khi th gii t duy
Marxist-Leninist, song ng mun to ra mt phin bn mi, n ho hn,
gn vi con ngi hn, nng dn d c th chp nhn hn so vi phin bn
kiu Rkosi. Bi im sch ca ti mun truyn cho bn c hnh nh ny.
Khng lu sau , Ban chp hnh trung ng hp vo u thng 10 nm
1954 v thng qua lp trng ca cnh Nagy Imre. Chng ti, cc cn b
lnh o ca Szabad Np, khi c nhiu thng tin ni b thn thuc.
Chng ti bit rng, trn thng ny nhiu nht ch phn nh cc t l hin
thi ca tng quan lc lng, v ni chung khng chc chn rng, nhng
ngi tht lng theo Nagy Imre c th gi vng tay li. Chng ti cm thy
quan trng hn l, t bo ng h dt khot giai on mi.
Hai ln ti vit bi v vn ny. Bi u tin c u : Tip tc
con ng thng su vi s lnh o ca Ban chp hnh trung ng.
19
u
by t r, khi ti u trong s pht trin chnh tr ca ring mnh.
Cng nh Nagy Imre, m ti c gng truyn b nhng suy ngh ca ng,
ti mun thc y s thay i bn trong ng cng sn, v tip tc ci
thin h thng x hi ch ngha vi s lnh o ca ng cng sn. Lin


93
quan n cuc u tranh trong ni b ng, ti dt khot ng v pha Nagy
Imre, v ti cng ln ting nh th trong cc bi vit ca mnh.


Szabad Np ni lon
20


Vo khong thi gian ny Lcsei Pl a ra tng rng, chng ta khng
ch ng ln ng h giai on mi bng cc bi vit ca mnh. Tt c mi
bi ca t bo in u qua tay tng bin tp, Betlen Oszkr hay ph tng
bin tp ca ng, Komor Imre. H th ng v pha Rkosi, v lm cn cnh
sc ca cc bi bo ca chng ti i. Hy triu tp mt cuc hp chi b bt
thng v trong cuc hp chng ta c th trnh ny kin ca mnh cng
khai hn, thn mt hn, thng thn hn rt nhiu. c th lng trc
rng- cn c vo vai tr trung tm ca Szabad Np trong cng tc tuyn
truyn ca ng- ting ni ca cc nh bo ch cht lm vic , qua
truyn ming, s c ph bin rng.
Lcsei l ci tm ca vic chun b hp chi b. Bn cnh anh ti cng l
mt trong nhng ngi t chc chnh ca s kin. Chng ti phn pht
trc kin nh ni. Cuc hp chi b ko di hai ngy. Fehr Lajos coi
vic quan trng nht l, Szabad Np ln ting mt cch chn thnh v
nhng lo u ca t nc. Anh cng khai ph phn bi ni mi gn y ca
Ger Ern. Lcsei trnh by bi ni c tc ng chm ngi trc ht v s
tn trng php lut (hy hiu l: chng s n p tn bo), v c v i
mi o c chnh tr. Novobczky Sndor t cu hi lin quan n cc s
vi phm php lut mc phi trong cc nm trc y: Vic truy cu
trch nhim ca nhng ngi chu trch nhim cn chm n bao gi?
Vn ni di v ni tht l trung tm ca bi pht biu ca Mray Tibor.
Anh i cn bo ty sch
21
v cn bo , hai nm sau, n. Kende
ph phn Ger v Friss, ti th ph phn Farkas, ngi khi y c u
nhim lnh o Szabad Np. Ti tuyn b rng, lnh o ng chu trch
nhim trc tin v nhng sai lm ca Szabad Np. Cc cn b ca t bo
ln lt pht biu,
*
v ph phn gay gt s lnh o ca ng, cc thnh
vin Stalinist ca ban bin tp, v i thc hin trit cng lnh thng
su, i ngn cn s phc hi Stalinist.
22

c li cc bi pht biu khi vi con mt ngy nay, s ph phn
dng li gia ng. H ph phn cc nh chnh tr chu trch nhim v

*
ng ti lit k nhng ngi pht biu theo tinh thn ph phn, ni lon trong cuc
hp chi b, m on vn bn trn khng nhc n: Almsi Istvn, Balzs Emil, Gall
Tibor, Gondos Ern, Gyenes Jnosn, Jszai Ilona, Koroknai Zsuzsa, Kovcs Erzsbet,
Kvesi Endre, Mocsr Gbor, Nagy Sndor, Psztor Mria, Szilvsi Lajos, Takcs Klmn,
Tardos Tibor v Vet Jzsef.


94
chnh sch ti v ph phn cc quyt nh xu, vi l do chnh ng, nhng
khng ph phn ci h thng, a nhng ngi ny vo v tr lnh
o, a vo tay h quyn lc v hn, v gy ra cc quyt nh sai lm ny.
Nhng lng dng cm o c ca cc bi pht biu ng nhn c s
knh trng ca bn c ngy nay. Tt c chng ti ni nhng li ph
phn gay gt v c tc ng su sc i vi cc lnh t ng, nhng ngi
vn ngi trong B Chnh tr v cc v tr cao ca chnh ph (v nhng
ngi khng lu sau s quay li thi hnh ton quyn). Chng ti bit rng,
s ng ln ca chng ti s gy cho h bc tc, v ngay khi c th, h s
tr th.
Chun mc o c, m cc nh bo pht biu cuc hp chi b a ra,
ngy nay cng ng c knh trng: ln n s di tr v ni vng vo loanh
quanh, i hi rng, ngi lm bo hy chn tht v nht quyt bm vo s
tht.


Kt thc thi k Szabad Np

Tin Szabad Np ni lon lan nhanh. Bin bn cuc hp c hon thnh,
chng ti c gng sao ra nhiu bn v truyn b. (ng qun rng, chng ta
ang ni v thi trc khi c my photocopy xerox, e-mail v internet;
truyn, chuyn tip tin tc kh hn by gi rt nhiu). Tm gng ca
chng ti chc chn cng ng vai tr trong vic, mt s t chc quan
trng khc cng din ra cc cuc hp chi b tng t.
Khng lu tng quan lc lng trong ni b ng cng sn bt u
thay i. Rkosi v nhng ngi ng ng ngy cng chim u th.
u tin, ngy 24-11-1954 h triu cc lnh o ca Szabad Np ra
trc B Chnh tr, v buc ti h vi ging gay gt v nhng vic xy
ra.
23
Sau trong cc cuc hp ca B Chnh tr cc s kin xy ra
Szabad Np c ni n nhiu ln. Trong cuc hp ngy 1-12 vi nhng
li nng n ngi ta li ln n nhng ngi pht biu cuc hp chi b
y.
24
Farkas Mihly khng nh, cuc hp chi b ph phn lnh o
ng theo cch khng th cho php c, hng lot quan im chng
Marxist vang ln. Cuc hp chi b ca Szabad Np to thnh tro lu:
cc cuc hp chi b theo ngha tng t din ra ti radio (i pht
thanh), to son t Szabad Ifjsg- Thanh nin T do, Nh xut bn
Szikra (Tia La), cc i hc ti Bupadest v Debrecen v c cc nh
vn na.
25
Rkosi Mtys tng kt cuc tranh lun. ng by t s st rut
ca mnh: Szabad Np cc ng ch ch i ci g? trc tin phi
nm bo ch v i pht thanh bng bn tay cng rn v nu cn, phi a
ra cc bin php t chc na chng ta hy ra lnh ngay cho tt c cc t


95
bo rng, phi chm dt s lng m chung qu kh ca ng, chm dt vic
li dng v ph bnh
26

H c hai chnh tr vin xung to son lp li trt t. Cc lnh o
khc nhau ca ng ln lt n to son, v tn cc nh bo. H mun,
ng b to son tuyn b rt li lp trng trc ca mnh. Nhng h
khng t c iu ny. Vic ng b ni lon kin nh lp trng ca
mnh lm cho hi Rkosi in tit.
Trong thi k ny ti mun thot khi trch nhim ch o chuyn mc
kinh t trong tnh trng ny. May cho ti l khong lc ang trng chc
th k to son, v ti nhn chc ny. Th k ch o cc nhim v k
thut v hnh chnh ca vic ln khun t bo. V hnh thc y l chc v
cao hn, nhng ngi ta khng trng i th k vic vit bi hay a ra
cc nhim v vit bi cho cc cn b.
Trong khi ti cc vn phng ca trung ng ng bt u chun b
cc bin php t chc. Ngay thng 12-1954 h bt u ln danh sch,
phi ui nhng ai.
27
Tuy nhin quyt nh c hiu lc ch c a ra, khi
xy ra bc ngot chnh tr trong ni b ng. u thng ba 1955 Ban
chp hnh Trung ng ng li nhm hp, v ln ny a ra ngh quyt
ng l ngc li 180 vi nghi quyt vi thng trc .
28
Nghim khc
ln n Nagy Imre nh k thin hu, v khai tr ng ra khi ng. Trong
khi vi vi li so rng coi ngh quyt thng su 1953 vn c hiu lc,
nhng trn thc t n b rt li tng im mt, v la ng vo ng
li chnh tr c. Uy tn ca Rkosi lc b t ti n mc, h khng
th phc hi c u th tuyt i trc kia, nhng gia hai nhm Rkosi
v Nagy Imre cuc chin nghing hn v pha hi Rkosi.
u tin, ngay thng 12-1954 h ui Kende Pter khi to son,
trong thi gian hp chi b anh l b th ng c u nhim, v trong t
cch y anh chu trch nhim hnh thc v cng vic ca t chc ng.
Cng lc vi anh h ui hai nh vn tr c ti, Kvesi Endre v Szilvsi
Lajos. Khng r, v sao ngi ta li bc tc h hn, v cc phng s bc
trn ca h hay v nhng pht biu gay gt ca h trong bui hp chi b.
B Chnh tr thng qua ngh quyt theo trnh ca Rkosi Mtys,
29

theo ngi ta ui nhiu ngi lnh o ca nhm ni lon, trong c
ti, khi to son Szabad Np.
*
Cn phi ni thm rng, vic chng ti ra
xa hn xy ra theo kiu hu Stalinist. Khi trc b li nh hn th ny
cng b t hay giam gi, nhng ch t cng cho ngi b ui khi

*
Ngh quyt ca B Chnh tr quyt nh ui nhng ngi sau: Fehr Lajos, Kornai Jnos,
Laky Terz, Lnr Gbor, Mray Tibor, Novobczky Sndor v Patk Imre. Teri khng
pht biu bui hp chi b. R rng ngi ui c khi t bo, bi v c l v ti. Lc ny
Lcsei Pl ang l hc sinh ca mt trng ng, Hc Vin Lenin. V th - v cc l do
hnh thc- h khng th ui khi Szabad Np.


96
cng v c th i lm th ph mt cng trnh xy dng. Trong trng
hp ca chng ti, h ch nh vic lm mi cho tt c chng ti. H c
Fehr Lajos lm gim c mt nng trng quc doanh, nhng ngi khc
nhn c vic lm trong lnh vc bo ch, cc t chc c uy tn thp hn
nhiu v vo chc v thp hn nhiu so vi trc quyt nh k lut. Ti l
ngi duy nht, c phn sang lnh vc nghin cu.
Trc khi h quyt nh v chuyn cng tc, h cn bt chng ti tri
qua mt qu trnh lm nhc. H lm r vi chng ti rng, s ch nh ni
cng tc mi ph thuc vo vic chng ti c t kim im hay khng. i
vi nhng ngi cng sn c di c Moskva tr v th y l th tc
thng l, vic phi lm khng do d v khng cn rt lng tm, bt k
bao nhiu ln khi ngi ta bo h lm. i vi ti y l kinh nghim mi -
nhc nh v ng h thn kinh khng. Nhng li gi di cng bch n
ming ti. Ti l nn nhn, nhng cng chu s tht bi o c. Sau con
ng nghin cu thnh cng nm mi nm nhn li ti c th lm yn
lng mnh: ng ni vi cu , nu y l ci gi ti c th bc sang
con ng nghin cu. Song liu c ch tnh ton chi ph-li ch loi no
y cho s tin thoi lng nan nh vy hay khng?
S tht bi ca chng trnh chnh ph thng su, s sp c nhn
ca Nagy Imre v s trng tr chng li chng ti khng n vi chng
ti mt cch bt ng. Chng ti tnh r rng vi ri ro tht bi, trc khi
chng ti ng ra ng h giai on mi. Thm ch, nh ti va cho bit,
chng ti cng m nhn mi him nguy ca s kt thc ti hn th, ca s
trng tr tn nhn hn th. Khi mi ch c hai nm tri qua t ci cht
ca Stalin. Chng ai c th thy trc, ci g cn li v ci g chm dt hay
bt i trong s nhng s tn c ca thi k Stalin. Tuy khng lm chng ti
t ngt, nhng cc s kin vn gh tm n kinh ngi.
Quyt nh k lut ca ng - nu ti phi tm gn phn ng ca mnh
bng mt t duy nht to ra cm gic gh tm trong ti. V mng su
sc, cay ng, kinh s - ti c th c trng nh vy trng thi tinh thn ca
ring ti trong nhng thng ny. Nim tin m qung trc kia tan bit
mt cch dt khot. By gi ti nhn ci g xy ra vi con mt m to. S ni
lo n bun nn, s vu co tin, lp lun gi nhn gi ngha, s li dng
ranh ma cc tin tc tht v gi ca bn ch im, s hm do v cng ot,
s hnh h tinh thn v s lm nhc i th - y l cc cng c bnh
thng ca cc cuc tranh ginh b l trong ni b ng cng sn. ng
kiu qui g m c quan cao nht ca n, Ban Chp hnh Trung ng li gi
chiu no ng theo chiu y; khi th thng qua mt chnh sch c nhng nt
mnh m, lc li bc b v ln n gay gt cng chnh sch y? Ti cm
thy, ti mun ng xa s bn thu nh nhuc ny cng xa cng tt. Ti
nhn ra: c th cn l, trong ni b ng cng sn hy c nhng ngi v s


97
nghip chnh ngha ng ln u tranh chng li cc i din ca s nghip
c c. Tuy nhin ti khng mun m nhn vai tr nh vy na.
Qu trnh tiu hu ca thi k 1953-1955 i cng vi vic, s t tin ca
ti b lung lay mt cch nghim trng. Ti khng c quyn xy dng trn
kh nng phn xt chnh tr ca ring mnh, nu c th la di mt cch
nhc n nh vy. Ti t u c lnh ln v kh nng ph phn ca mnh
u, nu ngi ta c th dt mi ti qua nhiu nm tri nh mt thng
kh? u tin cm gic ch hnh thnh mt cch t pht, nhng sau tng
bc mt tr thnh quyt nh c thc: k t by gi chng bao gi ti s
tin bt c ai v iu kin v khng c s nghi ng. i vi bt c khng
nh tinh thn hay chnh tr no phn ng u tin ca ti s l: liu c ng
hay khng? Liu l l, m ngi ta a ra t c s cho mt kin ngh
hay mt chng trnh no y, c ng vng hay khng? Liu ng sau n
c n giu nh qu quyt no khng?
Sau nhiu nm ti t nguyn t mnh di k lut m qung, ti
quyt nh: khng bao gi ti s l ngi lnh ca ng na.
Sau tm nm ti ri to son Szabad Np. Ti quay li mt m duy
nht thng 11-1956 (ti cn k v vic ny), nhng tr dp ngoi l ra
sut hng thp nin ti chng bao gi bc qua cng ca tr s qung
trng Blaha Lujza. Vi nm trc ban bin tp ca nhiu t bo cc hu
hot ng . Cui h nm 2005 ngi ta d b ta nh.


98

Chng 5

BT U CON NG NGHIN CU

1955- 23-10-1956

S TP TRUNG QU MC CA CH O KINH T





Thng su 1955 ti bt u cng vic ca mnh ti Vin Khoa hc Kinh t
ca Vin Hn lm Khoa hc Hungary. Vi vic ny mt thi i mi bt
u trong i ti; k t y nghin cu khoa hc tr thnh nghip ca ti.
S xut pht v cc bc u tin ca ti trn con ng mi c
thc hin khng phi trong hon cnh lch s bnh thng, m gia cc s
kin c bit. C th thy trong i sng chnh tr, nhng cn ln hn l s
cng thng v si sc n giu di b mt ngy cng ln ln, v cui cng
dn n s bng n ca cch mng thng mi 1956.


Tin

u cc nm 1950 ngi ta bt u da vo h thng hc v khoa hc theo
hnh mu Soviet. Cp u tin l ph tin s ca khoa hc tng ng vi
lnh vc nghin cu chuyn mn no (nh khoa hc y hc hay khoa hc
kinh t). Hc v ph tin s thng c coi l tng ng vi hc v PhD
M hay Ty u. Ngi ta t hc v ny trong khong tui tng ng,
c s ca vic phong trong c hai h thng l mt cng trnh c lp dy c
mt cun sch.
*


*
Nu khng xt n ni dung ca cc khoa hc (th d trong ton hc hay vt l hc chng
ta c th yn tm tch ring ci ny), s khc bit cn bn gia hai loi hc v l v nhng
i hi hc tp trc khi np lun vn. ng vin PhD (nghin cu sinh) M c o to
rt tp trung v trnh cao t nht hai nm, tham gia nhiu kho hc, qua nhiu cuc thi,
lm quen vi nhiu gio s. Ngc li nghin cu sinh ph tin s khng tham gia o to
ring sau khi hon thnh hc tp i hc trc . Ch phi qua vi mn thi, m c th
chun b t hc thi- v tt nhin phi np lun n, v phi bo v lun n cng khai.
Cn phi nhn mnh thm mt s khc bit quan trng. Trong th gii phng Ty
hc v PhD l do cc i hc phong, trong khi h thng hc v kiu Soviet hc v ph tin


99
Thng tm 1953 ti ng k lm nghin cu sinh, v thng mi hai
cng nm h thng bo rng, ti c tip nhn. Yu cu chung lc l
bng i hc, cng ging nh thanh nin phng Ty khi ng k theo
chng trnh PhD ca i hc th phi c bng B.A. (c nhn), tc l phi
c bng i hc cp di. Ti khng c bng i hc. Ngay 1945 ti
ng k vo i hc khoa hc Bupapest, lm sinh vin khoa vn. Ti ghi tn
ch yu vo cc kho trit hc v lch s. Khi vn tn ti mt thi gian
cc hc sinh vit d, nhng ngi khng ln lp hc, nhng cui nm bo
gio s k hc b cho mnh, cn cc mn thi th hon li. Ti cng lm vic
ny hai nm, ri khi lnh vc cng tc ca ti Szabad Np chim ht mi
nng lc ca ti ti t b suy ngh l, s hon thnh i hc mt cch
ng l. Khi ti ng k lm nghin cu sinh, trong trng hp ca ti h
b qua yu cu c bng i hc. chng c ai can thip gip ti, nhng
ti gi thit rng, khi h quyt nh nhn ti lm nghin cu sinh, h cn
nhc n chc v cao ca ti. Cui cng nm 1956 ti nhn c hc v
ph tin s tng ng vi PhD, m thiu mt bng i hc trc n.
Gio s Nagy Tams l thy hng dn nghin cu sinh ca ti, ng
v tr th hai sau chc hiu trng, nhng v uy tn chuyn mn v phm vi
lnh o thc s ng l ngi th nht ca Trng i hc Khoa hc Kinh
t Karl Marx. ng l ngi dch T bn lun sang ting Hung, trng b
mn kinh t chnh tr hc ca trng. ng l nh kinh t hc c trnh (v
khng ch c trnh v ch ngha Marx). Nghe cc bi ging, cc bi tng
kt tranh lun ca ng tht thch th, bi v ng suy ngh v din t khc
chit v r rng chnh xc. ng khng phi l nh bc hc sng to, ng
khng li cc tc phm cn lu truyn mi, nhng cng vi nhiu nh
kinh t khc ti cng nh li ng vi lng bit n v s nng v ng
vin m ti nhn c t ng.
Nagy Tams hon ton ti t do v chuyn, ti quan tm n ci g.
Ti quan tm n cc vn k hoch ha v qun l kinh t, nhng khi
ti vn cha bit din t, chnh xc l ti nghin cu ci g v th no.
Cc k thi bt buc i vi nghin cu sinh ti hon thnh nhanh v
khng kh khn g. Ti l nghin cu sinh hm th, ngi hc trong
thi gian ri ca mnh bn cnh vic lm chnh. Cng c cc nghin cu
sinh c hc bng, ngi m vic hc v vit lun vn chim ton b ngy
lm vic. Nhng ngi khc lm vic vin nghin cu khoa hc hay
trng i hc v hot ng ny ca h gn vi cng vic c tin hnh
t hc v ph tin s. Khong 1952-1953 hai ln ti yu cu cc
thng cp ca mnh, cho php ti ri khi Szabad Np, bi v ti thch tr
thnh nh nghin cu hn. Yu cu ca ti b h bc b kch lit, khng do

s v cc hc v cao hn sau hc v ny do vin hn lm khoa hc, hay do t chc gn vi
vin hn lm (nh U ban nh gi Khoa hc Hungary) phong.


100
d, bo rng: ng cn cu y, Szabad Np. Ti chp nhn ch th
mt cch c k lut.
V sao ti mun i ngh? Khi vn cha h c l do chnh tr, rng ti
mun ng xa ci bp ph thu ca s lm chnh tr. ng hn ng c
thc y l, ti bt u chn ci ci xay dm p ca t nht bo, ti
ngn tn c tnh nng cn v hp tp ca vic vit bo. Ti t bit, ngh
nghin cu c ngha l g, nhng n hp dn ti. Mt tn hiu bc l: tuy
khng thuc lnh vc cng tc ca ti, nhng d sao ti vn nhiu ln t
nguyn xung phong i a tin v s thnh lp Hi ng Khoa hc v v cc
s kin khc ca i sng vin hn lm. Ti chng h c khi nim g v
chuyn, hu trng s co bng ca khoa hc xy ra mt cch khc lit
n th no. Ci duy nht gii thch nhng chuyn r i tiu khin ny l,
th gii khoa hc hp dn ti.
Mt hai nm tri qua k t khi h t chi nhng yu cu ca ti. Cc
cn bo quanh s ni lon Szabad Np xy ra, khi mt ln Gimes
Mikls bo ti: Chnh tr khng hp vi cu. Tt hn cu hy i lm nh
nghin cu, vic y ph hp vi cu hn. M a im cng trc mt
ti, ni anh cho ti li khuyn y, c hai chng ti ng trc thang my
nhiu khoang chuyn ng lin tc, sau mt hi ngh dy v.
T nguyn, theo yu cu ring ca mnh ti khng th b vic lm
ca mnh, v ti khng th thay i c ngh. Nhng khi ngi ta ui ti
cng nhng ngi khc khi ni lm vic ca mnh, c c hi thay i
ngh nghip. Ti chp ly c hi. Vin khoa hc Kinh t va mi c
hnh thnh, m Friss Istvn tr thnh lnh o ca vin, ngi trc y
ra cc ch th cho ti vi t cch trng ban kinh t nh nc ca trung
ng ng, v ng bit k ti t nhiu nm nay. Ti yu cu ngi ta chp
nhn ti v vin ng.
S nghip vin ca ti bt u bng vic, ngi ta h cp ti mt cch
kh ngon mc. Sau khi mt v tr cao to son, ti nhn c v tr thp
nht c th vin: cng tc vin ph. Ti nhn c 40% tin cng ban
bin tp trc y ca mnh nh lng y.
*
Trc kia phng lm vic
ca ti ln v p, by gi ti c phn vo phng, ni ba chng ti ngi.
Ngc li, ng l cc bn cng phng ti l nhng ngi thng minh,
quan tm v thc s thn i vi ti, Erds Pter v Hoch Rbert. Khi ngi
cng h trong mt phng, khng d tp trung vo cng vic, bi v trong
cc thng c bit, hi hp ny h thch ni chuyn hn.



*
b sung cho lng ti vit vi im sch v tp ch c nhun bt. iu chng t
cc bin tp vin sn sng gip l, h cng b cc bi vit ca ti- nhng ti ch
c th cng b khng c tn hay mang tn gi.


101
Cc xung lc tinh thn

Ti c nhiu cuc ni chuyn l th v thc tnh t duy khng ch vi cc
bn cng phng, m vi cc ng nghip khc trong vin na. u 1956
vin chuyn v s 7 ph Ndor, vo to nh tn c in, p, do kin trc s
Pollack Mihly thit k, ni by gi l cc vn phng ca Vin Hn lm.
Ban ca Nagy Tms, ni ti cng thuc v, nhn c cc phng trn tng
hai. Mris Antal lm vic y, m bi bo vit cng Liska Tibor
30
v
hiu qu ngoi thng lm cho anh ni ting t tr, v mun anh lnh
o b mn chnh tr kinh t hc ca i hc. Ngi phng bn cnh phng
ti l Csendes Bla, v vi phng xa hn l Vgi Ference, khi l cc nh
kinh t nng nghip mi vo ngh. Mun hn Bla tr thnh ph ch nhim
U ban K hoch Nh nc, Feri th thnh trng b mn kinh t nng
nghip ca i hc. Gia chng ti c Ngay Andrs, ngi sau cc khc
quanh tn ti ln n vi vin: anh gi cc chc v cao trong phong
tro thanh nin, dy chnh tr kinh t hc, ri sau v n Rajk bng nhin
ngi ta h cp anh xung lm th ph xy dng, ri trong thi giai on
mi anh li c th quay v con ng tr c. Hoch Rbert, Ausch Sndor,
Molnr Ference, Brdy Andrs ti c th tip tc danh sch nhng ngi
ni ting i vi nhng ai theo di s pht trin ca khoa hc kinh t
Hungary trong cc thp nin tip theo.
Bi c- Gyepsor- chng ti gi mt hnh lang ca vin, chnh xc hn
l nhm cc nh nghin cu tr lm vic , nh vy.
*
Xt v thnh phn,
y l mt nhm rt hn tp theo quan im nht nh. C ngi m gc r
gn vi thn qu, ngi khc vi thnh ph. Mt s ngi trc y cng
thc hin cng vic ging dy-hc thut, nhng ngi khc sau khi thay
i ngh t ngt tr thnh cc nh nghin cu. Tuy th, chng ti vn
ging nhau v nhiu th. Tt c chng ti u v mng v bin th Stalin-
Rkosi ca ch cng sn, v mun thy mt ch ngha x hi mang tnh
ngi hn v ng thi hiu qu hn. Tt c chng ti u chn ght cc
s lnh lo v rng tuch ca chnh tr kinh t hc trc y v mun
nghin cu thc t. Chng ai trong chng ti, xt theo ngha phng Ty
ngy nay, l nh kinh t hc c chun b. Nu chng ti khng hc
nhiu kinh t hc t nhau, cc bo co chn thnh v nhng kinh nghim v

*
Ngi ta gi khu ca nhng ngi ngho nht trong lng Hungary trc chin tranh
l Gyepsor. Veres Pter vit v n nh th ny trong bi Ebd a gyepsoron (ba tra
gyepsor): Gyepsor ra lng. Pha trc l ng rung, m thay cho ng rung l phn
ngng, phn ln v phn b. Nhng ng phn ny tt nhin ch n khi chng kh i, bi
v khi kh th dn c ca gyepsor nht chng un. (Veres 1997 [1939], tr. 32). Ti ly
trch dn t tiu lun ca Pteri Gyrgy (1998, tr. 198-205). Pteri m t rt hay tiu s ca
cc thnh vin Gyepsor ph Ndor v cuc sng ca nhm da vo nhiu thng tin l
th v ng rt ra bi hc.


102
cc cuc tranh lun chnh tr da trn nh t t, tn trng ln nhau gy
cm hng cho tt c mi ngi. Chng ti ni a vi nhau, ni khch nhau
nhiu- c mt khng kh thn mt, m nhiu cng ng ti chng
thy k t khi .
Hai ngi, nhng ngi c tc ng mnh nht trong hnh thnh t
duy kinh t ca ti trong thi k ny, li khng l cc cn b ca vin.
Trc kia ti bit, nhng khi ti n gn Pter Gyrgy, Tng cc
trng Tng cc Thng k Trung ng. Kende Pter gip chng ti gp
nhau. Lc u nhiu ln ba ngi chng ti gp nhau, mun hn tuy vy tr
chuyn thn mt tay i tr thnh hnh thc thng xuyn ca cc cuc
gp g ca chng ti. Mt-hai ln ng n nh chng ti thm, nhng a
phn ti n nh p v sang ca ng. V ng, Pter (Pikler) Emmi, nh
s phm tm l tr em ni ting mang c ph vo, ni chuyn vi chng ti
vi li, ri chng ti trao i khng c hi kt.
Pter Gyrgy hn ti 25 tui. ng thuc lp nhng ngi cng sn c,
ngi ngoi nhng th khc to cho mnh danh ting trong cc gii ca
ng bng s thc l, sau Rkosi Mtys v Vas Zoltn ng trong nh
t ca ch Horthy lu nht, mi nm. Hegeds Andrs, ngi mun
hn tr thnh ph ca ng Tng cc Thng k Trung ng, gi ng rt
ng l bolshevik grand-segneur [i cha t bolshevik].
31
T gia nhiu
quan chc ng v v, ng chi sng vi nhn cch sinh ng, vi tnh t
nh, vi tnh rng lng, vi tnh chm bim ca ng.
Sau mt-hai cuc gp g, khi ng cm thy rng, c th tin c ti,
ng ni ra nhng suy ngh kinh t ca mnh. Th trng v ch th trng l
c ch tuyt vi, c kh nng kt hp cu v cung. So vi c ch th trng
k hoch l cng c rt th v cng nhc. th trng hot ng, phi gii
phng cc gi khi nhng rng buc ca chng.
Cu, cung, gi c t do, th trng, tnh hiu qu- ton l cc khi nim,
m mt sinh vin kinh t bt k i hc phng ty no c lm quen
ngay cc gi ging u tin ca kho hc kinh t vi m dnh cho nhng
ngi mi bt u. Pter Gyrgy a ra cc quan nim, m trong th gii
khc l tm thng, nhng i vi ti hu nh mi mt cch cch mng.
Pter Gyrgy khi cn trong t nhn c mt trong cc sch gio
khoa ca gio s kinh t ni ting nht ca nn gio dc i hc Budapest
khi , Heller Farkas.
32
ng c trnh ton i hc, song t sch gio
khoa ca Heller ng hc, nh ngi t hc, c s ca kinh t hc t
sn (hiu l: phi Marxist). Sau ny ng khng o to mnh thm v mn
ny, song n tng tinh thn thi tr c nh hng sut i i vi ng.
Ci ng hp th vo mnh v l thuyt t Heller, c nhng kinh
nghim ca c nhn ng cng c. ng thng xuyn tham d cc cuc hp
U ban Thng k chu u ca Lin Hip Quc ti Geneve. ng k cho ti
nhiu ln, Thu S, t nc ca s di do v giu c c cng c v n


103
nh cho ng n tng th no, v ng i snh vi s ngho tng v
thiu thn c th thy nc ta v cc nc x hi ch ngha khc. (Pter
Gyrgy, sau Gimes Mikls, l ngi th hai trong s nhng ngi bn thn
ca ti, thc s b n tng Thu S gy sc). Trong mt ng s sang trng,
s di do khng th tin ni ca hng ho, s lch s ca nhng ngi bn
hng ca ng Bahnhofstrasse Zrich l bng chng c th s bng tay
ca tnh hiu qu ca th trng.
Pter Gyrgy khng ngh v thay i ch theo ngha, m ngy
nay chng ta s dng khi nim ny. ng tin rng, ng vn c th l
ngi cng sn, trong khi bc b nn kinh t ch huy tp trung, v thay vo
giao cho th trng iu phi.
u tin ng ch k nhng quan nim ca mnh trong cc bui tr
chuyn cn mt. Mun hn, nm 1954-1955 ng cng b hai bi bo, trong
ng phc ho, ri bo v cc quan nim ci cch ca mnh i li nhng
ph phn.
33
Bn tho ca cc bi bo ny c ng tho lun trc vi mt
vi cng s thn tn nht ca ng v mt vi ngi bn ngoi c quan ng,
trong c c ti. Vi nhng nhn xt ca mnh, bng tho vi on, ti
c gng ng gp vo phin bn cui cng ca cc bi bo, c bit l ca
tiu lun th hai. Ti ngh, nhng ngi khc cng cho ng cc sng kin,
s gip . Nhng bn thn tng c bn chc chn l ny sinh t ng.
*

S knh trng hu nh hoang ng i vi th trng, c trnh by
trong nhng li ni v bi vit ca Pter Gyrgy, hon ton xa l vi chnh
tr kinh t hc Marxist. Mt trong nhng ct tr ca to kt cu t duy
Marxian l, th trng ra v chnh ph. S tin b kinh t i hi rng,
loi ngi hy thot khi s v chnh ph do th trng gy ra v cui cng
to ra trt t thay vo . Khi Pter Gyrgy (v cun sch ca Heller Farkas
do ng gii thiu) dy ti nhn ra cc gi tr ca th trng, bng cch
gip ti nhiu trong on tuyt vi ch ngha Marx.
Vi Pter Gyrgy ngoi quan h tr tu chng ti kt bn chn tnh. Khi
c th, ng c gip ti.
34

ng l ci gai trong mt cc lc lng bo th v nhng nhn xt ph
phn, cc tng kinh t chng i ca ng. Nm 1969 vi ci c ba t,
cng an tin hnh iu tra chng li ng. Khng phi ng b qun thc ti
nh, m bnh vin. Con dao m vo tim kt thc i ng. C kh

*
S ging nhau ca h thng t tng ca Pter Gyrgy vi ch ngha x hi th trng
kiu Lange l d nhn thy. Ti hon ton tin chc rng, Pter cng ging nh Kardelj v
cc tc gi Nam T khc c nhc ti chng trc- khng bit n cng trnh ca
Lange. y chng ta i mt vi trng hp in hnh ca s pht minh li c thc
hin bi ngi t hc.


104
nng ng t t; c l ng khng th chu c ngh v nhng s lm
nhc sp ti. Cng khng th loi tr l, ngi ta git ng.
*

Hy quay li 1955-1956. Trong ti hnh thnh t duy kinh t ca ti
cuc i thoi su rng, m ti trao i vi bn thn nht ca mnh, Kende
Pter, ng vai tr cc k quan trng. Nh ti k li chng 2, chng
ti cng bc vo ch ch ngha Marx, khi chng ti c v ghi chp vi
chnh xc t m T bn lun. Vic sau lm cho cu chuyn tr nn trn
vn, by gi chng ti cng nhau ra khi ch ny (ng, khi vn l
cuc vt bin b cm). Chng ti chuyn tr rt nhiu, ri chng ti
chuyn sang vic vit li nhng suy ngh ca mnh. u tin Kende bt u
vit ci, anh ngh v ch ngha Marx. Nhng ghi chp ph phn i vi cc
hc thuyt kinh t ca ch ngha Marx- y l u ca tiu lun.
35
Sau
ti vit mt tiu lun c nhan V T bn lun v v cc vn
kinh t ca ch ngha x hi. Hai bi vit to khung kh cho cc cuc
ni chuyn tip theo ca chng ti.
Khi ti vit vn bn ting Hungary ca tiu s t thut ca mnh, ti
c trong tay bi vit ca Pter, bi anh mang theo mnh khi di tn v
khong khi anh li a li cho ti. Khi y ti ngh tiu lun ca mnh
mt vnh vin. By gi sau khi cun sch ting Hungary c xut
bn, nhng vn trc ln xut bn ting Anh t nhin mt bn ca bi vit
ca ti c tm thy.
**

c li cc cng trnh vit 50 nm trc l mt kinh nghim sng hi
hp. Ngay dy ca chng cng b v.
***
C hai chng ti bin son
cc tiu lun ca mnh vi ln. Chng ti trnh by ni dung mun
ni ca mnh vi cn nhc cn k trong mt cu trc kh d hiu. Chng ti
ch a cho vi ngi xem, nhng chng ti chun b k, c nh l
chng ti mun a cho nh xut bn kh tnh xut bn.
Lin quan n chn ca ni dung, Pter i trc ti mt bc ln
trong ph phn ch ngha Marx. Anh trnh by nhng nghi ng c bn
ca mnh i vi l thuyt gi tr v lun thuyt gi tr thng d ca Marx,
cn ti khi tranh lun vi Pter vn bo v chng. Ti khng c kh
nng ti hin chnh xc nhp thay i nhanh chng theo lch xy ra trong

*
Lut s Nyiri Sndor (1994, tr. 45-47) c bi trnh by v th tc hnh s chng li
Pter Gyrgy trong hi ngh c t chc nm 1994 tn vinh nh kinh t ci cch ln.
T bo co ny t ra l, trong khm nghim t thi sau ci cht ca ng ngi ta phm
nhng sai lm nghim trng. H di chuyn xc cht, nhiu chi tit khng c ghi vo
bin bn, v.v. V th v sau khng th xc nh r rng nguyn nhn ca ci cht.
**
Lcsei Pl gi mt bn do ti a cho gia cc ti liu ring ca anh, anh a li cho
ti bn ny thng 1-2006.
***
Tiu lun ca Pter dy 72 trang nh my vi rng dng mt ri, ca ti l 60
trang nh my st.


105
nhng suy ngh ring ca mnh, nhng chc l vn cn ko di nhiu thng,
cho n khi trong vn ny ti cng thay i kin ca mnh.
*

C hai chng ti cng ph phn gay gt cc lun l thuyt v
phng php lun ca Marx trong nhiu vn khc. Pter trnh by
ngn gn kin ca mnh v nn kinh t x hi ch ngha, ti th dnh na
tiu lun cho ch ny. Ti y, trong tiu lun c che giu trc cng
chng ti mun ni v nn kinh t x hi ch ngha ci, m trong lun
vn ph tin s c dnh cho cng chng ti khng th cng b.
**

Trong bi vit ny ti mun lm r c s l thuyt ca cun sch [lun vn]
ang c chun b trc ht cho bn thn ti cng nh cho cc bn ng
t tng thn nht ca ti.
Hai tiu lun c lu hnh mt cch bt hp php khng ch n
tay vi bn trung thnh ca chng ti. Du vt ca n cng vn cn c trong
kho h s ca ca cnh st chnh tr. Fekete Sndor, ngi b bt nm 1958,
trong t khai bng vn bn do chnh tay anh vit trong qu trnh hi cung
phn tch c im ca ti chi tit trong 11 im. Trong im 2 anh k li
cc tc phm chung ca chng ti vi Kende, v nhc n bi vit nh
cc nguyn l c bn ca T bn lun ca Marx. Trong bn t khai
Fekete t phn tch c im ny v tiu lun mt cch ma mai trong
du ngoc kp, ri tip tc nh sau:
36
V cng trnh ny trc ti bit t
Gimes, anh rt khen tiu lun, ri cui 1956 Kornai cng cho ti xem bi
vit.
***


*
Ch thch cui dng sp ti c nhc n cc cuc ni chuyn ca ti v Kende Pter cui
1956 u 1957. Khi din ra cc cuc trao i ny, ngha l 6-8 thng sau khi vit cc tiu
lun, ti t b l thuyt gi tr ca Marx ri.
**
Bn thn ti cng ngc nhin l, trong bi vit ny xut hin ri cc tng, m ch
mun hn nhiu ti mi ch bin. Th d qua nhiu trang ti cp n nhp tng
cng ca tng trng, m lc ti gi l lao vun vt. Mt thp k ri sau ti dng
t ting anh Rush nh du cng hin tng ny trong cun sch ting Anh ca ti
ni v vn ny. Trn trang cui cng ca tiu lun ti vit nh sau: C th c ngha
l, ngay trc khi cn rch bng ch vn ng vin chy ua n ngc ra, v bng vic
ny c l kim c li th cc centimet cui cng. Th nhng chng c ngha g,
vn ng vin chy ng di chy vi ngc n ra t u ch cui vic ny gy mt mi
mt cch v ch.
***
Trong im 5 ca bn t khai cung ny Fekete k li rng, ma xun nm 1957 anh
cho ti xem tiu lun Hungaricus ca anh, trong (v by gi ti trch li khai) gia
nhng th khc cng c nhn xt chng li anh ta v cc chng titan tr khng l nh
Marx. Kornai- trong cuc ni chuyn nh ti- khng chp nhn lun im ca
Hungaricus rng, l thuyt gi tr thng d v ch ngha duy vt lch s Marxian cng l
phn chnh xc ca khoa hc ni chung, nh cc nh lut thin vn hc ca Kepler chng
hn. Cn dt khot hn, nh trc , anh ta cho l, chnh tr kinh t hc Marxist cng
sai ngay t cc im xut pht ca n. Cm gic tht c bit sau 50 nm c thy: ph
phn hc thuyt gi tr thng d Marxian tr thnh v ca cng an nh th no trong


106
Khi chng ti t n im ny trong vic t b ch ngha Marx, chng
ti bit rt t v cc l thuyt knh ch. khng xy ra trong chng ti l,
vt b mt l thuyt chng ti chy sang mt l thuyt khc. Nh nam tc
Mnchhausen, chng ti t tm tc mnh ko chng ti khi m ly t
duy ca ch ngha Marx. T hai tiu lun c th theo vt thy rng, c
hai chng ti vn dng ngn ng Marxian (gi tr i li gi tr s dng)
ph phn ni dung t tng ca Marx. Chng ti c gng xc nh, v
sao chng ti vt b chnh tr kinh t hc Marxian, v chng ti mong i g
mt l thuyt kinh t hc khoa hc thc s.


T b chnh tr kinh t hc Marxian

trn ti nhn mnh nhiu ln, i thoi bng li v bng vn vit
vi Kende Pter ng vai tr ln th no trong hnh thnh cc tng
ca ti. V c bn cc quan im kinh t v chnh tr ca chng ti c ti
hnh thnh mi song song vi nhau. Th m by gi ti li quay v cch
din t theo ngi th nht s t. Khng d i vi ti vic ti hin li, ti
u vo cc nm 1955-1956 trong s sp xp li tnh cm v tr thc ko di
nhiu nm tri ny, khi ti bt u con ng nghin cu v ti trnh
nguy c ti t sm hn cc cm gic v tng, m ch mun hn mi
chn mui trong ti. Nu vic ny ti kh gii quyt lin quan n cu
chuyn ca bn thn mnh, th dt khot ti khng th lm vic y lin quan
n bt c ai khc, ngay cho d l ngi bn thn thit n vy, nh
Kende.
c v s ph phn v cc hc thuyt ca Marx. S cc tc phm ph
phn Marx vi s phn tch su sc v khch quan khoa hc th t hn
nhiu, nhng ng k.
*
Thc ra ti khng c my thm vo cc tng
y. Nhng gii thch tip theo y khng c a ra vi nhu cu rng,
bng vi cu chng ph nh ch ngha Marx. Nhng ci trong cc nhn xt
ca ti vn c th ng rt ra bi hc, khng ch yu l ni dung ph phn,
m ng hn l s m t qu trnh v mng, s ni tip nhau ca s v
mng. Trong trng hp c nht ca ti, cu trc logic ca s t b ch
ngha Marx l g?
Ti k li ri chng 4, rng s thay i t tng ca ti khng bt
u trn bnh din duy l, m trn bnh din siu duy l. Nim tin cng sn

nh t ca ch p bc. Ti s cn quay li li khai c trch y ca Fekete Sndor
trong chng tip.
*
Khong lc ti c th d ph phn-Marx ni ting ca nh kinh t o, Bhm-
Bawerk, n ch ra mt cch thuyt phc s mu thun gia tp I v tp II ca T bn lun.


107
ca ti b lung lay, khi ti ng ngng nhn thy s di tr v tn bo bao
quanh ti. Nn tng o c ca th gii quan ca ti sp .
Dng s tng t a cht hc, nu y l tng su nht, th trn n l
nn tng nhn thc hc ca ch ngha Marx. Ch ngha Marx cng b v
mnh l hc thuyt ca ch ngha x hi khoa hc. N tch mnh khi cc
khuynh hng phi khoa hc khc nhau ca cc quan im x hi ch ngha,
ln n chng l u tr v khng tng. Theo khng nh ca ring n th ch
ngha Marx v ch c ch ngha Marx mi cung cp phng php lun khoa
hc ca nghin cu x hi v ca khi tri thc.
Ti t b ch ngha Marx, bi v ti tin chc rng, chnh kha cnh
ny ch ngha Marx khng c c s. Ti bit r l, by gi khi ti bt u
nhng gii thch v l lun khoa hc v phng php lun, ti bc vo
mnh t khng chc chn. Trong gii cc trit gia nghin cu ti ny
cng khng c s thng nht v, v sao mt khng nh l c tnh khoa
hc, thm ch cng chng thng nht v vic, khi no tnh ng n ca
mt khng nh c coi l c chng minh. Nhng khng th l mc
ch ca mt tiu s tinh thn th gii quyt cc tranh ci ny. Ti ch c
trnh by cu chuyn c nhn ca ti thi.
Trong mt ti n 1955 tnh khp kn v kt cu logic r rng ca to
kt cu t duy Marxian l lp lun cho n khng ch l khp kn v
c logic, m cng ng na. Mt cch tht vng v nghi ng khi ti bt u
xt li s tin tng l thuyt trc y trong bn thn mnh, ti bt u p
dng ngy cng nht quyt hn mt tiu chun khc: i snh l thuyt vi
thc t. Chnh cm xc cay ng ca s b la mch bo tiu chun ny
vi sc mnh tng cng. L thuyt gi tr so sch vi cc gi thc t ra
sao? L thuyt v s bn cng i snh vi ng hc lch s tht s ca
mc sng th no? L thuyt v s khng hong t bn ch ngha i
snh ra sao vi tnh hnh thng ging thc t? L thuyt v cc giai cp v
u tranh giai cp i snh th no vi s phn tng x hi thc t, vi
cc xung t x hi thc t? Tai ho khng ch l, i vi tt c cc i
snh ny cc gio iu Marxist ln lt u trt trong cc cuc st hch
i snh vi thc t. Tai ho ln nht l, Marx v ch yu cc mn sau
ny ca ng khng cm thy ngha v tr tu u tin ca mnh l p dng
tiu chun s ng ca tnh khoa hc, i sch vi thc t.
Khng phi ch ngha Marx l khuynh hng khoa hc x hi duy nht
mc phi ti t tng ny, nhng khi , nm 1955-1956, ti i hi yu cu
c bn ca tnh khoa hc ny, s thc hin i snh vi thc tin, i vi
ch ngha Marx.
Cc khoa hc x hi tt nhin trong tnh th kh hn nhiu v kha
cnh ny, so vi cc khoa hc t nhin thc nghim chng hn. Cc khoa
hc sau c th xc minh mt khng nh l thuyt d hn v vi nghim
ngt thng k ln hn. Nhng nu cc kh nng xc minh thc nghim c


108
hn ch i na, th cc nh nghin cu cc hin tng x hi t nht cng
phi chng t rng, h n lc ti a kim tra cc khng nh ca mnh,
tc l, h th i snh l thuyt vi thc tin bng cc cng c tt nht
sn c mt cch tn tm nht. Nu h thy, thc t khc l thuyt nhng
im cn bn, th phi sa l thuyt, hay nu sa khng thnh cng, th phi
vt b l thuyt b thc tin bc b.
Tip tc n d a cht hc, v s khng nh l thuyt sai lm lng ng
trn tng l lun khoa hc v phng php lun sai lm. By nhiu tng l
thuyt sai c th ng li chnh bi v ngi sng lp ra l thuyt
khng i hi mnh v ngi khc phi i snh vi thc t. Ging nh khi
cc loi ng vt tuyt chng t lu b ho thch, v cc hc thuyt li
thi tn ti nh th, dng khng thay i, ng cng li. Nhng ngi
ngng m Marx, nu bn thn h min cng phi cng nhn s sai lm
ca hc thuyt ny hc thuyt khc, h li cho cc mn ti ca thy,
nhng k th tc ho ng. S tht l, Marx tp cho h (v c chng ta)
quen vi thut ton t duy ti.
Ta tip tc s tng t a cht hc.
*
Cc tn ca chnh tr kinh t
hc Marxist coi hc thuyt gi tr l t tng trung tm ca ton b khoa
hc kinh t Marxian. y nh th l tng tip theo, m ti mun bn ti mt
cch ngn gn.
Khong thi gian ti bt u hiu rng, trong nn kinh t x hi ch
ngha s phn b ngun lc hot ng ti. Chc nng ca gi c bn trong
nn kinh t hu nh khng th gii thch ni. ng, Marx cng khng
ha rng, ng s ni trc, chnh xc phi lm ci g trong h thng x hi
ch ngha. Nhng ch t chng ta cng nn bit t cc tc phm ca ng,
vic ny l th no trong ch ngha t bn. L nu cu hi ny mt
cch gay gt thy r: Marx cn mc n vi cu tr li. Trong cc tc
phm ca ng chng ta thy nhng dn chiu lp i lp li n vic, s
tranh ua xc nh gi c. Nhng xc nh th no? Tp I ca T bn lun
l lng trong khng kh. Khng nh chnh ca n, theo thnh phn duy
nht ca mi gi tr l lao ng, l mt trng hp c trng ca cc khng
nh khng kim chng c, khng bc b c ngha l cc khng nh
phi khoa hc. Ngoi ra, t lun chnh ca tp I khng th suy bng bt c

*
Ti cm thy, mnh ri vo tnh th k cc. Trong khi ti ph phn ch ngha Marx, ti li
dng mt trong nhng cng thc a chung ca cc nh Marxist, s i snh ci c bn
nm su v ci b mt. C l ti hi yn tm hn, v cc nh tm l hc ng xa ch
ngha Marx cng vui v s dng n d cc tng su hn v gn b mt hn ca tm hn v
t duy.
Mt nhn xt na. Nh ti s lp i lp li ch ra rng, ti coi nhiu th gn vi tn
tui Marx v cc mn ca ng cn tip tc c kh nng s dng c v c sc mnh
lm sng t. Ti mun trnh mi nh kin. Th d chuyn cc nh Marxist vui v dng
mt s tng t khng lm cho ti mt hng s dng n.


109
loi suy din nghim ngt no ra h thng t tng ca tp III, theo gi
tr thng d bin thnh li nhun trung bnh t l vi vn (t bn).
chng ta thy cc khng nh c th kim chng-c th bc b c,
nhng khi i snh vi thc t nhng khng nh ny ng vai tr kh
xong. Mc ch ca n l tr thnh l thuyt gii thch li nhun, nhng
n gii thch kh ti cc nhn t no to thnh li nhun trong thc t ca
ch ngha t bn. Tm li mt cch c ng: ti i n kt lun rng, hc
thuyt gi tr Marxian l khng th s dng c.
Cc lun kinh t hc Marxist lng ng trn cc tng tho lun
n y. V mc ch minh ho, y ti ch ly ra mt lun : khng nh
lin quan n s bn cng ho ca giai cp cng nhn. Bng suy lun,
chng th rt ra c bt k g t lun s b. Nu gi nh chng ta chp
nhn hc thuyt gi tr Marxian, cng nh cc l thuyt lin quan n li
nhun trung bnh v gi thnh sn xut, ngoi ra gi nh chp nhn tt c
cc lun ph ca T bn lun i na th vic ny ph hp vi khng
nh sau: mc sng tng i (so vi cc nhm dn c khc) v mc sng
tuyt i (tc l xt ng hc di hn) ca cc cng nhn chn tay c th ti
i, nh tr, hay ci thin. Lin quan n s xc minh thc t, lch s bc b
hc thuyt Marxist v s bn cng ho nh mt xu hng di hn mt cch
vang di. C th chng minh v mt thng k mt cch r rng l, mc tiu
th vt cht ca nhng ngi lao ng tng ln ng k v hon cnh
sng ca h c ci thin ng k tt c cc nc hot ng gia cc
khun kh ca h thng t bn ch ngha trong mt hai th k.
Nhiu tr thc vi nim tin Marxist trc y- khng c kh nng t
b l tng mt cch trit . Tin hnh cuc chin hu v tuyt vng, nh
khi i qun bo v thnh ph b tht bi, rt lui t ng ph ny n
ng ph khc, t khi nh ny sang khi nh kia v b cc v tr ca
mnh. Cho n khi cn c th, h trung thnh vi mt lun l thuyt hay
mt phng php nhn thc-nghin cu. i vi ti, ti dng mt chin
lc khc khi nh hnh li t duy ca ti. Trong bn thn mnh vo thi k
1955-1956 ti t b ch ngha Marx. Ti tuyn b, ln u tin trc bn
thn mnh, rng k t nay ti khng l ngi Marxist. Ti khng bc b mi
phng php hay khng nh ca n (s cn ni v vn ny trong cc
chng sau ca cun sch), nhng ti vt b ci ch ngha, ci cng
trnh kt cu Marxian. i khi, trong gii bn hu tin cn ti c trng
trng thi tinh thn ny nh sau: trong bn thn mnh ti xo s ch ngha
Marx thnh s khng.
*
Ti s khng chp nhn bt k g t n n thun

*
Ti t b mt cch trit l thuyt v thc h ca ch ngha Marx. Nhng ti vn
cn tin mt thi gian di vo tnh c th ci cch c ca h thng x hi ch ngha.
Mun hn s cn nhc n, tng cp mt ti xa dn quan nim nh ci cch u tr th
no.


110
ch trn c s l mt tn trung thnh ca trng phi t duy ny. Xut
pht t s khng, khc phc s nghi ng v hoi nghi tr tu - c th hiu
c v c l do trn c s nhng iu trn - ca mnh, ti phi thuyt phc
li mnh v s chp nhn, nu ti thy, lun Marxist ny, lun n hay
phng php t duy Marxist ny hoc khc vn cn c th s dng c.
Ti thy, i vi ti chin lc t b ny p dng tt. Ti tr nn hon
ton m chp nhn nhng t tng mi. khng cn i chi di dng
mi quan im knh ch vi gio iu Marxist, bi v trc ti qut
dn n khi ng i. Ti nghim thy, chin lc ny cho ti bc li
th to ln so vi nhiu bn cng thi ca ti, nhng ngi cng mt thi
vi ti tr thnh nhng ngi Marxist, nhng vi h cn tip tc lu, i
khi cn hng nm hay hng thp k cho n khi h c th thot khi c
nhng si dy rng buc cn tr s ct cnh t duy ca h. Nhiu nh trit
hc, kinh t hc, s gia Budapest ngay c vo cc nm 1960 v 1970 vn
th nghim vic phc hng ch ngha Marx, v cn nhc t mu t duy
ny sang mu t duy kia: loi b ci no v gi li ci no- trong khi t rt
lu ti vt qua giai on than vn, kim ch t duy mi ny.
*



Ti bt u nghin cu

Lin quan n tui i, ti khng b mun. Hai mi by tui ti bt u
chun b lun vn; vic ny v c bn ph hp vi tui in hnh ca
sinh vin-graduate M bc vo giai on vit lun vn.
Khi mt sinh vin PhD M bt u lun vn ca mnh, th bit nhiu
v cc gio s ca mnh tin hnh cng vic nghin cu ca h ra sao.
Nhiu ngi trong s h nhn vo ni lm vic ca cc nh nghin cu t
gn, khi h gip gio s no vi t cch ngi ph t. Mun hn cc c
vn c mi chnh thc, cho h nhng ch dn. H truyn cho nhau trong
chui th h ca thy-tr, ri ca ngi tr mt thi nay tr thnh thy v
tr mi, nh xa kia trong cc phng (hi) th ph va c gii phng
v th c o to cc th hc ngh. Ti khng c c hi hc lm ngh
nghin cu t cc bc thy ni lm khoa hc. Thy hng dn nghin cu
sinh c ch nh chnh thc ca ti l Nagy Tams, ng thi cng l
trng phng l thuyt chung, th trng ca ti ni lm vic, ng
cho nhiu nhn xt hu ch i vi cc bi vit ca ti. ng c cm nhn

*
Vajda Mihly, nh trit hc ni ting k v qu trnh ny nh sau trong mt tuyn b
(Pogonyi 2003, tr. 14): Ti nh rng, gia cc nm 70 ti ni vi cc bn Lukcsist
[theo Lukcs] ca ti: Ti ngh mnh khng cn l ngi Marxist na. Khng phi v
ngi ta lm tt c s tin nhn danh ch ngha Marx, m bi v ch ngha Marx
khng cho li gii thch v ci xy ra xung quanh ti.


111
chin thut tt, v thy, gia cc hn ch chnh tr c th i n u.
Nhng v bn thn ng khng tin hnh nghin cu tht s, ng khng
c cc ngn bc thy, nh th ng khng c ci truyn li.
Sut vi thng ti khng c ti c lp, m nhim v c giao
chnh thc cho ti l lm vic bn cnh Erds Pter, vi t cch ph t
nghin cu cho ng. Ti thp tng ng, chng ti ni chuyn nhiu vi
nhau. Thc ra l thuyt tru tng hp dn ng, nh cng c th thy t cc
cng trnh sau ny ca ng; ng khng c kinh nghim g vi nghin cu
thc nghim. ng mun bit kin ca cc nh lnh o kinh t v cc vn
iu khin v k hoch ho. Nhng tc phong ca ng, t cch gay gt,
nhiu khi kiu ngo ca ng khng a nhng ngi c hi n vi s
chn thnh. ng l ngi thng minh v sc so, c tnh chm bim cht
ngi. K b ng nhm ph bnh, th tht khn kh! ng cu nhu chng
li nhiu th, ng khng thch nhiu th trong ch chnh tr Stalin v
trong tnh trng ng cng ca hc thuyt Marxist. ng cm thy rng, ng
chng c g phi d chng mt k i lp va b ui khi Szabad Np, v
th ng ci m vi ti. Li ni ci m ny tuy vy kh n phng. Bt
chp mi ph phn ca ng, cui cng ng vn l mt mn chnh thng
v trung thnh v tn ca ng cng sn v hc thuyt Marxist. Ti
phng khng bc l trc ng ta v ti u trong t b ch ngha Marx v
cc t tng cng sn. Ti va lng vi chuyn m nghe ht cc cuc ni
xung ca ng. Vic ny l hnh thnh quan h hu ho gia chng ti.
C ng, ln Nagy Tams u khng phn i, khi -vi thng sau- ti yu
cu c lm cng vic ca mnh mt cch c lp trong thi gian ti. Khi
ti quyt nh rng, trn mt lnh vc duy nht, trong ngnh cng
nghip nh, ti c khm ph ra: s iu khin kinh t hot ng nh th
no. Trong thc t k hoch ho tp trung c ngha l g? S d ti chn
cng nghip nh, bi v trong cng nghip nng tip cn n d liu kh
hn. v sn xut lin quan n qun s, nn nhiu s liu c coi l
mt. Bn cnh ti b kch thch bi quan h ca sn xut v tiu th, v
iu ny hin nhin d nghin cu hn ngnh, m sn phm ca n c
dn c mua.
Ti chng h c gi thuyt khng nh trc no, khi ti bt u
nghin cu. Nhng mt gi thuyt ph nh quan trng nh hng n
cc cu hi ca ti: ci m cc sch gio khoa chnh thng v tuyn truyn
ca ng khng nh, theo u ban k hoch ra k hoch, v cc qu
trnh kinh t thc t tun theo cc ch tiu d kin ca cc k hoch ny,
chc l khng ng vng.
Ti chn cc phng php nghin cu ca mnh mt cch khng do
d v khng qua th nghim. Trung tm ca phng php ny l hi t m
nhng ngi tham gia qu trnh ch o v k hoch ho nn kinh t. Ti
cm thy mt cch t pht: h v ch c h l nhng ngi thc s bit, ci


112
g xy ra trong u v trong cc hnh ng ca nhng ngi tin hnh ch
o. Ti hi nhng ngi c cp bc cao, trung, v thp. a phn l cc
cuc tr chuyn mt i mt, nhng cng c cc cuc tranh lun nhm.
Trong nhiu ngnh cng vn nhm t hp li ln ny v ln khc, bi v
ngay c cuc trao i nhiu gi cng chng a tt c cc ti vo
chng trnh bn lun.
Nhng ngi ti hi, hu nh khng c ngoi l, u vui v tr li.
H sn sng dng cm ph phn hin trng. Ngay khi ti cng
nhiu ln ngm ngh, v sao h li sn sng lm vic ny? C l vic tt c
mi ngi- nht l ngi Hungary thch phn nn cng c vai tr trong
chuyn ny. Nhng c l do quan trng hn th, chc h cm thy: ti
quan tm chn thnh n ci h ni. Ti khng nht thit i ht cc im
ca mt bn cu hi c son sn. H thy, ti nghe h vi con mt m
rng kht khao hiu bit. Cng vi h ti tc gin v nhng s ngu n ca
b my quan liu, cng vi h ti phn n v s lng ph, v s coi thng
cc nhu cu ca nhng ngi mua, v s ng ngn ca cc th trng. Gia
ti v nhng ngi c hi hnh thnh mi quan h con ngi chn tht.
Nhiu ngi trong s h -ngay c phi chu ri ro i na- c gip ti, khi
vi nm sau ti b ui khi Vin Khoa hc Kinh t, v mun c vic lm
trong ngnh cng nghip nh.
Song ng chy trc thi gian, hy li vi cc phng php nghin
cu ng dng cc nm 1955-1956. T u m c gi , ti hy xy dng
t liu thc nghim ca lun vn ca mnh trn vic hi c nhn? Chc chn
thc tin lm bo cng khin ti lm quen vi vic ny. Theo ti nh, ti l
ngi em p dng Szabad Np th loi m chng ti gi l phng s
phn tch. Thay cho cc phng s ngn cn, mt phng s phn tch chon
ht c trang bo. Cng mt vi cng s ca mnh chng ti n thm mt x
nghip, chng ti my ngy, v hi nhng ngi , t cc nh lnh
o n cc cng nhn, h ngh g v cng vic ca x nghip. Chc chn
khi quan h gia nh bo cng sn lm phng s v lnh o x nghip
b phng vn l khc, so vi by gi khi vi t cch nh nghin cu ti hi
han mi ngi. Trong mi trng hp nh mt nh bo ti hc c mt
vi mo k thut ny, v thy nhng kh nng tim n trong .
Truyn thng nghin cu tuyt vi ca nghin cu lng xm Hungary
truyn cm hng cho ti. Mt vi tc phm ca h l n tng tinh thn
ln.
*
Ti cm thy, vic lng nghe ngi dn l ngun tri thc ln v thc
t n th no.

*
Khong thi gian ny ti c cc cun sch A tardi helyzet (Tnh hnh Tard, 1986
[1936]) ca Szab Zoltn v Nma forradalom (Cch mng thm lng, 1989 [1937]) ca
Kovcs Imre. Ngoi vic chng k cho ti v i sng nng dn, ti cm thy cch tip cn
phng php lun ca hai nh vn-x hi hc thuc v gii cc nh vn dn gian cng


113
Tt nhin, khng phi li ni ca nhng ngi to thnh ngun duy
nht ca nhng kin thc thc nghim. Ti c gng b sung cho nhng
iu nghe c t h bng lm quen vi vn bn ca cc quy nh v ch th
v tt nhin vi cc s liu, vi vic tm hiu cc bng thng k ca x
nghip v ca ngnh. Ti pht hin ra sm, lnh c a ra v vic
thc hin c th lch nhau gay gt n th no. Vic m t mt hin tng
c th trch nhau n th no, ph thuc vo ngi ni trn hay
di trong h thng th bc! Chnh iu ny lm cho vic nghin cu, s
khm ph ra s tht, tr nn hp dn.
*

chng ai dy ti phn tch cc chui s liu mt cch hin i th
no. Ti khng bit k thut kinh t lng, m vic p dng n ngy nay
l bt buc khng ch trong mt lun vn PhD, m trong c lun vn cp
thp hn i hc nhm t bng c nhn (BA). Ti c th phi ngng v
s dt nt ca mnh lc y. Nhng c l ti c th t ho hn rng, khng
c s chun b ngh nghip m ti vn thnh cng pht hin ra nhiu mi
quan h quan trng. Thm ch, c l by gi, sau nm mi nm ti dm
liu a ra mt khng nh cn xa hn na. Trong phn cn li ca cun
sch s nhiu ln nhc n, s thiu o to kinh t hc mt cch c phng
php bt li n u i vi ti. Cho d nghe c v d t ming ca mt
gio s i hc cung nhit v ngh nghip ca mnh, ti c ni thng: s
dt nt cng c nhng u im ca n. Chnh bi v, do khng c mt
gio s i trc ti, ti c th bc theo du chn ng mt cch knh
cn, nn ti mi dm v c th tr nn c o. Chnh bi v, do ti
khng hiu cng ngh hin i ca nghin cu khoa hc kinh t, nn ti
khng b lc trong nhng vic hnh thc, k thut, nn ti khng m xa
n vic khp cc phn tch hi quy, do khng bit nn ti bnh thn b qua
cc i hi k thut ng s ca cc phn bin n danh ca cc tp ch v
nh xut bn hng u. chng c g thi thc, ngoi vic ti hiu: ci
b my k qui vn hnh vic sn xut ca t nc chng ta hot ng th
no.
Nh s hc Pteri Gyrgy c trng cch tip cn c p dng
vin ca Friss (v bn trong c phng php lm vic ca ti na) l:
ch ngha kinh nghim ngy th.
37
Thuc ng ngy th rt trng. Tnh

ng rt ra bi hc i vi ti: hi ngi dn, thu thp d liu bng bn cu hi v b sung
cho kinh nghim trc tip bng tng quan sc tch ca nhng s liu thng k. Khi ti lm
quen vi cc cng trnh ny, ti vn chng bit g v x hi hc hin i nghin cu vi
phng php nh th no.
*
C s tn ti ca cch tip cn ny vn khng h thay i. Chng ta s hiu tt hn, th
d, ci g xy ra trong qu trnh chuyn i hu cng sn ch ngha ng u, cc nc
thuc Lin X trc y hay Trung Quc, nu khng ch c lc c vi cng trnh da
trn nhng quan st trc tip v cc phng vn c nhn, m c nhng nghin cu vi
phng php tng t c tin hnh trong phm vi rng hn.


114
ngy th c trng cho cng trnh ny, nh tnh ngy th ca ho s v ca
cc ngh s ngu hng khc. Th s v trong trng hn nhin. khng hc
cc ngn tinh t ca ngh, v v th n th nhng c l chnh v th nn
ti ri, ti mt v chn cht.
S nh gi ch ngha kinh nghim ch ni c na s tht. Ti va
m t cc lu i khng kh ca hc thuyt Marxist. Khi , trong mi
trng tinh thn , th vic chng coi s phn bit lao ng c th v lao
ng tru tng, lun im theo tng cc gi tr bng vi tng cc gi
v cc loi l thuyt rng tuch nh vy l ci g, v quay ngot 180 v
pha kinh nghim, l mt hnh ng cch mng.
Tc phm ca ti khng dng li vic k khai s tht, s truyn t
kinh nghim. V kha cnh ny chc n i xa hn cc nh vn nghin
cu thn qu chng hn. N c sp xp t liu kinh nghim vo mt cu
trc t duy nghim ngt. N th trnh by, cc hin tng biu l nhng
tnh u n nh th no. N th phn tch nhn qu. ng, l ti khng
t n mt l thuyt hon tt (may l vy, bi v ti vn cn xa mi hiu k
cc mi quan h). Nhng bn c c ca cun sch c th cm thy n
lc ca tc gi rt ra nhng kt lun tng qut t nhng quan st tng
phn.
Phong cch lm vic ca ti cng phn nh n lc mnh v do dai
lp trt t trong nhng suy ngh ca ti. Ti khng g mnh sut ngy
trn ng ghi chp ca mnh. Khi ti hnh thnh thi quen i do chi
cng vic di. Lang thang trong rng, trn ph ti suy ngh k t liu
c tch t v bi vit ang chun b. Nhng lc nh vy trong ti ti c
cun s ghi v bt, v trong lc i ti dng li lc ny lc n v ghi li
nhng suy ngh ca mnh.
*

Khi ti c thi quen thc hin giai on cng vic, khi ti tho mt
tiu lun ang hnh thnh, khng phi ni lm vic, m nh hay ni
khc, ni ngi ta khng quy ry s tp trung ch ca ti. Phn ln cc
ng nghip ca ti vn n vin hng ngy, trong khi ti vit nh kh
nhiu. ti, cng nh nhng ngi lm ngh tng t, khi bt u
hnh thnh cc l nghi kch thch cng vic: nghi thc chun b v ung
c ph, nghe nhc trong khi lm vic, cc cuc do chi lm gin on vic
cng lng trc bn lm vic, v.v. Con trai Gbor ca ti 3-4 tui. Nhiu
ln ti a chu i vn tr (ng i v c coi l do chi cng
vic). N mau lm quen, v sau con trai Andris ca ti cng hc c
rng, chng khng c quy ry nu ti lm vic nh. Tt nhin, i khi
hai loi nh xung t nhau: ti dnh bao nhiu thi gian cho l tr v bao

*
Chuyn xy ra mun hn nhiu l, trong mt cuc do chi cng vic nh vy mt ngi
i ng nghi ng theo di ti, ng ta khng hiu ti ghi chp ci g. ng ta bc bi
mng ti: ng lm vic cho bn n cp t, v ghi s bin xe cho chng phi khng?


115
nhiu cho cng vic.
*
Theo cc k c ca ring ti th lng nan ny
chng bao gi tr nn gay gt thnh mu thun, nhng c th l trong k c
ca bn tr v ca Teri li ng li khc i.
Ti thy nhiu nim vui trong cng vic ca mnh. Cc cuc ni chuyn
hp dn v cun ht ti, ti vui v lm vic vi nhng ghi chp ca mnh,
v ti cng thch vit. Nhng giy lt, khi ti cm thy mnh pht hin ra ci
g , hiu c ci g , l nhng giy pht hnh phc ca i ti. Cui
cng ti tm thy ch ca mnh.


Nhng khng nh chnh ca lun vn

Bn tho u tin ca cun sch hon thnh cha n mt nm. Tu
chnh mt cht vi s lu n nhng li khuyn ca cc ng nghip,
nhng v c bn vi ni dung khng thay i, ti np nh lun vn ph
tin s vo ma h 1956, ri sau nhng sa cha nh thm vo thng chn
1956 ti a n Nh xut bn Kinh t v Lut cng b. Khi xut hin,
n c u S tp trung qu mc ca ch o kinh t - A Gazdasgi
vezets tlzott kzpontostsa. (V sau i khi ti nhc n u cun
sch nh TK hay Tlzott kzpontosts).
By gi, sau gn na th k, ti li cm n trn tay. Ti c n vi
cm gic hi lng. Trong c cc on phn nh s ngy th chnh tr ca
ti lc y, nhng phn cn li ngy nay ti cng m nhn, m cn vi
nim t ho ca tc gi.
**
(Bn c s thy: khng phi v tt c cc tc
phm ca mnh ti c th ni cng iu ny).
Li ni u trnh by r chng trnh ca ti: Tt nhin c hng t sch
gio khoa, gio trnh i hc m t cc phng php ch o kinh t, k
hoch ho ca chng ta, h thng gi v lng ca chng ta v.v. Tuy nhin
chng c mt sai lm chung nghim trng: chng khng cho bit, c ch
kinh t ny hot ng th no trong thc t, m ch cho bit: chng hot
ng th no, gi nh chng hot ng nh cc tc gi mun. Vic m t
mch lc c ch ca nn kinh t ca chng ta hot ng ra sao trong thc t

*
Cng nh i vi nhiu cha m khc, i vi ti cng khng th no qun nhng giy
pht k chuyn bui ti. Khi chng n ln hn mt cht, chng ti cng nhau c Ch
gu con, Alice v nhiu chuyn vui ca Karinthy. C l khng ngoa gi thit rng, cc
n tng vn hc ban u ny v cc tr ngy ng to c s cho khiu khi hi ca
cc con trai ti c th thy c c khi chng ln.
**
Khng ch tc gi m nhn. Ba mi lm nm sau ln xut bn th nht trc tin nh
xut bn ban u Hungary ca cun sch, Nh Xut bn Kinh t v Lut, li ti bn
vi li ni u cho ln xut bn th hai. Cng vic ti bn ny xy ra vi c cun sch
ting Anh na; cun ny cng do chnh nh xut bn Oxford University Press ti bn- sau
hn ba thp k.


116
l mt nhim v mi, cho n nay cha c thc hin trong vn hc kinh
t nc ta.
38

Cun sch bt u bng m t h thng cc ch dn k hoch. Ngi ta
thng tin l: nn kinh t k hoch trc ht l chng ta ngh trc cho
nhiu nm. Nhng khng c chuyn . Thm ch, k hoch nm cng
chng c ngi ta coi mt cch nghim tc x nghip, khng, ch yu
bi v n khng gn vi cc khuyn khch. (Ti y ngay khi ni ln
nhm vn ca cc khuyn khch, m hng thp k sau tr thnh mt
trong nhng ch quan trng nht ca khoa hc kinh t). Nhng trc trc
v cung ng vt liu, bn thnh phm, nhng thay i khng lng trc
ca cu v nhng thay i ti din ca k hoch kinh t quc dn to ra s
bt trc trin min, v nh th lm xi mn tin cy ca cc ch tiu k
hoch. Ci thc s c tc ng n sn xut, l k hoch qu- nhng k
hoch ny khng do bn thn x nghip lp ra, m n nhn c t c quan
cp trn, t tng cc qun l c mt ngnh. Nh th lm g c chuyn v s
t ch x nghip, m ngi ta nhiu ln ru rao. K hoch qu cng chng
c thc hin mt cch chnh xc. Nu ngi ta c bm vo chng mt
cch cng nhc, th chm vo hon cnh bin i lin min. Cn nu h
khng i hi mt cch nghim ngt, th n chng c uy tn g. y l loi
mu thun khng th c gii quyt bng bt k loi iu chnh no (c
iu chnh rt nghim ngt ln t do cng khng), bi v gc r ca n n
nu su hn nhiu, nhng mu thun ca h thng k hoch ca chng
ta.
39
(Cc loi cu nh vy l nhng cu gy bc tc cho nhng ngi bo
v nn kinh t ch huy. Ngn vang trong tai ti li ni gin ng ng trong
mt bui tranh lun: Vi cu th ny cng khng tt, th kia cng khng
tt. Th cu mun g?)
Ch tiu quan trng nht c nh gi l gi tr sn xut. Mi ngi
x nghip mau chng hc c rng, gi tr sn xut c th c tng ln
khng ch bng cc cng c lnh mnh, m bng c cc mo kho na. Th
d phi chn loi sn phm sao cho trong c cng nhiu sn phm cn
nhiu nguyn liu, c tnh vi gi cao, cng tt. ( y TK lm bn
loi vn , m k t l thuyt v thc tin v khuyn khch tn nhiu
cng sc m chng c my kt qu. Phn thng hay s trng pht c gn
vi bt k ch tiu nh lng no, th gi tr ca ch tiu ny cng c th b
tc ng mt cch mo m. Nu ngi to ra khuyn khch a vo mt
chin lc, th nhng ngi c khuyn khch ngay lp tc tm c phn
chin lc hiu qu).
Cun sch cng tho lun t m cc ch tiu k hoch khc; trang 55 n
chng minh t khon ny n khon kia, h thng cc ch tiu k hoch
khng nht qun n th no, v gy ra nhiu hiu ng ph khng ng
mong i n th no.


117
Mt chng ring tho lun v nhng khuyn khch, nhng nh hng
kch thch theo chiu tt v chiu xu ca cc khon tin cng, cc khon
thng, v nhng khen ngi o c. N cng ni n vai tr ca s kim
tra v nhng trng pht hnh chnh (cc th tc k lut, cc to n, s pht
t, v.v.). H thng cng t da trn s quan tm vt cht (v cng t c th
tnh n s ho hng ca nhng ngi lin quan) th cng phi da vo
vic dng cc cng c cng bc.
40
Bn thn h thng khng nht qun y
xi gic nh lnh o kinh t vi phm cc quy ch khng th tun th c,
ngay c c th b trng pht nu trong trng hp b t gic.
Mt trong nhng khng nh chnh ca cun sch ti vit bn thp nin
sau tng kt v h thng x hi ch ngha l, ci cch na vi, s ni lng
ca ch ngha x hi lm xi mn kh nng hot ng ca n. Khng c h
thng x hi ch ngha m khng c trn p. By gi, c li cun sch u
tin ca mnh ti cht thy tin ban u ca tng ny. Nh kt qu
ca giai on mi TK nhc n vic cc c quan cp trn t s dng cc
cng c hnh chnh tng cng k lut hn rt nhiu. Tuy vy ngi ta
bt u vic ny trong thi gian, khi s thiu vng ca chng vn cha c
b sung bng h thng tt hn, ton din hn ca khuyn khch vt cht. C
ch kinh t c vn tip tc hot ng khng h thay i - th m y l mt
b my khng hot ng trn tru m khng c tra du m, n c ngha l
cc quy ch hnh chnh c p dng trn phm vi rng ri. Thiu chng
th cc bnh rng ca c ch ny bt u va chm, kt kt. Tnh trng na
vi ny l mt trong nhng nguyn nhn ca nhiu rc ri khi .
41

Cc ch th v cc khuyn khch cng nhau to ra nhng s u n.
Trong s TK nhn mnh cc s u n sau:
1. S ch ca ban lnh o hng ti s lng. Vic ny cng thun
li, v li ch chung l tng khi lng sn xut. ng thi cng c hi, v
n pht trin cch nhn nhn s lng phin din.
2. Hnh thnh th t quan trng gi ca cc nhim v. Th d gim
chi ph v pht trin k thut b dn li ng sau, bi v c cc ch th ln cc
khuyn khch u khng thc y vic .
3. Tn th 100%. Nu ngi ta coi k hoch l nghim tc, th vic
hon thnh di 100% c ngha l vi phm ch th. K qui, thm ch nhiu
khi tai hi, khi bng mi gi ngi ta mun p thnh tch cn thiu so vi
100% ra t x nghip.
4. u c kinh t k hoch. Ti gi nh vy mnh kho, m vi n
nh lnh o kinh t- tun th cu ch ca cc lut v ch th- li ra ng
thnh tch sn xut-s dng, thnh tch mang li cho anh ta nhiu phn
thng v khen ngi nht. Gia chng nhiu khi khng m xa n vic
li ch ca nn kinh t thc s i hi g.
5. Cuc u tranh v ni lng v sit cht k hoch. Ti y xut hin
trong TK s m t v phn tch hin tng, m cc tranh lun sau ny


118
Hungary gi l mc c k hoch, cn cc nh Soviet hc phng Ty th
gi l tc ng bnh rng cc: ratchet-effect.
*
Nu v phn thng v
vinh quang ln hn m x nghip vt k hoch mc cao, th mc cao
hn ny c ngi ta a vo k hoch. 105 hay 110% ca nm trc
c ngi ta coi l 100% vi hiu lc bt buc cho nm ti. V th li ch
ca x nghip l km sn xut li, v khng vt qu mc quanh 100-
102%. Thm ch, trong qu trnh tho lun s b v k hoch h c th
trnh by kh nng thp hn thc t, phng i nhng kh khn d kin,
nhn c k hoch lng hn.
6. S mp m c chu k ca sn xut. Sn xut p nhp c bit, cc
giai on cng vic gp rt, nc rt v x hi, u oi thay phin nhau.
Hin ra r rng mi quan h gia nhp theo lch ca k hoch v s
thng ging sn xut. Cng n gn giai on kt thc k hoch, v vic
hon thnh k hoch v vi n l phn thng cng c th b nguy him, th
s chy ua hp tp cng tng.
**

7. Mu thun ca hm nay v ngy mai. y l mt trong nhng
vn trung tm ca khoa hc kinh t, ch yu lin quan n tiu dng hm
nay v u t v tit kim chun b cho ngy mai. TK ch ra mu thun ny
t kha cnh khc: s ch v nng lc ca cc nh lnh o kinh t tp
trung vo vic thc hin cc k hoch ngn hn, trong khi li b qua cc
nhim v di hn hn (pht trin k thut, pht trin sn phm mi, hin i
ho t chc cng vic, v.v.) nhng th chun b cho sn xut hiu qu hn
trong tng lai.
TK gi nhng s u n ny l cc xu hng tt yu. Cc xu
hng, khng bin mt t s mong mi n thun; m li lm sng t cng
ch c th lm nh bt, nhng khng loi b c chng. xo b chng
th phi thay i bn thn cc phng php ch o kinh t, cc hnh thc k
hoch ho v khuyn khch.
42

Hy i snh cch tip cn ny vi ti liu khoa hc kinh t chnh tr
thi lun bn v quy lut pht trin hi ho, c k hoch da theo
Stalin. Tc gi ca cc loi cng trnh nh vy mun rng, nn kinh t pht
trin hi ho v theo k hoch. Yu cu chun tc (normative) ny c
ngi ta gi l quy lut, mc d l khi nim ch dnh ring cho khoa
hc thc chng (positive). Khoa hc gi l quy lut ci v ch ci thc s
thnh hnh. Nhng s u n, cc xu th tt yu, m TK m t, thc s
thnh hnh v nh th chng bc b s pht trin hi ho, c k hoch l
quy lut.

*
Ratchet l bnh rng c bit c th quay theo chiu i, nhng ngc li th khng.
**
Brdy Andrs (1956) l ngi u tin phn tch nhp p ca sn xut v s gii thch
nhn qu ca n. Ti cm thy khng ch kt lun ca nghin cu ca ng l thuyt phc
v ng rt ra bi hc, m c phng php kho st ca ng na.


119
Cun sch dnh ring mt chng cho nhm vn , tr thnh mt
trong nhng ch trung tm ca cc tc phm mun hn ca ti: s thiu
ht. Bi v ti phn tch sn xut, hin tng thiu ht nguyn liu nm
hng u. Ngay khi ti cng cm thy r nhng h qu ca s thiu
ht: lm gim tnh hiu qu, bt ngi s dng l thuc vo ngi sn xut.
TK gii thiu, gia thiu ht v s tp trung c mi quan h khng kht ra
sao; s thiu ht tng cng khuynh hng tp trung ho, cn tp trung ho
li kch thch thiu ht.
*

Ngay khi ti mun hiu, v sao li c thiu ht thng xuyn
trong nn kinh t x hi ch ngha. TK m t mt phn cc nguyn nhn
(cng khng phi phn quan trng nht). Cn cn n nhiu cng vic
nghin cu na cho s phn tch nhn qu ny tr nn su hn.
Chng tip theo [ca lun vn] i tip trong khi qut ho cc kt lun.
Cc tc ng n vi x nghip t hai pha: cc mi quan h ngang ni
chng vi cc x nghip khc v cc mi quan h dc vi s ch o ca cp
trn. S thng tr ca cc quan h dc c trng cho nn kinh t x hi ch
ngha, nh hng ca cc mi quan h ngang l khng ng k. Trong
chng mc ti c th xc nh, cng trnh ny s dng ln u tin s phn
bit ny - k t s phn bit ny ph bin rng ri.
Chng kt bt u bng vic, tm tt mt cch sc tch mt trong
nhng tng c bn ca cun sch, tng xuyn sut tc phm. Ti
trch: S tp trung qu mc: c ch thng nht, c kt cu cht ch, m n
c logic ni ti ca n, c nhiu xu hng ni ti, quy lut
43
. iu ny
tuy vy khng c ngha l n hi ho. Ngc li, n n cha nhng mu
thun su sc. N mun iu chnh mi th bng ch th, mc d iu ny l
khng th. N mun tp trung ho mi th, mc d iu ny cng khng
th lm c.
y hin ra r trong quan im ca ti ci, m sau ny ti gi l
khung mu h thng. Khng i hiu cc phn ci ton th l nhiu
hn tng ca cc thnh phn. Ph hp vi iu ny khng i sa i
mt-vi phn- nhng sa i tng phn nh khng thay th cho s thay i
ton din.
Chng kt th lm r cc gc r ca s tp trung ho qu mc,
nhng v kha cnh ny n ch hon thnh na cng vic. Khi ti vn
cha hiu c, cc gc r vn su n mc no: n tn c cu chnh tr
v n cc quan h s hu. Nhng trong nhng lp lun ny cng c mt

*
Tt c ch c mt trch dn duy nht ca Marx trong TK, v ng l lin quan n vn
thiu ht. Marx rt him khi a ra mt vi nhn xt v, h thng x hi ch ngha s qun
l ra sao. Trong tp II ca T bn lun c th c thy mt s do chi ngn nh vy (1978
[1885], Tp II, tr. 426). Marx cho mt li khuyn hay, rng trong nn kinh t x hi ch
ngha hy c sn xut tha tng i thng xuyn, bi v bng cch (tc l vi d
tr tng cng sn xut KJ) th nhng thng ging ca sn xut c th trnh n c.


120
on ng ch , m u ca n l: S hi mi s t pht.
44
Vi on
vn ny rt chc tc cc c gi Marxist-Leninist trung thnh.
kt thc TK gii thiu s tht bi ca cc th nghim ci cch
nht nht xy ra n nay, v lu n cc th lc bo th chn ng
ci cch. T u n cui, cun sch gi nguyn mt cch kin nh trn
bnh din m t v phn tch thc chng, n khng a ra cc kin ngh ci
cch. Ch vi dng cui cho bn c s ng vin no : cng vic hng
ti d b s tp trung qu mc chc chn khng phi khng c kt qu.
By gi, khi trong vi tun ti c li ht cc bi bo ca ti vit cho
Szabad Np v TK, d thy s thay i phong cch ni bt ln. Ti tm
thy mnh. Thay cho s phn khi trc y v s c v vang rn cho cng
vic-thnh tch l phong cch khch quan, khng thin v. Phn rt ln ca
cun sch hai trm trang ch cng b nhng s thc.
Khng ch ci c th c c trong vn bn, m c ci khng c
cng truyn t thng ip ca cun sch. N dng ngn ng chuyn mn
trung lp, v trong hon ton vng bng bit ng chnh tr kinh t
hc Marxist. Trong tho lun thi v c ch kinh t, nh kinh t hc ci
cch khng ni cn cho th trng nhiu ch hn, m ni cho quy lut
gi tr pht huy t do hn. Nhiu nm sau Kantorovich v cc ng
nghip ton hc-kinh t hc ca ng vn ni bng bit ng Marxist v cc
tham s c to ra bng con ng ton hc v v ci gi l cc gi ngm
ca quy hoch tuyn tnh.
Ngn ng c tm quan trng ln lao khi truyn t cc tng. Khi vit
TK v khi tho cc cng trnh sau ca mnh, ti khng m nhn vic
ph phn cng khai l thuyt Marxian. Nhng hon ton ch tm ti c
gng b qua ngn ng Marxist, v bn c hiu r s thy iu ny nhanh
chng v r rng. (Rng n lc ny thc s l c ch , tr nn r rng t
nhng gii thch trc ca chng ny v s t b ch ngha Marx ca ti
v v tiu lun b sung cho TK, khng c cng b ca ti). Ti mun
chng minh v mun thuyt phc cc c gi ca mnh rng, ch c th a
ra nhng khng nh giu ni dung v nn kinh t, khi (v ch khi) nu
chng ta vt b b my quan nim Marxist to ra cc by t tng. Trong
vn hc kinh t Hungary c mt s ngi theo ui n lc ny. Ngc
li cc nc x hi ch ngha khc, v nc ta trong phn ln cc ngnh
khoa hc x hi, vic s dng b my quan nim Marxist vn thnh hnh v
cn tr s gii phng t duy mt thi gian di.


S tip n ln u ca cun sch

Nhng ngi c u tin ca lun vn, cc nh kinh t hc ng nghip v
cc bn thn, n nhn vi nhng li khen ngi nhit thnh. Phn ng ny


121
n bt ng i vi ti, ti khng tnh n chuyn ny. Ti bt u con
ng nghin cu khng vi nhiu t tin v ting vang tt cho ti sc
mnh mi.
Trong cc cuc tho lun vin cng c nhiu nh gi khen ngi.
Nh thi quen Budapest, tin lan nhanh, qua truyn ming, rng y l tc
phm khc thng, c coi l mn ngon chnh tr.
Theo cc quy ch ca Hungary phi bo v cng khai lun vn ph tin
s. C quan c u quyn phong cc hc v khoa hc, U Ban nh gi
Khoa hc c ra cc phn bin ca lun vn, v c ra hi ng nh gi sau
khi tranh lun bo v: ng vin c xng ng vi hc v khoa hc hay
khng.
Thng c 20-30 ngi d cc cuc bo v lun vn ph tin s, nhng
ngi thn v b bn ca ng vin v gii hp ca cc chuyn gia quan tm
n ti. Vic bo v TK din ra ngy 24-9-1956, rt ng ngi n
d.
45
C th, ch l k c t hng nhc nh, nhng dng nh khong hai
trm hay hn th c mt.
Pter Gyrgy ch to. Ti trch li ng:
46
Ti hc vt l lc no y.
Chng ti hc rng, khoa hc thc s bt u trong vt l vi Galileo. Ci
c trc , l suy on, l s tng tng v cc s vt. Trong vt l hc
Galileo l ngi ly thc o, ng h, qu cn, v o cc s vt. V
thc ra lch s ca cc khoa hc chnh xc bt u y. Tnh k lut khch
quan, cch x l cc s vt mt cch chnh trc, khng b nh hng ca bt
k loi cm gic ni ti no trong lun vn lm cho ti nh n iu ny.
Vic ny l th ny, vic kia l th n; n a cc hin tng vo knh hin
vi v m x chng, v m t n nhn thy ci g. S tng t lch s khoa
hc l s phng i ngn ln- nhng n lm sng t mt cch r rng, v sao
Pter Gyrgy li coi TK l bc ngot trong th gii x hi ch ngha so
vi nghin cu kinh t hc quen thuc cho n lc . Bi v, n a s
quan st khch quan ca thc t, a s o lng v m t chnh xc cc
hin tng vo th ch ca s suy on xy ra trong chn khng.
Mt phn bin l quc v khanh cng nghip nh Ajtai Mikls. ng
ng tnh v ht li khen ngi lun vn. (Mun hn trong thi Kdr ngi
ta ct nhc ng ln v tr rt cao, ng tr thnh ph ch nhim U Ban K
hoch Nh nc. Khi TK b tn cng th bo, nhiu ln ti yu cu ng
cho ti ng nhn xt phn bin ca ng vi t cch bi ph bnh. Ajtai
lng trnh yu cu).
Phn bin khc, Augusztinovitcs Mria cng c kin rt thun li. B
ch trch rng, lun vn khng cha phn tch l thuyt, khng s dng
phng php tru tng ho. Khi theo trnh t tranh lun quen thuc n
lt ng vin tr li, ti phn ng hi bc bi i vi nhng li ca
Guszti. (Tt c mi ngi u gi Augusztinovitcs Mria nh vy ngay t
khi ). Khng phi dng nh ti nghi ng vai tr ca tru tng ho v


122
tm quan trng ca l thuyt thun tu trong gii thch cc mi quan h
phc tp ca thc t. Nhng Guszti i hi iu ny khng ng ch v
khng ng lc. Ci cn thit cp bch lc chnh l s t b thi ln mt
l lun rng, hc i kiu t duy Marxian.
Cng c nhiu nhn xt l th t nhng ngi nghe. Nhn xt khi
cng gy ch ln nht, v sau cc bi bo y o s kin nhc n
thng xuyn nht, l pht biu ca Mndi Pter.
48
Ti bit Mndi t lu,
anh lm vic mt thi gian trung ng ng, trong ban do Friss Istvn
lnh o. By gi anh ch trch rng, lun vn ca ti khng i xa
trong rt ra cc kt lun. Phi tm ngun ca nhng tai ho khng ch c
ch kinh t c th. Nu h thng ti Mndi ni-, th khng th nh tng
sai lm mt, m phi thay i c bn c h thng.
Ti khng bit, lc Mndi hiu h thng l g. Tuy vy ngn y l
chc chn -vi con mt hm nay- ti cng thy: TK dng li mt im
c bn trong phn tch nguyn nhn ca cc tai ho. N xc nh ng
rng, mt trong nhng nguyn nhn ca cc tai ho l nn kinh t k hoch
ch huy, l mc thi qu ca tp trung ho, l s y th trng ra khi
[cc c ch] iu phi. Su hn th n cha ln ti, v n cha nhn
ra vai tr c bn ca p lc chnh tr, ca c quyn h t tng, ca s hu
nh nc y s hu t nhn ra ngoi trong hot ng lon chc nng ca
nn kinh t. C th l, ngay khi y cc tng ny chn trong Mndi
ni ti qu trnh ny cn ko di tip. Khi ti vn tin vo tnh c th ci
cch c ca nn kinh t x hi ch ngha. Trong mt bi vit sau ny ti
c trng trng thi t duy ca bn thn mnh khi y: ti l nh ci
cch ngy th.
Ti tin vo kh nng thay i n mc, ma xun 1956 ti m
nhn lnh o mt nhm cng tc tng kt cc kin ngh ci cch hnh
thnh trong vin cho ng v chnh ph. Ngi ta to iu kin cho ti
di s ch o ca ti nhiu cng tc vin bn trong v bn ngoi c th
lm vic trn nhng kin ngh. Nagy Andrs, Bod Pter, Rdey Aranka
l cc tr l ca ti. Thng tm chng ti t ln bn mt ti liu khong
120 trang, trnh by kin ngh hng ti vic a ra ch ngha x hi th
trng Hungary vi ging im tnh, din t cn thn, vi nhiu chi tit
c th.
49
Mt cch khim tn ti liu ch cp n cng nghip nh, nhng
ni dung mun ni ca n ton din hn th. C th coi d tho ny nh
bn tho th u tin ca chng trnh ci cch 1968 a c ch kinh t
mi vo. ng sau kin ngh ci cch, vi t cch ngun t tng truyn
cm hng l cc bi bo ca Pter Gyrgy v Tp trung qu mc ca ti.
Trong vin vi s tham gia ca cc chuyn gia bn ngoi c tho lun
sc tch v khch quan, ng tnh vi cc tng c bn. Varga Istvn, mt
thi l nh vch chnh sch kinh t ca ng Tiu ch, c k v bnh
lun c cun sch ca ti, ln kin ngh ci cch ca vin, nm 1957 ng


123
c chnh ph Kdr mi lnh o u ban ci cch. Nagy Tams, thy
hng dn nghin cu sinh ca ti v th trng ca ti vin khi , cng
c k cun sch ca ti v kin ngh ci cch, v ng giao cho ng
chc th k u ban chun b ci cch 1968. Nhiu trong s nhng ngi, khi
nghin cu cun sch ca ti hay kin ngh ci cch ma h, mun
hn tr thnh cc thnh vin ca u ban Varga nm 1957 v u ban do
Nagy Tams lnh o vo cc nm 1960. Ti chc chn rng, cc tng
khi ca ti c nh hng mnh v lu di i vi h. nh hng ny
vn tip tc cn, thm ch mnh ln trong h v trong nhng ngi khc,
khi ti vt xa trng thi nh ci cch ngy th, v ti nghi ng rng,
liu c th, hay liu c c php dng li ci cch na vi ca ch ngha
x hi hay khng.
T ni lm vic mt thi ca ti, t Szabad Np ngi ta tm ti v yu
cu: ti hy tm tt dng bi bo cc tng chnh ca lun vn v ca
kin ngh ci cch. Do s may mn ngu nhin, nh mt phn thng bt
ng, cng trong s bo ngy 14 thng 10 bi bo ca ti xut hin, s
bo a tin: Nagy Imre c phc hi ng.
50

S nghip vin nghin cu khoa hc kinh t ca ti bt u bng vic
ngi ta h cp ti thnh cng tc vin ph. By gi gim c ca ti, Friss
Istvn nu bt nhng cng lao ln ca tc phm ca ti mt cch cng khai
v nhn mnh, thng cp cho ti thnh nghin cu vin khoa hc, nng
lng ca ti, v tng tin thng. Vn cha ht mt nm ri t khi ti b
ui khi Szabad Np, s nghip ca ti li vt ln pha trn.


Hu trng chnh tr

Nu tt c iu ny xy ra chng hn M, Massachsetts Avenue ti
Cambridge, i hc Harvard hay MIT, th c th ni: Kornai i ngh.
Trc l nh bo, chuyn sang nghip khoa hc, v by gi dng
nh cng vic kh tri chy.
Nhng tt c iu ny xy ra ng u, Budapest. Khng phi mt
sinh vin sau i hc bt u mt thnh ph i hc yn bnh, trong mt
th vin yn tnh lm r vn chuyn mn hp do gio s xut. Nu
trong cc phn n y ca chng ny trc ht l cu chuyn v s bt
u ngh nghin cu ca ti, th by gi l lc phc ho hu trng chnh
tr.
Khi ti chuyn v vin, Rkosi v b l ng ta vn cn nm quyn hnh,
vi nim tin rng, s thng tr ca h s li vng mnh. Tuy vy sau tm
thng bc ngot v bo do i hi th XX ca ng cng sn Lin x gy
ra a vo cuc sng ca cc nc cng sn. Khi Nikita Khrushchev
trnh by bi pht biu ni ting ca mnh v cc ti li ca Stalin. i


124
sng chnh tr Hungary li mt ln na si ng ln. Gii tr thc no ng
ln. Trong cu lc b ca gii tr thc cp tin, trong Nhm Ptfi (Ptfi
Kr) cc cuc hp mt k tip nhau a ra nhng ph phn v li buc ti
ngy cng trm trng. vang ln i hi, lc u nh nh hn, ri ngy
cng ln ting hn l, phi quay li chnh sch ca giai on mi, phi
y Rkosi khi chc v, cn phi phc hi ng cho Nagy Imre v a
vo ban lnh o chnh tr na.
nh hng ca cc tc phm ca ti c th mnh ln, bi v chng
xut hin trong khng kh chnh tr ny. Ti khng nui o tng, rng ch
ring a v khoa hc ca lun vn thu ht s lng ng ngi tham d
bo v lun vn ca ti. Nhiu ngi n, bi v c tin rng, cun sch
ca ti a ra ph phn gay gt tnh trng hin hnh. l ngy 24 thng
chn, v chng ta ch cch s n ra ca cch mng c mt thng. Cc m
my trn bu tri, cn bo lm sch, m Mray Tibor i trong cuc
hp chi b ca chng ti, ang n gn.
iu ny cng gii thch v sao cc tng thut ca ngi bui bo v lun
vn ca ti li ln mt cc nht bo. Bo ch chng bao gi tng thut, c
Hungary, ln nc ngoi, v cc cuc bo v lun vn PhD, lun vn
ph tin s. Ngi ta bn lun n bo v lun vn ca ti, bi v n khng
ch l bui gp mt khoa hc, m cng l mt s kin chnh tr.
Khng c tc gi no li khng hnh din, khoe khoang v s ch
ngi khen v khc thng. Ti cng vui, nhng ti cng bi ri. m t
phn ng ca mnh ti phi quay li theo thi gian, v ti phi ni mt cch
ton din, lp trng ca ti khi l g v quan h ca cng vic nghin
cu chuyn mn v vic ng vai i sng chnh tr-x hi.
Khi ng ng, rng ti s l mt nghin cu vin ca mt trong nhng
vin ca Vin Hn lm Khoa hc Hungary, ti xc nh dt khot l,
trong tng lai ti s dnh tt c s ch ca mnh cho nghin cu khoa
hc. n khi ti cng khng coi vit bo l mt ngh thc s. Ti
cm thy rng, ti trn con ng chnh tr t 1945 n 1955. Cn
chuyn, trn con ng chnh tr ti l mt vin chc phong tro thanh
nin hay mt bin tp vin ca t bo trung ng ca ng , ch l la
chn th yu. By gi ti mun t b, mt ln v mi mi, con ng chnh
tr. Khng ch s quan tm tr tu ko ti n vi khoa hc, khng ch hi
vng, rng cc kh nng ca ti c th c pht huy hn. ng c
ph nh ch t cng quan trng nh th: xa chnh tr ra!
Ti vit cui chng 3 v s v mng, cm gic b la vi chnh
tr. Ti cn a thm mt vic ni bt. Thp nin qua l mt k thi ln
i vi ti, v ti thy: trong k thi ny ti rt. Cn hai bn cho s nh
la; khng ch ngi i la, m c ngi mnh b la na. Con trai
Andrs ca ti tui v thnh nin, khi chng ti ni chuyn v u cc


125
nm 1950, n hi ti: B, b l ngi thng minh. Lm sao b li c
th xun ngc n nh vy?
Trong cc chng trc ca hi k ny ti c gng k li v gii thch
chi tit mt cch trung thc, qu trnh ny xy ra th no. C li gii
thch v c s bin h. Song cu hi do Andrs nu ra, bt lun n n gin
ho vn n th no, vn c l.
C cc c tnh, khng th thiu c ai tr thnh mt nh chnh
tr thnh cng. Khng , nu ch c cc kh nng tr tu, m nhiu ngh
khc cng cn. Ngoi ra nh chnh tr phi tin, phi tin rt mnh vo ci,
anh ta lm v ng vin nhng ngi khc lm, v phi c kh nng to ra
nim tin ny v pha nhng ngi khc. Mt thi gian ti c kh nng tin
nhng khi , nm 1955 ti quyt nh rng, ti s chng bao gi l tn
na. Ti mun nghi ng mi th - v iu ny khng tng thch vi
vic, ai tr thnh nh chnh tr thnh cng.
Tham vng quyn lc thc y nh chnh tr thnh cng. Trong ti ng
c ny ngay c khi cn lm vic trong lnh vc chnh tr cng yu. Cn
by gi, nhn thy ti li ca nhng ngi say quyn lc, ti dt khot
quyt nh, ti s chng bao gi c t quyn lc. Ti t chi mi v tr,
trong d ch c th xut hin s cm d quyn lc.
Nh chnh tr khng th t thnh tch ln, nu khng c ch t mt
lng tnh nhn tm, v lim s. Cn phi c mt dn, my dy; phi c kh
nng km trong mnh nhng s xc phm, v khng xut pht t xc ng,
m phi phn ng da trn s cn nhc chnh tr c thc. Trong thang gi
tr ca anh ta t tng chnh tr, ng, phc v phong tro l quan trng hn
gia nh, tnh bn, nim vui do ngh thut hay thin nhin mang li. n khi
ti cng chng c th cht chnh tr. Nu ti mun c trng mnh, tt
c cc c tnh ca ti u ngc li vi cc c tnh ca tm tnh chnh
tr m ti va lit k. Ti bit c vic ny na, ti chng bao gi mun
ging tnh kh ny.
Ti khng mun th mt kt hp no ca vai tr chnh tr v khoa
hc. Ti s (ti tin l c l) rng, khng th hon thnh hai loi nhim v
ny theo t l 50-50. Khng ch bi v vic ny s lm cho cuc cnh tranh
ca hai chc nng thm cng thng v thi gian v nng lc ca ti, v v
th ti s phi sng gia s dy v ni tm lin tc. M cng bi v, hai vai
tr c th tc ng li ln tnh kh. Ai vi t cch chnh tr gia khng th
thin v mt cch say m vo bui sng, v v t mt cch khch quan vo
bui chiu. Khng th tin mt cch v iu kin vo chn l ring ca mnh
trong nhng ngy chn, v khng th nhn mt cch nghi ng vo s phn
tch ring ca mnh trong nhng ngy l.
Ti quyt nh, rng ti chn khoa hc. Ti khng khng nh rng,
ti lun lun gi mnh c 100% vi iu ny lin tc, trong mi thi
im t khi . Ai c th lun lun nht qun mt cch trit ? Nhng


126
ngn y ti c th ni, rng -tr cc ngoi l him hoi- trong gn na th k
k t ti trung thnh vi la chn ca mnh.
Tt nhin vn kh vn cn b ng: ng ranh gii gia hai lnh vc
nm u? Ti chng h ngh n chuyn chn hot ng hon ton phi
chnh tr bn trong th gii khoa hc. Vic ny l c th. Trong khoa hc
kinh t c cc mn mang tnh phng php thun tu, mang tnh k thut, v
cc mn ny c nh gi cao. Tuy nhin chng khng lm ti quan tm
c bit. Trc ht ti mun hiu v nghin cu ci xy ra xung quanh ti.
Ci hp dn ti l, iu khng may vi ch ngha x hi l g. D ch giy
lt ti chng h cm thy rng, quay sang khoa hc th trch nhim ca ti
vi t nc v con ngi s chm dt. Ti mun lm khoa hc can d.
By gi ti li c th nu cu hi: ranh gii gia chnh tr v khoa
hc l u trong trng hp ca ti? Trong khi la chn c bn (khng
chnh tr, m l khoa hc) ti hon ton dt khot, ti chng c hnh
dung trc r rng no c v ranh gii. Ti mau chng nghim thy, khng
c ng ranh gii sc nt v d thy, nh cc ng bin gii gia cc
nc trn bn . Ln m, nhiu khi lm ln, ti th (v vn th t khi
) quyt nh tng trng hp mt: ci g l ci ti m nhn, v ti n
trnh ci g.
Cho vic vch ranh gii ny ti c vi ci vn. Ngi mun ng gp
cho khoa hc, th phi cng b kt qu ca mnh. Khi ti cha h c khi
nim, trong i sng hn lm phng ty s nghip v cng b, xut bn
ph thuc vo nhau th no. Ti chng h ngh rng, bng cc bi vit
ca mnh ti c th kim c mt chn gio s. Nhng ti bit r t lch
s khoa hc rng, cc tc phm nm trong ngn ko c l c th lm cho
mt vi nh nghin cu sau ny ngc nhin, nhng nh hng ca chng
khng c. Th m nu ti lm vic trong mt nc, ni khng c t do
ngn lun, ni c nhng hn ch chnh tr ca vic cng b hp php, th ti
phi tnh n chng mt cch thc tin. V vn c bit quan trng ny
(cng b hp php hay bt hp php) mun hn ti cn quay li mt cch
chi tit. y ti vn phi bn s b n n, bi v cuc sng cun th
lng nan kh khn ny n trc mt ti ngay trong thi gian y.
Khi hon thnh tiu lun di phn ng li bi vit ca Kende Pter,
v lm sch cc quan im ca ti khi ch ngha Marx, Gimes Mikls
c, rt khen ni dung ca n, v kin ngh rng anh s nhn bn v truyn
b. Ti n trnh li ngh. Ti khng mun gy ri ro cho vic xut
bn lun vn ca ti mt cch hp php. i vi ti tiu lun v ch ngha
Marx ch c mt mc ch duy nht: lm trong sch cc quan im ca
ring ti. iu quan trng i vi ti l, hy c trt t trong u mnh, khi
ti vit lun vn, v ti cn nhc t im ny sang im khc: ci g l ci
ti bit v ti cng b, v ci g l ci ti cng bit, nhng ti khng cng
b. ng l, mt phn ni dung mun ni b kt trong ti. iu ny rt au


127
n. Ti tc mt mt vi khng nh lm thc tnh t duy i vi vi
chc, c th l vi trm ngi, nhng ngi gi nh c th c tiu lun
c pht tn bt hp php. Nhng cun sch c xut bn hp php s
n vi hng ngn ngi c Hungary, ln nc ngoi, v c nh hng
lu di.
Ti cm thy s kch ng tr c v chnh tr cc cuc hp ca Nhm
Ptfi. C l tr mt bui cn ti c mt trong tt c cc cuc hp. Th
m, ti ch pht biu c mt ln; ti khng th dng khng t ra mt
cu hi trong tranh lun kinh t. Trong khi cc bi vit ca ti c n c c
cun sch v cc vn nu ra tranh lun, nhng ti khng m nhn trnh
by. Bu khng kh ca cc cuc t hi nh nam chm ht ti, vi t cch
ngi nghe. Vi t cch ngi trnh by tim nng, khi ti cm thy,
y khng thc s l th loi ca ti. Cc cuc t hi l nhng kt hp
c bit ca cc cuc tranh lun chuyn mn v hi hp chnh tr. Nhng
lc nh th bn cnh lp lun khch quan cng phi li dng cc cng c
tm l m ng na. Ti cm thy, cc cuc tranh lun ca Nhm Ptfi
ng vai tr thc y cc thay i quan trng v ng mong mun nh th
no. Nhng cn nhc tnh to nhng kh nng ca bn thn mnh, ti ngh:
y khng phi l din n cho ti. Ti thch th cc on hi-tr li sau
mi bi ging i hc. iu ny va ch trong vai tr khoa hc; y s
chun b chuyn mn v Schlagfertigkeit-tnh lanh li tr tu l . Trong
cuc hp mang nng tnh chnh tr phi to ra ting vang, to ra nim phn
khi hay s phn n vi i th - ti khng cm thy ti nng trong mnh
cho vic ny.
Hay l-hay l ti nu cu hi gay gt n nh vy cho bn thn
mnh trong thi gian . c ngi cho rng y l s la chn qu cng
nhc, nhng ngi khc th chp nhn vi s thng cm v s t nh. Bt
lun phn ng nh th no, ti quyt nh rng, ti mun li, khng
phi na chng, m ton b trong th gii khoa hc.


128
Chng 6

CCH MNG V CI XY RA SAU

23/10/1956 - 1959



Cch mng thng mi khng n mt cch hon ton bt ng. Ti tin,
trong bn b ca ti c hai ngi, Gimes Mikls v Kende Pter- c lp
vi nhau, rt ra kt lun t nhng tn hiu khc nhau, by t rng, s
cng thng chnh tr gia tng, s bt mn ca dn chng c l s n ra
dng no y vo ma thu. Trong thng chn, thng mi c th cm
nhn c, rng cc s kin ngy cng tng tc. Tuy nhin, s bng n xy
ra chnh xc khi no v s xy ra nh th no, c l chng ai thy trc
ti chc chn khng.


Cng lnh chnh ph mi ca Nagy Imre

u bui chiu 23 thng 10, cuc ni chuyn vi Donth Ferenc c nhc
n vic c hai chng ti s tham gia mt cuc tho lun vn phng ca
Vas Zoltn. Donth Ferenc l mt nh lnh o cng sn k cu. Khi chia
rung t ng l quc v khanh b nng nghip ca Nagy Imre. Sau
ng iu hnh ban th k ca Rkosi Mtys. Khi ngi ta chun b v n
hnh s ca Kdr Jnos, h b t ng v ng ngi t nhiu nm. Nm 1954
ngi ta cng th ng ra, ri b nhim ng lm ph cho Friss Istvn vin
chng ti. Khi ngi ta coi ng l mt trong nhng nhn vt lnh o
ca nhng ngi cnh t b gt sang l. Ti rt knh trng ng, ng cng
tn trng ti. Mun hn, khi ch Kdr cng b t ng, v t ng
cng c th ra, tnh bn ny n gia chng ti.
C Vas Zoltn na, m chng ti chun b n vn phng ng, cng l
mt ngi cng sn k cu. Cng vi Rkosi Mtys ng trong nh t
Csillag ti Szeged hn 15 nm. Nm 1945 ng ni ting xut sc vi t
cch th trng Budapest. ng l ch tch Hi ng Kinh t Ti cao, ri
l ch nhim U Ban K hoch Nh nc (khi ti quen bit ng), con
ng s nghip ca ng lc ln, lc xung do s chuyn quyn ca Rkosi
ging cp. Nm 1956, khi chng ti chun b n ch ng, ng gi chc ch
tch Hi ng cc Hp tc x Ton quc.
Vas Zoltn by gi ng h nhm Nagy Imre. Khi chng ti t tp bn
ng, trong khi tr chuyn th in thoi reo ln ht ln ny n ln khc.


129
Vas nhn c bo co v chuyn, m ng ln th no t tp qung
trng Bem, h i v pha Trng Bch Khoa ra sao. Donth tuyn b,
chc chn c th tnh n chuyn Nagy Imre s li l th tng. Phi chun
b bi pht biu, m Nagy Imre s trnh by Quc hi, v trong ng
phc ho cng lnh ca mnh. By gi cn tho thun v vic, ai vit bn
tho u tin. vit phn kinh t ca cng lnh, ai (ti ngh, Nagy
Tams) kin ngh ti. Csiks-Nagy Bla xung phong, sn sng nhn vic
ny. Tuy nhin Donth quyt nh rng ng thch chn ti hn. Karczag
Imre, trc l quc v khanh cng nghip, chuyn cho ti bn ghi
chp tm tt cc kin ngh ca ng. Zala Jlia, mt cng s thn cn ca
Pter Gyrgy ngh, c s sn sng gip nu ti cn n s liu. C
ngh ti n Tng cc Thng k lm vic. Pter Gyrgy ang nc ngoi.
Ti hy ngi vo phng ng, v ban th k ca ng sn sng gip cho ti.
Ti m nhn s u thc.
51

Trong bui chiu ny chng ai bit c, ngy 23-10-1956 ny ri s
c ngha g. Nhng ti cng cm thy, cng nh nhng ngi khc,
nhng ngi c mt trong bui tho lun, rng chng ti ang sng nhng
giy pht lch s c bit. Trong gi pht kch tnh ny ti sang mt
bn quyt nh mnh m ca mnh, rng ti mun lm khoa hc ch khng
phi chnh tr.
Trong cuc tho lun c tranh lun di v ni dung cng lnh. Khi
ti mun ti v nh, ti c cc bn ti bo qua in thoi v nhng
din bin, trong v cc s kin xy ra trc Radio [i Pht thanh]. Sng
sm hm sau ti i n Tng cc Thng k, ngi vo bn lm vic ca
Pter Gyrgy, v ti bt u lm vic trn d tho.
ng tic, vn bn m ti d tho b mt. Sau 4 thng 11 ti nh ch
Lily giu i, bi v ti s l s c khm nh ti, v h s tm thy. Th
nhng, khng lu sau ti cng yu cu ch Lily v m ti cho Gimes
Mikls c th n nu vi ngy nh chng ti. Mt ngy sau khi anh ri
nh m ti, h bt giam anh. By gi n lt Lily s, hon ton c l, rng
s c khm nh chng ti. Ch t nhng giy t c giu ca ti, trong
c d tho cng lnh chnh ph c hnh thnh trong nhng ngy
thng 10. Ti phi da vo tr nh ca mnh, nu ti mun ti hin ni dung
ca n.
Thng ti vit d v nhanh, nu ti bit, mnh mun ni g. Ti khng
bit, vi vn bn ny ti lao vo tho bao nhiu ln, v ti lun phi lm
li t u. Trong hai-ba ngy hnh thnh mt bn phc tho. S u nhim
ca ti l son tho cng lnh kinh t v cc yu cu x hi v chnh tr
lin quan n n. chng phi l nhim v ca ti i tho cc d kin
chnh sch ng, cng chng phi lut, cng khng phi cc k hoch chnh
sch i ngoi.


130
Nh ti nhc n, chng ti tho lun s b trong cuc gp ngy
23 thng mi vi Vas Zoltn v vi vn chnh sch kinh t c trnh
by trong bn tho, nhng ti ngh: ti kh t do vit ra ci ti ngh l
ng. Nagy Imre v cc cng s trc tip ca ng ng no cng s xem
qua bi vit ca ti, v h s quyt nh, gi li ci g, v thay i ci g
trong bn tho.
Th tng- gi nh ng chp nhn d tho ny - s thng bo nh
ca mnh, rng sau khi chun b k lng v c bn s ph b h thng ch
th k hoch, v s pht trin nn kinh t th trng th ch n. Gn vi vic
ny s cho php cng nhn tham gia vo cc quyt nh ca x nghip, th
ch ho dn ch x nghip. (Ngy lm vic th hai-th ba ca ti c tin
v s hnh thnh cc hi ng cng nhn. iu ny cng xc nhn, rng
dng no y ca s t chc t qun-cng nhn phi c cy vo cng
lnh).
D tho khuyn khch v ng h cc nh tiu cng nghip v cc tiu
thng bt u li, song trong cng lnh khng h xut hin tng, l
phi t nhn ho cc x nghip thuc s hu nh nc. Ngc li, n khng
nh rng, phi bo v s hu nh nc.
Trong nng nghip n cho php gii th mt cch c trt t cc hp tc
x c hnh thnh mt cch p buc v phc hi s hu t nhn ca nng
dn, ni cc x vin ca hp tc x nng nghip mun iu ny. ng thi
n a ra trin vng ng h cc hp tc x quyt nh vn li vi nhau.
Cng lnh mun xy dng cc mi quan h ngoi thng theo mi
hng nhng trnh vic Hungary ra khi Hi ng Tng tr Kinh t, v
t do ho hon ton ngoi thng.
D tho ni v nhng cng thng kinh t v m. N nhn mnh, rng
khng c php gy nguy him cho mc sng, m chng ta t c-
nhng khng ha hn s ci thin nhanh chng.
*

D tho, m ti a ln trang giy, c ngha l s tip tc thng tp ca
giai on mi nm 1953, vi s ch n tnh hnh kinh t c th khi .
Ci n vt qu, l vic a ch ngha x hi th trng v dn ch x
nghip vo cng lnh. Hai iu ny vn cha c mt gia nhng vic phi
lm vo thng su 1953. Hin nhin ti thc gic iu ny, bi v vic
nghin cu, m ti tin hnh 10-12 thng trc, v kin ngh ci cch
ca chng ti nhn c s chp nhn thun li trong gii chuyn mn
hng cc suy ngh ca ti theo hng ny.

*
c tranh lun v vn ny trong cuc hp s b ngy 23 thng mi. c ngi
mun Nagy Imre cng b cng lnh cng c lng dn cng tt. Nhng ngi khc nhn
mnh: ch c php a ra nhng ha hn thc t, c th thc hin c. Ngay khi
ni ln th lng nan, m cho n tn ngy nay vn nng v chia r cc nh chnh tr.
Ti l ngi ng h li ha hn tnh to, bit iu v y trch nhim v n gi ti vn
th.


131
Trong tr tng tng hy ngh li lch s t 1954. Nu vi tun sau
thng mi 1954, sau thng li (tm thi) ca Nagy Imre hi ngh Ban
Chp hnh Trung ng, tip n gi nh c mt bi pht biu quc hi
th d tho ca ti c th l mt xut pht im ph hp hnh thnh
cng lnh. Cng lnh ny thc s c may o cho Nagy Imre. Ngn y
l va trong khun kh t duy cng sn ci cch trit ca ng.
Nhng din tin lch s khng dng li thng mi 1954. Ci bt u
by gi, sau 23-10-1956, vt xa, qu xa nhng khun kh ny. Trong
vi ngy u c l hnh nh vn c th tng tng c, rng h thng
mt ng vn tn ti, dng bin i thnh dn ch hn. Nhng mau
chng t ra l, cc s kin c tng tc. Chnh ph lin hip ang trong
qu trnh hnh thnh, bng lm sng li cc i tc lin hip c nm 1945.
Trong vi ngy hn hai mi ng ni ln, lnh vc chnh tr lao vun vt
theo hng ch ngha a nguyn. Vo ngy th ba-th t trong ti hnh
thnh kin, rng d tho do ti vit mt tnh thc tin chnh tr ca n.
Nhng son tho chnh sch kinh t cho mt chnh ph lin hip, th ti
khng c chun b.
Nhn li khng th ni mt cch i li s kin: l ra cng lnh kinh t
ca chnh ph lin hip khi ca Nagy Imre l g, nu gi nh tnh hnh
c cng c n mc c th gii thiu vi cng chng. Losonczy Gza
t chc tip bo gii ngy 3-11-1956, tc l mt ngy trc s can thip
qun s Soviet, v tr li nh th ny cho mt cu hi: Chnh ph hon
ton nht tr tuyn b rng, khng mun t b bt c thnh qu tch cc no
ca mi hai nm qua: nh th t ci cch rung t, t quc hu ho cc
nh my v x nghip v t cc thnh tu x hi Chnh ph quyt tm-
hon ton nht tr - rng s khng chp nhn vic lp li ch ngha t bn
Hungary trong bt c hon cnh no.
5
S vt ln ca ring ti quanh
cng lnh kinh t ca chnh ph xy ra trc vi ngy (thc s quyt
nh s phn) so vi cuc chiu i bo gii c nhc ti ca Losonczy.
Ti phi th nhn, rng linh cm ca ti rt bp bnh lin quan n
tng lai chnh tr. Ni chung ti khng loi tr kh nng, l din tin ca
cc s kin vt qu trng thi ci cch x hi ch ngha, v nc Hungary
thit lp ch kinh t ging nh th gii phng Ty.
Nhiu th lm ti lo u: khng kh nng bng, nhng tin tc v cc biu
hin cc oan n tai ti. Trong lc ti khng c c cm chnh tr hay
th gii quan i ngc tro lu chnh ca cc s kin. Ngc li, ti vui
mng, l -dng nh- nc Hungary tin theo hng dn ch. Nhng ti
khng c nhng hiu bit to c s cho cng vic son cng lnh tho mn
nhng i hi ca thc tin chnh tr mi. Ti nhn ra l, Donth Ferenc,
Vas Zoltn hay Nagy Tams tin v ti mt cch v ch, rng ti l mt nh
kinh t bit nhiu - thc ra ti bit rt t, cn phi chuyn ra sao t mt ch


132
mt ng sang ch a ng, v t h thng x hi ch ngha sang nn
kinh t th trng thc s, sang ch ngha t bn.
*

Sau nhiu ngy dy v th sc ti rt ra kt lun v b d vic son
cng lnh. Ti thng bo vic ny vi Donth, ng thng cm ghi nhn
thng bo ca ti. Vi s trung gian ca n th k ca ng ti a cho
ng vn bn, m ti son tho. Ti gi thit l, bn ny cng b mt.
T b cng vic l mt cm gic cay ng; l tht bi chuyn mn v
chnh tr. Lch s ni bo quanh ti, cn ti th c ngi trn ng giy t
ca mnh vi hiu bit phin din, thin cn, mt cch khng c chun b
v bt lc.


T Magyar Szabadsg (Quyn T do Hungary)

Sau nhiu ngy cng lng trn bn lm vic hay c chnh t cc c t k
d thng v sn lng ca ban th k ca Pter nh my cc vn bn ca
ti, by gi ti mun i ra ngoi v nhn ng trong thnh ph. Sng ngy 29
thng mi ti sang nh Kende Pter gn chng ti, ri hai chng ti n
Lcsei Pl. By gi ti vn nh giy pht nc ci, khi anh mc b o ng
mu hng v tip chng ti. Anh nhanh chng thay qun o v by gi c
ba chng ti khi hnh theo hng i L Vng (Nagykrt)- ng
Rakczi.
Ti c nhng k c ca Kende v ngy ny.
**
V s tht ca cc s
kin, c bn chng ti nh li ging nhau. Ti b sung thm, ci ch c ti
mi c th k li: ci g xy ra trong suy ngh v cm nhn ca ring ti.
u tin chng ti i n lu i New York, ni l ban bin tp ca t
Magyar Nemzet (Dn tc Hungary) trc cch mng. Chng ti gp
Obersovszky Gyula, ng khi bin tp t bo mi Igazsg (Chn l)
c mt hai ngy. (To n dm mu ca ch Kdr kt n t hnh
Obersovszky, v ch c p lc phn i mi cu c mng ng). Vi
nhng li li cun ng ni v t bo ca mnh, mun l ci loa ca nhng
ngi khi ngha cm v kh vi lng dng cm coi khinh ci cht. ng
mi chng ti tham gia vo cng vic ca h. Trong cuc ni chuyn ch c

*
Ba mi ba nm sau tnh hnh li khc: khi ci ti mun ni c t c s trn nhng
hiu bit chn chn cng v nhng vn ny. Khi , nm 1989, khi tho Indulatos
rpirat (bn ting Vit: Con ng dn ti nn kinh t th trng NXB Vn Ho Thng tin
2002, N.D.) ti cm thy: ti c th vit ra ci theo ti l vic cn lm, v ti bit ni cho
nhng ngi -nu h mun- c th a vo thc tin.
**
Kende cng b nhng k c ca mnh trong cuc phng vn dnh cho Oral History
Archivum (OHA phng vn s 84. Thc hin ngy 2-20 thng chn 1987, tr. 358, 359 v
372). Rvsz Sndor (1999, tr. 317-322) tho lun chi tit vic thnh lp t Magyar
Szabadsg trong cun sch ca ng v Gimes Mikls.


133
Pali v Pter ln ting, ti im lng. Trong lng ti cng nhn v khm phc
lng dng cm ca nhng ngi khi ngha, v ti cm thy rng, nhng
hnh ng ca h mang li bc ngot trong din bin ca cc s kin.
Nhng h l nhng loi ngi no? Ti chng bit ai trong s h. H l cc
chin s c thc ca cc t tng cao thng? L cc thanh nin thch
phiu lu, m mt h rc ln, khi h c th cm sng trn tay? Ai a sng
vo tay h? V ni chung ti c vui hay khng v chuyn sng n n
vang? Liu khng th tin theo hng dn ch m khng c mu? Mt
iu chc chn: ti khng cm thy bt k l do o c v chnh tr no
v s thi thc bn trong no ti l ci loa ca nhng ngi khi ngha.
Ti khng hnh thnh bt c nhn xt no v khi ngha v trang. Ti
trn y phn khi, l cch mng chin thng. ng thi ti trong
trng thi bi ri, ti khng nh hng c v ci g xy ra v cc lc
lng no trong chuyn ng.
Chng ti chia tay vi hi Obersovszky trong tnh bng hu v sang tr
s ca Szabad Np. hn hai nm ti khng n . Gia chng chng
ti hnh thnh kin chung, theo chng ti khng tham gia vo ban
bin tp khc, m bn thn chng ti cho ra mt t bo mi. Tr s do mt
lc lng chnh tr mi, mt trong nhng nhm khi ngha khc nhau,
chim gi. Duds Jzsef lnh o h. (Ch n p Kdr a ra hnh
pht t hnh vi ng, v h thi hnh ngay lp tc). Lcsei m phn vi h,
v quay v vi kt qu l, hi Duds khng cn tr hot ng bin tp bo
ca chng ti.
Gia chng Gimes Mikls ti, v m nhn vit bi x lun ca s u
tin. Magyar Szabadsg (T do Hungary)- y l u bi x lun v
ng thi cng tr thnh tn ca t bo.
53
Lcsei v Kende cng lp tc bt
u mi ngi vit mt bi. Lcsei vit v chnh sch i ni, cn Kende v
chnh sch i ngoi. Nhim v ch i ti, hin nhin, l ti vit g v
tnh hnh kinh t v v nhng vic cn lm.
Khi tho cng lnh chnh ph, ti th i th li nhiu ngy. By gi
ti cng c th bt u, nhng ti t b vic vit mau hn nhiu. Ti
khng mun rt khi cng vic chung, v v th ti lm nhim v m ti
lm trong cc tun cui Szabad Np: ti ln khun t bo, ti tin hnh
bin tp k thut. Bng vic ny, ti gi thit, ti lm vic tt, thc y
b my ca t nht bo mi khi ng.
Vn ngy xut hin cc cng s tip theo, trong c Lnrt
Gbor, Kovcs Erzsi, Horthvth Lszl. Nu ti nh k, khng c ngoi l
u l cc ng nghip c. T hp li mt i nh bo, mang nng qu kh
ca Szabad Np, vi s ch o ca nhng ngi, l cc th lnh tinh
thn v nhng ngi tham gia ca cuc ni lon ca chng ti mt thi.
Qu kh chung v mt vi t tng mi chung - dn ch, c lp, t do -


134
gn kt chng ti li. Tin vo mt loi ch ngha x hi no , m v n
ch c th bit ngn ny: l rt khc vi ch cng sn chuyn ch Rkosi.
Tnh m h ca cc quan nim chnh tr lm t lit ngi bt ca ti.
Nhng ngi c nh trong sch v thng minh ny, nhng ngi t tp
y, ch bit mt iu chc chn, ci g l ci h khng mun. Nhng
chng bao gi c c hi h bn lun vi nhau mt cch cn k, ci g l
ci h vui lng thy th vo ch ca qu kh phi dt khot xo b. H
mun lin minh lu di hay chin thut vi nhng ai? H khng mun hp
tc vi nhng ai? t cc mc ch chnh tr h coi nhng phng tin
no l , v trnh s dng nhng phng tin no?
By gi, sau khi ng trc nhng quyt nh kh khn ht ln ny
n ln khc sut nhiu thp nin, ti bit nh gi cc kh nng v nhng
gii hn ca bn thn mnh mt cch khch quan. Kh nng phn xt ca ti
hot ng kh tin cy, khi ti da vo nhng nn tng tr tu v o c
vng vng v t tin. iu kin tip theo: ti c thi gian cn nhc cn
trng, xem xt i xem xt li mt cch ph phn hnh ng phn ng
ngay u tin. Vo ngy bi thm y, ngy 29 thng mi, , to son
mt thi ca Szabad Np, chng iu kin no c tho mn. Th gii
quan cng sn c ca ti sp , th gii quan mi ti va mi bt u
xy dng trong mnh. Tt c mi ch xong mt na trong u ti. Lm sao
ti c th dn ra t cc tin cha chn mi ny nhng kt lun lin quan
n chnh tr hng ngy? C nhng ngi lng nghe cc bn nng chnh tr
ca mnh khi nh vy, v chng mch bo, phi lm g. Cc bn nng ca
ti th im lng.
Trong mt phn trc ca hi k ca mnh ti c trng bn thn ti
nh ngi mng du bc nhng bc t tin trn lan can ban cng hay
mp mi nh. Th y, t khi ti tnh, hai nm qua v c bit vi
ngy t 23 thng mi nh thc ti rt nhiu. Cng vi iu ny s t
tin ca ti hon ton mt hn.
Nhiu nm sau ti tr chuyn vi Halda Aliz, bn i ca Gimes
Mikls v bui chiu ny. Chng ti so snh, khi Mikls ngh v
hnh ng th no, v ci g xy ra trong ti. Ti trch on i thoi
trong cun sch ca b; cc ch ng l li ca Aliz, cc ch nghing l li
ca ti.
-Ti chng vit c mt dng no. n gin ti khng bit,
mnh khuyn g cho nhn dn Hungary trong tnh hnh ny. Khi ti hiu
dt khot, rng vic ny khng hp vi ti.
- Rt cuc th vic ny cng khng l tai ho ln. Trong mt x hi mi
ngi c vai tr ca mnh, v kh c th c ai c ch hn anh.
- iu ny khng n gin nh vy. Ch c th tng tng, ti ngh
k iu ny hng ngn ln sut hng thp k; khng phi mt ln ti i


135
cht bn thn mnh vi s hin thn ca Mikls. Anh y hin nhin cm
thy trong mnh kh nng quyt nh trong tnh hung nh vy.
- Ti tin, s cn rt lng tm cng thc y cc hnh ng ca anh y.
- Ti cng b cn rt lng tm. Lm sao li khng. Nhng t y, ng
tic khng suy ra, l ti bit phi lm g. ti a ra mt s tng t: nu
ti cn ai , v khng c bc s gn, ti s khng bt tay m anh ta. T
vic ti cn anh ta, ti vn khng tr thnh nh phu thut.
54

Ti khng tip tc cng vic Magyar Szabadsg. Nhng ngy tip
theo ti vo vin, ti i vo thnh ph, ti gp bn b. Bn ni lon mt
thi ca ti, Fehr Lajos mi ti n ni chuyn, anh chiu m ngi cng
tc cho t Npszabadsg (T do Nhn dn, bo ca ng cng sn N.D.)
ang hnh thnh. Ti ni khng. Friss Istvn gi in thoi n nh ti v
khuyn: ti hy n i pht thanh, ni ln mt ting ni tnh to. Ti
cng t chi vic ny. Ti c th hiu, ci g xy ra quanh ti, ti vui vi tin
tt lnh, ti php phng lo s vic s tr nn xu i. Chng ti n 4 thng
mi mt nh th. Xut hin cc xe tng Soviet.


Nhng ngy phin mun, cc nm ln n

y ti lm gin on trnh t thi gian. Hai ba nm tip cng nh
trng hp ca by nhiu ngi Hungary khc-, l giai on phin mun
nht ca i ti. Nu gi nh l o din phim ti th th hin, cuc sng
ca ti din ra th no, th ti s lun phin cho hin ln cc hnh nh
khc nhau. Ti php phng lo u chun b trong suy ngh, rng ngi ta hi
cung ti ph Gyorskocsi.
*
Ti ngi cnh bn giy v chm ch ghi chp

*
Trong cc v, m ti cng b triu tp nhiu ln, vic hi cung din ra cc a im ca
B Ni v nm s 31 ph Gyorskocsi thuc qun II. Tn chnh thc ca t chc tin
hnh iu tra l: Phng iu tra thuc V iu Tra Xt hi Chnh tr ca Nha Cnh st
Ton quc ca B Ni v.
Phng iu tra nm phn sau ca khi nh khng l, lng hng ra ph Gyorskocsi,
cn mt tin hng ra ph F. Ngi ta tm giam trong thi gian iu tra nhng
ngi, m ngi ta mun khi t n chnh tr chng li h, trong s c cc bn ca ti
m chng ny nhc n nhiu ln. Nagy Imre b li v t Rumani v cc b co khc ca
v n Nagy Imre sau b t trong chnh to nh ny. Trong phn ph F ca to nh -
gia cc iu kin c cng c- to n qun s v vin kim st hot ng. Ngi ta
s dng mt trong nhng phng x n ca phn ny tin hnh v n Nagy Imre b
mt. y l gii php tin li cho nhng ngi chun b v n. Khng cn phi a cc b
co bng t, qua ng t nh t sang to nh to n, ch cn a h t v tr iu tra n
phng x bn trong khi to nh. Nh th d tin hnh mi th trong b mt hon ton.
y, ti s 70 ph F ny, ngi ta kt n t hnh Nagy Imre, Malter Pl v Gimes
Mikls.
Qung trng trng nhng cy v cc bi cy p, m to nh ny nm mt bn,
ngy nay c gi l qung trng Nagy Imre.


136
cun sch l thuyt ca Samuelson. Ti hi hp ch hnh lang bnh vin,
i a con th hai ca chng ti sinh, v c t xut hin vi tin mng:
cu con trai kho mnh.
*
Chng ti th thm vi bn b vin nghin cu:
by gi u ban do ng c xung tip tc iu tra, ri s tip n vic thanh
trng. Giy pht trn ngp nim vui: nhn bn in th ca ln xut bn bng
ting Anh ca S Tp trung Qu mc. Tin khng khip: cc cuc bt b cc
bn thn nht ca ti. Trao i thnh tho vi lnh o ca mt nh my
ngnh dt. V c nh th tip din; ln lt k tip nhau cc hnh nh ng
s v yn lng, hnh phc v cay ng, ng rt ra bi hc v k cc.
Ti khng phi l nh o din phim. Ti phi t b vic ti hin li
khng kh ngt ngt ca thi k ny, s ng nghing hi hp ca nhng cm
gic v suy ngh ca ring ti. cho s hi tng ca ti hon thnh
nhim v ca n, cn n phn tch. Ti phi tch cc si dy qun vo
nhau. Trong chng ny v chng tip theo ti s tho lun ring cc
chiu-kch khc nhau ca i ti, t b vic th hin mt cch thch ng:
nhng tng tc ca nhng vic xy ra ng thi gi tm hn ti trong
trng thi phn khch, vt ln, nhiu khi kinh hong n th no.

S Tp trung Qu mc tip tc cuc sng ca n

Khng lu trc cch mng ti np bn tho ca cun sch cho Nh xut
bn Kinh t v Lut. Nhng ngy u thng mi mt ti n vn hng ca
h, v xin li bn tho. Ai bit c, ci g s n, ch tt hn cho n l ni
ti.
Khi tnh hnh sau 4 thng mi mt yn ng hn mt cht, ti li xut
hin nh xut bn. Li ni u ghi thng ging 1957 nhc li, rng ban
u ti np bn tho vo thng mi 1956, ri tip tc nh th ny: Ch
by gi n mi c th xut hin. Tt nhin ti li ly ra, li c qua- nhng
ti cm thy: khng thch ng nu by gi ti sa i. Hn th vng
ca l phi ca mt tc phm c hon thnh vi i hi khoa hc l: n
c ng vng vi thi gian khng? By gi trong vi thng nhng s kin
c sc nng hng thp k xy ra trong nc ta. Nhiu ngi cm thy cn
thay i chng kin ca h- c l khng phi mt ln- v nhiu vn
chnh tr v kinh t c bn ch trong vi thng. Tuy nhin ti ngh th ny:
ci ng ngy 22 thng mi, vn cng ng vo ngy 24 v vo thng
ging 1957 na. Vn ch l: liu khi u n cng c ng hay khng?

Ph Gyorskocsi- trong gii chng ti, ci tn gi tt ny ch mt cch r rng n
a im, ni nhng ngi ly cung ca cng an chnh tr lm vic.
*
Thng su 1957, khi sinh Andrs, cc s kin xy ra khc vi 1952, khi sinh Gbor. Khi
ngi b mt tr cm thy, th gii v to son sp , hay ch t phm li o c
nghim trng, nu chuyn phin trc cho ngi khc trong gi , v b i v vic ring.
By gi tt c din ra nh quen thuc vi nhng ngi bnh thng.


137
V bi v nim tin ca ti l, ti vit ng v tnh hnh 1955-1956 (liu
ti tin c l hay khng, ri cc nh ph bnh ca ti phi xc nh), nn ti
khng tu sa tiu lun.
55

Nhng li ngo mn ny chc tc nhng ngi sau tn cng
cun sch. Nhng by gi hy ng chy trc. Chng ta nm 1957.
Ton b s ch ca nhm Kdr-Mnnich tp trung vo vic dp tan
nhng tn d cui cng ca cuc phin lon, lm yn lng nhng cng nhn
nh cng, bt u chin dch tr th. N khng cn nng lc n xut
bn sch. May cho ti l, gim c nh xut bn, Keresztes Tibor v bin
tp vin lo bn tho, Sikls Margit sn sng gnh chu ri ro, v gi cun
sch vo nh in. Vi ngy sau n xut hin, v bn ht rt nhanh.
Vi thng trc , ngay cui 1956 xut hin trn Tp ch kinh t mt
bi gii thiu tuyt vi ca Esze Zsuzsa v bui bo v lun vn ca ti.
56

Bi ny lu s ch ca nhiu ngi n cng trnh. Sau nh s tip
tc ca nhng li khen ngi bui bo v lun vn xut hin mt hai
bi ph bnh ca ngi. Trong s ti nhn mnh n bi ca Pter Gyrgy.
ng c tnh ng bi ph bnh trn tun bo ca nhng ngi theo
Rkosi ang tp hp li lc , trong ng ht lng ng h TK.
57

Nhng by gi chng ta trong thi k khc ri, cc li khen ngi tha
i. Ma xun 1957 khi u mt lot t tn cng chng li cun sch.
Trong cc tp ch chuyn mn v tun bo kinh t, trong Npszabadsg,
trong hc liu c nhn bn v phn pht i hc ngi ta nu TK nh
th d khng th tha th c ca ch ngha xt li.
*
Ngi ta dn ra
rng, n bc b cc nguyn l c bn ca nn kinh t k hoch, n mun
gii phng cc lc lng t pht ca th trng. Nhng quan im xt li
xut hin trong khoa hc-kinh t gn lin vi s chun b h t tng phn
cch mng, v phc v cho chng nh c s kinh t
58
Ripp Gza vit
nh th v cun sch ca ti. Khng ng, l khoa hc kinh t theo ngha
nghim ngt khng lin quan n phn cch mng Bi hc, l cng
chng c php b qua ch ngha xt li xut hin trong trng nc
59

Molnr Endre kin ngh, ri nu cun sch ca ti ra lm th d minh ho.
Lun vn ca Kornai hon ton n khp vi chin dch chnh tr v thc
h chun b t tng cho phn cch mng
60
Gulys Emil khng nh
trong hc liu c lu hnh ti trng ng.
**


*
Trong bit ng ca cc ng cng sn ngi ta buc ti l k xt li nhng ngi, m
bn thn h gi mnh l Marxist, nhng mun sa i lun ny lun khc ca Marx.
Tnh ng ny khng hp vi ti, bi v khi ti khng mun xem xt li, sa i ch
ngha Marx, m ti t b n.
**
Ngoi ra Rvai Jzsef cng vit mt bi hm do v cc nh l lun chun b cho phn
cch mng, v phn i kch lit chng li s b tr trong cuc u tranh t tng. Cng
c vi li buc ti nghim khc ti t tng bin tp mt thi ca ti. Bi ca ng ngay c


138
Thng chn 1957, chng on trc g, ti n nghe bi ging ca Friss
Istvn, m ng trnh by Hc vin Chnh tr ca ng ang c t chc
li. Trong phn hai ca bi ging ng ln lt nu tn cc nh kinh t xt
li. Pter Gyrgy thot nn vi mt cnh co nh, Nagy Tams v Erds
Pter nhn c qu trch mnh hn. Cui cng l ti. Ti chng bao gi
qun s kinh ngc, cm gic ng lo, m ti tri qua trong nhng khonh
khc y, , ngi trong hng nhng ngi nghe. Ti c th nghe, cng
chnh Friss Istvn y, ngi mt nm trc khen ngi, thng tin,
thng cp cho ti v cun sch by gi ng buc ti mt cch nghim
khc cng cun sch y. Theo din t ca ng ni dung ti mun ni c
th hiu c, l ti bc b h thng x hi ch ngha. Nu Kornai ngh
nh th, th y khng cn l quan im chng Marxist na, m l s c
tuyt ch ngha Marx.
Vi nhng cm gic kp ti c khi , v c by gi na nhng bi
tn cng ti. Nu ti ngh k ngha trc tip ca cc t, ti phi khng
nh, thc ra nhng ngi tn cng ng. ng, TK i xa hn vic
vch ra nhng sai lm, hn vic ph phn mt ming mng no ca s
ch o nn kinh t. V nn kinh t ch huy vi t cch mt h thng, cun
sch ch ra rng, n hot ng ti. ng, TK thc s l mt phn ca
tro lu t tng, lm cho nhng c s ca h thng x hi ch ngha ng
nghi ng, v bng cch ny chun b v mt thc h cho cch mng 23
thng mi. ng, tc gi thc s t b ch ngha Marx. Nhng s buc
ti ny ti nhn.
Nhng y mi ch l mt na ca cu chuyn. Na kia khng do ni
dung chn l ca cc l l v cc phn l l quyt nh, m do tnh hnh,
trong cc li tn cng vang ln. y khng phi l v cuc u tr tu
tay i ca cc bn c c hi ngang nhau. Kornai Jnos ni th ny, v i
mt vi ng Ripp Gza, Molnr Endre, Gylys Emil v Friss Istvn th ni
th n. H t do tn cng, cn ti th khng th bo v lp trng ca mnh
mt cch cng khai, chn thnh, trnh by tt c l l ca ti. Chng ta
nm 1957. Trong cc bn thn nht ca ti ngi ta b t khng phi
mt, nhng ngi khc th b ui khi ch lm vic. Tt c nhng ngi,
ng v pha cch mng, u b sn ui. Trong hon cnh y loi nh
gi: k xt li, bc b nn kinh t x hi ch ngha, v.v. chu e do
nghim trng. Molnr Endre cng ni toc ra, rng chng c php b
qua ch ngha xt li xut hin trong trng nc.
61

Ti phi hon li sau vic k li nhng e do bin thnh thc t ra sao,
bi v ti mun tip tc k v s phn ca cun sch. Trong khi Hungary
din ra cc cuc tn cng, th bt u mt chng mi ca cu chuyn TK.

i vi lnh o ng kiu Kdr cng l qu cc oan, v th h khng cho php cng
b. PIL 793. f. 2/116. .e. p. 14. Bn tho bi bo c vit nm 1957.


139
Vic ny bt u vi vic, Nagy Andrs ng vin mt nh kinh t tr,
Zdor Istvn, ngi mun di tn (nh ngi ta gi lc ) sang Anh: hy
mang theo mt cun TK v mt tm tt ngn bng ting Anh c chun b
trong nc, v a n cho cc nh kinh t Anh. Vic xy ra ng nh
th. S gii thiu cui cng n vi John Hicks, gio s Trng i hc
Oxford, mt trong nhng nhn vt quan trng nht ca kinh t hc hin i,
v sau ng c tng gii Nobel. Cng vi vic ny mt nh kinh t gc
Hungary sng Anh, Anthony de Jassay (Jszay Antal) cng bit c
cun sch, v ng lu Hicks n cng trnh ca ti.
*
Hicks kin ngh
xut bn cun sch cho mt trong nhng nh xut bn khoa hc hng u
th gii, Oxford University Press. Khng lu sau , nh xut bn ngh
mt tho thun vi ti.
Tt nhin ti mun tm ly c hi khng th tin c v bt ng ny.
Theo cc quy nh ti phi xin php gim c vin, Friss Istvn. Friss
Istvn khng ch c hai, m c nhiu linh hn. Bi v trc ng a ti
ln my, ri li p xung t by gi ng ng cho xut bn.
**
Bt u
cng vic dch. May mn l, anh ca mt c bn cng trng c mt thi
ca ti, Knapp Marika, anh Jnos sng Anh v l gio s kinh t, m
nhn nhim v kh nhc. Anh lm cng vic ht sc tn tm. By gi ti
lt li ng th t di m chng ti trao i lm r mi thut ng,
ngha ca mi t c vn . khng d ch n nhng li ca ngi
dch rt trung thnh vi vn bn ca ti ngoi ra phi chu ri ro ca vic
xut bn phng Ty ca cun sch-, trong khi h lm nhc ti trong bo
ch Hungary, v nh gi cng chnh cun sch ny l tc phm phn cch
mng nguy him.

*
Zdor t t, v ti chng bao gi c c hi ni chuyn vi anh v lai lch cun sch.
Nhiu nm sau chng ti trao i th vi gio s Jassay, nhng ngy nay ti cng chng
bit chnh xc, liu hnh ng ca ng v ca Zdor c song song vi nhau khng, hay gn
vi nhau. Ti rt mang n c ba ngi, Hicks, Jassay v Zdor, gip cho vic xut bn
cun sch bng ting Anh. Ti trch bc th ca gio s Jasay vit nm 1990 bng ting
Anh, m ti cn gi n ngy nay trong kho lu tr ring ca ti: ng ni n chuyn,
ng mang n ti. Vic, ti kin ngh cun sch ca ng khi y, nm 1957, cho Oxford
University Press, s d xy ra l v ti cho l rt c o v ng xut bn. Cng lao duy
nht ca ti l, ti c c ting Hungary, v ti c kh nng ch n n, v John
Hicks sn sng tin vo li ti.
**
Friss t cc iu kin cho vic xut bn. ng mun b li ni u gc. Cn ti th
mun li, nhng ng b i cu ngo mn va c trch trn. Ngoi ra ti vit mt
li ni u cho ln xut bn bng ting Anh, thng bo rng: cun sch ny khng gii
thiu nn kinh t x hi ch ngha ni chung, m l tc phm gn vi a im v thi gian,
v k t khi c xut bn c s chuyn ng no theo hng ci cch. Ti cn phi
b mt-hai phn khi vn bn, phn c bit chc tc hi Friss. Tt c y l s nhng
b, nhng nhn li ti cng thy: b nhng b ngn y v vic xut bn cun sch
nc ngoi.


140
Khi sau bn ting Anh c xut bn nm 1959,
62
trong thi gian
ngn gy ra n tng ln. Cc nht bo hng u Anh khen ngi
trong cc bi bo chim c trang bo, Financial Times v Library
Supplement Guardians,
63
cc tp ch kinh t hng u phng ty cng
b cc bi ph bnh ca ngi nhit tnh. y chc chn l cun sch quan
trng - ging n ci m, n cho ci nhn phong ph, c nhiu phn tch
ng
64
- t American Economic Review vit. Mr. Kornai bin tt c chng
ta thnh ngi chu n bng vic, cho bc tranh lp lun c logic v cht
ch tc phm ca ng l hin tng duy nht cho n ngy nay. Chng
u trong th gii cng sn xut hin mt tiu lun nh th
65
- y l
khng nh ca bi ph bnh ca Economica London.
Nhiu nm sau ti ch thn gp Alec Nove, Joseph Berliner, David
Granick, Nikolas Spulber v nhng ngi khc, nhng ngi vit cc bi
ph bnh ny. H bo ti, cun sch khi gy n tng ln th no. H
on gi on non, ai c th, l ngi ln ting sau bc mn st, v
dm ni ci, m cun sch m ra trc th gii bng ting Anh.


H ui ti ra khi vin

Nhiu n tng quyt nh ca i ti gn vi ph Ndor Budapest.
Trc chin tranh vn phng lut s ca cha ti y. Nh ti nhc
ti, Vin Khoa hc Kinh t chuyn v y.
*
Cui thng mi mt 1956
gc ph Ndor v ph Mrleg ti gp b th qun u qun V ca ng
Cng nhn X hi ch ngha Hungary ang c t chc li, mt ngi ph
n cn tr, m ti bit k t mt t ngh mt chung. Chng ti bt u ni
chuyn. Nh tt c mi ngi trong nhng ngy y, chng ti nh gi tnh
hnh chnh tr. Trong lc ni chuyn ti thng bo vi c, rng ti khng l
ngi Marxist. Ti nhn mnh, rng iu ny ti khng ni thm vi c
vi t cch c nhn. Ti yu cu, vi t cch b th qun u hy ghi nhn
thng bo ca ti.
V sao ti li ni iu cho ngi ph n thn thin v tt bng ny?
Chc l v tc, v bng bnh. Ti mun tch mnh ra khi nhng ngi -
va mi hon hn t n tng cch mng- vi v t sp xp li. Ti
cng ni vi nhiu ngi vin chnh thng bo ny v t b ch ngha
Marx. khi y bt u t chc li ng. T cch ng vin ca cc
ng vin c t ng chm dt. Ai li mun l ng vin, ngi phi yu

*
Mun hn U Ban K hoch Nh nc hot ng y, ti ph Ndor, ni ti thng
xuyn lui ti trong cng vic ca cc m hnh ton hc v k hoch ho ca chng ti.
y ti quen vi ngi v th hai ca ti, Dniel Zsuzsa, khi l cn b ca u ban k
hoch.


141
cu kt np. Cc bn cng phng mt thi ca ti, Erds Pter v Hoch
Rbert bt u vic t chc. Ti tuyn b, khng vo. Chng bao lu tuyn
b ca ti vi b th qun u cng n vin. Mt ln v mi mi h a vo
h s cn b ca ti: Kornai Jnos tuyn b rng mnh khng l ngi
Marxist. T b ch ngha Marx khng c nh gi l li lm c bit lm
vi Varga Istvn, Theiss Ede hay Rcz Jen, nhng ngi c quy t
trc l cc nh kinh t t sn. Ngc vi h ti khng l k v o,
m trc l d gio, ri phn o. Ti mt ln s hu tri thc v ti
phn bi n. L ngi ngoi ng nguyn thu- y l tnh trng c
th chp nhn c. nhng ngi ngoi ng nguyn thu ngay s im
lng cng c nhng ngi cng sn coi l hnh ng thin . Ngc li,
k t b ng, t b ch ngha Marx, l k phn ng, l k phn bi.
Phn ln cc ng nghip ca ti vin - ngi th sau do d ngn
ngi, ngi th sau do d di hn quyt nh li gia nhp ng. Nhiu
ngi trong s h cm thy quan trng l h n phng ti, v gii thch v
sao h li lm th. Tnh hnh ny kh k qui. C nh l h xin php hay xin
ra ti tm hn vy.
Hai ngi, Nagy Andrs bn ti v ti, chng ti khng lay chuyn, v
trnh ngay c ngh gia nhp. Ngy nay, nm 2003, ti khng mun nh
gi con ngi theo vic, ai l ng vin di ch Kdr v ai khng.
Ti bit, l cng c nhiu ngi t t v tt bng bn trong ng, v c
nhiu k bt lng v gian tr gia nhng ngi ngoi ng. Trong nhng
k c ca mnh by gi ti ang ni v giai on 1956-1957, v mt ni lm
vic tr thc, ni tr mt hai ngoi l tt c cn b u l ng vin cho
n 23 thng mi. Trong nhng ngy cch mng ni lm vic ny tt c
mi ngi by t cm tnh vi nhng thay i, v hu nh chng c ai
ni d ch mt li chng li. Ri cc xe tng Soviet nh gc cch mng.
Sau nhng s vic ny li ln vo ng khi vic ny d sao c
ngha c bit trong con mt ca ti. S bin ho nhanh cy vo trong ti
s hoi nghi v ng vc khng th khc phc ni cho n tn ngy nay i
vi s bn gan v tnh nht qun trc sau nh mt ca con ngi.
C th, l khi ti qu kht khe v cng nhc trong nhng phn xt
ca mnh. Chc chn nhiu ngi vn l ngi chn thnh theo ch ngha
x hi. Trong s h c nhng ngi suy ngh vi nh lng thin rng,
vo li ng h c th lm nhiu hn s vic chuyn bin thun li hn,
so vi nu h ngoi. Ti cng cng nhn, c, c l khng t ngi
gi vng li ha ca mnh, v vi t cch ng vin h u tranh cho ci
cch v cho s pht trin ca t nc. Tuy nhin khi ti khng c
kh nng chp nhn loi suy ngh ny.
Vi tun sau s bt u khi phc ngi ta gi t trung ng ng.
Fock Jen, sau ny tr thnh th tng, tm ti. Trc ng l b
trng b luyn kim v cng nghip ch to my, khi chng ti bit nhau.


142
ng mun xem xt ci cch c ch kinh t. ng nghe v cng trnh ca
ti, v yu cu ti hp tc. Ti khng m nhn.
Varga Istvn tm ti, trong thi k Rkosi ng b gt sang l v khng
c ti - bt chp hiu bit kinh t su rng v uy tn chuyn mn ln
ca ng. By gi chnh ph Kdr-Mnnich mi ng lnh o mt u
ban gm cc chuyn gia, m nhim v ca n l tho chi tit cc kin ngh
ci cch. Trong cc thng trc ti nhiu ln ni chuyn vi Varga. Ti
nhc n rng, ng nghin cu k quyn sch ca ti v kin ngh ci
cch c chun b h nm 1956 vi s ch o ca ti. ng c thuyt phc
ti tham gia vo cng vic ang khi ng ny. Ti khng m nhn.
V sao khng? Ti t chi hp tc, khng phi v khi gi nh nim
tin l thuyt ca ti l, h thng x hi ch ngha l khng th ci cch
c. Ti cng chng th ni c rng, ti l ngi c v ngc. Ti
chng bao gi chp nhn lp lun i lp kiu machiavellist cng xu,
cng tt. Ti cm thy li rng, nu gi nh s b buc ca tp trung
ho quan liu nh i mt cht.
Ti ng i lp vi ci cch khng phi vi t cch nh kinh t, m l
cc l do chnh tr thc y. S can thip Soviet lm ti phn n su sc.
Ti cm thy tc gin v khinh b i vi Kdr Jnos v cc bn ng,
nhng ngi lc u ng v pha cch mng, sau th phn bi. Ti
coi vic bt cc Nagy Imre v cc bn ng l s phn trc kinh khng. Vi
trang trc ti k mt cch chn thnh, ti bi ri trong ni tm th
no vo nhng ngy cch mng thng li. Ti khng bit quyt nh, ci
ti cn lm l g. Khi cc bn nng ca ti khng mch bo ti. By
gi tnh hnh hon ton khc, trong cc thng sau tht bi, k t , t khi
cch mng tht bi. Ti cm thy mt cch t pht: ti phi ni khng.
Cui 1957 trung ng ng c mt u ban kim tra, vin ng vai
tr nh th no trc, trong v sau phn cch mng. U ban do Hy
Lszl, hiu trng trng i hc, lnh o. (Ngi mt khc tuyn b:
Chng no ti cn l hiu trng Trng i hc Khoa hc Kinh t Karl
Marx, Kornai khng th dy y.) Th k v ngi lm mi vic ca u
ban l Molnr Endre, ci tay Molnr Endre vit bi cay c nht chng
li ti. din ra s git dy ng sau cnh g.
*
Mt quan im l, phi

*
Ma xun 1958 ban lnh o ng ca vin khn thit khuyn nhng cn b ng vai
tr tch cc trong nhng ngy thng mi, trong c ti v Nagy Andrs, rng chng ti
hy tn dng hi ngh cng tc c triu tp hp vo thng su t ph bnh thnh khn.
Chng ti hy tch mnh ra khi phn cch mng, ra khi Nagy Imre, ngoi ra hy tuyn
b s trung thnh ca chng ti i vi ban lnh o mi do Kdr ch huy v lng trung
thnh ca chng ti vi ch ngha Marx-ch ngha Lenin.
Hi ngh din ra ngy 23 thng su 1958, ch vi ngy sau khi a ra cng khai bn n
ca v n Nagy Imre. Nhiu ng nghip ca chng ti i rt xa trong vic rt li cc
quan im trc y ca mnh, trong vic ln n cc hnh ng ring ca mnh. Andrs v


143
gii tn vin, nh mt trong nhng ca ch ngha xt li. Friss Istvn v t
chc ng, ch yu l Erds v Hoch u tranh bo v vin. Nh
ngn ng thnh ph Pest ngy nay ni vi ng ging Hung: h hi
sinh hai chng ti, Nagy Andrs v ti.
*

Friss Istvn cm thy khng thoi mi, bn thn ng cho chng ti
bit quyt nh.
H chng ti t tm ni lm vic cho mnh. Andrs, mt chuyn gia
ni ting v ngoi thng, nh hng theo hng . Ti tm vic trong
ngnh cng nghip nh.
Vi tm lng bit n ti ngh n cc ng nghip cng nghip nh,
Sk Gyrgy, Simn Mikls, Flp Sndor, Schiller Gyrgy v nhng ngi
khc, nhng ngi gip kim ch lm vic. Thm ch, ti nhn c vic
lm khng n gin kim tin, m l lnh vc, trong ti c th tip tc
cng vic nghin cu mt cch che giu. Trc tin ti tr thnh nhn
vin ca vn phng Thit k Cng nghip nh, sau l ca Vin Nghin
cu ngnh Dt.
S ng h ca Vin Khoa hc Kinh t lm cho s tm vic d dng
hn. Ti bit nhiu cu chuyn, trong ni lm vic trc r theo sau
nhng ngi b ui, v nu c th, lm kh cho vic chim vic lm mi.
Ti khng th dng li, nhng cuc in thoi cn mt nh th no xy
ra sau lng ti. Ti c cm tng rng, tnh nhiu linh hn ca Friss Istvn
li bc l, ln ny t pha thun li. Trong khi khng do xut ring ca
ng, m ca Hy v Molnr ng sn sng bin chng ti thnh vt t
thn, ri li mun gip chng ti c th tip tc s nghip ca mnh vi
t cch nh kinh t.
Ngy 15 thng chn 1958 ti ri vin vi tm lng nng tru. Hnh thnh
li sng mi ca ti. V hnh thc ti l nhn vin ca cc c quan va k,

ti tuy vy khng p ng li ku gi c nhc i nhc li. C hai chng ti quyt
nh, rng -nu phi ln ting di s thc gic ca cc bn tt bng vin- th chng ti
tha nhn nhng sai lm lin quan n cc vn kinh t khng lin quan n chnh tr.
Trong pht biu ca ring mnh ti ni vi cu chung chung v tm quan trng ca k
hoch ho v ch o kinh t tp trung, v v vic tc phm ca ti khng nhn mnh
iu ny- nhng khng c t ph bnh chnh tr, ln n cch mng thng mi v Nagy
Imre, tuyn b trung thnh v chnh tr v thc h. Andrs cng th. Thi ny ca
chng ti (nh ng nghip ny ng nghip n cn li vin sau ny m t c im:
thi ngoan c ca chng ti) cng c th ng vai tr trong vic, h ui ng hai
chng ti ra khi vin.
*
Trong cc hi c ca mnh Nagy Tams m t c trng cuc kim tra ng th ny: H
tuyn b vin l m, v th nn h ui mt m ngi. Friss tuy c n lc, v vic ny,
theo ti, c li cho ng ta, sp t nhng ngi ny vo cc ni lm vic c th chu c,
nhng d sao cng khng bo v h thc s. (OHA phng vn s 26. tr. 133. Thc hin
1986). V t kim tra ng vin c ng mt bi bo nm 1958 trn Tp ch Kinh t-
Kzgazdasgi Szemle. Thay cho tn y h ch k bng ch lng nhau K.I.


144
nhng thc t ti c th t do phn chia thi gian ca mnh. Mt phn cng
vic ti lm to nh ca B Cng nghip Nh. (i din vi khi nh m
m ca ph Gyorskocsi, ni ngi ta giam cc bn ca ti, v i khi
ngi ta li ti vo hi cung). Ti nh kh nhiu. Nhiu bui ni chuyn
cng vic ca ti xy ra khng phi cc phng lm vic, m qun c ph
Gresham hay qun Gerbeaud.
Ngay khi ti cm thy, mnh khng c l do thng hi hay
khin ngi khc thng hi mnh. ng, khng c Vin hn lm Khoa hc
Hungary v vin ng sau ti vi uy tn ca n, ti b b mc mt mnh.
Nhng bn cnh mnh ti c th thy mng li bo v v bn tay gip
ca bn b v ng nghip.


c t do, trong ci bng ca nh t

Ti nh m ti ngy 6 thng mi hai nm 1956 ti gp Halda Aliz, bn
i dng cm ca Gimes Mikls. Mi hai ngy trc Mikls ng y
ti nh m ti, ti hm trc anh ng ni khc. By gi t ra l, ngi
ta bt anh. y ln u tin ti cm thy, nh t in bng xung ti. K
t nhiu ln xy ra l, ban m ti bt thc v ting ng no , ti chy
vo bp nhn ra ph: khng ng chic xe, m ngi ta ch ti i.
Nh trc y ti nhc n, trong thi k Rkosi ti khng s b bt,
bi v nh ti vit ti l ngi mng du, can m bc ln thnh
bao ln, v khng s ng. By gi ti bit kh nhiu v ch . By gi
ti s.
Bt chp nhng ni s hi ti khng b t nc ra i. Vi tun sau khi
nh tan cch mng, bc mn st hu nh c m. c th vt bin vi
ri ro nh hn rt nhiu so vi bnh thng. Hai trm-hai trm nm mi
ngn ngi trn i. Trong gii bn hp ca ti cng c kh nhiu ngi
quyt nh ri b t nc, trong s c c bn thn nht ca ti Kende
Pter. Khi chng ti khng th bit, chng ti cn nhn thy nhau hay
khng. Liu s c c hi, ti i ra, hay anh v nc hay khng? Cng
vi v ti, chng ti quyt nh: li. Trong mt chng sau s ni chi tit
v th lng nan li hay di tn.
Trong u ti nh du nm 1959 nh nm kt thc giai on c
tho lun trong chng. y khng phi l s phn on ca lch s
Hungary, m ch nh du gii hn mt giai on trong cu chuyn ca
ring ti. Nhn li ti c th xc nh rng, s quy ry lp i lp li ca
cng an, chui hi cung lm tm hn khn kh chm dt trong nm
1959.
Vi Fekete Sndor, mt trong nhng ngi ni lon ca Szabad Np
chng ti ni chuyn nhiu ln: ai s ng x th no, nu b bt, v b hi


145
cung.
*
Anh t tin tuyn b rng, khng khai. Ti khng tin li anh ta. (C
l, nh chng ta s thy). Ti hnh thnh kin ca mnh trc nhiu,
sau khi ti ni chuyn vi nhng ngi b tra tn trong cc phng tra
kho ca Rkosi v Pter Gbor, v c nhiu loi bi vit v ci g xy ra
trong qu trnh hi cung Lin X, Nam T v Hungary. Kt lun l hon
ton nht tr, chng ai c th chng i n cng. Ph thuc vo sc mnh
th cht v tinh thn ca ngi b tra tn, anh ta s khai mc tra tn
no. Nu k tra tn sn sng tra kho bt k cp no c th t n
mc, khi ngi b tra tn sn sng nhn bt c g.
**
Ti b tro khp vai
kinh nin, v mi ln tro gy ra au n khng th chu c, cho n khi
c nn li. Ti c c tnh t hnh h, l trong tr tng tng ti c kh
nng tri qua ci xu trc, ci c l - c th xy ra. Ti suy ngh k,
mnh s lm g, nu ngi ta c b tro khp vai ti, v thng bo: chng
no ti khng , th ngi ta s khng nn li.
Ti quyt nh: ti la chn nhng hnh ng chnh tr ca mnh sao
cho, ti ng b ri vo tay nhng k tra tn. S khi phc cng sn din ra
di ci bng ca cc xe tng Soviet. Ai c th bit trc, ch p bc
mi s s dng cc dng c no, cng an chnh tr ca ch Kdr s ly
bao nhiu t cc phng php ca Cheka
+
, ca NKVD
++
hay ca VH (C
quan bo v Nh nc Hungary, thi Rkosi). Ti s tra tn. Nhng t nht

*
Mt trong nhng cuc ni chuyn nh vy xy ra ti nh ca Fekete. Nh by gi mi
sng t ra t cc h s cng an, khi h nghe trm, chng ti ni g trong cn h
(BTL 0-10986/1, tr. 187-196. Bo co v nghe trm cn h ca Fekete Sndor. Ghi ngy:
4-7-1958). Ngy 4-7-1958 ti n thm Fekete. Nh bnh thng, chng ti ni v
chuyn: v cc ch tm cao (ci cht v vang ca Giordano Bruno v nhng ngi d
gio khc, tng lai ca Trung quc) v cc ti tm t cao hn (tnh l ng ca nh
Kornai trong gip ni tr, ngh nh tin thu nh mi). Nhng cng an tin hnh nghe
trm v x l khng theo di k c cuc ni chuyn, khi vn ni ln gia chng ti:
mi ngi c bao nhiu sc lc o c chng li s hnh h. 46 nm sau, khi ti c
vn bn bo co, trong y cc phn du chm chm v du hi, ti c nhng cm
gic mu thun. Thin ch nht l ti ci nho s v vn ho v s dt nt ca nhng
ngi cng an, ci nhng s hiu lm ngu ngc y ry trong bo co, nu gi nh sau
ngn y nm- s gim st t duy t do, s xm phm tin vo nhng cuc tr chuyn c
nhn ca con ngi khng li lm ti phn n.
**
Orwell (2004 [1949], tr. 270-271 v 277) minh ho mt cch d hiu iu ny bng my
tra tn, trn c thang nh lng. Ch cn ko ci cn ln mt cht, v kh hnh tng ln
ngay. T nhn ch khc cc t nhn khc ch, mc 40 hay 90 th sn sng tha nhn bt
c s kt ti gi mo no, phi bi bn tnh ring ca mnh. Tnh c l chnh trong nhng
ngy ny, khng lu trc khi anh b bt, ti cho anh mn cun sch ca Orwell ( ti
liu BTL V-145-288/2, tr. 326. Ghi ngy: 18-12-1958. Bn t khai cung ca Fekete
Sndor, im 6).
+
( - ) U ban c bit-c quan an ninh chnh tr tin thn ca
KGB Lin X.
++
(, ) Dn u Nhn dn v i ni t
chc cng an mt Lin X.


146
ti cng s, l - nu h hnh h, v ti s khng c kh nng gi vng t
th ca mnh ti c th phn bi khng ch chnh mnh, m c nhng
ngi khc na. Ti cng mun bo v mnh khi s s nhc ny, khi ti
quyt nh rng ti trnh cc hot ng bt hp php. S nhn ra mt cch
cay ng v tnh to nhng hn ch ca ring ti l mt trong nhng l
do ca s nhn bit ny.
y ng ni thm cu chuyn ca bn tr chuyn ca ti, Fekete
Sndor. Anh dng cm tham gia vo nhiu hot ng bt hp php.
Ngi ta bt anh. H khng tra tn anh v th xc, nhng e do vi gi
treo c. Trong ni kinh hong anh khng ch th nhn nhng vic lm
ring ca mnh, m ni tt c v cc bn anh, cc bn tinh thn ca anh,
tt c ci m anh bit.
*
(Trc ti trch li khai ca anh lin quan n ti,
v mun hn ti cn quay li).
Nh th ti c quyt nh r rng. Th nhng khng th bit chnh
xc, s hp php tch khi s bt hp php u. Ngay c mt nh nc
php quyn cc ranh gii do lut nh cng khng lun lun r rng, khng
m h v mi th - ch ni chi n di thi ch chuyn ch cng sn.
Lc y kh nng l gii rng ri ca quy nh php l trn giy nh ra
nhng ranh gii rng v lng lo i vi vic, cc c quan truy n ti phm
v cc to n nh gi ci g l hnh ng phm php. Quyt nh ca ti,
rng ti gii hn hot ng hp php, lm gim xc sut bt v kt n
ti, nhng khng loi tr kh nng ny.
**

Hn th na ti cng khng hon ton nht qun trong gi ng
quyt nh ca mnh. i khi do s , l l khng thn trng, lc khc ti
li c vt qua cc ranh gii hp php, to c hi h quy trch nhim
mt cch hp php. Tnh k quc ca cu chuyn ca ti l, nh s r ra
sau, i khi chnh nhng s kin m tuy gi ng quyt nh c nu
trn ti t chi tham gia vo cc hot ng bt hp php - li ko ti vo
gn cc v n hnh s.

*
Ti trch Litvn Gyrgy, ngi trong mt cuc ni chuyn bn trn m t thi ca
Fekete Sndor th ny: H ch cho anh ta anh th nhn iu ny rt cn mt - nh
ca Gimes Mikls trn gi treo c. Bng cc cng c nh vy v tng t h c tc ng
ln anh. Anh n im, ni anh thy rng, vi s t chi anh ch c th lm hi thm
cho tnh th ca mnh. S thc l, anh ni mi th v mnh, v cng l s thc, rng
chng ai b vo t v anh ta, vic ny tt nhin khng n thun ph thuc vo anh ta, bi
v khi h mun chm dt cc v ny.. (Cuc ni chuyn bn trn do Csalog Zsolt,
Kozk Gyula v Szab Mikls hng dn. Bin bn do Oral History Archvum gi. OHA
phng vn s 800, tr. 953. Thc hin 1981).
**
Tiu lm t 1957: Hai ngi ni chuyn v cc bn ca h va b kt n. Vic mt
ngi Budapest A b tm nm t ti cn hiu c, nhng v sao B li b bn nm, bi v
anh ta chng lm g c? Chuyn ny ti cng chng hiu ni. V khng lm g
thng ngi ta ch kt n hai nm.


147
H hi cung ti nhiu ln, sau mt thi gian hu nh hnh thnh
thi quen ca ti v vic ny. Tuy vy thc ra y l kinh nghim khng
khip, m ti khng th rn luyn cho quen c. Nu ti nh k, mi dp
nhn c trt gi, ti c cch chun b mc no .
*
Trt gi
chng bao gi cho bit, h mun hi cung v v vic no. Ti c suy
ngh k vi s tp trung cc i, h s hi v chuyn g. Trong tr tng
tng ti din trc i thoi d kin trong nhiu bin th: ti tr li th
no cho mi cu hi kh d c th d kin. im da cho vic ny i khi
c th l, trc ti h hi bn hay ngi quen no ri, v khi ti c
th on, chng trnh hi cung s l g. Phn ny ca s chun b thc ra l
mt bi ton tr c, mt cuc u tr tu tay i gia s quan hi cung v
ngi b hi.
y l bi ton cc k kh. Khng phi mt ln ti b bt ng, rng
ngi hi cung bit chnh xc ci, m ti mun gi b mt vi anh ta.
u tin anh ta nghe ht li cung khai- na ng, na gi - ca ti, v sau
cho bit, anh ta bit thng tin nh th no.
Nhng ci kh thc s ca tnh hnh khng lin quan n, tr thng
minh v s tho tin ca ngi hi cung v ca ngi b hi sc vi nhau.
Th lng nan thc s mang tnh o c. Trong x l mt thng tin, chng
ta, nhng ngi c t do, th tho thun vi nhau, thm ch - trc khi b
bt- chng ta tho thun vi nhng ngi sau b bt. (Mt cch v ch
khng phi mt ln, bi v ai trong nhng ngi t do hay nhng ngi
b t vi phm tho thun). Vn tr nn nghim trng hu nh khng
th chu ni, khi tr nn kh nghi, l ngi b hi lm hi chnh mnh bng
ci g v lm hi nhng ngi khc bng ci g. Nu ngi hin ti b hi
vi t cch nhn chng, khng sn sng ni v bt c g, th hu nh chc
chn, h gi . Nu mun trnh vic h b t, th phi ni ci g .
Nhng ni bao nhiu? i vi cu hi ny chng ti khng c tho
thun trc. Chng ti khng tho thun v mt quy tc o c cho
thi gian ca cc cuc hi cung.
Ti th a ra cho bn thn mnh cc quy tc v cm on o c.
Ti s khng l nhn chng ngoan c, khng ni bt c g. Ti sn sng ni
v, ci m ti gi thit, rng ngi hi cung ng no cng bit ri. Ti
sn sng ni nhng s thc, m ti gi thit rng, vic cho bit khng lm
hi n nhng ngi b bt. Khng chc chn, rng ti lun lun
thnh cng gi ng mt cch hon ho cc quy tc ny c a ra cho
bn thn ti trong cuc chin mo-chut gia ngi hi cung v ngi b
hi. Trong mi trng hp ngn y l chc chn: ti khng bit, l ti c

*
Mt ln ti b m nng, v nm nh. Khi s quan cng an n nh ti, v ngi cnh
ging ti anh ta thm vn. Ti nh ci ting th pho, khi anh ta i khi, v c gip vic
ni tr d thng ca chng ti, Magdi, xut hin vi mt li c ph.


148
lc no vi phm cc quy tc ny. Ti bit, rng cc quy tc ny khng phi
l cc i hi cao c ca s anh hng. Ti khng m nhn vic, ti l anh
hng chnh tr, ngi bin bi bo cha ring ca mnh thnh bi lun ti.
Ti a ra tiu chun khim tn hn nhiu, cc i hi s ng ca tnh
chnh trc ca con ngi, cho bn thn ti, v ti c gng, mc ti c th,
gi ng nhng tiu chun ny.
Ti chuyn sang mt vi trng hp c th, khng theo th t thi gian
hi cung, m theo trnh t ca cc s kin, m h thm vn.
Lin quan n v ca Lcsei Pl l cc s kin xy ra ngy 29 thng
mi, ngy thnh lp t Magyar Szabadsg. (y l mt th d v ci, ni
chung ti va ni n. Ti khng m nhn vic vit bi v sau mt m
ti tch ra khi to son. Th m ti vn khng trnh c, ngi ta lm
phin v chuyn y).
Trong v ca Lcsei chng ti tho thun vi nhiu ngi v li, m
chng ti s ni n cng an, chng ti ni chuyn vi lut s bo v
(ti tin, khng thnh cng). Khng ch khi cng an iu tra, m khi ngh
n ti cng b triu tp lm nhn chng.
66
Sau khi c t do, vi Pali nhiu
ln chng ti nhc n cc cuc ly cung. Tht cm ng v ti c th
ni thm, vi s yn tm o c ti nghe nhng li qu mn, m Pali
ni vo dp sinh nht th 75 ca ti trong bui gp mt ca cc bn b hp
nht ca chng ti. Anh lm sng li cuc hi cung to n, ging ni hi
hp ca ti, b mt hong ht ca ti tot ra l, i mnh ng lm hi Pali.
Nh thy r t li ca Pali by gi: vi anh ta , ngi thu lu mt mnh
trn gh b co, ci lm anh ta d chu nht, l khi ri khi phng ti
ngoi li, v nhn anh vi ci nhn ng vin, tru mn.
Na u thng mi mt 1956 Gimes Mikls, cng vi nhiu nh bo
mt thi, gi c ti n phng anh Nh xut bn Corvina, v t vn
: cn phi tip tc khng c bng bin son v lu hnh bo hay tp ch
c nhn bn mt cch bt hp php. Ti khng nhn tham gia. Ngoi
nhng l do cm bn trong, m ti ni n, trong trng hp ny, vic ti
khng thy ngha trong tnh hnh cho trc, cng a ti n kin
ngc li. Vi sc mnh qun s th bo ngi ta nh tan cch mng,
v khi phc li chnh quyn cng sn. Mt t bo nh c nhn bn
by gi bit t ai ng sau mnh, v bit huy ng cc bn c ca mnh
cho ci g? Ti thy, rng nh hng chnh tr c k k vng c khng t
l vi ri ro.
Lp lun ny c l hay khng. Cho n tn ngy nay ti khng chc
chn vo cu tr li. Nu chng ta t ln bn cn ri ro-li ch, th ti
ng. Ch c iu y khng phi l cch tip cn kh d duy nht. Trong
vin cnh lch s vic, dn tc Hungary c nhng ngi anh hng chp
nhn mi him nguy, nh Mikls, c gi tr o c to ln ca n. xut
hin t bo c tn Oktber 23 (23 thng Mi), v vi s thc tr tri ny


149
n chng minh, rng h khng th hon ton lm cm lng tinh thn ca
cch mng.
ph Gyorskocsi ngy 16 thng t 1957 h bt u lc vn, ai tham
gia cuc hp , ti Nh xut bn Corvina.
67
Ti ni lp l, vin c rng,
ti khng nh. Ri s quan hi cung bt u c bn khai cung ngy 10
thng t ca mt ngi tham gia, ca P.P. khi b bt, bn khai cung k
y chi tit v ph hp vi s thc v cuc hp.
68
Ci ti nghe c,
qut mnh vo ngc. Trong bn thn mnh ti ngh, l mnh khng th lm
khc vic xc nhn li khai ca P.P. lin quan n danh sch nhng ngi
tham gia.
S quan hi cung cng i ti xc nhn, l trong cuc hp xy ra Nh
xut bn Corvina Gimes Mikls kin ngh lp t bo bt hp php. Ti cng
b mt phn t bin bn hi cung:
Hi: Gimes nu ra cc vn g trong cuc hp?
Tr li: Ti khng cn nh vic ny, bi v trong cuc trao i ni
n nhiu vn khc nhau, ang tn ti lc .
Hi: Theo nhng s liu chng ti c c, Gimes cp c th
y n vic khi ng mt t bo bt hp php. Ti trch cho ng li khai
ca P.P. lin quan n vic ny. Gimes trnh by, rng anh ta khi ng
mt t bo nhn bn bt hp php, m anh ta mun xut bn u n. Anh
hy khai v vn ny.
Tr li: Lin quan n vn ny ti khng nh, v lin quan n t
bo ti khng bit ni g khc, xt rng, ti tuyn b, l ti khng mun
tham gia vo bt c hot ng chnh tr tch cc no.
69

Ti tin, vic ly cung ca ti l mt s kin khng c my ngha xt t
quan im iu tra. Trong danh mc ti ca Gimes chuyn ai c mt
Nh xut bn Corvina vo thng mi mt, khng c ngha my. Nu ci
c ngha, th chnh l s thc, rng cui cng anh cho ra t bo ny -
iu m bn thn Gimes di p lc kinh khng ca cc cuc hi cung sau
th nhn.
*

Cuc hi cung lm ti chong vng, chn ng su sc. Ln u tin
by gi ti bt gp s kin, l mt ngi b bt, trong trng hp ny l
P.P., a ra li khai chng li cc bn b bt ca mnh v cc chin hu
mt thi nay vn c t do ca mnh. Khi 47 nm sau, trong qu trnh thu
thp t liu cho hi k ca mnh ti c ht nhiu t liu ca h s ca
P.P., i vi ti tr nn r rng, l anh ta cung cp thng tin l chi
tit v nhiu ngi hu nh ngay sau khi anh ta b bt.
70


*
Cun sch ca Rvsz Sndor vit chi tit, p lc v s e do rng rn nh th no
nng ln Gimes Mikls t ngy b bt n phin x to n, trong ngi ta kt n t
hnh anh.


150
Cuc hp nh xut bn Corvina l trng hp th hai, khi ti tuy
ni khng vi vic tham gia vo mt hot ng, nhng iu ny cng
khng cu ti khi vic, ngi ta triu n ph Gyorskocsi.
V ca Fekete Sndor xt t quan im ring ca ti l khc vi
trng hp ny. y c th cung cp th d v vic, ti khng nht qun
trong t chi tham gia cc hot ng m mu, bt hp php.
Vi tn gi Hungaricus Fekete vo giao thi 1955-1957 vit mt tiu
lun, trong anh th nh gi v cch mng, v cc nguyn nhn, din
tin, cc thnh cng v tht bi ca n.
71
Anh gii thiu vi nhiu bn
ca mnh, trong c c ti. Ci, m ti ni cho anh trong cc cuc ni
chuyn cn mt ca chng ti, anh nhc li chnh xc trong bn t khai
cung ca anh cng an. Theo quan im ca ti, tiu lun ca anh l
Marxist qu ng, nh chng trc ti nhc n ri.
Quay li s phn ca Hungaricus, bt chp nhng do d ca mnh v l
thuyt, quan im v chnh tr ti sn sng gip, anh a tc phm ca
mnh sang phng Ty mt cch bt hp php, v cng b . Trong hi
bn b ca ti Fekete lm quen vi Jorgosz Vasziliu (George Vassiliou),
con ca mt nh lnh o cng sn Hy Lp Sp (Cyprus).
*
Jorgosz l mt
thanh nin d thng v thng minh, l nghin cu sinh ca Friss Istvn.
Anh n vin vi t cch , ni anh kt bn vi Nagy Andrs v ti. Anh
n nh ti nhiu ln. Anh chun b i Php v Anh mt cch hon ton hp
php, v m nhn mang tiu lun ca Fekete ra, v chuyn cho Kende
v Fejt Ferenc, nh s hc v nh bo ni ting huyn thoi sng Paris.
**

Khng phi ti nh anh lm vic , nhng ti bit. Nh t bn khai cung
ca Jorgosz cng an t ra l: l quan trng i vi hi Fejt, rng
Jorgosz cng c th vin dn n tn ti. Vic ny gip thuyt phc
nhng ngi Paris, rng y khng phi l s khiu khch. Tiu lun c
xut hin trn cc din n tr thc Php hng u, v gy n tng ln.
72

Jorgosz tho thun vi ti trong mt li nhn mt m, trong anh bo
li, rng anh chuyn tiu lun cho nhng ngi nhn.
Cng an quy nhiu Jorgosz.
73
Anh l ng vin, v v v ny ngi
ta khai tr anh. Khng lu sau anh vnh vin ri Hungary.

*
Nm 1991 Hegeds Andrs phng vn anh ta, v t liu phng vn cng c xut
bn dng sch ting Hungary. Trong cun sch ny tn anh ta c phin m sang ting
Hungary l Georgiosz Vasziliu. Chng ti, nhng ngi bn Hungary ca cu thanh nin
Hy Lp, gi anh ta l Jorgosz. By gi, nh li cc s kin, ti cng gi nh th.
**
Trc khi di tn, cng vi Jzsef Attila, Fejt Ferenc l mt trong nhng bin tp
vin ca t Szp Sz (T p). ng to c uy tn ln Php, ngi ta coi ng l mt
trong nhng chuyn gia ni ting nht ca vng ng-u. Trong nhng tun, khi ti vit
cc dng ny, cng cc bn Hungary ca mnh ng k nim ngy sinh th 95 ca ng.


151
Ba thp nin sau, vo nm 1988, Jorgosz Vasziliu tr thnh tng thng
Cng ho Cyprus.
*

Nhng hy quay li 1958-1959 v ph Gyorskocsi. Sng t ra l v
sau cc li khai th nhn ca Fekete v Vasziliu, cng khng th t chi
c, rng ti gi quan h vi Kende Pter,
74
v rng ti bit vic a
lu Hungaricus ra ngoi.
75
Nh th r rng c th chng minh rng, ti
b qua ngha v t gic.
**

Trong trng hp a Hungaricus ra ngoi, hin nhin ti vi phm
quyt nh ca ti, rng ti khng m nhim hot ng chnh tr, v trnh
tham gia vo cc hot ng bt hp php. Ti khng bit a ra li gii
thch r rng, ci g thc y ti n s thiu nht qun. C l l, trong
m bng bong ca cc si dy b bn rt kh t chi ht ln ny n ln
khc tt c cc li mi gi. Trc tun th cc iu cm k m bn thn
ti a ra, ti ht ln ny n ln khc khc t, khi cc bn thn nht
ca ti mi tham gia cc hot ng chnh tr. Fekete Sndor l bn ca
ti, tuy khng thn, nh Kende, Lcsei hay Gimes. Khi ni ln ngh gi
Hungaricus ra ngoi, Kende Paris, Lcsei v Gimes th trong t. C
l ti s, rng - nu by gi ti t chi gip ti c th mt tnh bn ca
Fekete, ca ngi duy nht, ngi vn cn c th gp y trong gii bn
b gn gi mt thi.
Nhng tnh bn ny nh th cng b mt.


Tnh bn v tnh on kt

Ti cm thy tnh on kt vi nhng ngi b ch Kdr truy n l rt
quan trng. Vang ln trong tr nh ti, ci m nhng ngi va c gii
phng khi nh t ca Rkosi trch, rng nhng ngi trc y l bn ca
h b mc h v v con h.
Bn thn v rt yu qu ca ti l Novobszky Sndor, mt trong nhng
ngi ni lon ca Szabad Np. Anh vit bi ni ting, v c nhc n
nhiu ln trc cch mng cho bo Vn hc (Irdalmi jsg). Bi bo ni
v tnh kiu cng cng sn, dng li ca Stalin: Chng ta nhng ngi

*
Gncz rpd, Tng thng Cng ho Hungary tham d mt cuc chiu i nm 1990
Nht Bn, khi ai ng vo bn cnh ng, v ln ting - vi ging ca ngi nc ngoi
mt cht, nhng bng ting Hungary tri chy-: Ti cng l mt tng thng Hungary.
y l Jorgosz, ngi khi gi a v tng thng Cyprus.
**
Tt c iu ny u c ghi vo tin n ca ti, m ngi ta li mang ra ht ln ny
n ln khc- mi khi h ng n tn ti trong mi quan h no y. C bit v vic gi
n phm phn cch mng c nhan Hungaricus sang phng Ty. Nm 1957 gi
quan h vi mt thnh vin trn sang phng Ty ca mt nhm phn cch mng b
mt. Ngy 9-2-1959 b cng an cnh co- li vn nm trong h s ca ti.


152
cng sn l nhng ngi c bit
76
Ngi ta khng th tha th cho
nhng li ma mai ca anh. Khi ngi ta bt anh, ti chng bit t g v
nguyn nhn ca vic bt gi. Ti tm Fehr Lajos, bn chung ca chng
ti, cng vi anh ti khng phi mt ln n nh Novobszky, chun b
cho cuc hp chi b ni lon. Fehr l chin hu thn mt thi ca Nagy
Imre, by gi thuc v nhm ti cao trc tip ca Kdr Jnos. Ti mun
nh anh can thip, vi ci u u tr, tr li t do cho Novobczky. Vn
phng ca anh Nh Quc hi. Ti n c n th k ca anh, ngi
m ti bit t to son, v ti ni trc cho c, v sao ti tm th trng
ca c. Fehr Lajos nhn li qua c: anh khng mun tip ti. Trong v
Novobczky anh khng mun lm bt c iu g.
Cng vi nhiu bn khc chng ti thng xuyn quyn tin cho b con
ca nhng ngi b bt.
77
Ti cm thy, vic ny va vi nhng hng ro,
m ti t ra trc mnh. Ti khng coi l hot ng chnh tr, m l hot
ng nhn o. Ti khng th khoanh tay nhn ngi thn ca cc bn ti
b khn kh. Trong mt vi trng hp khng ch l nhng ngi thn ca
bn, bi v Lcsei Gizi hay Novobczky va khng ch do l v ca cc
bn ti, m ti cng coi bn thn h l bn ca ti. Nhng ngoi chuyn
ny ra, chng ti, nhng ngi quyn gp tin, cm thy ngha v o c
ca mnh gip v con nhng ngi b t khng quen bit na.
Mt hnh dung ca ti li ho ra l o tng, c th l, hot ng nhn
o nm ngoi chnh tr. Khi vic iu tra v Mrei-Litvn-Fekete din ra,
ngi ta cng coi s quyn gp l mt phn ca m mu. Ti gi thit, rng
cc lnh o cng an nh li: mt thi i vi ng cng sn hot ng b
mt th Cu t ng h gia quyn ca nhng ngi b t l t chc x
hi c bit, vi n ng b cch li c th n vi gii rng hn ca
nhng ngi c cm tnh. H ngh rng, by gi s quyn gp ny cng ch
c th l t chc i lt. H chng th tng tng ni, rng khng ch
nh chnh tr, m tnh nhn o v tnh on kt vi nhng ngi b nn
cng c th thc y con ngi.
Cu chuyn ny l bun, nhng cng c mt mt khc ca n, m ni
theo kiu Pest th ng hn l tc ci. Trong khi sm st ca cc cuc bt
b b xung quanh chng ti, chng ti c gi s vui v ca mnh. Cui
nm 1957 chng ti bt u cng vic chun b ln t chc vui giao
tha. Chng ti t chc nh Hank Pter, c l vi 20-30 ngi tham gia.
Pter v ti l nhng ngi t chc chnh ca chng trnh vn ngh. a s
chng ti trnh din tit mc tp k hi c chun b k lng. Cnh thnh
cng nht vn sng ng trong k c ti. Fekete Sndor v Litvn Gyrgy
ko vt o ca h ra khi qun, buc tht lng trn o, i m li trai - to
ra n tng ca cc muzik (nng dn) Nga thc s. Cnh xy ra Xibri.
Ngi ta y Litvn n t trc, by gi Fekete n, v ln lt k
li, nh ai lm g Budapest. Mt nh cch mng ln ting mi ri


153
vo ng, ngi khc by gi b ngi ta b t, v v.v. Cnh c n nhn
vi ting ci vang, m tuy khng theo ng mi chi tit nhng t ra
l ci nhn tin tri.
Tr tiu khin tip din ti ph Gyorskocsi.
78
S hi hc gi treo c
bui giao tha ca chng ti c ngi ta coi l cc k nghim tc, tr vui
nhn ca chng ti c h nh gi l mt phn ca t chc m mu. L
s th sc, m vi n t chc ny mun th, lm sao c th tuyn m
ngi, v lm sao c th gy khng kh phn cch mng gia h.
Nh gia chng (v mt phn nhn li, t cc h s ca cng an v t
cc bo co ca nhng k ch im) ho ra l: khng phi tt c cc mi
quan h bn b sng st c qua cc nm nng n ny. Song cc mi quan
h vt qua c, th chng mnh ln. i vi ti c rt nhiu ngha l,
c nhng ngi, m ti c th tr chuyn chn thnh v tin cy,
nhng ngi m ti c th tnh n trong nhng giy pht kh khn nht.
u tin ti mun ni v Teri, v u tin ca ti. Chng ti sng
nhng nm thng kh nhc cng nhau. Teri bn cnh ti, ti lun lun
c th tnh n s thng cm, cc li khuyn, s gip ca Teri.
Khi ti rt thn vi Hank Pter v Kati, Lcsei Gizi, Fnyi Duci,
Csat va, Litvn Gyuri v va, Nagy Andrs v Losonczy gi. Nhiu si
dy kt chng ti li: t trao i tin tc chnh tr nng hi n nhng tranh
lun l thuyt, t vui a pha tr chung n cng gip nhng ngi b nn.
Chng ti kt nhng tnh bn ny cho c cuc i.
Sau ny khi ti sng kh lu M, ti quan st thy, ngi ta d phn
pht tnh t bn n th no. H gi nh th c nhng ngi, m h i
khi tn gu mt cch thoi mi mt ba tic hay nhng ngi mt i ln
h gp trong mt u ban i hc. Trong gii chng ti khng quen phn
pht s xp hng ny mt cch nng ni. T bn c a v, c hng ca
n. Khng c bn th khng th sng ni trong ch c ti.


154
Chng 7

CC TRNG I HC CA TI

1957 - 1959




Maxim Gorky gi nh vy thi k, trong thay cho cc gio s i
hc - cuc sng dy ng nhiu th. Ti cng vui lng dng thut ng
ny, lin quan n chuyn pht trin ca ring ti. Ci m ti bit c
trc 1955, vi t cch l kinh nghim c th dng c v bi hc gy v
mng, lm tnh ng - hy nh gi l o to d b. Song ngay c sau khi
ti tr thnh nh nghin cu khoa hc chuyn nghip, thc ra ti vn tip
tc hc nh mt ngi t hc, nhng by gi c phng php hn nhiu.


T o to

Sau khi cch mng b nh gc, quyt nh trong ti tr nn vng chc,
rng trong khi ti khng ri b t nc ti mun thuc v ngnh kinh
t phng ty. S phn n, m ti cm thy v s ko vo ca cc xe tng
Soviet, cho mt xung lc c bit mnh rt c thc v nh hng
phng Ty.
Ti c tri chy ting c, ngc li s hiu bit ting Anh nhn c
thi trung hc ca ti b mai mt. Mt trong nhng vic cn lm u tin
ca ti nm 1957, l ti hc ting Anh u n. Nu ti ni khng c
tri chy, th ti nhanh chng c kh nng c vn hc ting Anh.
L khng trng, nu ti ni: ti ngu nghin cc cun sch (ti lm
vic ny thi nin thiu vi vn hc). Ti hc nhiu v c h thng. C
l ti c li khuyn t ai , c l ch do ti may mn, trong mi trng
hp s la chn cc tc phm c bn thnh cng tt. Ti bt u vi
cun sch gio khoa nhp mn ni ting ca Samuelson,
79
m ti c bn
dch ting c. c tng quan mc trung (intermediate) ti hc rt
k cun sch gio khoa hng u v mt s phm v hin i, gm ba tp
ca nh kinh t hc Ty c Erich Schneider.
Vi vic ny, vic nghin cu cc sch gio khoa ton din cng chm
dt, v k t ti ch c cc sch chuyn kho, cc tuyn tp bi nghin
cu v cc bi bo tp ch. Vn cn nhiu loi v ghi chp ca ti, m ti
dng ghi chp v cc tc phm ti c. minh ho (khng theo th t ti


155
hc, m theo th t abc) vi trong s cc tc gi: Arrow,
80
Arrow-Karlin-
Scarf, Boulding, Eucken, Haberler, Hayek,
81
Hicks,
82
, Kalecki, Pigou,
Samuelson,
83
Stackelberg
*
v Tinbergen
84
. y ti ch nhc n cc tc
gi, m v h - sau ny, trn c s nhng hiu bit ti thu c nc
ngoi ti bit l cc tn tui ln.
**
Bn cnh ti cng c nhiu tc
phm, m sau ny ti c th xc nh: ti khng may vi s la chn
chng. Ti c th dnh thi gian v s mt mi c chng tm hiu
cc tc phm xut sc hn. ng tic, khng c sn thy gio c kinh
nghim, thng tho v vn hc chuyn mn hin i, ngi c th hng
dn ti.
Ti hc rt su v tp trung. Ti khng ch c qua vn bn, m, ch v
mc ch nh k hn cng ng ti ghi chp cn thn ni dung chnh ca
chng, gii cc bi tp. Bt k khi no vic c to c hi, ti th suy ngh
k: suy ra g t nhng ci c i vi mt nn kinh t x hi ch ngha.
B my c th s dng c hay khng hiu hot ng ca mt x
nghip Hungary, mt ngnh cng nghip Hungary hay ton b nn kinh t
Hungary? i vi ti khng ch cc khng nh, m c phng php v vn
phong, m ti bit c t c cc tc phm c ngha l kinh nghim tinh
thn cho c cuc i. Cc lp lun c logic i khi kh, nhng minh bch
v c th theo di c - dn n cc kt lun, ch khng phi nhng suy
on so rng, mang tnh hc thuyt cng nhc. Cc tc gi khng b sung
cho cc l l, bng dn chiu n nhng ngi c uy quyn. (Vic ny ngay
khi l d hiu i vi hc sinh phng Ty, nhng sau cc bi vit
nhi nht y nhng trch dn Marx, Engels, Lenin, Stalin v Rkosi, th
iu ny gy n tng mi m v ti ri).
Ch yu kinh t hc vi m, cng nh cc ch lin quan, trc ht l
kinh t hc phc li v l thuyt quyt nh duy l lm ti quan tm. (Ti
bit k lng hn v Keynes mun hn). Sau khi qut sch hon ton
nh kin Marxist i vi kinh t hc t sn khi u mnh, ti ci m
n nhn t tng kinh t hc dng ch lu. iu ny khng ht nh
s ho tan hon ho, khng ph phn vo mt ch ngha, nh ci xy
ra trong u ti mi-mi hai nm trc khi ti hc ch ngha Marx. S
gii thch cc hin tng kinh t, m cc cun sch ny ngh, t ra thuyt
phc. T cun sch ca Samuelson khi ti bit ngha ca tnh ng
tn c in. Thc ra khng thiu my, cui kho hc c hon
thnh vi t cch ngi t hc ti c th nh gi mnh l mt ngi ng

*
Eucken hay von Stackelberg l cc nh kinh t c, nhng ngi ng gp nhng
tng quan trng cho khoa hc-kinh t. Bi v cc tc phm ca h bng ting c, i
vi ti lc , nm 1957, d c hn cc tc phm ting Anh.
**
Pter Gyrgy v nhc s Mihly Andrs, gim c Nh ht Opera sau ny hay sang
phng Ty, v h sn sng mang sch v cho ti. C th kim c cc cun khc
cc th vin ca trng i hc Budapest v ca Vin thuc Vin Hn lm.


156
h tro lu tn c in. Khng phi nhng nghi ng hay phn l l tht s
cn tr ti theo tro lu ny, m ng hn l tnh ng ngnh do s v
mng trc gy ra, l quyt nh, rng v mt tr tu ti mun c lp.
chng c ai ng ng sau ti, ng vin ti hc, ti chng
nhn c bt c chng nhn no t bt c ai, ci c th cho v vo ca i
vi s nghip tip theo. c ngy, khi bui sng ngi ta hi cung ti
cng an v bui chiu ch v th ti cng ngi cnh sch hc. Cc tin
kinh hong v xu n vo th hai, nhng v th th ba, th t ti cng vn
hon thnh cng vic nh cho bn thn mnh. Khi cng th (v nhiu
ln sau ny na, khi nhiu iu lo ngh lm ti bi hoi) ti s dng liu
php hc v cng vic cha tr cc vt thng tm l ca mnh.
y trong giy lt hy ti chy trc thi gian. Khi ti dy
thng xuyn cc i hc M, trong u ca cc thy gio ng nghip
hay ca sinh vin chng h c cu hi, chng bit t u ti c c hiu
bit kinh t hc. iu ny c v l hin nhin trong con mt h. Th m
khng phi vy. Khng phi bi v, ti khng hc trng i hc Kinh
t Karl Marx ti Budapest. Gi s nh ti c hc (vo cui cc nm 1940 v
cc nm 1950, tc l trong thi gian h t tng Marxist ln nm quyn v
ng tr c tn) ti c th i hc, khi ti cng chng th hc c
mn kinh t hc phng Ty hin i.


Tranh lun Lange-Hayek

Cuc tranh lun din ra gia cc nh kinh t hc phng Ty vo cc nm
1930 v ch ngha x hi cho ti mt n tng tr tu ng c nhn
mnh ring bit. Bi bo kinh in ca Oscar Lange, nh kinh t hc Ba
Lan khi sng M, v ch ngha x hi l vn bn u tin m ti c
bng ting Anh. Mun hn ti nghin cu qua tt c cc bi quan trng
ca cuc tranh lun, k c cun do Hayek ch bin n lot sng vo k
hoch ho
85
v c cun Kinh t hc v iu khin (Economics of Control)
ni ting ca Abba Lerner na. Bi bo uyn bc ca Abram Bergson cho
mt tng quan bao qut v ti liu tham kho ca vn gip ti nhiu
trong vic la chn cc ti liu c.
86
Khi c cc cng trnh ny ti chng
tin l, sau ny nh thn ti cng s gp Lange, Lerner, Maurice Dobb.
Ngay c trong m ti cng chng ngh n, khi phng ca ti i hc
Hardvard s nm ngay cnh phng ca Abram Bergson. (Thm ch, mun
hn chng ti cng tr thnh hng xm nh Cambridge).
tng, rng bn trong mt nn kinh t x hi ch ngha phi giao cho
th trng phn b cc ngun lc, n vi ti ln u tin t nhng li ni
v bi bo ca Pter Gyrgy, cng nh t nhng m t v h thng Nam
T. Cun sch ca bn thn ti ln ting chng li s tp trung qu mc.


157
By gi ti mi bit, rng 20 nm trc Chicago v London,
Cambridge Anh v M cc nh kinh t hc tranh lun trnh l thuyt
cao v vic, mt nn kinh t, ni cc x nghip thuc s hu cng, c th i
xa n u trong phi tp trung ho, trong tn quyn. Lange a ra mt
m hnh, trong cc x nghip thuc s hu cng. Chng quan tm n
mt mc ch kinh t duy nht, tnh sinh li.
*
Gi c khng hnh thnh t
do, m do mt nh chc trch k hoch trung ng quy nh, c th l theo
mt quy tc cc k n gin. Nu i vi mt sn phm no cu vt
cung, th h nng gi ln. Nu ngc li, cung vt cu, th h h gi
xung. Nh lp k hoch trung ng khng c vic g khc, ngoi vic theo
di quan h cung v cu, v theo m chnh sa gi. Lange ph hp vi
cc nh l quen thuc lin quan n th trng v gi ca kinh t hc vi m
tn c in- chng minh rng, trng thi ca th trng hi t n cn
bng. Khi ti hc c t bi bo ca Lange thnh ng Anh trial and
error.
87
Th-v-sai, cc gi cng tin n trng thi ni bt ca gi cn
bng. Ngi sng lp ra ci gi l l thuyt cn bng chung l mt trong
nhng ngi khng l ca khoa hc kinh t, Leon Walras nh kinh t hc
Php-Thu S. T mi dng ca bi bo ca Lange u tot ra cm hng
ca kinh t hc Walras.
Bi vit ca Lange tho mn nhng i hi tr tu v thc h ca
nhiu nh kinh t Phng Ty c u c cnh t ng lc nht v dng
tht thch hp. Nhng ngi ny, mt mt trn c s thin cm chnh tr ca
h, c xu hng chp nhn mt ch x hi ch ngha no y. Mt khc,
h bc b s chng th trng ca ch ngha Marx. C trn c s nhng cn
nhc thc tin, ln t s thuyt phc l thuyt na, h l nhng ngi ng
h th trng. H ng xa ch ngha Marx, v h coi l thuyt Walras v tn
c in l ca mnh. V th h nhit tnh n nhn s tng hp do Lange
kin ngh. Ti khi cng rt c cm tnh v nhng cn nhc nh vy.
Ngoi ni dung kinh t t ra thuyt phc, th thm m ti tin, y l thut
ng trng nht - ca dng t duy, tnh hi ho n gin v sng t ca kt
cu l thuyt, lm ti chong ngp, say m.
Mt khc ph phn ca Hayek cng gy n tng thc tnh t duy i
vi ti. ng tm thy cc l l ca mnh khng phi t l thuyt, m t
nhng cn nhc thc tin. Nh lp k hoch trung ng lm th no c kh
nng theo di quan h cung cu ca hng triu loi sn phm? Cc l l ca
ng di mi ti vo hin tng m ti bit k: s hiu bit, kin thc tp
trung c nhng gii hn ca n. Hayek ch ra mt cch c l, rng th trng
khng n gin l mt b my to cn bng. Kin thc ca x hi c
phn tn. Ch c nn kinh t th trng phn tn v s hu t nhn mi to

*
Lange lc u bt ti thiu ho chi ph, nhng cc bi bo mun hn chnh xc ho
iu ny.


158
ra kh nng, mi ngi nhn c khuyn khch trc tip s dng tt
nht lng kin thc m mnh s hu. c Hayek hng s ch ca
ti n mi quan h mt thit gia kin thc, khuyn khch v s hu. Cu
trc ca cc mi quan h ny khi vn cha r i vi ti, nhng ch t ti
bt u suy ngh mt cch c h thng v n.
Ti khng mun chiu lp trng ca mnh quay li 1957, lp trng
m ti pht trin mun hn nhiu v v c bn bc b kin ngh ca
Lange. kin phn i sau ny ca ti da trn c s l, c quan h khng
th tch ri gia mt mt l kt cu chnh tr v cc quan h s hu, mt
khc l iu phi th trng. Nm 1957 ti vn cha nhn tht r cc mi
quan h ny. Ti c th c trng phn ng khi ca ti nh, ti khng
bit quyt nh trong bn thn mnh, cng nhn ai l ng. Lp lun ca
Lange v Lerner t ra l sc so v nht qun, nhng ph phn ca Hayek
cng li cun ti.
C l phong cch tranh lun cng tc ng n ti mnh hn ni dung
tranh lun. Hungary cng din ra tranh lun, thc ra l v ti rt ging
nhau. y Pter Gyrgy v ti ng chm n cc tng tng t, nh
Lange v Lerner Phng Ty. Ngi ta ch trch, e do chng ti.
tho lun din ra vi ging vn minh. i vi l l phi tr li bng l l,
ch khng phi bng s buc ti gin d, phn n. Khi ti hiu r ri,
khng phi Molnr Endre v Ripp Gza m u li nh ny. S th bo
chng li i th, s khinh thng i vi ngi c quan im khc v tnh
kiu cng bt u vi Marx trong truyn thng ny, tip tc vi Lenin v
t nh im vi Stalin. Stalin khng ch mng nhic gay gt i th,
m sai bn vo gy na.


Tip tc nghin cu ngnh cng nghip nh

Song song vi vic hc tp ti mun tip tc nghin cu c khi u
bng S tp trung qu mc. Ti mun b sung cc khng nh c tng
kt trong TK nhiu im. Mt phn, ti mun m rng ra cc ti, m
trc y ti khng dnh nng lc, nh kho st gi c, cc khon
u t, h thng thu v tn dng. Mt khc ti mun theo di, din ra
nhng thay i no trong cc phng php ch o kinh t. C chng hiu
qu ca cc kin ngh c hnh thnh ngay t trc cch mng, cng nh
ca nhng kin ngh do u ban-Varga c nhc ti a ra? C nhng
kin ngh trc, ln cc xut sau u hng theo chiu ging nhau, nu
khng phi l bi b h thng ch th k hoch, nhng ch t cng hn ch n
vo lnh vc hp hn, v ng thi m rng phm vi nh hng ca c ch
th trng.


159
Ti tip tc nghin cu vi cng cao. Ti khi phc cc mi quan
h c trong cng nghip nh, v b sung thm nhiu mi quen bit mi.
By gi ti tin hnh hi trn c s nhng cu hi son trc, c h
thng hn.
Bn cnh ti c gng tn dng hiu bit mi, m ti tm thy t ti
liu tham kho phng Ty. Nu mt ngy ti hc v hm chi ph x
nghip, th ti tn dng cc cuc thm ving x nghip tip sau, th xc
nh hm chi ph ca mt nh my dt, lu c c im l, y ni n
sn xut theo chiu dc c nhiu bc, v ngi ta ch to nhiu loi sn
phm song song vi nhau. Khi ti bit cng c khi nim v thay th v t l
thay th bin, th ti th lm r: vic xc nh gi ca cc nguyn liu nhp
khu v trong nc thay th nhau xy ra nh th no Hungary. Nu thc
tin Hungary khng hp l (hiu: khng ph hp vi m hnh chun tc
c bit t ti liu khoa hc phng Ty), th phi iu chnh thc tin xc
nh gi th no.
y l s gn lnh mnh vic hc tp v nghin cu. V l lun dy hc
l c ch, nu hc tr lp tc i snh m hnh vi thc tin tht. N gip
nhiu c cho vic, chng ta nghi nh nhng ci hc. Ci cn quan trng
hn th nhiu: n lm cho chng ta quen kim tra tnh c th dng c ca
l thuyt. y khng phi l cc nh l l thuyt ln, m l cc cu thnh
nh ca l thuyt tn c in ton din. Nhng ch t lin quan n cc quan
h nh ny ti c kh nng lm, ci m ti cm thy thiu n vy trong
cc cng trnh l thuyt Marxist: ht ln ny n ln khc i snh l thuyt
vi thc t.
Ti khng ch kim tra v p dng vo thc tin l thuyt va mi hc
c trong u v cng khng ch trong cc v ghi chp ca ti, m ti
th tu chnh trong cc bi bo ngn-di. Ti vit mt lot bi bo, m ti
cng b trong cc tp ch c s pht hnh t, dnh cho cc chuyn gia k
thut v kinh t.
*
Nhiu nhn t thc y ti n hot ng cng b ny.
y l cc bi luyn tay. Ti l ngi vit, c l ti c th ni l ngi
mc bnh vit, nghin vit, ngi khng th ngi lu m khng vit. Nhu
cu lm r t duy cng ng vin ti vit bo. Bt c vn no lm ti
quan tm khi th, v ngy nay cng th - ti ch c th sp xp c trt
t cc tng phn nhnh khp ni, nu ti vit, nu ti m t chng. Bi

*
Ti vit cc bi bo khng ch v cc vn lin quan cht ch vi vic hc tp, m c
v cc ti khc na. Ti nh li vi lng bit n cc bin tp vin lc ca let s
Tudmny (i sng v Khoa hc), Figyel (Ngi quan st), Kzgazdasgi Szemle (Tp
ch Tng quan Kinh t) v Statisztikai Szemle (Tng quan Thng k), nhng ngi bit
rng, trn ngi ta khng a h, nu h cng b cc bi vit ca ti. Th m h vn to
kh nng ti cng b, ngay ch v chuyn, bng cch ti c c thm mt khon
thu nhp nh. i khi cc bin tp vin buc phi cng b cc bi vit ca ti m khng c
tn hay ch vi cc ch u (i khi vi cc ch u gi).


160
vit c th l bi bo, i khi - nu ti tranh lun vi ai - mt l th (m
c l ti chng gi cho ngi nhn) hay n thun l mt ghi chp ring
cho bn thn ti. Bt lun th no, ti cn vit lm r.
Ci cng thc y ti l, ti chia s kin thc vi nhng ngi khc.
Nu cui cng ti hiu ci ny ci n - hy ngi khc, ngi ri s c
bi bo ca ti, cng hiu.
Cc bi bo nh ny t quan im pht trin t duy kinh t hc l
khng ng k. Chng khng ng gp cho khoa hc, nhng gip nhiu
cho s pht trin chuyn mn ca ring ti. Ti nhn li chng, nh mt nh
th thao ngh v s luyn tp ca mnh.


Tch mnh khi

Cu trc ca nhng k c ca ti buc ti phi tch nhng ci xy ra c lin
quan vi nhau ra: chng trc cp n cc cn bo chnh tr honh
hnh xung quanh ti v trong ti, cn trong chng ny n y mi ch ni
v hot ng tr tu bnh lng. Ti c, ti tr chuyn vi cc ng nghip,
ti ghi chp, ti vit cc bi bo chuyn mn hon ton nh cc nh
nghin cu tr khc lm vic Oxford, Princeton hay Kiel. Hy ti
nhc nh bn c: tnh hnh vi ti trong giai on ny l khc. Trong suy
ngh ca ti v trong th gii tnh cm ca ti, trong nhng lin tng t do
p thnh thch trong c ti, nhiu loi n tng ca nhng bi c vn hc,
ca cc cuc hi cung cng an, ca vic vit bo v ca cc s kin chnh
tr nght th, cng sng mt cch kh c th tch khi nhau.
Cuc iu tra ca cng an trong v Hungaricus ca Fekete Sndor vn
ang tin hnh khn trng, khi mt cu ng nghip vin tm ti. Anh l
mt ng vin tch cc v tin tng. i vi ti anh lun lun ng x thn
thin, chng ti kh gn nhau, anh bit nhiu v cc quan im ca ti v
gii bn b ca ti. Chng ti bt u ni chuyn ny chuyn n, nhng ri
sau ho ra l, thc ra anh mang thng ip cho ti. Cc ng ch thy l
tt, nu dng no cu tch mnh khi Kende Pter, ngi tn cng t
nc t Paris v dn chiu n cun sch ca cu Dn chiu v danh
n cc ng ch l cng thc kh quen thuc khi . V sau ti
khng hi ngi a tin, ai gi. By gi, khi ti vit cc hi c ca
mnh, anh khng cn sng, d ti sn lng hi cn k. Ti on l, Friss
Istvn gi tin. Ti gi thit, l cc iu tra vin hi Friss, ng ngh g
v ti, v k cho ng nghe cu chuyn Hungaricus. Jorgosz Vasziliu l
nghin cu sinh ca ng, v iu ny chc chn rc ri cho ng. ng ch
thm l, bi bo ca ti trong Kzgazdasgi Szemle (Tng quan Kinh t),
m ti s ni n ngay, l do Friss duyt bn tho. Song tt c y ch l suy
on. C th, ai t trung ng ng hay t cng an l ngun ca tin


161
nhn. ng nghip thng bo ni dung tin cho ti vi ging thn hu n
u i na, ti cm thy s e do mnh t pha nhng ngi a ra
thng ip.
Kende Pter vit mt bi bo l th v thng minh cho mt tp ch
Php v nn kinh t k hoch Hungary v trong anh nhiu ln dn chiu
n S tp trung qu mc.
88
Hin nhin anh cho l quan trng, a ra
ngun ca mi tng hay thng tin mt cch ng n, nh thng thng
trong cc bi bo khoa hc. Anh cng c th cm thy c l, rng trong
TK mc no anh cng c trong , bi v trong lc vit, i thoi
thng xuyn vi anh c tc ng ln i vi ti. V anh c th ngh
rng, cc tc gi thng vui, nu ngi ta dn chiu n h. ng, ni
chung ti cng vui v nhng dn chiu - tr, nu cc dn chiu y xut hin
khong nm 1957, ng trong bi vit ca Kende Pter. Vic ny khi rt
rc ri, bi v ph Gyorskocsi gia nhng th khc h cng tra hi Fekete
v Vasziliu, quan h Kornai-Kende c vai tr g trong vic cng b
Hungaricus. Ngi ta ch cho ti cc bin bn hi cung ca h, trong khi
cng lc vn ti v vn ny. (Nh trc y ti nhc n, quan h
Kornai-Kende cng lt vo h s tin n ca ti do cng an qun l.)
Ti quyt nh, ti s tho mn kin ngh c cha ng trong thng
ip. ng lc ti ang vit mt bi bo, da trn d liu nghin cu
cng nghip nh ca ti, v cp n, quan im s lng v quan
im hiu qu kinh t tc ng ln ng x ca cc nh lnh o kinh t
n mc no.
89
i cht nh tm tc m li, nhng ti p s tch mnh
ra vo bi bo ny. Bi bo phn i vic, t cun sch ca ti Kende
Pter c ra s tht bi ca ch ngha x hi. N ghi ch mt cch t ph
bnh: li din t ca TK, nu kt lun ny c th rt ra t n.
Nhn nhng p lc l cm gic nght th v nhc nh. c bit ti
xu h v, ti lm vic ny i vi chnh Pter. Ti c th lm yn
lng mnh, bng vic ny ti khng lm hi anh ta, ngi sng an ton
Paris, trong khi ti lm nh bt tnh hnh ca mnh. i vi vic ny cc
nh kinh t thng nhn xt, vi ci u lnh m, rng y l gii php
ti u-Pareto.
*
C th s nh gi ny ng vng nhn danh chin lc
sng st. Nhng ti th cm thy, rng vi s tch mnh ra khi ny ti
vi phm cc chun mc, m ti coi l c hiu lc trong vn tnh bn.
Nm 1964 chng ti gp nhau. y l dp u tin chng ti gp nhau
sau khi Pter di tn. n chuyn bi bo, v Pter ch trch mc v mt

*
Mt s thay i c coi l s ci thin-Pareto, nu n ci thin tnh trng ca mt c
nhn hay ca mt nhm, m khng lm tn hi tnh hnh ca nhng ngi khc. Tnh trng
ca nn kinh t l c hiu qu-Pareto, nu nhng ci thin Pareto tip theo khng cn c
th p dng c na. (Tiu chun ny c Vilfredo Pareto, nh kinh t hc Italia a
vo khoa hc kinh t.)


162
s kin nh. V sao ti khng gi cho anh ta li nhn: Tao buc phi lm
vy, nhng tt nhin tao khng ngh vy. Ti cng nhn, anh ng v vic
ny. Sau chng ti tho thun, l chng ti khng quay li chuyn ny
na. Tuy trong hng thp nin di tr ca anh chng ti gp nhau nhiu
ln nhng im khc nhau trn th gii, Paris v Venise, B v H lan,
Anh, Thu S v c, v t cui cc nm 1980 c Budapest na,
ti rc ri ny chng bao gi ni ln gia chng ti.
Ti tin, trong phn ng ca Pter nhiu loi cm gic c th pha trn,
nhng c l s hi hc v chm bim chim u th. Khi cun sch ca
anh, bao gm c bi bo c nhc n, c xut bn Php nm nm
sau, anh gi cho ti mt cun, trong c li tng:
90
Nhng tc
phm ca cc k th ca mnh ti vn cn chu ng c, nhng Cha i
hy cu con khi cc bn ca con! Mt tc gi.


Ng ct

Va mi ri, lt li k cc bi bo cng b kt qu nghin cu cng nghip
nh ti tm thy mt bi, m ti ch ti. C cn chnh sa phn hng li
nhun hay khng?- y l u ca bi bo. u chn ngt ca bi
bo nhn bng con mt ngy nay cng cp n mt ti hi hp, hp
dn. Bt u t 1957 ngi ta mun lm cho cc lnh o v nhng
ngi lao ng ca cc x nghip nh nc quan tm n tng li nhun.
iu ny thot nhn c v l mt s thay i c nhiu ha hn. Cc x
nghip nh nc xa dn s quan tm ti a ho s lng v n gn
hn s quan tm n ti a ho li nhun, iu c trng cho nn kinh t
th trng da trn s hu t nhn. Th nhng, t ra l, s phn chia phn
hng li nhun li bt cng gia cc x nghip. mt x nghip s d li
nhun ch b t to, bi v cc iu kin kinh t i ngoi c lp vi n
chuyn bin theo chiu bt li, th d cu i vi sn phm d kin xut
khu b thu hp li. mt x nghip khc s d li nhun l nh, bi v s
can thip ca c quan cp trn buc n phi sn xut cc sn phm t
sinh li hn. X nghip th ba gii thch li nhun km ca n so vi cc x
nghip khc, bng vin dn n tnh hnh trang b k thut ti hn. Vic ny
khng do li ca n, m do li ca nhng ngi quyt nh n cc khon
u t v pht trin k thut ca cc x nghip. Cc x nghip ny i hi
ngi ta chnh sa phn hng li nhun ca chng. Ngi ta b cho
chng v tt c s ht li nhun, xy ra do cc nguyn nhn c lp i vi
chng. Li nhun nh th hy ng l phm tr th trng, do cu v cung,
do hiu s ca gi mua c th i v tng chi ph thc to ra, m hy l s
b ngc cng bng ca ci, n thun ch tu thuc vo x nghip, ca
thnh tch tt hay ti ring ca x nghip.


163
Nm 1958, khi ti vit bi bo ny, ti n gn lnh vc vn , m
hai mi nm sau ti gi l hi chng rng buc ngn sch mm. X
nghip th y c quan cp trn n ch, n b thit hi cho nhng tn
tht, m n khng chu trch nhim. Thc ra s quan tm n li nhun
ch tc ng vi ton b sc mnh, nu ngi ta khng ko x nghip ra
khi tnh trng rc ri ti chnh, bt lun s rc ri do sai lm ring ca x
nghip hay do s trng hp khng may ca nhng hon cnh bn ngoi gy
ra. C th, iu ny l khng cng bng, nhng iu ny buc nhng
ngi lm kinh t i mt vi nhng kh khn, thch nghi vi hon cnh bt
li, th bng nhng sng kin k thut v kinh t nhm kim c nhiu
li nhun c trong tnh hnh kh khn na. S n b v cc hon cnh bt
li lm ngi ta quen th ng, khng cn ng u, m ch khc lc
c s tr gip ca nh nc.
*

Bi hc ca bi bo ny cho bit, rng c l ti c th i n nhng
nhn thc sau ny sm hn nhiu, nu gi nh ti c th tip tc nghin
cu ca mnh trong bu khng kh t do hn. ng tic, khng din ra
nh th. Ch yu vic tr li cu hi sau vp phi kh khn c bit, cu
hi l mt trong nhng vn c bn ca s nghin cu cng nghip nh
ca ti khi u trong nm 1957: c ch kinh t thay i bao nhiu sau
1956? Chnh ph c gi nhng li ha ca mnh, rng khng quay li s tp
trung qu mc quan liu c hay khng? S tht l, rt t thay i thun li
din ra theo hng phi tp trung ho (phn hng li nhun l ra l mt
thay i nh vy), nhng ngay t s t i ny ngi ta cng sp xp li
sau mt thi gian ngn.
Ni cng khai iu ny, cng b kt qu nghin cu ny l khng th
trong tnh hnh chnh tr cho trc. Cn ti th khng thy ngha ca vic,
mnh vit cho ngn ko bn. Nu nhng kt lun su xa, quan trng ca
nghin cu, cng vi s chng minh bng s thc phong ph ca chng,
khng th c vit ra v khng th c cng b, th phi ghi nhn l, s
tip tc nghin cu vp phi nhng ro cn chnh tr. Ti cm thy, mnh
ri vo ng ct. By gi, khi ti vit nhng k c ca mnh, tt nhin ti
nh ra, liu ti nh gi ng tnh hnh hay khng? Liu khng th,
khng b cng tip tc cng vic nghin cu tip theo S tp trung qu
mc hay khng? Ngn y l chc chn, khi ti ngh rng: khng th,
khng b.
hnh thnh trong ti nim tin, rng s sa i nh ca ti l khng
. Ti cn chn hng nghin cu mi. Hng ny l p dng cc phng
php ton hc vo kinh t, l ti ca chng tip theo.

*
S gii by trn, xut hin vo nm 1958 phng chiu ra trc dng t duy, m sau
ny mn kinh t hc pht trin gn vi vn ca ri ro o c.


164
Nm 1959 ng vai tr nm kt thc trong tiu ca chng. Tt
nhin ti khng mt sm mt chiu on tuyt vi ti n lc . Nhng
n cui 1959, nghin cu ca ti v cc phng php ch o kinh t sau
1956 ca ngnh cng nghip nh b b d hon ton v mi mi. C rt
nhiu lao ng trong . Tr khon li, m theo quan im pht trin
chuyn mn ca ring ti c th c coi l luyn tp, th v c bn l
cng vic v ch, b b ph. Trong kho t liu ca ring ti, c hng
ngn ghi chp, c sp xp ngn np. By gi, khi vit nhng k c ca
mnh, sau khng bit bao nhiu nm ti cm chng trn tay vi cm gic
bun nng tru.


Nhng quyt nh cho c cuc i

Khng phi ngu nhin, cc ng ch - mt tuyn b no y thng
bt u bng cm t rng tuch ny. Nhng ngi am hiu trit hc ca
Marx ni rng, cc tc phm ca ng chng bao gi gi thuyt nh mnh
cc oan, s an bi nh sn ca cc s kin. Th nhng trong nhng ngy
thng nht ca h thng x hi ch ngha, cc b th ng v nhng ngi
vit x lun, cc gio vin lch s v cc trng phng ca c quan k
hoch thch to ra cm tng, l khng c la chn khc. Ch c th lm
mt th, c th l, ci m cc lc lng lch s ca s tin b sai bo. Cn
s sai bo ny a phn h ng nht vi cc ch th ca ring h. Khng c
con ng khc, ch c tp th ho nng nghip. K hoch kinh t quc dn
ch c chun b trong mt bin th duy nht, tt c cc c quan, m v
hnh thc c quyn chp nhn hay t chi k hoch, phi thng qua k
hoch . Ch c mt ng, phi la chn n, bu cho n.
Trong na sau ca cc nm 1950 trong nhiu hnh thc v t nhiu
ngun dn v pha ti quan nim ngc li: ng vn c s la chn.
Khi ti c cc v kch ca Nmeth Lszl. Chng to cho ti n
tng mnh m, bi v ln lt cm chng ln tay, chng ln lt m t
nhng la chn kh d ca cc cu tr li c th a ra cho cc th lng
nan la chn thc s ln. Husz Jnos (Jan Hus), nh ci cch tn gio ngi
Czech th k 15 xut sc nht, ngi khng do d t chi mi s nhng b
(v b thiu), Galileo, ngi nhng b trong giy pht kh khn nht (v v
vic ng chng bao gi c th gii ho hon ton vi bn thn mnh),
Misztthfalusi Kis Mikls, ch nh in v nh thn hc th k 17, ngi rt
li li mnh (v v mt tm hn b tn ph v s nhng b v nguyn tc),
Szchenyi, ngi tuy trc khng phn khi v cch mng- khng
th yn lng v s nh tan cch mng (v t t) v Petfi, ngi khng
ch t nguyn, m cng tun theo i hi ca nhng ngi xung quanh, i
ra trn (v hi sinh oanh lit). Ton b cc v kch ca Nmeth Lszl khng


165
cho ch dn, quyt nh tt l g, nhng n gii thiu cc gii php la chn
kh d ca cc tnh th lng nan bi kch, ln v ni dy v ca s la chn.
Khong thi gian ny ti lm quen vi trit hc hin sinh. u tin mt
bi vit ngn ca Sartre ri vo tay ti,
91
ri ti cng nghin cu cc tc
phm khc. T cc tc phm ny trc ht ti c thy (c l v trc ht
ti mun c thy ci ny t chng), rng nu khng c Cha, th con ngi
t do v buc phi la chn. Khng tn ti tnh trng tuyt vng, trong
khng cn kh nng la chn no , v cng vi vic ny hy ng
trch nhim cho ngi ra quyt nh. i vi ti, m ngi ta nhi vo u,
rng ri ng s quyt nh , quan trng sng cn vi ti l ti hiu
rng, ti l ngi chu trch nhim v cc quyt nh ca ring mnh, ti
khng trch nhim cho hon cnh.
Bn cnh nhng ci ny, vi t cch nh kinh t, khi m hnh la
chn duy l tr thnh khung kh quan nim thng xuyn ca t duy
ca ti. Trong mt chng mun hn ca cun sch ti s cp chi tit
n ph phn l thuyt ny. By gi, tuy vy, ti mun nhn mnh mt
trong nhng gi tr to ln ca n. Cu trc c bn ca m hnh gi , rng
c s la chn. Nu chng ta dng cho cc mc ch phn tch thc chng,
th nhn li phi khng nh, cho d c i ngc vi s thc i na, cc la
chn kh d nhng b bc b- trong qu kh l nhng la chn no.
Trong trng hp s dng chun tc th chnh xc cn tnh n, cc hn ch
no, ro cn no thc s hn ch s la chn ca chng ta mt cch c lp
vi chng ta. S la chn l t do bn trong tp hp ca cc la chn kh
d, b gii hn nh th.
Ti th tng kt, ti u trong nhng la chn ca ring mnh
khong 1959. C l c ngi, bng mt bc ngot y knh tnh, c kh
nng chuyn sang nghip mi. i vi ti ko di nm nm, t 1954 n
1959, ti hnh thnh, ti s mun sng th no trong tng lai. T chui
ca cc quyt nh c suy ngh cn thn v cc quyt nh vi vng, ca
cc kh nng la chn hp v hu nh rng v hn do nhng rng buc quy
nh gii hn, vi quyt nh ca ti hnh thnh, nhng nhn li cng
c th ni chn mi vo khong 1959. Ti nhn mnh n nm quyt
nh y.
1. Ti t b ng cng sn.
2. Ti khng di tn.
3. Ngh ca ti s khng phi chnh tr, m l nghin cu khoa hc. Ti
khng m nhn cc hnh thc u tranh anh dng v bt hp php chng
li h thng cng sn. Bng hot ng khoa hc ca mnh ti mun ng
gp cho s i mi.
4. Ti t b ch ngha Marx.


166
5. Ti hc nm vng nhng kin thc c bn ca kinh t hc hin
i. Bng cc tiu lun ca mnh, bng nhng nghin cu ca mnh ti
mun tr thnh mt phn ca ngh kinh t hc phng Ty.
V mi quyt nh c ni ti ring cc chng trc, by gi
tuy nhin y l ch , t chng cnh nhau, tng kt li ti xem xt li
cc quyt nh ca mnh. Mi quyt nh cng chng hin nhin; chng
quyt nh no c xc nh t trc. C th a ra v s th d, t nhng
ngi xung quanh ti, t nhng ngi quen, thm ch t cc bn thn,
nhng ngi trong th lng nan ny hay th lng nan khc, hay trong c
nm th lng nan la chn theo cch khc vi ti.
Vo nm 1959 trong trng hp ca ti vi quyt nh ny khng
phi l tp hp lng lo ca cc nh m h v cha c phc ho r, m
l chin lc sng c cn nhc, c thc. Ti cng ni chuyn v cc
nguyn tc ny cho nhng ngi gn gi ti nht.
T khi bn mi lm nm tri qua. y l thi gian di, ti
c th ni: nm quyt nh ny l cc quyt nh cho ton b cuc i
tip theo ca ti. Ti khng khng nh, rng ti tho mn mi ci khng
c ngoi l trong mi trng hp. Con ngi l sinh vt yu ui, d mc
ti. Trong mi trng hp ti rt c gng cng bm chc hn vo chin
lc sng la chn. Nu ti vi phm cc nguyn tc ring ca mnh, sau
ti qu trch mnh mt cch nghim khc. Mnh lnh o c hy
trung thnh vi chnh mnh tr thnh mt gi tr ln lao trong con mt ti.


167
Chng 8

NG DNG KINH T CA CC PHNG PHP
TON HC

1957 1968

K HOCH HO HAI MC




Theo nhp tin b ca ti trong nhng nghin cu kinh t hc ca mnh,
ngy cng tr nn r rng i vi ti, ton hc ng vai tr quan trng nh
th no trong khoa hc kinh t hin i. Ti s khng c kh nng hiu
c, ci ti c, nu ti khng hiu c ngn ng ton hc. Ti phi hc
p dng cc phng php ton hc, nu ti mun tin hnh nhng nghin
cu kinh t hc trnh thi i. Nhn t quan trng ca n lc ny l,
bng hc tp v thay i dn dn din mo nghin cu ca mnh ti o
to mnh s dng cc cng c ton hc.


Lm quen vi Liptk Tams

S quan tm ca ti n tnh r rng logic ko t duy ca ti n gn mn
hc ny, l ci lm d cho cc k hoch ca ti. Trong trng trung hc
ti lun lun hc rt gii ton v vt l. Sau 1957, trong giai on sinh vin
cao hc t hc, ti bt u n li kin thc ton trung hc, v bt u o
to tip bn thn mnh. Mt mt nh ti hc t sch, mt khc ti tham gia
cc kho hc khc nhau, tp trung vo cc chng ca ton hc, c cc
nh kinh t hc s dng nhiu nht trong thi gian : i s tuyn tnh v
gii tch (tnh vi phn v tch phn).
Vi t cch nh nghin cu ti cng thch dng cc cng c ton
hc. Trong khun kh kho st thc nghim, m nh ti m t
chng trc- nghin cu s bin i sau 1957 ca cc phng php ch
o kinh t trong cng nghip nh, vai tr ca li nhun x nghip bt u
lm ti quan tm. Tt c cc cng trnh phng Ty u coi l hin nhin,
rng ng c ca nhng ngi ra quyt nh ca x nghip c th c m
t bng gi thit, theo x nghip ti a ho li nhun. M, sau 1957
ngi ta th khin cc lnh o x nghip cng nghip nh, thm ch
khin tt c nhng ngi lao ng quan tm n li nhun. Ngi ta gn


168
cc loi phn thng khc nhau vi li nhun, nhng theo cch kh c
bit. Vic hng mt phn li nhun ph thuc vo, tnh sinh li (tnh bng
phn trm ca doanh thu) c ci thin hay khng so vi mt mc xc
nh. Nh th ngi ta khng khuyn khch, x nghip ti a ho tng
tuyt i theo ngha ton hc-, tc l li nhun, m l ti a ho mt
thng s, t l ca li nhun v doanh thu. Tuy nhiu ngi tin, rng iu
ny cng th thi, i vi ti tr nn r rng, l hai loi quan tm ny gy ra
nhng tc ng kinh t khc vi nhau.
Ti bt u ghi li, dng ton hc, hai loi hm cn ti a ho v bi
ton quy hoch gn vi chng. Ti my m rp mt m hnh, nhng ti
khng hi lng vi n. Ti mc , khi Brdy Andrs, ng nhip ca
ti Vin Khoa hc Kinh t, ngi i trc ti xa trong p dng cc
phng php ton hc vo kinh t, ngh gip ti lm quen vi mt nh
ton hc tr Vin Nghin cu Ton hc ca Vin Hn lm Khoa hc
Hungary. Brdy thn vi, cng thc hin nghin cu chung vi Rnyi
Alfrd, nh ton hc ni ting th gii, gim c Vin Nghin cu Ton
hc. T anh ti nghe thy, rng Liptk Tams, mt hc tr ca Rnyi,
nghin cu sinh ca ng, quan tm n cc ng dng kinh t.
Khi ti lm quen vi Tams. Quan h cng vic cng tr nn cht
ch, v c b sung bng tnh bn ring. Mau chng tr nn r rng, l cc
quan im chnh tr ca chng ti cng ging nhau. ng qun, chng ta
nm 1957. Ngi tr thc khng th gi quan h tin cn vi loi ngi, m
t quan im chnh tr anh ta phi d chng.
Anh l mt thanh nin gy kh th tng tng ni ( tui gi hn anh
vn gy nh th). Ci nhn p ca anh ta, ging d thng ca anh ta, li
ni thng minh ca anh ta chinh phc tt c mi ngi ngay lp tc. Bt
chp b ngoi khng tht thun li ca anh ph n m tt anh ta.
Liptk l mt ti nng ton hc c bit ln. C l ti khng ngoa, nu
ti khng nh, trong anh c tnh thin ti. Anh khng ch s dng khi kin
thc khng l, kin thc m n lc tch t trong anh, vi s nhy
cm chc chn tuyt i, m anh c kh nng bt cht li ra mt nh l
hay mt phng php c c khi no chnh ch, ng l cn n n.
Anh l ngi suy ngh c o, l ngi c sng kin thc s.
Ti hc rt nhiu t Liptk. Sut nhiu nm anh l gia s ca ti
v ton hc. Anh khng dy kho hc c phng php, m chng ti lun
lun ly ra ng ti cn n. Nhng lc nh vy anh kin ngh cc bi
c, v gip ti hiu chng. Ngoi nhng kin thc nhn c t anh
hay kim c nh s gip ca anh, ti cng hc c anh vic, phi
bt tay vo mt bi ton th no. Anh khng th giu gim, rng m
hnh da trn nhng gi thit tru tng nh th no, ci g l ci, trong
m hnh s dng nhng n gin ho so vi thc t. Ngc li, anh


169
mun vch ra nhng n gin ho n nu trong m hnh vi s ci m ti
a.
Anh i hi s chnh xc tuyt i. N lc ng trn trng v hon ton
c l v mt khoa hc ny ca anh i n nhng cc oan, trong c l
l ra nhng triu chng u tin ca bnh thn kinh sau ny ca anh. Chng
ta thi k trc my tnh. Tams vit bng tay mi cng trnh ca mnh,
vi nhng ch vit p. Nu trang th hai mi ca vn bn y cng
thc anh nhm mt li nh, anh khng sa. Thay vo anh vt c bi v
bt u vit li t u. Bn tho phi khng sai st!
Bn thn ti chng bao gi t mc chnh xc nh vy, nhng theo
tm gng ca Tams chc chn ti pht trin nhiu. K t khi , nu
ti pht hin ra, l ci g khng hon ton chnh xc trong vn bn, m
ti ang vit, cht hin ln trc ti hnh nh ca ngi b con ma- tnh
chnh xc ton hc- m: Tams by gi vt bi vit i, v bt u t u.
Ti khng mun v bc tranh l tng ho v Liptk. Tr tu sng chi
ny, con ngi ng yu v cng ny rt kh tr trong nhng chiu khc ca
cuc sng. Ti i hi bn thn mnh, l ti xut hin chnh xc, bt lun ti
i u (v th nhiu khi ti n mi cuc gp trc thi gian nh trc
nhiu). Khng ch lm ti tc, m lm ti ni gin, nu ngi khc khng
chnh xc.
*
Ti c gi thi hn nhn. Ti cn rt lng tm khng khip,
nu ti khng lm c iu ny, v lc nh vy ch t ti c gim thi gian
tr xung cc tiu. V kha cnh ny Tams chnh l i lp vi ti. Hu
nh chng bao gi anh c mt trong cc cuc hn ca chng ti vo thi
gian nh. Anh chng bao gi gi ng thi hn d ch mt ln duy
nht. Anh gii thch s chm tr, l hn gp, s b tr thi hn nhn vi
nhng mo tr con quanh co hoc cng chng thm thanh minh. S khc
nhau v tnh kh ny ca chng ti dn n v s trc trc.


Kho st ton hc ca phn hng li nhun

Chng ta hy quay li vn kinh t, m lin quan ti n ti tm Liptk
nm 1957. Mau chng r ra l, vn - nu chng ta tip cn n n mt
cch kht khe, v chng ta khng mun n gin ho n mc, nhng rc
ri do thc t gy ra bin mt kh kh x l v mt ton hc, Chng ta
phi phn tch bi ton quy hoch phi tuyn loi c bit. Chng ti bt tay

*
Ti vn l nh bo va mi vo ngh, khi Ger Ern, hong chnh sch kinh t ca
ng gi ti n gp ng vo mt thi im xc nh. Ti i mt t thi gian, ri ti bo
c th k ca ng vi ging tc ti: qu gi hn 20 pht. Ti i y. Hu nh h cng
chng hiu, lm sao ti li dm lm vic ny. Dng nh, c th l Ger phc, rng ti
nht quyt vi thi im hn, bi v ng b qua bc i kh khc thng ny ca ti
m khng ni mt li.


170
vo vic ht ln ny n ln khc. Cc chng ca tiu lun c hon
thnh trong c chc bin th, tng chng mt, sau nhiu suy ngh nt c
mit mi v v s cuc lm vic chung nhiu gi ng h. Cui cng
hon thnh mt vn bn khong 250 trang, m i vi c hai chng ti t ra
l c th chp nhn c.
Tuy nhin khi cng vic b gin on. Ngi ta bt giam Tams.
Tams vi t cch lnh trn tham gia vo hot ng, m chng trc
ni ti nhiu. Tiu lun c nhan Hungaricus ca Fekete Sndor, m ti
gip a ra nc ngoi, trc c nhn bn v truyn b trong
cc gii tr thc Hungary, v Tams tham gia vo vic ny, vi t cch
ngi vn hnh my nhn bn. Khi c ti, ln c anh thc ra l cc chin
hu cng trong mt hot ng, chng ti vn cha bit nhau. Khi sau
trn mt trn khoa hc, ch khng phi chnh tr - chng ti bt u cng
lm vic, th c sn ci qu kh chnh tr chung gn chng ti li vi
nhau. Vic bt giam anh khng lm chng ti ngc nhin.
Trong v n ngi ta kt n Tams vi t cch b co hng th sau
nhiu. Anh b gi trong tri giam iu tra ri trong nh t khong mt nm.
Mt ln ti vit mt vi vn ton hc lin quan n nghin cu chung
ca chng ti- v a cho v anh, cho Manyi. Ti ngh: hy th chuyn
cho Tams, anh ngh v cc vn ny trong x lim nh t. Ti cm thy
khn cp khng phi l vn chuyn mn, m ti hnh dung l: vic
gip Tams, nu mt vn chuyn mn hi hp s nh lc s ch ca
anh khi nhng gian nan ca cuc sng nh t.
*
Ti nghip Tams, cn lu
anh mi ngh v cc vn ton hc hay kinh t! Anh toan t t. y
l im bo trc tai ho ca s trm ut sau ny. May l ngi ta cu
c mng sng ca anh.
Tams vn trong t, khi ngi ta ui ti khi Vin Khoa hc Kinh t.
Ti yu cu s gip ca B Cng nghip Nh, chng ti c th
cng b bn tho c cun sch ca chng ti. H sn sng gip , m
nhn chi ph in n, nhng h khng khng rng tn ca Liptk Tams ang
ngi t ng xut hin trn n phm. Ti tm Rnyi Alfrd, th trng v
bn bc thy ca Tams, chng ti thng nht vi ng, rng thay cho tn
ca Tams cng thc ny xut hin trn ba n phm: Vi s hp tc ca
Vin Ton hc Vin Hn lm Khoa hc Hungary. Tiu lun - bng k thut
nhn bn, vi b ngoi kh th- song cui cng cng xut hin vi t cch
sch tht s vo nm 1959.
92

Trong danh mc ti liu tham kho ca cun sch xut hin bn cnh
cc tc phm Hungary v cng nghip nh - vi tc phm kinh t phng

*
tng ny cng khng hon ton ngu ngc. Sau ny r ra l, trong s nhng ngi b
kt n 1956 c ngi, hc ngoi ng, dch, v c cc nh vn, nhng ngi th sng
tc cc tc phm vn hc.


171
Ty t cc tiu lun khi ca ti. Th d t danh sch lit k chng 5
c th c c tn ca Erich Schneider v Jan Tinbergen. Vi con mt
ngy nay chng c g c bit trong . Nhng nc Hungary nm 1957
vn cha l thi quen dn chiu vi s nhn mnh tch cc n cc nh
kinh t t sn.
Khi Tams ra khi nh t, chng ti quyt nh cng b kt qu nghin
cu ca chng ti phng Ty. Chng ti vit mt bi bo di hp vi
tp ch, bng ting Anh.
*
Tams ng gp ng k. Ti ch bt u bit
kiu cch v nhng yu cu hnh thc ca cc tp ch ton-kinh t phng
Ty, ngc li Tams thng xuyn c cc tp ch ton hc nhiu nm
ri. Ni dung ca bi bo l sn phm tr tu ca c hai chng ti. Tnh
chnh xc ca din t, cng nh kt cu v vn phong phng Ty ca
n l cng lao ring ca Tams.
Trong thi gian ny v cn rt lu- quy tc bt buc l, tc gi ca mt
bi vit khoa hc khng th gi cng trnh ca mnh sang phng Ty m
khng c php. Th tc quen thuc l, nh nghin cu, trong a s trng
hp l nhn vin ca mt vin nghin cu hay i hc no , trnh bi bo
cho th trng c quan ca mnh. Ngi ny li chuyn tip cho mt cp
trn cao hn. Nu bi vit c vn v chnh tr, th bn tho cng c th
ln n n trung ng ng.
**
c quyt nh mc no y: cng trnh
c th c gi i cng b phng Ty hay khng.

*
Vn bn ting Hung ca chng ti do (nam tc) Hatvany Jzsef dch sang ting Anh.
Cu chuyn cuc i ng xng ng khng phi mt ch thch, m ng mt tiu thuyt
ring. ng l mt thnh vin ca gia nh Hatvany giu s, ni ting. ng l chu trai h
ca Hatvany Lajos, mt trong nhng ngi khm ph ra Ady v Jzsef Attila, l ngi
ng h ho phng ca hai bc tr gi vn hc khng l ny v ca nhiu nh vn khc,
ngi t chc nhit thnh v ngi vun trng, chm sc c hng ca i sng vn hc
Hungary.
Hatvany Jzsef hc vt l Cambridge, nm vng ting Anh vi hon ho ca ting
m . ng tr thnh ngi cng sn Anh. Sau chin tranh ng cm thy ngha v ca
mnh, l quay v nc Hungary x hi ch ngha. y ngi ta b t ng nh mt gin
ip Anh. Bi v ci g khc c th thc gic ngi cng sn tr tui nhit tnh ny, ngi
b cuc sng hn lm thoi mi ca mnh, ct t vi gia nh giu c v qu phi v quay
v nc, hn l bt u hot ng gin ip? Nm 1954 khi ngi ta th cc t nhn ra,
ng cng c phng thch, nhng sau 1956 h li b t ng. Sau ln c tr t do th
hai, mt thi gian ng kim sng bng dch thut. ng th tm cc cng trnh, khng ch
mang li tin thu nhp cho ng, m cng khin ng quan tm. Nh th n lt ti cng c
th nh ng dch cc cng trnh khc nhau ca ti.
Sau ny Hatvany Jzsef quay li cuc sng hn lm, ng tr thnh mt trong nhng
u tu tr tu ca nghin cu k thut tnh ton Hungary v ngi m mang kin thc
tnh ton c ting quc t, c nhiu ngi bit n.
**
By gi, nm 2004 v nm 2005 mt cng trnh ca ti cha cc khng nh rng rn v
mt chnh tr (cun H thng X hi Ch ngha N.D.) ang trong qu trnh xut bn
Trung Quc. Nh xut bn u tin, ngi nhn xut bn, thy l c vn , v t iu
kin ph duyt cng trnh trung ng ng. Ln th u tin h khng cho php


172
Liptk v ti quyt nh, rng chng ti chng yu cu s cho php
ca bt k ai. n gin chng ti b bi bo vo phong b v gi theo
ng bu in. Vn ngi trong nh t l nhng ngi, m gia nhng th
khc ngi ta kt n, rng chuyn bt hp php bi vit ca mt tc gi
Hungary ra nc ngoi. C Liptk, ln c ti u can d vo v ny. ng
l, bi vit, m by gi chng ti gi ra nc ngoi, khng lin quan n
chnh tr. Tuy nhin, bn thn th tc l khng hp php, chng ti ln
trnh th tc hp l. C hai chng ti cm thy quan trng, l chng ti
khng bi vit ca mnh chu th tc xin php chnh thc. K t tin l
u tin ny ti theo con ng ny lin quan n tt c nhng cng b
nc ngoi tip theo ca ti. Ti khng yu cu s cho php ca cc
cp trn ca ti, m ti gi thng cho tp ch hay cho nh xut bn m
chng ni mt li. iu ny khc thc hnh ca nhiu ng nghip
Hungary v nc ngoi, cc nh nghin cu sng cc nc x hi ch
ngha khc, nhng ngi sau ny than phin rt nhiu v chuyn, h
khng nhn c s ng cng b nc ngoi. Ti theo cng thc,
n thuc c hnh thnh di s thng tr lum thum K und K ca
[cun] vejk ca Haek. Theo anh lnh vejk khng c php hi, bi v
nu hi, th cu tr li ng no cng l khng.
Chng ti gi bi vit ca mnh cho Econometrica, tp ch ton kinh
t hc hng u. Nhiu nm sau ti mi bit, rng bn tho n tay ng
tng bin tp ca tp ch, n tay nh kinh t hc ngi Php Edmond
Malinvaud. H chp nhn ng ngay lp tc, m c th l, h chng yu
cu sa i mt t, mt du phy no c.
*
Tiu lun c ng nm 1962.
93

Bi bo tho lun mt vn rt c bit, bi v n phn tch dng khuyn
khch ca cc x nghip c p dng ch ring Hungary. N nhn mnh,
rng chng ti kho st mt nn kinh t x hi ch ngha. Bn thn vic t
vn gy ra s thch thc tr tu:
- Khuyn khch khng c cho trc t trc. N khng pht sinh theo
con ng t nhin, mt cch t pht v cc quan h s hu v cc iu
kin thit yu v th ch, m bn thn n l i tng quyt nh. Cch tip
cn ny thc ra l ngi bo hiu, ngi i tin trm ca mt tro lu
nghin cu mun hn nhiu, ca tro lu ln cp n cc khuyn khch
v quan h ca ngi u thc (principal) v ngi c u thc (agent;
ngi i l) lin quan n cc vn ny.

xut bn. T khi mt nh xut bn th hai xn tay vo lm vic ny- h li khng
ng .
*
Mun hn nhiu ti mi lm quen vi thc hnh bin tp v xt duyt ca cc tp ch
phng Ty hng u, m vic tr li phn ln cc bn tho c np hay yu cu tu chnh
i tu chnh li bn tho l chuyn bnh thng. Khi ti cm thy r hn, vic chp
nhn bn tho ngay lp tc v khng c sa i g l mt s qu trng ln n th no.


173
- Cc gi cng khng c cho trc t trc, khng phi th trng
quyt nh chng, m do qun l gi trung ng. Bi bo phn tch h thng
quan h phong ph, h thng quan h tn ti gia mt mt l s khuyn
khch ca x nghip v cc gi, mt khc l s lng v c cu sn xut.
Khuyn khch no dn n sn xut di nng lc hay dn n s thc p
sn xut qu mc, n ko di la chn u ra theo hng no?
Trong gii cc nh kinh t ng u ti thng xuyn nghe c tuyn
b sau: s d h khng cng b trong cc tp ch phng Ty, bi v nn
kinh t ca chng ta khng lm cho cc bin tp vin quan tm. Kinh
nghim ca ring ti khng cng c iu ny. Ngc li, tiu lun-
Econometrica u tin ny v cc cng b sau ny ca ti gy ra s quan
tm chnh l v, bi v tc gi sng nc x hi ch ngha vit ra
chng, v chng thng bo v th gii ny, v th gii xa ngi bin tp,
m c th l bng ngn ng ca h, bng ngn ng ca kinh t hc hin i.


Quy hoch cng nghip t

Chng ti tin hnh phn tch kinh t l thuyt vi Liptk Tams. Song
song vi vic ny ti cng lao vo mt hng nghin cu khc: ti
mun p dng cc phng php ton hc vo cc mc ch lp k hoch.
Mc ch y khng phi l tho ra cc khng nh l thuyt, m chng ti
tin hnh nhng tnh ton bng vic s dng cc s liu nh lng tht
phn nh nn kinh t, chun b cho cc quyt nh thc. Nh th y l
khoa hc ng dng.
Ti o su vo ti liu chuyn mn. Ti cn bit kin thc c tch t
trong nhng lnh vc chng ln nhau, tip gip nhau ca kinh t hc vi m,
l thuyt quyt nh, vn tr hc v nhng phn tch chi ph-li ch, v
ngh k xem, ci ny c th c s dng th no trong hon cnh ca mt
nn kinh t x hi ch ngha tp trung. Lin quan n b my ton hc ca
nhng tnh ton, ti s dng quy hoch tuyn tnh cho mc ch ny. Ti
bit h thng khi nim ny, cch lp m hnh cn lp ra cho cc mc
ch tnh ton. Ti nm vng cng ngh t duy, m vi n chng ti
c th dch mt vn la chn ny sinh trong thc t sang ngn ng m
hnh quy hoch tuyn tnh.
Mt tc phm, m trong thi gian c nh hng ln n ti, l
cun sch ca Dorfman, Samuelson v Solow v ng dng kinh t ca quy
hoch tuyn tnh. Cng trnh ny, cng nh ba tiu lun ca Koopmans xut
bn trong cng cun sch gip ti nhiu hiu, cc mi quan h c
bit t kinh t hc vi m phn nh nh th no trong th gii quy hoch
tuyn tnh.
94
Sau mt thi gian ti cm thy: ti i li khng my kh


174
khn gia hai loi t duy, gia kinh t hc vi m l thuyt v thc hnh
nhng tnh ton s chun b cho quyt nh.
*

M hnh quy hoch tuyn tnh u tin ca ti mun tr li cho cu hi
sau y. Trong ngnh si bng cc nh lp k hoch c th la chn gia
cc la chn kh d khc nhau v pht trin k thut. C th duy tr tnh
trng cng ngh hin c, hay t c s pht trin k thut khim tn vi
u t tng i t, hay vi cc chi ph u t ln v nhp khu t hn
tng nhanh hiu sut hn na. Cc tnh ton m hnh khng mun cho mt
cu tr li n gin duy nht cho cu hi. Thay vo chng mun ch ra,
s la chn hp l ph thuc ra sao, bng s, v nhiu loi nhn t, trong
vo li sut, vo t gi hi oi v vo cc gi xut v nhp khu tng lai.
Cc nh lp k hoch cng nghip nh, cc chuyn gia k thut v ngoi
thng v cc nh k thut tnh ton c tnh mi ca cch tip cn lm
cho si ni tham gia vo cng vic. Hungary khi my tnh in t
sng thi anh hng ca mnh. Trong lnh vc ny chng ti cng b lc
hu so vi khoa hc phng Ty. i vi chng ti n thun cnh tng
ca my tnh u tin, khi cn hot ng vi cc n in t v chim
ht c gian nh, cng l mt s kin to ln. Ci my c kch thc khng
l, m Trung tm K thut Tnh ton ca Vin Hn lm Khoa hc Hungary
vn hnh, bit t hn mt cch khng th so snh c, vi my xch tay
hin nay. Mt nhm nh ton hc v k s say sa lm vic hng tun,
chng ti gii mt h gm 24 [bt] phng trnh bng my.
**
(Ngy nay
trong nhy mt c th tin hnh nhng tnh ton ca cc m hnh c c
hng trm ln!) Chng ti trn ngp nim vui vi thc, rng chng ti
ng thi l nhng ngi i tin phong ca hai con ng nhiu ha hn:
ng dng quy hoch tuyn tnh v my tnh in t vo thc tin kinh t
Hungary.
Hnh thnh s hp tc v thi ua lm thc tnh t duy gia hai nhm
ng dng cc phng php ton hc, gia nhng ngi s dng quy hoch
tuyn tnh v phn tch u vo-u ra do W. Leontief nh kinh t hc M
gc Nga pht trin. Nhm sau, m Brdy Andrs, ri sau ny
Augusztinovics Mria l ngi ng u, c nhiu li th. H bt u
cng vic ny sm hn. Khi ti mi va bt u quan tm n quy hoch
tuyn tnh, nhng ngi u vo-u ra bit k cc ti liu chuyn mn
ca phm vi ti ca h. Tng cc Thng k dnh cc ngun lc to ln,
lp ra cc bng input-output c ln da trn nhng o lng thng k
thc t. Vic ny to hu trng kinh nghim mnh cho cc tnh ton ca

*
L n tng ln, khi ln i thc ti c th gp v c th lt vo gii bn b
thn vi bn bc tr gi ti nng ln ny ca thi k nghin cu ban u ca ti.
**
Chnh xc hn: trong quy hoch tuyn tnh l cc bt phng trnh, cc cn trn v cn
di xc nh cc gii hn cho cc quyt nh.


175
h. Cc tham s ca cc m hnh quy hoch tuyn tnh ca chng ti a
phn da trn cc c lng ca cc chuyn gia. Ni mt cch r rng, l
da vo linh cm trc gic v ci, con s no l con s dng c trong
thc t.
Chng ti trao i v tranh lun nhiu v hai cch tip cn ny, trong
cc cuc gp g c nhn, sau ny trong cc hi ngh na. ng nht l cc
cn nhc l thuyt a ti n kin tr s dng b my quy hoch. Ti
thy, phn tch input-output mch bo trit l quyt nh lun. Nu cho trc
vector ca s s dng cui cng (v cc nh lp k hoch rt c gng trnh
by ci ny thnh ci cho trc), th s sn xut v mi t hp input-
output ph hp vi n l hon ton xc nh. Ngc li, quy hoch tuyn
tnh li gi kh nng la chn. Ti nhc n trc, rng iu ny
quan trng n th no trong th gii quan c hnh thnh li ca ti.
Brdy Andrs gii thiu mt cch iu luyn, s ti sn xut ni
ting ca Marx, c trnh by trong tp II ca T bn lun, c th c
vit th no vi s gip ca cc m hnh Leontief.
95
Marx chi ph sn
xut trung bnh v li nhun trung bnh ng vai tr trung tm, v iu ny
ph hp tt vi phn tch input-ouput, trong mi h s c d nh i
din cho chnh cc trung bnh x hi nh vy. Khi cng vy, by gi
cng th ti cng nhn vai tr tin phong ca Marx trong ci, m cc nh
Marxist gi l phn tch ti sn xut v l ci m cc nh kinh t hc ca
thi i chng ta gi l cc m hnh ng. Tuy nhin s gn gi vi kinh t
hc chnh tr Marxist khng nhng khng quyn r ti n vi phn tch
u vo-u ra, m ng hn lm cho n tr thnh kh nghi. Ti thy, mt
cch c l, rng c ci g b mt y: s la chn cng nh, s quyt nh.
Ti c cm tnh vi kinh t hc tn c in, m n th gn gi vi quy
hoch tuyn tnh (xem cun sch Dorfman-Samuelson-Solow c nhc
ti). Cc phm tr bin-marginal ng vai tr quan trng trong l thuyt
phng Ty (chi ph bin, t sut bin thay th bin, thu nhp bin ca
ngun lc, v.v.) khng th tnh c t phn tch u vo-u ra, cn quy
hoch tuyn tnh th to ra cc ch s ny mt cch t ng.
*

Thot nhn c v hai khung kh ton hc trng rng ng i mt
nhau y, hai phng php ton hc phi chnh tr, phi thc h. Th m
s khng nht tr v hc thuyt li a sc thi ring bit vo cuc tranh

*
Cc bn dch ting Hungary ca cc ti liu chuyn mn phng Ty thng dng b ng
hatr-gii hn dch, ci ngi ta gi l marginal trong ting Anh. Nh th c
hatrkltsg (chi ph bin), hetyettests hatrrta (t sut bin thay th), hatrhozadk (thu
nhp bin), v.v. tt c cc trng hp u l v o hm bc mt ca mt bin s no ,
tc l v mt ln vi phn. Vi mt th d hi n gin ho mt cht: nu sn xut tng
ln mt n v, th chi ph tng ln bao nhiu? i lng ny l chi ph bin. Hay mt th
d khc. Nu ngun lc sn c ca chng ta tng ln mt n v, th thu nhp tng ln bao
nhiu? y l thu nhp bin.


176
lun ny. Tuy khng c ni ra, nhng xut hin hu trng tinh thn
ca cc cuc tranh lun, rng vi s gip ca k thut t duy ton hc
hin i c cn i mi ch ngha Marx hay khng hoc cn on tuyt vi
n - iu l nh c nhn mnh m ca ti.


K hoch ho hai mc

Quy hoch ngnh bng thnh cng v to c uy tn ko theo nhng
tnh ton ca cc ngnh khc. Ni ln trong ti cu hi, liu khng th kt
hp cc s liu ngnh ny vi nhau ? Thc ra t lu ti quan tm n
cc vn tng th ca ton b nn kinh t nc nh. Lm sao c th p
dng quy hoch tuyn tnh mc k hoch ho nn kinh t quc dn?
Nu chng ta mun m t ton b nn kinh t vi mc chi tit tng t
nh ca cc m hnh ngnh trc y trong mt m hnh duy nht, th cn
n h [bt] phng trnh c c ln hn t nht hai mi ln hay ln n
nm mi ln. Vi cc iu kin k thut tnh ton th s by gi h thng
ny l khng th gii c. Chnh v th ny ra tng, rng m hnh kinh
t quc dn c ln c th c phn r thnh cc phn nh hn. Phi hp
nhng tnh ton cho cc phn nh tng bc mt chng ta c th i n li
gii chung ca bi ton ln. C sn cc thut ton phn r ca quy
hoch tuyn tnh c bit trong cc ti liu chuyn mn, phc v cho mc
ch k thut tnh ton ny. Cn phi my m tm th tc thch hp trong
lnh vc ny.
Ti suy ngm, U ban K hoch Nh nc hot ng th no. u tin
cc ch tiu d kin mc v m c a ra, sau ngi ta phn r cc
ch tiu xung cc ngnh. H chuyn cho cc b ch o cc ngnh y,
ngi ta nghin cu cc con s ca U ban K hoch Nh nc, ri h
bt u tho lun vi cc nh lp k hoch trung ng. Trung ng c th
sa i cc ch tiu ngnh, v sau cc cuc mc c lp i lp li h i n
mt k hoch mc kinh t quc dn v s phn chia k hoch y cho cc
ngnh.
Cui cng c mt tng th ba gy cm hng, m ti bt gp trong
cng trnh l thuyt ca Samuelson.
96
Ngay c nu trong trng thi thc no
ca th trng mt sn phm cho trc c nhiu loi gi trong cc giao
dch khc nhau cho n khi th trng i n trng thi cn bng ti u,
n khi xy ra s cn bng cc gi. Mt sn phm- c mt gi thng
nht duy nht.
Cc ngun ny mch bo tng c bn ca thut ton k hoch ho
hai mc. Ti bt u tho mt phc tho m hnh. Trong trung ng
phn b cc i lng (gii hn u vo v cc ngha v u ra) cho cc
ngnh. Cc ngnh lp k hoch tt nht ca mnh tho mn cc ch tiu ca


177
trung ng theo cch, nh h lm trong khun kh quy hoch tuyn tnh
ngnh cho n nay, ri h bo co li gi ngm ca cc ngun lc v
ngha v [ln trung ng]. y l mt loi bo co kinh t c bit. Trn c
s cn bng gi, trung ng tin hnh li vic phn b; rt ngun lc t ni
c thu nhp bin thp, v chuyn n ni mang li nhiu hn. Theo tinh
thn tng t n cng sp xp li cc ngha v. Cc ngnh li tnh li v
lp li qu trnh ny, cho n khi n gn phn b tt nht.
c tng, nhng ti khng c kh nng trnh by chnh xc n.
Ti ch c th dn chiu n s tng t. Nu Samuelson c th chng
minh c xu th cn bng gi, th y quy tc phn b nu trn cng
phi dn n cn bng v n li gii ti u. Th nhng khng dn
chiu n s tng t, m phi chng minh khng nh v sc ca ti
khng cho vic ny.
Ci m bn thn ti khng c kh nng, Liptk Tams li bit cch
gii. Anh a ra mt sng kin ti gii: hy din t vn thnh m hnh l
thuyt tr chi. Anh kin ngh iu ny nm 1963, trc s phc sinh kinh
t ca l thuyt tr chi nhiu nm. Mt bn chi l trung ng, bn chi
khc l i cc ngnh. Trong cch din t ny th c nh l ton hc
c chng minh mt cch nghim ngt, chng minh rng: th tc c
phc ho trn ngy cng tin dn (hi t) n li gii ti u.
Tiu lun K hoch ho hai mc (Two-Level Planning) c hon
thnh.
97
Cc tng c bn v kinh t ca m hnh v thut ton c m
t trong bt ngun t ti, v ti tin hnh din gii m hnh ton hc v
thut ton. Tnh chnh xc ng knh, ti c th ni, tnh tao nh ca m
t l cng ca Liptk Tams. T c anh ny ra mo (din t li bi ton
thnh vn l thuyt tr chi), bin vn kh ny thnh bi ton c th
x l v mt ton hc, v m bo, rng nhng phng on ca chng ti
tr thnh c th chng minh c.
Chng ti li gi tiu lun cho Econometrica.
98
S tip tc l ging nh
cng b chung ca chng ti ln trc: ngi ta chp nhn ng ngay v
khng cn sa i. N xut hin nm 1965. Bi bo hu nh ngay lp tc
lm cho tn tui chng ti c bit n trong ngnh kinh t ton hc khp
th gii. Ngi ta trch dn nhiu trm ln, v dch ra nhiu th ting,
c a vo cc gio trnh. Nm 1971 khi Arrow su tp 22 bi l thuyt
quan trng nht, c nh hng nht, c ng trn Econometrica vo
mt tuyn tp, ng cng chn c K hoch ho hai mc.
99

Bi bo hp nht hai loi n lc ca ti. Mt mt ti mun chuyn
t cc m hnh mc ngnh sang quy hoch mc nn kinh t quc dn, v
nhn c mt thut ton cho vic ny, thut ton cho php hp nht cc
m hnh ngnh. Ti s sm quay li nh ny v vic thc hin n. Trc
tuy vy ti mun ni mt vi li v mc ch khc ca ti: v kho st l
thuyt ca k hoch ho tp trung.


178


M hnh l tng ca k hoch ho tp trung

K hoch ho hai mc c th c coi nh m hnh l tng ho ca k
hoch ho tp trung. N chng minh rng, tn ti mt th tc, m vi s
gip ca n, cc nh lp k hoch trung ng v ngnh, vi s n lc
chung, c th i n mt k hoch, tho mn cc i hi sau y:
- Cc k hoch ngnh khp chnh xc vi cc ch tiu k hoch trung
ng. C s hi ho hon ton gia cc k hoch ca trung ng v cc
ngnh.
- K hoch c th thc hin c, va vi cc gii hn do cc ngun
lc to ra, c mc kinh t quc dn, ln mc ngnh.
- K hoch l k hoch tt nht c th trong nhng bin th c th tnh
n. K hoch ny m bo s tho mn thun li nht mc ch do trung
ng ra.
- K hoch khng n gin l s p t ca trung ng. N khng i
rng, mi thng tin nm trong tay trung ng. N cng da rt nhiu vo
thng tin c tch t mt cch phn tn (trong th gii m hnh ca chng
ti: cc ngnh).
Cc nh kinh t ton hc phng Ty s d phn khch v m hnh l
thuyt ca k hoch ho hai mc, bi v n c th i chng kho v r
rng vi m hnh ca Oscar Lange, c ni n chng trc. Lange
khi khng dng m hnh ton hc minh ho cc t tng ca mnh.
Mun hn thnh cng chuyn sang ngn ng ton hc. Cu trc l thuyt
ny do Edmond Malinvaud,
*
nh kinh t hc ln ca Php pht trin.
100

Trong m hnh ca ng cng nh trong m hnh ca chng ti- c mt
mc trn, trung ng v c cc n v mc di. ( ng n v mc di l
x nghip). y cng th, cng vy, thng tin chy gia trung ng
v cc n v mc di. Tuy nhin lin quan n ni dung kinh t ca dng
chy thng tin, m hnh Lange-Malinvaud v m hnh Kornai-Liptk
ngc li nhau. Trong th gii Lange-Malinvaud trung ng xc nh cc
gi, v x nghip, iu chnh theo cc gi trung ng, bo li s lng sn
xut v s dng. Trn c s ny trung ng xc nh, u c d cu hay
d cung, ri t c th rt ra kt lun, phi thay i gi do trung ng quy
nh u v theo chiu no. y, bc tranh l tng ca ch ngha x hi
th trng. m hnh ca chng ti chiu dng chy ng l ngc li.

*
Khi Liptk v ti pht trin m hnh k hoch ho hai mc, chng ti vn cha bit m
hnh ca Malinvaud. Khi Malinvaud vi t cch mt bin tp vin ca Econometrica cm
cc bi vit ca chng ti ln tay, ng nhit tnh v tn tu to iu kin cho vic ng
chng. Sau ny ng cng nm ly mi c hi gip cng vic ca ti.


179
Khng phi thng tin gi chy t trn xung di m l thng tin s lng:
cc gii hn ngun lc v cc ngha v sn lng. Cc bo co v tnh kinh
t ca cc ngun lc c giao v cc ngha v u ra chy t di ln trn.
y l bc tranh l tng ca k hoch ho tp trung.
Chng ta c th cn i xa hn na trong i snh. M hnh Kornai-
Liptk l m hnh k hoch ho hon ho. Tng phn: m hnh th
trng hon ho ca Walras, l thuyt cn bng chung. M hnh trc
chng minh: v l thuyt c th hnh dung c mt h thng, trong s
tp trung hon ton hot ng mt cch hon ho, cn m hnh sau th
ngc li: v l thuyt c th hnh dung c mt h thng, trong s phi
tp trung hon ton hot ng mt cch hon ho.
Ti a thm vi nhn xt cho nhng iu va ni. y ti khng sao
li ci, ti ngh g v bi vit ny, khi n c vit ra, m l, ti ngh th
no v n by gi, nm 2004. y by gi ti khng mun s dng thc
o tng i o lng, thnh tch ny ca hai nh nghin cu ng u -
b tch ri khi th gii c ngha g. Ti mun tr li cho cu hi, liu bi
bo c ni dung l thuyt c hiu lc di lu hay khng?
Ti tin, l c. Mt trong nhng sc mnh to ln ca m hnh ho ton
hc chnh l ch, n lm r mt cch nghim chnh: bn cnh cc iu
kin no th cc khng nh c dn ra s c hiu lc. Ngi bit lm th
no gii ngha ng n mt cng trnh l thuyt ton-kinh t, bit suy
ngh chnh v nhng iu kin ny.
Thut ton k hoch ho hai mc hot ng khi (v ch khi), cc iu
kin sau tho mn:
1. Trong m hnh cc nh lp k hoch trung ng c cc mc ch r
rng v n ngha. (Hm mc tiu din t iu ny). Tnh hnh thc t ca
nn kinh t x hi ch ngha l khc: ban lnh o trung ng khng nht
qun, thay i chnh sch ca mnh mt cch t ngt, lm mt cch ngu
hng, bc ln v li li, dao ng, y ry mu thun bn trong. Chnh
sch kinh t khng bit phi hp cc mc ch khc nhau mt cch nht
qun, khng c kh nng v cng khng c gng xc nh trng lng
tng i ca cc mc tiu.
2. Trong m hnh ngnh khng c nhng n lc ring, tch bit. Cc
mc tiu ring phc tng cc n lc ca trung ng. Trong thc t ca nn
kinh t x hi ch ngha mi ngi tham gia mi cp ca h thng th bc
c nhng li ch ring ca mnh, m h tm cch lm cho c hiu lc.
3. Trong m hnh ch loi k hoch c th c tnh n, l loi k
hoch lu n cc gii hn trn v gii hn di phn nh cc iu kin
thit yu. Trong thc t ngi ta thng qua cc k hoch phi l (a phn qu
cng), bit trc, rng vic thc hin chng s vp phi nhng cn tr khc
nhau.


180
4. Trong m hnh mi thng tin u chnh xc, bt lun chy t trn
xung, hay t di ln. Trong thc t ca nn kinh t x hi ch ngha mi
d liu u khng chc chn. Hn na nhng ngi tham gia nn kinh t
u ni di ph hp vi cc li ch ring ca mnh. H bp mo cc s liu
theo chiu ln hay xung, ph thuc vo, ci no a h n v th li hn.
5. Trong m hnh k lut hon ho ng tr. Cc s liu trung ng n
ng lc, cc phn hi ca nghnh n kp thi v theo cng nhp. Trong
thc t ca nn kinh t x hi ch ngha s chm tr v ba bi l thng
xuyn - nhng con ngi lm vic ch khng phi cc c my.
6. Trong m hnh b my k hoch ho kin nhn, cc php lp xy ra
k tip nhau, tin gn n li gii thun li nht. Trong thc t ca nn
kinh t x hi ch ngha cc k hoch c chun b theo nhp thc p.
Ngay c nu c nh sa i i sa i cc ch tiu k hoch, th n gin
khng cn thi gian.
Nh th phi i ht dng suy ngh sau.
Th nht, chng ta hy hiu khng nh ca m hnh l thuyt: k hoch
ho tp trung hot ng mt cch hon ho, nu
Th hai, chng ta suy ngh k lng cc iu kin nu ny. Chng ta
i chiu cc gi thit l thuyt vi thc t.
Th ba, chng ta xc nh: Cc iu kin khng c tho mn. Thm
ch, chng ta c th khng nh: l khng th, rng chng tho mn.
Cui cng, th t, chng ta rt ra kt lun. L khng th, rng k hoch
ho tp trung hot ng mt cch hon ho.
Mt trong nhng vai tr ca m hnh l thuyt l, n to phng thc
dn dng t duy ny mt cch nghim ngt. Trong vai tr ny m hnh k
hoch ho hai mc ngy nay cng c hiu lc v l cng c t duy c th
dng c.
ng a thm mt nhn xt c nhn na. Nh s thy t cc chng
sau, trong mt giai on mun hn ti tr nn rt ph phn i vi t duy
tn c in v vi ci li l thuyt ca n, vi l thuyt cn bng Walrasian.
Tu trung l dng t duy trn, l s kim tra cc iu kin ca m hnh, s
i chng chng vi thc t, cng c s ph phn dng ch lu trong ti.
Nhng khi , khi chng ti thit k m hnh k hoch ho hai mc, ni
chung vn cha c hay mi c mm mng ca cch nhn ph phn ny. Lc
s ng nht ca ti vi dng ch lu tn c in l y nht. Cc
nh lnh o tinh thn ca tro lu c th cm thy mt cch c l, rng
ti hon ton trn cng ln sng vi h. S ng cm tinh thn ny
tng cng s quan tm n cc cng trnh ca ti v c nhn ti.




181

Quy hoch kinh t quc dn: vi nguyn l xut pht

Khi chng ti vit tiu lun v k hoch ho hai mc, Tams ch yu quan
tm n cc kha cnh l thuyt ca vn . S thch thc chuyn mn, lm
sao c th hnh thc ho vn , cng thi thc anh vi t cch nh ton
hc. Ngc li ti quan tm c n gii ngha l thuyt ln ng dng thc t.
cn phi lm r, quan h gia k hoch chnh thc c lp U
ban K hoch Nh nc v cc b v k hoch c cc nh nghin cu
tnh ton vi s gip ca m hnh ton hc l nh th no. Quy trnh do
tro lu chnh ca l thuyt kinh t gi c l l, cc nh nghin cu din
t mt ci gi l hm phc li, hm c d nh by t li ch chung
ca x hi. Trong cc tnh ton vi m hnh, ci ny ng vai tr hm mc
tiu. K hoch l ti u, nu tun th cc gii hn m t hon cnh khch
quan- n m bo phc li ti a cho cc thnh vin x hi. Nh nghin cu
kinh t c hc thc tin hnh mt cch thn trng khi xc nh v gii ngha
hm phc li. Theo cc nhn thc ca mnh nh nghin cu gii ngha,
phc li l g, lu n cc thnh phn vt cht v c phi vt cht (vn
ho, chin lc, a chnh tr, v.v.) ca phc li. Cng tnh c n vic, phi
bo m phc li khng ch ca th h hin ti, m ca c cc th h tng
lai na. Nu cho trc mt hm phc li nh th, nh lp k hoch ton
hc tnh ra k hoch, v np k hoch ny vi bnh lun: y l k hoch ti
u. Cc anh, nhng ngi ra quyt nh hy chp nhn k hoch ny, v
ng chp nhn k hoch, m cc vin chc k hoch ho lm vic vi cc
phng php truyn thng lp ra.
*

Khi ti i mt vi bi ton ny, ti mun dng cch tip cn khc.
Da trn cc nguyn l xut pht ca nhng nghin cu ring ca ti, nhiu
loi gii php thc y ti.
Cc quan im chin thut cng nh hng n ti. Ti khng mun,
rng cc nh lp k hoch thy chng ti l i th, nhng ngi mun thay
th cng vic ca h bng cc m hnh v cc my tnh. Ti mong, nu
hnh thnh s hp tc thn thin gia nhng ngi lp k hoch truyn
thng, phi ton hc v cc nh quy hoch ton hc. Vic ny phn ln
cng c thc hin. Cc nh lnh o ca U ban K hoch Nh nc

*
Trong cc cuc tranh lun ni ln gii php sau. Nh quy hoch ton hc hy hi nhng
ngi ch o ti cao chnh sch kinh t v nhng a thch ring ca h, v din t nhng
ci ny nh hm mc tiu ca m hnh. Nh th anh ta khng phin dch nh gi ca dn
chng, m ca nh chnh tr ra ngn ng m hnh.


182
lm v k hoch di hn, trc ht l Hetnyi Istvn lun lun theo di
vi s quan tm ln v ng h cng vic ca chng ti.
*

Ti cng c nhng phn i gay gt v mt l thuyt. Khi cng
th, by gi ti cng chng th chp nhn, rng c th xc nh mt hm
phc li rt gn duy nht, bao hm tt c. Ni cch khc, khng th xc
nh mt cch r rng, ci g l li ch x hi. X hi khng phi l mt
n v thun nht. X hi chia r mnh trong vic, nhm no, cng nh c
nhn no coi ci g l li ch ring ca mnh, nh gi ci g l phc li,
hnh dung th no v s phn chia cc khon li nhun v chi ph gia th
h hin ti v cc th h tng lai, v.v. v v.v. Cc xung t li ch c
quyt nh trong chnh trng, , ni ngi ta quyt nh v ngn sch,
v cc lut kinh t v cc k hoch. Nh kinh t hc lp m hnh khng th
m nhn ly quyt nh ny. S phn i ny cng c ti trnh by trong
cc n phm c cng b.
**

Khi din t nhng nghi vn ca ti lin quan n hm phc li trong
cc nm 1960, ti khng bit g v cng trnh l thuyt to ln, m tng
c nh hng ln nht, mu m nht ca n do Kenneth Arrow tho ra
trong nh l bt kh ni ting,
101
v nh l t m rng ra thnh
hng nghin cu quan trng v c kt qu.
***
Khng nh sau c th c
chng minh mt cch nghim ngt: khng tn ti th tc ra quyt nh dn
ch, c th hp nht cc s thch c nhn khc nhau vo mt hm phc li
chung.
****
Mun hn vic lm quen vi kt qu ny chng minh trong
con mt ca ti, rng ng trnh tng ti a ho hm phc li,
trnh vic xc nh mt tiu chun ti u kinh t quc dn nh lng duy
nht d nh by t li ch x hi.

*
Ny ra cu hi: v sao ti li sn sng hp tc vi U ban K hoch Nh nc, trong khi
ti t chi tham gia cng vic ca cc u ban ci cch do ng Cng nhn X hi ch
ngha Hungary u nhim. Ti s quay li vn ny chng 15 bn v ci cch 1968.
**
Gio s Tinbergen cng tham gia vo tranh lun ny. Thng nht vi Ragnar Frisch ng
cho vic lp hm phc li l c th v ng mong mi. Ti c vinh d l, Tinbergen
(1981 [1969], p.21) trong bi pht biu khi nhn gii Nobel cng nhc n tranh lun
vi ti. ng kin ngh, rng ti trch- c phng ng, ln phng Ty hy th xc nh
hm phc li ca ring mnh sao cho, t ra, liu cc mc tiu cui cng ca h c rt
khc nhau hay khng. Kin ngh ny ca Tinbergen minh ho, lng mong mun chung
sng ho bnh v hp tc mnh n th no trong ng, v rng nh tt, ng tic, li i
cng vi s ngy th chnh tr.
***
Cc cng trnh ca Amartya Sen (1997 [1982]) ng vai tr ni bt trong m rng v
o su l thuyt la chn x hi. Hon cnh may mn l, hai thp nin sau Amartya Sen
tr thnh ng nghip v bn ca ti i hc Hardvard. Khng phi mt ln ti c dp,
chng ti tho lun v cc vn s la chn x hi.
****
Ngay t cc nm 1940 ny ra tranh lun gia cc nh kinh t hc v gii ngha hm
phc li, trong v cch tip cn m Abram Berson v Paul Samuelson p dng.
Vt qu ch ca hi k ny l vic lm r, cc cu trc l thuyt khc nhau c quan h
vi nhau nh th no.


183
Gn vi vic ny ti cng c nhng cn nhc chnh tr-h t tng,
m ti suy ngh k lng, tuy ti khng cng b trong cc bi vit c
ng. Ti buc phi ghi nhn, rng trong h thng cho trc ny - bt lun
c thch hay khng cc quyt nh c bn c a ra t trn nh ca h
thng ng. Nhng ngi lp k hoch U ban K hoch Nh nc v
cc b iu chnh theo . Cm nhn ngh nghip ca h i khi thc y,
h ln ting mt cch thn trng, nu vic thc hin cc ch tiu c p
t cho h c v khng thc tin, nhng cui cng h khng th lm c
g khc, ngoi vic thc hin cc ch th ca cp trn lin quan n cc ch
tiu. Nhng ngi lp k hoch s dng cc phng php truyn thng bao
quanh, ti bt u tin hnh nhng tnh ton k hoch vi cc cng c ton
hc- v ti mun lm vic ny sao cho mnh gi khong cch nht nh vi
nhng ngi ra quyt nh. Thay cho vic tranh lun vi h v phi dng
hm phc li nh th no, chng ti s dng cng thc n gin sau.
Chng ti coi k hoch chnh thc l cho trc, v trong m hnh chng
ti quy nh n vi t cch l rng buc, l gii hn. Cn chng ti quy
nh hm mc tiu l cc ch tiu, m s ci thin chng l c ch khng cn
phi bn ci. Trong trng hp ca chng ti ch tiu nh vy chng hn l
s ci thin cn cn thanh ton vng lai tnh bng ngoi t chuyn i. M
hnh nh th to ra k hoch, mang li tt c cc th m k hoch c
lp bng cc phng php truyn thng mang li, v thm vo cn to
iu kin nc Hungary n nn hn. Cc anh, cc nh lp k hoch
xc nh mt k hoch cho t nc c lp vi chng ti, nhng ngi lp
quy hoch ton hc. Chng ti ghi nhn vic ny. So vi k hoch y chng
ti c th ci thin tnh hnh kinh t ca t nc mt cht. Bt k ai ngh
bt c g v tnh trng chnh tr v v tng lai, u c th thng nht rng:
l mn li thun, nu t nc mc n hn.
*

Trong nhng nm ny Lin X cng ni ln tng dng cc phng
php ton hc vo lp k hoch. Leonid V. Kantorovich, ngi pht minh ra
cc c s ca quy hoch tuyn tnh ton hc, l th lnh tinh thn ca s t
nhm, nhm thc y vic pht trin cc m hnh k hoch Moskva v
Novosibirsk. Thut hng bin ca trng phi Soviet khc r rng vi, ci
ti kin ngh Budapest. H ha lp cc k hoach ti u. iu ny vang
ln mt cch gi di trong tai ti; ti cho l n to ra cc o tng v cn
c, thm ch nh lc hng. Ti lun chin i lun chin li vi quan
im ny, m Hungary cng c nhng ngi ng h ca n. Ti th c

*
Chng ti dng nhiu loi hm mc tiu trong cc tnh ton ca mnh. Nh th th d
l ti a ho tiu dng ca dn c bn cnh vic tho mn cc ch tiu khc ca k hoch
chnh thng. Tnh vi cc hm phc li khc nhau chng ti to ra nhiu bin th k hoch,
lm tng cc kh nng la chn. Bng cch ny chng ti cng ng gp vo vic lt
gio iu rng, ch c th c mt k hoch duy nht; ch c mt con ng duy nht, m
trn c th i v phi i.


184
li ha khim tn hn nhiu: nhng tnh ton ca chng ti, trong trng
hp may, c th dn n nhng xut, m chng c th mang li s ci
thin c th cm nhn c so vi k hoch chnh thc ng no cng c
hnh thnh.
Ti chng h, d chc lt, bn tm vi tng, rng chng ti dng
quy hoch tuyn tnh cho lp k hoch tc nghip ca nn kinh t, tc l
t c s cho cc k hoch kinh t quc dn hng nm. i vi ti l
hin nhin, rng vic iu ho hng ngy ca sn xut v tiu dng l nhim
v ca th trng, ch khng phi ca mt m hnh ton hc. Ti ch
mun tham gia vo lp k hoch trung v di hn. Ngay c nhng quy
hoch ngnh cng ch quan tm n s la chn gia cc la chn u t
kh d, v ti mun tip tc vic ny mc m hnh ho kinh t quc dn.


Nhng tnh ton

Cng ng cp n vic thc hin nhng hnh dung y trong thc tin.
Lc , khong 1962-1963 s p bc tn nhn bt u nh bt i. Da
theo n x chung ngi ta th cc bn b b t sau 1956 ca ti. C nhiu
du hiu l, vic y ti sang ngnh cng nghip nh c th kt thc. Khi
trong khun kh nghin cu cng nghip dt ti hp tc nhng ngi iu
hnh my tnh hng u ca nc Hungary, cc cn b ca Trung tm K
thut tnh ton ca Vin Hn lm Khoa hc Hungary, h xut, ti hy v
lm vic vi h. Ti vui v nhn li.
Ti c quan h cng tc vi Vin Kinh t K hoch ca U ban K
hoch Nh nc, vin ng vai tr tin phong trong ng dng cc phng
php ton hc vo k hoch ho.
*
Vi s tham gia tch cc ca cc ng

*
Ban lnh o Vin Kinh t K hoch mun ti sang bn h lm vic vi t cch cn b
thuc bin ch ca h. xut tuy vy b tht bi v s ph quyt phng t chc ca U
ban K hoch Nh nc. By gi khi ti c th ng vo cc h s cng an khi , ti c th
ti hin, ci g xy ra trc s ph quyt. Phng t chc ca U ban K hoch Nh nc
ly kin ca nhng cn b t chc ca cc ni lm vic trc ca ti. Hai ni lm vic
ngnh cng nghip nh khng mun a ra bt k tr ngi no i vi ch lm vic
mi ca ti, h cho kin kh trung lp. nh gi m Vin Khoa hc Kinh t ca
Vin Hn lm Khoa hc Hungary a ra, mang tnh mt mt-mt khc, n cao cc
cng trng khoa hc ca ti, nhng tuy nhin cng tot ra t nhn xt l, ti ng vai tr
nh th no trong nm 1956 v sau , v v nhng l do chnh tr m ngi ta ui ti
ra khi vin. U ban K hoch Nh nc khng th thy nhiu thuyt phc t iu ny.
ng thi lin quan n vic ny h cng trng cu kin ca B Ni v. V III/III ph
trch phn gin ni a v V III/II ph trch phn gin nc ngoi tham vn nhau -
mc i t cng an. H lt li h s ca ti; h xc nh- ti trch- rng trong h s theo
di ca chng ti ngi c tn y xut hin v hot ng ca mnh trong phn cch mng
(BTL V-145-288-a. tr. 502-505. Ngy ra lnh iu tra do V III/III khi xng : 27-


185
nghip v vi s ng h c hiu qu ca nhiu lnh o ca vin, cng
vic lp k hoch kinh t quc dn c bt u.
Theo cu trc c m t trong tiu lun Kornai-Liptk chng ti bt
u xy dng mng cc m hnh: mt m hnh trung ng v 18 m hnh
khu vc cho cc mc ch tnh ton th nghim u tin. Ti ln lt
tuyn m nhng ngi xy dng m hnh khu vc, mi m hnh tuyn
nhiu nh kinh t, cc cn b ca cc vin trung ng v ngnh khc nhau,
cng nh ca cc b. Song song vi vic ny ti tp hp mt nhm trung
tm, vi cn b, nhng ngi lm vic ton b thi gian vi vic tnh ton
ca chng ti, v nhng ngi khc, nhng ngi gip bng li khuyn,
bng gii mt vi vn ph. Vo nh im c mt i qun nh, 150-200
cn b lm vic y nhit tnh, xy dng m hnh, thu thp d liu
v tnh ton. Nhiu ngi tham gia hai mc vn cn giai on u tin
trn con ng s nghip, khi tham gia, v sau ny ni ting nh nh
chnh sch kinh t, nh lnh o kinh t hay nh nghin cu kinh t (Bger
Gusztv, Benedek Pl, Jns Anna, Nagy Andrs, Rabr Ferenc, Rimler
Judit, Simon Gyrgy, Sivk Jzsef, Tardos Mrton v nhiu ngi khc).
Nhng b c hng u t hp li.
Nhng khi nh vy vic khng th trnh khi l, cng cn phi kim ra
tin. Ti ln lt g ca cc c quan, tm kim s h tr vt cht cho
nhng ngi lp m hnh khu vc. Mt lot s hng dn c chun b
cho nhng ngi hp tc, cho nhng ngi t hng, tc l cho nhng
lnh o c quan v cc ng nghip quan tm sn sng ng h chng ti.
Mt phn cc n phm ca chng ti a ra nhng ch dn chi tit cho
nhng ngi cng tc, h phi son m hnh ca mnh th no, thc hin
nhng tnh ton ra sao, v gn km nhng gii thch l thuyt vo cc th
thc cn s dng. Mt phn ca cc n phm thng bo v nhng kt
qu tnh ton. Ti vit i b phn cc ti liu y. Khng t hn 2000 trang
c ti vit trong nhng nm ny trong khun kh cng vic , v
c lu hnh dng in sao (in roneo) gia cc nh kinh t trong nc.
Pha u tin ca cng vic, do ti ch o, bt u nm 1963 v ko di
nm nm.
*
Phn ln nhng tnh ton ngnh c thc hin gn gng, v

12-1962). Hin nhin do lnh cm ca B Ni v nn ngi ta t b nh, a ti vo
bin ch ca vin ca ring h. Kornai tr li Vin Hn lm- vic ny cn c th b qua.
Nhng a vo U ban K hoch Nh nc - th qu l qu ng! Mt th d tt v vic,
cuc sng ca ti din ra trong hai chiu. Phn c th nhn thy: ti nghin cu cc
phng php ton hc vi ton b sc lc. Phn khng th nhn thy: mng li nhng
nht ca cc phng t chc v cng an chnh tr theo di, v can thip vo vn mng ca
ti.
*
Thng bo c in sao cui cng v quy hoch kinh t quc dn, cng b nhng kt qu
tnh ton, xut hin vo nm 1968. Sau khi kt thc quy hoch th nghim u tin ti


186
dn n nhng kt qu ng ch . Chng ti loay hoay nhiu vi
nhng tnh ton trung ng. Ho ra l - vi cc iu kin k thut tnh ton
lc - thut ton Kornai-Liptk cc k chm, i hi qu nhiu tnh ton.
Chng ti buc phi s dng cc th tc gn ng thay cho thut ton tao
nh, nhng khng tht hiu qu.
Gia chng chng ti cng lp ra mt m hnh k hoch kinh t quc
dn khc, c kch thc nh, rt gn v chng ti tin hnh nhiu loi tnh
ton vi n. Mc ch ca chng ti l, nu m cc kt qu tnh ton ca m
hnh hai mc c ln c b chm, th ch t m hnh nh ny chng minh ch
li ca quy hoch tuyn tnh trong con mt ca cc nh lp k hoch.
*

Khi nm thng tri i, xut hin ngy cng nhiu kh khn mi v thu
thp d liu v k thut tnh ton, s hng hi ban u tn dn. i qun
mt thi st sng bt u khuyt dn, v nhng ngi cn li th mt mi
trong cng vic vt v. Mi ngi cm thy ngha v ca mnh l, ng b
d tt c, nu khng i n mt s kt thc t t no . Tuy vy khng
th by cc kt qu tnh ton mt cch thc s ngon mc. Chng ti
khng th ni v chng ti cng khng ni: ny, chng ti t n vic
lp c s khoa hc, c tnh ton bng m hnh ton hc v my tnh cho
lp k hoch kinh t quc dn.
Khng th chi ci, vo gn cui cng vic cc cm gic trong chng ti
b pha trn; nhng cm tng thnh cng v tht bi cng xut hin.
Nhm cng lm vic trong cng trnh ny, chng bao gi ngi li
cng nh gi cc kinh nhim. Tng kt qu ca cng vic khng l ny th
mi ngi cng b trong cc tiu lun ring ca mnh. Ti vit nhiu bi
bo nht v vn ny. Mt phn nhng quan st v kt lun ca ti c
cy vo trong cun sch vit v lp k hoch ton hc, m ln ti bn th
nht bo co chi tit v m hnh quy hoch kinh t quc dn, v nhng
tnh ton c thc hin v mt vi bi hc kinh t hc ca chng.
**





khng cn tham gia trc tip vo cng vic, m cc nh kinh t khc, cc cng s trc
y ca ti ch o.
*
Chng ti cng thit k m hnh vi Dniel Zsuzsa (khi cn l jlaki Zsuzsa), v
chng ti cng cng b cc kt qu, ngi sau ny tr thnh v th hai ca ti. Trong cng
vic ny chng ti n gn vi nhau. i vi ti nu nhng nm thng dnh cho k hoch
ho ton hc gi nh khng c kt qu no khc th ch kt qu ny cng ng.
**
Ln ti bn th nht ca cun sch A gazdasgi szerkezet matematikai tervezse (Lp k
hoch ton hc c cu kinh t) ca ti l vo nm 1972. Nu nhng b sung c a vo
ln ti bn ny cng c ti coi l mt phn ca nghin cu quy hoch kinh t quc dn,
th nhim v ny thu ht phn ng k sc lc ca ti sut khong mi nm tri.


187
C ng khng?

Ti nh gi cng vic c tm c khng l ny nh th no cng vic
i hi cc k nhiu thi gian v cng sc ca ti v ca nhng ngi cng
tc, vi con mt ngy nay? Ti i snh, tng khon mc, mnh mong
i g cng vic ny, khi ti bt u v mong i ca ti c thc hin
n u. Phn tch ca ti ch yu lin quan n m hnh ho mc kinh t
quc dn, nhng mt phn ni dung ti mun ni cng lin quan n
nghin cu v lp k hoch ton hc khc na.
Mt trong nhng mong i bc u ca ti gn vi mi trng chnh
tr bao quanh ti. Ti trnh by cui chng trc, rng v cui cc
nm 1950 ti cm thy l, s tip tc chng trnh nghin cu thc
nghim c bt u vi S Tp trung qu mc ri vo ng ct.
Nu nhng kinh nghim dn n s ph phn gay gt ch ch o
kinh t hin tn m chc hn s dn n -, cng b kt qu ny l khng
th. ng dng cc phng php ton hc ha hn mt ng ra khi ng
ct ny. Ngn ng ton hc l khng th hiu ni i vi cc chnh tr vin,
cc chuyn vin ca trung ng ng v ni chung i vi nhng ngi
kim tra v mt chnh tr cng vic ca cc vin, cc nh xut bn, cc tp
ch. H m nhn thy mt vi cng thc ton hc trong mt bn tho, th h
khip s t xung. Bn thn ngn ng cng c ngha l mt cht che ch
khi con mt d xt ca cc nh chnh tr v nhng ngi ph t ca h, ca
cc nh chnh tr kinh t hc cnh gic theo di. Ch ngha cng thc ton
hc to n tng trung lp v mt chnh tr. C l mc no , bi v
mt cng thc, mt phng trnh, mt hnh v hnh hc khng c trc lp
trng ng ca n. Chnh v th lnh vc nghin cu ny ha hn l mt
lnh vc tng i yn n hn.
Mong i ny ca ti tr thnh hin thc. Trn c s chnh tr
chng c ai gy s trong nhng nghin cu ca ti m ti s dng cc
phng php ton hc. Ti cng c th ni: bt lun cc chnh tr vin c
cnh gic n th no, bng chn ti ph hp ti ranh hn h. iu
ny lm cho ti thy khoi ngay c hin nay na.
Ti mong i t hng nghin cu ca mnh gn vi p dng cc
phng php ton hc, l n lm cho vic t o to ca ti tin b, to
iu kin nm vng khoa hc-kinh t hin i. Mong i ny cng c
thc hin hn c d tnh.
Ti tnh rng, trong nhng cng vic ny ti khng ch hc, m ti cng
c th dy na. Trong kha cnh ny din tin thc s ca cc s kin
khng ch hon thnh, m cn vt xa nhng hi vng ca ti. Ti b
ngn cn khi vic ging dy i hc, v hnh thc ti cng chng c
quyn c cc hc tr. Tuy nhin vic lnh o mt nhm nghin cu ln
- ln hn nhiu so vi hnh dung ban u- vn lm cho vic dy l c th.


188
Tt nhin khng phi l ni v quan h thy-tr hnh thc. Mt phn cc
cng s ca ti cng tui vi ti hay gi hn ti; ti khng l th trng
chnh thc ca h. Tt c h u t nguyn chp nhn vic ti ch o h
trong khun kh ca cng vic ny. Ti chc chn rng, c nhiu
tng m ti truyn t cho h. Quy hoch ngnh kinh t quc dn cng
gip h, ng nh ti, trong hiu v nm vng kinh t hc vi m hin i.
Vic ng dng cc phng php ton hc trong nhng tnh ton kinh t
v trong nghin cu khng ch l n lc phng php lun theo ngha
hp. N tr thnh mt phong tro tr tu rng ri thc s. Trong phong
tro c bit ny chng ti, nhng ngi hai mc to thnh mt ht
nhn, nhng cng c cc t hp khc na: nhng ngi u ra-u vo,
cc nh kinh t lng, cc nh vn tr hc. c nhiu s chng ln nhau.
Ci l chung trong tt c chng ti, l s on tuyt vi hot ng chnh tr
kinh t hc v ch ca cc nm 1950, l n lc n tnh chnh xc, n vic
lm quen v nm vng cc kt qu ca khoa hc-kinh t hin i (hy hiu
l: phng Ty). Chng ti t chc cc hi ngh. Cng vi vi ng
nghip chng ti thnh lp phn ban ton-kinh t ca Hi Kinh t hc
Hungary.
*

Trc ti rt nhn mnh ri, rng mt cch c thc ti mun tr
thnh mt phn ca chuyn mn phng Ty. Nhn t quan im ny cc
s kin vt xa nhng mong i ca ti. Gia chng ti ngy cng cm
thy, rng mnh lt vo mt tro lu phng Ty mnh. y l thi k, khi
Php, H Lan, nhiu nc bc u v cc nc pht trin khc ngi
ta lp ra cc c quan chnh thc cho cc mc ch lp k hoch kinh t quc
dn, v h s dng cc phng php ton hc. Cc nh kinh t hc
quan tm n cc nc ang pht trin ln lt tho ra cc m hnh k
hoch cho n , Mexico, Th Nh K, cng tc vi cc ng nghip a
phng. Ti n hnh thnh U ban K hoch Nh nc.
M hnh ho k hoch c tin hnh Hungary gy ra s quan tm
ln trong cc ng nghip phng Ty. H khng ch so snh trn bnh
din l thuyt m hnh Lange-Malinvaud v m hnh Kornai-Liptk, m
nhng ngi ng dng cng i snh vic xy dng cc m hnh tnh
ton quy hoch, nhng kinh nghim thu thp d liu v s dng do k

*
Khi ti bit iu l hot ng ca Hi Kinh t Lng Quc t, v theo mu y ti
kin ngh, rng chc ch tch ng c thi gian khng xc nh, m chng ti bu ch
tch mi nm. V cng xy ra nh th- nhng ch trong phn ban ca chng ti. Bn
thn ti l mt trong nhng ch tch u tin v c vi ngi k tc ti thc s ch gi
chc mt nm. Th nhng, th tc lun phin ny, da vo s bu c ca cc thnh vin,
chc tc c quan cp trn ca chng ti, ban lnh o Hi Kinh t hc Hungary. l
ch tch, c th ni l v tr vnh vin. Ch tch c th gi nguyn chc ca mnh, chng
no cc c quan chnh tr cp trn lin quan cho l tt. Sau vi nm ngi ta p t tp
qun ny ln c phn ban ton-kinh t na.


189
hoch nh nc ca Php, ca H Lan, ca n h tr, vi cng vic
c tin hnh Hungary, do U ban K hoch Nh nc y gip .
Cng vic ca chng ti c nh gi cao v c cng nhn l thnh tu
tr tu ng k c nc ngoi na.
Lin quan n i snh mong i ban u vi cc s kin tht, th phi
t ra cu hi: phng php lun do chng ti a ra liu thnh cng
thm nhp vo thc tin k hoch ho hay khng? Ngc vi nhng cu tr
li khng nh cho n y, cu tr li l t r rng hn nhiu.
Mt mt, v cc kt qu, c th ni rng, ngay c nhng tnh ton u
vo-u ra trc , v by gi l phng php lun quy hoch tuyn tnh,
c a vo kho tng cng c ca U ban K hoch Nh nc v cc
b. c cc phng hay cc nhm nh hn c giao vic p dng cc
cng c ny, v h thng xuyn bo co nhng kt qu tnh ton cho cc
lnh o ca b my k hoch ho. Nhng ngi ny c th gi thit l
suy ngh v cc con s nhn c. Tuy nhin ti khng bit tr li, h chp
nhn cc kin ngh n mc no.
*

Mt khc, lin quan n cc tht bi: trong chng mc ti c th theo
di c t bn trong, cm tng ca ti l, quy hoch ton hc vn l vt
th l trong c th quan liu ca k hoch ho truyn thng, v khng
thc s ho nhp vo. Nhiu lnh o cp cao ca U ban K hoch Nh
nc v cc b c thin cm vi hot ng ca chng ti. Cng vic ca
chng ti cng c ho quang ring no . N to n tng, rng n
bin k hoch ho thnh khoa hc v hin i tht s, bi v n s dng
ton hc, my tnh in t. Th th c vn g?
Tt c tai ho gn vi su vn , m ti cp trn, khi gii thiu
m hnh l thuyt ca k hoch ho hai mc. Khng ch m hnh l thuyt
lch khi thc tin trong nhng c trng c bn, m vic ng dng m
hnh vo cc mc ch k hoch ho cng chng hp vi thc tin hng
ngy ca k hoch ho x hi ch ngha tht s. Nu tin hnh cng vic k
hoch ho trn c s m hnh ton hc, th cc iu kin sau phi c tho
mn:
1. Phi tuyn b r rng cc nh v chnh sch kinh t, v phi son
li k hoch mi khi cc nh, cc mc tiu thay i. Chnh tr gia no
mun iu ny? Nh chnh tr u tin s khng r ngha. Khng quy ry,
nu c mu thun gia cc mc ch c tuyn b. Thch din t chung
chung khng th tm c. Khng mun a ra dng bng s trng lng

*
T cui cc nm 1960 cng vic ca ti chuyn sang hng khc. Ti khng kinh
nghim trc tip v cc thp nin mun hn. C th l, thun li hn mc ti thu thp
c. C th vin dn n chuyn: c th l ra vai tr ca quy hoch ton hc tr nn
mnh hn vi s lan rng ca my tnh c nhn v s tng cng sut ca chng. iu ny
khng th xc nh c, bi v b my k hoch ho trung ng b gii tn sau khi thay
i ch .


190
tng i ca cc n lc v nh chnh sch kinh t cng c nu ra, th
t ca nhng u tin, tc l tt c cc loi thng tin, m chng xut hin
dng nh lng trong hm mc tiu ca mt m hnh quy hoch. H dy
da vi vic ny, bi v v sau c th quy trch nhim c cc t l bng
s ny.
2. Khi chng ti tp trung ti liu quy hoch kinh t quc dn li v
trnh by nhng kt qu tng phn, chng ti c th nghim thy: c bao
nhiu c quan hay c nhn, th c by nhiu loi tip n. Nu chng ti
may- tnh ton ca chng ti t c s cho ci, m ng no ngi ta cng
mun thc hin, th c hoan nghnh nhit lit. Ngc li nu khng, th
nhn nh, ni rng: m hnh n gin ho thc t (anh ta ng), b qua ci
ny ci n, cc s liu khng ng tin cy (iu ny cng ng) v.v.
3. Nhiu khi kh lm cho cc nh hoch nh chnh sch v cc nh lp
k hoch phc v h hiu c, rng phi phn bit mc tiu, tc l
hng ca cc n lc chnh sch kinh t v cc rng buc hn ch cc
quyt nh li. Nh im 1. trn ti bo hiu: chnh tr gia kinh t
khng thch ni rng, tng trng l quan trng hn lm chm lm pht, hay
ngc li. ng ta thch quy nh mt-mt ch tiu cho c hai hn. iu ny
khng gy ra kh khn g xt t kha cnh cu trc ca m hnh ton hc.
Trong m hnh cc nh v m loi nh vy cng phi nh r theo
ngha ton hc- nh cc rng buc. Th nhng khng chc chn, rng
nhng rng buc ch quan, tu tin ny, m chng to thnh cc nh
chnh sch kinh t, li ho hp vi nhau, v cng c th thc hin c.
Ngoi ra, vn cn l, chng c th tng thch hay khng vi cc rng
buc khch quan phn nh hon cnh bn ngoi (th d cc ngun lc t
nhin, cc nng lc sn xut, tng lc lng lao ng, cc hn ch nhp
khu).
4. Chng ti cng khng coi trng cc s liu, m chng ti np vo
my tnh. y ting lng Hungary ging nh ting lng ca dn tin hc:
h th nhi chng ti, ni cch khc bt chng ti n cc s liu ca h.
Thc ra h khng sn lng ni, h dng nhng tnh ton nh th no cho
cc c lng ring ca h. H vit nguch ngoc cc s ln cc ming
nhn ph mt, nhng c l h giu cc s ny. Bi v cc s ny to thnh
kho v kh ring ca tng nh lp k hoch trong cuc tranh u, m h tin
hnh vi cc nh lp k hoch khc kim cc ngun lc v gt b cc
trch nhim.
5. v 6. C th, rng gi nh c cc my tnh ca th k XXI chng ti
c th c kh nng tin cng nhp lp k hoch. Khi chng ti
khng th c kh nng ny. Cc tnh ton ca chng ti ln lt u b
chm tr. D on nh mt cn i k hoch da vo nhn qua, vo thi
quen lp k hoch thng nht, hn l tnh ra t mt h thng phng trnh
nghim ngt.


191
Gc r chung ca tt c nhng kh khn ny l: lp k hoch x hi ch
ngha l loi nh bp ph thu, m nhng ngi u bp ca n khng cho
php ngi l nhn vo nhng mnh kho ca h. H khng chu c s
cng khai v minh bch. M hnh ton hc p t k lut ln h, phi
nghim ngt cng ci phi cng v tr ci phi tr. iu ny l khng th
chp nhn c i vi h.
iu ny, phn tch li vn vi ci u hm nay, dn dng t duy n
lp lun kiu Hayek c nhc n trc ri. Vic tp hp mi hiu bit,
mi thng tin vo mt trung tm duy nht, hay vo mt trung tm v vo
vi chc trung tm con b sung cho n, l khng th. Kin thc tt yu
c phn tn mt cch su rng. tn dng hu hiu v hon ton n th
cn l, ngi s hu thng tin c th khai thc n cho mnh. Thng tin phn
tn phi kt hp vi t do kinh doanh v s hu t nhn. Khng cn phi
tn dng thng tin mt cch phn tn n phn chi tit cui cng, nhng l
tt, nu iu ny xy ra vi phn cng ln cng tt.
Ti im ny chng ta bc qua mt vn hp hn (v sao lp k
hoch ton hc khng th ngm su vo hot ng bnh thng ca k
hoch ho tp trung x hi ch ngha), v chng ta i n mt vn tng
qut hn nhiu: v sao k hoch ho tp trung, trong mi trng chnh tr-x
hi-kinh t x hi ch ngha cho trc, li khng th hot ng mt cch
hin i v hu hiu?
Tm li cng vic ni b nhiu nm bn trong cc c quan k hoch
khng nhng khng chinh phc li ti v vi t tng k hoch ho tp
trung, m cng lm ti xa ri n. Ngay nm 1956 ti phn i kch lit
s tp trung quan liu. Khi ti nghin cu vn mc di,
mc cc x nghip v mc cc nh chc trch cp di ch o chng. By
gi, gia 1963 v 1968 ti lm quen vi ci xy ra bn trn. Lng tin
ca ti cng tr nn c cn c hn, rng k hoch ho x hi ch ngha, cho
d c th dng bt c k thut hin i no, cng khng c kh nng thc
hin nhng hi vng, m cc tn ca ch ngha x hi gn cho n.
kt thc s i snh nhng mong i v vic thc hin, ti mun ni
vi li chnh v ci nim tin vo kh nng k hoch ho ny. Ci hp dn
nhiu ngi n vi ch ngha x hi chnh l, n to phng thc cho k
hoch ho c thc, c th nhn thy trc. tng, rng thay cho cc lc
lng t pht, m qung (th trng) tr tu con ngi iu tit ci g xy ra
trong nn kinh t, l tng hp dn gy chong ngp. Thnh cng ca k
hoch ho xy ra quy m c nc c l s l s chng minh lng tin vo
tnh duy l ca con ngi. Chng ta c th ni nhiu hn th: k hoch ho
ton quc c tin hnh cc nc x hi ch ngha l th nghim to
bo cha tng thy cho n nay trong lch s loi ngi a nim tin v
hi vng ny vo cuc sng.


192
Trong nhng hi c ca mnh ti th k li, ti t b cc t tng
cng sn v hc thuyt Marxist nh th no trong nhiu bc. S i khng
chnh tr ca ti hon ton ri, v ti cng ri xa kinh t hc chnh tr
Marxist, trong khi ti vn lun lun hi vng, rng trong phn chia cc
ngun lc u t, trong xc nh nhng t l pht trin di hn ca nn kinh
t th k hoch ho tp trung c th ng vai tr hu hiu v thc y - c
bit, nu h tin hnh vi k thut hin i (vi cc m hnh ton hc, vi
my tnh). Cm gic tht bun chn, rng ti b nhm ln trong k vng
ny ca mnh.
Th nhng cm gic lm v mng ny ho ln vi thc, rng ti
hc c nhiu trong thi gian lm vic vi gii cc nh lp k hoch. iu
ny ging mt cht vi vic, khi mt nh nhn hc sng hng thng gia
nhng ngi, m anh ta mun nghin cu. Cc cng trnh ring ca ti s d
c th c nh gi l xc thc, bi v ti bit h thng x hi ch ngha t
bn trong. V kha cnh ny gnh vc cng vic ln lao v quy hoch kinh
t quc dn l c bit c gi tr i vi ti.
Ti y mc mt nhn xt, ti t vic k li hi c ca mnh sang
mt bn. Ti ngh g v kh nng k hoch ho hm nay, nm 2004? Ti
cm thy ng tic, l s tht bi ca h thng cng sn lm mt tn
nhim ca tng k hoch ho. Ngi ta khng ch gii tn U ban K
hoch Nh nc Hungary, khng ch gii tn Gosplan Lin X v b my
k hoch ho trung ng ca cc nc khc, mt thi l x hi ch ngha,
m ngoi khi Soviet th cc c quan c u thc lm k hoch cng b teo
i hay mt nh hng. Khng cn l ngi cng sn v khng cn chp
nhn dng t duy ca ch ngha Marx i vi ngi, m ngy nay cng
thy s m tng trong lp k hoch mc kinh t quc dn. C l cn n
nhng tnh ton, vt qu tm nhn ca mt hay hai nm ngn sch, v th
v ra cc con ng pht trin kh d trong tng lai ca mt nc. Loi lp
k hoch nh vy khng cn dn n vic, sau ngi ta p t k hoch
ln nhng ngi tham gia nn kinh t bng cc ch th. L , nu vic tnh
cc qu o pht trin kh d c dng lm nn cho suy ngh v tranh lun
ca cc nh chnh tr v ca cc nh lnh o kinh t v i din li ch, i
loi nh Ragnar Frisch, Jan Tinbergen v cc nh lp k hoch Php ca
cc nm 1960 hnh dung, khi h kin ngh k hoch ho ch dn
(indicative) ph hp vi nn kinh t th trng thay cho k hoch mnh lnh
ca nn kinh t cng sn. Sm mun, khi nhng k c ngt ngt ca loi k
hoch ho c c tin hnh trong khun kh ca h thng cng sn b lng
qun i, th c th bt u s phc hng ca t tng k hoch ho. Khi
c th vn c ci g c ch t kinh nghim m chng ti, cc nh quy
hoch ton hc mt thi, thu thp c.




193
Hp tc vi cc nh ton hc

Ti quay li cu chuyn ring ca mnh. Liptk Tams v ti th nhiu
th nghim sau bi bo 1965 chng ti tip tc cng vic chung. ng
tic, khng thnh cng. Bnh tm thn trm trng ca anh bt u tng dn,
ngy cng lm xi mn kh nng nghin cu ca anh. Sau K hoch ho
hai mc anh chng th cng vi ti, cng chng th cng vi ng tc
gi khc, v mt mnh cng chng th to ra cng trnh ng k no.
trong nc c ti, ln cc bn khc ca anh cng th a cho anh nhng
cng vic (hay ch t cc cng vic gi m bo thu nhp) anh c th
sng. Sau anh di c sang Anh. u tin ngi ta cng tin, rng anh
s t nhng kt qu nghin cu xng vi danh ting ca anh. Mun hn
tuy vy tt c mi ngi u t b hi vng ny, v buc phi yn phn, rng
tr tu khi u thin ti ny khng cn c kh nng hot ng hiu qu
na, v anh sng bng tr cp ca nh nc phc li Anh. Trong mt ln
thm Budapest mt tai nn gy ra ci cht ca anh nm 1998.
Khi ln u tin ti bt tay vo m hnh ho ton hc, l hin nhin,
rng mt nh kinh t v mt nh ton hc cng nhau th gii loi bi ton
nh vy. Trong hp tc vi Tams s b sung may mn ca hai cch suy
ngh c hnh thnh di nh hng ca khng ch hai ngh, m ca c
hai loi mn hc, t hiu qu. Ngh nghip ring ca nh ton hc bi
dng anh ta n mc tru tng ho cc oan, ngc li ngi ta tp cho
nh kinh t quen vi vic, nhn i nhn li vo th gii thc tin. Tt nhin,
l tng l, nu kh nng tru tng ho cc i v cm nhn thc t cc
i kt hp li trong mt b c duy nht. Tuy nhin iu ny kh c th k
vng c.
Sau khi cng vic chung ca chng ti vi Liptk Tams chm dt, ti
lm vic trong nhiu ti v vi t cch ng tc gi, ti cng cng
b vi nhng nh ton hc khc hay vi cc nh ton kinh t, m ban u
h hc lm nh ton hc. Ti c th hp tc hiu qu vi Wellisch
Pter, Dmlki Blint, Martos Bla, Jrgen Weibull v Simonovits Andrs.
Trong tt c s hp tc tnh b sung gia cch nhn v s hiu bit ca nh
kinh t v ca nh ton hc t ra hu ch.
Mun hn khi ti lm quen t gn vi nghin cu kinh t hc tin hnh
th gii phng Ty, ti pht hin ra, rng ngy nay hnh thc hp tc m
ti tin l hin nhin khng my khi xut hin. Ngi mun thnh nh kinh
t, phi kim c tt c kin thc ton hc, chnh mnh to ra cc
cng trnh c s dng b my ton hc pht trin. Nu lm vic vi cc
ng tc gi, th h cng l cc nh nghin cu hai ngh ging nh anh
ta, tc l cc nh kinh t hc, nhng ngi s dng cc phng php ton
hc trnh cao.


194
Tnh hnh c hnh thnh chc chn c nhiu u im. Ti khng
mun rn c hnh t s yu km. Nhiu ln ti cm thy cay ng v
chuyn l, ti khng nhn c s o to sau i hc chnh quy, vic
c th lm cho ti t tin trong s dng c lp cc cng c ton hc tinh
vi. Th nhng c l cng c nhng bt li ca vic, by gi khng c ngoi
l, mi nh kinh t t hnh trong cng vic ton hc. H buc phi nh
ra cc gii hn cho nhng nghin cu ca mnh ch, ni kin thc ton
hc ring ca h chm dt. Cc nh ton hc chuyn nghip khng nh,
rng cc gii hn ny l kh hp. Phn ln cc gii hn k thut ca ton
kinh t hc b nh bi cc nh bc hc, nhng ngi theo o to c
bn v ngh chnh ca h l cc nh ton hc. Hy ch ngh n
Neumann Jnos (von Neumann) hay John F. Nash. Chc chn c khng ch
mt vn , m i vi nh kinh t hc thng tho ton, cng qu kh v
nhng kha cnh ton hc ca n nhng c l c nh ton hc, ngi c
th c kh nng gii quyt.
Ngy nay ngi ta ni nhiu n tm quan trng ca nhng nghin cu
lin ngnh. B cng suy ngm v, liu trong tng lai cng c ch cho hnh
thc hp tc nh kinh t-nh ton hc kiu Kornai-Liptk trn mng mu
nhiu sc ca nghin cu kinh t hc hay khng.


195
Chng 9

HNH TRNH SANG PHNG TY

1963





Ma h 1963 mong mun v hi vng t lu ca ti thnh hin thc: ti
c th i n Cambridge Anh d mt hi ngh. Cu chuyn di xy ra
trc n.


Cc tin

Khi cun S tp trung qu mc c xut bn Anh, trng b mn khoa
hc kinh t ca trng i hc danh ting ln trn ton th gii, trng
London School of Economics (LSE, Trng Kinh t hc London), gio s
Ely Devons vit mt bi ca ngi chim c mt trang trn Manchester
Guardian, mt nht bo Anh hng u. Theo sng kin ca ng nm 1958
LSE mi ti thm trng. Ti c cc bi ging, hng dn mt seminar -
h ch nu ngn y ngha v, cn th h thi gian ca ti t do.
Li mi - li mi khoa hc phng Ty u tin ca i ti lm ti
phn khch. Ti lp tc np n xin h chiu, sau thi gian ch i di h
t chi. Ti li lm n xin php i Anh ht ln ny n ln khc, v h
li ln lt t chi.
Nm 1962, nh mt biu hin ca s gim bt p bc, ngi ta cho
php ti c th i ra khng phi phng Ty, nhng ch t sang mt nc
x hi ch ngha khc. Nh cc bn ca ti lm vic trong ngnh cng
nghip nh, nn ti c th i cc cuc hi ngh v trnh by cc bo co
Cng ho Dn ch c, Ba Lan v Tip Khc. y l nhng trnh din
khoa hc nc ngoi u tin ca ti.
Nm 1962 ti c Hi Kinh t hc Quc t (International Economic
Association, IEA) mi tham gia hi ngh bn trn 1963 s c t chc ti
Cambridge Anh. Ch hi tho l: Phn tch hot ng trong tng trng
v lp k hoch di hn (Activity Analysis in Long Term Growth and
Planning). Trong thi k ngi ta gi ng dng quy hoch ton hc v
cc k thut ton hc tng t vo kinh t l phn tch hot ng. Mt trong
nhng nh t chc chnh ca hi ngh l nh kinh t Php Edmond


196
Malinvaud, ngi nh thy t chng trc - vi t cch mt bin tp
vin ca Econometrica bit cc bi vit ca chng ti vi Liptk Tams.
H cng mun mi Liptk, nhng v tin n ca mnh anh chng h
xin cp h chiu. By gi ti li xin php i khng phi trn c s li mi
ca Trng Kinh t hc London, m ca Hi Kinh t hc Quc t. Ln ny
ti nhn c giy php!


Cambridge, nc Anh

Sau nm nm ch i ci chn ng c m ln. Nim vui ring i vi
ti l, Nagy Andrs cng nhn c giy mi. H cng ui chng ti khi
Vin Khoa hc Kinh t, v by gi c hai chng ti cng c th i sang
Anh.
Thng by 1963 chng ti n Lodon, v hm sau chng ti tip tc
hnh trnh n Cambridge. H t chc hi ngh Hc vin Clare (College),
v h cng chng ti . Ti cm thy, Cambridge i vi mt thanh
nin khao kht khoa hc chnh l thin ng. Chng ti do chi gia cc
to nh c ng nt hi ho, yn tnh. Chng ti ln lt xem cc hc vin
ni ting, Kings, Trinity v v.v; bng chnh mt mnh ti c th thy
nhng bi c Anh ni ting trong cc sn hnh vung ca cc hc vin. K
t ti i nhiu ni, nhng nay ti vn cm thy, Cambridge Anh l
mt trong nhng im p nht ca th gii, vi v s to nh v cc cng
vin tuyt vi ca n. T th gii phin mun ca Budapest ti vt sang
y, ni tt c u to ra s m v yn bnh.
Cc hi ngh bn trn ca IEA l cc cuc hp mt c phm vi hp. Cc
nh t chc c gng t hp cc chuyn gia xut sc nht ca mt ti no
. c mt v trnh by bo co y l Maurice Allais (sau ny c
gii Nobel), Sukhamoy Chakravarty, Robert Dorfman, Franh Hahn, Leonid
Hurwicz, Tjalling Koopmans (sau ny c gii Nobel), Lionel MacKenzie,
Roy Radner, Richard Stone (sau ny c gii Nobel) - y l ti ch nhc
n vi ci tn. Khi ti c mt cht kin thc c, tn ca phn ln
nhng ngi tham d ti bit t cc ti liu, v by gi nhn thy h
bng xng bng tht l mt n tng i vi ti. V nhng ngi khc ch
mun hn ti mi bit, h l cc bc hc gi danh ting ln n th no
trong ngnh.
Trnh chuyn mn ca cc bi trnh by v tranh lun l cc k cao,
cao ti mc khng th so snh ni vi trnh ti vn quen Budapest.
Tuy mi ngi u thn thin vi ti, ti vn y hi hp ngi nghe ht cc


197
bui hp. Ti cm thy, c l chng bao gi mnh c th ln ln c vi
hi ny.
*

Khi ti vn cha dm trnh by bng ting Anh. Ti ni ting
c, phin dch chuyn nghip hay trong vi trng hp Koopmans v
Hurwicz, hai nh kinh t bit ting c, dch. Ti hi hp lo kinh khng,
trc khi ti trnh by bi ni ca mnh. (S hi hp lo v s trc cc cuc
trnh by k t c bm theo sut ng i ca ti. Ti thy nhiu nim
vui trong chuyn, ti c th ni cc suy ngh ca mnh bng li nhng ti
phi tr ci gi khng nh trong mi dp bng s cng thng trc khi ti
trnh by).
Cc bo co ni v nhng ti rt l th v thc tnh t duy (mun hn
ton b ti liu hi ngh cng c xut bn trong mt tp sch).
103
Khi
ti lm quen t gn vi m hnh k hoch ho ca Malinvaud, m ti ni
n chng trc v ti hi ngh ngi ta bt u so snh vi m
hnh hai mc ca chng ti.
Chng ti cc phng ca sinh vin. i vi ti ng hn chng c v
l cc cn h nh c trang b m cng, nht l so snh vi cc phng
cht chi ca cc k tc x nhn dn trong nc. Mt bui sng Tjalling
Koopmans v Leonid Hurwicz g ca vo cho mt cuc trao i ngn. H
hi han v chuyn, v nhng nghin cu ca ti, v tnh hnh trong nc.
y l cuc gp c nhn u tin ca ti vi Koopmans, ng nhn ti lm
bn, v sau ny gip cng vic ca ti bng hng trm cch. ng khng
thuc loi ngi qu st sng, khoa trng, t v tin cn. ng ci m, thng
thn, nghim tc, khng thng thit trong nhng tuyn b, m mang tnh
nhn vn su sc trong cch suy ngh ca mnh. ng khng cm thy nhng
li ni ca mnh l quan trng, m l ci, ngi i thoi vi ng ni; ng
hon ton ci m chm ch theo di ngi ng nghe. By gi cng th.
Cuc tr chuyn theo ngha no y cng l bi thi vn p, m ti
khng th chn c cc thy gio tuyt vi hn th. ng thi cng l s
lm quen. Mt bn l hai ngi phng Ty, Koopmans, ngi sinh ra H
Lan, v bt u cc mn hc ca mnh bn cnh Tinbergen, v Hurowicz,
ngi l ph ging ca Oscar Lange Ba Lan; c hai ngi sng
M t hng chc nm. C l by gi h gp vi ai , ngi n t sau bc
mn st, v tuy vn ch ni bp b ting Anh nhng vn ni cng mt
ngn ng vi h. Chc chn i vi h cng chng phi l cuc gp g
khng l th.
Bui ti Kldor Mikls chiu i nhng ngi tham gia hi ngh ti nh
ng. (Ti gii thiu ng chng 1). Joan Robinson xut hin, mc sari

*
Cm gic thoi mi trn y bi s thc l, khi ti vit cc dng ny, th chnh ti l ch
tch ng nhim ca Hi Kinh t hc Quc t, hi t chc hi ngh 1963 y
Cambridge.


198
n , mt trong cc nhn vt kit xut ca kinh t hc th k XX, mt
trong cc nh sng lp ra l thuyt cnh tranh hn ch, ti bit n tn b t
cc ti liu ti c.
*
Li mt huyn thoi c th hin.
Sau hi ngh ti i London. Ti mun tm LSE. Ngi khi xng vic
mi ti, gio s Devons a ti n Director (ngi ta gi hiu trng l
Director LSE), Sir Sidney Cain, gii thiu. Sir Sidney mc o s mi,
hn na ng trc o cn li ra khi qun. Vic ny cng thng xy ra
vi ti trc y v sau ny na. Nu ti pht hin ra hay ngi ta bo ti,
ti sa li, nhng ti nh n Sir Sidney, v ti khng mc c.
Chng ti tho thun - nu gia chng khng c g tr ngi ti n
London vo nm ti.


London School of Economics (Trng Kinh t hc London)

Ln ny th thnh cng. Thng t nm 1964 ti n Lodon bng tu ho. Do
hi hp ti b qun cp ca mnh ga Victoria. Hai-ba gi tri qua, khi ti
nhn ra. Ti vi v quay li, chic cp vn , ni ti b qun. iu ny
cng c lng tin ca ti vo nhng ngi Anh.
**

Ngy hm sau ti trong trng i hc, v chng bao lu ti bt
u dy hc. Ti trnh by cc lot cc bi ging v nn kinh t k hoch v
trong phm vi v ng dng cc phng php ton hc. Ti c cm tng
rng, tuy c khn, nhng h hiu c ting Anh v ni dung mun ni ca
ti, bi v mt nhm nh, 10-15 sinh vin cao hc (graduate) nhm t hc
v khoa hc cao hn quan tm theo di. Mt vi trong s h cn tm ti
phng ring trao i vi ti v cc vn ny sinh trong kho hc. c
bit mt trong s , Michael Ellman, th hin s quan tm ng k. Khi
anh cng ni bt vi suy ngh ca mnh. Quan h bn b-chuyn mn vi

*
Cc cn bo chuyn mn v chnh tr lun lun vy quanh Joan Robinson mi ni mi
lc. Khi v gi b tr thnh mt Maoist nhit tnh v thin v. Nm 1977 mt nhm nh
ngi Hungary t tp nh Kldor: Scitovszky Tibor cng vi v Erszbet, Zsuzsa v ti.
Cuc ni chuyn bng ting Hungary, khi t nhin Joan Robinson bc vo, b thng
xuyn n thm nh Kldor. Chng ti khng dng ngay cuc tr chuyn bng ting
Hungary. Joan Robinson yn lng chu ng mt lt, nhng sau b ct ging ra lnh:
Kornai i vi ti. B ko ti khi gii nhng ngi Hungary, chng ti i sang nh b
gn v bt u ni chuyn v Trung Quc. Bng mi gi b mun thuyt phc ti, rng
ngi ta tm thy con ng chn chnh dn n ch ngha cng sn, bi v cc
quan chc ng v nh nc ti trch nguyn vn Joan Robinson t nguyn phc v
nhn dn, ch khng v tc ng ca nhng khuyn khch vt cht, nh Lin X. B
khng quan tm n cc phn lp lun, n nhng kinh nghim ng u.
**
K t ti cng nhiu ln b qun c ca mnh. Tht may bit rng, y khng
phi l du hiu gi i ca ti, m l tnh thng xuyn ca ti.


199
Ellman, ngi sau ny tr thnh gio s ca trng i hc Amsterdam,
vn c gn gi.
Vic bt u cng vic ging dy khng gy kh khn g c bit i
vi mt nh nghin cu tr phng Ty. T kinh nghim ring vi t cch
sinh vin ngi y bit, vic ging dy xy ra th no trong cc trng
i hc . Ngc li i vi ti, ngi chng bao gi l sinh vin kinh
t, khng Hungary, cng chng nc ngoi, v by gi London nhy
ngay vo cng vic lm thy, th l nhim v rt kh. Ti phi t to ra cc
phng php dy ca mnh.
Ti d phn vo nhiu kinh nghim tr tu l th. Ti nghe nhiu
bi ging, do cc thy gio ca LSE hay nhng ngi ngoi quc n thm
trnh by. Khi A. W. Phillips dy y (cu trc l thuyt do ng a ra
trong tiu lun m ng ca ng v c nhc n nhiu ln trong kinh t
hc v m c gi theo tn ng l ng cong Phillips). Hai nh kinh t
hc ln ca M, Lawrence Klein v Robert Solow vi t cch khch mi
trnh by bi ging trong phng cht nch ngi nghe. Vi thng ny l s
lm quen u tin ca ti vi vic dy kinh t hc phn ny ca th gii
xy ra th no.
Ti hc c nhiu, nhng th thc, ti cm thy kh c n. Ti
qu tui sinh vin t lu ri, cn hi ng gio vin th sau nhng li
cho hi lch s ban u khng thc s kt bn vi ti. Cng c th l,
bnh thng mi quan h gia cc thy gio cng lng lo. Ch c chuyn
gia v Lin X ca LSE, gio s Alfred Zauberman di tn t Ba Lan sang
y, nhn lm bn thn. Vn cn mt tnh bn na ny sinh khi , trong
dp i thm x Scot. Ti lm quen vi Alec Nove, chuyn gia ni ting th
gii v lch s v kinh t ca Lin X, v ci cn quan trng hn th, mt
con ngi nng hu, c tnh hi hc v d thng. Mun hn chng ti
cng gp nhau v tranh lun vi nhau nhiu ln. Khi ng vn tin mt
cch khng th lay chuyn ni vo khng phi ch ngha x hi hin tn
(tc l vo ch ngha x hi hot ng Lin X v ng u), m vo ch
ngha x hi c th thc hin c (tc l vo mt ch ngha x hi tt
hn, ng mong mun hn), khi phn ln chng ti, nhng ngi ng u
v mng ri vi tng ny.
Lakatos Imre, a con ca t quc chng ta, dy LSE. Ngay khi
cng nhiu ngi ch n tr tu li lc ca ng , c i hc
London na. Sau ny ng ni ting th gii, v n c ngy nay ng c
coi l mt trong nhng bc chuyn gia xut sc ca khoa hc lun. Ti bit
s s ng Budapest. Nhng ngi quen chung ca chng ti Budapest
cng nhn cc kh nng tr tu xut sc ca ng, tuy nhin ng c ting xu
v qu kh chnh tr ca mnh. C th, ng linh cm thy: ti c th bit
iu ny iu n t qu kh ca ng, hay c l n gin ti khng d mn


200
i vi ng. Ngn ny l chc chn, tng cng chng ti ch gp nhau my
pht mt hay hai ln, cn th ng trnh hi ca ti.
May l s gi khong cch ca Lakatos Imre ho ra ch l ngoi l.
Trong nhiu chuyn i nc ngoi ca ti v s ln ti nghim thy, cc
ng nghip di tn khi Hungary quan tm n ti, gip ti trong cng vic
v trong cuc sng hng ngy. Tnh bn hnh thnh trong cc nm sau ny
vi Balassa Bla, Balogh Thomas, Fellner William, Harsnyi Jnos, Kldor
Mikls, Quandt Richard, Scitovsky Tibor v Vietorisz Thomas thuc v
nhng kinh nghim sng lm m lng.
Tt nhin, thi gian Anh c ngha hn s lm quen n thun vi
LSE rt nhiu. Ti c vng t lu, rng ti c th i London. Mt trong
nhng sch c a thch ca ti l cun Hall, itt London [London gi y
ca Juhsz Andor].
104
Ti thuc lng tn cc ng ph v qung trng
ni ting, tn cc to nh v cc i k nim lch s ni ting. By gi tt c
u trc mt ti!
Sau nhiu nm sng trong nn kinh t thiu ht, by gi trong ti cng
xy ra s ngc nhin ln i vi s d d, giu c v s yn bnh, ci cng
lm o ln su sc Pter Gyrgy v Gimes Mikls. Ngay chuyn i
Cambridge nm 1963, cho ci nhn thong qua vo cuc sng Anh. Cn
by gi ti London hng thng tri. Tt nhin trc khi i ti cng bit,
s chnh lch gia cuc sng Anh v Hungary l g. Nhng c trong sch,
nghe t nhng ngi quen l khc, v nhn t gn, tri nghim hng ngy l
khc. Thc ra ti bt u nghin cu kinh t hc so snh y vi cch
tip cn c trng sut s nghip ca ti. Ti so snh hai h thng v mt l
thuyt v trn c s cc s liu thng k, nhng ng sau ci ny l kinh
nghim trc tip, l s lm quen c nhn vi c hai h thng, bng thc tnh
v xc thc cc tng.


Cng ci , vi con mt ca nhng k ch im v nhn vin phn gin

Bn mi nm sau cc s kin c m t trn ti c trn tay cc ti liu
mt, m t ti bit nhiu v: ci g xy ra lin quan n cc chuyn i
ca ti m ti khng bit hu trng, trong cc vn phng ca cng an
chnh tr.
Nh kinh t hc Bcskai Tams phc v cng an mt vi t cch k
ch im. Mt bo co vit bng tay ni v ti.
105
Khong mt thng trc
ti ni chuyn vi Kornai Jnos. Anh by t, rng anh khng l ngi
Marxist th d khng chp nhn s bn cng ho tuyt i ca giai cp
cng nhn, khng chp nhn vai tr lnh o ca giai cp cng nhn
khng chp nhn vai tr lnh o kinh t ca nh nc


201
Sau khi ti c nhiu bo co ch im khi thu thp t liu cho hi k
ca mnh, ti thy, cc bo co ny c mt nh dng u n. Bo co
c s quan c thm quyn ca cng an chnh tr nh gi, v ghi thm,
cn phi cho ip vin ch th tip nh th no. Ti trch bnh lun, m thiu
t cng an tin hnh ng gi chua thm vo bo co trn ca Bcskai
Tams.
Ghi ch. Kornai Jnos mun i Anh vo ma thu.
nh gi. Bo co c gi tr, v n cho thy, rng Kornai khng t b
lp trng xt li ca mnh. Nu l nh th, ni chung khng tt cho chng
ta, nu ng s i Anh, bi v h c th lm cho nh hng ca h c
cng hiu vi Kornai, thm ch h cng c th tuyn m.
Ch th. Hy ni chuyn vi Kornai v chuyn sang cc vn , m
Kornai khng thng nht vi ch ngha Marx.
Cc h s dy cp cha su tp cc bo co ca Bcskai Tams.
*
Trong
s cc ng nghip, cc bn v h hng ca anh ch yu l cc nh kinh t,
nhng ngi lm vn hc v phim, anh ta bo co v h. Anh tn dng
c nhng thng tin, m anh ta bit c t cc cuc ni chuyn vi b v
em gi mnh. Bcskai khng thuc v nhng ngi, m theo ngha hp ca
t ti gi l cc bn ti, nhng gia chng ti c quan h thn thin
nhiu nm.
B cng b sung cho vn bn ca ti liu cng an lin quan n vic
cho php chuyn i Anh ca ti bng gi thuyt ca ring ti. Trong cc
nm en ti nht, p bc ngt ngho nht ca ch Kdr, t khi nh bi
cch mng n n x 1962-1963, trong cc trng hp, nh ca ti, lp
trng ca cng an chnh tr c hiu lc, v ngi ta t chi n xin h
chiu ca ti. Nhng khi h ni lng mt cht c vt ca b my p bc, v
th gii thiu b mt thn thin hn sang phng Ty, nh chnh sch
vn ho-chnh sch i ngoi thng th lp trng cng rn ca cng an. H
ti i. Th nhng cng an mt, nh chng ta s thy ngay, vn tip tc
mt n ti.
London ti gp R. R., mt nh bo ng nghip mt thi ca ti. Tnh
bn thn thit kt ni chng ti, khi 17 nm. V mt chnh tr chng
ti khng thng nht vi nhau nhiu th, m ci lm cho thnh hin nhin
l, anh ta lm vic London vi t cch phng vin ca mt t bo cng
sn Hungary. Bt chp iu ny ti cm thy, chng ti l bn. Trc khi
cuc vn ng tht bi, ti tm anh ta nhiu ln, v ti quyn tin t anh

*
Bi bo ca Laczik Erika (2005) phi by hot ng ch im ca Bcskai Tams ra trc
cng lun. Gn nm nm, gia 29-11-1956 v 16-8-1961 anh ta thi hnh nhim v ny. Bi
bo gii thiu chi tit, Bcskai thu thp thng tin trong gii no, v bo co v nhng
ngi no. Sau khi bi bo xut hin Bcskai Tams tha nhn, rng anh ta thc s l k
ch im. Mun hn ti quay li vic l gii v sao ti khng a tn ca nhng k ch im
khc ra cng khai.


202
ta gip gia nh nhng ngi b t. Anh ta cng cho tin u n v mc
ch nhn o ny.
London chng ti nhiu ln tr chuyn di. Anh a ti i du lch
bng xe ca mnh. Anh i cng, khi ti mua mt hnh ni phi chu c
khc bng g trong mt ca hiu; anh l nh su tp tc phm say m, v
am hiu, c th mua r cc tc phm u.
Khi gn y ti c th tip cn n cc h s v mnh cng an v c
quan phn gin, ti sng st v chong vng pht hin ra, rng anh ta vit
chi tit cc quan im chnh tr ca ti, v cng bo co v cc cuc tr
chuyn ca chng ti cho nhng ngi u thc ca anh ta.
106
Bo co c
vit nm 1965. Khi cng an mt mun thu thp thng tin v ti, v h
bit l, R. R., mt ip vin thng tr ca h London bit k ti. ip
vin nhn c lnh, cung cp phn tch c tnh v ti. Anh ta tun lnh
ngay lp tc, v gi nh li c cc cuc tr chuyn ca chng ti London
cho mc ch bo co.
R. R. khng ch bo co v ti, m c v nhng ngi khc na. Anh ta
c b danh thng trc. Bo co phn nh chnh xc lp trng ca ti. Anh
ta khng lm p (p hiu t gc nhn ca ch Kdr), nhng cng
khng thi phng s i khng ca ti vi tnh trng hin hnh. Anh ta
bo co cho nhng ngi u thc ca mnh ci, ti thc s ni cho anh ta
trong cuc tr chuyn bn b tin cn.
Ti trch t bo co. Kornai khng coi mnh l ngi cng sn
Mun quay lng li vi chnh tr Anh ta yu cu, chng ti hy gip v
Lcsei Pl Khng tn thnh cc im kinh t ca chnh sch ca ng
Coi n l phi khoa hc, l tht bi
Ti khng cn ni chuyn chn thnh vi R. R. ? Th nhng ngi ta
tin vo ai, nu khng vo bn mnh? Hoc ti ngy th, c tin ngu ngc,
khi ti tin l: tnh bn mnh hn s trung thnh vi ng cng sn? Ti - bt
chp s khc bit quan im chnh tr- tin, rng chng ti l bn. Ngc
li trong bo co ca mnh anh ta thng bo vi nhng ngi u thc ca
anh ta: chng ti c quan h thn thin, mt thit n 1953-1954. Sau
ny sinh kin khc nhau gia chng ti, v tnh bn tin cn chm dt.
Trn c s cc ti liu c kim tra cn trng ti bit chnh xc, R. R.
l ai. Tnh hnh cng th vi tn ca nhng k ch im, phn bi v cc
ip vin mt c nh du bng hai ch hoa (c chn mt cch ty
tin, khng phi cc ch ci ca tn tht) trong cun sch ny, nhng ngi
sau y s xut hin trong cu chuyn ca ti. Trong bn c hin nhin
ny sinh cu hi: nu ti bit tn ca h, v sao ti khng vit ra?
Theo cc quy nh php lut Hungary c hiu lc khi ti vit hi k ca
mnh, th cng dn c quyn, c bit, ai phn bi mnh, ai l k ch


203
im vit bo co v mnh.
*
Nhng cng dn khng c quyn, a ra
cng khai thng tin ny.
xy ra tranh lun gay gt khp ng u khi h thng cng sn sp
, nn lm g vi cc h s ca cc t chc mt v. Nhiu ngi ng h
gii php trit c la chn nc c, theo ngi ta cho tt c
mi ngi c th tip cn n kho lu tr ca Stasi trc y. Hungary
cng c nhng ngi ng h cch lm ny. Tuy nhin vic ny vp phi s
khng c ca cc lc lng chnh tr ra quyt nh v vn ny. Trong cc
cuc tranh lun cng khai vang ln nhng phn l l php l, an ninh
quc gia v o c. Cng khng th loi tr gi thit, rng nhng cn nhc
chnh sch ng cng ng vai tr. C l c cc chnh tr gia, nhng
ngi - nu bn thn h khng lin quan - h s uy tn ca ng h, rng
ho ra l, trong hng ng ca h c nhng k ch im, nhng k phn bi.
i khi tranh lun li c khi phc v, liu khng cn sa i quy nh
php lut v a ra cng khai tn ca tt c cc ip vin, nhng k ch
im, c nhn trong mng li hay khng. Khi ti kt thc vit tiu s
ca mnh, u thng hai nm 2005 cuc tranh lun li nng ln trc cng
chng v sau cnh g: trong s d liu lin quan n nhng k ch im,
n thng cp ca h v cc nn nhn ca h, n nhng ngi b theo
di, th c php cng b ci g, ci g b cm cng b. Cho n ngy np
bn tho vn vn cha ng ng.
Ti t cho bn thn mnh cu hi: gi nh cc quy nh ca Hungary
khng cn tr vic cng b tn, ti c cng b hay khng? Ti khng mun
ln trnh cu hi, bng vin dn n cc quy nh php l v xua ui n
khi mnh, m ti mun i mt vi th lng nan o c v tnh cm ny.
Bi v nhiu ch trong cun sch ca ti xut hin cc trng hp nh
vy, ti phi suy ngh i suy ngh li vn . Mi cu chuyn mt khc. C
k ch im, hay ngi cp tin v cc bn mnh, nhng ngi quen ca
mnh bng cch khc cho cc t chc mt v, ngi tuy khng phi l l i
vi ti, nhng quan h ca chng ti kh lng lo v hi ht. Tuy nhin
trong s h cng c ngi, m ti lit vo nm-mi bn thn nht ca
mnh. Ti ti hin trc mnh nhng cuc tr chuyn ca chng ti, m
chng ti trao i trong mt thp k ri hay trong thi gian di hn th
v cng vic, v i sng x hi, v gia nh, v con ci lm sao anh ta li
c th phn bi? Ngi, m k ch im lm bo co, b l thuc vo k .
Ngay ch v th m hot ng ca nhng k ch im cng lm tc tc gin
nhng ngi, m trong con mt h quyn t do ca i sng ring t c
nhiu ngha. Ci g y ngi bn mt thi n vai cc k kinh tm

*
Vic cng dn khng th lun lun dng c quyn ny, bi v khng thnh cng tm
c thng tin thch hp, li l chuyn khc.


204
ny, m c th suy on l khng ch vi ti, m vi cc bn khc anh ta
cng lm?
Ti khng bit. Trong thi gian di sng th gii phng Ty, trc
ht l M, mt khi nim quan trng thm su cn bn vo trong ti,
m ting Anh ngi ta gi l: due process. C l dch hay nht l quyn
i vi th tc t t. Tt c mi ngi, m ngi ta nghi ng hay ln n v
chuyn g , phi cho ngi y c hi bo v. Nu cm thy s nghi
ng, s ln n l gi mo, th bc b. Nu c nhng hon cnh gim nh, th
hy cho ngi y phng cch ch ra. Ai nghi ng, ai ln n, ngi -
c lp vi s th nhn ca k b tnh nghi, ca k b ln n - phi chng
minh cc khng nh ca mnh. Nu bit v nhng hon cnh gim nh hay
lm nng thm, bt buc phi trnh by chng. Phi nghe cc nhn chng.
Nu c bn n, phi cho ngi ta c hi khng n v v.v. Ai c th thng
qua ci quyn i vi th tc t t ny hm nay, sau ba mi hay bn mi
nm? Mt s k phn bi chng cn sng na.
Nhng y cng khng phi l ci quan trng nht trong nhng cn
nhc, m chng thc y ti n cu tr li ph nh. Ti khng phi l
thm phn o c. C th l, bng cc cng c m ngi khc cng kh c
th khng c c, h buc anh ta vo vai tin ny?
Ti khng nhm mt x ti, vi tuyn b: bn thn k ch im cng l
nn nhn, mt h thng p bc khng khip bt buc hn vo vai y.
iu ny tuy vy khng lm mt hiu lc nim tin ca ti, rng mi ngi
chu trch nhim v nhng vic lm ca mnh. c ngi, bit ni
khng. c ngi, h cng chng thm th, bi v h bit v y, rng
khng th tin y. Nhng ti cng trnh khi qut ho ngc li. Ti khng
nhm mt nh gi ti li ca k ch im, bi v ti khng bit cn nhc
tnh hnh.
Ti khng a ra li phn x. ngh bo th l xa l vi ti. Nu ti
a ra tn ca k ch im, bn thn vic cng l s trng pht. Ti
khng i cho mnh ci quyn, rng ti hy trng pht R. R. v nhng k
khc v gin tip c cc thnh vin gia nh ca h na.
Tn ca Bcskai Tams khng xut hin trong cc d tho trc ca
tiu s ca ti, m ti cng dng hai ch hoa m ch n anh ta. Gia
chng khi ti r sot bn tho, th xut hin bi bo t gic. Gia nhng th
khc bi bo cng nhc n vic Bcskai cng a bo co ch im v
ti. Trong tnh hnh nh vy ti khng thy ngha ca vic ti gi tnh n
danh ca anh ta.
Trong nhng thng ny ngy cng c nhiu thng co bo ch lt ty
nhng k ch im. Ti khng coi vic nh gi qu trnh ny v mt o
c v php l l nhim v ca cun sch ca mnh. Ti ch mun khng
nh ngn ny, ti khng c nh tham gia vo phong tro t gic. Ti
ngh li cn trng mt ln na cc nguyn l c trnh by trn, v trong


205
nh sng ca cc s kin mi ti vn gi chng. Theo nim tin ca ti, vic
ti vit tn ca k ch im b t gic, m bn thn k y cng tha nhn,
l khng mu thun vi cc nguyn l ny.
Sau phn i vng hy quay v vi dng t duy ca bo co v phn tch.
Nghin cu cc h s khi , li hin ra trc mt ti, rng hai cu chuyn
song song xy ra ng thi. Mt ci ti trc tip tri nghim, khi ti i xin
php xut ngoi, ngi ta c tuyt, ri ngi ta cho, ti i, ti quay v
Budapest, lun lun hi hp lo, rng ln sau c l h khng cho i, v v.v.
Tuy nhin trong lc mt cu chuyn khc cng i con ng ring ca
mnh trong b mt m ti khng bit. Cc bo co v ti c vit, h nh
gi cc li ni ca ti. H khng ch cn nhc cc hnh ng ca ti, m c
nhng suy ngh ca ti na. H phn tch, dng li ca Orwell, ti phm
cc ti t duy loi g.
Khi cng an mt chnh tr vn hnh mng li ch im bn trong v
c quan phn gin (cc c quan ny hp tc cht ch vi nhau hp nht
trong mt v) h b ph quyt cn tr vic xut ngoi ca ti n khi ,
th h cn nhc, khng cn chiu m ti [lm cho h] hay khng. xut
c mt ip vin b mt London, X. X., mt nhn vin s qun, kin
ngh ln cc cp trn ca mnh ngay sau chuyn i Anh u tin ca ti. Ti
nh li chnh xc, X. X. rt lch thip v thn thin. Khi ti c tin
n th no, ti chng h on trc, rng anh ta l mt ip vin
London ca mt v Hungary.
107
Ti nh, anh a ti n mt ca hng
vi, ni ti c th mua gim gi vi len Anh ho hng.
*

Ngi ta cn nhc nghim tc xut ca X. X., v h r sot cn
thn, ti l ai v ti c nhng quan im nh th no. Ti trch ti liu vit
ngy 26-3-1964, ti liu ghi li quyt nh: trn c s xut ca ng ch
X. X., chng ti kho st kh nng s dng tc nghip ca ng s [hy
hiu l Kornai Jnos c nu mc u ca ti liu]. Tuy nhin trong qu
trnh kim tra chng ti khng coi c nhn anh ta l ph hp chng ta
tuyn m. V thi chnh tr dao ng ca anh ta trong mi nm qua nn
trc khi i chng ti khng chnh anh ta chng nhn danh KM [B
Ngoi giao] cng chng nhn danh chng ti. Sau khi xut cnh tu thuc
vo thi ca anh ta ng ch X. X. c th s dng ti, nhng ch trong
cc vn lin quan n lnh vc cng tc hp php ca s qun.
108

y cn mt cht gii thch: trong quan h ny cc cm t chnh v
c th s dng ti c ngha l g trong ting lng ring ca cc c quan

*
Anh ta t ra thn thin n mc, sau chuyn i Anh u tin nm1963 ca ti, trc
chuyn i 1964 ti vit th cho anh t Budapest. Ti s li n London, v ti mun
dnh mt phn thi gian hc ting. Ti yu cu, anh gii thiu cho ti mt kho
hc ting tt. Tht sng st khi nhn thy bc th c nhn c ging thn thin ny ca ti
gia cc h s ca ip vin mt X. X., m chnh anh ta nh km vo bo co ca mnh.


206
mt v Hungary. Trc khi i thng h chnh, dn d, nhng ngi i
sang phng Ty, c th c ch v mt tnh bo chnh tr v trung thnh vi
ch chnh tr. Vic ny hoc xy ra phng t chc ca c quan ngi
y, hay h triu tp vo B ngoi giao, hoc cng an. H gii thch, phi
ng x ra sao nc ngoi, tip xc vi nhng ai, v trnh xa nhng ai,
hy quan tm n nhng thng tin no. H by t mong mun, rng ngi
xut ngoi sau s bo co v kinh nghim ca mnh trong bo co chi
tit. Chnh vn cha c ngha l, h tuyn m mt cch chnh thc, m
ch l, h t quan h vi ngi y v ng kh nng l, quan h ny sau
ny s c cng c. Cng an chnh tr v tnh bo ch c th mo him t
quan h lng lo u tin nh th vi nhng ngi, m h tin vo lng
trung thnh ca ngi y. T quan im ca h s rc ri, nu ngi i sang
phng Ty li t gic , rng vic chnh nh th din ra th no.
Trong trng hp ca ti i vi cng an t duy (t nhng tuyn b ca
ring ti v t cc bo co ch im) tr nn r l, khng nhng h
khng th tuyn m chnh thc, m h cng chng th tin c mc
chnh s b. Suy ngh ca ti - s i khng ca ti vi cc t tng c
bn ca ng cng sn- bo v ti khi vic h th tuyn m.
gii thch cm t ting lng mt v th hai, ti trch t in do
Kenedi Jnos su tp:
109
tnh bo ti: nh tnh bo hay ip vin thu
c nhng s liu, tin tc c gi tr trong qu trnh tr chuyn, m ngi
i thoi khng bit rng mnh ng trc i th, v cung cp cho i th
lng tin tc ng k. Khng bit en ti ca i th. Cuc tr
chuyn c nh tnh bo hay ip vin ln k hoch v chun b. Theo
X. X., chnh khi chng ti cng i do v pha ca hng vi ph Regent
(Street), v tt c cc ch m chng ti ni chuyn, thc ra vi
c suy ngm k, anh ta th ly nhng tin tc quan trng t ti cho
nhng ngi u thc ca anh ta. Ngn y l chc chn, - ngay nu ti
chng on trc, rng mnh i mt vi mt ip vin mt - t ti h
chng th bit c g m h c th li dng.
Ti gii thiu thm mt ti liu na t thi k ny. Khi mt n xin xut
ngoi ca ti trn c s cc li mi mi li n tay cng an chnh tr, ai
bo co v ti, ngi bo co c th thy t hnh vn ca nhn xt -
bit kh r v s nghip ca ti. Bt lun l nhn vin ring ca cng an
mt, hay mt chuyn gia ngoi c giao vic, trn c s hiu bit ca
ngi y c th nh gi l: nh kinh t ng nghip nh gi cc cng
trnh ca ti. Ngi y vit nh sau: Kornai trong nc tin hnh
cng vic tin phong trong lnh vc ng dng my tnh in t (quy hoch
ton hc) vo kinh t. Tt c nhng vic ny hu nh u da trn cc
ngun phng Ty, anh ta khng a ra bt c g mi, m phng Ty
ngi ta cha bit. Cng vic nghin cu trong nc ca anh ta khng l


207
gii cho hng lot li mi phng Ty. Kornai khng bit mang li ci mi
cho phng Ty.
110



Vi nhn xt chung v cc chuyn i v nhng cng b nc ngoi

Mt thng tin nu trong kin chuyn gia bo co cho cng an mt v cng
trnh ca ti chc chn ph hp vi s thc: khi thc s hng lot cc li
mi phng Ty n vi ti. kin ca ngi y cng ng, rng
phng Ty ngi ta khng mun hc t ti my tnh in t tt ra sao. H
s dng cc my tnh hin i hn rt nhiu my Ural ca chng ti do Lin
X ch to, c kch thc khng l, lc hu mt hai thp k. Cng ng, l
ti hc ng dng quy hoch ton hc vo kinh t t cc sch phng Ty
ch khng phi h hc t ti. Th nhng, dng nh ti c th ni ci g
mi cho h, bi v h mun nhn thy v nghe.
Ngi ta khng ch ni v cc li mi ti cc vn phng cng an mt.
Cng l ti m t gia cc kinh t gia ng nghip na. Budapest
tp qun kh ph bin l, ci m ngi ta ni sau lng ai , sm mun
ngi ta cng ni li cho ngi m li m t lin quan n. Nh th
nn ti bit, rng c nhng ngi bnh lun v cc li mi ti th ny:
khng nghi ng g Kornai rt kho. Anh ta kho thit lp cc mi quan h,
v dn xp vi nhng ngi quen bit ca anh ta h mi.
Ti mun i mt vi nh gi ny. V li, v vi cc chuyn i sang
phng Ty ca ti nm 1963 v 1964 bt u hng lot cc li mi. H
mi ngy cng n nhiu ni, cc chuyn i nc ngoi ca ti tr thnh
thng xuyn v c h thng. Ti khng mun cp chung n chuyn,
cc nh nghin cu khc nhau i nc ngoi trn c s no; ti khng
nghin cu nhng tin ca cc cuc i ca nhng ngi khc. Ti ch
vit v cc chuyn i ca ring mnh.
Khng c ngoi l trong tt c cc trng hp s nh gi thun li v
s nghip ca ti dn n vic h xut mi ti. Nh ti m t
trn, s d ti tham d hi ngh Cambridge 1963 l v hai bi bo
Economitrica to n tng tt i vi gio s Malinvaud, nh t chc
ngi Php ca hi ngh. S d h mi ti n LSE, bi v Devons, trng
b mn thch cun sch ca ti xut bn Oxford. S d ti nhn c giy
mi tham d hi ngh 1966 Rome ca Hi Kinh t Lng (Econometric
Society), bi v ngi t chc tiu ban k hoch ho, Koopmans bit ti
Cambridge, v coi s xut hin ca ti l ng ch . Sau ti tham d
mt hi tho Venice, trong cc nh kinh t hc phng ng v


208
phng ty gp nhau. Cun S tp trung qu mc lm cho cc nh t chc
ch .
*

Ti c th tip tc danh mc, nhng khng cn thit. Ti i nhiu ni
v ti c th lm iu ny m chng bao gi yu cu ai : hy dn xp
giy mi cho ti. Khi ni n ti ny, ti lun lun cho cc ng nghip
tr hn ca mnh li khuyn: hy cng b cc tp ch, m gii chuyn
mn quc t ch theo di. Vic ny sm mun s mang li kt qu, lm
cho ngi ta ch n hot ng khoa hc ca h. c ngi nghe li
khuyn, cng c ngi khng nghe.
Ngy nay ngi ta ni nhiu v tm quan trng ca cc mng [li]
quan h trong th gii chnh tr, kinh doanh v vn ho-khoa hc. C,
nhng ngi t networking (to mng li) ln u trong chin lc sng
ca h, v h coi chnh l thnh cng, nu h c nhiu quan h v c th tn
dng c. Ti y ti khng mun tho lun vn , chin lc ng l g,
ti khng mun nh gi cc chin lc kh d chng t quan im thch
hp cng khng t quan im o c. Tuy nhin i vi ti s hnh thnh
mt mi quan h chng bao gi c th c nh gi t n l mt thnh
tch, m ch l sn phm ph ca hot ng nghin cu v thy gio-ging
vin. Ch yu vi t cch ting vang ca cc bi bo, cc cun sch, cc bi
ging ca ti m nhng ngi khc nhau t quan h vi ti. Mt phn cc
mi quan h ny vn cn nh s quen bit ng nghip, hay mc quan h
thy-tr, cc quan h khc mnh ln thnh tnh bn. Ngy nay mng ca
ti ln ln thnh mng c kch c khng l. S cc mi c hng ngn hn
l hng trm. Cc mi ch yu li to ra cc mi th cp; sau mt thi gian
s quen bit, danh ting tr thnh s t chuyn ng to quan h. Ci m
by gi ti mun nhn mnh, l xut x ca cc mi quan h u tin. i
vi ti trc ht v trn ht l thnh tch khoa hc to ra chng.
Ph hp vi u ca chng ti quay li cc chuyn i. Ti ha vi
cc bn c, ti s khng lm phin h bng lit k cc chuyn i, v ti
khng k kinh nghim du lch. (Ti cng khng c ti ring v vic ny. T
cc chuyn i nc ngoi tr v ngay cho gia nh v bn b ca mnh ti
cng chng thnh cng k ci ti nhn thy mt cch sinh ng v vui
nhn). Tt hn ti a ra vi nhn xt tng kt chung lin quan n tt c
cc chuyn i ca ti. Ti cn gii thiu vi quy tc, m ti a ra cho mnh

*
Lc u cc nh kinh t hc phng Ty bit hai loi Kornai. i vi cc chuyn gia
chuyn v nghin cu Lin X v ng u, cc nh Soviet hc v cc nh kinh t hc so
snh, ti l tc gi ca S tp trung qu mc, cn i vi cc nh ton kinh t th ti l mt
trong hai tc gi ca m hnh Kornai-Liptk. Tr s t ngoi l cn cc nh Soviet hc
trong thi k khng c Econometrica, cn cc nh kinh t l thuyt th khng theo di
cc ti liu ni v nn kinh t cng sn. Vic xut cc li mi c nhc n lun phin,
khi th t nhm ny, lc th t nhm khc. Vic ny ko di mt thi gian, cho n khi
chn dung ca ti c hnh thnh t hai gc nhn hp nht thnh mt chn dung chung.


209
lin quan n cc chuyn i, s xut hin ca ti nc ngoi v - ci lin
quan cht ch vi cc vn trc - vic cng b nc ngoi.
K t khi ti bt u i sang phng Ty nm 1963 v 1964, ni chung
ngi ta cho php ti xut cnh. ( bo cho cc bn c phng Ty v
cc th h tr: c h chiu hp l l khng cho vic xut cnh. Cn n
giy php xut cnh cho tng trng hp mt, ngn ng i chng gi l
ca s. c c ca s, cn phi np n xin ring, n phi c cp
trn c quan, trng phng nhn s v b th chi b k ng h. Bn thn
n y l mt quy trnh h nhc, ngay c nu ngi xin c th tnh n s
thin ch ca nhng ngi k. Ngay c khi ti thng xuyn nhn c giy
php xut cnh, lun ni ln trong ti ni lo: bit u nu ng by gi h
li t chi?
*

c cm gic gii thot tht s, khi sau thay i ch th tc au
kh ny chm dt, v cui cng quyn t do i li tr thnh hin thc.
Quay v sau cc chuyn i chnh thc bt buc phi np bo co
chuyn i cho cc cp trn. Sau cc chuyn i phng Ty u tin ti
thc hin ngha v ny, tuy ngay khi cng l cc bo co hnh thc, so
rng. Tuy nhin ngay sau khi uy tn chuyn mn ca ti trong nc c
cng c mt cht, ti khng cn np bo co chuyn i na. H nhc nh
vi ln, nhng sau nhng ngi hu quan yn phn rng, h s khng
nhn c t ti. Chng phi l dng nh bt c c quan nh hi no c
th c li t cc bo co i ng so rng ca ti ti n gin khng
chu thc hin ngha v nhc m ny.
Ti ch chp nhn li mi nc ngoi, nu ngi mi chu mi chi
ph.
**
Bt lun c quan trong nc no l ngi s dng lao ng ca ti,
cui cng tt c chng u do ngn sch nh nc i th. Khng phi cm
gic trch nhim ca cng dn i vi ngn sch thc y ti. Ti ngh,
cc hn mc ngn sch, m h c th chi tiu cho cc chuyn i ca nhng
ngi thuc i hc v vin nghin cu, l rt eo hp. C s tranh u mnh
gia nhng ngi mun i nc ngoi. V mt con ngi c th hiu c,
l nhiu ngi mun i nc ngoi. Trong mi trng hp ti quyt
nh, rng mnh khng tham gia vo cuc u ny.

*
Nm 1970 ngi ta mi ti i Bungary d mt hi ngh quc t, do U ban chu u ca
Lin Hp quc t chc. Ti nh k cm gic ngt th, hi hp, m s chm tr cp giy
php xut cnh gy ra. Theo ngha en ca t vo pht cht, vi gi trc khi ln ng ti
nhn c ca s.
**
Ngoi l l cc chuyn i khng c giy mi, m do mt c quan nh nc no y c
ngi i d. Th d cc vin hn lm Lin X v Hungary tho thun, rng mi vin c
ngi ca mnh sang nc kia, v mi bn t chu chi ph. Khi cc ng nghip Lin X
mun lm quen, h khng th mi trc tip. Ci h phi lm l, vin hn lm Lin X
xut vi vin hn lm Hungary: c ti i.


210
Ti c gng, mnh khng t ra c hai b mt, mt trong nc
(cng nh cc nc cng sn khc) v mt b mt khc phng Ty.
y khng phi l cng vic d, bi v bu khng kh t do ca phng Ty
kch thch ngi ta pht ngn nhiu hn so vi bu khng kh nght th
trong nc do nhng s e do, t gic, ch im, kim duyt, buc ti gy
ra. Mt mt, s t v thc y ti thc hin quy tc ti t ra cho mnh. Ti
trnh by cc bi ni ca mnh phng Ty sao cho ti tnh n: gia
nhng ngi nghe c c nhng k ch im ca cng an mt Hungary na.
(Ti ngh mnh c l. Trong s cc ti liu mt m ti xem qua by gi c c
mt bo co ip vin, bo co th d v bi ging ca ti nm 1985 New-
York. S ni chi tit v vic ny trong mt chng sau). Mt khc, ngoi
nh t v ca mnh, trn c s nhng quan im o c ti cng gh tm
tnh hai mt. Cc ng ranh gii gia bi ni hay bi vit chn lc nhm
t v mt cch tnh to v tnh nc i l khng r rng. Lm sao, nu
ti quen ni hay vit th ny y, th n ?
Ti t cho php mnh, rng trong gii b bn tin cn (c phng ng
ln phng Ty) ti ci m hn so vi khi xut hin cng khai. Nhng ti
khng chp nhn, rng bi ni hay bi bo ca ti ng u khc vi ty
u hay M.
Ti c gng ti a - cng trong tinh thn ca tnh mt b mt y -
mi bi vit ca ti ng thi xut hin bng ting Hungary v ting Anh
(hay bng ting phng Ty khc). Khng c tc phm ng k no ca ti,
m ti ch dnh cho th gii pha ng bc mn st hay cho th gii pha
ty bc mn .
Quyt nh ny, m ti tm tt rt ngn gn, khch quan v kh khan
y, l mt trong nhng ni lo au n nht ca thi k gia 1964 v 1989.
Ti trt c cc tng nng hng t khi mnh khi thay i ch .


Mt v n dn dng tht bi

Cu chuyn tip theo by gi hp vi chng ny, cu chuyn m ti nhiu
ln cp n hot ng ca cc c quan mt v. Khi ti vit cc dng ny,
trong tay ti c bn sao ca mt bc th, m John Michael Montias, nh
kinh t hc M, gio s i hc Yale vit cho ti ngy 14-10-1964. ng
chun b sang Hungary vi hc bng, v ng yu cu li khuyn cho cng
vic. ng nhc n chuyn bt u hc ting Hungary.
Bc th c lai lch ngn ca n. Ti bit s nghip ca Montias ln u
tin t cc bi vit ca ng, ri chng ti ch thn cng gp nhau nm
1963 Budapest, khi ng tham d mt hi ngh ton kinh t. Montias gy
ch cho tt c mi ngi tham d, khi ng t nguyn gip dch ng thi
bi pht biu ca Leonid Kantorovich, nh ton kinh t ni ting th gii, t


211
ting Nga sang ting Anh, ri sau dch phn tranh lun theo c hai chiu.
Khi cng thy r t ng, rng ng khng ch l nh kinh t gii, m
cng c nng khiu ngoi ng c bit na.
Sau chng ti cn gp nhau mt ln nm 1965 ti hi ngh Venice
ca cc nh kinh t phng Ty v phng ng chuyn nghin cu Lin
X v ng u, cc nh Soviet hc.
Hy quay li bc th ng vit cho ti. Ti khng ly t su tp ring
ca mnh, m ly t h s ca mt v.
111
Ti Budapest ngi ta m bc
th c nhn ca mt gio s M vit cho ti, h chp nh, sau dn phong
b li, v ri bu in Hungary chuyn cho ti nh bnh thng. Tt c mi
ngi phng on, rng chuyn nh th thng xy ra, y th m vn l
cm gic c bit cm nhn vic ny by gi mt cch c th n nh
vy.
Thi y ti ch thy vi ci nhn thong v v Montias. Cn by gi t
cc h s ti c th ti hin li i th-ton b cu chuyn.
Montias l nhn vt li lc ca nghnh soviet hc M. a s cc ng
nghip ca ng ch bit mt th ting trong nhiu ngn ng ca khu vc
cng sn, Montias th ni nhiu th ting v c cn nhiu th ting hn.
Trong thi k ny a s cc nh soviet hc tuy l cc nh kinh t c o
to tt v c hiu bit k lng v cc quan h chnh tr v kinh t ca Lin
X hay ca mt vi nc ng u, nhng khng thnh tho v cc l thuyt
kinh t hc c m t bng ngn ng ton hc hnh thc. Ngc li
Montias th thuc v th h mi s dng thnh tho cng c hin i. (Mt
ln ng l ng tc gi vi Koopmans, nh ton kinh t ln c nhc n
nhiu trong cun sch ca ti).
112

Ti vui v nhn gip chun b chuyn i Budapest ca Montias. Ti cho
ng cc li khuyn chn ti, ti sn lng gii thiu vi cc ng
nghip Hungary. Chng ti cng trao i th t nhiu ln. Montias np n
xin tuyn hp l, trong ng m t chng trnh [nghin cu] khoa hc
ca mnh v cc quan h Hungary ca ng. C th c thy tn ti trong
mc ph hp ca n.
113

Trong khi mt tin tt c xy ra bnh thng theo cc quy tc v tp
qun ca cc quan h khoa hc quc t, v Montias v cc ng nghip
Hungary ca ng chun b cho cuc ving thm, th hu trng cng vic
mt v c tin hnh rt khn trng. u tin li cnh bo n t Tip
Khc: mi du hiu u cho thy Montias l ip vin ca CIA.
*
Cc nh
phn gin c th cm thy: by gi s ha hn mt m to y!

*
T cc ti liu c trong tay by gi tr nn r rng l, cc c quan mt v ca cc nc
cng sn hp tc cht ch vi nhau n th no. Nm 1963 cc c quan an ninh quc gia
Tip Khc b mt khm cn h ca Montias lc y ang . Trong ti o ca anh ta
ngoi cc th khc h tm thy mt mu giy c tn ti v s in thoi nh ti. H cng


212
Thi im n thm cng n gn, h cng a nhiu ngi hn vo v
ny. H ly ra h s ca cc nh nghin cu Hungary, nhng ngi c
tn trong n ca Montias. C c nhng tn khc ; by gi ti mi bit
lm r trong qu trnh nghin cu h s lu tr, cc hot ng no
xy ra lin quan n ti.
H li ra cc ti liu, c h bo co v nhn xt v ti trong thi k
1956-1959, ri trong thi gian cc chuyn i Anh ca ti nm 1963 v 1964
cc phng khc nhau ca v III. i u Z. Z. vit bo co tng kt v
ti.
114
Nu li tt c nhng vic, m i vi ti h cho l chng c phm ti.
Khi nghin cu cc ti liu mt v c vit th li ra cc bo co, m
h thu c ngay nm 1963, bng nghe trm in thoi. Khi ngi ta
lm mt danh mc v tt c nhng ngi, m ti c quan h. H chng
tm c g ng ch i vi h. Trong danh mc c cc bn Budapest,
nhng ngi h hng, cc nh kinh t ng nghip, trong s nhng ngi
nc ngoi c Ely Devons v Tjalling Koopmans ( nhc n h trc).
Thm mt trch dn t bo co nghe trm in thoi: Helga? Olga? Chu
cp tin cho nh Kornai. y iu ny cc k kh nghi. Mt ngi n b
chu cp, nui dng nh Kornai Thc ra y l mt ngi quen d
thng c tn l Helga, v khi i ngh mt ti cho c vay tin. Chng ti
ni chuyn in thoi v vic tr li tin vay. C th ci v bng v s ngu
n ca nhng k nghe ln, nu con ngi cn c th vui ci v cu
chuyn en ti ny.
115

Th trng ca i u Z. Z. vit bng tay trn bo co ca Z. Z., theo
s dng ti qung xung di l khng thch hp. Ti th lm r
cng cc chuyn gia: cm t ny c ngha l g. Mt v cn tm ra loi
ngi, m theo quan im ca h l c th tin cy v d bo, v c kh nng
chim c lng tin ca ngi b theo di. H c th qung ngi ny
xung di ngi b theo di, v ngi y sau s c kh nng chuyn
cc thng tin c ch cho mt v.
116

Hy quay li b mt c th nhn thy c. Cc c quan c thm quyn
v quan h vn ho Hungary chp nhn n ca Montias, v ng nhn
c th thc nhp cnh. Montias n. ng gp, ni chuyn vi nhiu nh
kinh t Hungary. ng bt u hc ting Hungary. Ti kin ngh bn mnh,
Hank Kati lm c gio, c cng nhn. Montias tip thu nhanh ting
Hungary. ng sng cuc sng bnh thng ca cc khch nc ngoi, ng
cng v i xem opera, i khi n ti cng cc ng nghip Hungary. Chng
ti cng tip v chng ng.
By gi t cc ti liu ho ra l, gia chng vic theo di b mt
c tin hnh. H nghe ln in thoi ca ng, h i theo ng

bo cho cc ng nghip Hungary v vic ny (IH 1656. 2/2-2358., tr. 3. ngy 8-3-
1964. Xem thm IH 34-4-797/1965, tr. 4. ngy 23-4-1965).


213
ngoi ng. Ti c bo co ca nhng ngi theo di: chng thy ci
qui g t vn bn nhiu trang ny. Ti c th lp li ci ti va vit: chng
ta c th ci bo co, gi nh chng ta khng bit v cc lc lng nham
him nh th no thc y nhng ngi tin hnh iu tra. C l ni quy
hay truyn thng quy nh, rng ngay c trong cc bo co ni b ca c
quan cng khng c php ghi ng tn ca nhng ngi b theo di. Khi
chng ti ng Pusztaszeri, v th bo co khng gi chng ti l
Kornai v Laky, m gi l Puszta v b Puszta. Nh Hank ng
Garas. H nhn c ci tn, tht nh, Garas v b Garas.
117
Chng
i no h gi Montias trong ti liu mt ni b ca h l Montias c, ng
xut hin vi ci tn Zimeli (trong bo co theo di ngoi ng
cho c nhiu v khc nhau h gi ng l Mester-Thy).
K hoch hnh thnh. Phi kt ti Montias, rng ng - li dng v
th nh nghin cu khoa hc c hc bng - thu thp d liu b mt quc
gia v nn kinh t Hungary, cng nh v Hi ng tng tr kinh t.
*
H
bt u ly cung cc nh kinh t Hungary, nhng ngi m Montias gi
quan h.
Ti cng b h hi cung. By gi ti c li cc bin bn. Chng nhn
chng no a ra li khai chng c buc ti i vi Montias c. Chng
ai trong s h cng c s nghi ng, rng Montias thu thp s liu b
mt.
118

Sau mt thi gian ngn ngi ta trc xut ng khi Hungary vi hiu
lc ngay lp tc. H cho ng mt bi bo l gii vic trc xut.
119
Thng
bo vu khng, rng ng mun thu thp cc s liu mt, hot ng gin
ip. Nhng h khng th to c s cho vic ny bng cc s thc, bng
cc li khai nhn chng hay cc chng c khc. V n gin ip honh
trng b b i.
Cu chuyn ny ng ch t nhiu quan im. N minh ho r rng
cho ci, m nhiu ln (v s) c ni n trong cun sch ny: th gii
khoa hc cng chng phi l lnh vc ngoi l hay c bo v. Nhng ci
vi, ci ru ca nh nc ton tr cng thc su vo y, lnh vc ny cng
b h theo di v lm khip s.
Trong khi vn cn s lin tc gia cc thi k gn vi tn Rkosi v
Kdr, c nhng thay i su rng. Gi nh trong thi k ca HV (C
quan Bo v Nh nc) trc kia th ngi ta tng giam tt c nhng
ngi lin quan, gio s M v cc bn Hungary ca ng, v ngi ta tra
tn cho n khi h cha nhn v cha xc nhn trc to n, rng t u ch
cui h hot ng gin ip cho CIA. i vi cc nhn chng Hungary

*
Hi ng Tng tr Kinh t l t chc quan h kinh t gia Lin X v cc nc x hi
ch ngha ng u. phng Ty ngi ta thng gi l COMECON. (V sau Vit Nam,
Mng C v Cu Ba cng tham gia. N. D.)


214
by gi vic hi cung cng l s tri nghim ngt ngt, gy phin nhiu.
Nhng c kh nng chng ti trnh vic cng c s nghi ng gi
mo.
*

Trong thi k, m v Montias xy ra, c hai xu hng chnh tr, i
lp nhau trong nn chnh tr Hungary. Nhng ngi ng h ng li mm
hn, c xu hng ci cch th mun xy dng cc mi quan h thn thin
hn vi phng Ty, c bit trong lnh vc vn ho v khoa hc, cn cc
lc lng cng rn hn, chng ci cch, th tm ly mi c hi ph
hoi quan h ng-Ty. S lt mt n ca mt gin ip M s l mt dp
tt cho nhng ngi ng h ng li cng rn, tuy nhin k hoch
tht bi.
Hai li kt l hp vi cu chuyn ny.
Mt k v quan h ca ti vi gio s John Michael Montias tin
trin ra sao sau . Nm 1970 ti i hc Yale na nm. Chng ti gp
v tr chuyn vi Mike nhiu ln. Chng ti khng ni n chuyn trc
xut. ng cm thy - tht c l l thi t nh nu ng khng cp n
vn ny, bi v ng bit, rng ti s quay v Hungary. Mun hn cng
vy, mi ln ti n Yale, chng ti u tr chuyn vi nhau. Ti cng
thuyt trnh ti vin do ng lnh o. Nm 1976 khi cun sch v l thuyt
h thng so snh ca ng ra i, ti vit mt bi im sch ca ngi.
120

Khng phi ch v ti coi l mt cun sch hay, m bi v bng vic ny ti
cng mun chng t rng: ti coi ng l nh bc hc. Montias l bin tp
vin sng lp ca Tp ch Kinh t hc So snh- Journal of Comparative
Economics, tp ch hng u ca cc nh nghin cu so snh cc h thng,
tp ch nhiu ln to din n cho cc nh kinh t hot ng cc nc
x hi ch ngha. Bn thn ti cng cng b nhiu bi bo trn tp ch ny.
Montias mun tr li Hungary vo cc nm 1970, song cc nh chc
trch Hungary khng cp th thc nhp cnh cho ng.
121
Tn ng c
g b khi danh sch nhng ngi b cm vo Hungary ch vo nhng gi
lm chung cui cng, vo nm 1989.
122

ng tic, cuc phiu lu Hungary phn no lm mt hng th ca
ng i vi mn soviet hc. y l s mt mt thc s i vi ngnh
khoa hc. S quan tm ca ng ngy cng chuyn sang hng lch s ngh

*
Trong mt chng trc ti vit: sau 1956 nh kin quyt ca ti l, ti tr thnh
mt thnh vin ca ngh kinh t hc phng Ty. Ti bit r l, vic ny i cng vi ri
ro. Vn cn sng ng trong k c ca tt c chng ta nhng thi k, trong s thc n
thun ca quan h phng Ty l dnh lu vo ng vc, v cho ngi ta nh
gi s tip xc chuyn mn v hi l hot ng gin ip. Cnh tng kinh hong ny
vn m nh cho n khi h thng cng sn vn tn ti. Nhn li hin nhin l r rng, rng
s phc hi Stalinist khng xy ra. Th nhng khi chng ai c m bo trc, rng
mt mu phc hi c th chc chn s tht bi.


215
thut. Cc cng trnh ca ng vit v hi ho H Lan th k XVII c cc
nh lch s ngh thut coi l kinh in.
123

Ti phi kt thc cu chuyn vi mt tin bun: Mike mt mi y,
nm 2005.
Li bt th hai gn vi n tng sng Budapest. Nm 1998, khi ln
u tin ti xin php c ng vo h s v Montias, tuy ti nhn c
php, nhng vi nhiu hn ch. Khi vn cha c php lm bn sao ca
cc ti liu. Trong khi ti ngi c ti liu, th c s hin din ca mt cn
b ca c quan hu quan. C l anh ta phi , ti khng b mt x trang
ti liu no v b vo ti. y l mt ngi n ng n cn. Khi ti sp
c xong, anh ta bt chuyn vi ti, v gia nhng th khc anh ta ni ci
g i loi th ny: Vng, chng ti khng thnh cng tm c g
ny Ti khng th trch nguyn li anh ta. Ti khng ghi m, c
th ti dng li chnh xc li anh ta. Nhng ngn y l chc chn, rng vi
s ng nht hon ton - bng xng h ngi th nht s nhiu, vi ging
ma mai v hi tic anh ta a ra li nhn xt ny. Mt s lin tc c
o.


216
Chng 10

BI NGC DNG

1967 1970

ANTI-EQUILIBRIUM (CHNG CN BNG)






Trong khi vn lm cng vic tnh ton quy hoch ton hc, trong na khc
ca cng vic ca mnh ti bt u mt chng trnh nghin cu mi,
ph phn l thuyt kinh t hc tn c in v trong trc ht l l thuyt
cn bng chung. Kt qu cng vic c ti tng kt trong cun Anti-
Equilibrium (Chng-Cn bng) (di y vit tt l AE).


Lai lch cun sch

Bn tho c hnh thnh nm 1967 ln u tin, dng mt phin bn
ngn hn,
124
m nhan ph ca n l: Tiu lun v cc l thuyt c cu
kinh t v cc nhim v nghin cu (tip theo ti nhc n phin bn u
tin ny nh Tiu lun).
*
Bn ny ti cng nh dch ra ting Anh.
125

Khi ti nhn c li mi ca Kenneth J. Arrow: ti hy n vin
ng Stanford vi thng. Arrow c gii Nobel nm 1972. Trong ngnh
ni chung c s thng nht, rng trong thi k ng l mt trong cc nhn

*
Khi lm vic trn bn tho ny, th thi quen ca ti hnh thnh: ti trn trong thi
gian c nhng cng vic i hi s tp trung cao. Thay cho lm vic nh m cng ca
mnh hay phng lm vic ca mnh ti vin, tt hn ti gi gm v ln vo mt nh ngh
mt hay mt khch sn, ni c gia nh, ln cc ng nghip, ln nhng ngi ngoi n
thm cng chng tm c. Ti lm vic vi nhp cng mt tun, i khi hai tun, tr
nhng ngi phc v nh n v phc v phng ti khng ni vi ai c - cho n khi c tay
ti mi nh do nh my nhiu, v ti buc phi b vic m c my ch (sau ny l my
tnh). Sau mt thi gian ti b nghin thi quen ny, v ti cm thy thiu, nu khng th
to ra c cc iu kin n dt ny tho mt nghin cu ln hay mt cun sch. Ti bt
u phin bn u tin ca Anti-Equilibrium Sifok, ri ti tip tc Visegrd, v cui
cng ti hon thnh a im yu qu nht i vi ti, nh ngh Mtrahzai ca Vin
hn lm. Vi lng bit n ti ngh v nh ngh mt ny, v cc nhn vin ng mn, nhng
ngi m bo s yn bnh thin ng cho cng vic tp trung.


217
vt kit xut ca l thuyt kinh t hc dng ngn ng ton hc hnh thc.
Ti mang theo ngi Tiu lun, v ti lm vic tip trn n Stanford. Ti
cm thy tnh th kh x, bi v trung tm ca cun sch l s ph phn
ci l thuyt, m Arrow v mt nh kinh t M gc Php, Gerald Debreu,
sng to ra dng hin i ca n. Ti khng c can m, bo Arrow, rng
ti c ci g trong ngn ko. ng nghe t ngi khc v bn tho, m ti
gii thiu vi nhiu ng nghip. ng bo ti cho mn, v c k
lng. (Kh nng hiu v phn ng tr tu ca Arrow nhanh n kinh ngc.
ng cng ni rt nhanh, kh theo kp. Cc tng ca ng phng nhanh
n mc, ngi thng c hn hn cng chng theo kp). Khng nhng ng
khng pht , m cn nhit tnh chp nhn s thch thc tr tu trong mt
mi trng, m cho n nay tt c mi ngi u khng do d chp nhn l
thuyt. Chng ti i ht bn tho vi hng lot cc cuc tr chuyn. ng
khen, rng ph phn da trn s hiu bit chnh xc l thuyt- Arrow-
Debreu; u tin n gii thiu mt cch chi tit v khch quan ni dung ca
l thuyt cho bn c, v ch sau mi bt u ph phn. Arrow cho
nhiu li khuyn xy dng sa vn bn. y s l ct k nim p trn
nm m ca l thuyt cn bng chung ng mm ci nhn xt.
V nc, Budapest ti hon thnh vic tu chnh Tiu lun, tr thnh
mt cun sch di hn nhiu. (ng tic). Khi vn bn ting Hungary v
bn dch ting Anh hon thnh, ti li nhn c li mi mi, ln ny do
Tjalling Koopmans xut. H mi ti n vin nghin cu Cowles
Commission hot ng ti i hc Yale. y l vin ni ting th gii ca
mn ton kinh t M. Gia cc th khc Debreu vit y cun sch kinh
in ca ng, L thuyt Gi tr (Theory of Value); ci tc phm ca ng, m
AE th ph phn gay gt. Koopmans, bn thn ng cng l mt trong nhng
bc thy ln ca l thuyt cn bng ton hc hin i, chp nhn s ph
phn mt cch ci m. ng yu cu ti thuyt trnh v ti trong mt
seminar. ng cng a ra nhiu xut cho vic sa i phin bn m
rng.
*
ng v mt cng s ni ting th gii khc ca Vin Cowles, gio s
Tobin, ng vin cc sinh vin ca ring h kim tra bn dch
Budapest.
Ti chng bao gi qun tnh rng lng, tnh cao thng khoa hc tht
s, m Arrow v Koopmans, hai nh bc hc li lc ny gip ti bng

*
By gi tht cm ng ti cm trn tay, khi ti xem li cc ti liu ny sinh trong qu
trnh vit AE, nhn xt di 21 trang, do t tay Koopmans nh my m ti nhn c,
trong ng a ra cc nhn xt ca mnh cho tng trang bn tho ca ti. Tht him i
vi mt nh bc hc ln v bn bu, ngi dnh ngn y s ch gip cho cng vic
ca mt ng nghip tr.


218
mi cng c h c, cho s ph phn tc phm tr tu ca h cng chnh
xc v c trnh cao hn.
*

Cun sch c xut bn nm 1971, ng thi bng ting Hungary v
ting Anh; sau ny ngi ta cng dch ra nhiu th ting khc.


Ci g thc y ti vit cun sch ny?

K t khi ti bt u xem xt c ch kinh t k hoch ho x hi ch ngha,
v bt u tm hiu kinh t hc hin i, hng lot vn cn bn ni ln
trong ti.
H thng gi, h thng nh hng cc nh ra quyt nh tt hn, nn l
th no? C th ph mc vic hnh thnh cc gi cho tr chi t do ca cung
v cu hay khng? C cn ch t nhng im nht nh - n s can
thip ca nh nc hay khng?
C th to ra nn kinh t th trng bn trong h thng x hi ch ngha
hay khng? Vic ny c ph hp vi s hu nh nc v vi cu trc chnh
tr ca h thng cng sn? Hay vi vic ny quan h gia lnh vc chnh tr
v kinh t l qu gn b?
Nu chng ta so snh hai h thng ln: v sao ch ngha t bn li
hiu qu hn ch ngha x hi? Bi v n chnh tt hn cc gi khuyn
khch vic s dng t hp u vo-u ra hiu qu, m bo cn bng th
trng? Hay c s gii thch khc, quan trng hn cho thnh tch kinh t
honh trng ca ch ngha t bn?
Khi ti khng ch c nhng hiu bit thu c t cc cun sch l
thuyt. Ti London hng thng tri v ti i nhiu thnh ph
phng Ty. Thut ng cung th trng by gi lm ti nh n ca
hng bch ho tng hp Selfridge ng Oxford London hay cc ca hiu
ca ng Bahnhofstrasse Zrich. Ci g khuyn khch nhng ngi bn
h gi nhiu loi hng ho d tr v cng phong ph n nh vy? Cc
sn phm mi xut hin t chuyn i ny sang chuyn i khc (th d khi
bt u xut hin cc bn tnh b ti, ri my tnh bn u tin). Ci g
thc y cc x nghip h lin tc a ra ci g mi no ?
Trong s quyn luyn vi lng tin l thuyt, c ci g ging nh
ngi yu gn b vi ngi mnh yu. c thi, khi ti cn gn b y

*
Mt mu chuyn c trng cho tnh cao thng con ngi ca Koopmans. ng cng
Kantorovich, nh ton kinh t soviet, nhn c gii Nobel v s pht trin quy hoch
tuyn tnh. Theo kin ca Koopmans cng phi trao gii thng cho George Dantzig na,
bi v ng pht trin ra thut ton lm cho quy hoch tuyn tnh c th p dng c. V
th, cho ng, cho Koopmans khng phi l na gii thng m ch l mt phn ba. V sau
ng t chi phn chnh lch gia mt na v mt phn ba, v trao tng tng s tin
khng l cho mt vin nghin cu quc t.


219
nhit tnh v m qung vi ch ngha Marx, v s on tuyt gy ra chn
thng ln. Ti cng hi phi lng l thuyt tn c in, v lc u ti xem
xt n hi thin v. Cho n lc cn tnh yu, ngi ta hi rng lng vi
nhng li nh ca ngi mnh yu. Th nhng ti, y cn xa mi l
nim am m mnh nh s ho hc vi ch ngha Marx. Con mt ca ti
nhanh chng m ra, v ti bt u b chc tc, thm ch mun hn l ti ni
gin, rng l thuyt tn c in khng cho cu tr li tho ng i vi cc
cu hi dy v ti, hay ci cn ti t hn: ti cm thy, rng cu tr li m
ti nhn c, l sai.
Nh m t trc y, s d ti on tuyt vi ch ngha Marx, bn
cnh nhng th khc l n khng i snh cc lun thuyt ca n vi thc
t. By gi cm tng ca ti cng hi ging nh th lin quan n l thuyt
tn c in. y tai ho xut hin dng t au n hn nhiu, t gay gt
hn nhiu. Cc nh nghin cu khng nh nhiu lun thnh phn, m
h th xc minh rt tn tm v mt kinh nghim. Mn khoa hc chuyn
v phn tch nhng o lng kinh t, kinh t lng, pht trin cc cng
c hng u cho mc ch ny, v ngi ta dy cc k thut ny cho mi
sinh vin kinh t cc trng i hc phng Ty. i vi ti s i snh
l thuyt vi thc t khng phi l thiu i vi cc phn, m ci thiu
lin quan n ton th. L thuyt chung lin quan n ton b h thng, ch
ngha t bn v ch ngha x hi vn cn mc n nht vi vic ny. Dng t
duy ny thc y ti a ci gi l l thuyt cn bng chung vo trung tm
ca s xem xt ph phn.
Ci, m ngnh kinh t hc gi l l thuyt tn c in, gm nhiu l
thuyt-thnh phn. Cc sch gio khoa i chng phng Ty cho tng
quan tt v, nhng th no c th c lit k vo y, cc khi nim quan
trng nht ca n l g, l thuyt mun tr li cho cc cu hi no, n dng
cc phng php nh th no chng minh cc khng nh ca mnh.
Ngy nay l thuyt tn c in c nh gi l tro lu chnh ca ngnh
kinh t hc.
*
Ci li l thuyt ca tp hp tng ny: l thuyt cn bng
chung, do nh kinh t hc Php-Thu S Lon Walras sng to ra vo na
sau ca th k XIX. Trong th gii n gin ho ca m hnh Walras, cc x
nghip hot ng, m chng mun ti a ho li nhun. Ngoi ra trong h
thng c cc h gia nh, chng mun tiu tin ca mnh sao cho, chng
m bo tnh tho dng (utility) cc i cho mnh. L thuyt ch ra, rng

*
khng hnh thnh s ng thun v, chnh xc phi hiu l thuyt tn c in v
tro lu chnh ca ngnh kinh t hc l ci g. Lm cho tnh hnh phc tp l, nhng s
gii ngha thay i theo thi gian, v i vi nhiu ngi cc tn gi ngy nay bao gm ci
khc so vi vi thp k trc. Vic lm r l nhim v ca cc cng trnh lch s l lun c
c s v khch quan. Ti cm thy c th chp nhn c, rng vit hi k ca mnh ti
hy ng ngoi cc cuc tranh lun ny v vi cc thut ng ng hn ti ch mun cho
thy cc t nhm bn trong ngnh.


220
tn ti cc gi, m cc gi a cu v cung ca cc x nghip v cc h
gia nh n cn bng, v hnh thnh cn bng hiu qu bn cnh cc iu
kin nht nh. Cn bng v tnh hiu qu - y l bc tranh x hi m l
thuyt m ch.
M hnh Walras l c nht trong nhiu m hnh ca l thuyt tn c
in, l m hnh th thu tm ton b i sng kinh t, c th l khng c
c li, nh cc l thuyt kinh t hc v m lm, m phn r ra cc phn t
ca n. y xut hin nhng ngi tham gia vo nn kinh t v cc dng
chy, xy ra gia nhng ngi tham gia. y l m hnh duy nht, m t
nn kinh t th trng nh mt h thng. Nh th ti ngh mt cch c l:
nu ti c vn vi cc cu tr li nhn c t l thuyt tn c in, th
cn phi a chnh l thuyt cn bng chung vo kho st ph phn.
Ngay Walras cng trnh by l thuyt ca mnh dng ton hc, tuy
nhin sau ny, nh bn tay ca Arrow, Debreu, Mckenzie, Koopmans v
nhng ngi khc m binh kh ton hc ca s chng minh ca l thuyt tr
nn hon ho hn nhiu. L thuyt ny c logic nghim ngt ti cng c
th ni: v tnh sc tch v tnh trong sng ca n, l thuyt ny p. N
lm tt c mi ngi, nhng ngi hiu cn k, chong ngp. N cng lm
th vi ti, cho n khi nhng kin phn i ph phn ca ti cha ni
ln.
S bt bnh ch yu ca ti l, l thuyt ny v nhiu loi nghin cu
ny sinh do tc ng ca n, chng trnh khoa hc ton din ca tro lu
chnh khng cho cu tr li i vi cc cu hi ln, khng thc y s hiu
bit su hn ca ch ngha t bn v ch ngha x hi, v khng a ra ci
tay vn cho vic, phi ci thin th gii ra sao. iu ny - nu khng phi
chnh xc cc t ny c ti vit vo li ni u v phn dn nhp
ca cun sch.


Nhng s ging nhau ng suy ngm

M hnh Walras-Arrow-Debreu c th c i snh vi m hnh Kornai-
Liptk, c nhc n chng 8. Chng m t hai nn kinh t tri
ngc nhau hon ton. Nn kinh t trc phn tn mt cch hon ho, ci
sau tp trung mt cch hon ho. Trong m hnh trc cc gi mang thng
tin gia cc n v c lp c phn tn, c lp vi nhau, ng hng vi
nhau. Trong m hnh sau trung tm a ra cc ch tiu s lng cho cc n
v l thuc, buc phi phc tng.
By gi l khng nh gy sng st. Trong c hai h thng, trong trng
hp tun th cc quy tc nht nh, xut hin s cn bng. Thm ch, vi
tiu chun ti u cho trc v cc iu kin khc c hai h thng c th t
trng thi ti u. Khng nh ny c th c chng minh v mt ton hc.


221
S ging nhau ny lm ti bi ri. Theo y, chng ta sng trong nn
kinh t phn tn hay tp trung cng th ? Ch ngha t bn hay ch ngha
x hi cng nh nhau ? Hay s d chng ta i n s tng t gy sng st
ny, l bi v c hai m hnh u b qua chnh cc tnh cht ca nn kinh t
thc, sng ng, m cc tnh cht y gii thch s khc bit gia ch ngha
t bn c thc v ch ngha x hi c thc, gia nn kinh t th trng sng
thc v nn kinh t ch huy sng thc?
Vi gi thit - tru tng ho khi nhng c trng c bn ca thc t -
ca c hai loi m hnh cng c ti m t k trc y ri. nhc
n c hai ri trong chng bn v quy hoch ton hc, nhng by gi ti
phi quay li chng.
Gi thit chung ca c hai m hnh l, nhng ngi ra quyt nh c
thng tin chnh xc. Trong thc t c hai th gii thng tin y ry s mo
m t pht v mo m c ch . Nhng tht may lin quan n vic ny
trong thc t s ging nhau cng chm dt y, v xut hin s khc bit
cn bn. Trong ch ngha t bn da trn t do kinh doanh v s hu t
nhn, hnh thnh mi quan h gia thng tin v khuyn khch. Mi ngi v
li ch ca mnh c th th s dng kin thc, m ngi y c hay mua
c cho mnh. L li ch ring ca mnh chnh xc ho thng tin m
mnh s dng. Ngc li trong ch ngha x hi th phi cung cp thng
tin nm ri rc cho trung tm, nh hp tc x phi np thc go, bt k c
thch hay khng. Ngi c thng tin trong tay, ngi bng thy hay thu
lm c thng tin, ngi y khng th xy dng vic kinh doanh da vo
n, khng th mua thng tin, khng bit kinh doanh vi n m phi
chuyn n cho trung tm. S lin kt thng tin phn tn v khuyn khch
phn tn cho ch ngha t bn ng lc khng l, m ch ngha x hi
thiu.
Trong m hnh Walras v m hnh k hoch hai mc mi qu trnh u
din ra khng c ma st. S thch nghi l hon ho. Trong thc t c hai
h thng b my thch nghi u ct kt nhng khng cng mc . H
thng x hi ch ngha cng nhc hn ch ngha t bn rt nhiu, v nhiu l
do. Trong nn kinh t phn tn a s quyt nh c th c a ra mc
di cng. Ngc li trong nn kinh t tp trung bo hiu v tr ngi phi
i qua nhiu bc thang mi n c ci mc ca h thng th bc, ni c
thm quyn ra quyt nh v vn v sau thng tin cng li phi
ln m qua cng cc mc xung n mc, ni quyt nh khc phc
tr ngi c thc hin. y l con ng di hn rt nhiu [gy ra chm
tr v mo thng tin N.D.]. Thm vo y cn mt nhn t na. Cc k
hoch qu cng khng cho php, hnh thnh d tr mi im s dng,
mc d ch c th thch nghi nhanh, nu mi ni u c d tr cn thit.
Gn vo y l mt vn khc. Trong c hai m hnh nhng ngi ra
quyt nh ng x mt cch duy l nghim ngt, s dng thut ng duy l


222
theo ngha nh l thuyt tn c in nh ngha thut ng ny. Cc s thch
l khng i v la chn gia cc kh nng sn c mt cch nht qun
tng ng vi cc s thch. Ti cm thy cc vn nghim trng y.
Ti ch nhc n mt vn y. M hnh Kornai-Liptk gi thit, rng
trung tm lp k hoch duy l nghim ngt, v hon ton nht qun trong
cc quyt nh ca mnh. Ti nhiu ln n u ban k hoch Budapest,
ti nghe rt nhiu, rng cc nh lp k hoch nhn c cc ch th nh th
no t trung ng ng. Tnh duy l? Tnh nht qun? Nhng mong mi phi
duy l tch ri khi thc t. p lc ln cc chuyn gia lp k hoch t pha
cc lc lng chnh tr khc nhau v t nhng ngi lobby chuyn mn hay
a phng. Cc tng quan lc lng thay i v cng vi n l nhng u
tin thay i. i khi vi v xy ra bc ngot lm o ln mi s a thch
cho n lc . (Mun hn s ni v tnh duy l v tnh nht qun ca cc
quyt nh c nhn c a ra trong nn kinh t phn tn).
Hai m hnh tng qut cng ging nhau im, c hai u l m hnh
tnh. Th m gia hai h thng kinh t, ci to ra s khc bit quan trng
nht l, ng hc ca chng khc nhau. Trong ch ngha t bn cnh tranh
l mt ng lc, thc y lin tc cc nh sn xut i mi k thut. Ngc
li trong ch ngha x hi, sc mnh t pht ca cnh tranh khng c tc
dng, nhiu nht cng ch l di tc ng ca ch th quan liu t cc nh
lp k hoch trung ng th cc nh sn xut mi bt buc v lng khng
a ra mt vi sn phm mi.
*



Ci c th mong i v ci khng th mong i t l thuyt tng qut

Ti th gii thch, v sao li hnh thnh trong ti c cm i vi c hai m
hnh. Tuy ti c vn vi c hai m hnh, nhng cc phn ng ca ti li
khc nhau. u tin hy xt m hnh k hoch ho hai mc. Ti d dt trnh
cp l gii l thuyt mc su. Bi v trong cch tip cn u tin
nh ti trnh by chng 8 v dng t duy trn m hnh c th
c hiu, nh m hnh ca k hoch ho tp trung hon ho. M by gi
nu ch t trn bnh din l thuyt- k hoch ho hon ho l c th, th, bt
chp nh ca ti, ngi c nng ni hay thin v c th tin rng y l
s ca tng h thng x hi ch ngha.

*
Vn cn mt s khc bit quan trng gia hai h thng, m c hai m hnh u tru tng
ho (hay b qua). Khi ti ph phn l thuyt cn bng, ti on tuyt vi cu trc chnh
tr p bc v thc h chnh thc ca ch cng sn. Th nhng khi ti vn cha hiu
mi quan h kh phc tp, tn ti gia nn dn ch v s phi tp trung ho kinh t, cng
nh gia ch c ti v tp trung ho kinh t. L l ny khng nhng thiu vng trong
cc tc phm c cng b ca ti, m cng khng c tc ng rt nhiu n suy ngh khi
ca ti.


223
Nhng cn nhc loi nh vy khng cn tr ti ph phn m hnh
Walras-Arrow-Debreu.
Vi ci u hm nay ti thy, c nhng sai lm nghim trng trong
xut pht im khoa hc lun ca ph phn ca ti.
*
Vn mu cht lin
quan n vic ny l lm r, c th mong i g t mt l thuyt tru tng.
Nh xy dng m hnh c th vp phi nhiu loi sai lm, nhng khng
th li cho anh ta, rng anh ta tru tng ho khi thc t. y l bn
cht ca xy dng l thuyt. S ph phn nm ly vn t pha d hn,
nu n ch ra rng: thy cha m hnh gi thit ci ny, mc d trong thc
t, nh tt c mi ngi u c th thy, c th thy khng phi ci ny, m
l ci kia c.
Mt m hnh l thuyt c th c dng cho nhiu loi nhim v. Trong
s ti nhn mnh n hai nhim v lin quan vi nhau.
M hnh l thuyt gip lm r, mt khng nh ng vi nhng iu
kin nh th no. Ngi xy dng m hnh, trong khi sng to ra l thuyt
ca mnh, thng khng xut pht t cc tin , m li t, ci sau xut
hin vi t cch kt lun trong dng t duy. T y anh ta i ngc li.
Cn phi gi thit ci g, cho kt lun ny l ng? Trong chng mc c
th anh ta mun xy dng m hnh mt cch tit kim: cc iu kin cn v
l g, cho khng nh c th chng minh c. Nu m cui cng ny
sinh dng t duy, th ci ny li c th l im xut pht bc b nhiu
khng nh khc, hay ch t nghi vn chng.
Th d l thuyt Arrow-Debreu khng nh, rng cn bng c th xy ra,
v l gii theo cc tiu chun nht nh c th to ra trng thi ti u,
nhng ch khi, nu thng tin chy trong nn kinh t l chnh xc. iu ny
khng c ngha rng, gi nh bn thn Arrow hay Debreu khng bit l
trong thng tin n cha bao nhiu s bt nh v s khng chnh xc.
**

Ngi gii ngha m hnh mt cch ng n, c th c c li cnh bo
t dng t duy: nu thng tin mp m, b mo m, th ng ngh rng, c
ch th trng chc chn nht nh a nn kinh t n trng thi ti u.
iu ny ch c th xy ra nh th (th iu kin!), nu thng tin l chnh
xc.
Nu vi cch nhn ny chng ta i ht tt c cc gi thit ca m hnh
Walras-Arrow-Debreu, th tu chung trong chng ta khng thy s bin

*
Frank Hahn ch ra sai lm ny trong bi ph bnh sch rt c c s, c di mt bi
bo, c cng b nm 1973. ng chn li trch Shakespeare lm u bi vit ca
mnh: y bt mn (The Winter of Our Discontent) m ch n s bt mn ca ti, nhng
c ca ring ng na.
**
Arrow chng hn l mt trong nhng ngi u tin vit nhng nghin cu quan trng
v tc ng ca s bt nh v v cc khim khuyt (tht bi) ca th trng. ng l ngi
tin phong ca cc l thuyt, chng minh rng, ngnh y t chng hn khng th hot ng
c mt cch thch hp vi mt c ch th trng thun tu.


224
bch cho th trng, m thy danh mc ca nhng li cnh co rt chnh
xc. Nu chng ta b i s tru tng ho ny hay n, th kt lun cui
cng ca l thuyt khng cn hiu lc na, th trng khng cn c nh
gi l ci iu tit hon ho na.
*

Gn vi iu ny l mt nhim v na ca mt s m hnh thun tu,
tru tng cc oan, khi qut ho mnh: chng c th c dng vi t
cch dng c o so snh, chng c dng nh mu chun (etalon). Nn
kinh t, hot ng trong ch ngha t bn tht, l xa m hnh Walras l
tng. Nhng ci l tng l mt mu chun thch hp, nu chng ta mun
bit, thc t xa n n th no. Th d chng ta c th ni v thng tin tht,
rng n lch th no khi tnh chnh xc tuyt i c m t trong m hnh
Walras. Hay mt th d khc: chng ta c th xc nh v nhng ma st
thc t, chng khc s phi ma st ca m hnh Walras ch no. Ti phi
tha nhn, bn thn ti cng bit s dng tt m hnh Walras cho cc mc
ch so snh nh vy trong cun sch S thiu ht ca ti.
C th s dng m hnh Kornai-Liptk cng nh th, nh ti cho bit
chng 8. Vi m hnh ny, nh m hnh thun khit ca k hoch ho
hon ho, c th so snh vi k hoch ho thc t, hon ton khng thun
tu, khc xa l tng.
Nh th phi tm tai ho khng phi trong m hnh thun tu, l
tng, m t th gii cc oan, m ch, nhiu ngi gii ngha n mt
cch sai lm, rt ra cc kt lun sai t n. Trong s nhng ngi c tc
phm l thuyt, th nhiu ngi c khuynh hng thin v cc bc nhy
vt t duy. H qun mt tt c cc gi thit nghim ngt ca m hnh, v
th h gii ngha sai lm ci khng nh, ch c hiu lc bn trong m hnh
m thi. Th d t m hnh Walras-Arrow-Debreu h c thy s ca ngi
th trng t do t n, khng c bt c can thip no ca nh nc - mc
d trn c s hiu tng tn m hnh th khng rt ra c iu ny t l
thuyt. S hiu lm ny, thm ch s gii thch sai ny ng b ph phn gay
gt.
Khng c php li cho l thuyt, bi v n lch khi thc t, m
phi cnh bo nghim khc hn nhiu, ci ngi ta i cy l thuyt vo suy
ngh ca ring mnh, rng chng ta tru tng ho ci g, chng ta lch khi
thc t ch no. Phi dy d nhng ngi lm khoa hc kinh t vi s
nhn mnh ln hn nhiu, rng h phi rt thn trng, khi h mun rt ra
cc kt lun thc tin t l thuyt thun tu, v khi h ni v cc h lu
chnh sch kinh t. Khi nh vy bt buc phi suy ngm li tt c tng gi

*
Theo dng t duy ny, m by gi ti p dng cho m hnh Walras-Arrow-Debreu, mt
ln chng ta i ht lt ri chng 8 ca cun sch, khi gii ngha m hnh l thuyt
hai mc Kornai-Liptk. ti vn cha bo trc, rng cch tip cn ny gn vi cc
vn khoa hc lun kh n th no.


225
thit mt. Ci tru tng ho khi th t, m ta cn khi sng to ra l thuyt,
c th gy tai ho trong qu trnh hot ng thc tin, khi m chng ta
khng th b qua cc hon cnh tht.
Ti bt u phn ny vi nhn xt, rng AE cha sai lm khoa hc
lun cn bn. khng cn phi ph phn s tinh khit ca l thuyt (tc l
tnh tru tng, tch khi thc t ca cc gi thit ca n). M l ra phi
ph phn cch, m tro lu chnh ca kinh t hc s dng l thuyt. i
tng ng ca s ph phn l ra l: thc tin ging dy v chng trnh
nghin cu ca tro lu chnh. Khng th buc ngi sng lp ra l thuyt
thun tu phi vit vo cng trnh ca mnh li cnh co nh vy. Th
nhng c th quy trch nhim tt c nhng ngi, din gii v ging dy l
thuyt y sau ny, v s b qua gii thch b sung ny. H c dy tt l
thuyt hay khng? H gii thch k ci g, v ci g l ci b h b qua khi
gii thiu s gii ngha ng n ca l thuyt? Nhng li cnh bo no l
cn thit, m cc tc gi ca cc bi bo l thuyt thng khng c thi quen
nhc n, v nhng ngi ging dy cc mn l thuyt cng khng? H thc
gic nghin cu cc ti no v cc ti no b y li pha sau? tt
hn, gi nh ni dung ph phn ca cun sch tp trung quanh cc vn
nh vy.
*
Sai lm khoa hc lun ko di sut Anti-Equilibrium lm
yu i sc thuyt phc ca cun sch ngay c ch, ni s ph phn c
trnh by trong cun sch ng vng, v thc tnh t duy.


Ngi ra quyt nh duy l

Ti chuyn sang vi im ca cun sch, m ngy nay ti cng cho l ng
vng. Cc gi thit lin quan n ng x ca ngi duy l ra quyt nh
ng vai tr trung tm trong m hnh Walras-Arrow-Debreu rt tru tng,
m y l mt trong nhng yu t quan trng nht ca ton b cch suy
ngh ca trng phi tn c in. Truyn thng ca mn kinh t hc ct
ngha mt cch ring bit tnh duy l khc vi thi quen trong cc mn
hc khc hay trong ngn ng thng thng hng ngy.

*
Gia cc bn c phin bn ting Hungary ca cun sch ca mnh, ti bt gp quan
im, theo s ph phn a ra y chng li tro lu chnh ca s ging dy v nghin
cu ng ra ph hp hn nhiu i vi trng thi ngy nay, vi thi k sau s lan rng ca
nhng mong i duy l, hn l vi tnh hnh 35 nm trc, khi ti vit Anti-Equilibrium.
EA cn nhn c s cng nhn thm v sau, bi v bng cch ca mnh n bo trc
cc tai ha c th i.


226
i vi nh kinh t hc dng ch lu, th khi nim tnh duy l hu
nh trng vi nhng i hi khng mu thun v tnh nht qun theo thi
gian, tnh trc sau nh mt.
*

Trn c s dng t duy khoa hc lun va c trnh by, th m hnh
cc oan m t ngi ra quyt nh nht qun nghim ngt c th c ch.
N cng c th dng lm mu chun, khi chng ta mun xc nh, ng x
ca ngi ra quyt nh tht cho thy s khng nht qun loi no: ngi y
lch khi ngi ra quyt nh nht qun l tng cc vn quyt nh
no, theo hng no, vi mc no, vi tn sut nh th no. ng tic
l, AE khng lm ni ln vai tr c gi tr ny.
ng tic, trong hng trm loi m hnh ca tro lu chnh h khng
p dng m hnh v ngi ra quyt nh duy l, nht qun theo gii ngha
tinh t ny. Thay vo y h mc nhin cng nhn: m hnh [ngi ra quyt
nh] nht qun nghim ngt, ti a ho tho dng, ti u ho l m hnh
m t mt cch tt-ti, nhng d sao vn gn ng ng x con ngi in
hnh. H cho rng, h c trong tay m hnh ph qut gii thch ng x ca
con ngi. Bt k th g u c th m t bng cng c ny; khng ch cc
quyt nh kinh t theo ngha hp, m l mi loi vn la chn t s li d
v t xc nh s con n bu c quc hi. Cun sch ca ti c l do ng
ln chng li cch tip cn sai lm, n gin ho ny. Ci m trn, nhn
chung, ti ni v nhng sai lm ca gii ngha v o to cc m hnh
tn c in, cng ng vi s gay gt c bit i vi cc l thuyt v ti u
ho, v cc hm tho dng, v sp t s thch. Nh kinh t hc quen,
rng y l mt m hnh ph qut, v suy ngh trong khung kh khi nim
ny, ngay c khi khng c quyn.
Cun Anti-Equilibrium xem xt vn ny trong hai chng di, nhng
by gi ti ch la ra mt ti duy nht. AE tho lun chi tit mt s
phn bit quan trng. N phn bit cc quyt nh lp i lp li v cc quyt

*
Ti tm tt ci li ca tng mt cch ngn gn cho nhng ngi khng thnh tho v
ti ny. Ngi ra quyt nh c gi l duy l, nu c nhng a thch ca mnh v nht
quyt bm ly chng. Hoc u tin la chn kh d A i li vi la chn kh d B,
hoc u tin B i li vi A, hoc bng quan. Nhng nu mt ln s thch l A,
th ln tip khng th la chn B.
Trong a s cc tc phm ca trng phi tn c in ngi ta gi thit, rng ngi ra
quyt nh c mt hm tho dng (utility function) ca mnh. ng x ca anh ta c th
c m t c trng nh, ti a ho, hay dng thut ng khc ti u ho tnh tho dng.
C th chng minh, rng bn cnh cc gi thit xc nh- hai loi ch ngha hnh thc
ny (sp xp s thch v ti a ho hm tho dng) l tng ng vi nhau.
Amartya Sen (1977) bim ho tht trng cch hiu ny, khi ng vit, rng k ng duy l
(rational fool) cng hp vi bc tranh, m m hnh ny v v ngi ra quyt nh duy l.
Ngay c nu hn theo ui cc nh kin in r, nhng lm vic ny mt cch nht qun
th cng c nh gi l duy l.


227
nh khng lp i lp li, ngoi ra cc quyt nh c th so snh v cc
quyt nh khng th so snh vi nhau.
Mi ngy ti c th la chn gia cc thc ung, rng ti ung th no
trong cc ba n. Cho d nu thc ung c th cng ph thuc vo thc n
ngy , vo tm trng ca ti, v.v., nhng trong ng x tiu dng ca ti
c l c th ch ra mt hnh mu (pattern) n nh, mt mc khng i
nht nh ca s a thch hay khng thch lin quan n cc loi thc ung.
Vic la chn thc ung l quyt nh lp i lp li, v vn quyt nh
hm nay ca ti trong mi kha cnh c th so snh vi ca ngy hm qua.
Ngc li vi ci ny, hy i snh mt th lng nan quyt nh khc.
Ma ng nm 1956-1957 bin gii c m, c th chui khi bc mn
st m khng c my ri ro. Trc bin gii b ng, v tt c mi ngi
u on (nh nhn li ho ra l, c l), rng n s mau chng ng li. i
hay ? y l vn quyt nh khng lp li. Sau ny cng c ngi
di tn, nhng vic xy ra trong hon cnh khc, cc ri ro tht bi
cng khc, v s chp nhn nc ngoi cng khc. Vn i hay
mun hn khng cn c th so snh c vi th lng nan ny sinh i
vi chng ta vo ma ng 1956-1957.
Chng ta c th a thm hai nhn xt.
M hnh s thch tn c in c th c s dng phn tch cc vn
quyt nh lp li v c th so snh. N thch hp, th d, chng ta o
lng s khng nht qun vi s gip ca n. Ngc li, lin quan n
cc quyt nh khng lp li v khng th so snh, th m hnh la chn
duy l n gin l khng th gii ngha c, khng th p dng c.
Tt nhin cc quyt nh loi u, cc quyt nh nh cng l th, c
bit i vi cc nh kinh t. Trn c s ny chng ta xy dng, chng hn,
s c lng ca cc hm cu, da trn vic theo di c h thng ng x
tiu dng, hay cc hm m t ng x ca doanh nghip, m t cc quyt
nh lp li ca lnh o doanh nghip.
Th nhng cc quyt nh ln ca i sng a phn l cc quyt nh
mt ln, khng lp li. Trong lch s ca c nhn v ca cc dn tc c cc
bc ngot, cc s kin khng quay tr li. Tht khn nn cho nh khoa
hc x hi no, mun dng s sp t s thch sn c gii thch, con
ngi ng x ra sao trong trng hp cc quyt nh ln tht s! Khi, vo
cc nm 1967-1970, ti hnh thnh kin ca mnh v vn ny, v ti
a ra s phn bit ny, th v c bn ti da vo vic t xem xt ni tm.
Ti khng nhn c vo tm hn ca ngi khc, vo qu trnh quyt nh
ca nhng ngi khc, nhng ti nhn c vo ca ring ti. Ti bit, rng
trong nhng giy pht y kch tnh ny, khi ti quyt nh v nhng ci
nh, ti c di tn hay khng trong ln sng di tn ln k tip 1956, ti c
vo li ng hay khng, ti hy lm g trong nhng giy pht ca cch


228
mng, v v.v., th ti khng c cc s thch sn cho trc.
*
Hnh thnh s
tng tc c bit gia cc gi tr (cc s thch) v hon cnh, cc kh nng
la chn. Vic phn bit cc rng buc v cc s thch l khng th
thc hin c. Vn tnh nht qun nghim ngt theo thi gian cng
chng th c t ra, bi v trong cc thi k mun hn cc thch thc ln
ca lc y, nhng hon cnh ca cc quyt nh ln lc y c th khc hn
vi cc th trc kia.
Ngy nay ti cng cho rng, vi s phn bit ny v nhiu nhn xt ph
phn khc ti d ng hng.
S chuyn bin ca i sng khoa hc trong thi k t khi vit AE, xt
t quan im ti ca chng ta, khng th nh gi c mt cch thng
nht. C nhng kt qu ng khch l, ch chnh xc theo hng c AE
cho l ng mong mun. Quan trng nht trong s l s hp tc, hnh
thnh gia cc nh tm l hc v cc nh kinh t hc l thuyt, nghin
cu cc qu trnh ra quyt nh ni chung v bn trong xt li m
hnh l tng ho ca ngi ra quyt nh nht qun. Nhiu kt qu khoa
hc c gi tr ra i. Chng trnh nghin cu, t gi mnh l behaviorial
economics,
**
tr thnh mt trng phi, v n kho st vi con mt mi
v mun m t ng x con ngi bng cc m hnh trung thc hn vi thc
t. c bit ni bt ln t tro lu ny l cc cng trnh ca Amos Tversky
v Daniel Kahneman, ch ra nhiu s khc thng ca l thuyt, tc l
nhng s lch c h thng c th quan st c khi ci, m theo m hnh
ngi ra quyt nh duy l l ra phi th. Gii Nobel [2002, N.D.] cho
Kahneman by t s cng nhn ca chuyn ngnh. (ng tic, ngi ng
sng to, Tversky khng cn sng c gii [ng mt 1996, N.D.]).
***

Trong cc kha cnh khc, ngc li, xut hin cc hin tng ng lo
ngi. Ngi ta bt u p dng m hnh la chn duy l mt cch rng ri
vo x hi hc, chnh tr hc, thm ch, xin tri th li, vo c khoa hc lch
s na, mn c vai tr c bit trong nghin cu cc s kin khng lp li.
C th l khng theo cch tinh t c nhc ti trc (vi t cch mu
chun so snh), m nhiu khi theo ct ngha kh th thin, n gin ho.

*
Trong chng 2 ti m t qu trnh quyt nh, dn ti n vic gia nhp ng cng
sn. khng c sn cc s thch c hnh thnh trc ca ti. Nhiu loi ng c thc
y ti i n quyt nh. Cn khi quyt nh ln cho thi k di ny c a ra, th
chnh ci ny to ra nhng s thch ca ti lin quan n nhiu vn quyt nh nh
hn, lp i lp li trong thi gian tip theo.
**
Ch c th dch mt cch hi gng go ra ting Hungary. Dch theo ngha en l kinh
t hc ng x.
***
Ngi ta quen cng nhn cc kt qu ca Tversky v Kahneman vi mt ci gt u, ch
t trong mt ch thch. Th nhng sau a s cc nh kinh t hc ca dng ch lu vn
tip tc, c nh l thuyt mi ny chng h xut hin.


229
Li cnh co v ph phn c vit hng thp k trc ngy nay vn cn
nguyn tnh thi s.


Cc tn hiu khng mang tnh gi c

Trong l thuyt b ph phn ch c mt loi thng tin duy nht chy gia cc
n v ca h thng, v y l gi. Tnh c chim ny lm phin ti.
Trong quan h gia cc x nghip x hi ch ngha cc gi hu nh
khng c nh hng n sn xut v s dng. Loi thng tin khc c tc
ng ln: cc ch th k hoch, cc tn hiu do s tng ln hay gim xung
ca hng d tr, do di ca hng nhng ngi xp hng ch mua sn
phm v thi gian ch i, do cc n hng c tnh bng cc n v s
lng v v.v. cung cp. Nu tt c nhng th ny b loi ra khi phn tch,
th chng ta khng bit gii thch: ci g l ci li th c bit, m cc tn
hiu gi c mang theo mnh trong trng hp c ch th trng c phc
sinh.
Tt nhin trong nn kinh t th trng t bn ch ngha, vai tr mang
thng tin ca cc gi cng chng phi l c nht. Cc tn hiu khng c
tnh cht gi khc nhau cng c vai tr ln .
AE cng d ln ng hng bng phn tch vn ny. ng mng l,
trong cc thp nin va qua kho st khoa hc v vai tr ca cc tn hiu,
ca thng tin tri qua s pht trin khng l.


Cn bng, th trng ca nhng ngi mua v nhng ngi bn

Ci t ra c bit kh trong kinh t hc, l nh ngha cc phm tr S
thiu tnh chnh xc lun lun xut pht t lnh vc khi nim
126
ti
trch dn (von) Neumann Jnos trong cun sch ca mnh. c (v nay
vn c) rc ri quanh khi nim cn bng.
Vt l hc v ni chung khoa hc t nhin s dng n nh phm tr
thc chng (positive category). Thut ng (ng nh thut ng Latin, Anh
hay c) gi nh n ci cn, trn cc trng lng bng nhau c hai
bn. Nu chng ta ng nh lm nghing ci cn, th sau mt cht dao ng
n quay tr li trng thi cn bng: nu chng ta khng ng vo n, th t
n khng u a ra khi cn bng (cn bng tnh). Ci cn ng yn mt
v tr, v th trong n d ny ta ni v s cn bng tnh. Theo ngha tng t
chng ta c th ni v qu o cn bng ng. Tuy h thng chuyn ng,
nhng nu gi nh chng ta ct mt phim t cun phim c quay v n,
chng ta s thy h thng trong cn bng trn .


230
Trng phi l thuyt tn c in s dng khi nim cn bng th
trng theo ngha thc chng ny. Trong l thuyt tnh th trng trong
trng thi cn bng, nu cung v cu bng nhau i vi mi sn phm. i
vi rt nhiu phn tch y l nh ngha tm c. Vi s ph bin ca
nhng kin thc kinh t hc s ng, nh ngha ny chuyn vo hiu bit
chung, vo ngn ng ca cc nh chnh tr kinh t v ca bo ch.
Cng gn vi iu ny l cch tip cn chun tc (normative) ca vn
. ng mong mun l th trng trong cn bng. Xu, nu cu vt
cung, v xut hin thiu ht, nhng cng chng tt, nu hng tn tr khng
th bn c ngy cng tng
Mc d ti cng nhn sc mnh lm sng t ca cch dng t ng ny,
v c chuyn, vi tnh n gin n chinh phc c chuyn ngnh, ln cch
ni thng dng nhng vn khng tho mn khi ti vit AE, v c ngy
nay ti cng khng cho l tho ng.
u tin hy xem xt ch ngha t bn. Nhng ngi bn lun lun
mun bn nhiu hn mc xt tng th tt c nhng ngi bn v ngi
mua thc s c th bn vi gi c hiu lc. Ring tng ngi bn u
chun b, - trong chng mc n thnh cng c kh nng bn nhiu hn
cho n nay. C nng lc d tr v kho hng d tr cho vic ny. Trong
ngha ny cung vt cu. Cung l bn di hn, cu l bn ngn hn, v giao
dch, s mua bn tht lun lun c thc hin ph hp vi bn ngn hn.
Nu gi nh chng ta hiu thut ng cn bng theo cch ging nh cc nh
vt l, th y l trng thi cn bng ca th trng, ch khng phi trng
thi cung bng cu. Th trng quay li trng thi ny lp i lp li, ngay
c khi, nu chu k kinh doanh lm th trng lch khi n. (Th d trong
thi k hng thnh nhng nng lc d bin mt hay co li mnh, v hng
tn tr thu nh li mt cch bt bnh thng). V chuyn ny khng c
php lc u lo lng, bi v mt trong nhng ng lc ln thc s ca ch
ngha t bn n nu chnh trong s bt i xng ny. Ci ny y cnh
tranh, ci ny kch thch s tranh ua. Loi bt i xng ny cho nhng
ngi mua u th. Ngi mua c th la chn gia nhng ngi bn, ch
khng phi ngi bn gia nhng ngi mua. V ci quan trng nht: cnh
tranh, s tranh ua bt buc phi pht trin k thut, phi a cc sn phm
mi ra th trng.
Ti cng cm thy s bt i xng ny r hn, bi v ti sng trong
tnh hnh ngc li, trong ngi bn c u th, khi ngi bn c th
chn la gia nhng ngi mua. Trng thi ny khng phi l s lch tm
thi khi cn bng: d cu l lu bn. Nhng hon cnh chnh tr v kinh t
nht nh lin tc ti sinh ra thiu ht. Nn kinh t thiu ht l trng thi cn
bng thc s ca h thng x hi ch ngha, ch khng phi tnh trng
cung bng cu.


231
Trong AE ti cho hai tnh trng cn bng ny nhng tn mi, l: p v
ht. Trong tnh trng trc ngi bn p sn phm ln ngi mua, cn
trng hp sau ngi mua khao kht ht sn phm t cc ni bn. Ti phi
ghi nhn l, c chuyn ngnh ln c ngn ng chung khng chp nhn
cch gi ny. Trong cc tc phm sau ny ca mnh ti t b n. Thay
vo ti chuyn sang dng thut ng th trng ca nhng ngi
mua v th trng ca nhng ngi bn ph bin trc gia cc
nh kinh t hc. Nhng tn gi ny khng gy ra s c cm, khng b
ght.
ng tic, ti phi khng nh rng, vn chnh khng phi l tn gi
khng thnh cng. Bn thn tng - trng thi bt i xng, khng cn,
nghing v mt bn, u th hoc l ca ngi mua, hoc l ca ngi bn
khng thc s c thm nhun. Ti vn tip tc kin tr ng h lp lun
ny. Ti ly lm tic, ti khng thuyt phc c cc ng nghip ca
mnh.
Trong l thuyt Walras-Arrow-Debreu xut hin khi nim cn bng
cnh tranh. y l trng thi, trong trn mi th trng thnh phn cung
bng cu. Ti tha nhn, do c s chnh xc ca n, phm tr l thuyt ny
cng c th dng c nh mu chun. N lm cho vic m t mt h
thng thc t d hn, nu chng ta c th ni: n lch khi cn bng cnh
tranh Walras th ny th n. Gi m ng c b ng cnh tranh trong
khi nim ny! Chnh s cnh tranh thc bin mt, nu y, gi nh ch
ngha t bn ri vo im c nh trong trng thi Walras.
*
y khng
cn cn x y nhau, khng cn i mi, mi ci cc tm c con tru
ca mnh, mi nh sn xut-bn hng vi vic sn xut cho trc tm
thy ngi mua ca mnh. May cho n l, y khng phi l trng thi cn
bng bnh thng, lu di ca ch ngha t bn tht s, m l s tranh ua
mun nut ln nhau ca nhng ngi sn xut-bn hng v cng vi n l
s lin tc i mi c cu sn xut, i mi sn phm.
By gi ti bit cch gii thch u ca cun sch, n c hai
ngha. Mt mt: n mun ph phn l thuyt cn bng chung (general
equilibrium theory). Mt khc n mun chng li vic, chng ta coi ci gi
l trng thi cn bng cnh tranh yn , khng thc y i mi l trng
thi ng mong mun.



*
Tiu lun ngn hn c trc dng in ca AE. Trong Tiu lun phm tr cn bng
cnh tranh Walras c ti so snh vi quan h nam n gia mt ph n lnh cm v mt
n ng lit dng. Mun hn dng nh ti thy li vn phong tao nh hn l thch hp
hn, bi v s so snh ny b b i trong cun sch.


232
Gii ngha l thuyt cn bng chung t quan im chnh tr

Cc nh ph phn trit ca ch ngha t bn ln n trng phi kinh t
hc tn c in l, vi cc l thuyt ca mnh n bo v v ca ngi h thng
t bn ch ngha. y l s khi qut ho gi mo.
L thuyt tn c in v ci li l thuyt ca n, l thuyt cn bng
chung, trung lp v chnh tr. C cc lun thuyt c bn ca n, ln h
thng khi nim ca n khng thin v xt t quan im chnh tr. Trong
s nhng ngi theo v nhng ngi ng dng n c th thy nhng ngi
bo th, t do v x hi. AE kin quyt khng nh lp trng ny, v nh
th n i u vi nhng ngi trong thi gian chng bit ni g v cc
nh nghin cu thuc trng phi tn c in khc hn l cc nh kinh t
hc t sn, nhng k bin h ca ch ngha t bn.
Ti tm thy hai loi li in hnh trong kinh t hc phng Ty
ng thi, xt t quan im ca nh nghin cu so snh cc h thng v
mun thay i ch hin hnh. Mt l: th trng cm d ngi ta l
tng ho, n khng nhi mnh vo t duy kinh t, rng cn n nh
nc v cc c ch iu tit b sung khc. Th hai: n khng ch ra u th
thc s ca th trng, cc ng lc tht ca ch ngha t bn, va c ni
n trn. N ng thi cho bc tranh qu hng v khng hng v th
trng.
Ti cn trng thng k, u trong cc cng trnh x hi ch ngha, cp
tin c th tm thy s ging nhau vi m hnh Walras-Arrow-Debreu v
ni chung hn, vi t duy tn c in.
Th d v iu ny trong cun sch ny nhc n Oscar Lange, ngi
s dng b my t duy Walras sng to ra l thuyt x hi ch ngha
ni ting ca mnh.
Th d mi hn l trng phi Kantorovich Lin X. H kin ngh vi
b mt nghim tc rng, cn phi iu tit nn kinh t bng cc gi ngm
(shadow price) nhn c bng quy hoch tuyn tnh, c nh l n thay th
cho cc gi c hnh thnh trn th trng sng ng. D hiu l, v sao
cc nh kinh t hc phng Ty nhn ra rng, Kantorovich l h hng tr
tu thn thch ca h; h phng trnh ca ng, dng ton hc hi sa i
mt cht, l mt dng ca h phng trnh Walras.
AE cng cp n, rng h thng phng trnh ca tp II T bn lun,
khi nim cn bng ng ca n cng c cc nt ging vi l thuyt cn
bng chung. iu ny chc tc cc bn c Marxist ca ti.
Bt chp iu ny, pha x hi ch ngha, cp tin ngi ta hoan
nghnh AE hn l ngi ta xa lnh n. H vui mng v chng ta c chung
k th. T n h khng c ra, rng y l s bin h mnh hn
nhiu cho ch ngha t bn, so vi s ca ngi cn bng th trng m
nht. Cun sch ca ti nhn mnh trong s nhng tnh u vit ca ch


233
ngha t bn, ci m Marx v Engels cng tha nhn trong Tuyn ngn
Cng sn, v ci l trung tm ca l thuyt ca Schumpeter: cc ng lc
ca tin b k thut, ca s i mi lin tc, m cc tnh cht ni ti ca ch
t bn ch ngha lin tc sinh ra.
*



Ci cch hay cch mng trong khoa hc

Xem xt ton b tnh hnh khi ca khoa hc-kinh t, ti nhn ra, rng
nhiu nghin cu c kt qu ang xy ra theo hng m ti cho l ng
mong mun, v bt u lp cc l hng gia l thuyt Walras v thc t.
Th nhng ti cm thy s thay i l qu chm. Thay cho ci cch t duy
khoa hc hin tn ti cho cch mng khoa hc l cn thit. Ti khng phi
khng khim tn, ti chng h khng nh d mt giy, rng cun sch ca
ti c ngha l cch mng. Ti nh gi cng trnh ca mnh l bn thnh
phm; l tc phm khng nhiu hn s by t mong mun cch mng.
Ti din t rt gay gt. Mn cm t ca Heisenberg ti gi l
thuyt cn bng chung l pha l ton hc, loi h thng tin ng kn,
khng th sa c.
127

Tnh cch mng ny, vi ci u hm nay, ti coi l b nhm ln.
**

T khi xut hin tc phm khoa hc lun c in ca Kuhn
128
ti
tranh lun l, liu cc cuc cch mng theo ngha tht s ca t c xy ra
hay khng trong lch s cc khoa hc t nhin. Ngn y tuy nhin c v l
chc chn, rng trong s pht trin ca cc khoa hc x hi, nu c cc
bc ngot, cc bc nhy vt, s b sung ca cc h thng t duy trc
bng nhng ci mi i na, th s lin tc l tng i ln. Cc yu t ca
ci cch v cch mng lin tc an xen vo nhau.
Khi vit AE ti nh gi thp s sn sng pht trin v kh nng ca
tro lu chnh ca mn kinh t hc. Nhiu kt qu, m ti nhc n trong
gii by ngn ny, cng nh nhng kt qu khng c nhc n, chng

*
Cun sch cng b bng chi tit, rng cc sn phm mi quan trng nht thc s cch
mng ho sn xut, tiu dng v cch sng sinh ra khi no v u. Thy r t l,
cc nn kinh t x hi ch ngha, trong thi k lch s di tn ti ca n hu nh ch to ra
vi sn phm cch mng nh th. Tuyt i b phn ny sinh trong nn kinh t t bn
ch ngha. Bn thn s so snh ny cng l mt bn n chng li nn kinh t x hi ch
ngha. [Xem c bng 12.7 ca H thng X hi Ch ngha tr. 308-309, N. D.].
**
Khi ti on tuyt vi ch ngha Marx, ch ngha cp tin thch hp tt; vic u tin
ti xo s thnh s khnggi tr vn tr tu ly t ch ngha Marx, ti vt b tt c, v sau
ch suy ngm li tng ci mt, tng lun thuyt v phng php mt, ti mi c khuynh
hng chp nhn li - vi iu kin, ti tin chc vo kh nng s dng ca chng. Cng
ch ngha cp tin ny m, c v, ti c khuynh hng- khng thch hp lin quan n
dng ch lu tn c in. Dng ny (vi cch ni ca Lakatos Imre) khng l mt chng
trnh khoa hc thoi ho, m vn l chng trnh c kh nng pht trin.


234
minh rng, d khng c cch mng ngon mc trng phi ny cng c
th i kh xa t trng thi c trng ca cc nm 1960.
Tuy nhin, ti cn phi ni thm rng: s st rut khi ca ti l c
th hiu c, v ngy nay cng cha ht. C th thy kh nng t i mi,
nhng cng c th thy tnh ngoan c na, hu nh l s gn b c chp vi
nhng s t duy c dng quen v thoi mi, ngay c ch, ni ni
ln nhng s nghi ng c l chng li vic s dng chng.


S tip nhn u tin, tc ng di hn

Lc u AE c ting vang ln. Ti c nhiu knh trng. Kenneth
Arrow v Hebert Simon trong cc bi ging Nobel ca h thng nht
nhc n khng nh ny khng nh n ca n.
129
Trong cc nm u sau
khi ra mt xut hin nhiu dn chiu khc trong cc bi bo v cc sch.
C 38 bi ph bnh cun sch trn cc tp ch chuyn ngnh. Khi cc
sinh vin kinh t tranh lun t m v n. Ch ring s thc, rng mt cun
sch ph phn ton din trng phi hu nh c tn, gy ra s hi hp
tr tu, v khin nhiu ngi trn ngp nim vui.
Ch c mt-hai s bc b c nhn mnh. Ti tin, cng trnh ca
mnh mang li thnh qu ca n, bt u kch s ln men, s c tc ng
ln.
khng xy ra nh th. Khng c nhng bc b mi tip theo nhng
bc b u tin; cng ng, cc dn chiu tch cc u tin cng chng
c tip tc. Cuc tranh lun chm dt. Th ch cho s quan tm gy xc
ng u tin l s yn lng.
*

Ti k v nhng nghin cu c kt qu c tin hnh trn nhiu
lnh vc, ng theo chiu hng, m AE nu ra. y l cm gic vui.
Tuy nhin ti phi thnh tht th nhn: tht bun l, cc cng trnh
khng nhc n Anti-Equilibrium nh mt trong nhng tin lch s ca
s pht trin mi.
**


*
Nh kinh t hc v m Php-M ni ting, Olivier Blanchard (1999, tr. 205) phng vn
ti cho mt tp ch. Ti c nhc n, rng Anti-Equilibrium bin mt vi nm sau s
xut hin ca n. ng phn ng li cc li ca ti th ny (ti trch vn bn c cng b
ca phng vn): Theo ti cun sch rt c kt qu. t nc ti, nc Php, n
l mt trong nhng cun sch, m tt c chng ti u c. N tr thnh mt phn ca
tri thc chung, v vi t cch nh th, sau hu nh ngi ta khng nhc n na. Ti
ngh rng, nhng sng kin khc cng c s phn nh vy. y c l l du hiu ca
thnh cng.
**
Cc nh kinh t hc c tn tui ln ting ph phn ton din l thuyt tn c in, trong
nhiu im lp li cng cc quan im, m cun sch xut bn nm 1970 ca ti cp,
m khng h nhc n tin ny, n ci xy ra trc. V sao s dn chiu li b b i?
C l l bi v, nh nghin cu khng bit AE, v tin hnh nhng nghin cu ca


235
V sao cun sch khng tc ng mnh hn, nh ti mong i,
rng n s c nh hng ln n t duy kinh t hc? C cc cng trnh ca
ti, mang li tc ng ti hi vng hay cn nhiu hn ti mong i. V sao
ti phi tht vng vi AE?
Mt iu khng may l phong cch ca n hay ti c th ni nu thch:
th loi ca n. y ry cc k hiu ton hc, mc d n khng dng
chng cho phn tch ton hc. C qu nhiu nh ngha cu k - ri li
khng dng nh ngha c lm r mt cch kh khn cho phn tch
nghim ngt. Cun sch y ry vic t tn li ca cc phm tr. Vic
ny him khi thnh cng. y chc chn gy ng li p lng ng. Nhiu
khi nim mi khng li cun ngi c.
Phin bn trc, Tiu lun ngn hn nhiu, sc tch hn, hon ton bng
li nhn t nhiu mt c kt qu hn. Ti hiu sai tnh hnh. Thy
nhiu cng trnh, dng b my ton hc, ti ngh: ti cng phi lm cho
cng trnh ca mnh khp vo th loi ny. L ra tt hn nu ti trnh by
ni dung ca mnh theo li liu lun.
Ging ph phn ca ti lch s v vn minh, trong khng h c du
vt ca thi dy i ngo mn Marx-Lenin. Nhng ging iu nh th cng
qu cp tin. nh trng tim, khi ti c bi vit ca David Laibson v
Richard Zeckhauser v Tversky
130
, v nh kinh t hc-tm l hc ln ca
Israel, ngi cng vi Kahneman ng gp to ln vo vic hiu k hn
s ra quyt nh. Tversky khng mc nhng li ngoi giao, m ti
mc trong AE. ng khng ni: hy lm li t u!, m ng cng nhn
tt c gi tr ca m hnh c dng n lc . Hy xut pht t y v
tip tc vi vic, rng Cch tip cn ny d c chp nhn hn nhiu
i vi ng nghip nghin cu, ngi m chng ta mun thuyt phc, rng
cn phi thay i.
Phn tch cc nguyn nhn ca tht bi (hay chnh xc hn: na tht
bi), cng cn phi l ra cc nguyn nhn ni dung quan trng hn
phong cch v th loi.
Bn thn ph phn, nhiu nht c th lm yu i uy tn ca mt l thuyt
cho trc, v vi vic lm mm s phn khng tr tu i vi mt l
thuyt mi. Nhng chng bao gi c th dn n vic nh mt l thuyt
c chp nhn, c chuyn ngnh s dng. Khng th xut hin chn

mnh thc s c lp vi n. Hoc c l c cun sch khi no , nhng b y
xung cc tng di ca thc, v cng chng cn nh n n, khi vit cng trnh ca
mnh, khi chun b bi ging ca mnh. Th nhng ti cng chng th loi tr, rng thc ra
c nh n n, rng tng do mnh trnh by xut hin ri trong AE, nhng khng coi
l bt buc phi thng bo iu ny vi bn c hay ngi nghe.


236
khng. Th ch cho mt l thuyt c ch mt l thuyt mi c th bc vo,
nu chuyn ngnh c thuyt phc, rng n c th dng c tt hn.
*

AE khng cho mt l thuyt mi; trc ht v th n khng t
ph.
Ti ch nhc n mt th d duy nht. Cun sch ch ra rng, m hnh
Walras-Arrow-Debreu to ra bc tranh hi ho: mi ngi tm thy ch ca
mnh trong trng thi cn bng mt cch tt p v yn bnh. n lc cn
ch hn nhiu n m hnh ho cc xung t. N cng a ra vi th d
v cc mu thun thnh hnh gia cc ngnh ca b my nh nc quan liu
hay trong ni b x nghip. N kin ngh nghin cu cc mu thun - trc
xa s phc hng ca l thuyt tr chi.
Chnh y l vn . Kho st cc mu thun bt u c cc ln,
chnh vo khi theo bc Nash v nhng ngi khc ngi ta pht trin cc
cng c l thuyt mi v bt u s dng chng, bt u xy dng cc cu
trc l thuyt mi.
Hu nh khng c th d no v chuyn, vic khuyn ngh n thun v
mt ti ln v quan trng li khi ng mt chng trnh nghin cu
mu m. Chng trnh nghin cu c hiu qu thc s bt u vi mt
cng trnh sng to xy dng gy ho hng. Trong cc ti liu Anglo Saxon
ngi ta thng dng b ng seminal, tc l ht ging sinh si, cho cc
cng trnh nh vy.
Hy t lm ly, nu khng c y t nh mt ngn ng Hungary
ni. Trong s cc nhim v nghin cu do AE kin ngh, a s do ti th
thc hin (mt mnh hay cng vi cc cng s). T mt vi trong s nhng
th nghim ny cng ny sinh kt qu l thuyt mi. (Trong cc chng
sau s ni v cc kt qu ny).
Khi ti ngm ngh v vn ny, thc ra ti cng phi suy ngh v tng
thnh tch khoa hc ca c i ti. C loi nh nghin cu, mt ln c mt
sng kin ln, mt tng thc s c o v quan trng, v dnh c cuc
i mnh, chnh l tng ny, pht trin tip, ng dng, truyn b
n, to trng phi quanh tng ny. C ngi t c s cho s nghip
ca mnh trn hai hay ba tng quan trng, v thc hin tt c nh ti va

*
iu ny khng tr nn r rng i vi ti sau khi xut bn cun sch, m di nh sng
ca cc phn ng mun hn. Ngay khi tho lun bn tho ngi ta lu ti n vic .
Ti cn lu trong su tp ti liu ring ca mnh mt bc th v vn ny. Ti gi t i
hc Yale nm 1970 v Budapest cho mt ng nghip ca ti, v ti k v d m ca bi
ging ca ti v ti AE. u tin ti nhc n s cng nhn, ri ti tip tc th ny:
Mt nhm kin khc: hn hp ca s cng nhn v khng tho mn Mt ng
nghip, vi s chm bim rt hm hnh, gi ci sau y l thi tm thn phn lit: vi
mt l hng thc ca h, h bit, ci h lm l khng tt- nhng vi mt l hng khc h
vn tip tc pht trin ci h ang lm. V h ch b ci ny sau , nu c ai a vo
tay h ci tt hn.


237
ni v hot ng ca loi sng to trc. Lch s ca l thuyt chng minh,
rng chin lc nghin cu tp trung loi nh vy c th mang li nhng
kt qu rt ln. Ti buc phi ghi nhn, rng cc khuynh hng ring ca
ti thc y theo chin lc khc. Ht tng mi ny n tng mi kia
lin tc ny sinh trong ti. ng tic, ti him khi c s kin nhn, dng
li tng ny hay tng khc, v vi s bn ch cc i v kin tr
bt u pht trin, p dng, truyn b, xy dng trng phi quanh tng.
Khi tt c c khi ng (v trong vi trng hp tht s c khi
ng)- th ti lao i tip, bi v tng tip theo bt u lm ti hi
hp. Khng phi trong tt c cc trng hp iu ny xy ra nh vy, th
nhng c th a ra nhiu th d nh th t cc cng trnh ca ti. Ni dung
v cu chuyn v sau ca AE trong mi trng hp minh ho tt cho s
phi nc i ny. Cun sch - bt chp mi tnh c bin tp cn trng
l s phng vun vt t mt tng c hon tt mt na sang mt
tng khc c hon tt mt na.


C b cng vit khng?

Khng nghi ng g, rng ti gy ra cho mnh nhiu kh khn trn con
ng s nghip tip ca ti bng vic, ti vit v cng b AE. Trong
chuyn ngnh ca chng ta c nhng tn thin cn, thin v, c thnh
kin sn ca trng phi tn c in, nhng ngi coi y l ti li khng
th tha th c. Hn na, nu ngy nay ti c thy nhiu li v nhiu yu
km i na trong AE, phn ng k cc quan im c m t trong cho
n ngy nay ti vn cho l c hiu lc. Ngy nay ti cng chng nhn vi
t cch tn m qung, m ti xem xt trng phi tn c in vi con
mt ph phn. By gi ti thng m t c trng chnh mnh, nh ti na
chn trong tro lu chnh v na chn ngoi. C cc vn , m trong
cch tip cn ti cng nhp vi dng nc, v c nhng vn khc, trong
ti vn tip tc th bi ngc dng. Tnh trng na trong na ngoi ny
i khi gy ra nhng s va chm. Trong nhiu trng hp cc bi vit ca
ti khng ph hp vi khu v ca cc bin tp vin v nhng ngi hiu
nh, nhng ngi khng kh m i vi tnh khc.
Lm th no ti li c can m vit cun sch ny? Ngay trc khi
vit ti cng chng h nghi ng, rng tc phm ph phn gay gt ny s gy
ra nhiu phn n, ch bai. Chc chn c phn trong ny l, sau khi tht vng
vi ch ngha Marx khuynh hng nghi ng suy ngm li cc s vt hi
sinh v mnh ln trong ti. Nu ti mt ln m qung v khng ph phn
vi ch ngha Marx- th ti khng mun mnh m qung v khng ph phn
mt ln na.


238
Trong cc chng trc ti vit v chuyn, ti khng th i hc
trng i hc tt, m ti buc phi t o to mnh theo cch t hc, i
cng nhng bt li th no. Th nhng vic ny cng c nhng li th ca
n. Tuy ti hc l thuyt ca tro lu chnh, nhng ngi ta khng ht
ln ny n ln khc, qua hng chc cc bi ging v cc hi tho v qua
chun b cc t thi, nhi vo ti su n mc, ngay c trong gic m ca
mnh ti cng t ng nh n cu tr li tn c in ng n cho mi cu
hi. Ti khng h ngh n chuyn so snh mnh vi Haydn. Ti ch cm
thy s ging nhau no lin quan n tnh hnh ca ng. Haydn sng
nhng nm di xa cc trung tm m nhc ca th gii (mt cch tnh c,
nc ta, Hungary, lu i Esterhzy). Mt ln ng vit: Ti b tch khi
th gii, nh th ti c kh nng pht trin, kh nng gnh chu ri ro.
Eszterhz khng c ai nh lc hng ch ca ti hay nghi ng ti.
Nh th ti c th tr nn c o
131

Gi nh ton b s nghip hn lm ca ti din ra cc i hc M,
th cng vo khong tui , khi ti vit AE, l thi gian tnh n chuyn
phong gio s chnh thc ca ti. Bn tho ca ti b cc tp ch hng
u qung tr li, nu n cha ni dung mi xong mt na, hn th na, li
cha khng phi cc tng chnh thng, m l cc tng ph phn cc
tn iu c bn. Th m vic phong gio s li ph thuc vo s cc cng
trnh m ng vin cng b trn cc tp ch hng u. C l ti d
chng, mnh ng lm pht lng cc ng nghip ng vo thi gian h
ra quyt nh v bn thn ti, m kin ca nhng ngi y c trng lng
trong vic b nhim ti. Xt t quan im ny th tht may cho ti, l ti
sng Hungary xa xi. Du nghe c v l lng, nhng iu ny to iu
kin cho ch quyn ca ti c ln hn. Ti khng b tp cho quen
vi cuc sng hn lm phng Ty, nh ngi ta lm vi cc thanh nin
trong o to cao ng-i hc, khi b nhim ln u ri trong qu trnh
ct nhc.
Cui cng th cu tr li cho u ca mc ny l g: ti c hi tic l
mnh vit cun sch y hay khng? y, cng c th a trng hp ca
ring ti lm th d cho nhiu loi tnh khng nht qun ca con ngi. i
khi ti ngh: gi nh mnh ng vit cun sch y! Lc khc iu ny li
hi thay i: v sau ti cng chng mun b i ph phn l thuyt tn c
in khi danh mc cc cng trnh ca mnh. Nhng l tt, nu gi nh c
th - vi mo Orwell no y lm mt i phin bn 1971, v thay vo
gi nh ti c th vit mt phin bn mi trn c s cch nhn ngy nay ca
ti v hiu bit ngy nay ca ti. Tht tt nu c th thay cc cun sch b
bi bm, b b x trong cc th vin bng phin bn c xem xt li. Th
nhng, nh Mikszk ni: ci m con ngi vit mt ln, th bng ru
cng chng bao gi c th cht i.


239
Nhng phn nhiu th ti ngh: chng sao c, l Anti-Equilibrium ra
i. Nh ph bnh chn chn nht, su sc nht ca cun sch, Frank Hahn,
m ti nhc n, vit nh sau kt thc bi bo ca ng, sau khi
nu ra tt c kin phn i ca mnh: tt hn, l chng ta c cun sch
ny, hn l khng c n. Kornai ngay thng n mc v c th thy r
tnh chnh trc bc hc ca ng, chuyn s ch ca tt c mi ngi
khi nhng th sai lm trong ni dung ca ng sang cc th tt. V trong
nhng ci tt c vi ci tht s rt tt.
132
Ti cng cn cm thy t ho mt
cht v thnh tch. Nh Hahn vit: tt hn l c, hn l khng c Vy
th cun sch ny l kh nng ca ti. C l n cng c ch. Chc l ti rt
ra c t vic vit n, ln t cc tranh lun v n. Trong mi trng hp y
cng thuc v cuc i ca ti.


Vi nhn xt kt thc ch quan

Cui cng ti mun nhy ra khi th gii khoa hc lun v kinh t hc v
a ra vi nhn xt c nhn lin quan n Anti-Equilibrium. Mt trong
nhng ngi c u tin ca bn tho hi k ca ti bnh lun chng
ny nh sau: Bn lun chi tit nh vy v cc nguyn nhn tht bi lm
g? Cu hy b qua, m xa n n lm g. Ngi khc th a ra nhn xt
ny: Ngi ta khng thch tnh t i, s pht lng Ci m cu vit v
nhng dn chiu, chnh l tnh hiu danh ca cu sai bo. Khng phi tt c
mi ngi cm thy iu ny quan trng n vy.
Ti tha nhn, sang trng hn nu bng mt ci phy tay ti khng m
xa n tt c cc vn , m cu chuyn ca cun sch y gy ra cho ti.
Th nhng ti li khng thuc loi ngi phy tay. Ti ghen t vi nhng
ngi, cng cm thy ci, m bi ht ca Edith Piaf din t th ny:
Khng, ti chng tic g c Khng th ni iu ny v bn thn ti. C
ci ti hi tic, c ci khng. C khng ch mt bc, m v sau ti cng
chng th c phn xt r rng. C khi l, ngay c by gi ti vn b cn rt
v cc th lng nan la chn mt thi. Chng phi l ra nn chn cch
khc hay khng? Trong mi trng hp ti tri nghim cc tht bi su hn
nhiu cc thnh cng.
Anti-Equilibrium khng phi l khon duy nht trong danh mc cc
cng trnh ca ti. y l cng vic tham vng nht ti m nhn lm trong
s nghip nghin cu ca mnh. Ti m nhn vic ln hn, kh hn ci
ti c kh nng. Ti ghi nhn iu ny nhng d sao y ng khng
phi l ngh gy sung sng, m ti d dng b qua.
Ti khng bng quan c vi thnh cng, ln vi tht bi. Ti tin l, v
kha cnh ny a s cc nh nghin cu cm thy ging nh ti, tuy kh
nhiu ngi khng th thn. H s, rng cng lun khng a h v iu ny.


240
D sao vn p hn, nu vi vic nh gi sau ny v s nghip ca nh
nghin cu to ra n tng, rng chng c g khc thi thc c, m ch c s
tin b khoa hc, s tm kim chn l thi thc m thi. Th nhng nu gi
nh l nh vy, th s a dng rng khp, sinh ng ca nhng khen
thng, phn thng, cc cp bc, nhng s cng nhn, v cc phn ng
tiu cc nh ci i lp vi iu ny, t s lm thinh yn lng n s ch
trch v lm nhc cng khai phng c ngha g trong c lnh vc ny na,
ht nh trong vn hc, trong cc ngnh ngh thut khc hay trong th thao,
trong sn xut v trong th gii kinh doanh? C l c nhng ngi b ma
bt v cc thnh, nhng ngi dng dng vi tt c iu ny. Tuy nhin vi
a s ngi bnh thng, d h, th c quan h tch cc cht ch gia mt
mt l s tri nghim su thnh cng v tht bi v mt kia l ng c, s
thc y. ng l, nim vui ca s hiu bit, s tm kim chn l l ng
lc chnh ca cng vic nghin cu. Bn cnh ci ny, tuy vy, cng c cc
ng c khc, b sung, cng c cho ng c chnh. Ngi bng quan vi
vic, nhng ngi khc ni g v thnh tch ca mnh (v khng gi v bng
quan mt cch gi di), th ngi thng t lm mnh kit sc.
Trong chng ny, nhng c cc phn khc ca cun sch na, ti c
gng t kho st mnh mt cch ngay thng. Ti th lm r, bao nhiu l ti
ti, m Anti-Equilibrium khng c c tc ng, m ti hi vng. Trong
nhiu th th iu ny cng cho ti c s o c t ra cu hi: s b
qua ny c phi ch ti ti? Khng phi ti t i, khi ti th tr li cho cu
hi ny. Ti truyn t s ph phn ca nhiu nh nghin cu khc, khi ti
ln ting trch s ln trnh ca chuyn ngnh i vi s ph phn mnh m,
v trch s ngn tr nh, ci tr nh, m cn phi nh gi tho ng s xut
hin ln u ca cc tng mi quan trng - ng l, i khi cn th s,
vng v, nhng vn tin phong.
Ti c th tho mn d dng li khuyn ca hai nh ph bnh. Ti
c th gch b i vi on y, chng 10 v c l vi ch khc na
ca cun sch v nhng n tng c th tranh ci s bin mt ngay. C
th, sau s gch b th ci chn dung hnh thnh trong bn c, gn hn vi
chn dung l tng v nh bc hc nhng ci chn dung y khng cn
m t ti na.


241
Chng 11

VIN, I HC, VIN HN LM

1967




T th gii l thuyt thun tu by gi ti bc tr li vo mi trng x
hi ni chung khng thun khit bao quanh ti Budapest. Khi ti vit
nhng bn nhp ting Hungary u tin ca Anti-Equilibrium, ni lm vic
chnh ca ti vn l Trung tm K thut Tnh ton, v vi na sc ti vn
tip tc nghin cu quy hoch ton hc nhng ti quay li lm vic
ph ni lm vic trc kia ca mnh, Vin Khoa hc Kinh t ca Vin
Hn Lm, ni m h ui ti nm 1958. Nm 1967 Friss Istvn, gim
c vin mi ti quay li vin lm vic ton thi. Ti chp nhn li
ngh. T tr i sut hn 25 nm, y l ni lm vic ca ti Hungary.


Ngi ch o s mt ca khoa hc kinh t chnh thng

Vi li v Friss Istvn, ngi by gi gi ti tr li. Vin Hn lm Khoa
hc Hungary v cc vin nghin cu ca n c xy dng theo th bc
phc tp. Friss Istvn l ch tch Ban IX ca Vin Hn Lm, ban ny
chu trch nhim ch o khoa hc kinh t, php lut v vi khoa hc x hi
khc. ng l ch tch U ban Khoa hc Kinh t ca Vin Hn Lm, m bn
trong Ban IX n chu trch nhim v chuyn ngnh ny. Cui cng ng l
gim c ca ni nghin cu c uy tn nht, ca Vin Khoa hc Kinh t.
Trng hp him trong h thng th bc: c v tr c ba mc, nh th ng
hai ln l th trng v ngi kim sot ca chnh mnh trong mt c cu
chnh tr, trong quyn lc ng k c tp trung vo tay nhng ngi
nm gi cc chc ny.
ng l mt nhn cch mu thun. Trong tnh kh ca ng nhiu gi tr
ng nhau, trong thi ca ng nhiu loi hnh mu, truyn thng, thi
quen ho trn vi nhau, lun phin nhau. u tin v trc ht ng l ngi
cng sn. K t khi ng xa ri mi trng i t sn thi thanh nin, v
tham gia vo ng cng sn hot ng b mt, chp nhn s lng bt, cho
n cht ng trung thnh khng lay chuyn vi nim tin Leninist. Mt
thi gian ng sng di c Moskva, ni cc dng thc ng x bm
vo ng: gi khong cch, nghi ng i vi cc cng s. Nhng ng khng


242
a s sai bo th thin, v ng khng thch lng quyn, to ting. Phn ln
vic hc hnh ca mnh ng hon thnh c v Anh, v vn lun lun
cn trong ng tt c tc phong n ni nh nh v cung cch ng n ca
ngi qu phi. Vi t cch ngi lm khoa hc, nh nghin cu, ng t ra
khng c kt qu, chng c tng ng k, c o no gn vi ng.
Ngc li, vi t cch nh t chc khoa hc ng c nhiu cng. Nu c
th (tt nhin bn thn s hn ch ny cng k cc), ng tn trng t do nu
kin ca cc nh nghin cu thuc quyn mnh, khng p buc h phi
hiu chnh theo ng li ca ng, nh khng bit bao nhiu ngi trong
cng cng v lm Lin X v ng u. ng ng vin vic
nghin cu kinh nghim, vic quan st thc t vi s thin cm c bit.
Gia Friss Istvn v ti hnh thnh mt mi quan h nc i. ng hn
ti hai mi lm tui; thm vo quan h ny mt cht nt gia trng. Chng
ti xng h my tao vi nhau; ng gi ti l Jancsi, ti- nh mi ngi - gi
ng l ng ch Friss.
y, chp nhn gnh nng ca s lp li, ti buc phi tp hp li cc
s kin, c nhc ti ring r trong cc chng trc, vo mt chm.
Ngay trong thi k Szabad Np Friss truyn t xung ti nhng thng
tin v ch th lin quan n chnh sch kinh t ca ng. Khi ngi ta ui
ti khi t bo, ng tip nhn, nhng h lng ca ti xung mc ti
thiu. Khi bng cng vic ca mnh ti li ni bt ln, ng ct nhc ti,
v nu ti ra lm gng noi theo trc cc cn b ca vin. Trong thi
gian cch mng thng mi ng gi in thoi cho ti, v mun thuyt
phc ti n i pht thanh ng h s nghip cng sn, ti t chi.
Sau khi cch mng tht bi, t din n ca ng ng tuyn b ti l k
phn bi ch ngha Marx. Khng phi ng xut vic ui ti ra khi
vin, nhng ng khng ngn cn, m ng thc hin ngh quyt ui
vi t cch mt ngi lnh c k lut ca ng. Ngc li ng gip ti
kim vic lm v ng xut bn cun sch ca ti Anh.
By gi ng gi ti v vin. V tip tc th sao? ng by t bng
nhiu hnh thc, rng ng tn trng v knh trng cng vic ca ti n
nhng no. Khi sau mt phu thut ti phi nm nh, ng n thm,
v hi, sau ny ti c mun tr thnh ngi k tc ng trong chic gh gim
c vin hay khng. (Ti khng nhn).


C nh chng c g xy ra c

Vic ui ra khi vin l mt tn kch ln ca i ti. Vic quay tr li
xy ra yn lng, khng c s ph trng no. C nh l chng c g xy
ra c Friss Istvn khng cp n qu kh, cng nh cc lnh o khc
ca vin, cc ng nghip v ti cng khng.


243
Nhiu loi ngh v cm gic ho trn trong ti. Khi vic chun b
c ch kinh t mi c a vo 1968 c tin hnh rt khn trng.
Mt hai nm trc khi ti v li vin, thong qua ti gp Nyers Rezs,
khi l b th Trung ng ng, v lnh o vic ci cch. ng l anh ta
c nhn tin ni thm: C phi anh bit l c phc hi?. Ti tr li:
T u m ti bit vic y? chng c ai thng bo cho ti c. Trong
chun b cho ci cch c nhiu ngi tham gia, nhng ngi c sch
ca ti khong 1956-1957, nhng ngi tham gia tranh lun v cun
sch v v kin ngh ci cch c chun b vo ma h 1956, hoc nhng
ngi m khi ti ni chuyn v ti. Ti chc chn l, cc tng
ca ti tc ng ln h. Th m, chng c ai, chng bao gi, c bng
li ln bng vn bn, nhc n nh hng ny. Friss Istvn cng chng
quay li chuyn, by gi - chnh theo ng li ca ng ang c hiu lc
ng ng h ci ci cch, m vi nm trc nhn danh ng ng ln n
nhng ngi i tin phong ca ci cch , trong s h gay gt nht l ti.
Trong lc , nu gi nh h bt u xoi mi k, quan h ca ti ra sao
vi ci cch kinh t, th h lm ti bi ri. Khi ti qua thi k nh
ci cch ngy th ca i mnh ri; nim tin trong ti mnh ln, rng
cc thay i d kin s khng i xa.
S chng i ca ti vi ch hin hnh trc ht mang tnh chnh tr.
Ti nh li cc li kt ti, m nm 1958 cc chnh tr vin c iu xung
vin nu ra chng li ti. H coi ti l i th thc h ca h, h ng:
thc ra bng bi vit ca mnh ti ng gp vo vic lm xi mn th
gii quan cng sn, hot ng ca ti l mt phn ca giai tng tr thc cch
mng. Nu h cm thy ti l khng th tin c, h ng: trong s bn
b ca ti nhiu ngi trong t, i di tn hay b ui khi ni lm vic,
ti chi b ch ngha Marx, ti khng vo li ng. Chc chn, l
khng ch v cun sch m h ui ti khi vin, m cng bi v ti quay
mt li vi ng cng sn. Chng c g l gii cho vic, by gi h tuyn b:
tt c quay tr li. Theo ngha chnh tr trong thc hnh ca cc ng cng
sn ch c th phc hi ngi, m bn thn vn l ngi cng sn ngay c
khi, nu cc ng ch t chi danh hiu ny i vi ngi y.
*

Nhng ngi quyt nh xp ti vo ch c, chng mun rt li cc
khng nh mt thi ca h. Cn lin quan n ti, ti khng mun to ra
n tng, rng by gi c s nht tr gia ti v nhng ngi, mt thi
ui ti ra v by gi li nhn ti v. Gii php duy nht, c th chp

*
Trong cc nm 1950 ph bin chuyn ci sau. Kohn b khai tr ra khi ng. Ban m
nm m: cc i qun M chim Hungary. Tng thng Eisenhower, nh Horthy Mikls
ngy xa nm 1919, ci con nga trng vo Budapest. Rkosi Mtys qu dng cha kho
thnh ph ln cho ng ta. Eisenhower ln ting ra lnh: Rkosi! phi nhn li Kohn vo
ng! Nhng khi , nm 1967, ti kh xa gic m khi hi ca Kohn ri!


244
nhn c i vi tt c cc bn l, ng lm r g c. y, tuy vy l cng
thc, m ngi ta s dng rng ri trong ch Kdr.
S lp lim ny, s vt qua qu kh vn li ci gai trong ti. Nh
mt k tm thi tht bi ca cuc chin chnh tr mt thi, ti nghi nhn,
rng y l gii php t kh chu nht. Ai bc vo u trng chnh tr,
hy ng lim lp cc vt thng ring ca mnh. Th nhng vi t cch
nh nghin cu, ngi lm khoa hc ti li thy: nm 1958 c s xc
phm nghim trng i vi quyn t do nghin cu. Trong Friss Istvn
khng c s can m o c, t nht ni ci g lin quan n v ny.


S tin cy v s kin nhn

Di y ti s th phc ho, ti cm thy s tin cy n mc no i vi
cc ng nghip ca ti. Ti loi ra khi phn tch ny nhng ngi, m
trc nm 1967 cng c tnh bn thn thit ni chng ti li: Nagy
Andrs, ngi cng b ui ra khi vin, v nm 1973 cng c mi li,
Rimler Judit, ngi m ti xut ly vo,
*
v Tardos Mrton, m khong
1956 chng ti tr nn thn hn, v cui cc nm 1970 tr thnh cn b ca
vin. By gi ti ch ni v cc mi quan h, gn vi cc cn b khc ca
vin.
Khi ti quay li vin, s nghi ng ngt ngt cn ti khi cc cuc tr
chuyn lin quan trc tip n chnh tr. Vn cn sng ng trong ti s tri
nghim ca nhng cuc hi cung, trong ho ra l: mt bn thn ca ti
khai v nhng nhn xt mang tnh thc h ca ti i vi bi vit ca
anh ta cho nhng k hi cung anh. Ti kh c th thot khi ngh: nu
ngi ny, m ti tr chuyn vi by gi, s li cng lm th.
Cc cng tc vin ca ti cng cm thy s gi khong cch ny. Farkas
Kati sau ny cht tui cn tr, vi c chng ti cng lm vic mt hai
nm v chng ti cng qu mn nhau, mt ln vi ci nhn du dng,
nhn ti hi trch mc, v hi: Ny, Jnos, v sao anh li ng vc nh vy
i vi chng ti? Chng ti tr chuyn; ti c lm cho c cm nhn c,
ci g gy ra cm gic ny trong ti. Cng chng ng k, cc lp lun
no c nhc n, ci quan trng l, khng kh cuc tr chuyn c
tc ng th no i vi ti. Ti bt u ci m hn mt cht vi nhng
ngi, m ti cm thy h s khng lm dng lng tin ca ti. Tuy vy s

*
Nm 1959, trong thi gian ti b y sang ngnh cng nghip nh, ti c c hi,
c mt tr l nghin cu. Ti yu cu nhng ngi quen ca mnh i hc ti nhn
c sinh vin gii nht ca h. y l Rimler Judit, tr l nghin cu u tin ca s
nghip nghin cu ca ti, ngi sau ny tr thnh nh nghin cu ni ting. Khi ti
thay i ch lm vic, ti lun lun lm sao Jutka cng c th sang cng ch lm vic
vi ti.


245
ci m ny trong ti l chm, t t v trong a s trng hp ch xy ra
tng phn.
Mun hn cng chng xy ra chuyn, ti ni mt cch t pht, bung
th mnh, vi s ci m hon ton, th d, ti ngh th no v mt tin chnh
tr quan trng trong ngy m khng suy ngh k, ti ni chuyn vi ai. Ti
gi mnh di s t kim sot mnh m. Ti ngm nh gi tt c tng
ngi mt theo nhn cch ring, cc bi vit, v nhng li ni ca ngi y
v theo ti phn phi lng tin ca mnh mt cch d sn hay ho
phng. Jzsef Attila vit - ng c phung ph lng tin.
133
Th y ti
thc s khng phung ph!
Nu ti c nh hng n cc ng nghip, nht l cc thanh nin
xung quanh ti, th nh hng khng xy ra bng con ng by t cc
quan im chnh tr ca ti, m nh cc tc ng loi khc. H nhn thy
phong cch lm vic ca ti, bit nhng yu cu chuyn mn ca ti qua
cc cuc tr chuyn, h c th bit c nh hng tr tu ca ti t cc
bi vit ca ti - ngi ci m vi cc xung lc ny, ngi c th tip
nhn th.
Thi gian cng tri i, s ngi m ti vui lng tr chuyn vi cng
tng. Sau vi nm c kh nng, ti ko mt-hai cng tc vin v vin.
Mun hn h ct nhc ti lm trng nhm, v mt vi nh nghin cu tr
tin hnh cng vic di s ch o trc tip ca ti. i hc ti dy
hai v chng Gcs Jnos-Lack Mria. Ti xut mt trong hai ngi c
th chuyn v Vin Khoa hc Kinh t; ti khng th kim c hai bin
ch. H quyt nh, Mria sang vi ti. Szab Judit cng l hc sinh i hc
ca ti. Lptk Tams kin ngh Simonovits Andrs, ngi khi tt nghip
ngnh ton. Trong thi gian sau Laki Mihly cng tr thnh thnh vin ca
nhm. Kapitny Zsuzsa, ban u l gio vin ton trung hc, u tin c
lm vic vi mt ng nghip khc vin vi t cch k thut vin tnh
ton, v khi ti mi v vi chng ti, lc u c cng m nhim cng vic
tng t. Sau ny c t t o to li mnh thnh nh nghin cu kinh t.
Tt c nhng ngi va k - so vi ti - u l nhng ngi tr. Khng phi
l thnh vin ca nhm, nhng Martos Bla cng lm vic trong hi chng
ti, ng thuc th h ti v gc l ngi c o to lm nh ton hc.
Nhm-Kornai tt nhin trc ht l do cng vic chung, quan nim
chuyn mn ging nhau kt ni li.
*
(Trong chng tip theo s nhc ti
vic ny). Ngoi ra trong khi tnh cm con ngi v tnh bn cng gn
kt chng ti li. Nh ti nhc n ri, ti chng bao gi tho mn vi
chuyn, nu ch v ch ring c quan h cng vic vi nhng ngi xung

*
Theo cu trc t chc khi ca vin nhiu nhm hot ng bn cnh nhau, mi nhm
do mt nh nghin cu c kinh nghim hn ch o. By gi ti s dng t nhm y
theo ng ngha t chc.


246
quanh ti. l nh th Szabad Np, hnh thnh nh vy by gi
Vin Khoa hc Kinh t ca Vin Hn Lm Khoa hc Hungary, v sau ny
cng xy ra nh th i hc Hardvard. C th, y khng phi l phng
thc t chc cng vic kh hiu qu v chuyn nghip, v cn tr vic xy
dng mi quan h trn-di c hnh thnh ch ring theo cc tiu chun
cng vic. Ti vn khng tic cc thi quen v nhng yu cu ca mnh.
i vi ti s m cng ca quan h con ngi, tnh bn v lng tin l cc
gi tr khng g thay th ni.
tr thnh truyn thng l, nhm-Kornai cng i n tra, chnh xc
lc mi mt gi ri. Th thc, trc ht l ti thc mi ngi i sm, v
ti thch n sm, ti khng thch i nh n, v v th ti c gng,
chng ti l nhng ngi u tin c h phc v. Lun lun c kh nhiu
ngi nhp cuc vi chng ti. Cm tra a phn khng c bit ngon,
song cng hi vi nhau v tr chuyn si ni mang li nim vui.
Hn hp c bit ca quan h ng nghip v bn b c trng mi
quan h ca ti khng ch vi cc thanh nin lm vic trong nhm ca ti,
m c vi nhng ngi khc na, nhng ngi vo vin trong nhng nm
ny. Bauer Tams, Madarsz Aladr, Sos Kroly Attila, Major Ivn, Kll
Jnos, Pete Pter, Kertesi Gbor, Mihlyi Pter - y l ti ch nhc n vi
ngi trong danh sch di hn nhiu. T khi tt c h u c s nghip
khoa hc ng ch , hu nh tt c u tr thnh gio s i hc. Trong
s nhng ngi c lit k cng c nhiu nh kinh t hc, gi v tr
chnh tr cao mt thi gian sau khi thay i ch . Ti gp h ln u tin,
khi t duy ca h bt u nh hnh. C ngi, m ti tin hnh hng lot
cuc tr chuyn, c ngi quan h t su hn. Ti cng dy i hc
mt vi trong nhng ngi c lit k. Ti c gng khng ch c k
lng v bnh lun nhng nghin cu ca h vin (ngy nay ti vn gi
cc v ghi chp ca ti lc ), nhng nhiu vn chung v nghin cu,
v ci cch kinh t v ngoi ra v i sng tr thc v o c cng c
ni n gia chng ti.
i vi ti vic ni chuyn vi v c nhng nghin cu ca cc thnh
vin trong nhm v nhng ngi khc l cc k b ch. Ti bit rt nhiu
th v hot ng ca nn kinh t Hungary, v tranh lun gia cc nh kinh
t, v bu khng kh ca t nc, v cc la chn kh d khc ca bc
tranh tng lai. y l mi trng tr tu hot bt ti tr, m ti vui lng
tham gia. V nh hng ngc li ti c th ni t hn; ti khng bit, nh
hng, m cc cng trnh ca ti v c nhn ti gy ra vi h, mnh n th
no - ch c h mi c th ni. Tuy i khi ti cng gp tt c h, thm ch
kh thng xuyn vi vi ngi trong s h, nhng v vn ny, v tnh
bn ln c th hiu c ny, khng c nhc n.


247
Cc nh x hi hc c th v ln mt cch chuyn nghip cc mng
[li] quan h bn trong vin, vi cc nt, vi cc mi tn, vi cc con s
ch r cng ca mi mi quan h.
Biu ny chc s cho thy, cc cm t li nh th no, cc cluster
hnh thnh ra sao. Cc nhn t khc nhau to nn cc cm, cc cluster.
Mt nhn t gn kt, hay tch ra, l s nh gi v li ch ca cc
phng php ton hc. kha cnh ny tnh hnh Hungary ging nh
tnh hnh, c trng cho b mn kinh t hc ca mt trng i hc M
nhiu thp nin trc: a s cc nh nghin cu lng khng, lng trnh vic
p dng cc m hnh ton hc v phn tch kinh t lng. Trong Vin c
nhng ngi khip m phn i s thm nhp ph bin ca ton hc, h
coi l s bp bm tr tu. Gia cc nh nghin cu s dng cc phng php
ton hc c mt s gn kt c bit - bt lun h l Marxist hay khng - h
c cm tnh vi ch Kdr hay khng c thin cm vi n.
Nh trong tt c cc t chc ln, vin chng ti cng c cc nhn vt
xut sc c sc ht hay y - to ra cm.
Nhn t to hay phn nh cc nhm quan trng nht l th gii quan, l
lp trng chnh tr.
*
Tuy ngi ta khng a ra cc tuyn b chnh tr
trong ni b vin, th nhng vn c th bit v mi ngi, rng tri tim h
hng v cc quan im no. Theo cm tng ca ti s cng thuc v -v
mt chnh tr- c trng lng ln hn ta, so vi cc ni lm vic tr tu
ca th gii phng Ty.
Tng tt c cc nh nghin cu ca vin, xt v quan im chnh tr, lc
no cng rt hn tp, xut hin trong nhiu loi sc thi ca di rng ca
ph chnh tr. chng c ai l Stalinist ngoan c, nhng lm vic y
khng ch mt ngi cng sn bo th, theo np c, c bm vo cc gio
iu ca ng. Nhiu ngi thuc v loi nhng ngi cng sn ci cch
ang sng t dn, nhng ngi mun thay i nhiu th: cy vo h thng
mt liu ln-nh ca kinh t th trng, nhiu kh nng ph phn hn, mt
cht dn ch trong khi v c bn coi ch Kdr l ca mnh. V cui
cng c nhng ngi, t b hay ng xa ng cng sn, v nhn vo ch
cm quyn vi ph phn gay gt.
Thnh phn chnh tr ca vin thay i theo thi gian, mt s cn b b
i, nhng ngi mi n. T duy ca nhiu cn b thay i bin chuyn
rt ng k khng phi trong mt trng hp theo thi gian. Ph hp vi
n m kch thc v thnh phn ca cc cm cng thay i. Th nhng d
chn ra bt k thi im no t qu trnh ng ny, chng ta lun lun thy
cc t hp phi chnh thc trn c s nim tin chnh tr. Quan st t gn cc

*
Bi v cc mng quan h hnh thnh theo cc tiu chun khc nhau, chng mt phn
chng ln nhau. Mt cn b ng thi c th gn b vi nhiu t nhm, vi cc lin kt
mnh hay yu hn.


248
cm ny, c th ni: nhng ngi c quan im chnh tr gn nhau biu l
lng tin chnh tr vi nhau nhiu hn nhiu, so vi mc m nhng ngi c
quan im khc nhau c th cho php mnh. Bn thn ti cng thch gi
quan h c nhn vi nhng ngi, m s khc bit quan im khng cn
tr.
*

ng, c cc t hp thnh cm, th nhng khng c cc cng s,
m t ngi ta bn ln nhau bng n. Nhng ngi gi hn v nhng
ngi trung nin (khi ti thuc nhm tui sau) vn mang trong mi si
dy thn kinh ca mnh chn thng 1956. Mi ngi t x l trong bn
thn mnh theo th gii quan ca ring mnh, nhng ci chung trong cc th
h tr thc ny l, h khng mun tin hnh chin tranh chnh tr- thc h
vi nhau. Hnh thnh Treuga dei (nh chin ca Thng ) c bit gia
cc t nhm tr tu khc nhau: chng tao khng ng n chng my, v
mong, chng my cng ng sinh s vi chng tao. Leben und leben
lassen; sng v cho sng. khng xy ra cc cuc ng chnh tr
cng khai, gay gt.
Chng ta nh gi th no tnh trng ny? Mi ngi gi cc nguyn tc
ca mnh, v khng a ra nhng nhng b ng xu h i vi nhau.
**

Mi ngi, tip tc cuc chin u ca mnh ngoi nh, nu tnh c c
tnh kh hiu chin. Mi ngi i din cho cc quan im ca mnh trong
s nghip khoa hc ring ca mnh; c th biu l b mt ring ca mnh
nu c ni dung mun ni mang tnh thi s v li ch chung. Tuy nhin
bn trong nh th mt loi khoan dung c bit ng tr. ng hnh h ln
nhau, bi v nu chng ta bt u vic ny, v chc vo t ong, th chng ta
cn chu nhiu thit hi hn n t bn ngoi, t nhng ngi chng h
chn bc trc cc hnh thc khc lit hn nhiu ca ch c ti. C l
nhn thc ny- cm gic v mi nguy him chung, k th chung rnh rp t
bn ngoi l ci, to ra s kin nhn i vi nhau, v ci m ngy nay
chng ta him gp nh vy, t nh vy trong cng ng tr thc. Gia cc
quan h quyn lc khi trong ni b vin th nhng ngi trong tnh th
c bo v, l nhng ngi bng cc c ch cng khai ng v pha ch

*
V phn mnh trong thi k sau, thi k ci m hn ca ch Kdr, ti khng gi
cc ranh gii cm theo th gii quan-chnh tr mt cch cng nhc na. c mt-hai
ng nghip, m hin nhin l nim tin ca h khc vi ca ti nhng bt chp iu
tnh bn hnh thnh gia chng ti.
**
Ti bit r l, khng phi tt c mi ngi chia s vi quan im ca ti. C mt lp
trng trit , coi nhng hip nh ho bnh cc b ny ca ch Kdr l s tho
hip nhng b khng th chp nhn c, v cho rng, nhng nhng b ny ko di
s tn ti ca ch . C th tng tng c, rng chng ko di nhng chng cng
lm cho cuc sng ca c nhn c th chu c hn. S nh gi ny thc ra dn n
vn c bn: c th k vng c hay khng, bt con ngi t vic ci thin s phn
ca h di mc ch ca cng ng ln trong trng hp ny l s thay i ch cng
nhanh cng tt.


249
Kdr, v nhng ngi tuyn truyn hc thuyt Marxist. Ti ghi nhn vi
cm gic tt, rng ngi ta khng khiu khch cc cuc tranh lun chnh
tr t v th quyn lc ny, h khng vch trn cc quan im chng
Marxist, m h yn nhng ngi ngh theo cch khc.
*

V sau ti cng nhn li mt cch tho mn, rng trong khi bn
ngoi bin ng th vin vn l mt hn o tng i yn bnh. i vi
ti nghin cu l vic lm quan trng nht, i hi ton b sc lc, tp
trung cc i. Cn s bnh yn cho vic ny.
**



Cuc ci cch vin b sy

Ti i nc ngoi nhiu ln, khng ch i mt-hai hi ngh hay thuyt trnh,
m c lu hn na. Ti bt u bit t bn trong, cuc sng nh th no,
vic nghin cu v o to din ra th no trong cc ni lm vic khoa hc
ni ting nht phng Ty. Ti mun cy mt vi thc tin quan st
c vo vin chng ti. Nm 1971 ti m nhim tho kin ngh ci
cch vi hai ng nghip, Schmidt dm v Kovcs Jnos.
134
Tuy nhng
suy ngh ca c ba chng ti u xut hin trong ti liu c hon thnh,
ti gi cc kin ngh kh x nht, gy nhiu tranh ci nht.
Ti kin ngh, rng chng ta hy to mi quan h cht ch hn nhiu
gia s thng tin chc v trong vin vi cng trnh c cng b. Phi
nh trng s gi tr ca cc cng trnh c cng b. Chng ta hy cho
cng b nc ngoi s nh gi ln hn, ngoi ra chng ta hy ch n
uy tn trong gii khoa hc ca nh xut bn sch, cng nh ca tp ch ng
bi bo.
Tt c cc th ny l i hi hon ton hin nhin trong th gii phng
Ty.
***
Hungary tuy vy tuyt nhin cha phi c chp nhn rng ri.
Cng b Hungary khng c ngha l mt cuc thi c cht lng kh
nghim ngt. xut hin cc cng trnh c trnh cao v phong ph,
nhng bn cnh chng cc cng trnh d tnh cng c th nhn c din

*
Chc chn trong c vai tr, m cc gim c vin, Friss Istvn, Nyers Rezs, ri
Sipos Aladr bn thn h khng xut cc cuc thanh trng chnh tr. Thm ch, khi
th d c cuc tn cng chnh tr chng Bauer Tams, v t trn ngi ta i ui anh ta,
th Nyers Rezs, gim c khi bo v.
**
Bu khng kh yn bnh ca ch lm vic gip ti nhiu trong thi k, khi ti tri qua
thi k khng hong trong i t. Cuc hn nhn u tin ca ti vi Laky Terz tan v.
Nm 1970, sau khi i hc Yale na nm ti quay li Hungary, v mau chng chng ti
chuyn sang cn h mi vi Dniel Zsuzsz, v th hai ca ti.
***
khi y- v ngy nay na- cn phi u tranh vi thi cc ngc li: nhng thi qu
ca s chy ua v cc cng trnh cng b cng c th gy tc hi. Ti s quay li vn
ny mt chng sau.


250
n. Rt t ngi cng b phng Ty, v cn him hn l, h th cng
b trn cc tp ch thc s c ting. Trong khi trong nn kinh t th trng
x hi ch ngha ang bt u, ngi ta tha nhn: th thch cht lng
thc s ca sn phm l, n c ng vng trong cnh tranh v th trng
xut khu phng Ty hay khng, cc sn phm nghin cu li khng phi
t di s st hch xut khu ny.
Khng ch s th thch cht lng quc t nghim tc ca cc cng
trnh c cng b b lc hu. Mt b phn cn b c th sng qua ngy
on thng sut hng nm tri trong vin, trong khi hu nh hay chng
cng b g c. Ngi m mt ln c nhn vo vin, c th bm ly vin
sut i ngay c khi, c nhng nh nghin cu c ti nng hn v c kt
qu hn, nhng ngi sn sng th ch cho h.
Ti cn phi nhc n mt vn na. Nhiu trong s nhng ngi c
cc cng trnh c cng b, lm vic vi hiu sut rt thp nu o bng
thc o phng Ty. Tuy vic dy hc khng chim mt mt phn nng
lc ca h, nh ca cc nh kinh t hc i hc phng Ty, s cc cng
trnh c cng b - ngay c nu ch xt n thun n s lng - ch l
mt phn nh ca s, m cc ng nghip phng Ty cng tui, hot ng
cc i hc hng u cng b.
Cc i hi c tm tt ngn gn y, c din t trong ti khng
ch do tc ng ca kinh nghim nc ngoi. Ti th i hi o c
cng vic v cc tham vng chuyn mn ca ring ti t nhng ngi khc.
Nh theo cu tc ng: ai sng th no, th phn x nh th. Ti sn sng
dnh mt phn nh ngy lm vic ca mnh tr chuyn, nhng phn ln
thi gian ti mun dnh cho cng vic nghin cu c kt qu. Ti cu tit
quan st thy, nhiu ngi ni chuyn bt tn hng gi hng ngy. ng l,
cc cuc i thoi v tranh lun ng sau cc ca c ng, phn no b
sung cho sinh hot x hi cng khai, cho tho lun tr tu v chnh tr t do,
gip cho s lm r t tng, thc tnh cc tng mi trong nhng ngi
tham gia v truyn b nhng kin thc mi. Th nhng ci thc y ln
pha trc trong cc cuc ni chuyn ny, b trn ln mt cch khng th
trnh khi vi li ni huyn thuyn khng hiu qu v t lp li mnh, v
ly mt thi gian nghin cu qu gi.
Lnh o kinh t ca vin th to k lut lao ng bng vic, bt u
ghi s ai n vin lc no, v i khi vin khi no. Vic ghp vo k lut
hnh chnh k cc ny hin nhin chng t c g. ng lc phi n t
bn trong. Cn nhc kinh nghim phng Ty, ti ngh, rng vi nhiu nh
nghin cu, ng c bn trong khng c lp vi cc khuyn khch bn
ngoi, vi cc iu kin nhn vo vin, li ni lm vic, ct nhc
trn bc thang cp bc v c khen thng chnh thc v phi chnh thc
ca vin. xut kin ngh nhng thay i su sc v cc phng php
khuyn khch v ct nhc.


251
S tip nhn kin ngh ci cch l kh hn tp. S m cng nhn
nhng s tht l a s cn b khng c thin cm vi kin ngh. c
ngi, lp lun, rng cc tp ch v nh xut bn phng Ty qung li cc
cng trnh, m cc nh Marxist vit. (Khng ng, c th a ra nhiu phn
th d). Nhng ngi khc th by t: phng Ty khng quan tm n, ci
xy ra phng ng. (Khng ng. Kh nng c cng b ph thuc
kh nhiu vo, nh nghin cu tho lun ti trnh chuyn mn no).
Cn nhng ngi khc, ch yu khi mt i mt, th l l, rng h i
kh xa trong ph phn h thng, song ni dung mun ni ca h khng th
cng b c mt cch hp php. (y l mt l do nghim tc v ti s
cp n chi tit mt chng sau).
Khi ti cng chng ngh, rng c ch chn lc ca cc tp ch
phng Ty hot ng khng sai st, v ngy nay ti cng theo di thc
tin bin tp vi con mt ph phn hn. i khi v c h b i cc bi tin
phong, nu ra cc tng l, v nh th h cn tr vic cng b cc kt qu
quan trng. Cng khng him sai lm ngc li. Cc cng trnh khng my
gi tr li lt qua cc b lc, bi v d khng c ni dung thc s quan
trng v mi m - chng thch hp theo cch tun th th gii tr tu ca
tro lu chnh, v bt chc phong cch v phng php lun ca tro lu
chnh. Bt chp nhng yu km v sai st, c tng quan dng cht ch
gia mt mt l gi tr khoa hc tht s ca cc cng trnh v vic cng b
cc tp ch quc t hng u. V th nhn li ti cng vn cho l ng,
rng ti th cng c nh cng b trong cc tp ch c uy tn trong gii
cc ng nghip ca ti.
Trong tranh lun, ngi ta cn a ra mt l l na chng cc kin ngh
ca chng ti. V sao chng ta li cao vic cng b n nh vy? Ch t
cng quan trng nh vy hay c l cn quan trng hn l, cn b tham gia
mc no vo vic hnh thnh cc chnh sch kinh t, ng vai tr no vi
t cch chuyn gia, nh t vn, trong khi tn anh ta tt nhin khng xut
hin trong cc ngh quyt ca ng v trong vn bn quy nh php lut
c cng b. Chng ti cng lao vo tranh lun vi l l ny. ng, hot
ng chnh sch kinh t c th l mt thnh tch ng trn trng v quan
trng nhng khng , ai tin thn trn con ng khoa hc.
Trong im trc, ti vit v s tn ti ca cc cm c phn nh
theo cc quan im chnh tr-th gii quan. By gi kin ngh ci cch ny
ct ngang cc ranh gii cm chnh tr, v ti tp hp i ng cn b thnh
cm. C s kh ng, ng h nhng thay i do chng ti kin ngh, bi v
bn thn h cng cng b thnh cng cc tp ch c uy tn, hay c
thin cm vi tinh thn ca kin ngh, v c hoi bo, rng trong tng lai


252
h s xut hin vi cc tc phm ca mnh trc cng lun quc t.
*
Ngc
li kin ngh b phn i bi nhng ngi khng tnh n lp trng chnh
tr- thiu ti nng, hay s chm ch, hay kht vng tip thu cc tiu chun
chuyn mn phng Ty. Nhng ngi khng mun tham gia vo cuc ua
cng b chng minh (t nhiu ng tin cy) thnh tch khoa hc.
Kin ngh ci cch trn thc t b b qua. Vin khng thay i cc
tiu chun v th tc hot ng chnh thc ca n theo tinh thn chng ti
kin ngh. Tt c vn nh c.
Vic c nhn cc cn b quyt nh ra sao, tng ngi mt, v chin
lc sng chuyn mn ring ca mnh, li l vn khc. c nhng
ngi, ng l tng i t, m nhn s sc vi chuyn mn phng
Ty mt cch nghim tc v nht qun. Trong nhn thc ny h th, khi
thnh cng, khi khng, cng b nc ngoi, v gii thiu vi gii chuyn
mn phng Ty bng cc thuyt trnh hi ngh ca mnh. a s h, tuy
vy, chng ng k d thi. Ti ni chuyn vi nhiu ng nghip mt
thi, nhng ngi sau khi thay i ch th nhn, h phm sai lm
ln. Tuy nhin s tt hu khng th khc phc c v s chm tr nhiu
nm hay nhiu thp k.


H cm ti vn dy

Ti nhc ti trc ri, khi cc chnh tr vin ca ng xem xt li i ng
cn b ca vin nm 1958, Hy Lszl tuyn b: Chng no ti cn l
hiu trng Trng i hc Khoa hc Kinh t, Kornai khng th dy
y. Khng ch ng ta gi li, m c nhng ngi k tc ng cng
trung thnh vi quyt nh ca ngi tin nhim. Nhiu i hc nc ngoi
c ting nim n tip nhn, nu ti dy trng h. Th nhng, ci trng
i hc, khi c c quyn o to kinh t Hungary, Trng i hc
Khoa hc Kinh t Karl Marx (MKKE) sut hng thp k khng ngh
cho ti chc gio vin. Ti gi thit, rng cc gii chp bu ca ng nhc
nh hay ch t ph chun tng, theo Kornai c th nghin cu,
nhng d sao phi gi cch xa thanh nin.
**


*
Nhiu nh kinh t hc Hungary, trong s c nhiu ng nghip vin t thnh tch
cng b ng ch trc khi np kin ngh ci cch, v sau ny s h cng tng. Th
nhng thnh tch cng b ch sau tranh lun nu trn nhiu nm, mi dn dn tr thnh mt
trong nhng tiu chun chnh ca nh gi chuyn mn v ct nhc.
**
Cc nh lnh o ng nh li, gii sinh vin hc sinh ng vai tr gy men th no
thng mi nm 1956. Nh th h c gng cch li khi gii sinh vin nhng tr thc, m
h cm thy nh hng tinh thn ca nhng ngi y l ri ro. H cho php th d,
nhiu ngi trong s nhng ngi b kt n 1956 nghin cu trong vin nghin cu ca
Vin Hn Lm- nhng chng ai trong s h c vic lm i hc.


253
S suy i ca ch Kdr kh trm trng ri, khi nm 1987 ti
nhn c ngh u tin ca i hc Hungary t hiu trng khi ,
Cski Csaba. Ti trch th tr li ca ti cho Cski Csaba.
135
xut ca
Anh a ra sau khi ti chp nhn li mi ca i hc Harvard. Ti
bit n s quan tm ca Anh, nhng ti phi ni: vic ny n qu chm.
Mt ngi ch sng sut i mt ln; ti khng bit, i mnh hnh thnh
ra sao, gi nh nu MKKKE xut s tham gia ca ti sm hn. Ti c
th tuyn b: trc khi cui cng ti cng chp nhn li mi ca
Harvard, bt k lc no trong ba thp nin trc ti cng sn sng dnh
phn ng k sc lc ca mnh phc v MKKE. Sut s nghip khoa
hc ca ti cm gic tht cay ng v au n l, ni ngi ta o to cc
nh kinh t hc Hungary tr tui, ngi ta khng mi ti lm gio vin;
h chng mun cho ti cc quyn v nh hng tinh thn i cng vi
ngh gio, cng chng cho ti kh nng tip xc vi thanh nin. y l s
thit thi khng th b c i vi ti, ci m cc kt qu ging dy v
nghin cu khc khng b c.
D ti khng nhn c chc gio s i na, khi di hnh thc ny lc
di hnh thc khc vn thnh cng o to MKKE. Nm 1968 ti nhn
c chc danh gio s i hc danh d. Chc danh ny khng cho cc
quyn gn vi chc gio s v nh hng ln i sng ca i hc, nhng
to kh nng, ti thng bo mt seminar hay mt lot bi ging. Ti
hng dn ci gi l seminar chuyn mn ba nm hc. Ti khng
bit hnh mu, m ti c th noi theo, bn thn ti th ngh ra, ti dy g v
dy th no. Qua mi nm chng ti cp su n cc vn , m ti
bit ch yu t nhng nghin cu ring ca mnh. Ti rt thch cng vic
ny, v cc k nim ng mn v tnh cm nng m gn ti vi cc thnh
vin tham gia seminar cho n tn ngy nay. Ti hi vng, rng bn cnh
nhiu hc liu theo quy nh chnh thc v nhiu khi c trnh by theo
thi quen, nh liu thuc tim chng, s c ch cho sinh vin trc tip
lm quen vi cc tng ring ca mt nh nghin cu, v kim c
nhng hiu bit khng chnh thng, m trong khun kh hc liu chnh thc
h khng th hc c. Ti c gng khng phi truyn t kin thc,
m hn l, nh thc tinh thn t duy ph phn trong h. T s cc sinh
vin ca cc seminar trng thnh kh nhiu nh nghin cu kinh t, nh
gio v nh lnh o kinh t c hng.
Ti c bit nh gi cao cc mi quan h, gn vi Hc vin Rajk
(Kollgium) c hnh thnh nm 1970. Hungary, ti y gim c
Chikn Attila to ra mt ni lm vic tr tu c mt khng hai. Phng
thc hot ng Hc vin Rajk vay mn nhiu truyn thng ca cc hc
vin nhn dn b gii tn trong thi k Rkosi v ca Hc vin Etvs, cng
nh t kinh nghim ca cc trng u t (grandes coles) Paris v cc
hc vin Oxford-Cambridge, v nhng kinh nghim ny c ng sa i


254
hay b sung bng nhng sng kin ring ca mnh. Hc sinh ca hc vin l
cc sinh vin tt nht ca MKKE, trn c s la chn cn thn. Ngi ta
dy y nhng kin thc hin i, m cc sinh vin khng nhn c
trong khun kh o to i hc. H gio dc sinh vin suy ngh c lp, xa
ri cc hc thuyt. iu ny gia cc th khc cng c biu l vic, h
mi ai n ging. Trong danh sch c mi c th thy cc tr thc ni
ting, nhng ngi vi nm trc vn ngi trong nh t, ri n cc lnh t
tinh thn ca phong tro phn khng i u vi ch cng sn, phong
tro i lp dn ch c t chc trong cc nm 1970.
Ti cng nhiu ln thuyt trnh y. Nu c mt cng trnh mi ca
ti c hnh thnh, ti sn sng th ni dung mun ni ca mnh bng
vic, u tin ti trnh by trc thnh gi bit lng nghe, bit nh gi ca
Hc vin Rajk.
o to sau i hc (graduate), cn t hc v PhD, trong a s cc
nc phng Ty do cc i hc tin hnh. Trong chng 5, gn vi s
nghip ring ca mnh ti k, rng trong cc nc theo hnh mu soviet
th tc l khc. Vic o to t hc v ph tin s tng ng vi PhD,
o to nghin cu sinh, khng do i hc t chc, m do mt c quan
trung ng tch bit khi i hc, c hnh thnh cho ring mc ch ny,
U ban nh gi Cht lng Khoa hc, tin hnh. U ban ny c ngi
hng dn tinh thn ca nghin cu sinh, thy hng dn nghin cu
sinh. Vai tr ny i loi tng ng vi vai tr, m adviser ca sinh
vin-graduate phng Ty ng. Bn cnh nhng khc bit khc, s khc
bit quan trng nht l, adviser do sinh vin la chn, cn thy hng dn
nghin cu sinh do c quan c giao ph vic ny ch nh, trn c s
nhiu loi tiu chun m cc quan im chnh tr khng hng cui
cng.
*

Bn thn ti sau ny, i hc Harvard ti gip cng vic ca nhiu
sinh vin-graduate vi t cch adviser. Hungary tnh hnh li khc. Nm
1956 ti nhn c hc v ph tin s, k t theo cc quy nh php
lut c hiu lc Hungary- ti c trnh chuyn mn v quyn - tr
thnh thy hng dn nghin cu sinh. Th nhng, U ban nh gi Cht
lng Khoa hc, trong gn na th k tn ti ca n, khng ln no c ti
lm nhim v ny. Dch sang ngn ng phng Ty: Hungary ngi ta
chng bao gi giao cho ti mt sinh vin-graduate no.
Ngh n chuyn ny l cm gic au n. Theo ngn ng ca cc i
hc phng Ty gio s thng s dng cm t l hc tr ca ti
lin quan n ai , ch khi gip ngi y vi t cch adviser trong
khun kh chng trnh-graduate PhD. Theo ngha ny ti chng th ni v

*
Trong mi h thng cng khng c chuyn quyt nh mt chiu: trong c hai, s u
nhim phi c adviser, cng nh thy hng dn nghin cu sinh chp nhn.


255
bt k ai Hungary, rng ngi y l hc tr ca ti. B li i cht l
vic bit rng, c cc nh kinh t hc, nhng ngi tha nhn: h coi mnh
l hc tr ca ti.


Ti tr thnh vin s th no?

Vin Hn Lm Khoa hc Hungary, theo hnh mu soviet, c nhiu loi vai
tr. Vi t cch cn b ca mt vin nghin cu ca Vin Hn Lm, ti
l nhn vin c tr lng ca Vin Hn Lm. Vin Hn Lm Khoa hc
Hungary l ngi s dng lao ng, c hn mi ngn ngi lm.
Vin Hn Lm Khoa hc Hungary ng thi cng ng vai tr truyn
thng ca cc Vin Hn Lm quc gia: n t tuyn b v mnh, rng y l
hi ng ca cc nh bc hc xut sc nht t nc. Th nhng ai c
nh gi l xut sc nht? Nu ch c cu ch ca iu l Vin Hn Lm,
th tc nh gi ging nh th tc, m cc Vin Hn Lm ln phng Ty
p dng. Trn c s nh gi s b cn trng, bn thn cc thnh vin ca
Vin Hn Lm bu ra cc thnh vin mi mt cch t quyt, vi a s
phiu, bng b phiu kn.
*
Th nhng b cng kho st t gn hn, vic bu
c tin hnh th no trong thc t. iu ny c minh ho tt bng cu
chuyn ca ti.
Nu chng ta c k iu l khi ca Vin Hn Lm, ho ra l: ngi
ta mong i cc thnh vin Vin Hn Lm, rng h coi th gii quan tin
b nht l ca mnh.
**
Nhng ngi mun gii thiu ti lm vin s, gp
gay go ngay y ri.
***
T cc tuyn b ca chnh ti, c ghi li trn h
s cn b ca ti, tr nn r rng, ti khng l ngi Marxist-Leninist. Bt
k bn c chuyn gia no ca cc tc phm ca ti cng c th xc nh
cng iu ny.

*
C hai cp vin s. Cp thp hn l vin s thng tn, cp cao hn l vin s chnh thc.
Vic t cp thp hn l bc nhy vt. y l ci cn thc y bi ngi mun a ai
thnh vin s. Bc tip theo th khng c vn . Cc vin s thng tn sau mt thi
gian hu nh t ng tr thnh vin s chnh thc.
**
Mc (1) ca iu 1 trong iu l ca Vin Hn Lm Khoa hc Hungary quy nh: Vin
Hn Lm Khoa hc Hungary tin hnh hot ng ca mnh trn c s th gii quan khoa
hc ca ch ngha duy vt bin chng.
***
lun lun c nhng ngi t ng c, bn thn h vn ng v t cch vin s ca
mnh, c gng kim c cc li gii thiu, v thuyt phc cc vin s hy b phiu cho
mnh. Nhng ngi khc th cm thy loi t qung co nh vy l khng xng ng, v
tu lng tm chuyn mn ca cc ng nghip, tu h bu cho ai. Lin quan n thi
ca ring ti - bt lun v t cch thnh vin Vin Hn Lm, hay v nhng khen thng
khc ti lun lun thuc loi th hai. Nhng ngi ng h t cch vin s ca ti trong
cc nm 1970, h lm vic y trn c s nh gi chuyn mn ca ring h, xut ca
ring h.


256
Khi vn t cch vin s ca ti bt u ni ln vo u cc nm 1970
trong gii cc vin s khi , ti c tn tui khng ch trong nc, m
c nc ngoi na. Thm ch, ci c l kh chu nht l: ti l thnh
vin c bu ca Vin Hn Lm Khoa hc M, v ti cng c nhng
cng nhn quc t khc na. Chng ta trong ci thi k ca ch
Kdr, khi m n mun chng t mt cch ho nhong, nc Hungary c
cuc sng tinh thn vn minh, c vn ho, phng Ty n th no. Nhn
mnh ra sao, khi mt nh nghin cu Hungary l thnh vin ca Vin Hn
Lm M, nhng khng l thnh vin ca Vin Hn Lm Hungary? H
khng th tr hon tip vic tho lun t cch vin s ca ti.
Ti buc phi m t tng i di dng qu trnh bu hnh thc, bi v
thiu n th khng hiu c, ci g thc s xy ra. Qu trnh bu hp php
v php l (de jure) xy ra theo hai bc. u tin ban ca Vin Hn Lm
chu trch nhim v chuyn ngnh ca ng vin (trong trng hp ca ti l
ban IX c thm quyn trong cng vic ca khoa hc lut, kinh t hc v cc
khoa hc x hi khc) phi quyt nh bng b phiu kn v vic, ban
trnh ai lm ng vin cho hi ngh ton th. Cho vic ny ng vin phi
nhn c a s phiu n thun. Sau hi ngh ton th ca tt c cc
vin s ca Vin Hn Lm, bu ra cc thnh vin mi, li vi phiu kn,
trong s cc ng vin do cc ban trnh. Vic b phiu hi ngh ton th
kh my mc, cc ng vin ca cc ban thng nhn c a s p o.
Cuc chin u tht s v th xy ra ch, ban tin c ai ln hi ngh ton
th.
Phn ln cc vin s l ng vin. Ai cng bit, rng trc phin hp
gii thiu ng vin chnh thc c cuc hp ca cc vin s ng vin ca
ban. Trong cuc hp ny cc ng vin tho thun, rng trong s nhng
ngi c th tnh n th h b phiu thun cho ai v phiu chng cho ai.
Bi v h chim a s, cui cng cc ng vin cng sn c th quyt nh,
ai s tr thnh vin s.
Vic gii thiu ti trong dp th u tin, khi chun b bu vin s th
ngay mc u tin, cuc hp cc ng vin, b tht bi. Nh by gi
ti c th xc nh t t liu lu tr c th tip cn c, ban hu quan ca
trung ng ng lm bo co cho c quan chp bu ra quyt nh ca
ng, cho B Chnh tr v cng vic chun b hi ngh ton th nm 1973
ca Vin Hn Lm.
136
Trong bo co v, cc ng vin ng h vic gii
thiu ai v bc b ai. Friss Istvn ng h vic gii thiu ti, nhng a s cc
ng vin (trong s h c Hy Lszl, ngi cm ti dy i hc sau
1956) phn i.
*
B Chnh tr gi lp trng trong v vic ca ti: khng
ng h (hy hiu: cm) gii thiu ti.
137


*
Trng ban hu quan ca ng, Kornidesz Mihly, khi nm 1975 li ni ln vic gii
thiu ti, nhc li nhng kin, m nm 1972 trong dp gii thiu u tin chuyn


257
t bu c tip theo n k hn vo hi ngh ton th 1976. Cng c
qu trnh chun b quen thuc trc . Khi trong hp cc ng vin th
nhng ngi khng ng h ti ch c a s t i. Th nhng a s ny cng
, ngh quyt ca cuc hp cc ng vin bc b s gii thiu ti.
Theo thng l ban hu quan ca trung ng ng, thng mi 1975
cng trnh bo co v chun b hi ngh ton th nm 1976 ca Vin Hn
Lm. y gia nhng th khc cng c v vic ca ti. Bo co nhc li
quyt nh ph nh hai nm trc ca B Chnh tr, v chua thm li bnh
lun: tnh hnh c bn khng thay i.
138
Ln ny B Chnh tr khng
quyt nh ngay v nhng c, m quyt nh rng, mun hn s quay li
vn ny.
Sau cu chuyn c bc ngot bt ng. Khng lu sau xy ra hi
ngh ca cc vin s kinh t v lut trong khun kh ban IX ca Vin Hn
Lm Khoa hc Hungary. (Gi nh li: trong cuc hp ny khng ch cc
ng vin, m tt c cc vin s u tham gia. Nh ti nhc n, de jure
hi ng ny l ngi quyt nh v vic c). Theo d on y,
trong b phiu kn ti chng th nhn c a s, nu tt c cc vin s ng
vin b phiu ph hp vi tho thun trc ca h, tc l b phiu chng
ti.
Trc s ngc nhin ca tt c mi ngi h c ti vi a s y
n tng. Nh th l c cc vin s ng vin, nhng ngi trong cuc
hp hp ca ring h khng nu kin ng h c ti, nhng bng b
phiu kn - di s bo v ca tnh b mt vi phm k lut ng - vn bu
cho ti.
Ngoi ti ra cn mt nh kinh t hc na, ngi m ng khng c vn
chnh tr g, nhn c a s cn thit.
Nhng lm phc tp tnh hnh l, cng lc thm hai nh kinh t hc
na, nhng ngi m trung ng ng ht sc ng h, li c chnh xc
50% trong qu trnh b phiu kn. Nu ngi ta theo ng cu ch ca iu
l Vin Hn Lm, th khng c php c h ln hi ngh ton th, bi
v h khng c a s phiu.
Tnh hung kh x - cc quan chc chu trch nhim v cng vic ca
Vin Hn Lm cm thy vy. Kornai, con ngi kh nghi ny, nhn c
a s, cn hai ngi c th tin cy c ca chng ta th khng. y t ra l
th lng nan nghim trng, n ni khng ch khng th gii quyt ni
a im thc s ra quyt nh, bn trong Vin Hn Lm, m ngay c

ln cho h v s nghip cng trnh ca ti. Ti trch theo bin bn (MOL M-KS 288. f.
5/682. .e. tr. 3) li ca anh ta ni trc B Chnh tr: khi ln u tin xut hin tn
anh ta, chng ti nghe thy cc kin mu thun nhau v anh ta. c nhng ngi, ni
rng, yu v mt chuyn mn, khng t trnh , ch vi u vo sch v tch ri thc
tin, v h coi l khng th tin c v mt chnh tr


258
cp trung ch o chnh tr cng khng. y c quan chnh tr chp bu, B
Chnh tr, phi a ra li ni quyt nh.
Thng 1-1976 B Chnh tr li bn v vic c vin s. Mt xut
mi c a ra, v trong tho lun ngi trnh bo co ni: h quan
tm nhiu pha n s nghip ca ti, v ln ny h nhn c cc kin
tch cc.
139
Cui cng Kdr Jnos nu lp trng th ny (ti trch nguyn
vn bin bn): Lin quan n nhng thay i ny, theo ti Kornai c th
chp nhn c, bi v cn nhc chnh tr khng quan trng n vy. Kh
so snh, nhng u phi l v chc v ng, v t cch ng vin, m l v
Vin Hn Lm, ni cng c th hnh dung c ngi c cht vn chnh
tr, tuy vy nu cng trnh khoa hc ca ngi y tch cc, mu m, c ch
s l vin s. Nh th khng phi l l do loi tr, nu khng t mc
vng vng ngyn tc ca ng vin c.
140

Nh th vn c quyt nh. By gi v vic t cch vin s ca
ti c th tin trin theo con ng ca n.
Tuy nhin Trung ng ng h li thy: cn phi m bo, nhm mc
ch cn bng cn thit, rng - bt chp iu l th ny iu l th kia - h
cng gii thiu hai ng vin c 50%, ri b phiu tn thnh hi ngh
ton th. Nu bn cnh Kornai, ba ngi mi, t t, ng tin cy cng vo
Vin Hn Lm, th s c i trng cn thit. Cng xy ra ng nh th;
trong nm y, nm 1976 Vin Hn Lm bu bn nh kinh t hc lm vin s
thng tn mi.
Nhn t gn, th tnh t tr, vic bu c b mt t quyt, s thc thi iu
l ca Vin Hn Lm hot ng nh th trong cc nm 1970. Trong chn
lc, s nh gi thnh tch khoa hc tht b trn ln theo cch c bit vi
chuyn, ng cng sn y cng mun thc thi cc quan im quyn lc
ca mnh nh trong mi lnh vc ca cuc sng. nh hng mnh ca s
la chn theo cc tiu chun chnh tr tc ng n, li du n ln c
cu ca hi ng vin s, v vic ny cho n tn ngy nay vn c nhng
hu qu ca n.
Ci xy ra trong trng hp ca ti, i loi tng ng vi vic, gi nh
th d Hoa K chnh ph iu hnh t nc li i bn, ri tng thng i
quyt nh v: nh bc hc X. Y. c th l, hay nn l thnh vin ca
National Academy hay ca American Academy hay khng. Ch cn suy
ngh k s tng t, chng ta cm thy tnh l bch ca th tc. Bn cnh
vic ct xn tnh t tr ca Vin Hn Lm, cu chuyn cn minh ho mt
hin tng quan trng na, khuynh hng thng lng, dn xp c trng
cho chnh sch vn ho Kdr. Hi Kdr khng chn bc trc mt vi
nhn nhng. Loi nhn nhng nh vy l cho ti vo Vin Hn
Lm, nu m mt b phn cc ng vin phn li lnh di s bo v ca
b phiu kn mun ng iu ny. Cng lc h mun m bo, rng cc
v tr ch o vn nm trong tay h, ngoi ra - nu bn trong cc t chc t


259
tr y l iu kin hnh thc ca s thc thi nh chnh tr ca h - th a
s trung thnh theo ng li ca ng mi thi k hy l ca h.


Nhng c n ca vin s

Trong h thng cng sn cc vin s vin hn lm khoa hc quc gia trong
tnh trng ngoi l. H nhn lng cao, v c hng nhiu u i khc.
Lin X danh ting ca tc hiu vin s cn ln hn trong thang
uy tn tng i ca cc tc v v danh hiu so vi Hungary khi .
Khng lu sau khi c bu, theo xut ca cc bn soviet ca ti, nhng
ngi bit s nghip cng trnh khoa hc ca ti, v ch thn mun gp ti,
ti nhn c li mi ca Vin Hn Lm Khoa hc Lin X thm
Moskva. Khi ti n, chng c ai i sn bay, nhng bng cch no y
ti gii quyt c (lc l mt nhim v khng d) i v ni .
Ngy hm sau chung in thoi reo; bn kia u dy l mt ngi t v
quan h quc t ca Vin Hn Lm, lin tc xin li. Hm qua h vn tin,
rng ti ch l tin s khoa hc. Hm nay h bit rng trong nhng ngy
qua ti c bu lm vin s. H xin li, l ra phi c xe ra n ti
sn bay. K t y c mt xe cng v vi li xe phc v ti.
Danh hiu vin s cng c sc nng ng k. Trc khi c bu vi
nm chng ti chuyn t cn h nh c in thoi sang mt cn h mi,
rng hn. Bn cnh nhiu u im ca cn nh mi, chng ti cng c thit
hi: y khng c in thoi. Cc bn c tr hn, khng chu ri b in
thoi di ng khi tay mnh d ch mt pht, v b cc cng ti in thoi
cnh tranh nhau cm d gi cng nhiu cng tt, chng th tng tng
c, rng trong thi k phi i hng nm, mt cp v chng nhn
c in thoi. C l mi quan h cng c th gip. Sau khi chuyn nh,
nm 1975 ti nh gim c mi ca vin chng ti, Nyers Rezs, th gip
chng ti t in thoi. Cch y khng lu ng l b th nhiu quyn lc
ca trung ng ng, by gi mi ngi lm kinh t vn ch n li ng.
ng cng ni chuyn vi nhng ngi hu quan v quyn li ca ti, ri
theo li khuyn ca nhng ngi quen ca ng bu in ng a ra
xut sau. Vn cha phi l thi im thch hp, ti nhn c in
thoi mt cch ngoi l. Hy i, n khi ti ln mt bc na, v s l thnh
vin ca Vin Hn Lm, khi chng ta th li. V cng xy ra nh th.
Ti tr thnh vin s, Nyers Rezs li gi in thoi v y, vi ngy sau
xut hin nhng ngi lp t in thoi.
c u i - vic ny lm ny sinh th lng nan o c. Nhiu loi
cm gic pha trn trong ti. Gy lo lng l nhn thc ca ti, rng ti nhn
c nhng tr cp, m nhiu nh nghin cu Hungary xng ng, nhiu


260
ngi ca gii tr thc khng nhn c.
*
Th nhng ti nh gi, rng ci
m ti nhn c khng phi l khng xng ng. Cc nh bc hc u
tranh v vic bu ti l nhng ngi tn trng chn thnh cng vic ca ti.
Ti cm thy: vi lng tm thanh thn ti c th nhn nhng u i i
cng vi t cch vin s.

*
Ni chuyn vi cc ng nghip phng Ty ti nghim thy lp i lp li, rng nhng
tng tng ca h v cc u i vt cht ca cc vin s l hon ton sai lm. Nhiu trong
s h tin, rng o bng cc thc o phng Ty nhng ngi ny sng mc sng c
bit cao. y tt nhin l xa vi thc t. Lng cao ca vin s ch bng mt phn nh
lng ca h. Cc nh ngh mt cho cc bc hc c l t mc cht lng ca khch sn
hai-ba sao, trong khi cc gio s phng Ty c th cho php mnh khch sn c cht
lng cao hn nhiu. ng, khng c xe cng v ra n h sn bay, nhng h c th bt
taxi chng kh khn g. Bn cnh h chng cn chiu c g c in thoi sau nhiu
nm ch i.
Ci xy ra vi cc vin s, cng xy ra vi cc nhm c u i khc ca h thng x
hi ch ngha l: so vi mc sng thp trung bnh ca nh nghin cu h c hng cc
u i vt cht. V phn mnh ti cm thy u th quan trng nht ca a v vin s l, n
ni lng i cht (tuy khng xo b) nhng b buc v rng buc i li.


261
Chng 12

TM NG V CHUN B

1971 1976

S TNG TRNG CNG P,
IU TIT M KHNG C BO HIU GI




Cun sch Anti-Equilibrium ca ti c xut bn nm 1971. Trong su-
by nm tip theo, nhiu loi xung lc tr tu tc ng ln ti: cc ti liu
c, cc tranh lun, nhng nghin cu ring ca ti c khi ng theo
nhiu hng khc nhau, cc chuyn i, nhng kinh nghim c nhn thu
c vi t cch ngi tiu dng v ngi xy dng nh ring ca chng
ti. Vi ci u hm nay nhn li thi k ny, ti c th khng nh: tt c
cc tc ng gip ti chun b cho vic, nm 1976 ti bt u phn tch
ton din nn kinh t x hi ch ngha, v ti c nhiu n tng li
du n ln ton b i sng tip theo ca ti, ln c cc cng trnh mun
hn nhiu ca ti. Th nhng ch nhn li ti mi c th gi thi k ny l
s chun b cho cun sch s c vit vi nm sau. Nm 1971 trong u
ti vn cha h c tng, rng sau ny ti s vit mt cun sch chuyn
kho, m ch ca n s l nn kinh t thiu ht. Mt trong nhng mc
ch ca tiu s t thut ca ti l gii thiu vic - vi s xem xt ni tm,
da vo nhng kinh nghim ring ca ti -, qu trnh sng to xy ra nh
th no trong qu trnh nghin cu; nhn thc v s hiu bit tin trin nh
th no, cng nh lm ln vo ng ct th no, bng dng li ra sao. V mc
ch ny ti s cho bit quan h gia n tng tr tu ti mi v cc cng
trnh mun hn. Ngc vi cc chng khc ca cun sch, ni dung ca
chng ny khng th sp xp c vo mt cu trc logic. Nhiu loi kinh
nghim sng k tip nhau hay xy ra ng thi, sc mnh c kt ca xung
lc tr tu l kt qu cui cng, cun sch hon thnh nm 1980.
Trong nhng nm ny xy ra cc s kin quan trng trong nn kinh
t Hungary. Cuc ci cch c bt u nm 1968 vi to ln bng dng
li vo u cc nm 1970, thm ch mt thi gian cn cn quyn lc chnh
tr lch v pha cc lc lng ko li, chng ci cch. vi im h
li li so vi nhng thay i nhc n. Trong i sng tinh thn, v trn
mt trn thc h cng c th cm nhn c nh lp li nhng s
tht cht trc kia. Gia chng, tt nhin, mi trng bao quanh tc


262
ng mnh ln ti, cc xung lc khc cng n, m chng khng phi
khng c nh hng.


Tng trng cng p hay hi ho

Gio s H Lan Jan Tinbergen, ngi chia nhau vi nh bc hc Na Uy
Ragnar Frisch gii Nobel kinh t ln u tin, mi ti trnh by bi
thuyt trnh nm 1971 ca lot bi ging De Vries ti i hc Rotterdam.
Tinbergen l mt trong nhng ngi tuyt vi nht, m ti tng gp.
S hiu bit khc thng ca ng, tnh c o trong cch t duy ca ng
kt hp vi s gin d v cng ca ng, vi tnh khim tn v lng tt chn
thnh thc s ca ng. C l ti ch thy mt yu im con ngi duy nht
trong ng. ng tin n mc ngy th, rng nhng ngi khc cng nh
ng: duy l n vy, t t n vy, ho hip n vy.
Nh mi lc, by gi ti cng rt hi hp trc s trnh din c bit
vinh d ny, v nh lc khc, by gi ti cng cm thy, mnh phi xut
hin bt ng vi ti mi. Khi ti quan tm mt thi gian di n
cc kh nng k hoch ho di hn, ti tham gia cc tranh lun v cc
chin lc tng trng. Ti chn ch bi thuyt trnh H Lan t nhm
ti ca l thuyt tng trng.
141

Ti bt u vi mt s tng t: Ngi, m phn trn mc o s mi
bng vi p, eo cravt snh iu, khoc o veston sang trng; cn bn
di mc qun b sn, nhng vn c th chp nhn c, chn th i giy
thng , l ngi gy n tng khng hi ho.
142
Cc nc, m s pht
trin xy ra khng u cc khu vc khc nhau, gy ra n tng khng hi
ho loi nh vy. Bi thuyt trnh ca ti l s ph phn ca ci gi l l
thuyt cng nghip ho x hi ch ngha, l thuyt th rn ra c hnh t
mt ni lo nghim trng, t s mt cn i v khng hi ho hnh thnh do
tng trng. T rush (vi v, gp rt) trong u ting Anh ca bi thuyt
trnh c l din t r hn thut ng Hungary tng trng cng p.
Chng ta lao ln, nhp tng trng cng cao cng tt, c bit trong cng
nghip nng, ngay c vi ci gi l, gia chng chng ta b ri vic tng
mc sng ca dn c, s bo tr bo dng cn thn cc ti sn quc gia
hnh thnh n nay, cc to nh, cc my mc, cc thit b, ng s, y t,
gio dc, bo v mi trng, v khng hnh thnh d phng cn thit cho
trng hp nhng kh khn khng d kin trc c.
Bi thuyt trnh, dng sch c u Tng trng cng p hay hi
ho, tranh lun vi l thuyt tng trng ng h mt cn bng, gy n tng
mnh thi ca Albert Hirschman v Paul Streeten.
143
Theo h, dt khot
c li, nu trong cc nc ang pht trin hnh thnh cc ch hp, thiu ht,
cc trng thi mt cn bng, bi v nhng ci ny to mt s thc y mnh


263
m cho x hi bing nhc khi phc li s cn i v cn bng. Ngc
li, trn c s nhng kinh nghim cay ng ca nn kinh t x hi ch ngha
ti li thy, rng t nhng mt cn i ny pht sinh nhiu tai ho, hn l
li ch.
*
Sai lm ca cc k hoch c vch ra trong nn kinh t x hi ch
ngha khng phi l, chng sinh ra tnh bing nhc, m ngc li, tc l,
mc kinh t v m chng thc y tnh siu hiu ng, thc y cc khon
u t quay nhanh mt cch cng p. Tiu lun ng n mi quan h ca
tng trng mo m, vi v v s thiu ht trn lan - th nhng y s
phn tch cc quan h nhn qu gia hai nhm ti vn cha c tin
hnh.
Gn vi kho st l thuyt ca tng trng cng p, cng tc vi nhiu
ng tc gi, ti xem xt vic thit k v p dng cc m hnh m phng
ng, s dng cc s liu thng k Hungary. Khi ti bt u lm quen
vi m phng tin hnh trn my tnh, vi phng php linh hot, rt thch
hp cho phn tch ny. Mt trong nhng tnh ton, m chng ti gi l d k
hoch, phn nh nhng hu qu tai hi mt cch qu ng ca tng
trng khng hi ho, trong trc ht ca s sao nhng h tng c s.
**



Li mi n Cambridge Anh

Nm 1971 ti tham gia mt hi ngh Geneve, trong c mt Richard
Stone, nh kinh t hc Anh xut sc. Dp thm Anh u tin ca ti, nm
1963 chng ti quen nhau.
***
ng mi ti n ni chuyn tay i, ng
thng bo: h vui lng mi ti n i hc Cambridge, mt cch thng
trc. Trong b mn s cng thng gia hai nhm cc nh kinh t hc mnh

*
Cun sch c dch ra nhiu th ting trong c ting Trung Quc na. Mi y ti
c i Trung Quc, v trong cc cuc trao i li cp mt cch nhn mnh n phn
tch ca cun sch. Ho ra l, cc mt tiu cc v nhng thit hi x hi ca s tng
trng cc k nhanh, qu nng v ca bnh cung tng trng phin din i km, ang
biu l mt cch gay gt; vic nhn mnh nhng yu cu ca tng trng hi ho c tnh
thi s hn bao gi ht.
**
Trong cng trnh ny v ti, Dniel Zsuzsa, cng nh Martos Bla v Jns Anna l
cc ng tc gi.
***
Stone khng phi l nh nghin cu vi u vo sch v quan tm n cc l thuyt tru
tng, m quan tm hn n nhng nghin cu gip trc tip cho thc hnh.
H thng thanh ton-thng k c thit k vi s ch o ca ng, m Lin Hp Quc
cng chp nhn, v t khi cng m bo cho s nht tr v tnh c th so snh c ca
thng k kinh t quc t. Vi nm sau Stone c gii Nobel. S tn tm v cng vic khoa
hc v hng th nhng th vui thng nht ca cuc sng hp tt vi tnh cch ca ng.
ng n mc sang trng c bit, ng thch cc thc n v thc ung ngon. ng gi nhiu
vai tr x hi khc nhau, trong s ng nhn mnh vi s t ho c bit, rng ng l ch
tch ca U ban ru ca Kings College. Thuc thm quyn ca u ban ny l quyt
nh, ngi ta mua cc loi ru no cho hm ru ca trng.


264
ln. Lnh o tinh thn ca nhm cc nh ton kinh t hc l Frank Hahn,
ca nhm chng cc phng php ton hc th l Joan Robinson v ng
hng ca ti, Kldor Mikls (sau ny tr thnh Lord Kaldor). Theo nhng
cuc trao i ca ng n lc ng thy l, c hai phi u vui v vi s
b nhim gio s ca ti. C l n cng gip cho vic tho g cng thng.
Nh th ng ngh chc gio s khng phi nhn danh c nhn, m vi s
u thc ca cc ng nghip na.
Cambridge! Thnh tr ca khoa hc-kinh t, ni Keynes lm vic v
dy. l a im, ni ti ln u tin bc vo th gii khoa hc phng
Ty, th gii ca cc college [hc vin] tuyt vi nhiu trm tui, ca cc
cng vin y hoa v ca b sng vi s yn bnh thn thit. Kh nng di
c li ni ln ln th hai by gi. Nhng y khng cn l thi k y bt
trc ca ln sng trn chy 1956-1957. T khi mi lm nm tri
qua, v by gi ngi ta ngh chc gio s cho ton b phn cn li ca
i ti, m c th l mt trong nhng i hc thanh th nht th gii.
Ti xin thi gian suy ngh ngn, ti bn vi v, c cng tham gia hi
ngh. Sau , cm n vinh d ln lao, ti t chi. mt phn sau ca cun
sch ti s quay li chi tit hn th lng nan ca quyt nh di c hay
li. Ti y by gi ti ch mun nh du s kin theo trnh t thi gian.


B bt n tht lng Keynes v Hirschman

u 1972 ngi ta tin hnh hai phu thut trn ti. Trc cc phu thut c
hai vai ti b tro khp nhiu ln v ngy cng thng xuyn; phi chm
dt cn bnh rt au ny bng can thip phu thut. Sut hng tun - vi
vic b bt na thn trn ti b hn ch i li.
*
Dp l tng c! Trong
bnh vin ti nm trong mt phng mi ging cht chi, khng cn ch
cho ngay c mt chic gh. Khi ngi ta cho php ti dy, phn ln thi
gian ti ngi ngoi hnh lang. Mun hn trong thi gian bnh phc h cho
ti v nh. Cc bn ti, nhng ngi n thm ti bnh vin v sau
nh, ngc nhin, rng thay cho cc truyn trinh thm gii tr h thy tc
phm c bn ca Keynes, L thuyt chung v vic lm, tin li v tin trong
tay ti.
Nhiu nm trc , khong 1957-1958, trong qu trnh t hc i
hc ca mnh mt ln ti lm quen vi kinh t hc v m hin i,

*
Nhn ti c v kh k quc. Trong thang my nh mt a tr o ln khc, khi nhn
thy ti. Ngi ta c nh tay ti trong trng thi b ngang, gi ra pha trc. Con trai
Gbor ca ti, n ni ting v tnh khi hi, mt ln n nhn xt: tay ti b gp li cng
nhc ph hp tuyt vi cho vic dng lm ci mc qun, v ngay lp tc n m th mt
chic qun minh ho kin ngh ca mnh.


265
nhng khi y ti b vo mt x no ca tr nh ca mnh. c li
Keynes khi ti dn nhn ra tng, rng nn kinh t thiu ht ca chng
ta theo ngha nht nh no l nh i xng ca tnh trng mt cn
bng ca Keynes. i vi Keynes nn tht nghip to ra ci hin tng ai
cng c th quan st thy, m qua ng c th gii thiu v kho st cc
cn bnh ca ch ngha t bn, i vi ti th triu chng ngc du, s
thiu ht c th ng vai tr ny trong phn tch. ng m t ci tnh trng
ca nn kinh t, trong rng buc cu hn ch cc giao dch gia ngi
bn v ngi mua. Nh sn xut c th sn xut thm na, vi gi cho
trc, nhng cu khng . Ti th mun hiu v gii thch nh i xng
ca n, tnh trng i ngc vi n, trong rng buc cung hn ch cc
giao dch gia ngi bn v ngi mua. Ngi tiu dng c th mua thm
na, vi gi cho trc, nhng cung khng .
Mt n tng vn hc khc c c cng khong thi gian ny cng
li trong ti du vt su: cun sch nh sng ngi ca Albert Hirschman,
Rt khi, ln ting, s trung thnh. Mt th d n gin c th minh ho tt
tng c bn. Mt khch thng xuyn ca mt tim n ht ln ny n
ln khc khng tho mn vi thc n c mang ln. Khch c th lm
c g? Mt: khiu ni vi trng nh hng (ln ting). Hai: chy sang
tim n khc (rt khi). Th nhng, c l quan h nhiu nm gn vi ch
quen thuc n nay s cn vic [b i] ny (s trung thnh).
Nhiu tnh hung ging s ny. Trong trng hp bt bnh, ngi
mua ca hng quen thuc, ch s hu c phn trn s giao dch chng
khon, hc sinh v gia nh trong trng hc cho n nay, i mt vi th
lng nan ny. H c nghe khiu ni, v lm ci g loi tr ni phin
toi hay khng? C ri ro g cho ngi ln ting hay khng? nh hng
ca vic rt khi l g? V ni chung c phng thc rt khi hay
khng? Chnh cc cu hi thc tnh t duy, khiu khch ny ca Hirschman
dn ti n cc vn ca nn kinh t thiu ht. Cc nh lnh o ca
Fiat hay Citron ng no cng tnh ton, nu hng lot ch xe hi phn nn
v cht lng xe ca h, h cn kinh hong hn, nu nhng ngi mua
trung thnh n lc - chng ni chng rng - chy sang Toyota hay
Volkswagen. Th nhng cc lnh o ca Trabant hay koda u thm
n ting ni ca ngi mua. V sao li phi s s thay i ca h, nu h
sn sng xp hng ch hng nm tri [ mua xe ca h]? Trong nn kinh
t thiu ht kinh nin th khng c s phn i c hiu qu, cng chng c
s b i hm do. n, hay khng n khng c ci khc.
Hirschman nhn mnh: gn vi c s phn i, khiu ni, cng nh vi
s rt khi, b i, vi t cch bo hiu trong trng hp tt- c s phn
hi. Nu c ch hot ng tt, th tnh hnh c ci thin di tc ng ca
cc bo hiu ny. H thng hay h thng con hot ng hu hiu, khi c hai
loi bo hiu c th t do pht huy tc dng v c hai u cng hiu.


266
Cc tng ca Hirschman cn vt qu lnh vc kinh t. Bn thn ng
cng nhc n tnh hnh nghim trng ca ng vin ng Stalinist cm
quyn: trong cc vn thc s quan trng ng vin khng th ln ting,
nhng t nguyn cng chng th b c ng, bi v lm th c th phi
chu trng tr nng. Chnh s bp nght cc phn hi gy ra s cng nhc
hon ton, s thoi ho nghim trng ca ng Stalinist. Hoc s r nhnh
khc ca dng t duy: th lng nan ca s di c. li trong nc, v ln
ting i vi s bt bnh , hay chn vic di tn, b t nc ra i, v
bng cch cng phn i chng li tnh hnh trong nc?
Khi ti mi bit Albert Hirschman t cc bi vit ca ng. Mi nm
sau nh thn chng ti cng gp nhau, khi ng mi ti n Institute for
Advanced Study Princton. Cch nhn c o, gi khong cch vi cc
tro lu thi thng ca ng, hiu bit v kin thc c rng n lo mt
ca ng gy n tng tr tu ln i vi ti.
Sau cc phu thut tr v nh, nhng vn b b bt n tht lng ti d
bui l gia nh mng sinh nht m ti 80 tui. Muny rt hi hp i ngy
ny; hi php phng lo, khng bit c c hng s kin y hay khng.
Cc bc nh c chp, trong tt c cc thnh vin gia nh vy quanh
b vi tnh yu thng nng m. Vi thng sau b yn bnh ng thip i, v
khng bao gi thc li na. Trong cc nm cui i b, chng ti gp nhau
rt nhiu ln v ngy no chng ti cng tr chuyn. Mt s mt mt khng
th ni nn li, rng ti khng cn nghe thy ging vui v ca b. Ti nh,
b ni c bit trn trng n cc gio s bc s, nhng ngi iu tr thnh
vin no ca gia nh, v nhng ngi c b nhc n nh thy gio
ni ting. B coi y l a v cao hn rt nhiu, so vi, ci ti sn hay
chc v nh nc c th mang li cho con ngi. Tht tic, b khng th
sng n lc, con trai b cng tr thnh thy gio! Tht tic, b khng
th n thm chng ti M! B c th hnh din n th no k v
chuyn cho cc b bn gi ca b, khi b ung c ph tim bnh Szalay
i l Szent Istvn.


Dy hc Princeton

Kho khon li sau cc phu thut nm 1972 chng ti i Hoa K sut c
mt nm.
*
Trm u tin cho na hc k th nht l trng i hc

*
Trc y ti ha vi cc bn c, ti s khng lm kh h bng cc chuyn k v
chuyn i. Ti gi li ha. Tuy nhin trong chng ny (v c cc phn sau ca cun
sch na) ti nhc n nhiu trm nc ngoi ca ti, ti khng k v cc n tng du
lch ca mnh, m v cc n tng tr tu v nhng kinh nghim chnh tr thu c ni
ny ni n.


267
Princeton.
*
Tht l th ch n cc loi sinh vin kinh t tr khc nhau.
Nhiu hc sinh chu u tham gia kho hc ca ti, nhng ngi suy
ngh nhiu v nhng hin tng tri ngc khc nhau ca nn kinh t t bn
ch ngha, v sn sng mun thy mt phin bn c ci thin, chuyn
theo hng nh nc phc li. Phm vi t tng ny lm h ch n k
hoch ho, v v th h c bit quan tm: ngi nghin cu nn kinh t
k hoch t bn trong nhn nhn th no. Ti tht vui nh li, rng hai
hc sinh ca kho hc, m ch thn chng ti cng kt bn vi nhau
Princeton, sau ny thnh t n th no. Mt trong s h, Louka
Katseli, l ch nhim u ban k hoch Hi Lp vo u cc nm 1980,
trong thi ca chnh ph-Papandreou theo ng li x hi. Hin nay ng l
gim c ca OECD Development Centre. Cn sinh vin khc, Kermal
Dervis th tr thnh ph ch tch Ngn hng Th gii, ri ngi ta mi ng
quay v Th Nh K gii quyt khng hong kinh t trm trng, ni vi
khuynh hng dn ch x hi ng lm vic vi t cch b trng b ti
chnh trong nhng nm kh khn nht. Mi y ng c b nhim lm
Tng gim c UNDP (Chng trnh Pht trin ca Lin Hip Quc). y
l t chc ln nht trong cc t chc chng i ngho ca Lin Hip Quc.
Xung t Th Nh K - Hi Lp c qu kh lch s di, m v cc l do khc
nhau li bng ln ht ln ny n ln khc. L cm gic tt lnh thy,
rng trong bu khng kh tr tu ng trn cc quc gia ca th gii i hc
tnh bn c th ny n gia mt hc sinh Hi Lp v mt hc sinh Th Nh
K v cc b v ca h.
Louka Katseli, Kermal Dervis v nhiu sinh vin khc suy ngh ging
h c cm tnh vi ci cch theo hng cnh t ca nn kinh t t bn
ch ngha hin i. H khng mun th tiu h thng v thay th bng h
thng khc, x hi ch ngha. Bn cnh cc th khc cc cn bnh nghim
trng ca h thng cng sn cng ngn cn h khi cc t tng cch
mng. Th nhng , Princeton cng c mt nhm sinh vin khc.
H gi mnh l cc nh kinh t hc cp tin. H chm ch c T bn
lun (tuy khng chc, l cn k n mc nh ti c 25 nm trc, tng
cu mt). H bit, ti l ai, ti n t u, v bit c vic, cc gi ging ca
ti l v cc vn ca ch ngha x hi hin tn.
**
Bt chp iu (hay
chnh v th) chng ai trong s h tham gia kho hc ca ti. Ngc li,

*
Vi lng bit n v tnh thn i ti nh li s chm sc chu o v s gip thn tnh,
m mt ngi con ca t quc chng ta, gio s Richard Quandt, tc gi ca nhiu tc
phm kinh t vi m ni ting, dnh cho chng ti.
**
Nhiu nh tr thc s dng b ng hin tn mt cch ma mai. Theo ti tn gi rt
trng, v ti vui v dng, m khng c du ngoc kp. Ch ngha x hi tn ti v n
l th nh n l (v khng nh cc tn ca t tng x hi ch ngha ban u
tng tng).


268
mt ln h mi ti n mt cuc gp mt t hc ngoi kho ca h. H
t ra l nhng thanh nin c nim tin chn thnh v c thin ngy th.
Ti i n bui ni chuyn m khng ch c trang b bng kinh
nghim phng ng. Ngay thi gian thm M nm 1968 mt trong
nhng ci ni ca ca New Left (Cnh t Mi), California, ti lm quen
vi cc t tng ca khuynh hng ny. Cc cuc ni lon sinh vin Paris
1968 qua ri. Ti nhiu ni trong nhiu nc Chu u v trong nc,
Budapest ti cng gp nhng ngi cnh t mi, v ni th kin nhn
ni th bc tc ti tranh lun vi h ht ln ny n ln khc. S phn
i ca h i vi ch ngha x hi t lnh lm ti bc mnh, trong khi s
g b ca nn kinh t thiu ht c ni lng mt cht, v ngi tiu dng
cui cng c th c c cc mt hng m trc kia khng th kim
c, y c ngha l s ci thin no ca iu kin sng ca bao nhiu
con ngi Hungary. Trong con mt ca ti, cc bc tin v pha m rng
nn kinh t th trng khng c ngha l s phn bi cc t tng cao c,
m l s thng th ca u c tnh to, nhm ci thin cuc sng con ngi.
Khong khi ti c cun sch va mi xut bn ca nh kinh t hc
Thu in Assar Lindbeck, cun Chnh tr Kinh t hc ca Cnh t
Mi:Ci nhn ca mt ngi ngoi (The Political Economy of the New Left:
An Outsiders View). Cun sch tm tt mt cch sc tch v khn kho
nhng quan im ca cnh t mi v dng t duy t do i lp vi n.
Khi ti gp nhng ngi cp tin tr Princeton, chun b cho lp
trng ca h ti th a ra cc phn l l. Khng thnh cng. Khng c
sai vi ch ngha x hi- h ln ting-, m ci sai l, Lin X v cc nc
phng ng khc ngi ta p dng ti cc t tng x hi ch ngha ng
n. Phi lm tt Cuc tr chuyn ny Princeton, v nhiu bui gp
tng t vi nhng ngi cnh t mi ca cc nc pht trin cng
chng minh, ci m trong cc chng trc ca cun sch ny trn c s th
d ca bn thn ti khng nh: lng tin c kh nng mnh hn l l duy
l. Lng tin trong ai rt su v chn thnh, vi ngi thng ch c n
tng sng mnh no mi c th mang li bc ngot, mt c sc no
y lm lung lay tn gc r nim tin trc .
Trong thi gian chng ti Princeton ba con chng ti vi chng
ti mi a hai thng: Gbor, Judit v Andrs. Trong khi vi t cch thy
gio ti c c kinh nghim v, hc sinh M, Hi Lp hay Th Nh K ngh
g v ch ngha x hi, vi t cch cha m chng ti quan st thy, cuc gp
g u tin vi nc M l n tng sng nh th no i vi ba a tr
tui v thnh nin Hungary. Tt nhin mi a l mt nhn cch khc, v th
mi a x l kinh nghim sng mt cch khc nhau, theo cch ring ca
n. Th nhng cng c nhng s ging nhau. Hin nhin, l nh mi
khch du lch chng cng kinh ngc ngm cc to nh chc tri New
York, cc phng trng by tranh hay khu trng i hc Princeton xinh


269
p. Tt hn y ti ch nhc n nhng phn ng, m vi t cch nh
nghin cu nn kinh t thiu ht v h thng x hi ch ngha ti cm thy
l c trng. Ch t trong nhng ngy u tin hu nh chng ngu nghin
cc thc n v thc ung, m nh, tr con Hungary khng th c c.
Mt a khng th cng li c kem v th nc h ln c tn Dr.
Pepper, a khc th n n tc bng cornflakes (bnh bt ng). Mt a
th b cung v tn ca cc knh truyn hnh lm cho m hoc, v hu nh
dnh vo mn hnh. a khc th b quyn r bi nhc rock, v cc sao m
nhc, mt vi trong s by gi n cng c th nghe v xem trc tip
bng xng bng tht trong bui ho nhc. Andrs v Judit i hc trung hc
vi tun Princeton, cn Gbor th c th vi tun trong mt trng
ca i hc Yale. Trong s nhng kinh nghim sng trng, chng nh
gi hay nht c l l cc kh nng la chn t do ca hc sinh - thong hn
nhiu so vi hc sinh Hungary. n tng ca s gp g ln u vi cuc
sng M c tc ng mnh ln c ba a tr, v khi chng v nc, cn
mt t thi gian chng quen li. Tuy nhin mun hn, khi chng tr nn
chn chn hn, nh hng tr tu c ch ca nhng kinh nghim sng y
mnh ln trong chng. Ngy nay c chng, ln chng ti, cha m, cng thy
l: chuyn i M u tin gp phn vo tnh ci m ca cch suy ngh
ca chng v vo s hnh thnh thang gi tr yu t do ca chng.
Cn cn phi ni thm mt li cui i vi thi k Princeton 1972.
Nm 1974 ti nhn c li mi t i hc Princeton gi chc gio s
thng xuyn; ging nh chc m trc trng i hc Cambridge
Anh ngh.
144
Ngay c khung cnh cng hi ging; phong cch ca cc
to nh ca khu i hc Princeton, cng vin p gi nh li khng kh ca
cc trng ca Cambridge Anh v Oxford. Li mt ngh cm d - v ti
li a ra mt cu tr li t chi.


Tip tc Stanford v Washington

Hc k hai ca nm hc 1972-1973 chng ti i hc Stanford. Nhiu
loi kinh nghim sng ca ti gn vi thi k ny. Bn cnh cc mi dy
bn b gn vi Kenneth Arrow, Alan v Jackie Manne by gi chng ti
n gn Scitovsky Tibor v v ng, Erzsbet. Ngay nm 1970, i hc
Yale ti lm quen vi h, nhng thc ra trong thi k ny quan h tr
thnh tnh bn thn thit.
Tibor sinh ra v ln ln Hungary. Cha ng l mt nhn vt xut sc
ca i sng x hi v ca gii kinh doanh Hungary, gia nhng th khc
ng phc v vi t cch b trng b ngoi giao, cng nh ch tch ca
ngn hng thng mi ln nht Hungary. ng l mt qu ng c quan im
bo th. Tibor, trong khi quan h ca anh vn knh cn i vi cha m, xt


270
v th gii quan, anh kh mau chng lch khi h. Anh tr thnh ngi c
u c t do, ngi vi s ng cm lun lun theo di i sng ca nhng
ngi ngho, ca nhng ngi c hon cnh bt li, v lin quan n cc
khu vc ca th gii, s pht trin ca cc nc lc hu. Anh ln ting bnh
vc loi chnh sch kinh t ci thin tnh hnh ca cc tng lp v ca cc
nc ny.
Khi chng ti n gn nhau hn, anh sng Hoa K hng thp nin.
L mt ngi tinh t, nh nh, lun lun vui v; l s kt hp c bit ca
ci tt nht trong vn ho chu u v M. Khi vn ch trong khun kh
cc cuc tr chuyn, chng ti trao i vi nhau v nhiu ngi M, trong
khi sng rt sung tc, nhng thc ra khng bit tn hng cuc sng: khng
hay i nh ht, i nghe ho nhc, ngu nghin n fast food v v, thay cho
vic n thc n ngon v tt cho sc kho hn. Nhiu nm sau nhng nhn
thc ph phn r ny xut hin dng c h tr bi cc s liu thng k
c sp xp mt cch khoa hc trong cun sch tuyt vi ca Tibor, trong
Nn kinh t Khng vui.
*

ng tic khi , nm 1973 vn cha cp n vic phn tch hot
ng ca th trng trong cc cuc tr chuyn ca chng ti. Nhiu nm
sau, sau khi S thiu ht vit xong ri, mi ho ra l, suy ngh ca chng
ti c mt im tip gip quan trng. C hai chng ti u quan tm n s
bt i xng ca tnh th ca ngi mua v ngi bn. (Ngc vi cch
tip cn quen thuc, c khuynh hng coi cc bn hai pha ca giao dch
l hon ton i xng, l nh i xng ca nhau). Scitovsky lm r mt
kha cnh quan trng ca s bt i xng gia ngi bn v ngi mua
trong mt tiu lun sm hn nhiu ca anh: anh phn bit vai tr v ng
x ca price maker (ngi quyt nh gi) v ca price-taker (ngi chp
nhn gi). V Tibor khi , nm 1973 ti vn cha bit, rng anh a s
phn bit ny vo khoa hc kinh t. Anh khim tn cng chng nhc n
(c l v th m ti b lng qun trong cc cuc tr chuyn ca chng
ti).
Kt thc nm hc chng ti i Washington mt thng. Khi nhng
ngi ng u vn cha n thm cc nh ch ti chnh quc t
Washington. Nu ti nh k, ti l nh nghin cu kinh t ng u duy
nht, ngi t 1968 tham gia vo cng vic ca b phn nghin cu ca
Ngn hng Th gii (b cc ch cng sn ln n l c quan ca ch ngha
quc). Ti lm hai nghin cu cho h. C hai u c xut bn, v ti
m nhn vic cng b trc cng chng, rng chng c hon thnh
do s u thc ca Ngn hng Th gii.

*
C v l, k t khi cun sch xut hin, trong mt-hai thp nin cui c s pht trin
ng k M khc phc nhng mo m tiu dng xut hin rnh rnh trc .


271
Trong thi gian chng ti Washington th n ra v Watergate. Khi
ti bit kh v i sng ca Hoa K. Trc vic c New York Times
hay Washington Post cng c tc ng ln i vi ti ri. Nhng ngi
vit cc bi x lun c cng b khng tn, a phn h trnh by lp
trng t do, m ti c cm tnh, mt cch sc tch, vi logic sng sa, da
vo nhng thng tin ng tin cy. Trang op-ed ca cc t bo ny,
*
nhng
tranh lun cng khai, cc quan im i chi nhau c ng y cng
gy n tng khng km. C tc ng tng t ln ti l bn tin ti ca
knh truyn hnh Public Channel (khng mang tnh thng mi, ch yu
c ti tr bng cc khon tin hin tng t nhn), [Gi] MacNeil-Lehrer
Hour ni ting, trong bn cnh vic gii thiu tin tc mt cch khch
quan - thng c mt-mt tranh lun na. Nu l v chnh sch i ni, th
hai chnh khch trnh by kin ca ng dn ch v ca ng cng ho
ngi cnh nhau, nu l v xung t n -Pakistan, th c i s n v
Pakistan . Cc quan im i lp vi nhau, tng quan im mt, c th
nu ting ni ca mnh, v ting ni ny cng vn minh i vi i th.
Ngi dn chng trnh khng a ra lp trng, nhng t ra tt c cc
cu hi hc ba. Trong cc bnh lun v cc s kin hng ngy ti bit
c, quyn t do ngn lun, vn ho tranh lun c ngha l g. Tt c l
mt trong nhng trng ca dn ch i vi ti.
**

Nh vy khi v Watergate bt u, ti c khi nim no v, bo
ch t do hot ng ra sao. Nhng tt nhin ngay c na, ni quyn t
do bo ch t hng trm nm l phn hu c ca i sng cng dn, vn
l s kin l, rng mt nht bo li nh trng im d b tn thng ca
mt tng thng ng ght, nn cc quyn t do. Sau th vi s bn b
do dai ca ch cng an, n nh hi cc du vt, a ra nhng t gic
mi hn v mi hn. bn nc ta, cc bnh lun vin, m khng ch l
cc i din cho ng li chnh thng, m c cc tr thc c lp khng
hiu tng tn tnh hnh li a ra nhn xt, chc l nhng k cc k phn
ng tn cng Nixon, v Nixon lm du bt thi cng rn ca M
i vi Trung Quc v Lin X. Ngc li bn thn ti c kh nng
mc nht nh nhn v hiu t bn trong, ci g xy ra M. S tn
cng ng l n t pha ngc li. Nhng ngi mun tng c Nixon khi

*
Opinions and editorials, cc kin [ca bn c] v nhng lp trng ca to son.
**
Ti khng xem bo l ci v ti khng xem cc chng trnh truyn hnh v v c by
ra vi s lng khng m xu. Ci m ti ci m vi, l tinh hoa ca bo v truyn hnh
M, l hot ng bo ch c trnh cao nht. Nhng ti mau chng hiu ra, rng hai th
cng i vi nhau. T do bo ch to kh nng cho s ln ting c tnh cu ton, kht khe, s
ph phn gay gt chnh ph mi thi k nhng ng thi cng m cc ca cng trc
dng vn ho nh bn. Nhng ci ny, ng tic, l cc sn phm sinh i. Quyn t do
bo ch kt hp vi nn kinh t th trng, vi quyn t do kinh doanh, th m sn xut v
bn cc sn phm vn ho v v cho mi cc c hi kinh doanh khng l.


272
chc v ca ng ta, l nhng ngi lo ngi nn dn ch v cc quyn t do
ca con ngi b tn hi bi mt tng thng nghi ng mi ngi, c bn tay
cng rn, s dng cc phng php chm vo hay vt qu cc gii hn
ca s hp php, am m quyn lc. H tn cng khng ch v hnh
ng bt hp php trc bu c, m mun hn v c cc mu toan th
xo b cc du vt, thc y nhng ngi tham gia v cc nhn chng
cung khai gi mo, cover-up [che y], du dim cc li lm hay t
chi hon ton. C nh l chng ti theo di mt phim trinh thm hi hp
vy, chng ti ngi trc mn hnh nh b b ba m, v xem nhng li
khai lm chng v nhng iu tra ca quc hi.
Trc khi xy ra hi kt trong v Watergate, chng ti ri M. nh
vi s yn tm chng ti nhn tin Nixon t chc.


iu tit thc vt

Sau khi xut bn Anti-Equilibrium, u cc nm 1970 cng vi vi cn b
ca ti, Martos Bla, Simonovits Andrs v Kapitny Zsuzsa, ngay lp tc
chng ti bt u m hnh ho ton hc mt vi tng ca cun sch.
*

Nm 1973 cng b chung u tin vi Martos Bla trong nhm ch ny
xut hin vi u S hot ng thc vt ca cc h thng kinh t.
Nm 1973 Econometrica cng b bng ting Anh.
145

Chng ti mn n d t l thuyt v h thng thn kinh ca cc c th
sng cp cao, th d ca con ngi. Cc nhim v mc cao hn ca iu tit
(iu khin) do h thng thn kinh trung ng thc hin, cc nhim v n
gin hn, th d nh th, tiu ho, lu thng mu, hot ng t ng ca
tim, phi, d dy, rut, thn th do h thn kinh thc vt (vi thut ng
thng dng trong ngn ng y hc Anh: t tr) iu tit. C th thy s phn
cng lao ng tng t trong h thng kinh t. Nhiu nhim v iu tit
nhiu khi lp li, hu nh t ng c thc hin bi cc c ch ht sc
n gin.
Bi bo trnh by tng ny dng tng qut, ri trnh by chi tit
mt th d, dng ton hc: iu tit da trn bo hiu hng tn tr. Hy
ngh th d v mt siu th. b sung lin tc khng b i cho n khi,
gi sn phm tng hay gim do d cu hay d cung, li gp tng hay gim.
L i theo di hng tn tr ca mt hng c nhc n y. Nu hng
tn ca mt sn phm gim, th b cng t thm hng . Nu kho hng

*
Khng ngu nhin l trong phn ny ti dng ngi th nht s nhiu, bi v ti k v cc
t tng chung ca nhm tin hnh nghin cu. Simonovits Andrs trong bi bo vit nm
2003 ca mnh gi tro lu nghin cu c m t y l trng phi l thuyt iu
tit Hungary.


273
tn tr phng ln trn mc bnh thng, th hy i, cho n khi n vi i,
khi mi t hng tip, v v.v. Trong qu trnh kinh doanh bnh thng
ch cn quan st s phnh ln-p xung ca cc kho hng tn tr m khng
c tn hiu gi, l c th m bo cung cp hng u n, khng c rc ri,
cho ngi mua.
Chng ti cp n nhiu loi bo hiu. Mt bo hiu quan trng
khc, khng c tnh cht gi l tng s n hng, hay thng tin khc thn
thuc vi bo hiu ny: di ca hng [ca nhng ngi xp hng] ch
mua mt hng . Hng ch c mt di bnh thng. Nu hng ch di
hn bnh thng, th phi a ra nhiu sn phm hay dch v hn. Nu c
qu t ngi xp hng, th b cng b tr li ngun lc sang ni, m hng
ch di hn bnh thng.
*

C th rt ra nhiu loi kt lun t nhng quan st ny.
Nhiu tc gi nhn thy nn kinh t x hi ch ngha, c nh l mi s
iu tit u dn vo tay trung ng. iu ny khng ng. Thc ra - bt
lun h thng ny c tp trung cc oan n th no - nhiu qu trnh vn
c iu tit mt cch phn tn, nh cc c ch iu tit thc vt n
gin, th s c phc ho trn.
ng l, loi phi tp trung ho thc vt ny khng c kh nng phn
b cc ngun lc mt cch c hiu qu. N khng thch hp, iu khin
s thch nghi vi s pht trin k thut, vi cc nhu cu i vi cc sn
phm mi. Cho cc chc nng iu tit sau th khng th thiu cc gi phn
nh tt s khan him tng i, cng nh nhng khuyn khch p ng li
gi c, chi ph, li nhun. iu tit thc vt ch c kh nng iu phi bn
cnh cng ngh, s kt hp u vo-u ra, c cu sn phm hnh thnh
ca cung v cu quen thuc. Chng ta c th ni: n ch c th m bo s
phi hp s ng ca s thch nghi duy tr cc hnh mu bo th n nay
song n thc s c kh nng lm vic ny. Tc l, n thch hp, vn
hnh tt hay ti nn kinh t, nhng vn hnh c.
Mt trong nhng khi nim trung tm ca nghin cu ca chng ti
l kh nng hot ng (viability).
**
Chng ti mun hiu, lm sao li
c th, rng bt chp gi c mo m v cc khuyn khch sai lm rt cuc
mi ngy n vn sng qua c ngy hm trc. (Nhy qua thi gian ti
nhn xt: sau khi thay i ch trong ngn ng thng dng, nhng c
trong gii chuyn mn cng ph bin khng nh, theo s d ch ngha
x hi sp l v, n khng hot ng. Khng nh ny nghe th hay,

*
S thiu ht cn nhc n mt thng tin khng c tnh gi c ng ch na: bo hiu
tai ho. Ngi ta tr hon cc quyt nh nht nh cho n khi tai ho nghim trng
khng xy ra. Sau khi tai ho n ra, h thng qua cc bin php.
**
Kh nng hot ng c l iu kin ca tnh hiu qu. Tuy vy khng nh khng th
o ngc c. H thng khng hiu qu cng c th c kh nng hot ng c.


274
nhng khng ng. Cc qu trnh c bn ca h thng hot ng cho
n ngy cui cng, ngi ta n ni lm vic ca mnh v lm vic, h
phc v nhng ngi mua trong cc ca hng, h dy tr em trong trng
hc, chm sc bnh nhn trong bnh vin v v. v. H thng khng hot
ng tt, cc c im ri lon chc nng ca n lm yu h thng, cc
tn ca n b lung lay, n khng cn c th chng li p lc bn ngoi
v chng ta cn c th tip tc lit k phn tch thc s cc l do sp
. Th nhng t u n cui n c th tho mn cc nhu cu c bn
ca kh nng c th hot ng c). V sao? Cho cu tr li, l khng
ngh n cc ch th k hoch trung ng, cng nh n tc ng cnh
co ca s p bc. iu tit thc vt cho phn ng k ca cu tr li.
Tuy chng ti tp trung vo kho st nn kinh t x hi ch ngha, thc
ra ni dung ca chng ti ch qu cc ng ranh gii ny. Trong mi nn
kinh t tn ti s iu tit thc vt, v trong mi nn kinh t s iu tit ny
thc hin phn ng k cc chc nng iu tit s ng, c bn.
Khi thit k mt vi m hnh chng ti xut pht t tng, rng s
iu tit mt s qu trnh s ng ca nn kinh t hi ging c ch, m th
d ngi ta s dng trong cc nh iu khin si m trung tm.
chng ta chnh nhit k nhit trung bnh mong mun. Hy gi nhit
ny l chun ca nhit . Nu nhit tht cao hn chun, th ct si
trung tm, nu nhit st, thp hn chun, th bt si trung tm v nhit
tng ln. Chng ta gi vic ny l iu khin theo chun. Chng ti thy,
rng nhiu loi qu trnh ca nn kinh t (thm ch, ca cc lnh vc phi
kinh t ca x hi) c iu chnh bi loi c ch nh vy. Chng ti
khng tho lun, cc chun hnh thnh ra sao. Th nhng khi chng c
cho trc, th iu chnh theo chun c kh nng hot ng c.
Hng trm loi kinh nghim chng t, rng tn ti cc chun, v rng x
hi li nhng ngi v cc t chc lch khi cc chun bng nhng cch
khc nhau tr li quanh cc chun. Chng ti thy iu ny quanh chng
ti trong ch ngha x hi, m n chng my khi chu cho ngi ta nh
ra khi hng, cho ng x ca h lch khi tiu chun. Chng ti tin,
rng y l hin tng tng qut hn nhiu, hin tng cng c biu l
theo nhiu cch khc nhau trong cc h thng khc na.
*
Chng ti cng
b cc kt qu nghin cu ca mnh u tin trong cc bi bo tp ch, ri
chng ti tng kt trong mt cun sch. Cun sch ny c xut bn

*
Mt c ch iu tit thc vt khc cng c bit n, trong bin s c quan st ch
c th chuyn ng gia cc cn di v cn trn xc nh. y l cc gii hn dung sai
(tolerance) ca h thng.
Nh nghin cu Ba Lan-Php, Irena Grosfeld, khi mi vo ngh (t c ting
ln v chuyn mn) pht trin cc m hnh ton hc ca cc c ch hot ng vi cc
gii hn dung sai. C ch ny hot ng trong phm vi ht sc rng khng ch trong lnh
vc kinh t theo ngha hp, m c trong chnh tr v trong iu tit ng x x hi na.


275
mun hn giai on c nu trong u ca chng nhiu, vo nm
1981, vi u iu tit m khng c cc bo hiu gi.
146
Lin quan n
n y b cng tng kt cc nhn xt ca ti lin quan n ton b nghin
cu ko di trong thi k gn mi nm. Nu o cc kt qu ca chng ti
ch bng hng ca cc bi bo cng b hc thut, th khng c l do
chng ti khng hi lng. Cc tp ch c uy tn cng b cc bi bo ca
chng ti, mt trong nhng nh xut bn uy tn nht, North-Holand cng b
cun tiu lun ca chng ti trong lot sch xanh
*
ni ting ca n.
147

Tuy th ti vn khng th lm thinh, rng ti mong i d m ln hn,
khi hng nghin cu ny c khi ng.
**

Theo phng on ca ti vic ny c th c nhiu l do. Mt l do l,
phn ln cc nh kinh t hc nghin cu so snh cc h thng x hi-chnh
tr-kinh t quan tm hn n nhng nghin cu, trong c mt lng
thc h-chnh tr no y, hay ch t c ting ngn ph loi nh th. Th
trng i li k hoch ho tp trung, gi c i li cc mnh lnh, tp trung
i li phn tn - y l cc ti thc s hi hp, bt lun nh nghin cu
ng bn no i na trong chnh tr. Loi hin tng tn ti trong mi h
thng, t lm cho cc nh soviet hc, cc nh kinh t hc chuyn v nghin
cu ng u hay Trung Quc xao xuyn.
***
Li gii thch ny c bit hp
l i vi cc nh nghin cu (cho d bn trong th gii x hi ch ngha,
hay ngoi) chng i li h thng cng sn. H thch thy cc m hnh
gii thiu nhng bt bnh thng ca h thng x hi ch ngha (v trong
cc cng trnh khc ca mnh ti cng to ra cc m hnh nh th). H t
quan tm hn nhiu n l do, v sao nn kinh t x hi ch ngha li c kh
nng tip tc sng qua ngy on thng bt chp cc c im lon chc
nng ca n. (Chnh trong quan h ny th b ng thc vt-vegetative-lay
lt t ra trng n th no).
+

By gi hy xem xt mt phn nhm khc ca ngnh kinh t hc: cc
nh l thuyt. Ti cn c th hiu d dng vic, th d Vin Khoa hc
Kinh t cc nh nghin cu l thuyt c c cm vi vic ng dng cc
phng php ton hc l nhng ngi theo di nghin cu ca chng ti

*
y l lot sch c u Contribution to Economic Analysis, m cun sch ca chng
ti l cun th 133.
**
Ti y, khi i snh gia nhng mong i v vic thc hin ti ch c th ni nhn danh
bn thn ti. Ti khng bit cc thnh vin khc ca nhm c chia s kin ca ti hay
khng.
***
C th l, trong gii ny c rt nhiu nh kinh t hc, nhng ngi b b my ton hc
c s dng trong cc tc phm ca chng ti lm cho hong s. Ti s cp ngay n
vic lm r chuyn, cc nh kinh t hc sn sng c cc tc phm c vit bng ngn
ng hnh thc ca cc m hnh ton hc, th li khng thch cch tip cn ton hc c bit
do chng ti p dng.
+
Vegetative bn cnh ngha l thc vt, cn c ngha l lay lt na, N.D.


276
vi tm tnh ri bi. Nhng chng bit v sao li khng gy ra ting vang
ln hn trong cc gii Hungary v nc ngoi, nhng ngi m bn thn h
cng l cc tn ca phn tch l thuyt c hnh thc ho? Khng th
bin bch c bng vic, h khng c c hi tm hiu, bi v
Econometrica hay cc cun sch xanh ca North-Holand thuc v cc tp
ch v sch c thng xuyn ca h. C tc phm ca ti, m s thiu
vng ca hnh thc ho ton hc cn tr hay gy kh khn cho vic chp
nhn. y khng phi th, bi v chng ti trnh by cc tng ca
mnh bng ngn ng ca cc m hnh ton hc, vi s hnh thc ho hin
i - thm ch ti c th ni sang trng.
Theo ti c l phi tm li gii thch trc tin trong b my l thuyt.
Trong cc tc phm ca chng ti khng c cc tiu chun ti u. Chng
ti khng ni v, nhng ngi tham gia ca nn kinh t c cc hm tho
dng ca h hay khng, c cc mc ch, m h mun t hay khng.
Chng ti nh x ng x ca cc tc nhn ca h thng kinh t bng cc m
hnh n gin hn, mang tnh s ng hn (v v th c hiu lc tng qut
hn xt t nhiu quan im). Xung lc nh th no tc ng n ngi
ra quyt nh, m anh ta phn ng li vi s u n no . B my ton
hc c s dng ph hp vi cng thc (xung lc phn ng) n gin
ny: cc phng trnh vi sai hay vi phn.
*
Chng ti khng tm cc li gii
ti u, m tm xem, bn cnh c ch iu tit cho trc, h thng c cc
qu o ng c th c duy tr hay khng, v nu c, th cc tnh cht c
trng ca chng l g. Nh th cc m hnh ca chng ti mun nh x cc
nh lut chuyn ng n gin ca h thng kinh t hay ca h thng con.
Thc ra chng c nhiu nt ging vi cch nhn nhn, m nhiu khoa hc t
nhin p dng.
n su trong u c cc nh nghin cu ca cc tro lu chnh ca
khoa hc kinh t, v trong c bit trong u c cc nh kinh t hc l
thuyt s dng cc phng php ton hc, ci thi quen ngh nghip, rng
khng c m hnh m khng c ti u ho. Khng c kinh t hc vi m c
ngha nu chng ta khng ni, hm tho dng ca nhng ngi ra quyt
nh l g. Bt buc phi chng minh, rng s u n v m no y ph
hp tt vi vic t c s vi m, hy hiu l, vi cc iu kin tn c in
lin quan n ngi ra quyt nh duy l ti a ho tnh tho dng. Trong
cc thp nin gn y i hi ny khng nhng khng du i, m cn tr
nn gy cn hn. qua ri cc tnh trng li lng, khi vi cm hng
keynesian trn c s quan st kinh nghim thun tu c th ni v, mt
xung lc (th d nng li st ln) th gy ra phn ng nh th no. Hy

*
Cc h phng trnh vi sai hay vi phn trc cng c dng trong kinh t hc, nhng
ch yu cho cc mc ch ca cc m hnh kinh t v m. Cc tiu lun ca chng ti
m hnh ha cc qu trnh kinh t vi m bng b my ny.


277
chng minh, rng s u n quan st c c ph hp vi c s l thuyt
tn c in ca ng x vi m hay khng! H m hnh ca chng ti trt hn
khi k lut nghim khc ny, khc hn th gii ca nhng c s l thuyt
quyt nh chnh thng ny.
Tnh hnh lm mt hng- nhng c l khng v vng. Ti khng phi
mt mnh, m nhng ngi khc cng chia s nim tin ca ti, rng tnh
trng c quyn ca mt l thuyt hp v c hiu lc hn ch sm mun
cng km hm qu trnh nhn thc. C th gii thch tt nhiu th xut pht
t cc trng thi vi m gio iu. Th nhng gii thch nhiu hin tng
khc ca nn kinh t v ca x hi, th s t c s ny hoc l qu kht khe
khng cn thit (th d v vic ny l iu tit thc vt), hoc chnh l s
nh lc hng. (y l tnh hnh th d trong kho st lnh vc chnh tr,
cng nh cc quan h gi chnh tr v kinh t). V nu nhiu ngi cm
thy th, th sm mun nghin cu cng bt ph ra khi cc gng xing
ny.


B my thch nghi cc cch

Nm 1974 ti vit mt tiu lun vi nhan B my thch nghi cc cch
(di y ti nhc n ngn gn nh Cc cch).
148
Tiu lun ny ng
trc nhiu tng ca cun S thiu ht. Tn ca tiu lun rt trng. Th
nhng trong vn bn vn cn nhiu vng v, dng t duy vn trng thi
cha chn, b my khi nim vn ch mi xong mt na. Trong qu trnh
tho lun vin mt vi ngi thy cc gi tr ni ti trong Cc cch,
nhng tiu lun cng nhn c nhng ph phn kh chu, th bo. Trong
vic ny, ng nghip Erds Pter ca ti i u.
Ti nhc n tn anh nhiu ln ri. L mt ngi i thoi l th, khi
ln u tin, nm 1955 ti vo vin v chng ti tr thnh nhng ngi
cng phng. Mt thi gian ti c phn v vi anh vi t cch cng tc
vin ph. Mun hn chng ti kh tch xa nhau, c bit khi, anh l mt
trong nhng ngi u tin vo li ng nm 1957, cn ti th ln trnh vic
ny. Tuy nhin quan h ca chng ti vn thn thin.
u c Pter sc nh dao co. Trnh Marxist ca anh kt hp vi s
hiu bit cn k ti liu phng Ty, trc ht l Keynes. Anh l mt s kt
hp c bit ca tnh ci m tr tu, ca cch nhn ph phn tnh trng chnh
tr-kinh t hin hnh v s gn b v iu kin vi t tng cng sn.
Khng phi mt ln anh b xp ra ra, cn b khai tr ra khi ng mt thi
gian, th nhng anh mt mc kin tr cho n khi cht.
Nu anh khng thch mt tiu lun, anh khng n thun ph phn, m
bi lng tm vt theo ng ngha ca t. lm vic ny anh s dng
khng ch cc cng c ca l l duy l, m ca c li ch nho ngo mn


278
na. c ngi anh hc kiu cch ny, hc t Marx, Lenin nhng v
khon ny c l anh cn vt cc bc thy ca mnh. Tuy vy ti bt gp
loi tnh c dm tr tu nh vy khng ch gia nhng ngi Marxist, m c
cc gii khc na. C ngi thc s khoi tr ra ri cng trnh, h nhc
tr tu ca ngi khc. Ti cng kinh tm s tn st d man kiu Erds, khi
anh ta chn cng trnh ca ngi khc. By gi Cc cch ca ti b tn
cng.
Ti vt qua chuyn ny. D sao ti c th bit n s ph phn ca
anh na. Tt l, ti khng a cng trnh mi xong mt na ny cho nh
xut bn, v mun hn ti cho xut bn cun S thiu ht chn mui hn
nhiu. Nhng nh nghin cu sn sng xem xt li k lng cng trnh
ca mnh, th khng cn phi lm nhc v mt tr tu.
*
Li ph phn c l
cng c th c ni theo cch, nh ph bnh, bn cnh s phn tch cc sai
lm, nhn ra v nhn mnh nhng kt qu v gi tr mi lo ln trong cng
trnh, v ch yu l trin vng tim n trong n (nu thc s l cng trnh c
trin vng), v khch l nh nghin cu tip tc suy ngh, din t li.
Sau s ph phn tn nhn nh nghin cu phi cn rng li v khng
khng mt mc, nu khng mun b lm mt hng vnh vin i vi vic
tip tc cng vic. Ti vui l, trong ti c s quyt tm v nim tin vo
tnh ng n ca vic nh hng cc cng trnh ca mnh cn thit cho
vic ny.
Song song vi Cc cch ti cng hng dn mt nghin cu khc.
Nghin cu ny l vic lm qu tham vng mun xy dng m hnh m
phng v m khng l da trn cc s liu Hungary. Vic nghin cu b
mc kt, b b gia chng. Ti tic cng sc to ln, m ti b vo, v c
l cn hn th l tic sc lc, m cc ph t tr ca ti, trc tin l Gcs
Jnos v Lack Mria, dnh cho nhim v ny.
Nu phi m t c trng hnh mu ng x nghin cu ca ring ti,
th vic ny c th c minh ho bng giai on 1971-1976. Cng vic ca
nhiu nh nghin cu phng Ty d hn, khi kho st mt vn no
ca nn kinh t t bn ch ngha, bi v c sn ci kt cu t duy, m anh
ta phi t thm vin gch ca mnh vo. Cho gii thch ca h thng x hi

*
C th ni ln cu hi: v sao ti li khng b qua n tng c ny vi mt ci nhn vai
hay vi mt cht t chm bim. Ti s khng chn thnh vi bn c, nu ti lm iu ny.
Mi y ti c c cun sch ng tham kho ca D. Draaisma v bn cht ca tr nh. C
th ch ra rng, tr nh con ngi lu gi vi sc nt c bit nhng tri nghim ca s
b lm nhc, a phn chi tit v chnh xc hn cc giy pht thnh cng v vui sng
nhiu. C v l - Draaisma vit (2003, tr. 169)-, c nh l nhng s nhc m n ra gia
nhiu k nim khc, hay cn ng hn: c nh chng khng co li cng vi cc k nim
khc. Chng gi nguyn kch thc ban u ca chng, m c mu sc, hng v v sc
nt ca chng na. Ngay c vo tui gi chng vn cn hon ton sng ng m l ra c
n ny tt hn chng ta dnh cho cc k nim khc.


279
ch ngha, th khng c ci kt cu sn nh vy. Ai mun t n s hiu
bit tht s, ngi phi i trn nhng con ng cha h c ai i v
hu nh khng th trnh khi l, cng lc vo ng ct, t phi quay li,
v phi tm con ng mn mi.
Ti tin, ti c th ni: ti khng nn ch tm cc con ng mi. Ti
ng thi bt tay m nhn nhiu cng vic, m bt c vic no trong s
c th chim ht ton b thi gian ca mt nh nghin cu mt cch d
d cho mt thi gian di. Ci c vn trong cung cch lm vic ny l, b
rng tuyn u ca s tin ln. Ti chng c l do xu h v s lng ca
u ra nghin cu, cng chng v cht lng. Th nhng t l u vo-u
ra, nhn li, th khng khip. Ti c nhiu tc phm c cng b, th
nhng cng c nhiu bn sn phm b nh li, trc khi tr thnh chn
cng b. Nhiu n ca ti c nhiu cn b tham gia b gin on. Nhiu
kt qu ca nhng nghin cu song song va c lit k cui cng cng
c gi mt cch hu c vo S thiu ht - ngc li nhng kt qu khc
th b mt vnh vin. Nh khi nh iu khc bt u cng vic ca mnh trn
mt khi cm thch qu ln: qu nhiu vt liu c gi tr v thi gian b mt
i, cho n khi tc xong bc tng.
Khng phi by gi ti mi nhn ra iu khng may ny; ti bit r
n t lu ri. Dng nh, ti v vn khng c kh nng thay i n. Ht
ln ny n ln khc, cho n tn nay, ti nhn thy s lng ph tng t
mnh.


Chng ti xy nh mi

Trong khi ti thc hin cng vic nghin cu ca mnh vi s hng hi ln
lao, mt loi cng vic khc chim mt nhiu sc lc ca chng ti: xy
nh . Nm 1974 vic xy nh chung cho chng ti v bn gia nh khc
hon thnh. Hnh thc php l-t chc, theo cng vic din ra, khi
ngi ta gi l: vic xy dng c hon thnh theo thit k ring. Vic
ny c ngha, rng khng c nh thu chnh, m mi mi u dn vo
tay ngi y. Vi t cch nhng ngi ch tng lai ca ngi nh bn thn
chng ti thu cc chuyn gia: cc th th cng c giy php ca chnh
quyn hay cc th [lm] chui thuc nn kinh t ngm. Cng chng ti
phi kim phn ln vt liu v thit b.
Theo tin trin ch ca cng vic, v ti v ti ngy cng tr thnh cc
nh qun l xy dng bt c d. Chng ti i mt vi chuyn: c ngha l
g, nu hu nh khng th kim c vt liu cn thit; nu cn mua gch
nung gi hay gch men p tng phng tm, dn xp, chy cht di dng -
chng no t ra l khng th trnh khi - chu nhng tho hip kh chu v


280
cht lng.
*
Chng ti i ht tt c cc giai on ca vic mua xy ra
trong nn kinh t thiu ht, m sau ny S thiu ht xp vo trt t t
duy. Chng ti c th la chn gia tm kim, ch i, thay th bt buc
do thiu gy ra hay t b nh mua. Bn cnh s thiu cc sn phm bn
thn chng ti nghim thy, thiu sc lao ng c ngha l g, khi lc th th
ny lc th th kia khng c mt, v v th ton b vic xy dng b gin
on. Chng ti phi pht hin ra, s thiu ht gy ra tham nhng nh
th no. Chng ti hc c, nh my no cn cho th kho bao nhiu,
chng ti c th nhn c vt liu b thiu, v vin chc ph trch c thm
quyn ca u ban qun, ngi s cp cc giy php, thch loi ru c nhc
no.
**

Trong cc nm ny ti kh thng xuyn i phng Ty. Mi ln ti
u i vi mt danh mc mua sm trong ti. Danh mc khng c son
theo, ci g l ci nc ngoi r hn trong nc, hay ci g l ci ng
mua, bi v l mt mn c trng c bit ca a phng. Quan im ch
o ca danh mc l: ci g khng th mua c nh, nhng c th
kim c trong mt nn kinh t th trng hot ng bnh thng.
i vi ti mt kinh nghim sng Moskva din t mt cch tng
trng s khc nhau xut hin trong mi quan h gia ngi mua v ngi
bn. Ti cc sn bay na pha ty ca th gii cc xe taxi ng xp hng.
Cc hnh khch ln lt ngi vo taxi, xe ny sau xe kia, v bo li xe, h
mun i u. Moskva thi thong c mt taxi . Cc hnh khch x nhau
n, v hi li xe: taxi i u. Nu ch m ngi li taxi chn m ph hp
vi ai , ngi y ngi vo. Ai xc nh ch ca ng i: hnh khch
hay li xe taxi?
Mi ngi u c nhng kinh nghim sng loi nh th v nn kinh t
thiu ht, m lin tc c. Ti ni chuyn vi bt k ai, t nh nghin cu
khoa hc n c qut dn, t gim c x nghip n li xe, u y nhng
mu chuyn lin quan n nn kinh t thiu ht, nhng ni bc dc nho nh
v nhng th thch to ln. Nhng ci ny u ng li trong ti, v chng
hin ra, khi ti ngi xung vit cun sch v thiu ht.



*
cn phi huy ng n cc mi quan h ca m v ti sng Szolnok, b mua
cho chng ti mt ci bn tm. B ch c th kim c bn tm loi hai, hi b li, ri sau
phi ch t khong cch 100 km v Budapest.
**
Kenedi Jnos vit mt cun sch nh nht k v nhng kinh nghim tng t thu c
trong qu trnh xy dng c th. Mt cch hm hnh ng chn khu hiu mt thi ca
Rkosi Mtys lm nhan cun sch: Tid az orszg, magadnak pted (t nc l ca
bn, bn xy cho chnh mnh). Cun sch xut hin trong lot Cc Tp Sch mng
Hungary do kiu dn Paris xut bn.


281
Ci cch theo hng th trng - vi con mt ca cc Maoist Calcutta

Nm 1975 theo xut ca cc nh kinh t hc n , ti cng v ti, i
n mt chuyn nghin cu v thuyt trnh hai thng. Ti c th dnh c
mt chng cho n tng sng ny, nhng ti ch la ra mt tnh tit.
T cc s liu thng k ti bit r trc khi n n , t nc
khng l, c nhng truyn thng vn ho tuyt vi ny ang u trong
pht trin kinh t. Ti bit cc nh kinh t hc n xut sc; chng ti
kt bn vi Chakravarty, sau ny l ch nhim U ban K hoch, trong
chuyn i Anh u tin ca ti nm 1963, vi Shrinivasan (hay nh cc bn
ng gi l T. N.) nm 1968 Stanford. H gii thch trc cho ti nhiu
th, trc khi h hng dn ti n . Th nhng li ni v ch vit l
khc ci con ngi thy bng chnh mt mnh. Thc s gy sc, khi ti thy
cc gia nh sng trong lu ti tn c dng trn ra va h Calcuta, thy
nhng ngi n b ra ni niu bng nc cng bn thu, thy nhng
ngi sp cht nm di trn ph. Cc chuyn gia ni rng, Calcuta l thnh
ph ln cht chi nht n , ni s khn cng th hin mnh m c
nht.
ng cng sn n khi tch ra lm i. C mt cnh thn
Moskva, rt chm chp, nhng xt cho cng vn ci cch, c cm tnh vi
Lin X v mt cnh Maoist cp tin, cch mng, thn Trung Quc. Trong
cnh sau c cc nhm khng khng chn bc dng nhng cng c ca
ch ngha khng b. Calcuta l trung tm tinh thn ca cc Maoist.
Ti trnh by mt lot bi ging, nhng c bit tranh lun ca mt bi
ging lu li trong tr nh ti.
*
Ti ni v ci cch Hungary nm 1968
v v cc th lng nan ny sinh trong qu trnh thay i. Trong tranh lun
nhiu ngi pht biu gay gt hay ng hn ti c th ni: phn n -
bc b mi tng dch chuyn h thng x hi ch ngha theo hng kinh
t th trng. Chng ti th chp nhn h thng tem phiu, cc khu phn eo
hp, s thiu ht nhng hy mi ngi c cung cp ging nhau theo
tem phiu! Chng ti phn i s v t chc ca th trng! H khng lp
lun ng h nhng u th t chc ca nn kinh t k hoch; h sn sng
tin, rng lin quan n vic c th ny sinh nhng kh khn. H khng
quan tm n, chnh sch kinh t v m nh th no v nhng khuyn khch
kinh t vi m nh th no s lm tng sn xut v tng cung. Ci thc s
lm cho nhng suy ngh v cc xc cm ca h bn tm l, s cng bng
ca phn phi. Ti hon ton hiu, rng ai sng gia s khn cng ca
Calcuta - cho d l gio s i hc i na-, cng nh nh vy. Khi cng
th, by gi ti cng tin, rng con ng bn vng dn ra khi i ngho

*
Khi ln u tin ti th trnh by dng t duy, m sau ny ti din t trong bi bo
ca ti c nhan Tnh hiu qu v o c x hi ch ngha.


282
dn qua khng phi ci cch phn phi, m l qua ci cch sn xut. H
thng tem phiu chia u s khn cng cho tt c mi ngi tm thi c th
lm yn cm gic cng phn v chn l, nhng chng gii quyt c g c.
Cuc tranh lun c tip tc mun hn ti nh ca mt gio s,
trong phm vi hp hn, by gi trn bnh din chnh tr. n khi l
nc ang pht trin duy nht, trong c nn dn ch ngh vin hot ng.
Chnh ph c phe i lp hp php, trong cc cuc bu c c th h b ng
cm quyn, bo ch c th ph phn nhng ngi ang cm quyn, to n
c lp vi cc ng v vi chnh ph. Th nhng nhng k th cp tin
ca ch ngha t bn mit th ni v iu ny. Nhng ci khung rng ca
nn dn ch hnh thc ng gi g, khi hng triu ngi b i? Tt hn th
c nn c ti, nhng hy phn phi cng bng v nh th ng bao gi c
nn i na, hn l dn ch t sn so rng v cng vi n l s khn cng
ca s ng v nn i.
Nhiu nm sau mi t ra l, Trung Quc di thi cai tr ca Mao
c nn i lm cht hng triu ngi. S hu x hi ch ngha, nn kinh t
k hoch khng c kh nng ngn cn s hu dit khng khip. Ch
c ti ch thch hp, h giu kn bin c rng rn trc d lun
Trung Quc v quc t, v bng vic cng ngn cn ngay c s lm nh
bt tai ho.
Trong thi gian ti thm n ti vn cha bit t g v tt c chuyn
ny, m l ra l mt l l quan trng trong cuc tranh lun. Chng ti
tranh lun, nhng khng thnh cng thuyt phc ln nhau.


283
Chng 13

BC TRANH HNH THNH

1976 1980

S THIU HT




u ma thu 1976 chng ti n Stockholm mt thi gian di, gio s
Assar Lindbeck mi ti n Vin Nghin cu Khoa hc Kinh t Quc t
ca i hc vi t cch nh nghin cu c mi. Cuc sng ca chng ti
bt u vi cc im g. Mt thi gian di chng ti khng kim c nh
ph hp, chng ti cm thy khng thoi mi trong phng khch sn. Ti
qun tu in ngm cc tp h s dy, trong ti thu thp cc v ghi
chp v cc ti liu c nghin cu qua nhiu nm. Thi tit cng tr
nn ngt ngt lc y, vo ma thu Skandinave. Mt bui sng ma gi,
trn ng n i hc ti o ln: thi ng Stockholn na, tt hn hy
v nh.
Tht tic nu lm th.
*
Th k sn lng gip ca vin, Birgitta
Eliason, vi s dn xp khng mt mi, cui cng tm c nh m
cng cho chng ti. Cc cun v ca ti cng tm li c. Mi trng
Stockholm to ra cc iu kin l tng theo nh gi ring ca ti- cho
giai on c kt qu nht trong s nghip nghin cu ca ti; cun sch ca
ti c nhan S thiu ht sinh ra y.


Mi trng gy cm hng

By gi c nhiu tranh lun trong i sng khoa hc v, phi ti tr cho
khoa hc th no. Ni vic phn chia cc cng c tin t nm trong tay cc
b my nh nc hay lin quc gia, ch quan liu thng nht
quyt, rng nh nghin cu xin tin hy a ra mt k hoch d n; hy
ni trc mt cch chnh xc, mnh mun lm g, m nhn thi hn v n
thi hn xc nh hy giao sn phm. Ngy cng nhiu qu ti tr cng
v t nhn cng bm ly cch lm tng t.

*
Nu lc chng ti quay v, th con gi chng ti khng ly chng Thu in,
khng sinh hai chu Thu in-Hungary ca chng ti, Zsfi v Anna. May l, chng ti
khng theo cm tng u tin gy chn nn.


284
Nu gi nh ngi ta mun sit cng vic Stockholm ca ti vo
ci ging-Prokrustes
+
ny, chc ti tht bi. Trc khi n Stockholm,
ti khng bit din t chnh xc ti ca d n ca ti. Trong u ti
ln vn din t chung i loi nh: Suy ngh li Anti-Equilibrium. Cn
vi tun yn tnh, v s n nh hon cnh ca ti Stockholm, ti
hnh thnh r nt hn trong ti. May l nhng ngi trao nhim v cho ti
l nhng ngi rng lng hn cc nh quan liu c nhc n rt
nhiu. H mi ti khng phi thc hin mt d n, m h ng , ti
mun lm g th lm.
Ti lm vic nhiu - nh, trong nh ca ring ti. Ti ch thi
thong mi vo vin, khi cn gii quyt g , hay ai c mt thuyt trnh
hay. Ban u h mi 12 thng, khi ti khng xong v yu cu ko di 3
thng, h cho ngay m khng h do d.
nh, cng vic c tin hnh tch khi nhng ngi khc, c b
sung mt cch may mn bi mi trng tr tu si ng v l th.
*
Ti c
th ni chuyn vi cc ng nghip c hiu bit rng. Ti t nguyn m
nhn ging mt lot bi i hc v nn kinh t x hi ch ngha. Cc sinh
vin sau i hc, cng nh cc thy gio ngi ln gia cc sinh vin l
cc i tng th nghim, m ln u tin ti th, xem nhng suy ngh ca
ti gy ra nhng phn ng nh th no trong h. Sau mi bi ging h quy
quanh ti, vi s sn lng gip thn thin h a ra nhng nhn xt v
kin ngh ca h.
Sau ny mt vi bn c - bit c t li ni u ca cun sch, rng
ti vit Thu in hi, c thiu mi trng ng u, thiu kinh
nghim sng c nhn hng ngy hay khng, khi ti vit v nn kinh t thiu
ht v h thng x hi ch ngha. Khng! Khi ti n Stockholm, nhng
kinh nghim sng tch t trong ti. Ci m ti thc s cm thy cn
trong khi vit, l s yn tnh, l s ng xa cc xung t cay ng, cc cuc
ng u nhiu khi nh nhen ca cuc i, xa s li ko y-, xa nh
hng lm sn tc gy ca cc tin tc hng ngy.

+
Theo thn thoi Hi Lp, Prokrustes l k bt lng huyn thoi chuyn gi v hiu khch
cm d l khch, ri sit h vo ging ca hn v ct hay ko ngi h cho va
ging ca hn.
*
Trong chng trc ti nhc n, rng ch theo di i sng x hi M l trng
hc dn ch i vi ti. Vic ny c tip tc by gi Thu in. Cnh mt th tng
Olof Palme xut hin trn mn hnh l cnh khng th qun c. Sau 44 nm cm quyn
ca ng dn ch x hi, ln u tin ng thua trong cc cuc bu c. Chc chn l
mt s kin chn ng i vi ng, nhng ng hon ton ghp mnh vo k lut. Vi n
ci trn mt ng tha nhn s tht bi, v tuyn b theo cch t nhin nht, rng s
chuyn giao quyn lnh o t nc cho nhng ngi thng. Khi hn su vo trong ti:
cch d nht nhn ra nn dn ch l, c th h b chnh ph bng con ng vn minh,
v chnh ph sn sng chuyn giao quyn lc.


285
Trong chng trc ti k v nhiu n tng sng - v cc ti liu
c, v cc tranh lun, v nhng kinh nghim c nhn -, nhng ci dng
nh chun b cho cun sch. Thm ch, s quan tm n nn kinh t
thiu ht trong suy ngh ring ca ti thc ra cn ngc tr li xa hn rt
nhiu, bi v ngay lun vn ph tin s ca ti dnh hn mt chng cho
vn ny. Sut hai mi nm ti quay li vn ht ln ny n ln
khc, t nhng mt khc nhau. Th nhng tt c cng vic nhiu nm ny
ch to ra cc on, cc ming, c lu gi chng cht ln nhau trong u
ti. Tuy vy, by gi trong s yn bnh ca cuc sng ca chng ti ti
Thu in, bc tranh bng nhin c hnh thnh t cc ming khm y.
Khi ti bt tay vo vit cun sch, ti tin vi tc chng mt: thng
mi tun xong mt chng.
*
Nhiu th hu nh c sn trong u ti, ch
cn vit ra. Nh khi khc cng xy ra vi ti, theo nhp ti tin bc,
nhiu vn c sng t trong ti trong qu trnh vit, cc mi ph thuc
ln nhau nh th no.
Nhiu tc phm kinh t hc trc y ng chm n vn ca cc
hin tng thiu ht c th quan st thy trong nn kinh t x hi ch ngha.
Ngi ta dnh c l mt vi on trong cc bi bo, i khi c mt chng
cho ch trong mt s cun sch. Th nhng, S thiu ht l cun chuyn
kho u tin, dnh ton b bn v vn ny. Khi son cun sch, bng
n soi ti tm kim cc tc phm, m ti c th dn chiu n nh cc ti
liu tin . ni ti tm thy lc c cc tin bi l thuyt, , theo cc
quy tc ng n, ti ghi cc dn chiu vo vn bn. Cng tng t trong
cun sch ti lit k nhng ngi cho cc li khuyn hay hp tc
trong nhng nghin cu chun b, v ti t li cm n s gip ca
h.
**
Nh th ti khng khng nh, rng tt c cc tng xut hin trong
cun sch u do ti ngh ra hay m t ln u tin. Nhng ti c th khng
nh: v c bn khng phi cc lp lun do nhng ngi khc trnh by
trc v ti ny gy cm hng cho ti. Ti khng bit a ra mt tc
phm duy nht no, m ti c th ni: y, tc phm ny l tc phm, m S
thiu ht l s tip tc ca n. Rng c cc tc phm c nh hng gin tip
mnh m ln vic vit S thiu ht, th d cc cng trnh ca Marx, Keynes,

*
Ngay khi xong mt-mt chng, Zsuzsa lp tc c v bnh lun. Thi quen ny bt
u hnh thnh trong cc nm trc khi vit S thiu ht, nhng vo thi gian vit cun
sch mi n tr nn cng nhc n mc, ti khng th hnh dung c vic thc hin
mt cng trnh mi m khng c vic ny. Cho mi chng v ti thng mt hp ko
plarin (ko bc scla) ngon ca Thu in. (Khi ti vn cha phi king v
cholesterol). C th, vic ny cng nh hng n nhp vit?
**
Hai ph lc ton-kinh t gn vi cun sch. Jrgen Weibull v Simonovits Andrs
cng tc vit cc ph lc ny vi t cch cc ng tc gi.


286
Hirschman, li l vn khc.
*
Trong cc chng trc ni v nhng
nh hng ny ri. Th nhng cc tc phm ny khng ni v s thiu ht
kinh nin tn ti trong h thng x hi ch ngha.
Khi vit cun sch, nh hng lnh ln ti tt c kin thc l thuyt,
m t 1955 ti thm nhun c t cc ti liu c ca ti, t nhng
nghin cu kinh nghim Hungary, cng nh t cc cuc ni chuyn c
nhn, t vic nghe cc bi thuyt trnh, t cc tranh lun cc hi ngh, t
nhng kinh nghim nc ngoi mt thi gian di hn. S tp trung qu
mc c vit bi mt nh nghin cu ngy th quan st vi con mt m;
cn S thiu ht th c vit bi mt nh kinh t hc chuyn nghip,
mt thnh vin c chun b thng xuyn ca chuyn ngnh, ngi by
gi hiu tng tn hn th gii kinh t, x hi v chnh tr vi s gip
ca cc ti liu chuyn mn v trn c s kinh nghim sng ca ring mnh.
y ti quay li mt pht n ci ti nhc ti u chng: ti
mang theo mnh n Stockholm cc s ghi chp nng hng k c hnh
thnh trn c s cc ti liu ti c. Th thc, trong khi vit cun sch
hu nh ti khng ng n cc ghi chp ny. Ti cng quen lm tng t
nh vy vi cc tc phm khc ca ti. Hin nhin cc tng ly t cc ti
liu c lu trong tr nh ca ti, v lc cn thnh cng gi chng
ra. Cn ch quy ry, nu ti lt gi bn thn cc tc phm ngun hay cc
v ghi chp v chng trong thi gian vit. Khi c l ti qu dnh vo
chng, thay cho vic ti ngh bng chnh ci u ca mnh. Thng t ra l
ly chng ra, khi bn nhp u tin hon thnh v sau ti mun
chnh xc ho cc dn chiu.


Thng ip ca cun sch

Ti t ra hai loi mc tiu. Mt mt: ti mun cho mt bc tranh ton din
v hot ng ca h thng x hi ch ngha. Mt khc: ti mun gii thiu
mt cch c phng php cc hin tng ca nn kinh t thiu ht, cc
nguyn nhn v cc hu qu ca n. Hay c l din t r hn cng thc
mt mt-mt khc, nu ti ni: ni v nn kinh t thiu ht ti mun
gii thiu nhiu hn, rng hn, su hn vic gii thiu n thun cc

*
Ti nhn mnh ring n s truyn cm hng, m ti tm thy t T bn lun. Marx
coi nn tht nghip khng phi l thiu st ngu nhin ca s thch nghi th trng, cng
chng phi l hu qu ca chnh sch kinh t sai lm, m l nt c trng h thng ca ch
ngha t bn. Marx l mt trong nhng nh tin phong v i ca cch tip cn, th pht
hin ra v gii thch cc tnh cht lon chc nng ring bit, c trng su sc ca cc h
thng kinh t-x hi-chnh tr. Trong kha cnh ny ng v vn l tm gng ca ti. S
knh trng ny ho hp tt vi chuyn, ti trit on tuyt vi ch ngha Marx vi t
cch li gii thch ton din th gii, vi t cch cng lnh chnh tr.


287
nguyn nhn v tc ng ca hin tng b phn ny. Nn kinh t thiu ht
l ci hin tng b phn, qua c th gii thiu ci ton th. Bi v hng
ngy mi cng dn ca cc nc x hi ch ngha bt gp cc hin tng
thiu ht, h s cm thy: by gi ang ni v h, v i sng ca h. Ngay
vi vic chn u ti cng mun khiu khch, i thng ngay vo vn
. nh ca ti l, ti th khi qut ho kinh nghim hng ngy, a ln
mc mt l thuyt ton din.
C l ti c th tho mn nh sau d dng hn, nu ti bt u m
t hin tng lnh vc tiu dng, bi v tt c mi ngi, khng c ngoi
l, thng xuyn ng vai tr ngi tiu dng. Th nhng iu ny s
khng ng nhn t quan im logic lp lun, bi v gc r ca vn vn
xung n sn xut. V th ti bt u cun sch bng gii thiu hot ng
ca lnh vc doanh nghip, ni ngi ta kim cc u vo cn thit cho sn
xut. (Nh mt s nhc nh: trong lnh vc ny ti cng c cht kinh
nghim sng cn st do vi t cch ngi mua vt t bt c d ca ngi
nh chung ca chng ti).
Cc hin tng thiu ht xy ra trong mi nn kinh t. Hnh khch
khng th i kp thi, bi v ngi ta mua chic v cui cng ca tuyn i
ngay trc mt mnh. Phi xp hng trc ca rp chiu phim, nu chng ta
mun xem mt phim thnh cng va c gii thiu. y l cc s kin thi
thong, ko di mt thi gian ngn, v khng nghim trng my. C l
ni n nn kinh t thiu ht khi, nu cc hin tng thiu ht xut hin
trong mi (hay hu nh trong mi) lnh vc ca nn kinh t: c trong khu
vc doanh nghip ln h gia nh; c trong phn b cc sn phm v dch
v, ln trong phn b lc lng lao ng; c trong s dng hin thi, ln
trong cc khon u t. S thiu ht khng phi tm thi, m l kinh nin.
S thiu cung so vi cu khng mc nh b, m nhiu khi rt ln, ni
cch khc, s thiu ht cc k su rng.
Ngn gn, s thiu ht kinh nin, su rng, bao trm ton b nn kinh t
biu th c tnh nn kinh t thiu ht. Th trng trong nn kinh t ny
khng tm thi giao ng xung quanh im cn bng ca cu v cung. N
xa ci, m trong mt chng trc ti gi l cn bng Walras, lu di.
S thiu ht kinh nin khng phi l s kin c bit y, m y l trng
thi bnh thng ca h thng.
V thiu nn ngi mua thng xuyn buc phi mua ci khc vi ci
ban u d nh mua. S thay th bt buc ny lm tiu tan nim vui tiu
dng. Kim hng khan him i cng vi s chy cht, tm cch gii quyt,
tm kim mt mi. ng xp hng lm mt nhiu thi gian. Cng khi
lng tiu dng t c t phc li hn, nu ngi tiu dng t c
trong mt nn kinh t thiu ht, so vi gi nh sng trong nn kinh t th
trng c cung ng tt.


288
S b sung khp khing, khng y ca cc nguyn liu, cc bn
sn phm, cc b phn, cng nh s thiu ht sc lao ng gy ra nhiu va
chm v ngng tr trong sn xut, v lm gim st hiu sut lao ng.
*

Trong nn kinh t thiu ht cc nh sn xut c th bn sn phm ca
mnh m khng phi lo ngh g, bi v ngi mua b b i ang mong ch
h. Khng c s cnh tranh gia cc nh sn xut ginh git ngi mua.
Nh th s thiu ht tc mt mt trong nhng lc kch thch quan trng
nht ca pht trin k thut; y l mt nguyn nhn c bn ca s tr tr k
thut ca h thng x hi ch ngha.
trn ti lit k nhng tn tht kinh t theo ngha hp do s thiu
ht gy ra. Th nhng tc ng, m n nh hng n cm gic chung,
cng khng km quan trng.
**
u th sc mnh ca cc nh sn xut-ngi
bn i cng vi s thoi ho ca cc quan h con ngi. Ngi mua b ph
mc cho nh sn xut, hay ngi bn, iu nhiu khi y ngi mua vo
tnh th b lm nhc. i vi nhiu sn phm v dch v vic phn phi
khng th gii quyt bng cch khc ngoi hnh thc h thng tem phiu
hay phn pht hnh chnh no . Vic ny a mt cng c quan trng vo
tay b my quan liu, m n c th s dng cng c s thng tr ca n
trn dn chng.
Khng nh cui ny c th gi , rng ngi ta to ra nn kinh t thiu
ht vi cc nh c cn nhc trc v li ch quyn lc. Khng phi
vy. ng l, ngi bn c li th, bi v ngi mua khng th kn chn,
khng th qung hng li. Th nhng, mi ngi bn cng l ngi mua, l
ngi s dng hng trm loi hng ho v dch v, v trong vai ny ngi
y ri vo tnh th yu v b lm nhc. Nhiu thnh vin ca b my quan
liu, nu khng thuc v nhng ngi c c bit u i, bn thn h
cng phi chu ng nn kinh t thiu ht. Thc ra chng ai mun c - v n

*
Nhiu nhn t cng ng gp vo vic, sau thay i ch kh nng la chn ca cc sn
phm tr nn rng hn, s tng hiu sut lao ng v pht trin cng ngh nhanh hn.
Nhiu nghin cu trn c s phn tch thng k k lng chng minh, rng nhn t quan
trng nht t ra l s cnh tranh ca nhng ngi sn xut ginh c nhng ngi
mua. c cc tiu lun c vit nm 2001 ca Carlin v cc ng tc gi hay ca
Djankov v Murrell vit nm 2002 ti nhn thy, rng nhng kt qu sn xut ca s
chuyn i hu x hi ch ngha ng h mt trong nhng khng nh chnh ca S thiu
ht.
**
Cc sinh vin nc ngoi (nhng ti c th ni thm: thanh nin Hungary ngy nay)
chng h c khi nim v, s thiu ht c th gy ra nhng s kh nhc nh th no. Khi
ti mun minh ho nhng h qu ca thiu nh trong cc bi ging ca ti, ti lun ly
lm th d trng hp ca i v chng, nhng ngi li d nhau mt cch hp php,
nhng sau buc phi trong cn h chung. Thiu nh buc ngi v c v ngi v
mi phi chia nhau cng nh bp v nh tm. Khi ti k cu chuyn n , trong mi
trng hp n ra s vui ci trong gii ngi nghe. H cm thy tnh trng ngt ngt v
lm nhc ny l khi hi.


289
vn pht sinh. Nu gi nh ch ph thuc vo ch ca vi ngi, c l
c th buc nhng ngi chm dt n, thay i cc quan h sc mnh
th trng. Th nhng khng phi mun ca mt vi ngi gy ra n, m
l bn thn h thng. Bt lun nhng ngi tham gia c mun, hay khng,
nn kinh t thiu ht kinh nin ny sinh, v sau lin tc c ti to.
Khng th ly ra mt nhn t duy nht, nhn t cho gii thch y v
s ny sinh v ti to thiu ht. Phi hiu c ch nhn qu phc tp, gm
nhiu nhn t, chng ta i n li gii thch y . Mt trong nhng
mt xch quan trng ca chui nhn-qu l hin tng, m khi vit S thiu
ht ti gi l rng buc ngn sch mm. Khi nim ny v l thuyt
gii thch gn vi n to ra ting vang ln; bt u c cuc sng ring
ca n vt qu phm vi nh hng ca S thiu ht. V th ti s cp
n n trong mt chng ring.
Mt xch cui cng ca chui nhn qu: h thng th ch ca nn kinh
t x hi ch ngha. Ti trch t cc trang cui ca cun sch, t Cc nhn
xt kt thc: cc quan h x hi, nhng iu kin th ch xc nh ra
cc dng ng x, nhng s u n kinh t, cc chun mc nht nh.
Khng th t nhng ci ny ra ngoi hiu lc bng quyt nh nh nc.
Khng phi quyt nh ca chnh ph hay k hoch nh nc quy nh, rng
hy c cng thng u t, s thiu ht sc lao ng kinh nin, khuynh
hng y gi ln v v.v. v khng c quyt nh ca chnh ph hay k
hoch nh nc no c th chm dt nhng ci ny, trong khi cc iu kin,
lin tc ti to ra cc hin tng ny, vn tn ti.
149
Nn kinh t thiu ht
l tnh cht ni ti, c th h thng ca h thng x hi ch ngha. Cc
cuc ci cch c th lm nh bt cc vn , nhng khng chm dt chng.
y l thng ip ca cun S thiu ht.


T kim duyt

Cun sch cng b cc s tht quan trng. Ti ghi ln giy mi t ca n
vi lng tin, rng ti vit s tht, v ch s tht m thi. Nhng ti cng
bit rt r l, cun sch khng cha ton b s tht.
Chng ti sng mt vng ngoi Stockholm, Liding, trn mt
trong nhng hn o ca vnh. Ti nh mt cch sinh ng n cc cuc
do chi di trong rng dc b bin, khi vi v ti chng ti bn i bn li,
hy ci g trong cun sch, v b ci g ra khi n.
im xut pht l, - u tin- cun sch dnh cho bn c Hungary,
v sau Thu in chng ti li s sng Hungary.
*
C th i n u trong

*
Chng ti bn chi tit cc vn ny vi v ti, v cui cng lun lun thnh cng hnh
thnh kin chung. Tuy nhin, vi t cch tc gi, ti chu hon ton trch nhim c nhn


290
mt bn tho, m u tin ti mun cng b trong nc, c th l trong
mt cun sch c in mt cch hp php, c pht hnh mt cch hp
php? Ngay t u ti cng suy ngh, s phn ca cun sch s th no
cc nc x hi ch ngha khc. S c th c xut bn hay khng? Hay
nu khng, ngi ta c tuyn b l tc phm th ch hay khng, v
ngi ta c sn ui ngi cm n trn tay hay khng?
Ngay c trc khi i Thu in ti xem b phim Nhng bc tng
ni ting ca Kovcs Andrs. ni n chuyn cc v s u kim trong
phng ti, nhng ngi s ng vo cc tng bao quanh h - nhng h
khng bit, bc tng u. V th h ch dm di ng gia phng.
*
Cc
khn gi hiu r, Kovcs Andrs ngh n ci g.
Ti bit r khng ch, rng tn ti cc bc tng, m bit r c,
chng u. Tuy khi ti Hungary trng chuyn ng rng hn nhiu
so vi Rumani hay Albani, nhng d sao y cng vn c cc hn ch
chnh tr v ni dung ca cc tc phm c cng b hp php.
Ti cng tnh n, rng khi , vo na sau ca cc nm 1970, ti
c tn tui v uy tn quc t kh ng k ri, ci cng cho ti mt mc
bo v nht nh. iu ny nh th y cc bc tng ra mt cht,
nhng ci c bit c th cn tr vic ni ra nhng iu ti mun ni. Ti
ni thm: ti khng ch mun i n tn cc bc tng ring ca mnh,
m ti th vt qu chng. Chnh bng cun sch ny ti mun tip tc ni
rng khng gian b cc bc tng bao bc, y tip cc gii hn ra xa ti
v nh trng hp ca ti, m xa c nhng ngi khc- hn na.
Th nhng cho d ti c tnh tt c nhng th ny i na, nhiu nht ti
c th ni: ti c mt trng di ng nht nh, nhng khng th ni, rng
trong cun sch dnh cho cng b hp php ti c th vit tt c, ci ti
ngh v ti.
Ti mun trch ba vn . Th nht: ti khng mun ni, dng
tng minh, v Lin X, v cc mi quan h ca cc nc thuc khi
Soviet gn vi Lin X. Th hai: ti khng mun by t, vai tr ca
ng cng sn l g trong nn kinh t x hi ch ngha. Th ba: ti khng

v ci xut hin trong cun sch. Chnh v th ti cho l c l, rng trong phn tip theo ti
chp li dng t duy lm c s cho quyt nh nhn danh c nhn ti.
*
Ti trch kch bn (Kovcs 1968, tr. 37). Vn bn in nghing l ch dn ca kch bn.
Trong khi mt nhn vt chnh, Benk, bnh lun s vic xy ra.
Hai ngi u kim bt u tm nhau.
Benk: Hy , h s cc bc tng? Th m chng th xa.
H tip tc chi, ln trnh nhau, nhng lun lun sao cho h ch di chuyn gia
phng
Benk: Phng rng hn nhiu. Nhng h khng tn dng, do h c v vng v hn so
vi thc t.


291
mun ni ra, tnh hnh s thay i nh th no, nu s hu t nhn thay th
cho s hu nh nc.
y hin nhin khng phi l cc vn th yu, m chng c vai tr
c bn trong vic hiu h thng x hi ch ngha. Ti khng mun ni
na s tht v cc ch ny, cn ti cm thy l khng th cho php c,
rng ti ni mt ng ngh mt no. Ti cho l hp l nht, nu ti im lng
v cc ch ny.
Mt cch gin tip ti mun lu vn cho bn c thnh tai, tinh
. Phn Dn nhp nhn mnh, ci g l ci cun sch khng cp n, nh
th gia nhng th khc l vai tr ca ng. N ch ra, rng n ch ni v
cc doanh nghip nh nc, v th d nn kinh t th hai, khu vc phi
chnh thc b b ra khi phn tch.
Ti coi quan trng hn nhng m ch ny l, nu dng lp lun cun ht
bn c, nu bn c bin logic ca cun sch thnh ca mnh th vi sc
mnh tr tu ca ring mnh bn c s c kh nng suy ngh tip. Cun
sch kt thc chng th 22. C s cn nhc di v cn trng trc khi
quyt nh, rng kt thc chnh , chng 22, nh trong cun sch.
Gia nhng cn nhc l hi vng: chng 23 khng c vit s t pht
c din t trong u bn c. Trong cun sch khng th c c, rng
nguyn nhn ca nn kinh t thiu ht ph bin, su rng v kinh nin l h
thng cng sn v v th iu kin chm dt vnh vin n l s thay i ch
. Cun sch khng m t, rng h thng, xt cc nt c trng c bn
ca n, thc s l khng th ci cch ni. Th m nhiu c gi li c thy
iu ny mt cch r rng t cun sch.
*

By gi ti vn ch m t khch quan vic t kim duyt c hiu lc
nh th no khi son S thiu ht. Cui chng ti s quay li cc th lng
nan chnh tr v o c gn vi vn ny.


Hiu nh-Phn bin

Nhng ngi phng Ty khng bit hot ng ca h thng cng sn
nhiu khi tin, rng c cc c quan c thm quyn kim duyt c lp ra
cho ring mc ch ny. c c quan nh th mt s nc, trong giai
on ban u ca h thng x hi ch ngha. H thng c cng c
khng cn n n na. Phm vi nhim v kim duyt c u thc cho

*
Mi y mt trong nhng bn c cun sch khi , mt nh vt l quan tm n chnh tr
v kinh t k cho ti: vic c S thiu ht khi l mt n tng nh th no i
vi anh ta, v khng nh ca cun sch, rng cn phi thay i ch , lm anh ta chn
ng n th no. Anh nh dt khot - vi tm mt phn t th k, rng khng nh ny c
trong cun sch cho n khi ti khng ch cho anh ta, rng tuyn b ny, ng theo ch,
khng th c c trn cc trang c in.


292
nhng ngi, m c nhn h chu trch nhim v cc t c in ra (hay
c ni ra trn v tuyn truyn hnh, i pht thanh). Tng bin tp ca tp
ch hay t bo, gim c nh xut bn, ch tch truyn hnh hay i pht
thanh l nhng ngi chu trch nhim v ci c cng b. Nhim v ny
bn thn ngi y, theo cch quen thuc, li c th u thc tip cho cc
nhn vin ca mnh, th nhng vic ny khng min cho h khi trch
nhim. Phi bo co cho cc thng cp ca mnh v chu trch nhim v
nhng cng b. (Th d cc gim c nh xut bn nh nc di quyn V
Xut bn ca B o to v Vn ho). Tuy vy, cui cng, nh lnh o
ca tt c cc c quan nh nc, phi chu trch nhim vi ng. Nu trong
ng (thc t c ngha l lnh o ng, hay cn b ph trch c lin quan
ca b my trung ng ng no ) c ai khng thch bn thng bo,
th c cch can thip trc hay v sau a ra cc trng pht.
Trong nhng thi k kht khe hn h gi rt cht dy cng. Nu bi
c np ch c cht vn , th d ph phn gay gt hn mc cn thit hay
t ra c lch lc khc, bn thn tng bin tp c thm quyn thi hnh vai
tr ngi kim duyt nghim khc, v vt bi vit li. Hoc nu do d, th
gi tip ln trung ng ng, xin kin. Chng i no li i chu trch
nhim ring v vic cng b, bi v nu c n ra tai ting chnh tr g v vic
, th c th b trng tr nng.
Khi ti hon thnh bn tho cun sch, th chng ta trong thi k
kh mm i ca ch Kdr. Chng ta hy xem ln lt, s kim tra
chnh thc cun sch ca ti din ra nh th no.
Gim c nh xut bn khng mun cn ng cng b. Tng bin tp,
Fb Lszl st sng v cun sch, v lm mi vic n c th c xut
bn. phng Ty cc tc gi cc cng trnh khoa hc quen vi vic, nh
xut bn ch nh nhng ngi phn bin m khng c tho thun vi tc
gi-, v mong i kin khch quan t h. S nc danh bo v h khi
chuyn, c th v kin khng tn thnh m tc gi gin h. Ngc li,
trong cc nc x hi ch ngha ngi ta nu tn ngi phn bin-hiu nh
trn trang ba, bi v h phi cng khai chu trch nhim v chuyn mn v
cn ry r hn nhiu- v chnh tr i vi cun sch c xut bn. Ci
xy ra by gi, khng xy ra trong mi trng hp, nhng cng khng
him: tng bin tp, c nh nhn lm ng lo, tho lun vi ti, ai l
phn bin-hiu nh. Khng th hp nht tt c tnh cht cn thit vo mt
ngi duy nht. Hy c mt ngi c uy tn chuyn mn, v mt ngi
khc c trng lng chnh tr.
Theo tinh thn bn bc ca chng ti nh xut bn mi Brdy Andrs,
ng nghip ca ti vin, ng vai u tin.
150
Chng ai c th nghi ng
trnh chuyn mn ca anh, bi v khi anh c tn tui uy nghi
khng ch trong nc m c nc ngoi na. Tnh bn thn thit gn
ti mt thi vi Brdy. Sau ny c hi lng mt cht. Ti bit, anh


293
khng thc s thch mt-hai cng trnh trc y ca ti. Th nhng Brdy,
chp nhn ri ro chnh tr, hon ton ng h cun sch. Anh din t
kin phn bin vi s rng lng xng ng vi nh bc hc chn chnh.
Anh tuyn b: nh Adam Smith gii thiu ch ngha t bn, ti gii thiu
ch ngha x hi nh th trong S thiu ht. Ngy nay ti vn bit n nh
li s ng vin v ng h ca Brdy.
Nh xut bn mi Faluvgi Lajos lm phn bin th hai, khi ng l
b trng b ti chnh.
151
(Sau ny ng gi chc cn cao hn; ng tr thnh
ch nhim U ban K hoch). ng l mt chuyn gia kinh t ch khng
phi cn b ng, nhng trong cc gii ng cp cao ngi ta nh gi cao
ng, v tin vo nhn xt ca ng. ng l mt trong cc nh ci cch tn
tm. Ti hi bi ri, khi by gi - ln u tin ti k cu chuyn v bn
phn bin ca Faluvgi Lajos. Mt tr l thn cn ca b trng l mt bn
ng mn ca ti, Dek Andrea. Thng xy ra vi cc v lnh o nh
nc cp cao l, cc ti liu c a vo nhn danh h, cc bi pht biu
do h ni khng phi do h vit, m do tr l no ca h vit. B trng
giao vic son kin phn bin v S thiu ht cho Dek Andrea. Th
nhng, vn bn khng do Andrea, m do ti son. Ti khng cn nh, ai
i bc u tin: Andrea nh ti hay bn thn ti ngh. Trong mi
trng hp hin nhin l, ti bit k cun sch hn c, th nn vit vn bn
i vi ti l d hn. Ti cng vit xong, vi ging gi mc , cng
nhn (nhng khng khen ngi qu) cc u im ca n, v chng ni mt
li v cc kt lun su rng c th rt ra c t cun sch.
Tt c chuyn ny xy ra hon ton b mt. C nh xut bn, ln ngi
khc, chng ai bit, ai l tc gi tht ca kin phn bin. V thc ra iu
ny cng khng quan trng. Andrea khi giao cho th trng ca mnh, c
chu trch nhim v ni dung vn bn. Nu gi nh c tai ho xy ra,
Faluvgi s hi c. V ci cn quan trng hn: Faluvgi, hin nhin xem
cun sch, trc khi ng k bn nhn xt, l ngi phi chu trch nhim,
nu sau ny c trch mc g trong cc gii cao hn ca ng.
Nh xut bn nh th c trong tay hai kin phn bin thun li, ng
h vic xut bn. Cun sch vt qua s kim duyt Hungary. Cc
bin tp vin v cc phn bin ca cun sch (cc nh kim duyt) khng
i hi ti s thay i no d ch mt nt bt.
*
Ti o kho, cc bc

*
Cc ho s ca nh xut bn, khi chng ti tho lun v trang ba ca cun sch, h mm
ci gii thiu hai phin bn. Mt phin bn, trn ch c cc ch, v sau thc s
c in trn ba sch. Trn phin bn th hai c th thy hnh v mu: mt k trn trung
ng trc gng. ng vua ci trung. Hnh v d thng ngy nay vn treo trn tng
phng ca ti vin. Bn sao ca n c th thy trong ph lc nh ca cun sch.
V ti b mt gii thiu mt seminar thc s v S thiu ht cho Kass Jnos, ho s
ho xut sc, ngi do cm hng ca cun sch to ra mt chui bc ho tuyt vi. Ti
nhn c cc bc ho nh mn qu sinh nht ca Zsuzsa, v chng c treo trn tng


294
tng u. Cn phi t b bt bao nhiu trn nhng suy ngh ca ring
ti, bn thn ti lm vic ny trc, theo cch phng nga.


Nhng nh hng u tin

Ti nh giy pht y vui sng, khi nm 1980 trn qung trng i hc,
cng v mnh chng ti ln u tin nhn thy cun sch trong t knh ca
hiu sch. Ln xut bn u tin bn ht nhanh chng. T i sng v Vn
hc ng bi gii thiu ngn vi u Khan him S thiu ht.
152
Tng
cng cun sch c in ba ln (ti bn hai ln) bng ting Hungary.
Hu nh ng thi vi ln xut bn bng ting Hungary, cun sch cng
xut hin bng ting Anh. Chng ti tho thun trc vi bin tp vin
hiu k v sn lng gip ca nh xut bn North-Holland, rng h xut
bn S thiu ht ngay c khi, nu v bt c l do g m vic xut bn bng
ting Hungary c b ngc ng i na.
Mun hn l n xut bn bng ting Php v Ba Lan, ri n ting
Trung Quc. Ln xut bn ting Trung quc xut hin vi s lng 100.000
bn; trong nm tip sau ln xut bn, Trung Quc n nhn c danh hiu
sch bn chy nht nm trong th loi tc phm khng phi vn hc. H
cng xut bn Czeckslovakia, nhng khng c pht hnh trong mng
li thng nghip, m ch chuyn tay nhau trong cc vin nghin cu khoa
hc. Bn dch ting Nga u tin c lu hnh dng sch in chui
samizdat-t xut bn. cn phi i mt thi gian di, n cui thi i
Gorbachev, mi c th xut hin dng sch in c lu hnh hp php.
Khi , tuy nhin, kh thnh cng vi 70.000 n bn.
thc y s truyn b cc tng ca cun sch l vic, trong cc
bi pht biu ca ti vi t cch ch tch Hi Kinh t lng Quc t hi
ngh nm 1978 ti tm tt ni dung chnh ca cun sch v bi ni
c tp ch Econometrica cng b.
153

Cc bi im sch xut hin trn nhiu tp ch khoa hc-kinh t hng
u ca th gii phng Ty, v hu nh tt c u khen ngi ht li. Tu
thuc vo cng rn- mm ca ch , m ngi ta ng bi gii thiu
nc x hi ch ngha no. Ti cho l c bit quan trng, rng Lin X
cng c nh kinh t hc, R. G. Karagedov, dng cm, v cng b bi
khen ngi chi tit v S thiu ht.
154
Bi vit ca ng lm cho vic
truyn b d dng hn sch in chui c ni ti trn.

nh chng ti. Sau ny ho s tip tc chui bc ho. Ngi ta cng dng cc bc tranh
minh ho trong nhng ln xut bn su tp tiu lun ca ti Hungary v Nht Bn.
Ph lc nh cng b mt trong nhng bc tranh.


295
Ngy cng thng xuyn hn v trong vng vi nm c th c c
hng trm dn chiu trong cc tc phm ca cc nh kinh t hc c phng
Ty ln phng ng. Ngi ta bt u dng cun sch trong dy hc. Ti
rt vui, khi bit, rng Hc Vin Rajk hng nm h t chc semimnar-S
thiu ht, trong h tho lun cun sch ca ti t chng ny sang
chng n.
y l trng hp u tin h mi ti n i hc Khoa hc Kinh t:
trnh by lot bi ging cng khai v S thiu ht cho lng thnh gi ln.
(Trc ti ch c th lm seminar, trong gii hp). Mi tun ging ng
ln cht nch sinh vin v nhng ngi ngoi.
*



Tranh lun vi trng phi disequilibrium

Ti khng mun to cm tng, c nh cun sch ca ti trong m rc
mng chin thng i diu ht con ng ca n. c ngi lm b ru r;
c ngi coi vic chn ti l khng xc ng. C kh nhiu ngi, c
Hungary, ln nc ngoi, ln ting bo lu, hay thc s a ra
nhng nhn xt ph phn gay gt. minh ho cc kin ngc trong
chng ny ti gii thiu hai tranh lun. (Trong mt chng mun hn ti
s cn cp chi tit n tranh lun, trong nhng ngi ng h v phn
i ci cch ch o kinh t Hungary chong nhau xung quanh vic gii
ngha S thiu ht).
u cc nm 1970 hai nh kinh t hc M, Robert J. Barro v Herschel
I. Grossman thit k m hnh mi nghin cu cc th trng khng
trong cn bng (Walras), m trong trng thi hoc d cu hoc d cung.
155

Cc m hnh ny c h gi l cc m hnh bt cn bng (disequilibrium).
D nhn thy s ging nhau ca cch t vn vi cc vn , m ti
nu ln trc y trong Anti-Equilibrium, v sau ny, dng trau chut hn
nhiu, trong S thiu ht.
Nh kinh t hc Anh Richard Portes, ngi khi tp trung sc mnh
vo nghin cu nn kinh t x hi ch ngha, sau ny coi cu trc l
thuyt ca m hnh Barro-Grossman l ca mnh v s dng n cho cc
mc ch tnh ton kinh t lng. Portes to ra trng phi: ng, cng
nh cc cng s ca ng v nhng ngi theo ng ln lt lp cc m
hnh-disequilibrium cho cc nn kinh t x hi ch ngha khc nhau.

*
c tn thng trong bi ging u tin, khi m t c trng ca s thch nghi bt
buc, ca s khut phc v s ngoan ngon tun theo ca con ngi ti trch bi ht ca
nhc sca s c a chung, Sztevanovity Zrn: bia th m m, nhng vi chng ta
th cng ngon


296
Ti bit Richard, khi cui cc nm 1950 vi t cch sinh vin cao hc
anh nghin cu k hoch ho Budapest. Thnh thong chng ti c gp
nhau, v a phn chng ti nh gi ging nhau cc vn kinh t hc ny
sinh. Tuy nhin by gi hnh thnh tranh lun gay gt gia chng ti.
Ti phn bc, rng Barro v Grossman, ri theo bc chn h l Portes
v nhng ngi theo ng m t th trng tiu th nh tng v m
(macroaggregate). Trng thi ca th trng- trong ci gng mo m ny,
m loi m hnh c bit ny t trc mt khi th trng thi d cu
ph bin, lc th trng thi d cung ph bin, v c th ln qua ln li
gia hai trng thi khng cn bng ny. Lm sao li c th khng nh v
mt nn kinh t, th d ca Ba Lan, ni ngi dn chu ng cc hin tng
thiu ht nng n, rng cho d ch trong thi gian ngn n li trong tnh
trng d cung ph bin c? iu ny d sao ch c th c chng minh
bng tnh ton kinh t lng, bi v khi xy dng m hnh h xut pht t
cc gi thit v nh ngha sai lm.
Cun sch ca ti nhn mnh, rng s thiu ht khng th c c
trng mt cch tho ng bng cc s o tng hp. Chnh ci c trng i
vi nn kinh t x hi ch ngha l, ng thi c thiu ht v d tha. V s
thch nghi ti hai ci khng loi tr ln nhau: trong khi v mt s sn phm
v dch v c thiu ht no n, trong lc hng ho khng th bn c
c th tch t mt cch lng ph v cc nng lc dch v nm khng c
s dng.
V li s thiu ht cng chng th o lng c bng cc ch s thng
thng, m Portes v cc ng s ca ng t c s cho nhng tnh ton
ca h. Nu s mua tht s trng vi cu, th cc s liu mua-bn quan st
c s phn nh cu mt cch ph hp. Th nhng nu ngi mua khng
thnh cng thc hin nh mua ca mnh, th ai bit, cu tht, ban u,
khng c tho mn l bao nhiu? Chng ta cng t bit cu tr li, nu
cng thng xuyn xy ra chuyn, ngi mua phn ng vi s thiu ht li
i mua th khc vi th ban u mnh mun mua. S thay th bt buc
thm ht mt phn hay ton b d cu. S phn i tip theo ca ti l, cc
m hnh ca hi Portes ch m t th trng tiu dng, v h cch li n vi
th trng u t. Th m u mi ca nhng tai ho chnh li l s cng
thng thng xuyn xut hin trong lnh vc u t: i u t, s thc
y bnh trng l khng th dp tt c trong cc nh ch o kinh t v
cc nh lnh o doanh nghip, v v th trn th trng cc hng ho u t
cu lun lun vt cung ca cc ngun lc.
Hi Portes c u th khng l i vi ti trong cc cuc tranh lun:
trong cc tnh ton h s dng cc s liu, m c th c ra t cc
thng k sn c. Nh th sau h c kh nng thc hin nhng tnh
ton ton hc-thng k, v iu ny hin nhin lm tt c mi ngi knh
phc. Ti khng th lm c g khc, ngoi vic ku gi cm hng ca cc


297
ng nghip ti c th ni: ku gi u c tnh to -, nhng i mt vi
cc m hnh Portes t cch ti khng th dng cc m hnh Kornai
cng t cch i snh.
*

cn n cc phng php mi, chng ta c th thc s o lng
c cc hin tng thiu ht. Chng ti cng bt u t chc vic o
c loi mi. Mt th d tt cho vic ny l s o, m Chikn Attila, gim
c Hc vin Rajk pht trin, v cng vi cc cng s ca mnh trn c
s s liu Hungary ng cng xc nh s o ny bng s. Trong nn kinh
t thiu ht cc hng tn ca x nghip xp xung bn u ra, bi v
nhng ngi mua c gng mua mi th c th mua c. Ngc li hng
tn bn s dng (u vo) li phnh ln, bi v xut hin khuynh hng
tch tr. X nghip, lo s khan him trong tng lai, gom gp nguyn liu
v cc bn thnh phm. T l hng tn u ra-u vo l mt ch s biu th:
nu gim, n bo hiu cng thiu ht tng ln, nu tng n bo hiu s
nh bt ca thiu ht.
bt u vic theo di v thu thp cc ch s thiu ht khc (th d
thi gian xp hng ch i vi cc sn phm v dch v khc nhau, hm
phn b v tn sut ca nhng s thay th bt buc). Cn t nht nm hay
mi nm, cng vic ln lao ny chn ti, bi v cn phi quan st cc
chui thi gian di hn, c th dng cc s liu nhm lp cc m hnh
kinh t lng. Chng ti va bt u cng vic, th nn kinh t thiu ht
tut khi di chn chng ti! n tri, l xy ra nh vy - nhng v th
cuc tranh lun vnh vin khng th quyt nh c. V phn mnh ti kin
tr lp lun logic ca mnh, nhng ti khng bit (v by gi ti cng s
khng bao gi bit) bc b cc tnh ton ca hi Portes bng nhng tnh
ton khc, thuyt phc hn.
Ti Hungary loi tranh lun nh vy khng ch mt ln u c
quan h con ngi gia cc phe i lp nhau. May l iu ny khng xy ra
trong quan h, tn ti gia Portes (mi y l: Sir Portes) v ti. Quan h
ny vn chn thnh v thn thin, nh trc cuc tranh lun.


Tranh lun vi mt nh kinh t hc soviet chnh thng

Cuc tranh lun khc xy ra 1981 Athens, ti hi ngh bn trn ca Hi
Kinh t hc Quc t. Ch to hi ngh l Sir John Hicks, nh kinh t hc ln

*
c nhng kt qu ban u nhiu ha hn. Ti Hungary trc ht l cc cng s v cc
hc tr ca ti bt u nhng nghin cu kinh nghim theo tinh thn l thuyt c trnh
by trong S thiu ht. nc ngoi cng c cc nh nghin cu, nhng ngi xut
pht t l thuyt ny tin hnh nhng kho st ca h. Trong s ny ng nhn mnh
n cc bi bo c ng nm 1987 v 1990 ca Grard Roland.


298
ngi Anh.
*
Trong bi thuyt trnh ti tm tt cc tng chnh ca cun
sch khi vn cn mi ca ti, v ti nhn mnh, rng s thiu ht l s
bt bnh thng c tnh c th h thng ca nn kinh t k hoch x hi
ch ngha. Trong tranh lun gio s V. R. Khachaturov, ch tch Hi Kinh
t hc Soviet lc , pht biu v gay gt bc b lp trng ca ti. ng
khng ph nhn, rng c th xut hin cc hin tng thiu ht. (C th
xut hin? Nc Hungary khi l nc sung tc so vi Lin X, trong
khng ch c thiu ht nh trm trng, m cc thc phm v cc mt
hng qun o quan trng c bn cng thng xuyn thiu trong cc ca
hng). Th nhng cc hin tng thiu ht ny xut hin l do cc sai lm
ca k hoch ho. Phi nng cao trnh lp k hoch, v vic ny s loi
tr tai ho.
Leonid Kantorovitch, nh ton-kinh t hc xut sc, ngi i tin phong
u tin ca l thuyt quy hoch tuyn tnh, ngi vi nm trc c gii
Nobel, cng c mt trong hi ngh. ng v im lng.
Trong nhng li kt lun mnh Hicks nhc n bi thuyt trnh ca ti
vi nhn mnh tn thnh, nhng ng khng by t kin vo tranh lun
ca ti vi Khachaturov. Tng t nh thi ca cc nh kinh t hc
phng Ty trong cc cuc gp g ng-Ty ca thi i, Hicks khng
mun dnh vo tranh lun ca hai nh kinh t hc n t cc nc x hi
ch ngha.
**

S gay gt ca nhng li v ging iu ca Khachaturov cng cng c
ci, m ti r ngay t u: Ni dung ca S thiu ht mang nng cht
chnh tr.


ng gp vo s lm xi mn h thng

Trn y ti cho mt cht khai v v nh hng c th nhn thy c th
nghe thy ca cun sch: ti k v cc cng trnh c xut bn, v s
lng in, v cc bi im sch v v nhng dn chiu. Th nhng quan
trng hn nh hng c th s m c ny l, n nh hng nh th
no n t duy ca gii tr thc sng trong h thng x hi ch ngha.
Nhiu nm sau, khi ti ln u tin kim bc s gia nh mi ca chng
ti, ng cho mng nhit tnh v nh ngi quen c. Khi ng c

*
Ti nhc n tn ng: ng ng h vic xut bn cun sch u tin ca ti Anh.
**
Trong hi ngh ny ln u tin ti gp gio s Wu Jinglian, sau ny ng tr thnh mt
trong nhng nh ci cch ch cht ca Trung Quc. ng bo ti, ng cm thy lp lun ca
ti l thuyt phc. ng by t hi vng, rng Trung Quc ngi ta s bit n cc tng
ca ti v s c nh hng n s pht trin ca Trung Quc. T chng ti gp nhau
nhiu ln. ng l mt trong nhng ngi thc y vic xut bn cc cun sch ca ti
Trung Quc.


299
S thiu ht, v ti trch li ng ng c th ni m khng phng i,
rng cun sch lm thay i th gii quan ca ng. K t ng nhn
nn kinh t x hi ch ngha vi con mt mi. Khng lu sau ti i Crakow,
v mt nh x hi hc Ba Lan ni vi ti hu nh cng ht nh vy.
Ti c th lm sng ng li khng ch nhng i thoi c nhn, m ti
c th trch cc vn bn xut hin trong cc n phm na. y by gi ti
ch gii hn li nhng hi c ca cc nh kinh t hc Nga.
*
Trong cun
sch c xut bn nm 1998, vit v s thay i ch ca Daniel Yergin
v Joseph Stanislaw, h ghi li mt trao i vi Jegor Gaidar, vi th tng
ch o bc ngot kinh t ln. Cc tc gi tm tt kin ca Gaidar nh
sau. Nh kinh t hc cn sng duy nht, ngi c th ni v mnh, rng
c nh hng n cch t duy ca ton b mt th h tr thc sng trong
ch cng sn ch ngha, l Kornai. ng m x chi tit nn kinh t k
hoch, v chng minh tnh phi duy l v tnh t hu ca n. ng cng
chng minh tnh khng th s dng c ca x hi ch ngha th trng,
mt bin th tim nng ca ch cng sn. Trong cc phn tip h trch
nguyn li Gaidar: nh hng ca ng l ln nht i vi tt c chng ta
trong cc nm 1980. Phn tch ca ng v nn kinh t thiu ht u cc nm
1980 c nh hng ln n tt c chng ta. ng i mt vi cc vn
ca chng ta. Chng ta bit tt c cc cun sch ca ng.
157

Phng vin Moskva mt thi ca t Washington Post, David E.
Hoffman vi nm qua vit cun sch c u Bn u s (The
Oligarchs). K v nhng hi c ca cc nh kinh t hc Soviet tr t tp
quanh Jegor Gaidar v Anatoly Chubais. Ti trch cun sch: Khi cm
hng t nhin n nh st nh. H nhn c gi su sc t mt cun
sch mt tp dy 630 trang, m mt gio s kinh t hc Hungary, Kornai
Jnos cng b. S thiu ht, hn bt k cng trnh no khc, cho ci nhn
vo s tht bi ca nn kinh t soviet. Hoffman trch li mt thnh vin
ca nhm cc nh kinh t hc: Cun sch ln u tin n t Leningrad,
trn cc bn photocopy c a ln vo v ngay lp tc tr thnh kinh
thnh. Ngay t u chng ti c nhng tng ring, nhng cun sch

*
Chikn Attila xem xt ting vang Hungary trong bi bo ca ng ng nm 2004.
Lin quan n nh hng trong nc ti mun nhc thm n mt dy s liu thng k.
Hai nh nghin cu Hungary, Such Gyrgy v Tth Istvn Jnos cho ng mt nghin cu
khoa hc lng nm 1989, trong h phn tch chi tit, ngi ta trch dn ai vi tn
sut th no trong cc ti liu kinh t hc Hungary. Gia nhng th khc h cng b mt
bng (tr. 1207), trnh by th hng c trch dn ca cc tc gi phn ra cc giai on 5
nm mt. Marx ng u trong hai giai on gia 1963 v 1972. Gia 1973 v 1978 Marx
ng u, Lenin th hai, Kornai th ba. Gia 1978 v 1982 th t o ngc v th hng
c trch dn ca ti ln u. Gia 1983 v 1987 th t mi c gi nguyn. Khi s
trch dn n cc cng trnh ca ti bng hai ln s trch dn Marx trong cc bi bo c
ng ca cc nh kinh t hc Hungary.


300
mang li mi loi phn chn. N thc y t duy ca chng ti ln
pha trc. Bn gp ai v ni: c Kornai cha? Ri ? V y tr
thnh xut pht im ca cuc tr chuyn.
158

Nu gi nh c hi, ti nhn li thnh tch no ca i mnh mt cch
t ho nht, th ti s tr li: cng trnh ny! Ti vui l, vic lm quen vi
cun sch ca ti lm chn ng nhiu nh tr thc, nh kinh t hc,
nhng c nhng ngi thuc chuyn ngnh khc na, v gip trong vic,
h nhn h thng x hi ch ngha vi con mt khc.
Sau khi bc tng Berlin sp lan truyn nhiu loi l thuyt v cc
tin ca bin c. Cc lc lng chnh tr khc nhau, c pha ng ln
pha ty bc mn st, u i cng trng cho mnh. c ngi cho bin c
l do s cng rn ca Reagan, do p lc qun s ca M, li c ngi cho l
do s thu hiu thng minh ca Gorbachev. Mt s ngi th cho s xut
hin ca nhng ngi phn khng, nhng ngi bt ng quan im
Sakharov, Havel, Michnik v nhng ngi khc l nhn t quan trng
nht, nhng ngi khc th xp vai tr ca nhng ngi cng sn ci cch
ln hng u. Ti th cho bn thn cch t vn l sai. Bin c 1989-
1990, tuy xy ra mt cch ht sc nhanh chng, i trc n l mt qu
trnh suy yu-tan r ko di. Nh khng c ngoi l, tt c cc qu trnh lch
s ln phc tp, s xi mn ny cng c ct ngha cng nhau bi nhiu
nhn t. i vi ti theo ngha tr tu th mi s ct ngha nhn qu mt
nhn t u ng ng, v n v cng n gin ho phc tp ca cc qu
trnh lch s. Thng th ci ui v chnh tr hay t tuyn truyn li
li ra ngay t nhng gii ngha phin din loi nh vy.
Khng phi nh nguyn nhn c bit hay quan trng nht, nhng s
bin i su rng, din ra mt cch t t trong t duy ca gii lnh o
chnh tr, kinh t v vn ho ca h thng x hi ch ngha l mt trong
nhng nhn t ct ngha ng k, ng vai tr chun b quan trng. Khng
quyn lc no, ngay c mt ch c ti cng khng th tn ti c, m
khng c mt nhm cc tn , tin vo tnh chnh ng v kh nng sng
ca ch . Mt trong nhng hn tng ca to nh h thng x hi ch
ngha l, c nhng ngi cng sn tin vo s nghip, coi nhng sai lm
nhiu nht ch l tm thi, v thc s mng cu th ca h thc y h
chu hi sinh. Hitler v nhng k ng lo ca hn c th tip tc chin
tranh cho n pht cui cng khng ch bng n p, bng mnh lnh qun
s, m bi v lun lun c nhng ngi tin vo s nghip ca chng
ngay c n hi kt. Mt trong nhng ngi o m ca h thng x hi
ch ngha l s tan thnh ct bi ca tn iu v lng tin vo h thng.
Phng tuyn ca nhng ngi c cm tnh vi ch ngha x hi b tan r,
gii ni b, cc cn b mt lng tin, bt u tm nhng con ng
khc.


301
S xi mn tr tu ny trc ht do kinh nghim trc tip gy ra: nhng
tai ho ca nn kinh t, nhng tht bi ca chin tranh Afganistan, s cm
nhn tm trng chua xt ca dn chng. S tan r ny c y nhanh bi
cc bi vit gip cho s ct ngha nhng kinh nghim, cc bi vit n
tay gii tr thc tranh lun v chnh tr trong thi gian . Nhiu loi tc
phm c lit vo loi ny. Trc ht l Hn o Gulag ca Solzhenitsyn
a vo khi nh cun sch gy chn ng, nhng cc tc phm ca
Orwell v Koestler, d chm hng thp k, cng n tay nhiu ngi lc
. S thiu ht a thm mt sc thi ring vo bc tranh v v ch
ngha cng sn. C ba cun sch c nhc n, trc ht vch trn s
tn nhn, qu quyt ca ch p bc v tnh di tr v v nhn o ca
ch . Ging bnh tnh v khch quan ca cun sch ca ti lm xo
ng cc tng khc trong t tuy v tnh cm bn c. N lm xi mn nn
tng ca tng ngy th, rng bin ch ngha x hi tr thnh c b mt
ngi s l , n c th hon thnh s mng lch s ca mnh. Lenin
khng nh- hon ton c l-, rng ch ngha x hi s chin thng, nu n
m bo nng sut lao ng cao hn ch ngha t bn. Ai c S thiu
ht, ngi hiu r: u th chin thng ny s chng bao gi xut hin.
Ti khng bit, trong gii tr thc bn lun v chnh tr c bao nhiu
ngi bit, trc tip hay qua ngi khc, n cng trnh ca ti, v bao
nhiu ngi hon ton khng chu nh hng ca n. V vic ny chng
bao gi, v sau cng khng c s o lng c th tin cy c. Th nhng
bn thn ti cng c th khng nh c, rng c nhng ngi m ti
gi s l, chc l bit n cun sch bi v mt vi thng n l mt v
ngi ta bn tn v n trong nhiu salon tr thc, vn chng h s n
n.
*
iu ny cng chng li vic ti nh gi qu ng nh hng ca
cun sch. Th nhng nu chng ta ch hn ch mc thc t khim tn v
c lng lin quan n rng v sc mnh ca nh hng, th cng c
th ni: nh hng l ng k.


Mt ln na v th lng nan chnh tr v o c ca vic cng b

Chng ti gp Donth Ferenc, mt trong nhng th lnh ca phong tro tr
thc chng i ch Kdr, ngi c nhc n nhiu ln trong cc

*
Ti c nht k ca mt nh vn Hungary ni ting, Karihthy Ferenc, ngoi nhng th
khc cng k v cc n tng c ca ng. Chng ti ch thn quen nhau, iu ny cng
c th khu gi s quan tm ca ng. Hon ton r rng l, Karihthy khng c S
thiu ht, v trong hi bn b ca ng cng chng ni n n.
Klaniczay Gbor, nh s hc c ting cng b nhng hi c rt l th v cc tc
phm no nh hng n th h ng, cc tr thc Hungary sinh ra trong cc nm 1950.
Cc tc phm ca ti khng c trong s .


302
chng trc, khu ngh mt Mtrahza ca Vin Hn Lm sau khi ti tr
v t chuyn i Stockholm. Ti vit cc chng cui cng ca S thiu ht
. Chng ti n tra cng bn, nhiu ln chng ti do chi vi nhau
trong rng, ni chuyn thn mt v khoa hc, chnh tr, kinh t.
Cui mt cuc do chi Donth thng bo: h bin son mt tp sch k
nim tn vinh Bib Istvn.
*
c th tnh n l, khng th xut bn tp
sch mt cch hp php, v nh th s phi xut bn chui theo kiu
samizdat. Nhiu ngi c ting xung phong vit trong tp sch. Ti c
nhn vit hay khng? Ti ni khng dt khot v r rng. Bi v Feri bit k
lp trng chung ca ti v vn cng b hp php v bt hp php, v
ng cng bit, ti ang lm g, nn ng khng c ni. ng ghi nhn cu tr
li t chi m khng c day dt g c bit.
Ti khng cm thy bt c my may ch trch no t nhng li ca ng
khi ln sau ny. Sau chng ti cng gp nhau nhiu ln, chng ti
tin hnh nhng trao i l th v thn thit. H 1983, khi ti Mnich, ng
n thm ti. Cc bc s khm bnh cho ng. Mun hn Budapest
khi ti n thm ng trong bnh vin, tht sc khi thy ng chu ng s
au n, do cn bnh cht ngi gy ra, mt cch anh dng th no, vi n
ci ma mai quen thuc. Chng ti theo ui hai loi chin lc sng
rt khc nhau -th nhng iu ny khng loi tr tnh bn v s knh trng
i vi nhau.
Khng ch Donth Ferenc, m c nhng ngi khc na, nhng ngi
tham gia vo cc t chc bt hp php hay na bt hp php Hungary v
ti bit h t gn, u ghi nhn cc la chn ca ti mt cch t v vi s
thng cm con ngi. Ti lun cm thy: h tn trng con ng m ti
chn cho chnh mnh v nh gi cao cc kt qu ca ti.
Nu bn c lt li cc chng 5 v 7, th c th nh li, rng ngay
khong 1955-1956 chn mui v vo nm 1957 li c cng c trong
ti quyt tm: ti khng th tc ng ln din tin ca cc s kin bng cc
tc phm cng b bt hp php. Ngay khi ti nh ra cho mnh con
ng, m ti mun i: ti mun tr thnh mt nh kinh t hc am hiu,
thnh vin ca chuyn ngnh phng Ty, ngi mun c nh hng bng
cc tc phm c in mt cch hp php. lm iu ny ngay t u

*
Khi u Kenedi Jnos xut, hy lm mt Festschrift- sch mng sinh nht th 70
ca Bib. Vic t chc cun sch c khi ng sau ci cht ca Bib. Donth Ferenc
m nhn chc ch tch ban bin tp, Bence Gyrgy, Csori Sndor, Gncz rpd, Halda
Alz, Kenedi Jnos, Kis Jnos, Rz Pl, Szcs Jen v Tordai Zdor tr thnh cc thnh
vin ca ban bin tp. H ngh Nh xut bn T duy xut bn mt cch hp php. Sau
khi nh xut bn, hin nhin trn c s tho lun vi cc gii cp cao ca ng, c tuyt
vic ny, nm 1981 n xut hin dng samizdat (in chui). Sau thay i ch , nm
1991, n li xut hin, by gi c in hn hoi bi nh xut bn Cui Th k, do Rz Pl lo
liu.


303
i hi nhng nhng b. Ti sn sng nhng b, khi nhng ci
khng vp vo nhng iu cm k ca lng tm ti.
Ti c thc hin chin lc sng ny mt cch nht qun, v c vic
ti vit S thiu ht, ln c vic ti khng vit cho tp sch k nim Bib
u khp vi chin lc ny mt cch nht qun.
S t kim duyt i hi t ti nhng hi sinh cay ng. C l c nh
nghin cu khoa hc x hi, v cn ng ln l nh vn hay nh th, ngi
cm thy khoi tr trong vic, n giu ni dung vo gia cc dng vit, v
ranh mnh qua mt nhng k kim duyt chnh tr. Ti th khng thy vui
sng g trong chuyn . Gn nh b ma bt, ti c v c gng sao
cho ci ti din t l sng sa v n ngha. Ti cm thy l s t hu hoi
au n, rng ti phi giao cho bn c: hy on ra ci, m ti khng ni
ra. T kim duyt l mt qu trnh lm nhc; chnh v th gia nhng th
khc ti cm thy s thay i ch l s gii phng mi, bi v n tha cho
ci cm gic cay ng thng xuyn lp li ny.
Nhng ngi vit v mc ch cng b bt hp php, h c th cm
thy, mt cch c l, rng chng c g c th cn ngi bt ca h. H c th
vit tt c nhng ci, m khi h cm thy l ton b s tht. Ti ghen t
vi h v kh nng ny.
*

Ni khng vi mt ngi bn, ngi m v kha cnh cc mc ch
chnh tr l trn cng ln sng vi mnh - y l n tng sng day dt, au
n. C nh l ti b mc ngi bn, m ti cng chin u. Ti ri vo
tnh cnh ny khng phi mt ln: khi th ngi ta i ti vit bi cho n
phm samizdat, lc th h yu cu ch k ca ti cho mt l th phn i.
Ti t chi nhng yu cu ny mt cch nht qun.
Ti khng mun nhy qua nhy li gia hai loi chin lc sng. Ti
khng ch mun trnh nhng s cm on khc nhau, nhng s cm on
cng b. Ti cng mun gi gn ci quyn khi vn c cho l c
n, kh nng i phng Ty na. Ti c th bnh thn ni, rng khng phi
v kinh nghim sng du lch, m bi v mi chuyn i nc ngoi mi ca
ti li cng cng c nhn thc trc y ca ti, rng mnh ch c th l mt
thnh vin am hiu, ngang hng ca ngnh kinh t hc, nu ti thng
xuyn gp g cc ng nghip phng Ty, nu ti cc giai on di
trong cc thnh tr hn lm ca th gii phng Ty v ti kim c
nhng hiu bit hin i t cc ngun u tin. Nu ai khng i ra khi
qun th c lai cng dng ca i sng tr tu ng u, ngi mc
nguy c, rng t duy ca mnh vn ch mang tnh tnh l. Trong s cc

*
Nhiu nm sau khi ti xa ri ch ngha Marx v cc quan im ca ti lin quan n cc
t tng ca Marx chn mui, l ra ti nn c mt bi bt chin. Bi ny, nu c vit, ti
khng th cng b mt cch hp php. Nh th tiu lun ny vnh vin mc kt trong
ti.


304
thnh vin ca th h ti, nhng ngi ch bc vo th gii khoa hc quc
t sau khi thay i ch , nhng ngi c th nhim thy, h bt u
vi bt li nhp n th no.
C ngi, v sau mun bin bch cuc sng ring trc bn thn mnh,
rng s la chn ca bn thn mnh c cho l quyt nh duy nht c th
chp nhn c, c th bin minh c v mt o c. Th nhng nu ai
cp tin hn mnh nhiu, th vi nhng s bng bt khng cn nhc k,
m u ca ngi y gy hi nhiu hn l c li. Cn nu nhng b
chnh quyn hin hnh nhiu hn mnh, th b coi l k tho hip, k
nhng b quyn lc.
Ti hnh thnh cc phn x o c ring ca mnh mt cch khoan
dung hn hot ng ca nhng ngi khc. Ti khng chp nhn ch ngha
tng i o c mnh mng. Vng ng l c s nhng b i qu xa,
c coi l s phn bi trong con mt ti. V ai c th l k giang h
ho hn, ngi vi s lm b lm tch ca mnh chng ch li g cho bt c
s nghip nghim tc no. Ti c bit khinh b nhng con tc k hoa chnh
tr, nhng k thay i th gii quan ca h, c nh ngi ta thay lt, v
nhng k bt c lc no cng c th t b cc nguyn tc ca mnh vi hi
vng quyn lc chnh tr hay kinh doanh bo b.
Tuy nhin ti tha nhn vi lng tin, rng c khng ch mt, m c
nhiu chin lc sng c th chp nhn c v mt o c. Thm ch,
khng ch c mt, m c nhiu chin lc sng ng knh trng. Ti khm
phc v knh trng su sc nhng ngi, mo him nhng kh nng lm
vic yn bnh ca mnh, t do ca mnh, v nu cn, tnh mng ca mnh
trong cuc u tranh bt hp php chin u v dn ch, v quyn con
ngi.
Hy quay li gn hn vi cc vn la chn ca ti. C l s ch l lp
lun phin din t pha ti ni rng, mt n phm samizdat nhiu nht
ch c truyn b vi vi trm bn, v a phn ch bn trong bin gii
ca mt nc, cn S thiu ht (t kim duyt) c cng b mt cch hp
php th n vi hng chc ngn ngi, c ngoi cc ng bin gii
na, trong nhiu nc trn th gii. ng nhng ngay lp tc c th a
ra phn lp lun, rng n phm samizdat c th tuyn b mt cch trit
hn ci, m ti nhiu nht cng ch c th m ch. Ti coi hai loi cng c
cng b ny, gia nhng iu kin ca ch chuyn ch, khng phi l
cc i th cnh tranh nhau, m l cc hnh thc b sung cho nhau. Ti
thnh tht vui mng, rng c nhng ngi t hi sinh, dng cm, nhng
ngi lm v truyn b bo bt hp php. Vi t cch tn ca nn dn
ch Hungary, ti t ho, rng c nhng ngi cng thi i ca ti nh
vy. Ti sng trong thc bnh thn, rng cc bi vit ca h v cc cng
trnh ca ti tng cng tc ng ca nhau ln.


305
Chng 14

S T PH

1979

RNG BUC NGN SCH MM




Vi ngy trc khi ti bt u vit chng ny, xut hin trn tp ch
c nhiu ngi c nht ca ngnh kinh t hc, trn Journal of Economic
Literature tiu lun ca chng ti vit chung vi Eric Maskin v Grar
Roland, trong chng ti xt tng quan cc ti liu cp n rng buc
ngn sch mm.
159

Ti s dng khi nim ny ln u tin nm 1979 trong ti liu in; trong
hai mi lm nm tng c ph bin phm vi rng ri.


ngha v tm quan trng ca khi nim

Ti ly thut ng rng buc ngn sch t l thuyt kinh t vi m ca h
gia nh. Hy gi thit, rng h gia nh sa son ngn sch. Phi ln k
hoch cc khon chi tiu, sao cho c mc m bo t cc khon thu, c th
c tng thm bng s tin mt khi u c tch t t cc khon tit
kim trc . Tng ngun lc ti chnh sn c ca h gia nh to thnh
rng buc (gii hn) ngn sch; cc khon chi khng th vt qu gii hn
ny.
Sau y chng ta hy xem xt vic lm n ca doanh nghip nh nc
gia nhng khung kh ca h thng x hi ch ngha. Nu mi vic u tri
chy, n np, cc khon thu m bo cho cc khon chi, v cng c li
nhun na. Th nhng ci g s xy ra, nu cc khon chi vt qu cc
khon thu, v cc ngun ti chnh ca n cn kit? Chng ta phn bit hai
trng hp. Trong mt trng hp h b mc doanh nghip. Rng buc
ngn sch ca n cng, v nh th v l lin tc doanh nghip sm mun s
ph sn. Hoc t chc cp trn no vi v gip n, v cu n khi tai
ho. (Ngn ng chuyn mn ting Anh gi l bail-out:cu tr). Trong
trng hp sau rng buc ngn sch l mm; thc ra n khng hn ch cc
khon chi. Ngay c nu trong thi gian di cc khon chi vt qu cc


306
khon thu v khon tin mt ban u, doanh nghip thua l lu di vn cn
sng.
Cu chuyn nghe quen thuc vi mi ngi, ngi bit vic qun l xy
ra nh th no trong h thng x hi ch ngha. Vn l ht sc r rng,
c bit ni th d nh Hungary- ngi ta bt u, vi cc bc do
d, theo hng ci cch, v a ra khuyn khch cho cc lnh o doanh
nghip quan tm n tng li nhun. vang ln nhng li l to tt v tm
quan trng ca li nhun, thc ra th chng lm xi mn sc mnh khuyn
khch tht s ca n. Nu doanh nghip sinh li, th n c. Th nhng nu
l, khi cng chng c tai ho ln, bi v bng cch no h vn cu n
khi s v n. y nhn thy tht r, mt nn kinh t gi th trng khc
th no vi nn kinh t th trng tht s - trong trng hp sau cnh tranh
khng ch c nhng k thng, m c c nhng ngi thua na.
Tnh mm ca rng buc ngn sch gy ra nhng tn hi nghim trng.
Ngay c nu cc gi c hp l i na, doanh nghip khng nhy cm my
i vi cc bo hiu ca gi c, chi ph, li nhun. Tnh cng ca rng buc
ngn sch t ng nh ra s trng pht nghim ngt i vi ngi khng
gi vng v tr ca mnh trong cnh tranh, v b thua l. Tnh mm ca rng
buc ngn sch cho s min dch khi s trng pht ny v cam chu hiu
qu thp. Nh sn xut c khuynh hng a ra cc n t hng v trch
nhim (tc l cu ca n sng mt cch phi l), bi v nu bn thn n
khng tr c, ri ngi i cu n s thanh ton ho n. y l mt trong
nhng l gii chnh ca cc k hoch u t qu c: cc khon u t
thng xut pht vi cc ch tiu chi ph thp v kt thc vi nhng khon
vt ngn sch khng khip.
Rt cuc tnh cng hay tnh mm ca rng buc ngn sch hng dn
cc lnh o doanh nghip nn ch thc s n ci g.
*
Nu rng buc
ngn sch l cng, th trc ht phi quan tm n tnh hiu qu v tnh sinh
li ca sn xut. Cn nu n mm, th quan trng nht l, cc th trng
ca doanh nghip hy c nhng quan h tt vi cp trn, t ni h c th
k vng h tr ti chnh v s cu tr trong trng hp c tai ho. C li
hn xut hin cc hnh lang ca chnh quyn v trong phng ngoi ca
cc cp trn, hn l trong cc phn xng nh my.
V sao tng ny gy ra n tng mnh, v v sao n lan truyn rng
ri? Trc ht l bi v, n nm bt mt hin tng xc ng xy ra trc
mt mi ngi; mt hi chng, m cc nguyn nhn, nhng tnh u n v

*
Gia tnh mm cc v tnh rn cc tt nhin c nhng cp chuyn tip. Ti
nghin cu chi tit vn ny v nhiu kha cnh khc ca rng buc ngn sch mm trong
cc cng trnh bn v ch ny ca ti. Khi vit hi k ti c gng, bn c khng phi
l nh kinh t cng hiu c bn cht ca tng ch t trong nhng nt phc ha chnh
v v mc ch ny ti trnh by l thuyt dng n gin ha nhiu.


307
cc hu qu ca n l d hiu, c th gii thch c, v cc hu qu ny r
rng l nghim trng. Ngay t u ti nhn mnh, rng tuy hin tng
ny ph bin hn nhiu trong ch ngha x hi, so vi cc nn kinh t khc
cng chng phi khng c bit n trong nn kinh t th trng da vo
s hu t nhn. Tuy, c bit lc ban u, ti c gng ch ra s hin din
ca rng buc ngn sch mm trong ng x ca doanh nghip, ti lu ,
rng cng c th thy vn tng t cc t chc khc na, th d trong
cc c quan y t hay gio dc, trong cc t chc phi li nhun hay trong
qun l ca cc chnh quyn t qun a phng. Thm ch trong nn kinh t
ca tt c cc nc cng c th thy cc triu chng ca hi chng ny, nu
tr thnh thi quen, khi mt nc lm vo tnh trng v n ti chnh, th cc
t chc ti chnh quc t v cng ng gii ti chnh ng ra gip .
Nhng khng ch tnh xc ng thc tin ca s hiu bit gii thch cho
s ph bin ca tng, m c hon cnh may mn, rng cu trc l thuyt
ca n khp va kho vi cch t duy ca tro lu chnh ca b mn kinh
t hc. Tt c mi ngi, ai tng hc kinh t hc vi m, bit khi
nim rng buc ngn sch ngay t mt trong nhng gi hc u tin no .
D xut pht trong mt dng t duy theo cch, chng ta bt u m rng v
chnh xc ho ngha ca mt khi nim quen bit. Trong mt chng
trc ti rt ra kt lun, rng nhng suy ngh ca chng ti lin quan n
iu tit thc vt c l s d khng c kh nng lan truyn, bi v mt vi
im mu cht n khng khp vi thi quen ca tro lu chnh hn su
trong u cc nh kinh t hc. Tnh hnh y by gi - may thay- li
ngc li. L thuyt da vo vt hn ny, vo khi nim rng buc ngn
sch nghe c v quen tai ny gy ra ting vang c thin cm v quan
tm d dng hn.


Cc tin

Cc tin ca l thuyt v rng buc ngn sch mm quay ngc tr li
cc thi k di hn trong suy ngh ring ca ti. Ti chng 7 ca cun sch
ti nhc n, rng khi ngi ta bt u a s quan tm n li nhun
vo Hungary, cc x nghip bt u vi vnh ngay lp tc, rng hy b cho
h trong trng hp thua l. C cn chnh sa s hng mt phn li
nhun hay khng?- ti vit bi bo vi u ny nm 1958. Vn
khng ti yn k t ; ti cm thy, chng ta i mt vi mt hin
tng quan trng.
Nm 1972 Andreas Papandreou, gi cho ti cun sch ca ng c
u Ch ngha T bn Gia trng (Paternalistic Capitalism) vi li
tng tru mn. Khi ng vn cha l th tng Hy Lp, m l gio s i
hc Canada. Cun sch hng s ch ca ti n hin tng x hi


308
c bit quan trng ny. C th quan st thy cc nt gia trng trong nhiu
loi x hi; ti tt nhin quan tm nht n, chng xut hin th no trong
h thng x hi ch ngha.
Ngay c trong thi k p bc tn bo nht, th k c ti tay vy mu
cng thch th ng vai cha gi knh yu ca dn tc. Khi Hungary ch
c ti bt u mm dn i, vai ch gi chuyn t b mt h khc sang
b mt vui v hn. Ch ngha gia trng, xt t kha cnh cu trc chnh tr,
c ngha l, trung tm quyn lc gi trong tay mnh nhng quyn quyt
nh, m trong mt ch x hi khc, khng gia trng, th nm trong tay
ca c nhn, gia nh, cng ng nh hn hay ca t chc tng thp nht
(th d doanh nghip). Cng ht nh trong cuc sng gia nh ca cc thi
k lch s trc y, quyn quyt nh l ca ngi b, nhng lo cho gia
nh cng l ngha v ca ng ta. X hi gia trng ch ngha coi mi thnh
vin ca mnh l a tr v thnh nin, hu nh l con nt. N khng mong
i chng s t lo liu, m coi l t nhin, rng i vi mi rc ri chng
i s gip .
Hin ra trong u ti dng t duy, kt ni hin tng ch ngha gia
trng vi s cu tr cc doanh nghip gp rc ri v ti trnh by iu
ny ln u tin nm 1975 trong bi thuyt trnh ging ti i hc Oslo. Ti
s dng s ca gia nh v vic nui dy tr nh s tng t m t
quan h gia nh nc v doanh nghip. Ti phn bit nm cp ca ch
ngha gia trng, bt u vi cp bn v kt thc mc khng. Cp 4:
tr cp bng hin vt, chp nhn th ng. iu ny c trng cho tnh
cnh ca a tr mi sinh, nhn mi th t cha m, v ngay c i cng
cha bit. Cp 3: tr cp bng hin vt, i hi thit thc. a tr ln
hn. Vn nhn c mi th t cha m- nhng ni c ri, v nu
nhng i hi ca mnh vi cha m. Ging cp ny l tnh hnh ca
doanh nghip trong nn kinh t tp trung nghim ngt. Ngi ta quy nh t
trung ng k hoch sn xut v phn b cc ngun lc. Nu ch c ti
cc k rn tay, th ngi ta cng chng thm hi doanh nghip (cp 4);
nu s p bc nh bt i mt cht, th c th th mc c k hoch (cp
3).
Tn ca cp 2: chu cp tin. a tr n cp ny (th d nh sinh
vin i hc M in hnh), khi chuyn khi nh, nhng bn thn n vn
cha kim c tin. Cha m chu cp tin cho chng. Nu ht tin, chng
yu cu cha m gi cho, v h thng lm theo chng. Tnh trng kinh t
tng t: doanh nghip nhn hn mc tin cho mt d n u t. Bn thn
n phi qun l, nhng nu ht tin, ngi ta vn tr cc bin lai.
Ti gi cp 1 nh th ny: t tc-vi s tr lc, tn ca cp 0: t
tc-b b mc. a tr tr thnh ngi ln. Kim c tin, thng l
t cung cp cho bn thn. Ci g xy ra, nu gp rc ri ti chnh? C th
gia nh vn gip (cp 1). Hoc gia nh c th quyt nh, rng mi


309
ngi chu trch nhim v s phn ca mnh. Rc ri tin bc rt cuc l
vn ring ca thnh vin trng thnh ca gia nh, bn thn phi t
gii quyt ly (cp 0). T n d gia nh chuyn sang i sng ca doanh
nghip: cp 1 phn nh hon cnh ca nn kinh t x hi ch ngha nh
hng th trng, c ci cch mt na, trong cc doanh nghip t lp,
th nhng ngi ta s tr gip trong trng hp thua l di. Cp 0 c
hiu lc gia nhng iu kin ca cnh tranh th trng kht khe, khng c
ch ngha gia trng. Nu my b ph sn, y l tai ho ca my - ng c
tnh n bt c ai i tr cho cc khon thua l ca my.
S m t mang tnh hnh tng d hiu ny v cc cp ca ch ngha
gia trng, s tng t ca gia nh v x hi mun hn c a vo
cun S thiu ht. Ti Oslo ti vn cha dng cc thut ng rng buc ngn
sch mm v cng. Cn cun sch th gn thut ng mi ny vo m
hnh ch ngha gia trng. Cp 2, v c bit cp 1 ca ch ngha gia
trng l hin tng, m ti gi l rng buc ngn sch mm, cn cp 0
th tng ng vi rng buc ngn sch cng.
Tn gi khng hnh thnh trong u ti c nh, ti bt u suy
ngh n vai tr ca rng buc ngn sch, th trau chut n. im xut
pht l hin tng kinh t thc t, l s quan st thc tin. Bn thn tn
gi hu nh hin ra t ngt. Ti sa son nhng ghi chp ca bi ging th
12 ca lot bi ging i hc Stockholm. Ti chun b, vit m hnh
hot ng ca doanh nghip ln bng, dng cc bt phng trnh ton hc,
trong vi cc rng buc di (cn di) lin quan n pht hnh (u ra)
v vi cc rng buc trn (cn trn) lin quan n cc ngun lc c th s
dng c. V mc ch cu ton ti phi ngh, rng hin nhin cng c
nhng rng buc ti chnh na. Tuy trong m hnh chun ca doanh nghip
ti a ho li nhun, ngi ta khng quen phn vai cho rng buc ngn
sch, th m ti vn c vit vo m hnh. Th nhng, ti cng nhn ra ngay:
bi v y khng l rng buc hu hiu! Doanh nghip khng th vi phm
rng buc (gii hn) vt cht, cn rng buc ngn sch th mm, bi v n
bit, rng trong trng hp rc ri th c quan cp trn s chi tr.
Khi ti ging, ti dng thut ng rng buc ngn sch mm. Ti nh,
trong s cc gio vin ngi nghe c hai ngi, nh kinh t hc Thu in
Bengt-Christer Ysander v kinh t gia M Hary Lapham, cng nh mt sinh
vin, Lars Svenson (sau ny tr thnh nh nghin cu ni ting) n gp
ti sau bi ging v ni: h rt thch tng lin quan n tnh mm ca
rng buc ngn sch. Vi li ng vin ny cng khin ti suy ngh k
lng hn thut ng, v nghin cu tip cc vn l thuyt lin quan.
K t y, trong cc bi ging v cc bi bo ca ti v nn kinh t thiu
ht v ni chung v nn kinh t x hi ch ngha, vic m t v phn tch
tnh mm ca rng buc ngn sch c vai tr quan trng nh mt trong
nhng nt lon chc nng c trng ca h thng.


310
Chc chn trong lch s nhn thc c cc l thuyt, lo ln dng
xong xui, hon ton chn mui, t u ca ngi sng lp ra chng. Vi ti
iu ny chng bao gi xy ra c. Nu ti bt u cu chuyn vi bi bo
nm 1958 Hungary va c nhc n v kt thc vi bi bo ng nm
2003 trong Journal of Economic Literature, t u ch cui tng c bn
vn l th, nhng trong 45 nm tri qua th cch m t, l gii nhn qu
v gii thiu cc hu qu tri qua nhng thay i ng k. Lp trng
ngy nay ca ti c phn nh trong bi bo ng nm 2003, cng nh
trong cun sch tng kt c xut bn nm 1992 ca ti, cun H thng
X hi Ch ngha. (Ti s cn cp chi tit n cun sch ny mun hn).
Ti nhn mnh n hai s thay i, m n phn bit trng thi hin ti ca
s gii by tng so vi cc giai on trc, bi v nhng ci ny vt
qu cc quan im chuyn mn hp.
Trong gii thch cc nguyn nhn ca tnh mm ca rng buc ngn
sch vo thi gian ca cc cng trnh cng b u tin, vai tr gia trng
ch ngha ca nh nc nhn c s nhn mnh ln. Nh nc khng
th b mc a con ca chnh mnh, doanh nghip s hu nh nc, m
n lp ra, n chu trch nhim v cuc sng ca x nghip, v n phi chm
lo cho s an ninh sinh tn ca nhng ngi lao ng . Nhiu ngi c
thy t y, rng trong u ti s phn tch cng chm dt . Th nhng
u c chuyn ny! Ngay thi gian ti cng t ra cho mnh mt cch
gay gt cu hi: v sao nh nc ca h thng x hi ch ngha li ng x
nh th? S m nhn vai chm lo gn lin vi i hi quyn lc, m l
quyn lc khng th chia s, nh th no? Tt c nhng th ny n khp
vi cu trc chnh tr v thc h chnh thng ca h thng ra sao? Sau
chng 22 v ch ngha gia trng ca S thiu ht l ra tip theo phi l
phn cha c vit ra ca cun sch, m gia nhng th khc cng tho
lun cc mi lin h ny - th nhng, nh ti by t trong chng trc
ri, s t kim duyt ngn ti vit nhng iu ny. Ti nhc n :
may mn l c nhiu ngi, nhng ngi t nhiu tng tng c
trong bn thn h, dng t duy ca S thiu ht c th s tip tc ra sao.
Th nhng khng phi tt c mi ngi u c kh nng xu chui tip
dng t duy. H hnh dung, rng ti khng c ni dung mun ni khc v
vn ny.
*
Mt cch ng tic h gi thit: ti cng chng nhn ra, l
mnh ni v h thng, trong s chuyn ch ca ng cng sn ng tr. V
h thng, trong nn chuyn ch chnh tr ny li du n ln quan h
gia nh nc v doanh nghip. Ti th m ch gia cc dng ch mt

*
n tng tr i tr li ca ti sut hng thp k l, mt b phn cc ng nghip phng
Ty ca ti chng h n, rng s kim duyt hay t kim duyt c th hn ch ti,
mt cng dn ca mt nc cng sn. Ht ln ny n ln khc ti ly lm sng st v
chuyn ny, khi ti li i mt vi s non nt k l ny.


311
cch v ch. Trong cc trang kt thc cun sch, vi din t rt chung,
nhc n vai tr ca h thng th ch. C v nh, iu ny l khng
i vi nhng ngi c km giu tr tng tng.
Trong chng trc ti trnh by, ti phi tr ci gi chua xt n
th no cho vic, S thiu ht v cc cng trnh khc ca ti c th c
xut bn mt cch hp php. Quyt nh ca ti, rng ti ct chui nhn qu
ca s thiu ht ch ngha gia trng, gy ra nhng hiu lm i vi
nhiu ngi. Ti coi iu ny, nh mt trong nhng thnh phn ng tic
ca ci gi ca s hp php. Ngay khi cc bc tng ca s t kim
duyt sp , v nm 1992-1993 ti c th cng b H thng X hi Ch
ngha, cui cng ti c th ni ton b dng t duy ca mnh lin quan
n gii thch rng buc ngn sch mm.
Ti chuyn sang s thay i khc din ra trong t duy ca ti. Trc
kia kin ca ti cng l, v by gi ti cng thy th, rng c quan h
nhn qu gia rng buc ngn sch v s thiu ht kinh nin, nhng by gi
ti cho sc mnh ca mi quan h ny mt trng lng khc.
Trong mt nc x hi ch ngha hnh thnh nn kinh t thiu ht
kinh nin, su rng, bao qut ton b nn kinh t, th iu kin cn l, rng
buc ngn sch ca doanh nghip l mm trong phn ln sn xut. y l
iu kin cn nhng khng . Cc nhn t khc cng cn tc ng: s cm
on kinh doanh t do, s hn ch hnh chnh ca cnh tranh nhp khu, s
mo m ca h thng gi, v. v. S thiu ht nhn mnh mt chiu n tnh
mm ca rng buc ngn sch. iu ny khng th gii thch c bng s
t kim duyt, bng s t ct b phn tch nhn qu nhm mc ch c
cng b mt cch hp php. Li gii thch y trc tin l, s suy ngh
k vn vn cha tht chn.
Mt nh hng khc ca tnh phin din ny th hin trong trnh by
nhng hu qu ca rng buc ngn sch mm. Bi v thiu ht l ch
chnh ca cun sch, khi ti quan tm trc ht n, hi chng ca rng
buc ngn sch mm tc ng th no n s sng cu. Tc ng ny l
ht sc quan trng. Th nhng cn quan trng hn th l ci, m mun hn
tt c cc tc gi nghin cu v vn ny u lu nht: tc ng tai hi
ca rng buc ngn sch mm ln hiu sut, ln tinh thn cnh tranh, ln
khuyn khch. S thiu ht cng ch ra cc iu ny, tuy nhin by gi
ti t ln v tr th nht vi s nhn mnh ln hn trong xp hng cc tc
ng tai hi.


S chng thc kinh nghim

Ti cho l quan trng, rng chng ta cng chng thc s nhn thc bng
con ng kinh nghim. Nm 1983 vi mt c gio tr ca Trng i hc


312
Khoa hc Kinh t Karl Marx, Matits gnes, chng ti bt u xy dng mt
c s d liu, cha cc s liu ti chnh ch yu, quay li nhiu nm, ca tt
c cc doanh nghip nh nc Hungary. Theo c lng ca chng ti khi
thu thp c khong 1,3 triu d liu trong cc my tnh ca chng
ti (km hiu qu hn my tnh ngy nay rt nhiu); gnes v cc cng s
ca c sp xp mt cch tuyt vi cc s liu vo dng c th x l c.
Chng ti tin hnh nhng phn tch kinh t lng c th rt ra bi hc,
chng cho thy, ngi ta b tr li li nhun doanh nghip ht ln ny n
ln khc qua nhiu loi knh phc tp n th no. Chng th nhn ra ci
tng s, m cui s ti phn phi quan liu zch-zc ny xut hin di
khon mc li nhun cui cng, tch ri khi im xut pht, li nhun
hay l pht sinh ban u n mc no. Tuy nhin ngn y l chc chn- v
chng ti c th chng thc iu ny bng nhng tnh ton ca mnh-, rng
nh kt qu ca s ti phn chia quan liu ngi ta ly i phn ng k li
nhun t cc doanh nghip, m bn thn chng khi u sinh li nhiu nht,
v chuyn cho ni, khi u b l. Nhng ngi to ra nhiu li nhun nh
th b pht, cn nhng k thua l th c thng. Nh vy l chng ti
c trong tay mt trong nhng bng chng ca rng buc ngn sch mm.
Nm 1987 chng ti cng b nhng kt qu tnh ton ca mnh trong
cun sch Ti phn chia li nhun ca cc doanh nghip mt cch quan
liu vit cng vi Matits gnes.
Trc thay i ch cc tc gi khc cng cng b vi cng trnh kinh
nghim kim chng cc l thuyt lin quan n rng buc ngn sch,
nhng ch kh lc c. Nhy trc theo thi gian, c th thy, nhng nghin
cu thc s ly c mi trong cc nm 1990. Khi xy ra s
t ph t duy: cc chuyn gia phng Ty n thm cc nc hu x hi
ch ngha t nhin nhn ra, rng tnh mm ca rng buc ngn sch l
mt trong nhng h bi ca nn kinh t di truyn li t ch trc. Cng
vi vic ny ngy cng nhiu ngi bt u hiu, rng lm cng rng buc
ny l mt nhim v then cht ca ci cch. Ngi ta ln lt tin hnh
nhng nghin cu da trn c s thu thp s liu thng k cn trng v
nhng kho st kinh t lng. Vt qu nhng nghin cu, trong thi k
ny hu nh khng bo co no c th c son tho Ngn hng Th
gii hay Ngn hng Ti thit v Pht trin Chu u v cc nn kinh t x
hi ch ngha hay hu x hi ch ngha m khng cp n nhng rng
buc ngn sch ca cc doanh nghip ca khu vc y.


M hnh ho ton hc ca hin tng

ng nh trong trng hp nhng kho st kinh nghim, lin quan n m
hnh ho ton hc hi chng rng buc ngn sch mm ti cng cm thy:


313
bn thn mnh phi bt tay kho st l thuyt c hnh thc ho. May l ti
tm c cng s gip xut sc Jrgen Weibull.
*
Jrgen khng thch
thut ng rng buc ngn sch mm, nhng lm quen vi tng ch
ngha gia trng. thnh cng son mt m hnh ton hc chng minh
rng: nu ngi ta cu cc doanh nghip thua l theo cch gia trng ch
ngha, th khu vc doanh nghip t thn trng trong cc n t hng, v
nh th cu ca n phnh ln to hn, gi nh h mi doanh nghip gi
vng v tr ca mnh trong cnh tranh.
160

Vic xy dng m hnh l th cng din ra Princeton. Richard Quandt,
ngi gip ti vi bao tnh thn i, khi ti dy , by gi quay
sang l thuyt rng buc ngn sch mm vi s quan tm ca nh bc hc.
ng v cc ng nghip ca mnh vit hng lot tiu lun trong nhm
ti ny, trong c gii thiu hiu ng Kornai, tc l chng minh mi
quan h l thuyt tn ti gia tnh mm ca rng buc ngn sch v s tng
cu u vo ca doanh nghip.
161

Trong cng trnh l thuyt th s ra i ca m hnh, gn vi tn Eric
Maskin, gio s kinh t hc ca i hc Harvard, v nghin cu sinh PhD
khi Mathias Dewatripont, mang li bc ngot.
162
Khi ti dy
Hardvard, v u cc nm 1990 chng ti tr chuyn nhiu vi Eric v nn
kinh t x hi ch ngha, trong c v cc vn ca rng buc ngn sch
mm na. Dewatripont v ng khi quan tm t lu n mt ti ni
ting ca l thuyt tr chi, vi vn ca commitment (cam kt). Quan
h ca nhng ngi chi (chng ta cng c th ni: ca nhng ngi
tham gia hp tc vi nhau hay i chi nhau trong mt tnh hung cho
trc) hnh thnh khc i, nu bn no gi ng cam kt nhn trc,
hay nu ngc li, sau li thay i lp trng ca mnh, v khng gi li
ha. ng x ca anh ta c nht qun hay khng theo thi gian tri i? Hai
nh kinh t hc l thuyt khm ph ra, rng rng buc ngn sch mm ca
ti l hin tng khng nht qun c bit.
Hy xem mt th d n gin. Mt ngn hng ln cho vay ti tr u
t ca mt doanh nghip. N ha s buc bn vay tun th hp ng tn
dng ban u. Cho d bt c g xy ra, n mc doanh nghip thc hin
d n u t, v mong i doanh nghip c kh nng ng vng trn i
chn ca chnh mnh. Doanh nghip gp rc ri ti chnh, khng c kh

*
S phn run ri l Jrgen, ngi ti quen vi t cch mt ngi nghe seminar ca ti
Thu in, khng ch tr thnh ng tc gi ca ti trong vit hai bi bo, m cng tr
thnh chng ca con gi chng ti v b ca hai chu Thu in ca chng ti.
Tiu lun v ch ngha gia trng ca chng ti hon thnh vo u cc nm 1980.
Chng ti bt u nghin cu n trong mt dp Jrgen thm Budapest, ri vi trao i th
t bc cu qua khong cch Stockholm Budapest chng ti hon thnh bi bo. Ngy nay,
trong thi i internet, th chng c g l na: vic cng vit bo ca cc ng tc gi sng
xa nhau ngy cng tr nn thng xuyn hn.


314
nng thc hin cc iu kin ban u. V y, bt chp li ha ca mnh
ngn hng vn gip nh u t gp rc ri, sn sng thay i cc iu
kin ca khon vay, cho vay mi.
Phn tch c tin hnh vi m hnh ch ra, rng nhng li ch ti
chnh ring theo ngha hp nht ca ngn hng cng ng h s cu tr.
Nu lc u cp tin cho u t, th c th l hp l chy theo tin
ca mnh.
M hnh Dewatripont-Maskin c bit l th v quan trng v hai l do.
Mt mt, n lm giu s phn tch nhn qu. Khng cn phi gii hn cc
trng hp, khi cc quan im chnh tr, kinh t v m hay x hi thc y
ci t chc i cu tr doanh nghip thua l.
*
n thun cc li ch kinh t
ring cng c th thc y mt ngn hng hng theo li nhun i cu mt
t chc thua l. V li iu ny cng c th quan st c trong i sng
kinh t thc tin. Ai cng bit, rng cc ngn hng ln ch t tm thi
trong mt thi gian ngn - cu cc khch hng thc hin ti, kh tin cy.
Bi v vic ny c th gy ra thit hi t au n hn v nh hn, so vi xo
khon n.
Sc hp dn khc ca m hnh Dewatripont-Maskin n nu ch, t
nhin vn tr nn c th x l c bng b my ca l thuyt tr chi
ton hc. Chng ta vo cc nm 1990; s ch ca chuyn ngnh vo
l thuyt tr chi, hng trm nh nghin cu vui lng s dng phng php
lun ny. Vi cch ni lng chuyn mn M: y thc s l hng nghin
cu nng. Nh th ai vui lng s dng l thuyt tr chi, v hiu c k
thut p m hn v mm do ca n, by gi c th m t hi chng
rng buc ngn sch mm bng cc m hnh c th gii ngha tt.
Sau m hnh Dewatripont-Maskin u tin cc bin th ca n ln lt
c to ra. Mi m hnh, nhn t cc pha khc nhau, lm sng t nhiu
loi quan h ca vn , cc nguyn nhn v nh hng ca hi chng.


Cu chuyn v bi bo tng kt u tin

Hy quay li theo thi gian. Sau khi trong nhiu bi bo v trong S thiu
ht bn cnh cc vn khc nhc n rng buc ngn sch mm,
nm 1984 ti thy n lc nn vit mt bi bo ch v ti ny, tng kt
ni dung ti mun ni. Ti mun, nu bi vit nhn c s qung b

*
Khi no mt hnh ng cu vt (rescue operation) ny hay khc c bin bch? Liu
cc tc ng thun li c th mong i v kinh t v m hay x hi ca vic cu tr (bail-
out) c quan trng hn cc tc ng bt li tip theo v lu di hn ln thi ca nhng
ngi hi vng vo s cu vt tng t hay khng? Vic tho lun cc vn chun tc rt
quan trng v cng rt l th v mt tr tu ny vt qu khung kh ca hi k ca ti.


315
ln, m c th l khng ch trong gii cc nh Soviet hc, cc nh nghin
cu ng u. Ti hi vng, rng nu cc nh nghin cu khc ca chuyn
nghnh cng lm quen vi tng ny khi vn cha ph bin lm, gy
hng khi cho h p dng c vo nn kinh t th trng na. Bi bo
khng cha m hnh ton hc, t u n cui tc gi trnh by ni dung
mun ni ca mnh bng li. N cng b vi bng minh ho, nhng cho
cc d liu t ni v mnh. N khng cng b s phn tch ton thng k
ca cc s liu, tr cho cc khng nh n khng s dng phn tch
kinh t lng.
Ti np cho mt trong nhng tp ch c ting nht, cho American
Economic Review. Vi thng sau ti nhn c th ca tng bin tp. Ba
phn bin c bi bo. Mt trong s h, kin ngh cho ng vi nhng
thay i nh, hai ngi khc ph phn gay gt. Tng bin tp nhn xt, rng
ging hai bi ph phn l th, c l qu th. Tuy nhin ng thy ng hn,
nu ti cng b cc tng ca mnh dng mt bi tng quan (survey)
khng phi trong tp ch ca h, m trong Journal of Economic Literature.
ng bit, rng tp ch sau cng tho thun vi ti vit mt bi bo
nh vy.
163

S lng trnh ng lch s ny da vo s hiu lm s vic. Thc s,
khi ti lm kh nhiu trn mt tiu lun cho tp ch c nhc ti ,
th nhng ti ca n l khc: tng quan v nh gi ton din v ci cch
kinh t Hungary. (Trong chng tip ti s cp n n). Gia hai bi bo
hu nh khng c s chng cho.
Ni mt cch r rng, American Economic Review t chi ng bi
bo ca ti. Ti gi cho tp ch Kyklos nh ln th th hai, tp ch ny
chp nhn v ng m khng c thay i g.
164
y tr thnh mt trong
nhng bi vit c trch nhiu nht trong s cc cng trnh cng b ca
ti.
Ti c th d dng t an i mnh, rng vic t chi tng t cng xy
ra vi nhng ngi khc, vi nhng ngi ni ting hn. Mun hn nhiu
hai nh nghin cu M, Joshua S. Gans v George B. Sheperd hi nhiu
nh kinh t hc ni ting v nhng loi kinh nghim nh vy.
*
T Roy
Harrod, nh tin phong ngi Anh ca l thuyt tng trng hin i n
Milton Friedman v n Paul Samuelson, hai nh kinh t hc M ni ting
nht th k XX, nhiu ngi c kinh nghim sng tng t: tp ch hng
u no t chi cc bi ca h c np vo to son, trong s c

*
H cng hi c ti, nhng ti ln trnh cng b cu chuyn. By gi, khi trn cc trang
ca Journal of Economic Literature v Kzgazdasgi Szemle (Tp ch Kinh t) chng ti c
th k li s ph bin ca tng v rng buc ngn sch mm, ti thy: n lc a
tnh tit ny ra cng khai. Tiu s t thut ca ti cho vic ny khung kh ph hp nht,
bi v bi cnh, trong s kin ny xy ra, hin ra y hn.


316
nhiu cng trnh sau ny c lch s l thuyt kinh t hc nh gi l kinh
in. Vi nhn thc an tm, rng s kin ny cng khng c bit g my,
ti cng c th khng nhc n na.
Th nhng cu chuyn li c s tip tc l th ca n. Vi nm sau
Yingyi Qian (khi vn l sinh vin cao hc Harvard, by gi l gio s
University of California) np mt bi bo cho chnh tp ch American
Economic Review. ti ca bi bo nh sau: s thiu ht xut hin h
thng x hi ch ngha quan h th no vi tnh mm ca rng buc ngn
sch.
165
Anh kho st mi quan h ny vi s gip ca mt m hnh
ton hc c lp ra mt cch thng minh, bng mt bin th c sa i
ca m hnh Dewatripont-Maskin c gii thiu trn. Nh quen thuc
trong cc bi bo ca anh: anh cng b cc nh l l thuyt c din t
mt cch chnh xc, bng ngn ng hnh thc ton hc, cng vi s chng
minh nghim ngt ca chng.
Bi bo dn chiu ng n n cc ngun tr tu ca cng trnh: n
S thiu ht, n bi bo Kyklos, n tiu lun Dewatripont-Maskin. Bi
bo l mt phn quan trng ca lun vn tin s ca Yingyi. Eric Maskin v
ti l cc thy ca anh, cc c vn c mi chnh thc (thesis adviser). C
hai chng ti c bn tho nhiu ln, v nh c k vng cc thesis
adviser chng ti gip bng cc li khuyn ca mnh. Trong bi bo
tc gi by t li cm n v s gip .
Bi bo ca Yingyi Qian nu ln cc cu hi xc ng, a thm nhng
tng c o vo s ti liu chuyn mn rng ln ca ti. Trnh by
chnh xc v r rng ng lm kiu mu. Ban bin tp tp ch, theo ti,
lm ng, rng chp nhn v cho ng. Ti c th khng nh vi lng
tm th thi, rng khng h c du vt ca s ghen t m ngi gi hn cm
thy i vi ngi tr. Vi Yingyi ngay t thi sinh vin ca anh chng ti
hnh thnh quan h thn thin, v mi quan h ny t cng su thm.
Ti lun lun c gng m ng cho anh, v ti cng nhn c t anh s
gip chuyn mn di nhiu hnh thc v s chu o thn tnh qu mn
trong cc dp gp nhau ca c nhn chng ti.
*
Ti trn y nim vui, rng
tiu lun ca mt trong nhng hc tr qu mn nht v xut sc nht ca ti
c th xut hin trn din n cng b bc nht.
Th nhng vn cn suy ngm, ti sao tp ch li t chi bi vit u tin,
v v sao li ng bi th hai? Tuy ti t cu hi lin quan n vic, kinh
nghim au n ca s khc t ng chm n ti, cu chuyn n l dn

*
Vo dp chuyn i th hai ca chng ti n Trung Quc anh hi sinh thi gian ri ca
mnh- i t M v Trung Quc ch gip ti trong giao tip vi cc ng nghip Trung
Quc. Chng ti c nhiu lo ngh vi cc phin dch. Anh sn sng dch nhiu ni.
Nh anh bng a nhn xt, anh bit ni ba th ting: ting Hoa, ting Anh v ting-
Kornai.


317
n cc vn chung. Nhng ngi c u quyn, h quyt nh vic
cng b da trn cc tiu chun no? Vic cng b v s nghip khoa hc
lin quan vi nhau th no? V cu hi cn su hn: thc tin ngy nay v
cng b v b nhim-ct nhc kch thch thi ca nh nghin cu nh th
no?


v vi bi hc ca cu chuyn

Trc khi bt tay vo tr li, ti mun khng nh: ti nu ra cc cu hi
cc k ln v bao qut, v khng phi l nhim v ca tiu s t thut ny
i cho cu tr li y . S phn tch nhn qu s mang tnh mt phn, v
ti ch nhc n by nhiu, mc bao nhiu gn vi cu chuyn ca ti.
*

Ti khng cp n cc phng din mun v khc, khng km quan
trng hn cc mt c cp y, ca nh hng hu ch hay c hi ca
cc tiu chun chn lc c dng xt cng b. Th d ti khng tho
lun vic tuy ti cho l rt quan trng-, c nhng nh hng thun li nh
th no ca tnh kht khe m cc bin tp vin v cc phn bin ca cc tp
ch t ra i vi cc bi bo c chp nhn ng.
Qu trnh, trong ngi ta quyt nh bi bo no xut hin trn cc
tp ch hng u, c cha cc yu t ngu nhin. Hin nhin l, xy ra c
hai loi li lm: ngi ta t chi cc bi bo ng c ng v ngi ta
cng ng nhng bi khng xng ng. Nhng con ngi ra quyt nh, v
chng ai l khng th khng nhm ln.
+
Cu hi l, c cc li c h thng
hay khng? C s mo m c phng php thuc loi no trong thc
tin chp nhn-t chi hay khng? Nhiu ngi ngh, rng c nhiu loi xu
hng gy mo m, v trong s y ti ch mun tho lun chi tit hn
mt nhm hin tng duy nht.
Cc tng thc s mi, quan trng, thc y s pht trin ln pha
trc ca khoa hc x hi him khi ra i trong din t hon ton chnh
xc, khng sai st.
**
N thng xut hin dng phng on m h hay
na sng sa u mt qu trnh nhn bit-hiu bit di. i khi mt khng
nh sai, nhng thc tnh t duy li khi ng mt va mu m no y ca

*
Trong nhng gii by ca mnh ti ch xt n cc vn ca cc khoa hc x hi. Ti
khng bit k cc phng php lm vic ca cc nh nghin cu khoa hc t nhin v
nhng qu trnh dn n cc pht minh ca h.
+
Hai loi li tng t rt ph bin trong mi h thng k thut (lin quan n quyt nh),
v khng ch con ngi, my mc cng vy. C th ni tnh khng th sai khng tn ti,
tnh c th sai l ph qut. (N.D.)
**
Chc chn c cc ngoi l. nh l khng th thc hin c ca Arrow c l l ngoi
l nh vy: mt pht minh tht s thin ti, c o, xut hin ngay lp tc dng ton hc
chnh xc.


318
s kho st, v cc th nghim vi mc ch bc b li a gn hn n
chn l.
K t khi ton hc lt vo kho tng cng c ca khoa hc-kinh t, n
ng vai tr quan trng trong nghin cu. Th m, trong chng mc ti c
th ln theo du vt, din t u tin ca nhiu pht hin mi l th, xc
ng, thng khng c nh nghin cu tin phong trnh by dng cc
m hnh ton hc, m c din t bng li. u tin l vn xui ca
Adam Smith v hot ng iu phi ca bn tay v hnh, v ch mun hn
nhiu Walras mi pht trin nh x ton hc ca n (l thuyt cn bng ton
hc c nh gi l hi khng chnh xc theo hiu bit ngy nay). Ri cn
mun hn Arrow v Debreu mi n, vi chnh xc hon ho hn. u
tin l Keynes vi cc tng (t nhiu khng chnh xc) ca ng v li
v v cc s thch gi tin mt, sau mi n m hnh LM (Liquidity-
Money) [m hnh tin mt-li sut] ca Hicks m t v lm sc nt hn
nhng ngi tng ny dng ton hc.
166
u tin l Rawls trnh by
l thuyt ca mnh v cng l, v ch sau Arrow mi cp n vic hnh
thc ho mt nh l ca Rawls.
167
u tin l Schumpeter vit cun
sch v vai tr ca doanh nhn m chng h c phn tch ton hc no,
168
v
ch hng thp k mun hn Philippe Aghion v vi nh kinh t hc khc mi
n, din t cc t tng Schumpeterian vo dng sc tch, vo cc m
hnh ton hc nghim ngt.
169

Tuy ti a ra s n gin ho cc k mnh, ti th phn nghin cu
kinh t hc phn s ra i v cuc sng tip theo ca nhng nhn thc
mi thc s quan trng- ra lm ba pha k tip nhau (tuy nhin i khi chng
ln nhau). Pha u tin l pht hin ra v din t vn , v cng vi n l
khi tho ra cc phng on gii cu . Pha th hai l sp xp li,
lm sng t dng t duy, chnh xc ho b my khi nim, din t chnh
xc cc khng nh, lm r v pht biu cc iu kin, nhng tru tng
ho cho php chng minh khng nh, cng nh chng minh logic cc nh
l. Cui cng pha th ba l rt ra nhng kt lun. iu ny c th dn n
vic nu ra cc vn l thuyt tip na, bn cnh cng c th rt ra
nhng bi hc chnh sch kinh t thc tin.
Trong pha u tin trc gic c vai tr to ln, kh nng nhn bit vn
, sc tng tng, s gn kt nhng quan st v cc khng nh n nay
vn cha c ko li gn nhau vo cc mi quan h mi. Phn tch vi s
gip ca cc m hnh ton hc ch yu xut hin pha th hai gia; l
mt cng c c bit quan trng - mt s ti thc s l cng c khng
th thiu c. Trong pha th ba, tuyn ca cc kt lun l thuyt, xy ra
cc qu trnh nhn thc tng t nh trong pha u tin. Ci lin quan n
rt ra cc kt lun thc tin, ch yu cn n s hiu bit thc t cn k, n
nng khiu ph phn cn cho i snh nh l l thuyt v ng dng thc
tin.


319
Ti khng khng nh, rng ba pha k tip nhau l m hnh c hiu lc
ph qut ca tt c nhn thc khoa hc kinh t quan trng. Ti bit cc nh
nghin cu, nhng ngi ngay pha u tin bt u vit cc cng thc
ton hc, phc ha cc m hnh, c th i khi minh ha cc mi quan h
trong nhng hnh v hnh hc, v ti bit nhng ngi khc, nhng ngi
khng ch n cc cng c ny. Thng xuyn xy ra qu trnh tng tc,
trn c s nhng kinh nghim u tin ca pha th hai nh nghin cu li
bt u li pha th nht, tc l lm r vic t vn v tm cch a ra cc
phng on mi. Trong cng vic tp th ca nghin cu khoa hc nhiu
khi cng chng phi cng cc nh nghin cu thc hin cc nhim v ca
cc pha khc nhau. Trong nhng gii by ca ti trng tm khng phi
th t thi gian, m l s phn bit cc thnh phn lng lo hn v
nghim ngt hn ca qu trnh nhn thc.
*

Theo kinh nghim ca ti cc bc v i thc s ca mn kinh t ton
hc hon ton hiu r tnh phc tp ca cc qu trnh nhn thc v vic
phn cc vai ny. T ming Arrow hay Koopmans ti chng h bao gi
nghe thy loi nhn xt bt knh v cc tng c th mi ch c trnh
by chnh xc mt na, nhng cha ng s nhn bit quan trng v v
nhng ngi to ra chng.
**
Theo cch din t hm hnh ca mt nh kinh
t hc Anh, Wildon Carr
170
: It is to be vaguely right than precisely wrong
[Th ang ng ng cn hn l chnh xc sai].
***

By gi ti c th quay v cc tiu chun chn lc ca cc tp ch khoa
hc. Cc tng c gi tr, mi, nhng mi ch xong mt na c ng
u? Ch cc tc phm chnh xc, chn hn mi nhn c s cng khai
c in ra trn cc tp ch c thanh th nht? Ch c php cng b mt
bi vit trn cc tp ch qu phi bc nht ny, nu chc chn ch t, rng
tc gi ca n khng sai lm?
****


*
Trong nhng nhn xt ph phn ca mnh thc ra ti bn n hai hin tng c th phn
bit c vi nhau: s chn lc l nng vi n th no i vi cc tng mi song mi
ch xong mt na, hay l c nhng thnh kin n mc no i vi cch trnh by bng li,
khng c hnh thc ha. Hai vn trong thc t nhiu khi qun vo nhau, v iu ny
bin bch cho vic tho lun chng cng nhau.
**
Ngc li ti nh k chuyn, khi mt nh kinh t ton hc kh tm thng li nhn xt
mt cch mit th v tc phm Rt khi, ln ting, s trung thnh ca Hirschman, m ti
gii thiu trc y hai chng. Cun sch nh trnh by theo cch mi nhng tng
mi kit xut, th nhng nh kinh t hc c ni n y li khng nh gi cao, vin c:
y ry nhng din t di dng, cu th. C nh ph i vit di nh vy v ch n
gin ny.
***
Khng thnh cng dch cu ting Anh vi s sc tch v ma mai gc ca n sang ting
Hung [c l c ting Vit na, N.D.]. Ngha ca n l: Tt hn, nu khng nh ca chng
ta gn ng (hi m h-hi nho), hn l khng nh chnh xc nhng sai.
****
Nu mt l thuyt ng k sinh ra ri, thm ch ngi ta c th pht trin m hnh
no y ca l thuyt y, th khng cn s tinh tng ln v bin tp v phn bin xc


320
Khng ny sinh bt c chuyn g, nu chng hn American Economic
Review c chuyn mn ho, ch cng b cc sn phm ca qu trnh
gia m trn y ti gi l pha th hai. Cng chng sao, nu nh c cc
tp ch khc, khng km uy tn, li cng to khng gian cho cc sn phm
ca pha u tin na; nh th trong c th xut hin (bn cnh cc bi
vit khc, chn mui hn) c nhng bi bo trnh by cc phng on
u tin, cc tng na chng ca tc gi.
*

Ti va nhn mnh b ng tp ch khng km uy tn. Vng, may l c
cc tp ch mun cng b cc tc phm mi xong mt na. Nhng tp ch
ny tuy vy thng c sc nng t hn nhiu, khi ni n chuyn b nhim
hay ct nhc cc nh nghin cu. Ti im ny hai nhm vn qun vo
nhau: cc tiu chun la chn ca cc tp ch hng u v ca cc i hc
hng u. Ti nh, ti sng st n th no, khi ln u tin ti nghe
tuyn b sau, na ma mai, nhng d sao cng na nghim tc t mt nh
nghin cu Thu in: Ti Thu in hai bi bo trong Econometrica l
cho vic b nhim gio s. Ngay nu iu ny khng chnh xc l nh vy,
nhng tuy nhin gn ng th. Nu mt nh nghin cu va c bng PhD
mun tin thn nhanh trong s nghip hn lm trong th gii phng Ty,
th ng c a ra cc tng mi mang tnh cch mng, nhng cn th.
ng c ngh nt c v nhng pht minh ln. Con ng chc chn: phi
ly ra mt l thuyt c bit k, c chuyn ngnh chp nhn, v mt
m hnh ton hc ca n c bit n v c chp nhn. Trn cn
thay i cht t, sao cho mi nh ngha l tht chnh xc, mi chng minh
ca mi nh l u khng h sai st. C nhiu kh nng l, bi vit ny s
c mt tp ch hng u no cng b.
**
Cng c nhiu cng trnh cng

nh: mt c vn nh mi no ca l thuyt c ting, c nhiu ngi bit n, ca
m hnh c th thch ri c sun s hay khng. Cn con mt thc s sc so, bin
tp vin v ngi phn bin c kh nng la chn tt gia cc l thuyt mi xong na
chng v gia cc phng on, phn bit c ci c trin vng, c th tr thnh mt l
thuyt chn mui hn - vi ci v gi tr, khng ng quan tm v v ngha. Hy sn sng
cng b ci trc, v ch vt b ci sau.
*
Ti c th a ra mt th d t lch s cc tc phm c cng b ca mnh. Nm 1978
ti cc hi ngh Chicago v Geneve ca Hi Kinh t Lng ti trnh by vi tng
chnh ca S thiu ht ang hnh thnh. l bi vit c din t bng vn xui t
u n cui, khng cha m hnh ton hc no. Cc tng l thuyt khng hon ton
chn. Bt chp iu ny tng bin tp khi ca Econometrica [Kinh t Lng, m hu
nh tt c cc bi ng y u s dng cc cng c ton hc, N.D.], Hugo Sonnenschein
kin ngh, rng ng s ng trn tp ch ca mnh. Ti tin, vic ng mt tiu lun khc
loi n nh vy, hon ton khng c ton hc l s kin kh ngoi l trong lch s ca
Econometrica, vic l nh tnh sn sng khi xng, v tnh m trc cc tng mi
v l ca gio s Sonnenschein.
**
Khng b ng n ti mi ln s d ch bi v, hu nh khng th trnh khi l nhu
cu gii by nhiu hn, th m cc tp ch hng u li u tin cc bi ngn, sc tch.


321
b trong cc tp ch top-nh cao c bin tp theo cc tiu chun trn
y l bn p tt nht cho con ng danh vng tip theo.
Theo lng tin ca ti, cc nt c m t trn ca qu trnh chn la
l c hi. Chng nh mt hng th lm th ca nhng ngi c ti. Cc
bin tp vin ca tp ch cm thy: ri ro ca sai lm l qu ln - th m
ch gia nhng ln th sai lm th mi c th n mt ln trng ch. N
tp cho nh nghin cu quen vi tnh thn trng ln trnh cnh tng,
thay cho vic dy tnh dng cm. n thun u ca bi bo c
ng nm 2003 ca nh kinh t hc Thu S, Bruno Frey, cng lm cho
nhng ngi c cht thy c vn vi sc mnh gy sc: Cng b
nh Lm ? La chn gia cc tng Ring ca mnh v Thnh cng
Hc thut (Publishing as Prostitution? Choosing between Ones Own Ideas
and Academic Success).
H cng chng cho ngay c c hi tht s nh nghin cu tr c th
th i th li nhng ci cnh ca mnh. Ngay lp tc h sit vo gia cc
gii hn, m ti va m t. V y l mt qu trnh bnh trng t kch.
Cng nhiu tp ch th tr thnh American Economic Review mini, bt
chc cc nguyn tc bin tp ca n. Cng nhiu i hc loi hai v loi ba
th bt chc tm gng ca nm hay mi i hc hng u, v i hi
cc ng vin ph gio p tt c cc t bo no ca h qua ci ci xay tht
cng b, v ngay c ch mt vi t bo cng chng li cho cc tng
mo him theo quan im cng b trn. V ri trong s cc thanh nin
c lc nh vy cho s nghip hn lm, h chn ra cc nh phn bin
tng lai ca cc tp ch hng u, nhng ngi sau s a thch cc bi
vit ging hot ng khoa hc ring ca h. S thch cho trc c bo
tn. Cc tp ch b ng u ho mc ln v phong cch, v ni dung,
v hnh thc, v cu trc tho lun, v phng php lun c dng.
Ti i tip: tm gng M phin din ny ngy cng c cc t b mn
kinh t hc v cc tp ch noi theo cc nc khc na. V c l ci cn l
mi him nguy ln hn, cc khoa hc x hi khc, trong c x hi hc
v khoa hc chnh tr, cng bt u bt chc tm gng xu ph bin trong
khoa hc kinh t, M, nhng c ni khc na. C ni by gi ngi ta
i hi mt cch cng bc nhng ngi lm cc chuyn ngnh khoa hc
ny: hoc hy m t hin tng anh nghin cu bng cc m hnh, hoc
chng ti khng coi ci anh lm l thc s khoa hc. Trc ht trong khoa
hc kinh t, nhng ngy cng trong cc khoa hc x hi khc na, vic s
dng cc cng c ton hc cho bi vit uy tn. Ngay c nu tng c th
c ni ra mt cch n gin i na, bng nhng li bnh thng, khi
cng thch hp hn trnh by n mt cch phc tp hn thng qua cc
cng thc ton hc. Ngay c nu nh th ngi ta c kh hiu hn, bng
cch y c th to ra v khoa hc. Nhiu khi cng thc hay phng trnh ch
bm vo s trnh by, nh mt vin tua trang tr trn qun o, n khng c


322
chc nng gii thch tht s - nhng h vn vo , bi v h tin, nh th
oai v hn.
Tt c, ci m y ti trnh by vi mi nhn ph phn, khng hng
chng li vic hnh thc ho cc l thuyt, vic s dng k thut ton hc.
Ti l v vn s l tn v ngi m mang khim tn ca vic ny. Ti
ch ln ting chng li s thi qu v s phin din, chng li c quyn
c p t mt cch hung hng ca bt c phng php hay cch tip cn
no. V ci quan trng nht: ti mun, nu s th, th nghim t duy, s
i mi, tnh c o nhn c s ng vin nhiu hn v c tn trng
ln hn.
Nhiu khi bun b ti ngh: tht tic l ti khng th sng trong th
gii i hc M yn bnh. Ti c lng t tin, tin rng: ti cng
tin c t chc ph gio n chc gio s. Ti c th trnh c nhiu
ng vng v ng ct, v ti c th tin thng tp ln pha trc! Khi
khc tuy vy ti li ngh: c l rt cuc tt cho ti l, khng xy ra nh
th. K t khi ti bc vo con ng nghin cu, ti chng bao gi chu
tun theo k lut ca bt k gio iu no c p t t bn ngoi ln cho
ti. Ti th chp nhn vai tr ngi ng ngoi, nhng ti khng tr thnh
k noi gng my mc. C th, v th ti trt sang bn nhiu ln v
b cc n tng tht bi, nhng ngn y l chc chn, ti c kh nng gi
tnh c lp suy ngh ca mnh.
Trong thi gian gn y m ra cuc tranh lun quc t rng ri v
vn - v thc tin chn la ca cc tp ch hng u v v tc ng ca
n n s pht trin ca khoa hc kinh t.
*
Ti hi vng, nhng gii by ca
ti c th ng gp cho tranh lun. S d ti dnh khun kh di hn
phn tch hin tng, bi v ti tin, rng cu chuyn v bi bo ca ti ch
qu, vt qu trng hp n nht, vt qu s phn nn c trm ln ca
tc gi bc bi v s t chi, v cho ti dp by t kin ca mnh v
mt hin tng quan trng v ph bin.
Trc y vi chng ti k v kin ngh ci cch, m ti a ra nm
1971, Vin Khoa hc Kinh t. Ti ti c i cho c, rng phi cho
tiu chun cng b mt trng lng ln hn trong cc qu trnh b nhim,
ct nhc. Nh nghin cu ng u hy sc mnh trong cc tp ch quc
t ln! Ti khng ph nhn, rng 35 nm trc ti t cm thy nhng mo
m xut hin trong cc qu trnh la chn ca chuyn ngnh kinh t phng
Ty hn by gi. Tuy th, bit tt c nhng mo m tai hi, m ti vit
trn, nhn li ti cng chng rt li li khuyn khi ca ti: cc tc gi

*
Mt trong nhng ngi khi xng ch yu ca tranh lun l Glenn Ellison, ngi cho
n gn y l tng bin tp ca tp ch l thuyt, ton kinh t hng u, ca
Econometrica, ng nu ra cc vn ca thc tin cng b hin thi vi s ph phn gay
gt.


323
ng u hy c gng cng b trong cc tp ch th hng quc t. Ti tip
tc n d c dng chng 11, th d v xut khu sang th trng
phng Ty. ci thin cht lng sn phm Hungary (v ng u, ni
chung), th nht thit cn chng sc mnh trn cc th trng phng
Ty kht khe. Phi lm iu ny ngay c khi chng ta bit, rng th trng
chc chn khng hon ho, so vi s la chn kinh t th trng l tng c
nhiu nhn t gy mo m tc ng: cc c quyn, u th sc mnh ca
cc hng khng l, thnh kin ca ngi mua i vi nh sn xut cha
c bit ti v v.v. Khng c php thu lu co mnh gia cc ng bin
gii quc gia, khng c php qu ma thin cn, v tho mn vi thnh
tch t c trn sn nh, bi v n c th dn n nh n, gim cc i
hi cht lng.
V th ti vn gi nhng kin ngh ca mnh lin quan n cng b, v
bt chp lp trng ph phn ca ti lin quan n chuyn ngnh quc t -
ngy nay ti vn ln ting ng h, nu y l v vic ct nhc cc nh
nghin cu, v phong gio s hay bu c Vin Hn Lm Hungary.


324
Chng 15

VI S PH PHN THN THIN, GI KHONG CCH

1968 1989

QU TRNH CI CCH HUNGARY:
NHNG O NH, CC HI VNG V HIN THC







Nam T ngay trong nm 1949, sau khi tch khi khi do b ch Soviet
thng tr, on tuyt vi trt t ch o kinh t Stalinist, v to ra m
hnh t qun ca ring mnh. Bn trong khi Soviet, Hungary l nc u
tin th thc hin s kt hp h thng chnh tr cng sn v nn kinh t
th trng. Nm 1968 ngi ta th tiu nn kinh t ch huy. Ngi ta
chm dt vic, trung ng quyt nh, cc doanh nghip sn xut ci g
v trung ng phn chia nguyn liu, nng lng, s ngi v qu lng.
Ci kt cu c to ra th ch cho m hnh Stalinist c in, c h gi
l c ch kinh t mi.
C th ni m khng c s thin v dn tc: qu trnh ci cch Hungary
c tm quan trng vt qu cc bin gii quc gia. N khi dy nhng hi
vng mi ni, ni cho n nay h thng cng nhc, lm t lit cc sng
kin ca nn kinh t ch huy ng tr. Trong thi k ny Hungary l tm
gng trong con mt nhiu ngi. Kinh nghim ci cch Hungary tc
ng n ci cch Trung Quc, n t duy kinh t Soviet v ng u, v
cng gy s quan tm si ni ca cc nh kinh t hc phng Ty chuyn
nghin cu cc nn kinh t cng sn.


Cc hi vng c thc hin mt na, b tht bi mt na

Sau bc ngot ln 1968 tip theo l hai thp k ru r. Qu trnh ci cch
tu thuc vo tng quan lc lng chnh tr khi th dng sng li, lc tin
ln, khi th di tc ng ca cc lc lng chng ci cch xy ra nhng
s sp xp li tng phn theo hng c. Tu chung xu hng tin ln pha
trc t ra mnh hn; vo cui cc nm 1980 trn b mt kinh t


325
Hungary cc nt kinh t th trng khng nghi ng g tr nn sc nt hn
nhiu so vi 1968. Th nhng cho n on u ca s thay i ch , vn
l lai tp, l s kt hp ca ch quan liu v th trng y nhng mu
thun.
c ci g xo tr, c dng ln mt cch gi to, bt chc
trong ci, hnh thnh trong khu vc kinh t nh nc Hungary. chm
dt cc ch th k hoch vn vt, chi tit, quyn quyt nh vo tay gim
c. ng, nhng chng ta c th ni v loi t ch no, khi gim c do
ng u v b la ra, v quyn b nhim v cch chc nm trong tay h.
Trn th trng tht, gi c do s tho thun ca ngi bn v ngi mua
xc nh. y phn ng k cc gi khng phi do ngi mua v ngi
bn quyt nh trc tip, m vn do u ban gi trung ng quyt nh.
Trong trng hp tt hn h th bt chc gi th trng, tm ra ci gi
ph hp vi t l cu-cung. Trong trng hp ti hn, h chng thm bt
chc gi th trng, m xc nh chng ngay t trc n ni mt s sn
phm hay thm ch ton b mt s doanh nghip thua l di, cn nhng
sn phm hay doanh nghip khc th gi cao m bo li nhun ngay t
trc. Vai tr ca li nhun tng ln; lnh o doanh nghip bt u
quan tm hn nhiu n tnh sinh li, so vi trc kia. Nhng s quan tm
n li nhun ny cng chng l tht s, mt phn v nhng mo m ca
cc gi, va c nhc ti vi dng trn, mt phn th do s ti phn chia
quan liu ca li nhun. Nu mt doanh nghip c qu nhiu li nhun,
th h ly i v chuyn cho doanh nghip thua l. y l loi cnh tranh, m
tuy c nhng ngi thng ca n, nhng khng th c nhng k thua. Ni
cch khc rng buc ngn sch vn mm.
Nhng ngi hi vng vo s lan rng ca c ch th trng, nhng
ngi ch c th tho mn mt na. Nhng ngi mun rng, bt
chp s phi tp trung tng phn quyn lc trung ng v ch t cc quyt
nh quan trng nht vn cn, h cng trn y cm gic na c thc
hin, na tht vng. tng l, s iu tit gin tip s thay th cho iu
tit, ch th k hoch trc tip trc kia. Cc cng c chnh sch tin t v
ti chnh, li sut, t gi hi oi, thu sut, cc khon tr cp nh nc s
truyn t cc nh ca s ch o kinh t trung ng n cc nh sn xut
v nhng ngi s dng.
Th nhng y t ra l o mng ho.
*
o nh hnh thnh trong ti- ti
vit nm 1982 - c nh l, u tin ti bc vo phng iu vn hin i
ca mt nh my, trong c cc b phn iu tit khc nhau: cc nt,
hng trm cng tc, cc my o v cc n bo hiu nhp nhy. Nhng
ngi iu vn chy ngc chy xui: khi th nhn nt ny, lc th xoay ci

*
Atal Lszl (1982), biu th c tnh mt cch rt ng hin tng ny l o tng iu
tit.


326
cn n. Sau ti i vo phn xng: y, ngi ta y nguyn lic bng
xe ct kt, qun c phn xng go khn c. ng, c sn xut- nhng
hon ton khng ph thuc vo phng iu vn uy nghi ngi ta n nt
no. Chng c g l, bi v phng iu vn v phn xng khng c ni
vi nhau bng mng dy dn.
171
Thiu dy dn kt ni: li sut hay t gi
hi oi c ngha g, nu cc doanh nghip vn chng nhy cm my i
vi gi c v chi ph? Tnh sinh li vn chng l vn sng cn v s ti
phn chia li nhun quan liu ca trung ng, iu lm cn s nhy cm
i. S nghip qun l ng ra ph thuc nhiu hn vo cc quan h vi cp
trn, ch u ph thuc vo thnh cng th trng.
H th thc cc nh lnh o kinh t bng cc dy cng chng.
Vic ny cng c li th ca n: cn li mt t phm vi hot ng cho sng
kin doanh nghip, v xt cho cng vn c tc ng no ca cc xung
lc n t pha th trng. chm dt s thiu ht v nhiu sn phm v
dch v, tuy trong mt vi lnh vc c tm quan trng c bn th d trong
bun bn nhiu hng nhp khu, trong khu vc nh , trong dch v in
thoi v trong y t - nn kinh t thiu ht vn tn ti.
Song song vi s phi tp trung c hiu lc trong phm vi rng ri hn
mc vi m, k lut kinh t v m tr nn lng lo hn. Khi khu vc n
ngng ca ca s thay i ch , chnh cc nc th nghim ci cch
phi tp trung ho, Hungary, ri mun hn Ba Lan lm pht tng tc
nhanh nht, cc c ch km hm lng bt lc v vng xoy n nn nc
ngoi tng tc quay. K lut hnh chnh Stalinist c khng km
c cc xu hng kinh t v m bt li ny, nhng s quan tm n li
nhun thc s, cnh tranh thc s, tc ng th trng tht s vn cha c
tc ng khp vo k lut cn thit. Lin quan n cc ch s quan trng
ny, thnh tch ca cc nc thc hin nhng ci cch na vi t ra xu hn
cc ch c ti cng sn c bn tay st, Tip Khc ca Husk hay
Rumani ca Ceauescu, ni vi ci gi lm gim mc sng ca dn chng
h cng p cn cn thanh ton vng lai thun li hn, v mc gi v
lng cng rn hn.
Ci cch 1968 tp trung ch vo thit lp c ch kinh t mi ca khu
vc nh nc. Hu nh l kt qu ph ca qu trnh ci cch, rng trong nn
kinh t ci khu vc sn xut v dch v c m rng, trong cc hnh
thc s hu khng thuc nh nc hot ng. y l mt tp hp hn tp.
T cc hp tc x nh t nhiu thc s t ch, v mc y chng
khc cc t chc c gi l hp cc x, thc ra l cc t chc c ch huy
bi cc lnh o do ng nh nc b nhim. T nhng cng vic kinh
doanh tiu th cng, tiu thng hay dch v khc da trn s hu t nhn
thc s. T cc cng ng lao ng kinh t doanh nghip, cc sn phm c
bit to thnh cc hn o c th nh bn trong vng nc t ca doanh
nghip nh nc. Cui cng l nn kinh t th hai ngy cng xum xu


327
hn, lan ra theo nhiu loi hnh thc, trong hng chc ngn ngi hay (ai
bit c?) hng trm ngn ngi hot ng, gia chng vn gi ch lm
vic ca mnh, v cng vn tip tc lm vic (lm t hay nhiu) trong nn
kinh t th nht. Mt trong nhng c trng quan trng nht ca qu trnh
ci cch Hungary l, -nu d khng khuyn khch, nhng- nhm mt
ng lo trc hin tng quan trng nht, hin tng dch chuyn khi ch
ngha x hi c in: chm dt c quyn ca s hu nh nc, thm ch
ngy cng n c u th ca n na.


T nh ci cch ngy th thnh nh phn tch ph phn

Vi trang trn khng th cho bc tranh chi tit v cc mi quan h ht sc
phc tp c trng cho qu trnh ci cch Hungary. ng hn, n ch cht
ti hin ci khi (v c by gi na) ti coi l cc nt c trng nht ca
c ch kinh t mi. S m t ngn gn cng chng th m nhn vic
theo di t u n cui ng hc ca qu trnh ci cch, thay vo n c
cng trng thi c trng cho c ch kinh t Hungary trong cc nm 1980
vo bc tranh tnh. Ni v ci cch trong cun sch ny trc ht ti phi
k v thi ca ti th no vi qu trnh i mi h thng x hi ch
ngha. Ti ngh v n th no, v ti hnh ng ra sao?
u ca chng coi 1968 l nm khi u, v khi xy ra s th
tiu nn kinh t ch huy; v mt chnh thc y l nm khi u ca c ch
kinh t mi. Tuy nhin cu chuyn c bt u sm hn nhiu. Tuy ti
cp n ch cc chng trc, chp nhn ri ro lp li ti phi
ni v tin s ca cu chuyn, v vai tr ca ti trong .
T 1954 ti ngy cng quan tm hn, vi nim tin v s ho hng, n
tng i mi nn kinh t x hi ch ngha. Nim tin ny thm ngang
thm dc sut cun sch ca ti vit v s tp trung qu mc, tuy ch l
phn tch thc chng c ch c. Th gii t duy x hi ch ngha ci cch
hng dn ti ngay c khi ti tho cng lnh kinh t ca Nagy Imre
trong nhng ngy u cch mng.
Nim tin ny b s b gy cch mng v s khng b lan ra sau
lm tan thnh my khi. Giai on cuc i, trong ti l nh ci cch
ngy th,
*
chm dt. Ci nim tin, m trong cc thi k trc tip

*
Ti dng cm t ny ln u tin trong bi vit nm 1986 (1986c) cho tp ch M Journal
of Economic Literature (JEL). u ca chng ny gi nh n u ca bi bo JEL.
Trong bi bo ti gi Pter Gyrgy, cha ca tng ci cch Hungary, Wodzimierz
Brus, nh tr thc dn u ca xu hng ci cch Ba Lan, Ota Sik, nh kinh t hc chnh
ca ma xun Praha. Ti lit c Gorbachev vo y. Nhiu nh kinh t hc tri qua pha
nh ci cch ngy th, trong khi tt c h pha ny c th c gii hn vo cc thi


328
sc sng cho ti, chng bao gi phc sinh. T tr i ti khng hi
vng, rng mt nn kinh t ph hp vi cc quyn t do con ngi li c
th hot ng vi s lnh o ca ng cng sn. Nhng cn nhc chnh tr
v o l lm ti v mng vi bin th ng u ca ch ngha x hi
th trng, m mt mt mun gi quyn lc ca ng cng sn (hay ch t
yn phn, rng vn cn), v, v tnh hiu qu, li mun gn ghp iu ny
vi iu phi th trng thnh cng tt cc nc t bn ch ngha.
Nm 1957 ti chng phi suy ngh nhiu, ti tr li th no, khi
ngi ta gi t trung ng ng: ti hy tham gia vo u ban ci cch ang
hnh thnh lc . Ti khng mun chi tr u ban vi nhng k l bc
tr li sau cc xe tng Soviet, nhng k b t cc bn ca ti, nhng k
khao kht tr th.
c cm su sc ny t u ch cui vn cn trong ti, v mun hn cng
cn ti tham gia vo cc u ban do trung ng ng t chc vo cc nm
1960. Lng ti sn gai c v chuyn, da vo thng tin th thm r tai, ti
phi on ra, liu ng ch X, lnh o ng ph trch kinh t, trong ngy
cho trc y c th thuyt phc c hay khng cho tng t gi hi oi
ph hp vi nguyn tc chi ph bin, hay ng ta vn c bm ly nguyn tc
chi ph trung bnh. Ti khng mun tham gia tho ra cc kin ngh tho
hip ca u ban, m cui cng s do mt hi ngh ng tho lun v ph
chun trong trng hp may mn.
Trong thi k Kdr nhiu nh tr thc Hungary hng u di hnh thc
no c quan h c nhn vi Aczl Gyrgy, ngi lnh o ti cao ca
cc vn vn ha
+
. Khng phi nhim v ca bi vit ny i nh gi s
nghip ca Aczl, v a ln cn tiu li, khi no v li bao nhiu hi bao
nhiu. Ti khng phn xt nhng ngi thng xuyn hay thi thong n ti
vi ng, nhng ngi g ca ng v s u tin chiu c hay hon ton v
t- th nh ng can thip gip cc bn mnh ang ngi t. Ti ch coi l c
tm quan trng tng trng, rng ti thuc s t nh tr thc hng u,
nhng ngi chng bao gi tm n Aczl.
*

Ti tha nhn, rng thi ca ti v kha cnh ny khng nht
qun. Ti trnh xa hi Aczl. Ngc li nh ti nhc n ti
khng xu h i yu cu Nyers Rezs gip kim in thoi. M Nyers xt

im bt u v kt thc khc nhau. (C ngi chng bao gi t b nim tin ngy th
ca mnh).
+
U vin B chnh tr ph trch vn ho t tng v cng tc l lun (xem phn Ch gii).
*
Ma thu nm 1980 Aczl nhn tin cho ti, qua ch tch u ban k hoch Faluvgi Lajos.
ng by t s khng va ca mnh lin quan n bi bo, m ti vit v mu thun gia
o c x hi ch ngha v nguyn tc hiu qu. (Ri mau chng ho ra l, ng khng
phi l ngi duy nht ch trch bi bo). Ti nghe ht li nhn, v ti ch tr li ngn ny:
dng nh chng ta khng thng nht. Mun hn ti cng nhn c nhn xt ph phn
bng vn bn t Faluvgi Lajos.


329
cho cng vn l u vin Ban chp hnh Trung ng, sau khi b ra khi
ban lnh o ti cao ca ng, v v ch chng ti lm gim c. Ti
khng tham gia vo cc ban chuyn mn, cc u ban hot ng bn cnh
trung ng ng. Th nhng gia chng ti khng trnh vic ti cm thy
tnh bn thn thit vi ng nghip, ngi l u vin ban lnh o ng
ni lm vic ca ti, thm ch mt thi gian gi chc b th ng. Ti
khng nh gi con ngi theo, h c l ng vin hay khng. Tuy nhin,
c l vn hi khng nht qun, trc ht s d ti ln trnh cng tc ci
cch tch cc, bi v v mt t chc n cng gn vi s lnh o ca ng,
v ti cm thy n s a ti vo ci vng gm cc bn ng vy
quanh trung ng ng.
*

Nh ci th hai ti nhc n, nhng l s mt, l tnh cht ca hnh thc
c x v ca phm vi nhim v gn mt thit nht vi nhn t chnh tr, m
ti vch ra cho mnh sau 1956. Ti phn bit nghim ngt (ti phi
th nhn, i khi qu nghim ngt) hai loi ngh nghip kh d, ngh ca
chuyn gia c vn a ra hay mun nh hng n cc quyt nh chnh tr
v ngh ca nh nghin cu khoa hc.
**
Hai phm vi hot ng ny cn cc
nng khiu khc nhau, v to ra cc hnh mu ng x khc nhau trong
ngi thc s ht lng ht sc cho vai tr ny hay vai tr kia. Chuyn gia
c vn phi l ngi khn kho, c chin thut, c ti mnh kho, c mu,
uyn chuyn v sn sng tho hip, nu thnh cng i hi iu ny. Tt c
nhng th ny l c gi tr trong chnh trng, nhng i lin vi nhng
nguy him trm trng trong nghin cu khoa hc. Trong lnh vc chnh tr
s to [sng] ca ngi mnh ln, ngi tin kin nh vo ci mnh ni
v lm. Cn nh khoa hc th phi khch quan; phi cn nhc cc l l v
phn l l khng da vo nim tin m vo l tr, v lun lun phi gi trong
mnh mt liu lng ln nghi ng ngay c i vi cc thuyt c mnh
chp nhn na. Ngi mun ci to x hi theo tm nhn ring ca mnh vi
cm gic s mnh cu th, kh c kh nng gi trong mnh cc tnh cht, c
th mong i t ngi lm khoa hc.
Ti khng thch lm bt c th g vi na tri tim. Ti khng c kh
nng bng na khi c v tri tim ca mnh ng nht vi vai tr ca
chuyn gia c vn; a ra li khuyn cho chnh ph - trong khi li mun
chnh ph ny hy bin khi u trng chnh tr. Cng lc vi na kia

*
Chc chn do s ng vin ca nh kinh t hc, vin s no m Szentgothai Jnos,
ch tch Vin Hn Lm Khoa hc Hungary cng nhn xt mt cch ma mai: V sao
cu li kht khe n vy? V sao cu li s n mc l bn s vy ln o chong sch s
ca cu?
**
Trong dng t duy ny ngi m ti gi l c vn, khng phi l chnh tr gia chuyn
nghip, nh th d lnh o ca mt ng hay mt t chc qun chng, hay quan chc gi
chc v cao trong chnh quyn. C vn c ngh dn s no y, sng bng ngh , nhng
phn ng k nng lc ca mnh c dnh cho nh hng n cc s kin chnh tr.


330
ca khi c v con tim ca mnh ti hy ng nht vi vai tr ca nh
nghin cu khoa hc? Ngi khc c l c kh nng, ti th khng. Ti s,
nu th, th ti s b vp trong c hai vai.
Ti xin li bn c l ti nu i nu li th lng nan ny. Ti cng
chng th ha, rng trong phn cn li ca cun sch ti s khng bao gi
quay li na, bi v n ko sut cuc i ti. Trong cc tnh hung lch s
khc nhau, lin quan n vn la chn c th khc nhau, ht ln ny n
ln khc li lun ni ln i vi ti cc th lng nan kh x, gia ng vai
tr chnh tr v tp trung hon ton cho cng tc khoa hc. iu ny gii
thch, rng nh mt trong nhng ch ch o, n cng i khp tiu s t
thut ca ti, iu khng trnh khi ko theo s lp li.
Nh th tu chung - vt qu giai on nh ci cch ngy th ca i
mnh ti tr thnh nh phn tch ph phn ca ci cch kinh t x hi
ch ngha. Hon ton khng c chuyn, ti quay lng li vi vn . N
lm ti quan tm mnh m ngay c trong cc nm, khi ti chng vit mt
dng no v n. Ti c c bao nhiu cun sch hay bi bo, th ht ln ny
n ln khc ti cn nhc: suy ra ci g t chng lin quan n nn kinh t
x hi ch ngha. Bn cnh khng ch khi hc, th s quan tm c bit
ny mi sng trong ti. Ti tnh to theo di nhng thay i no xy ra
trong thc tin ch o kinh t.
Vi nm sau lnh vc vn ci cch cng ni ln hng u trong cng
vic nghin cu ca ti. Ngay c Anti-Equilibrium cng ng n ch
nhiu im. Khi vit S thiu ht ti m ch tng, rng cc nt lon
chc nng c trng nht cho nn kinh t x hi ch ngha c th c gii
thch bng cc tnh cht c bn ca ch ngha x hi, v nhng ci cch
tng phn bn trong h thng, nhiu nht c th lm nh bt chng,
nhng khng th chp dt chng. Chnh vic nghin cu nn kinh t
Hungary c ci cch na vi, b ngoi c v hng theo li nhun,
lu ti n hin tng rng buc ngn sch mm.
Mun hn ti vit nhiu tiu lun, m ch chnh l m t v phn
tch ci cch. Nh th lin quan n ch , cc bi vit ny ging nh cc
cng trnh, m cc ng nghip thng c gi l cc nh kinh t ci
cch trnh by. Chng ti cng b trn cng cc tp ch Hungary. Cng
xy ra l, chng ti trnh by ni dung mun ni ca mnh trong cng
din n Hungary hay quc t.
Cc bi vit v bi trnh by ca ti by t mt cch r rng, rng ti c
thin cm vi tng ci cch. Ti khng l ngi c v ngc, m
chnh l ngc li: ti vui, nu s nghip ci cch ngy cng tin trin
thnh cng. Chng c g l trong chuyn, ti ph phn tnh trng ci cch,
cc nh kinh t hc ci cch cng lm vic ny, vi nhng li l khng
km gay gt. Tuy nhin c s khc bit cn bn gia cch tip cn ca
h v ca ti. Cu then then cht ca nh ci cch tin tng l: vn


331
cha H thng gi vn cha tt. B my nh nc quan liu vn
cha trnh xa i sng ca cc doanh nghip. Th trng vn vn cha
hot ng v.v. v v.v. Vn cha nhng y ch l tm thi. Tt c trc
sau ri s c th tr nn tt hn.
Ngc li, ti khng tin vo kch bn lc quan ny. Ti c th gi
nhng linh cm khi ca mnh l hoi nghi ci cch. Bn ti Laki
Mihly, vi s chm bim nh, gi mnh, gi ti, v vi ng nghip
khc, nhng ngi suy ngh ging vy, l ru r ci cch. Chng ti kinh
tm ci m t ci cch chng ti cm thy l gian gio, l gi mo, l lm
ra v, l gi v. y khng phi l nn kinh t th trng tht! Nh th
cng chng th tr thnh tht c!
Chng ta ang trong cc nm 1970 v 1980. Thi gian tri lu k t
khi, s thanh tm, gii to (catharsis) chnh tr-o l b gy trong ti
nim tin vo s i mi ca ch ngha x hi. T vic nghin cu cc ti
liu chuyn mn phng Ty, vic lm quen trc tip vi nn kinh t
phng Ty hin i, s suy ngh ph phn cc mi quan h gia s hu
cng, s hu t, b my quan liu v th trng trn bnh din duy l, vi t
cch nh kinh t hc v nh nghin cu x hi cng thuyt phc ti rng:
nn kinh t da vo u th ca s hu cng khng ph hp vi chuyn, th
trng ng vai tr chnh trong iu phi cc qu trnh kinh t. Vn
khng phi l, tnh cht thnh phn c trng ny hay n ca nn kinh t th
trng vn cha c hiu lc. S thc l, ch nn kinh t t bn ch
ngha mi c th l nn kinh t th trng tht (ch khng phi gi to, gi
v).
*

Nim tin ny lm cho quan h ca ti lin quan ti cc kin ngh ca
chnh cc nh ci cch nhit tnh nht tr nn mang tnh nc i. Liu cc
kin ngh ny a vic thc hin nn kinh t th trng tht n gn hn
mc no? Chng khng gy ra cc o tng sai lm hay khng? Trong
nhiu ngi ngy th, c thin , mt phn no y c nim tin x hi ch
ngha, chng khng tip sc sng cho hi vng (sai lm, hi vng ho huyn),
theo s tn ti ca cu trc chnh tr tuyn truyn cc nguyn tc
Marxist-Leninist, thuyt gio thc h chng t bn ch ngha, u th
ca s hu nh nc, li c th dung ho c vi th trng? H c th
ngh, rng cn thm vi bin php ci cch cng quyt, v khi chng ta
c th bc sang con ng th ba, cng l x hi ch ngha, v cng
chng l x hi ch ngha, l nn kinh t th trng- tuy nhin khng c ch

*
Hc thuyt kinh t ca Marx xi by s nghi ng chng li th trng. Nhng ngi
Marxist-Leninist trung thnh hon ton ng, khi h tuyn b, rng nhng ngi ng h
ci cch th trng l nhng ngi c quan im chng Marxist. Ti trnh chuyn,
trong cc bi vit ca mnh bn thn ti cng ni cng iu ny, bi v ti khng mun
bng vic ny gy ra s cn rt lng tm trong cc nh ci cch vui lng t gi mnh l
cc nh Marxist.


332
ngha t bn tht s vi tt c tnh cht xu xa ca n. S khc bit l thuyt
c bn tch ti khi cc nh kinh t hc ci cch, nhng ngi vn tip
tc tin, rng ch ngha x hi th trng l c th thc hin c.
Ti lm vo nhiu loi tranh lun. Trong vi trng hp i thoi
xy ra mt i mt. Khi khc, ng hn h ch tranh lun vi ti mt cch
gin tip, m ch n cc quan im hay thi ca ti. Cc mi tn o
o ln ti t nhiu pha. Ti k vi tnh tit c trng; nh th bn c c
th hnh dung r hn, ti ng u khi .


ng l ra anh ta phi bo, chng ta hy lm g

Mt trong nhng nhn vt huyn thoi ca thi ci cch l Liska Tibor.
Chng ti ng chm nhau gay gt nhiu ln, nhng ngy nay ti vn
thn mn hi tng li cc bi pht biu li cun, bc la t nim tin, ti
knh trng s sc so, thng minh v tnh thng thn, s trung thnh vi
nguyn tc khng dng chin thut r tin ca ng. Liska l mt nh tin tri
l lng ca ch ngha t bn x hi ch ngha hay ca ch ngha x hi t
bn ch ngha. Theo tm nhn ca ng, mi cng dn hy nhn c phn
ca mnh t ti sn tp th ca nhn dn. y hy l vn ban u, m sau
cng dn s dng vi t cch doanh nhn trong nn kinh t hot ng theo
cc quy tc th trng.
*
Liska phc ho mt s im ca k hoch vi s
k lng cc k chi tit, cc phn khc, t quan trng hn th vn hon ton
m h. Lng tin trong trng ca Tibor vo yu cu o c cao thng v
cc c hi bnh ng, s tn trng ca ng i vi sng kin kinh doanh c
trng cho ch ngha t bn, v nim tin ca ng rng bt c iu khng
tng no cng c th thc hin c, ch cn ham mun mnh m, ho
trn trong d nh.
**

Liska l guru, c cc tn say m bao quanh. ng t chc cc
bui hp, n ng mi cc nh kinh t hc c ting, nhng ngi th l
l vi ging chc chn - th nhng Liska, vi vi c m lp lun mnh m,
ng lun lun o vn h, v thng knock-out. Mt ln ng cng thch ti
n trn u bc tr tu. Ti trnh by ni dung mun ni ca mnh theo

*
C th hiu c, rng thnh vin ny thnh vin n ca gio phi Liska sau khi thay i
ch c i k c vic chia khng ti sn nh nc [cho cng dn], ng h t nhn
ho theo cupon.
**
Tc phm c nhc n nhiu ln ca Liska, konosztt, c ng vit vo nm 1966,
nhng sut 22 nm ch c truyn tay dng samizdat, t xut bn chui. Trong nhng
ngy cui ca thi k Kdr, 1988 ln u tin c xut bn dng sch in. Tuy th Liska
chng bao gi tng kt tm nhn ci cch ca ng dng ngay ngn v sc tch. Bn c
ngy nay c th c c ci nhn tng quan tt nht t bi bo vit nm 1988 ca F. Liska
Tibor.


333
cch quen thuc ca ti, cn nhc mt cch khch quan tnh trng ca nn
kinh t Hungary c ci cch na vi, ngoi ra cc u im v khuyt
im ca tng ca Liska, nhng kh nng thc t v cc hn ch ca ci
bin x hi.
172
Tibor tr nn tc gin. Tht th v trch nguyn li ng,
nhng khng cn bin bn chnh xc. V th khng da vo k c ca
bn thn ti, m da vo hi cc ca Liska Tibor ti th ti hin ci ng
ni: y l ci kiu hc gi dy i [tc l bi thuyt trnh ca Kornai],
m n xem, ct ln chnh xc n u, v ct nh th no, ch khng phi,
lm sao c th b ra khi ng ct ny. Ci khc bit c bn, bi v nu ai
mun phn tch ct, v mun h hoy o ct, xem ln n c hay
cha, hoc chy vo mm mnh hay cha, v c chy vo mt mnh hay
cha v c lm xt mt hay khng l cch tip cn loi hon ton khc vi
loi, bo rng: cng hon ton nh nhau c thi, d ct c ln n u, n
gin l phi b nhanh ra khi y.
173

Tt bit bao nhiu, nu gi nh lc ti nh mt c nh tr sc
so v nh no y nhng cuc u nh vy chng bao gi l th mnh
ca ti. Ti ch c kh nng din t cc phn l l im m, kh khan
v tch nhanh khi nhng ngi nghe rng rc -, rng nhim v ca khoa
hc l quan st v hiu thc t. Cc nh kinh t hc Hungary khng cn
pha ra cc o tng ri ren, m phi hiu bit cn k hin thc ca
Hungary v hin thc ca nn kinh t th trng, chn ra con ng thc
t nhm xoay chuyn tnh hnh.
Mt trong nhng th lnh xut sc ca cc nh kinh t hc ci cch
Hungary l Antal Lszl, cn b hng u ca Vin Nghin cu Ti
chnh. Ngc vi Liska ng khng phi l nh tin tri, m l nh quan
st c con mt sc so, mt ngi hiu bit tt nht nn kinh t Hungary
mi thi, nh phn tch c suy ngh thc t v c kh nng nh gi tt.
Ngc vi ti, ng l nh ci cch tch cc n tn xng tu, m s ham
m, ngha thc s ca ng l (v ti tin, vn l) tham gia vo hnh
thnh cc quyt nh. i vi ng quan trng hn l vic, hu trng
ng a ra cc li khuyn cho nhng ngi c thc quyn quyt nh trong
tay, hn l ch n cc bi c cng b trong nc. Cn ni chung
ng khng cho vic, trnh by cc tng ca mnh cho cc ng nghip
nc ngoi, mt tm quan trng no. Nm 1983 tp ch i sng v Vn
hc phng vn ng. Phng vin, Sznsi Sndor, hi ng: ng thch
gi mnh l nh kinh t hc ci cch. Ci ny so vi ngi trung bnh c
ngha l trng thi c bit nh th no? Antal tr li nh th ny:
Nu ti phi a ra s phn bit, ti c th ni, rng c cc nh kinh t
hc, nhng ngi ch m nhn vai tr quan st, m t, v t mt v th o
l, thm na khng ri ro a ra cc chn on nhng khng a ra cc
kin ngh. Tuy ti tha nhn, rng h c quyn , lp trng c bn ny


334
lm ti bc mnh. Ti c gng tc ng n cc quyt nh mt cch cng
khai v c th nhn.
174

Ai khng c tt, th ng git mnh.
+
Th m khi ti cng git
mnh, khoc li nhn xt ca Antal vo mnh. Ti cm thy, khng
ch Antal, m kh nhiu nh kinh t hc ci cch na cng khng a thi
ca ti lin quan n ci cch mt cch tng t.
Ti ch ny ti phi lp li mt tng, m trong mt chng trc, ti
trnh by khi ni v vic xut bn chui- samizdat. V phn mnh ti coi
khng phi mt loi thi duy nht l chnh ng v mt o l, c th l
ca bn thn ti, trong khi cc loi thi khc gy bc mnh. C cc loi
thi , m ti khinh b, m ti ln n v mt o c. Mt khc ti cm
thy khng phi mt thi duy nht, m nhiu loi thi l c th chp
nhn c v mt o c. Tt, l c nhng ngi hot ng chnh tr
tch cc trong di tn hi ngoi. Tt, l trong nc c cc chin s b
mt chp nhn s sn ui ca cng an. Tt, l c cc nh ci cch,
nhng ngi bng li mnh th a cc nh ch o chnh thng ca nn
kinh t x hi ch ngha sang con ng tt hn. Th nhng cng tt, l
c cc nh phn tch khch quan, nhng ngi bng kho st khoa hc
th vch ra bn cht thc ca h thng. Rt cuc cng tt, l gia cc dng
thi v cch sng ny c th hnh thnh s phn cng lao ng c
ngha.
i khi trong ti cng ln t ci tm trng tc ti do nhng nhng b
m cc nh kinh t hc ci cch tho hip vi cc ng ch quyn lc
gy ra, nhng cui cng thnh cng km nn cc xc cm ny trong bn
thn mnh, v ti khng ln ting cng khai. S nhn nhn, rng trong
hot ng ca h, c nhiu ci li hn l ci hi m nhng nhng b ca
h c th gy ra, thng th trong ti. C th l, cch nhn nhn ny khng
tm thy s bo p ngi ny-ngi n trong s cc nh kinh t hc ci
cch. Ch c th ln theo du vt ca li c ni ra v c vit ra. Ti
khng th bit, ci g xy ra trong tm hn su thm ca cc ng nghip
ny.
Ti mun thm mt nhn xt na vo tranh lun v thi . Trong gii
by trn ti a tnh hu ch ca phn tch c tnh kht khe khoa hc
v h thng x hi ch ngha nh l l ng h con ng ti chn. By
gi cng, nhng trong cc chng trc ti cng nhn mnh, rng ph
phn l thuyt t ra l cng c c th s dng c trong qu trnh lm
suy yu cc nn tng ca ch cng sn, v cui cng dn n s sp
v vt qu ch ny. Cho d chc nng ny c quan trng n th
no, ti khng mun b hp vai tr ca khoa hc x hi chuyn, n c th
dng c nh cng c chnh tr cho mc ch ca s nghip tt p. S

+
Thnh ng Hungary, nguyn vn l: Khng phi o ca mnh, th ng khoc vo.


335
nhn thc bn thn n cng c gi tr ca n. C ngi, m nhn thc v
s hiu bit cng to ra nim vui. iu ny lun l th v vn l th,
chng no c v s c nhng ngi, coi cng tc khoa hc l s nghip
ca i mnh.


Tnh hiu qu v o c x hi ch ngha

Nm 1979 ngi ta mi ti n Ireland vi t cch din thuyt vin ca
Greary Lecture c t chc hng nm tn vinh R. C. Greary, nh
kinh t hc v thng k hc ni ting. ti gii thiu, dng chn
mui hn, dng t duy m phc tho u tin ti trnh by n .
*

Ti t hai loi h thng gi tr i mt vi nhau. Mt l: cn phi tho
mn nhng i hi no, c ch th trng cng thc y tnh hiu qu
ca cc hot ng kinh t. Ci th hai: o c x hi ch ngha a ra
nhng i hi nh th no. Vic gii by dn n kt lun, rng khng th
ng thi tho mn hon ton c hai h thng yu cu. Ti khng c kh
nng chng minh bng m hnh ton hc nghim ngt nh l bt kh thi
ny. (Cho n nay ti ly lm tic, rng chng c ai x l vn ny).
ng hn ti ch lp lun ng h phng on ny, v a nhng s khng
nht qun ca ci cch Hungary lm minh ho. Th d s on kt, ngha v
gip nhng ngi yu c th mu thun vi cnh tranh kinh t, trong
nhng ngi b rt li lm vo tnh th bt li tht s v chu nhng thit
thi au n.
Ni dung mun ni trc ht ti dnh cho nhng ngi, dn ho qu
d dng trong bn thn mnh nim tin x hi ch ngha v s ng h ci
cch th trng; c nh l s cng sinh l lng ny chng h c nan gii g.
Khi ti n cui bi pht biu ca mnh, ngi c tn vinh xin pht
biu, v t cu hi cho ti. ng rt thch, l cc nc x hi ch ngha
khng c tht nghip, thm ch c th nhn thy thiu sc lao ng. Mt
khc ng thy tt l, trong th gii t bn ch ngha khng c thiu ht
hng ho, c th mua c mi th. Liu khng th kt hp cc u im
ca hai h thng ny , m khng c cc nhc im ca chng?
Ti tr li, m mun hn trong li kt ca bi bo c ng nm
1980 ti cng din t bng vn bn: ny ra tng: phi thit k
mt h thng kinh t ti u Ai c lm iu ny, i loi tng tng,

*
Trong i mnh chng ln duy nht no ti trnh by bng cch c vn bn chun
b trc. Ti c, rng mi gii by ti u trnh by bng li, nu c th nhiu ln. Rt
ra bi hc t phn ng ca nhng ngi nghe ti c gng ci thin, lm chn vic gii by
t bi ging ny sang bi ging n. V ch khi ti cm thy chn, th ti mi bt u
din t bng vn bn.


336
rng mnh c th i thm mt siu th. Trn cc k c th thy cc yu t c
ch khc nhau, nhng hin thn ca cc tnh cht c li thuc loi khc
nhau ca cc h thng. Trn mt k l ton dng lao ng, cng n vic lm
y , nh c thc hin ng u. Trn k khc l tnh t chc x
nghip trnh cao v k lut c bit n Ty c hay Thu S. Trn
k th ba l tng trng kinh t khng c suy thoi, trn k th t l s n
nh gi c, trn k th nm l s thch ng nhanh ca sn xut trong nc
vi cc nhu cu th trng nc ngoi. Nh thit k h thng chng c vic
g khc, ngoi vic y xe mua hng trc mt mnh v gom cc yu t ti
u, ri i v nh v rp chng thnh h thng ti u. Ch c iu, y l
gic m ho huyn u tr. Lch s khng duy tr loi siu th nh vy, trong
chng ta c th chn tu . Ch c th la chn gia cc gi kt ni
hng ho khc nhau, c rp sn trc, i vi ai, mun by t lp
trng v, mnh u tin h thng no hn
175

Khi tiu lun xut hin nm 1980 trong Valsg [S tht] (ri sau
nc ngoi, bng nhiu th ting), gy ra ting vang ln, bi v n bi
ngc dng, ngc tm nhn ca nn kinh t th trng x hi ch ngha
hot ng hi ho.
Ti khng th dng li, m khng i mt on ng r ngn y. Ti
mun lm sng li mt tnh tit, gn chnh vi tiu lun va c nhc n.
Khong khi bng xut hin trong i sng x hi Hungary Lengyel
Lszl. u tin anh ta mi bt ca mnh ln hai nh lch s kinh t xut sc
Berend T. Ivn v Rnki Gyrgy, nhng ngi bc b nhng nhn xt
ca anh ta. Sau , kt hp vi Polgr Mikls, anh ta by t kin v bi
tnh hiu qu-o c ca ti. Hi Lengyel trnh by hai tng. Th nht,
ng ng sau mi quan nim o c u l cc li ch nhm xc nh.
Th hai, khng ng, rng cc mu thun c tho lun trong bi bo ca
ti gy ra cc tai ho ca ci cch.
Ch ngha Marx thng tc qu ng ca khng nh th nht n gin
ti cn gii quyt c trong mnh bng mt ci phy tay. Vi ci th hai,
tuy vy, ti khng mun b qua m khng c li no. Ti tr li rt gay
gt, v ti i cc tc gi tn trng tnh chnh trc ca tranh lun. Chnh v
ngay trong dn nhp bi bo ti khng nh: khng tin hnh phn tch
nhn qu. Trong tiu lun ca ti chng h c chuyn, ti gii thch cc tai
ho ca nn kinh t hay nhng kh khn ca ci cch Hungary bng s
xung t gia hai loi h gi tr. Gp cng b cong ni dung ca bi
bo ca ti cc im khc na.
Ngi ta vit nhng nhn xt ph phn v ti v s ln, v ti khng c
thi quen phn ng li. Nu ti khng ng vi ci g y, hu nh trong
mi trng hp ti cho qua m khng c tranh lun; cn nu ti coi bi ph
bnh l c th ng ch n, th nh hng ca n tt nht c th c
c t ni dung ca cc bi vit mun hn ca ti. Ci m ti cm thy


337
khng th chp nhn c trong bi vit ca Lengyel v Polgr, l s vi
phm o c bt thnh vn ca tranh lun.
*

Trong phng vn tiu s t s ca mnh vi Hankiss Elemr, Lengyel
Lszl quay li v kh chu ny. Anh ta ni, rng ti trch- kiu tranh
lun ca chng ti pht sinh t phong cch Marxian khng khoan
nhng, chm bim, coi khinh, hay ng hn t tnh v l khoa hc
Trong cc nm by mi ti chm bim tn cng vo Kornai, Berend,
Rnki. D ti ng n th no trong nhiu th, ti tha nhn, rng ti
mun mt st c nhn h.
176
Ging t ph bnh chn tht ng c coi
trng. Nhng ti vn quay li mt tnh tit, bi v ti thy, Lengyel ch ln
n phong cch cu th ca mnh khi y. Ch c iu y khng ch c vn
vi phong cch ca bi ph bnh, m trc ht l vi phng php
khng th dung tha c ca n. Lengyel nh ti, khi ng m t c trng
lp trng ring ca mnh khi tranh lun vi ti: d ti ng n th
no trong nhiu th c li tranh lun xy ra lc , ngy nay ti cng
thy: Trong ni dung ca cc nhn xt ph phn, h cng chng ng.
Bp mo lp lun ca ti h t by ra cc khng nh, m h cho ti
v sau h tranh lun vi chng. S d ti quay li tranh lun c ny,
bi v ci k thut tranh lun loi ny ngy nay vn cn sng, thm ch ch
by gi mi ph bin tht s trong phm vi rng. Khng th chp nhn
c, rng trong i sng x hi Hungary ngy nay, trong bo ch, trong
cc sn phm tr tu tr thnh chuyn cm ba, rng ngi ta b cong
ni dung ca i th, ri sau i ph nhn hay bc b ci khng nh b
lm gi mo y.


Tm quan trng ca cc quyn s hu

Nm 1983 Szeg Andrea nh x hi hc-kinh t hc by t kin trn
cc ct bo ca Valsg i vi tranh lun v ci cch.
177
B nhn mnh,
rng b khng i hi s phc hi Stalinist, nhng cng lc b ng h s
tp trung mnh hn v c thc hin bng cc cng c hin i hn.
Trong bi vit ca mnh, b ph phn qu trnh ci cch t pha t, nhiu
ln dn chiu mt cch tn thnh n S thiu ht. B c thy t tc phm
ca ti, rng s hu cng sinh ra nn kinh t thiu ht, tc l hin tng sn
xut khng do cu gii hn, m b gii hn bi cc ngun lc c trung

*
Thi gian ti b nhc m nghim trng, khi cc nh t tng ca ch p bc
Kdr ph nh ti. Trong con mt ti s ph phn l khng th chp nhn c v mt
chnh tr v tr tu - nhng ti khng cm thy cng phn o c. H ng pha bn kia
chin ho tr tu, v h khng gi mo cc tng ca ti. H ln n ci, m ti
thc s khng nh v ti thc s ngh.


338
ng phn b. Nh th chng no s hu cng cn chim u th, ci cch
chng th lm thay i bn cht c bn ca h thng x hi ch ngha. Vi
s hu cng iu tit tp trung thch hp hn l c ch th trng.
*

Khng bao lu sau cc nh kinh t hc ci cch lao vo tranh lun vi
Szeg Andrea. Kh c o t quan im ny l bi bo c cng b nm
1983 ca Bcskai Tams v Tertk Gyrgy. Bc b s din gii t
khuynh cc tng ca ti, h bnh vc ti, v nhn mnh rng, cc
cng trnh ca ti ng h ci cch.
**

Ti cm thy dn vt khi c tranh lun. ng, t y lng ti mong ci
cch cng thnh cng hn. Ti coi bt c loi phc hi t khuynh no l
c hi. Theo ngha ny ti ng v pha cc nh ci cch. Cng lc ,
tuy nhin Szeg Andrea mi l ngi hiu tng l thuyt c bn ca cc
cng trnh ca ti, ch khng phi nhng ngi mun bnh vc ti i li
vi b. Nu mun th trng, th cng phi mun s hu t nhn. Ngc li
nu c bm ly u th ca s hu cng, th ng ngc nhin, rng iu tit
quan liu ly li sc ht ln ny n ln khc. Ci tr t v kho ci cch,
mun lm mi cho s hu cng v iu phi th trng, khng c kh nng
hot ng lu di, trn tru, khng c cc rc ri ln. Trong mt bi vit
mun hn ti cng trnh by chi tit: c i lc t nhin gia s hu t nhn
v iu phi th trng, cng nh gia s hu cng v iu phi quan
liu.
178
H mun b cho i lc t nhin bng cc quy tc c v ra mt
cch nhn to, khi gia s hu cng v th trng h to ra cuc hn nhn
bt buc.
Trong cc tiu lun ca ti c cng b nm 1981 v 1986-1987, m
trong ti nh gi tng kt qu trnh ci cch Hungary, ti cho
thy, rng v pha mnh ti coi s xut hin v tng trng ca khu vc phi
nh nc, si ng, mun mu mun v l c bit quan trng. y v ch
y th trng mi l tht!
Trong cc nm 1980 cc tn cp tin ca ci cch a ci cch s
hu vo chng trnh ngh s.
179
Tardos Mrton, mt th lnh tr tu ca
cc nh kinh t hc ci cch kin ngh, rng hy lp ra cc holding
[cng ti m] - ging hnh thc cng ti c phn quen bit trong ch ngha t
bn hin i. Cc doanh nghip hy nm di s ch o ca cc holding
ny (ch khng phi cc b). Theo cch suy ngh ny lnh o ca cc
holding i din cho cc li ch ch s hu.

*
Mun hn, nm 1991 t quan im kiu Kalecki Szeg Andrea ph phn S thiu
ht, v tch mnh khi cc l thuyt ca ti.
**
C ng tc gi, ln cc bn c, trong c ti, chng th on c khi , rng
nh ci cch nhit tnh Bcskai Tams nh ti k chng 9 - sut nhiu nm l k
ch im ca cng an. Cng vn Bcskai Tams ny bnh vc ti by gi, k nm
1960 coi l quan trng thng bo cho cng an chnh tr, rng ti t b ch ngha
Marx.


339
S bt chc ch ngha t bn tht theo kiu gi ho nhong gia
nhng quan h ca nn kinh t do ng nh nc cng sn ng tr, y
n cc . Hy tng tng: cc lnh o ca b my quan liu b nhim
cc nh quan liu khc, v a h ln ng vi li ch bo: Hy lm, c
nh cc anh l cc ng ch Trong bi bo ca ti, bi i snh cc o
nh ca ch ngha x hi ci cch vi thc t, ti nu cu hi: Mt hi
ng c lp ra mt cch nhn to c th bt chc c hay khng cc
li ch ch s hu, hi ng m ngi ta (ai, b my quan liu?) ban cho
vic i din cho x hi, vi t cch ch s hu?
180

Mun hn, trong thi gian thay i ch ti tip tc tranh lun vi cc
t tng ca ch ngha x hi th trng. ti khng b loi ra khi
chng trnh ngh s, m n gin s d vn khng, bi v Trung Quc,
Vit Nam v Cuba ngi ta vn tip tc tm con ng t chc li x
hi, chnh tr v nn kinh t, v o nh ca ch ngha x hi th trng vn
tip tc c sc quyn r ca n.


M hnh-Lange v s tht ca ci cch Hungary

Khng ch Hungary, m phng Ty ngi ta cng tranh lun v ci
cch Hungary. trong nc, tt c nhng ai tham gia tht s vo cc
cuc trao i, t nhiu bit tnh hnh. ng hn, cc quan nim trong tranh
lun khc nhau ch: c th mong i g t ci cch, cc trin vng nh th
no? Ngc li, nc ngoi ti thng xuyn bt gp nhng trnh by
nng cn, nng mi sch gio khoa. Sch gio khoa c c nhiu nht
ca l thuyt h thng kinh t so snh, tc phm ca Paul R. Gregory v
Robert C. Stuart nm 1980 vit nh sau v ci cch kinh t Hungary: Nhn
chung c ch kinh t mi rt ging m hnh-Lange.
181
Sai lm nghim
trng! Ti lu bn c nh n mt chng trc, trong ni v l
thuyt ch ngha x hi ca Oscar Lange. ng tng tng mt nn kinh t,
trong mi doanh nghip u thuc s hu cng. Trung ng tc ng
n doanh nghip theo mt phng thc duy nht: tng hay gim gi tu
thuc vo phn ng vi d cu hay d cung.
Thc tin Hungary l hon ton khc. S iu tit ging m hnh-Lange
ch din ra trong mt lt hp ca cc qu trnh iu phi nn kinh t: ,
ni trung ng quy nh cc gi, v cc gi cng khng c c nh cng,
m h thng xuyn thay i. Phn ln gi c hnh thnh theo cch khc.
Ngoi ra b my nh nc quan liu cng can thip vo cc qu trnh kinh
t bng hng trm loi cng c khc. Gia cc doanh nghip khng xy
ra cnh tranh tht, bi v tnh mm ca rng buc ngn sch lm mo m
cnh tranh. Cui cng, ci c l l s khc bit quan trng nht khi th gii
ca m hnh-Lange: s hu cng khng cn c quyn thng tr, m


340
(may thay) khu vc t nhn xut hin v vi n l c th trng tht, ch
khng phi ci c m phng.
ng tic s ri lon khi nim l v vn l rt ln; s lm r c v
l v vng. Nu chng ta gi tn gi ch ngha x hi th trng, trung
thnh vi cch tng tng ban u ca Lange, cho loi nn kinh t, kt
hp s hu cng v iu phi th trng, th nn kinh t Hungary ca giai
on 1968-1989 khng phi l ch ngha x hi th trng. Th nhng
ch ngha x hi th trng khng phi l mt thng hiu c ng k,
m ch c php dng theo ngha ca Lange. Hy o ngc th tc gi
tn! Cho trc mt h thng, trong ng cng sn nm quyn v chnh
thc gi mnh l x hi ch ngha. Bn trong h thng ny xut hin mt s
yu t iu phi th trng trong phm vi hn ch, v b nhiu loi tc
ng quan liu lm mo m. Ai c th cm cc nh t tng ring ca ci
kt cu lai tp c hnh thnh nh vy, i gi n l ch ngha x hi th
trng? Hay nu h khng thch tn gi ny, th h sp xp cc t theo
cch khc, v gi n l nn kinh t th trng x hi ch ngha? Quyn
ny l khng th b bc b i vi bt c ch no. Tuy nhin quan trng
(v ti c gng nhn mnh iu ny trong cc cng trnh ca mnh) l, khi
chng ta dy lch s t duy kinh t trong cc phng hc, chng ta ng ln
ln m hnh l thuyt v s th hin lch s.


R ngang: mt mu khc ca s tht Hungary

Cc t s tht Hungary c th c c trn u ca im trc. Nu
ni v vn ny, hy ng ch trong th gii y nh nng ca nhng
gii by l thuyt tm cao, nu trn. u , di su, trong bng ti cng
xy ra cc s kin loi khc. Trong khi ti mt seminar Hungary-M hay ti
mt thuyt trnh ca mnh New York ti trnh by cc tng ca mnh
v ch ngha x hi th trng v v ci cch Hungary, mt ngi nghe no
cn mn ghi chp.
By gi, khi ti thu thp t liu vit tiu s t thut ca mnh v tm
kim trong cc ti liu lu tr ca cc c quan mt v thi , ti tm thy
cc ti liu, m qua ti c bit, rng lin quan n bi ging ny bi
ging n ca ti c nhng t co t cc ip vin nc ngoi ca cng
an chnh tr.
Mt t gic c a vo Bo co Thng tin iu hnh Hng
Ngy ngy 10-12-1981.
182
Bo co hng ngy ny tm tt cc thng tin st
do quan trng nht n t nhiu ngn cng s ca mng li ip vin
khng l v ca b my cng an chnh tr. Ngi nhn s mt l ngi qun
l cp cao nht trong h thng th bc ca cng an chnh tr, l b trng b
ni v. Cc lnh o b my cng an mt-ni v nhn c cc bn sao,


341
cc nh lnh o ng v nh nc nhn c bn tm tt. y, im s 6
ca bo co ngy 10-12 k v chuyn, ti seminar Hungary-M va c t
chc Budapest ti trch Kornai Jnos, nh chuyn mn c ting
Hungary thng bo cn mt v chi tit cho nhng ngi M v tnh hnh
ni b ca SEV [Hi ng Tng tr Kinh t], v nhng kh khn kinh t
ca Lin X, cng nh v nhng bt n tn ti trong cc quan h ca t
nc chng ta v mt s nc x hi ch ngha. Kornai phn tch chi tit
cc kh khn, cc vn kinh t ca nc ta. Trc khi n Budapest cc
nh kinh t hc M thm Ba Lan. H c gng kim tra tnh chn thc ca
nhng thng tin thu c vi s gip ca Kornai vi thnh cng,
theo ngun tin cho bit.
183

Ngay lp tc mt cuc iu tra c khi ng, m tt nhin khi ti
chng h bit g. Cui cng h xc nh, ti khng vi phm b mt
quc gia, cho nn h khng khi ng th tc chng li ti. (Ti ghi ch,
nguyn tc nghim ngt ca ti l, ti khng s dng bt c s liu mt no
trong bi thuyt trnh no hay trao i no c; ngay c khi, nu cm thy s
gi b mt s liu no l nc ci i na ti cng khng).
Cng tm thy t kho t liu mt mt Bo co Thng tin iu hnh
Hng Ngy na, ngy 26-4-1985.
184
Theo im 7, ngy 7-3 ti c
mt bi thuyt trnh vin New York. Theo h vin ny hot ng (ti
trch) di s u ca CIA. Theo lnh ca thiu tng Y. Y., ph tng
cc trng, ngi ta li tin hnh iu tra. Tt nhin, ht nh trong trng
hp khc va c nhc n, ti li chng h bit t g v chuyn ny.
Phng III/II-1 hy kim tra Kornai- thiu tng ra lnh. Kim tra c
ngha, rng- h li li cc h s ca ti ra,
*
trn c s ti liu u tin li ra
ci th hai v th ba v.v., nh th l tt c cc ti liu, trong h cha cc
s liu buc ti i vi ti. Ti khng bit h ly ra cc h s theo th t
no. C v chc, l h li ly ra bn tm tt, m h tng hp li lin quan
n bo co 1981, va c nhc n. Trn t cc tng tm tt v ca ti
c th c c bng ch vit tay cc d liu chnh ca ti (ti trch nguyn
vn): Kornai Jnos, nh kinh t hc Hungary, cng tc vin V. Ng.c. Kh.
Kt. VHLKH Hungary, gio s danh d (tuyn m b tht bi). Sau lit
k cc s h s ca cc tp ti liu, cha cc d liu lin quan n ti. Ghi
ch bng tay cui cng trn t giy ny l:
185
III/II-20: 85 gio s khch
mi M. H mi n CIA ea.
**


*
H c th theo di, ti ni in thoi ci g/ v khi no, v sao, cho ai./ H vit vo h
s, ti m thy g,/ v c chuyn, ai hiu na./ V ti chng th on ra, khi no l do,/
li h s ra,/ chuyn phm quyn ca ti. (T bi th Khng kh ca Jzsef Attila,
vit nm 1934; 2003, tr. 434-435).
**
Ti gi thit, ea: c ngha l elads (bui thuyt trnh, ging bi). y chc l h lm
nh li bn thn s t gic 1985, v nh h xc nh s tht hin nhin g y, rng y l
mt bui thuyt trnh CIA.


342
B cng lm sng li cc s kin ny, khi nhn li chng ta th nh
gi: kt cu chnh tr-x hi nh th no, m gia cc khung kh ca n
ci cch xy ra. pha trc, trc cnh g trn sn khu, gii tr thc
Hungary v phng Ty kt bn vi nhau, v chng ti rt nghim tc tranh
lun v Oscar Lange v v gi c. pha sau, sau cnh g, xy ra vic ch
im, nh hi, s phn bi.


Nhn li vi con mt hm nay

Ti quay tr li th gii ci cch kinh t. c li cc tiu lun ca mnh vit
v ci cch Hungary, vi s yn tm ti c th khng nh, vi con mt hm
nay ti cng m nhn ci, ti vit khi . Nu gi nh ngy nay ti
cng b li cc cng trnh ny, nhiu nht y ti cn thm mt ch
thch b sung hay gii thch, m c th l cc ch, ni s t kim duyt
ngn ti ni thng. hon ton c l, rng cc cng trnh ca ti lu n
tnh na vi ca qu trnh ci cch, v c gng xua tan cc hi vng gi.
Nhn li ti c th cho s xc nhn ny, lin quan n m t thc chng
v phn tch tnh hnh. S nh gi li l vn khc. i vi kt qu ca
ci cch, ngy nay ti cho im cao hn. V sau tt nhin d l thng
minh, ngi ta thng ni. Ci bin bch cho ti l, y l v cc loi
hin tng, m s nh gi cng bng v chng khng th trnh khi l, ch
c th a ra sau khi bit cc s kin mun hn.
Hy gi s trong giy lt, rng gi nh khng xy ra s sp ca
ch Soviet, v ng u vn tn ti s thng tr ca nh nc ng. C
th l, ci cch na vi, vi thc h nh lc hng, gy o tng c bit
v vi nhng kt qu tng phn ca n, c th to iu kin cho s bo
tn ca ch Kdr. Nhng nhng b b cng bc ca cc nh ci cch
c th tr hon s thay i trit tht s.
*

May cho chng ta, l khng xy ra nh vy. Cn nu s thay i h
thng xy ra, th t hm nay nhn li ngay c ci cch na th trng,
lai tp cng c th nh gi l trng hc tt. i ng lnh o kinh t ca
ch ngha x hi ci cch, hay ch t phn c ti nng nht, c trnh
chuyn mn nht ca tng lp u t kinh t, khi cng hi quen vi
chuyn, th trng hot ng ra sao, v sao phi ch n chi ph, n gi
c, n li nhun, tho thun t, hp ng t c ngha l g, v v.v. Trong
thi k ci cch nhiu ngi hc c, l doanh nhn c ngha l g. Nh


*
Hi ging ci, m ci cch ca Trung Quc ngy nay cng i cng cc tc ng c hai
ngha: mt mc no n n nh ho v chnh ng ho quyn lc ca ng cng
sn.


343
trng ci cch, m Hungary v kha cnh ny xut pht vi li th so
vi cc nn kinh t hu x hi ch ngha khc.
ng tic, khi mi lm nm tri qua, li th ny hu nh b mai
mt ht. Ci ny ging nh li th, m mt trng tt c ngha trong s
nghip ca mt c nhn. Khng nghi ng g, n lm cho s khi hnh d
hn. Th nhng, ai bt chp trnh o to yu hn ca mnh sau ny li
chy nc rt tt v c may mn, th c th ui kp, thm ch cng c th
vt qua nhng ngi c hc hnh tt hn mnh. iu ny cng xy ra
trong s thay i kinh t ca cc nc. Tip Khc, ni nm 1968 ngi ta
bp nght cc th nghim ci cch, l mt trong nhng ch c ti
cng rn nht v nn kinh t tp trung mnh nht. Ngoi ra, sau s thay i
ch khng lu, t nc b tch ra lm i. Th m, ngy nay khng ti
hn trong vic thun dng cc nh ch ca nn kinh t th trng v trong
vn hnh chng, so vi Hungary i u trong ci cch ch ngha x hi.
Ti y chng ta n mt trong nhng vn quan trng ca vic nh
gi. Thc ra chng ta cho im ci g? Phi chng cho ci, rng nhng
vic xy ra trong cc nm 1970 v 1980 c ngha g, nhn t quan im
tng lai ca quc gia mun hn sau hai mi nm? C th l, s nh gi
suy ngh trong tm hng th k, th l trit l tp th ch ngha phi da trn
c s ny phn x. Th nhng mi ngi ch c mt cuc i duy nht.
Nu vi con mt ngy nay v vi cc cm nhn ngy nay ti so snh cc
nm di sng gia 1968 v 1989 ca nhng ngi Hungary v ngi
Czech, ti c th ni: ca ngi Hungary d chu hn. Bu khng kh t
do hn, i li d dng hn, nhiu hng ho hn v nhiu vn ho hin i
chy vo t phng Ty, cuc sng c th sng c hn.
*
Tm thng,
nhng ng: trong [doanh] tri Hungary l ci ln g vui hn Tip Khc,
Cng ho Dn ch c hay Rumani. S ni lng ny ca tnh khc nghit

*
Cc bc cha m, nhng ngi c t duy ngc vi ch v nhng ngi tnh c c con
em nh hay tui dy th trong chnh thi k p bc khc lit nht, h ng trc nhng
th lng nan kh gii. Nu nh h ni chuyn hon ton cng khai, th a tr vn cha
hon ton chn, cha thn trng c th ni v quan im ca cha m ni, l ra khng
nn ni. Nu ngc li v thn trng v t bo v m li khng ni thng thn vi gia nh,
th h b qua mt s khai sng chnh tr rt cn thit, khng b li tc ng gy lm ng
lc li, do bo ch, do b my tuyn truyn v trong nhiu trng hp do nh trng trnh
by.
May cho chng ti, khng c vn nh vy. Chng ti c kh nng ni v cc
vn chnh tr t nh vi c cc con na. Chng ti trn cng ln sng vi chng. S
xung t th h, hnh thnh trong nhiu gia nh gia cha m v con ci v cc vn
chnh tr v o c c bn, khng c trong gia nh chng ti. Hnh thnh s hiu bit ln
nhau cng c lm cho d dng hn bi tnh hnh, khi con ci chng ti bt u quan
tm n cc vn chnh tr v x hi, th bu khng kh nght th hn, c th ni
ci m hn khng ch nh, m c ni khc na. y cng thuc v ci, m trn ti
m t c trng th ny: cuc sng c th sng c hn.


344
v cng rn ca thi k Stalin gn cht vi cc cuc ci cch xy ra trong
nn kinh t. Nhn li, ngy nay ti coi y l kt qu ln hn, c gi tr hn,
so vi lc ti cm thy ng thi vi cc s kin.


345
Chng 16

HARVARD

1984 2002





Ma thu 1983 khi ti thong th do chi trong cng vin ca Institute for
Advanced Study Princeton, th t nhin Albert Einstein n i din vi
ti, trong o s mi, chn trn, i dp xng an. Ti khng th tin vo mt
mnh. Tt c u ph hp chnh xc: khun mt, mi tc trng bng bnh,
ci nhn, qun o. Ti sng st. Ci g y? Ma? o nh?
Tt nhin, ho ra l, ngi ta lm phim, ng a im lch s.
Einstein lm vic vin ny k t khi ng n M; ng thch do chi
trong cng vin ny, m chm trong nhng suy ngh ca mnh.
Khi chng ti y vi tun, s 45 Ph (Drive) Einstein, trong
mt cn h nh ca khu nh do Breuer Marcell, ngi con ca t quc
chng ta, thit k.


Princton, Institute for Advanced Study

Chuyn thn thoi-Einstein ngy nay vn sng ng Princeton, tinh thn
ng tc ng mt cch phn khch ln nhng ngi n c y. Trc
khi chuyn sang cc n tng c nhn ca mnh, bng vi li ti phi gii
thiu vin Princeton. M him c vin nghin cu hot ng ngoi khun
kh i hc. Vic dy hc hu nh chim phn ng k thi gian ca mi
nh khoa hc. Nhiu ng nghip M coi cc cn b ca cc vin nghin
cu hn lm Soviet v ng u l ng ghen t, nhng ngi c min (b
cm?) dy hc. Khi Einstein n M, cc nh bc hc ch nh ngh: y
qu thc khng th p buc ng bn rn sut ngy vi vic dy hc sinh.
Nh th phi thnh lp mt vin, trong Einstein c th dnh ht nng lc
ca mnh ch cho nghin cu. V nu vic tm thm mt Einstein th hai v
th ba l khng th, cho nn cn chiu m vo vin thm vi nh bc hc
xut sc khc na, vi t cch cn b thng trc. Sau th, vo vng to
sng tr tu ca h, c th mi cc khch nghin cu ti gii t mi ni trn
th gii, mi ngi c th y mt nm. Xa i hc hay vin ca ring h,
c min mi nhim v ging dy v hnh chnh, h c th dnh tt c


346
nng lc ca mnh cho nghin cu ti yu thch c h la chn mt
cch t do.
T tin ca cc nh ti tr M giu c v ho phng hnh thnh mt
qu, v chng bao lu sau Institute (Vin) bt u cng vic ca mnh.
Thot u ch yu l cc nh vt l l thuyt v cc nh ton hc tm thy
y ni nghin cu l tng. Sut cc nm sng M, Neumann Jnos
[John von], thin ti ton hc Hungary, lm vic y. (Ngi ta ly tn
ng t cho mt ph khc ca khu dn c, Neumann Drive). Gdel, thin
ti logic ton hc, hot ng y. Nh vt l ln, Oppenheimer t 1947
n 1966 l gim c ca vin Princeton.
Nm 1973 hnh thnh trng cc khoa hc x hi. Trong School of
Social Science mi ngnh khoa hc i din bi mt gio s. Trong nm,
m ti , Albert Hirschman l cng s ni b thng trc chu trch
nhim v kinh t hc, Michael Waltzer v chnh tr hc, cn Clifford Geertz
v nhn chng hc; c ba, mi ngi u l mt trong nhng hc gi uy tn
nht trong chuyn ngnh ca mnh.
S ngi ca vin tng qua cc nm, nhng cu trc c trng vn
c duy tr: s cn b thng trc t v quanh s l nm-su ln s
khch nghin cu, thay phin nhau hng nm, do cc thnh vin thng
trc mi. K t u, nhng ngi khai ph ca nhiu loi ngnh khoa hc
t tp y; mt trong nhng sc hp dn chnh ca vin l tnh lin
ngnh ca cng vic.
Ti cm thy li mi l vinh d ln, v ti mt nm l th nht,
hng khi nht ca i mnh. Nu th gii bn kia ngi ta mun to ra
thin ng c bit cho nhng ngi lm khoa hc, th phi ly vin
Princeton lm mu. Cng vin khng l bao quanh cc to nh, gia c
mt ci h nh, nu i tip mt cht, chng ta ti rng ring ca vin. Sui
ct ngang, cc ng mn gia rng cy rm rp; ch n nu l tng cho
ngi, nh c ti na, thch lng thng do chi trong thin nhin quang
thong, chm m trong nhng ngh ca mnh.
Ai ao c hi bn b, gia ba n tra (rt ngon!) c th gp cc ng
nghip ca mnh. Trong vin, s la chn da mt phn vo cc n xin,
mt phn vo s nh gi c nhn ca cc cn b thng trc. Trong nm
hc 1983-1984 Albert Hirschman ch tp hp cc nh kinh t hc, nhng
ngi hi li ra khi hng, trch khi gio l tn c in im quan trng
no y. Mt nhm l th tp hp li. Axel Leijonhufvud, gio s Thu
in-M, ngi tr thnh ni ting vi vic nh gi li Keynes,
186

y. Chng ti tr chuyn vi George Akerlof, mt trong nhng ngi
sng lp ra l thuyt bt i xng thng tin vi bi bo hm hnh v chanh
(xe c theo ting lng M) ca mnh. V cng trnh ny mun hn ng
c gii Nobel. Don McCloskey gi hi bn b vi cch ni lp v lun
lun vi ni dung l th v mi; anh gy ch ln vi cc cng trnh ca


347
mnh vit v thut hng bin ca kinh t hc. (n gin ho lp lun ca
anh n cc : ci v ch ci c tnh l chn l trong khoa hc x hi,
m v l phi ca n bn c th thuyt phc c cc ng nghip ca mnh
vi s gip ca chnh ci phng php thi thng v c chp nhn).
*

Th thc, ti trong mt loi khng hong sng to. Ti vt
qu nhng cng vic, m ti mun vit lin quan n S thiu ht, v ti
vn cha bit, nhim v ln tip theo s l g. Ti vt ln vt v vi
nhng ni lo tm ng.
Trong cc nm bnh thng cc tc phm c ca ti thng gn ch
yu vi chnh nhng nghin cu ca ti ang trong qu trnh. By gi, tuy
vy, ti dng k ngh thin ng Princeton tt hn cho vic tm hiu
v hc hi chung. Cc cng trnh ca Dahl
187
v Lindblom
188
v dn ch v
v polyarchy
+
, l thuyt ca Rawls v cng l, v cc tng sc so ca
Schelling v chin lc,
189
v tt nhin cc cng trnh ca cc bn trong
vin, ca Leijonhufvud, Akerlof, McCloskey, v c nhng sch ca cc bc
hc n thm vin, thuyt trnh seminar, ca Amartya Sen, Oliver
Williamson. Trc ti c, nhng by gi ti li nghin cu li cc
cng trnh c bit ng ch ca vi nh kinh t hc Hungary, th d cun
sch ca Bauer Tams v cc chu k u t, ngoi ra l cun sch ca Gbor
Istvn v Galasi Pter v nn kinh t th hai. y l vi th d v cc tc
phm, to n tng tr tu ln cho ti trong nm .
**

Trong thi gian th tng trong ti chn dn: ti th tng kt trong
mt bi vit ln duy nht tt c nhng th, ti bit v hc c v h
thng x hi ch ngha bng cng vic nghin cu ca hng thp k. Trong
vin Princeton hon thnh phc ho u tin ca cun sch, cun xut
hin vi u H thng X hi Ch ngha sau c mt thp k.
Chnh y l ci tuyt vi nht trong khun kh t chc v ti tr ho
phng ny, m cc t chc thuc loi Institute for Advanced Study cung cp
cho cng tc khoa hc! y ny, trng hp ring ca mnh, trong u ti
vn cha r, ti mun lm g na, khi ti n y. Ti , gia chng cc
k hoch khoa hc di hi ca ti mi r dn, v trong thi k Princeton

*
Chng ti khng c kh nng tng tng v Don vi thn hnh lc lng, rng vi
nm sau anh phu thut mnh thnh ph n, v vi t cch Deirdre McCloskey c tip tc
s nghip khoa hc sng chi ca mnh. ng knh trng lng can m, m McCloskey
m nhn, v a ra quyt nh kh khn khng th tin ni.
+
Nn a tr, cai tr bi nhiu ngi, nhiu t chc l khi nim khoa hc chnh tr do
Dahl a ra (t monarchy [qun ch] s cai tr ca mt ngi, n oligarchy [chnh th u
s] s cai tr ca mt s t k u s, ti polyarchy). N c su c trng: 1) c cc quan
chc c bu; 2) bu c t do v cng bng; 3) bao gm quyn bu c; 4) quyn chy ua
v chc v; 5) c thng tin la chn; 6) t tr hip hi.
**
Cc sch c ca ti cng bo hiu, rng khi ti quyt nh: vt qu ch ca
S thiu ht, v ti ko cc vn ca cu trc chnh tr, thc h v cc quan h x hi
vo nhng phn tch ca ti.


348
ti n cc phc ho u tin. Th nhng cui cng vn cn tm n
mi nm, cho cc tng u tin ny sinh Princeton chn hon ton,
v ti c th t cun sch xong ln trn bn. Khi nh nghin cu g ca
mt qu cng hay t nh h tr, buc phi ni trc mt cch c th, s
lm g. Rt cn, hnh thc khc cng ng, hnh thc khng quy nh
trc nhng iu kin cng nhc.
*
Ai c mi n vin, ngi tt
nhin cho bit trong n xin, rng mnh thch lm g. iu ny tuy vy
khng phi l hp ng cng vic quan liu, bt buc v mt php l, theo
phi hon thnh tiu lun ha vo mt thi im xc nh. Nh
trng hp ring ca ti cng cho thy, ngi c th n c y, hu
nh c hng s t do khng gii hn. Vin i mi cng m nhn c s
ri ro, rng s h tr ho phng c th chng sinh ra mt kt qu c th no.
S m bo ch l ngn ny, rng - nu h chn k ngi h mi nh bc
hc, m nim say m ng no cng l vic nghin cu, s li dng kh
nng do s t do mang li, v tn dng tt thi gian ca mnh.
**

Mt hm vin Princeton ti c in thoi. Trng b mn kinh t hc
ca i hc Harvard, Michael Spence, tm ti, v mi ti trnh by mt bi
ging trc cng chng.
***
Khi ti nhc n c in thoi cho Albert
Hirschman, ngi l gio s Havard trong thi gian di trc Princeton,
mt n ci l lng n trn khun mt ng, m khi ti chng bit l th

*
Ti c th ni mnh may mn, rng trong i mnh ti nhiu ln c cc li mi
phng Ty to kh nng nghin cu khng b b buc tng t. Trong chng ni v S
thiu ht ti nhc ti, rng th d Vin Nghin cu Khoa hc Kinh t Quc t ti i
hc Stockholm ti cng chng c s b buc no.
**
S d ti vit hi chi tit v phng thc hot ng ca vin Princeton (v cc iu kin
ca giy mi, v nhng k vng i vi nh nghin cu, v.v.), bi v Princeton l tm
gng cho tt c cc Institute for Advanced Study, trong s cho c Collegium Budapest
c thnh lp u tin ng u, m t khi thnh lp ti l mt cng s (cn b) thng
trc.
***
T chc ca i hc Harvard, ng nh ca cc trng i hc M khc c phn ra
theo cch khc vi cc trng i hc lc a chu u ni chung, trong c cc trng
Hungary, v ph hp vi iu ny tn gi ca cc n v cng khc. Ci Hungary ngi
ta gi l khoa, Havard h gi l school [trng] hay faculty [khoa]. ng u n l
mt dean (trng khoa). Th d o to kinh t hc thuc khun kh ca Faculty of Arts
and Sciences, cng vi tt c khoa hc x hi v t nhin. Bn trong school tn ca n v
hp hn l department (phng). y thc ra l n v ln v bao trm hn rt nhiu, so vi
ci Hungary ngi ta gi l b mn. ng u department l chairman (ch tch).
Ngi ny chu trch nhim v phi hp hot ng o to v v iu phi hnh chnh ca
department, nhng khng l th trng ca cc gio vin. Ch l ngi u tin gia
nhng ngi ngang nhau. Ngay c ph gio cng khng l nhn vin ca chairman, m l
nh gio v nh nghin cu tin hnh cng vic ca mnh mt cch c lp. Department M
khc c bn ngn y so vi Lehrstuh ca c hay b mn ca Hungary, ni gia trng b
mn v cc thnh vin c mi quan h dc cp trn-cp di.


349
no. Trong mi trng hp ti vui v nhn li mi, v ti thuyt trnh vi
tun sau .


Ngi ta b nhim cc gio s ca i hc Harvard th no?

Trc khi ti bt u cu chuyn b nhim ring ca mnh, ti nhy trc
thi gian. Ti k, th tc b nhim gio s l g i hc Havard - i loi
nh bn thn ti cng thy, tri nghim, khi vi t cch thnh vin
ca b mn ti tham gia trong la chn cc ng vin khc.
S an ton ni lm vic ca gio s i hc chnh thc (full professor)
M c bo v bi mt hp ng lao ng bt i xng c o, m ngi
ta gi l tenure. Mt gio s tenured [c tenure, c b nhim] bt k
lc no c th t b, nu cm thy khng thoi mi ni lm vic, hay
c ngi ta cho cho c hi tt hn ni khc.
*
Ngc li, ngi s
dng lao ng, trng i hc khng th sa thi, ngay c khi khng tho
mn vi thnh tch ca gio s cng chng th.
**

Tuy tnh hp l ca quan h php l ny c th cn phi tranh ci, n
c ng h kh rng ri, bi v ngi ta coi s an ton y l s bo
m quan trng nht ca quyn t do hn lm. Nh th v cc quan im
chnh tr hay khoa hc ca mnh chng ai phi chu s e do tn ti. Ngi
ta thng dn chiu n thi k McCarthy, khi tenure bo v khng ch
mt gio s i hc M khi s xua ui ph thu chnh tr.
Th nhng nu kh n vy thot khi mt gio s i hc, th cng
cn suy ngh trm ln vic, la chn ai cho lnh vc cng tc ny. Khng c
cc quy tc thng nht, do php lut quy nh, lin quan n mi i hc
M, v th ti cng ch gii thiu th tc quen thuc Harvard. Bn cnh
nhng kinh nghim ca mnh ti s s dng v trch cun sch ca Henry
Rosovsky: Trng i hc-Cm nang s dng (The University An
Owners Manual). Tc gi sut thi gian di l trng khoa ca khoa ln
nht, ca Faculty of Arts and Sciences; nu c ai , ngi nhn su vo
ci bp ph thu ca i sng i hc, th y l Henry Rosovsky.
Hy xut pht t mt th d mang tnh gi thuyt: b mn kinh t hc
cn mt gio vin, c th dy v ti chnh doanh nghip. S la chn,
mc u tin, ch thuc v hi ng cc gio s chnh thc. C cc gio
vin cp thp hn, ln sinh vin u khng tham gia vo qu trnh ny.

*
Harvard v vi trng i hc M khc ch c nh gio cp cao nht, gio s mi c
hng u i tenure. Trong hu ht cc trng i hc ngay c nh gio cp trung, ph
gio s (associate professor) cng c u i ny.
**
Tt nhin, ph hp vi cc i hi ca u c tnh to, c nhng trng hp ngoi l, th
d nu gio s phm ti.


350
Cuc hp gio vin thng l hng thng u tin bn v bn thn xut.
C ng l chnh lnh vc ny cn c cng c? Nu cu tr li l c, th
h lp ra mt u ban tm kim (search committee). T tr i nhm nh
ny quan tm n vn ny sut nhiu thng. Cc thnh vin u ban c
cc ti liu mi thuc v ti, nh hng, ri sau cc cuc tranh lun
c lp li h a ra tn ca mt ng vin. H t x ln mc cao nht c
th tng tng c. Ti trch Rosovsky, ngi din t tiu chun la
chn th ny: Ai thng minh nht, l th nht, trin vng nht? Ai gii nht
trn th gii, ph hp vi s m t phm vi nhim v ang c ni n?
Ai l chuyn gia c uy tn hng u ca ti trn phm vi th gii?
190

Mt ng nghip c i hc Harvard din t nh th ny, ngi ta
mong i g ng vin: thc hin cc cng trnh, m di nh hng
ca n v mt nghin cu khoa hc trong lnh vc ring ca mnh tr
nn khc, so vi v mt trc hot ng ca ngi y.
U ban tm kim khng ch b mt ci tn vo, i km mt vi li gii
thiu. Ch tch u ban thuyt trnh quy c v hot ng khoa hc ca ng
vin. Cn phi thuyt phc cc gio s khc ca b mn, rng ngi c
gii thiu, ph hp vi cc tiu chun cao. Tt c cc thnh vin ca u ban
tm kim gp , v ni kin c nhn ca mnh. Sau bt u tranh lun.
Nhng ngi ch thn bit ng vin hay trc c cc cng trnh ca
ng vin, trnh by lp trng ca h. Nhng kt qu nghin cu ca ng
vin c thc s xut sc, mang tnh m ng n vy, nh cc thnh vin
ca u ban tm kim nh gi hay khng? Kh nng nghin cu tim n
trong ngi y i vi tng lai l nh th no? Ai c kin phn i,
ngi cng pht biu, v trnh by nhng e d ca mnh. Bn c chuyn
c nhn ng vin nh th no. Nu ai bit g v, thch hp ra sao vi
t cch gio vin, sinh vin c thch hay khng, h cn nhc c iu ny
na. y tuy vy - mt cch ngc nhin i vi ti khng c nh gi
l tiu chun c ngha quyt nh. Ci thc s quan trng, c thm quyn,
l thnh tch khoa hc v tim nng nghin cu c th mong i trong
tng lai.
Tip n l tranh lun di v sau vn cha c quyt nh. u tin
trng b mn gi mt l th cho nhiu i din ni ting ca tiu chuyn
ngnh (trong th d ca chng ta, mn ti chnh doanh nghip). Bc th
cha nhiu tn, trong c c kin ngh ca u ban tm kim, nhng khng
c ni ra: ai l ngi m h ngh s c b nhim. H yu cu nhng
ngi nhn th: hy xp th t danh sch, v l gii, v sao th t li c
xp nh th. Bi v h khng bit tn c Harvard la chn, h gi cc
th tr li l th m. Nh th y ngi ta tin hnh thm d d lun
kn trong gii nhng ngi hiu bit nht ca lnh vc.
H phn pht l lch, danh mc cng trnh v hai-ba tiu lun ca ng
vin cho cc gio s nghin cu, cc cng trnh khc ca ng vin cng sn


351
c cho cc ng nghip tham kho. Bi tp v nh: phi trc tip lm quen
vi hot ng khoa hc ca ng vin. Vi thng sau kin ngh li c a
ra cuc hp gio vin. Li bt u trao i. C l by gi, trong cuc hp
th hai h i n thng nht. Nu khng, ngi ta s a vn vo
chng trnh ngh s mt ln na. Cui cng, khi cc kin chn mi,
th tin hnh b phiu cng khai, v ghi vo bin bn phiu bu ca mi
ngi. Nu ng vin c a s phiu, th chm dt - y khng phi v
kch la chn, m ch l chm dt mn u tin ca n. Ch by gi trng
b mn mi chnh thc hi ng vin: c mun n khng? Khng th np
n tranh chc v.
*
Ngi ta mi gi cng v gio s chnh thc ca
Harvard, ngi m cc ng nghip tng lai nh gi l thch hp. a
phn tr li ca ng vin l ng . Nhng tt nhin cng xy ra, l ngi
cm n vinh d, nhng t chi, th d bi v cm thy thoi mi ch
n nay, hay v cc l do gia nh khng mun chuyn ch. Nu tnh hnh l
th, th tt c li bt u t u: u ban tm kim a ra tn mi, v v.v.
Hy gi s, rng ng vin sn sng chp nhn vic b nhim. By gi
ngi ny ch by t mong mun nguyn tc, bit r, rng mn th hai v
th ba ca th tc b nhim vn cn pha sau. Bc tip theo: m phn
vi trng khoa v cc iu kin vt cht ca s b nhim. B mn khng
can thip vo, cng khng th nhng vo. Lng l chuyn ring t nghim
ngt. Cc thnh vin khc ca b mn, n c trng b mn cng khng
bit, ng nghip ca h nhn c bao nhiu. Vic ny ch thuc v ng
vin v trng khoa. Nh kinh t hc tng i r, bi v ch phi tr
lng, c th thm h tr vt cht kim nh, nu chuyn t ni khc
n.
**
u t tht s t l nh vt l hay ho hc, ngi c th yu cu
phng th nhim nhiu triu la v i ng gip vic. Khng c mt thang
lng c nh trc cho cc gio s chnh thc, m c th khp lng ca
gio s mi vo. Lng v tt c cc iu kin vt cht khc c tho
thun ca trng khoa v nh bc hc c mi vo v tr gio vin trong
khun kh cc cuc m phn.
Nu trng khoa v ng vin tho thun, th trng khoa ngh ch
tch i hc b nhim. Mi thnh vin ca b mn u vit mt th cho

*
Phn ln cc chc gio s chnh thc mi l do cc bc hc c mi t ngoi chim gi.
Th tc hi khc trong trng hp, nu h ct nhc ngi trong ni b. Bn thn ph gio
s (associate professor) quyt nh, c chu theo th tc tenure review hay khng. y l
quyt nh mo him, bi v nhiu trng hp kt thc vi s t chi tenure, v vic ny i
cng vi chn thng tinh thn kinh khng. Nhiu ngi tt hn trnh vic ny v chuyn
sang i hc khc, ni ngi ta ngh trc vic ct nhc, chc v cao hn hin nay.
**
Li l vn khc, rng trong kha cnh lng bn trong ni b th gii hn lm cc nh
kinh t hc thuc loi c thu nhp cao nht, bi v trn th trng lao ng c cu ln v
cc dch v ca h. Khu vc chnh ph v kinh doanh u c nhu cu i vi nhng ngi
gii nht, v vic ny y lng [ca h] ln.


352
trng khoa, trong l gii phiu bu - ng hay phn i - ca mnh.
Ch tch nhn c cc tuyn b ca cc thnh vin b mn, cng nh cc
th m na.
a s phiu bu ca b mn v s ng ca trng khoa l iu kin
cn cho s b nhim. iu kin cn, nhng khng . Trng i hc mun
chc chn, rng trong b mn c hnh thnh hay khng v c b nhm khoa
hc, th gii quan, chnh tr hay bn hu no c chim c u th hay
khng, m bn thn n mun ko b ko cnh. Cn s kim tra mi, hon
ton v t. Cho mc ch ny ch tch c ra mt u ban ad hoc (c bit).
Mt trong nhng thnh vin ca n l mt gio s Harvard, ngi hiu
ti, nhng lm vic mt b mn khc no ca i hc. (Th d mt nh
kinh t hc, nhng dy Business School). Ngoi ra ngi ta mi thm hai
chuyn gia c uy tn, t cc i hc khc; cng c th xy ra, l t nc
ngoi. Cc thnh vin u ban ad hoc nhn c trc nhiu cng trnh ca
ng vin.
Sau ch tch, trng khoa v cc thnh vin ca u ban ad hoc, vi
s gi b mt hon ton, t tp li vn phng ca ch tch. (Bn thn ti
cng l mt thnh vin ca u ban ad hoc trong mt v b nhim ang
trong qu trnh ca mt b mn khc, nh th ti c c hi quan st th
tc). S kin bt u vi vic nghe cc nhn chng (witnesses). Trng
b mn khng tham gia hp; m l nhn chng u tin, ngi tm tt lp
trng a s ca b mn. Nhng ngi tham gia hp a ra cc cu hi, ri
[sau khi tr li xong] trng b mn i ra. Sau n cc nhn chng
khc, trc ht l cc chuyn gia ca tiu chuyn ngnh ang c ni n
. H nghe vi t cch nhn chng c nhng ngi phn i s b
nhim. Nhng ngi tham gia hp mun bit cng cn k hn lp lun ca
nhng ngi c kin phn i. Khi vic nghe cc nhn chng kt thc,
ch tch ln lt yu tng thnh vin ca u ban ad hoc a ra lp trng
ca mnh v l gii, v sao ng h hay phn i vic b nhim. y khng
c b phiu - u ban ny khng c u quyn quyt nh. Sau ch tch
mi c hi i n tra, v vi vic ny cuc hp kt thc.
V by gi n pha cui cng: ch tch quyt nh.
*
Trong tuyt i a
s trng hp ch tch chp nhn kin ngh ca b mn v trng khoa,
nhng tuy nhin cng xy ra, l b bc b. Quyt nh ph nh ca ch tch
lun lun gy ra s xn xao ln.
Giai on bt u bng vic xc nh phm vi cng tc cn c b
sung v kt thc bng vic b nhim chnh thc c th ko di mt-hai nm.

*
Nghim tc m ni hi ng lnh o ti cao ca i hc ra quyt nh chnh thc, trn
c s kin ngh ca ch tch. Vic ny tuy vy ch l hnh thc, quyt nh cui cng thc
s nm trong tay ch tch.


353
Vic lm quen vi th tc ny tc ng ln ti nh s bt ng c sc
mnh thin nhin mnh lit. trong nc ti quen vi vic x l thin v
v nhiu khi v lim s ca nhng cng vic nhn s. Tt nhin, cc tiu
chun chuyn mn cng c vai tr nc ta, nhng ci thc s c ngha,
l h thng quan h ca c nhn s c ct nhc. Cc th lc no th nng
hay cn tr? Trn c s cc quan im chnh tr? Nh s bo p li ca
s trung thnh c nhn, hay n gin do s thn quen cnh hu, hay c th
nh s bo p li trc tip hay gin tip ca mt s lm n nhn c
hay hi vng nhn c sau ny? Gy cho ti n tng su sc, rng tiu
chun ca i hc Harvard l thnh tch khoa hc hng u. T y lng
mnh cc gio s ng nht vi cc quan im uy tn ca i hc: h mun
la chn sao cho, h gi vng th hng N 1 ca Harvard.
*
H dnh nhiu
thi gian ca nhiu ngi ng no cng bn rn, dnh nhiu cuc hp
cho vic la chn hy tht tt. Hi ng gio vin ca trng i hc cm
thy: y l cng vic quan trng nht phi quyt nh. Nu cc gio vin
gii, th tt c u s n. Nu khng tt, th i hc khng th trnh khi st
xung mc tm thng.
Chng ai khng nh, rng th tc c hnh thnh v c gi gn theo
truyn thng hot ng mt cch hon ho. Cc sai lm c xy ra. C
ngi, v sau ho ra l: khng thc hin c nhng k vng ra. V c
ngi, khng c mi lm gio s, v sau c s nghip chi li.
Nhng huyn thoi thu dt quanh cu chuyn ca Paul Samuelson. ng
hc Harvard, ng np tc phm c in ca mnh, Nhng C s ca
Phn tch Kinh t hc (Foundation of Economic Analysis),
191
nh lun vn
PhD. ng l mt nh ton hc li lc trong mt thi i, khi iu ny
u phi l kin thc c k vng chung trong ngnh kinh t hc. Tuy
vy Harvard vn khng ngh vic lm cho ng.
**
ng sang trng k
thut Cambridge, sang MIT, ng t chc li b mn kinh t hc, m
di s ch o tinh thn ca ng tr thnh mt trong nhng trung tm
ca ngnh kinh t hc quc t. Samuelson l nh kinh t hc M u tin
c gii Nobel.

*
Phn ln d lun M theo truyn thng coi Harvard l trng i hc uy tn nht. Hin
nay nhiu t chc tin hnh phn hng cc i hc, s dng nhiu loi phng php o
lng. y ti ch trch duy nht mt ngun: The Higher Education Supplement, n
thng xuyn xp hng cc trng i hc ca th gii trn c s cn nhc nhiu tiu
chun cng nhau (thm d d lun trong gii bc hc, tn sut dn chiu n cc cng trnh
ca cc gio vin, t l gio vin/sinh vin, v.v.). Theo o lng nm 2004 Harvard ng
u; coi s nh gi ca n l 100 im, i hc ng th hai c 88, th ba c 79
im.
**
V sao khng? C ngi gii thch bng ch ngha bi Do Thi lc vn kh sinh ng.
Nhng ngi khc ngh rng: cc gio s khng hiu ton hc, c u c c k s tr tu
sc so ca Samuelson, s cc kin ph phn ca ng.


354
C th l, tiu chun c a ln cao mt cch nhn mnh gp phn
vo ci, m nhng ngi ng ngoi nh gi l tnh kiu ngo Harvard.
iu ny nh thng xy ra vi cc t chc t ho v cc truyn thng v
thnh tch ca mnh, bn thn cc gio s Harvard khng cm thy, rng h
vng mi ln tuy nhin nhng ngi khc thng nhc n iu ny mt
cch nho bng, v khng thch.
Du nu th tc b nim cng c cc mt tri ca n, ti cm ng theo
di v phc v vi nim vinh d, cho n tn lc ti cn tham gia.


Chng ti chuyn v Cambridge

By gi ti c th quay tr li cu chuyn b nhim ca ring ti. Chun
b cho tiu s t thut ca mnh ny sinh trong ti ngh: c l vi thi gian
tri i di nh vy ti c th tip cn c n cc vn bn, bin bn, th
m c hnh thnh trong th tc. Ti xin li khuyn t cc ng
nghip c kinh nghim, nhng ngi ny dt khot khuyn ti ng nu
ra yu cu y. H nhc nh ti ci, m thc ra ti cng bit: mt trong
nhng nn tng ca th tc l tnh b mt. Nhng ngi c kin vo vic
la chn mt ng vin, h lm vic vi thc chc chn, rng cc kin
ca h khng bao gi, khng trong bt c tnh hung no c th quay li
vi c nhn lin quan. iu ny khuyn khch h yn tm ni c kin ch
trch ca h na. Bng cch y khng e do quan h ng nghip, nu tnh
c h lm vic cng mt ch hay cng tham gia cc hi ngh trong tng
lai. Nguyn tc b mt ny khng b vi phm - h khuyn nh vy-, nu ti
ch hi bn ny bn kia ca ti trong b mn ngn y, rng anh ta nh li
cc s kin nh th no.
Da vo s hiu bit thu c sau ny v cc pha khc nhau ca th tc,
nhn li, by gi cu chuyn hin ra trc mt ti ch t trong nhng
ng nt chnh. Lc no trong 1983-1984 c th c nu ln b
mn kinh t hc ca Harvard, rng c l cn n ai , ngi chuyn i
nghin cu cc nn kinh t cng sn. Vic tm kim cng tr nn thi s,
bi v Abram Bergson, nh bc hc c uy tn nht ca ngnh Soviet hc M,
ngi bn cnh lnh vc quan trng ny cng ghi tn mnh vo lch s l
thuyt kinh t hc phc li vi vic sng to ra hm phc li mang tn
mnh, chun b v hu. Trong mt trm no ca qu trnh tm kim tn
ti c th c nhc n. c cc ng nghip nhiu i hc M,
nhng ngi ch thn bit k ti; c ngi ti c th gi l bn ca
mnh, nhng tnh c Harvard chng c ai m ti c quan h gn hn.
Nhiu nht ti ch gp thong qua gio s ny gio s n. Nh th h mun
lm quen vi ti.


355
u tin h mi ti trnh by mt bi ging, tip theo l ba n ti, v
tr chuyn chuyn mn quanh bn n. Bc tip theo: mi lm gio s
khch mi trong mt nm. H kin ngh chc Taussig Professorship c
uy tn ln cho nm hc 1984-1985. Ti hy chuyn n , b mn s lo
nh , ti ch phi dy mt cua, v thi gian cn li ti c th dnh cho
nghin cu. Ti rt vui v nhn li. Chng ti chuyn t Princeton n
Cambridge.
Ln u tin ti tin hnh lot bi ging, m sau ti sa i sa li,
m rng tng nm mt t y cho n khi cui cng trn trnh thnh cun
H thng X hi Ch ngha. Ti lm quen vi Harvard, v gia chng
by gi hin nhin cc nh kinh t hc ca Harvard cng lm quen
vi ti. Ngay t dp mi ti lm gio s khch h yu cu l lch v nhiu
cng trnh cng b ca ti. Theo phng on ca ti s ti liu ny c
truyn qua tay nhiu ngi trong qu trnh tm kim.
Cui cng n ngy, m ti va m t trn: kt thc mn mt.
Trng b mn kinh t hc ca i hc Harvard, gio s Jerry Green thng
bo vi ti: b mn quyt nh mi ti lm gio s. Trng khoa sn
sng m phn vi ti v cc iu kin.
(By gi, sau hai mi nm, ti vit th hi Jerry Green, ci g, l ci
ng c th ni v cc s kin khi . Ti trch t tr li ca ng: Chng ti
giao cho mt tiu ban c vi cng trnh ca anh, v bo co v chng.
Kt qu khng nghi ng g. Cuc hp gio vin nht tr quyt nh v
s b nhim anh. Ti khng tin, rng c bt c ai phn i, nu ti c th
k ngn y, sau nhiu nm n vy )
192

Khi nhng din tin n , c ba kin ngh lm vic n vi ti.
Trng i hc, m ti thm u tin phng Ty, London School of
Economics mi; UCLA, trng i hc Los Angeles ca mng li i
hc nh nc California mi. Cui cng, thc s cnh tranh vi li mi
ca Harvard: Stanford i vi ngh sn sau khi qua b phiu b
mn. Chng ti gp trng khoa ca i hc Harvard, ri cng v ti
chng ti i Stanford, tm hiu nhng kh nng . Chng ti thu hp
phm vi la chn li: Harvard hay Stanford.
Nhiu th quyn r n Stanford. Harvard ti hu nh chng quen ai,
cn i hc Stanford th c nhiu ngi, m tnh bn gn b: Kenneth
Arrow, Scitovsky Tibor, Alan Manne v Masahiko Aoki, ngi m ti thn
quen trong thi gian thm ln u nm 1968. Mt hi tuyt vi t hp
, b mn c tnh l knh ch thng xuyn ca Harvard v MIT. V
thin nhin, v p ca California, bin, rng, San Francisco hp dn. Khi
cc la chn l tuyt vi nh vy, rt kh chn!
Theo ng ngha en ca t chng ti pht m v s cng thng ca
quyt nh. Trng b mn Stanford cho mn nh ngh mt ca ng b
bin. Chng ti v ti t nhin b au lng khng khip, ti di


356
chuyn rt kh nhc. Chc l stress gy ra cn au. Cng lc v ti b
st do nhim trng. Nh Scitovsky mang xe n ch chng ti v
Stanford.
Cui cng, sau nhiu trn tr, chng ti quyt nh chn i hc
Harvard. Cc l do chuyn mn xc ng ng h vic ny. s tp
trung lc lng tr tu c l ha hn cn ln hn, so vi bt k i hc no,
c bit nu chng ta tnh c MIT v cc i hc khc ca khu vc Boston
na. Khng nh ny chc hn l ng lin quan lnh vc chuyn mn ca
ti: Harvard v cc vin nghin cu gn c nhiu ngi nghin cu v
Lin X, ng u v Trung Quc, cng nh v so snh cc h thng, hn
Stanford rt nhiu.
Chng ti m California, nhng by gi chng ti lm quen v yu
thch c Boston na, thnh ph Anh nht, u chu nht trong tt c cc
thnh ph M. y chng ti c th cm thy m cng hn. Chng ti
cng tnh n mt kha cnh quan trng na. C hai ni ti ra iu
kin, rng ti ch M mt na thi gian. Na kia ti ngh khng lng v
khi ti c th lm vic Hungary. C hai i hc u chp nhn iu
kin ny, tuy khng vui v, bi v h mun, ti c mt vi ton b
nng lc ca mnh. V nu chng ti quyt nh, rng chng ti lun
phin ch lm vic, qung ng s ngn hn mt lc a, nu t Chu u
ch cn i n Boston, ch khng phi n San Francisco.
Ti tho thun vi trng khoa. H ha s gip kim nh thng
xuyn v trang b. Ngoi lng h cn chu cc chi ph ng hng khng
Budapest-Boston hng nm cho c hai chng ti. Cng lc h lu : y
trc mt mi ch l kin ngh v ti phi i quyt nh cui cng, m
cng c th l quyt nh t chi.
Bit r iu ny, cc tun tip theo tri i trong s ch i cng thng.
(Nh sau ny tr nn r rng i vi ti: chc khi xy ra cuc hp ca u
ban ad hoc). V cui cng h thng bo quyt nh cui cng: i hc
Harvard b nhim ti lm gio s.
Chng ti bt u tm nh v cui cng chng ti chn mt cn nh
ca mt ngi nh chung ang xy sp xong. Theo tp qun Anglo-Saxon h
cng t tn cho ngi nh; ngi ta gi ni sp ti ca chng ti l
University Green. N nm phn ca Ph Mount Auburn, gn campus
[khu] ca trng i hc v Harvard Square [Qung trng Harvard].
Qung trng ni ting ny l trung tm ca i sng Cambridge. Mt bn
ca qung trng l trung tm ca t hp i hc, trong c Harvard Yard
[Sn], cng vin bao quanh cc ging ng c nht, cc to nh vn phng
chnh v cc k tc x ca trng i hc. cc phn khc ca qung
trng c cc to nh vn phng, cc tim n, cc ngn hng, cc ca hiu
v ci quan trng nht, cc ca hng sch m ca n ti khuya. Th by v
ch nht cc nhc cng, cc ho s, nhng ngi bn hng trn khp qung


357
trng, i khi din ra s d hng tht s nh hi ch si ng. c gn
nhp p quyn r c o ca Harvard Square - iu ny lm cho cn nh
c chn tr nn c bit hp dn.
Chng ti v nc trong nm hc 1985-1986. Khi ma thu 1986 chng
ti quay li Cambridge, nhng ngy u tin chng ti cu lc b ca
trng i hc. Chng ti khng cn chu c, cui cng chuyn vo
nh mi. xong nhng hon ton trng rng. Chng ti mn c cc
bn b hai chic m; v chng ti ng trn nhng m u tin, cho n
khi chng ti mua c g.


Nim vui v nhng kh khn ca dy hc

S phn ti a y, rng ti bt u dy hc nh ngh chnh la tui, m
nhng ngi khc ging bi vi s thnh tho thnh thi quen hng chc
nm, hu nh khng cn chun b my.
Hy so snh tnh hnh ca ti vi ca mt ng nghip i hc Harvard,
ngi dy kinh t hc vi m chng hn. Anh ta nm vng cn k hc liu
t thi sinh vin, v v hc xong i hc, anh ta cng c th quan st,
cc thy gio ca mnh ging cc kho hc ra sao. Khi vn cha n 30
tui th c b nhim lm ph gio. By gi gia tui 50 v 60 th
ging cng mt th hai ba thp k. Mi nm ch cn thay i t nhiu,
mc cc ti liu khoa hc to ra tng mi v ng dy, nhiu nht cn
cn i mi cc s liu thng k ca cc th d trong cc bi ging. C th
d dng lng cc kt qu nghin cu ring ca mnh vo bi ging ny hay
bi ging n. Hon ton cho php, v l thc tin kh ph bin, rng gio
vin ly sn cu trc ca mt cun sch gio khoa c th thch, c th
bin tp kt cu ca chui bi ging ca mnh t cc sch gio khoa khc
nhau, b sung bng nhng kt qu c o ca ring mnh.
Vi ci u 56 tui ti phi lm mi th t u. Mn chnh, m ti
ging, c tn l: Chnh tr kinh t hc ca h thng x hi ch ngha. Ti
ch dy cc hc sinh cao hc, tc l cc sinh vin ca chng trnh nhm
ly hc v Master hay PhD [Thc s hay Tin s]. C nhng sch gio khoa
phng Ty lin quan; ti cng kin ngh mt vi chng ca chng lm ti
liu c tham kho tuy nhin ti mun cho tng quan v ch theo
cch ca ti. Ti chng bao gi tham d chui bi ging no ca gio
vin khc v ch ca ti; ti khng th bit, ngi khc lm ra sao ci
vic, m by gi ti phi lm. Tt nhin ti s dng lng ti liu
chuyn mn khng l, nhng ci ti mun ni, v cch ti trnh by, cui
cng cng do bn thn ti son ra t cu u n cu cui.
V li y khng c chuyn v mt mn chn mi, chng hn nh
kinh t hc vi m hay kinh t hc v m chun. thc t do l thuyt m


358
t l kh vng chc, thay i t nm ny sang nm kia mc kh cm
nhn c. Ngc li ni v nn kinh t x hi ch ngha l loi nhim
v, nh bn vo mt mc tiu di ng. Ti bt u dy Harvard vo gia
cc nm 1980. Khi th gii si sc trong phe x hi ch ngha, cc s
kin c ngha lch s th gii ln lt k tip nhau. Glasnost v
perestroika bt u Lin X. Hng triu ngi biu tnh trn qung
trng Thin An Mn Bc Kinh, sau l s trng tr.
*
Cui cng l
bc ngot ln: nm 1989 tng Berlin sp . Ti phi i tn kho
hc: Chnh tr kinh t hc ca h thng x hi ch ngha v ca chuyn i
hu x hi ch ngha. ng, ci trc kia, trc thay i ch , ti ni,
tip tc vn ng v c th ging cho sinh vin. Th nhng phi ct ngn
phn u ca chui bi ging, v phi thi gian cho phn hai, cho gii
thch cc vn ca chuyn i hu x hi ch ngha. Khng thiu thng
tin, cc tin tc st do nht n hng lot, nhng tt nhin t bc ging i
hc khng th trnh by im bo qua loa. Phi th phn tch c h thng,
su hn.
Ti cho rng, cc bn gio vin b mn ca ti chng cm thy, ti
phi vt ln vi thch thc kh khn n th no. Ti phi b li li th
bc i, m kin thc v kinh nghim thu c cc i hc phng Ty
cho nhng ngi khc. Gia chng phi lm ch nhng kh khn tr tu
to ln ca ch . Ti phi khc phc nhiu s hoi nghi, s vt ln bn
trong, v cm gic t ti trong ti khng phi ch mt ln, ti dm ng
trc cc sinh vin Harvard. Trc nhng thanh nin, nhng ngi c
la chn vi s kht khe nht t nhiu ng vin xut sc, v nhng ngi
quen nghe mi bi ging vi tinh thn ph phn.
Chc chn ti phm nhng lm li. Ging Hungary khng th sa
c ca ti khng to ra my nim vui cho thnh gi. Tuy vy ti c th
mn nguyn xc nh, rng ti thnh cng chim c s ch v s
knh trng ca sinh vin. So vi s lng quen thuc ca cc kho hc
khng bt buc th s ngi tham gia l cao ni bt. S lng khi u
khng nhng khng b mai mt, m thng cn tng na.
**
S d th, cng
v cc s kin chnh tr th gii ngy cng a cc vn ca h thng

*
Trong thi gian cc s kin bi thm Bc Kinh cng vi v ti chng ti hu nh dn
mt vo mn hnh TV, ni chng ti c th nhn thy trc tip u tin l s bng n ca
phong tro sinh vin, ri n s b tan n. i vi ai, ngi sng qua nm 1956
Hungary, bc tranh l quen thuc nhn t nhiu gc . Chng ti ng cm su sc vi
cc hc sinh Trung Quc ca ti, chng ti cng h hi hp theo di ht cc s kin.
**
u mi nm ti u nh c vi v ti: bao nghiu ngi s ng k theo kho hc. C
hai chng ti u cho vo phong b mt con s, v s ca ai gn nht vi s thc t, ngi
thng. K vng ca ti lun lun bi quan hn ca v ti; trong mi trng hp v ti
u thng. Ngi thng c th chn ra tim n, m chng ti cng i n ba ti ngy l.


359
cng sn ln hng u. Nhng ci cng c th c vai tr, l cc gi ca
ti c ting tm.
i hc Harvard khng ch gio vin cho im hc sinh. Cui nm
ngi ta phn pht cc bn cu hi cho sinh vin, nhng ngi - di s
bo v ca s nc danh- nu ra kin ca mnh v cng vic ca gio vin
v cc bn cu hi y c np cho b mn. By gi ti cng t ho gi
cc bn gp kin . c nhng kin ch trch lp tr li, th d nhiu
ngi bt bnh vi s la chn cc ti liu bt buc v tham kho. Ti s
l, nhiu ngi s cm thy thiu, v sao ti khng vit cc cng thc ln
bng hay khng trnh by cc m hnh ton hc. i vi vi hc sinh ng
l chui bi ging khng mang tnh k thut , nhng ph phn ny
tng i him. Thng xuyn hn l nhng nhn xt ngc li. Nhiu
ngi vui v n cc gi ging ca ti chnh v, h cm thy cch ging
vn xui lm ti mt, h hi. Nhiu ln ti chen vo bi ging nhng
kinh nghim sng c nhn, nhng quan st trc tip. i khi ti dn cc
phim hay tiu thuyt, m t cc sinh vin c th nhn c bc tranh
sinh ng v nhng nt c trng ca h thng cng sn. Cch tip cn c
tm nhn rng hn ny c hc sinh nh gi cao, bi v n lm cho bo
co v th gii xa h n vy tr nn ng tin cy. iu cng lm tng
sc thuyt phc ca bi ging l, ti lun lun chn thnh tr li cc cu
hi, nhiu khi c cc cu hi rt c nhn, t m na.
Trit l v phng php lun, m cc bi ging bng li v cc bi vit
dng lm tiu lun ca ti da vo, trong nhiu kha cnh khc vi trit l v
phng php lun ngi ta dy trn phn ln cc kho hc. iu ny khng
nhng khng lm cho sinh vin hong ht, m mt trong nhng sc hp dn
ca cc bi ging ca ti nm chnh y. H c bit nh gi cao trong
nhiu bn hi kin, rng ci ti dy, khng phi l kinh t hc theo ngha
hp, m bao gm c s phn tch cu trc chnh tr, thc h, cc quan h
x hi ca h thng x hi ch ngha na. Ngy xa mt trong nhng nhn
vt li lc nht ca khoa hc x hi c tch hp, Schumpeter, tng dy
t b mn ny- nhng ngy nay, na th k sau hc sinh kh him khi gp
cch nhn nhn lin ngnh.
Ti khng mun nh gi qu gi tr bo hiu ca phn hi xut hin t
cc bn mu hi kin. y khng phi l thm d d lun ca ton b
sinh vin PhD Harvard. y l trng hp, m cc nh nghin cu d
lun gi l cc mu t chn. Kho hc ca ti khng thuc cc mn hc bt
buc. Sinh vin t chn, nhng nu chn, ng k tn mnh vo ri,
th phi hc ht v phi thi. Nhng ngi ng k hc ti, l nhng ngi
quan tm n ch ngay t trc, v nhng ngi t nhiu bit t tin
tc, da vo li k ca cc sinh vin cc nm hc trc, h c th mong i
g. Nh th ti khng khng nh rng, cch tip cn ca ti l hp dn
i vi cc hc sinh Harvard. Ti rt ra kt lun khim tn hn th nhiu.


360
Gia nhiu s hi hp v trn tr t nm ny qua nm khc ti bnh tm
nghim thy: c hc sinh, cng khng t, tm thy nim vui tr tu
trong cc kho hc ca ti, v nhn c t cc bi ging v cc bi vit
ca ti nhng cu tr li thc tnh t duy cho cc cu hi ca h.


Tnh mun hnh mun v v s khoan dung

Tuy tinh thn cc bi ging ca ti khc ca nhng ngi khc nhiu, iu
ny ni chung khng c nh gi l hin tng him c. i hc Harvard
- ging nhiu t chc khc ca nn o to i hc M c bit c gng,
l mun hnh mun v. Hc sinh c th la chn gia cc tro lu t
tng, cc trit hc, cc trng phi khoa hc khc nhau.
Amartya Sen chia thi gian ca mnh gia t b mn kinh t hc v trit
hc. Qua nhiu nm Robert Nozick hng dn seminar trit hc chung.
Khi Nozick xut hin vi cun sch V Chnh ph, Nh nc v Khng
tng (Anarchy, State and Utopia) trn bu tri trit hc, ngi ta coi
ng l mt ngi sao mi rc r ca th gii quan t do ch ngha.
*
Sen th
ng pha i din ca ph chnh tr: ng nghin cu cc vn i
ngho, v i hi v iu kin s m nhim vai tr ti phn phi ca nh
nc. S khc bit quan im ca h khng ph ri tnh bn chn thnh
ca h, v chnh iu ny lm cho seminar chung tr nn hi hp ny la.
Bn trong b mn ca chng ti cng c th thy cc tro lu l thuyt
kinh t hc khc nhau, v nhng i din ca cc quan im chnh tr khng
nhng khc nhau, m knh ch nhau gay gt. dy y Steve Marglin,
mt nh kinh t hc cnh t cc oan, v vi Keynesist theo np c. Cng
lc gia chng ti c Robert Barro, ngi khng ch tin hnh nhng
nghin cu l thuyt, m thng xuyn gp cho cc vn chnh sch
kinh t hng ngy trn t nht bo bo th nht, trn Wall Street Journal.
Thy gio ny thy gio kia m nhn chc v trong chnh ph mt thi
gian di hay ngn, ri quay li i hc. Galbraith qu tm mi tui khi
ti n y, v hu, nhng d sao i khi vn vo b mn (v b bi
chng ti cng thng xuyn thy hnh dng lnh khnh nh que ci ca
ng). ng v cng ni ting khng ch vi nhng cun sch ca mnh, m
c vi chuyn, ng thuc v gii thn cn ca cc tng thng Kenedy v
Johnson, v i din cho Hoa K vi t cch i s n . Martin
Feldstein lo cng vic t chc v ging dy c quy m khng l, ging dy
kinh t hc c bn cho cc sinh vin i hc. ng c lp trng chnh tr

*
Mun hn, trong nhiu vn Nozick thay i cc quan im t do ch ngha cc
oan trc kia ca mnh thi ng cn tr hn. ng tic, con ngi ng mn, c suy ngh
to bo, vit ti ba, c tnh hi hc nng m ny mt nm 2002 khi cn trn y tr lc.


361
ngc li, sut nhiu nm ng l c vn chnh ca tng thng Reagan.
Larry Summers l ng nghip ca chng ti, khi ng vn cha thay vic
dy hc bng phc v cng: u tin l ph ch tch Ngn hng Th gii,
ri lm th trng, v cui cng lm b trng b ti chnh ca chnh
quyn Clinton. Khi nhim k tng thng ca Clinton chm dt, Larry
Summers quay li Harvard. Tuy v danh ngha ng vn l thnh vin ca b
mn kinh t hc, nm 2001 ng tr thnh ch tch ca trng i hc. Ht
nh b mn trit hc, trong o to kinh t hc cng c cp gio vin
Robert Barro v Gregory Mankiw-, nhng ngi i chi nhng quan im
i lp nhau trc cc sinh vin trong cc seminar chung.
Tuy trong ging dy, trong cc cuc thuyt trnh, trong nhng ln xut
hin cng khai c nhiu tranh lun gay gt, v ai cng bit v cc gio
vin, rng h thin cm vi cc chiu hng khc nhau ca ph chnh tr,
trong cc cuc hp gio vin chng bao gi xy ra ci c do nhng quan
im chnh tr hay th gii quan khc nhau gy ra. Tranh lun, s khc nhau
v quan im khng loi tr s hp tc hiu qu. C l ch c ti ngc
nhin v vic ny, tt c nhng ngi khc coi y l t nhin.
Gia cc bn thn mn ca chng ti c mt cp v chng: chng theo
cng ho, v theo dn ch. Chng ti tiu khin tht vui v chuyn, b v
chanh chua a ra nhng nhn xt chm chc v cc quan im bo th ca
chng mnh trc mt hi bn b. Tt c vic ny khng quy ry h
chung sng ho bnh vi nhau hng thp nin. Chng ti nh n mt
ngi bn Hungary ca chng ti, ngi sau khi thay i ch bun b
k, rng kh t hp n tra vi nhng a con ln, cc cp v chng tr
khng chu c cc quan im chnh tr ca nhau.


Tnh nghim khc o c

to n tng mnh ln ti l, cc gio vin Harvard coi vic tun th cc
yu cu o c lin quan n cng vic l quan trng n th no. L th
v gy vui ci i k v, ci g thay i cc trng i hc M, k t
khi ngi ta ng ln gay gt chng li vic quy ri tnh dc i vi cc
n sinh, v ngi ta nghim ngt cm thy gio n gn n sinh vi nh
nh vy.
*
Ti khng c kinh nghim trc tip, v chc chn cc chuyn
m t lan truyn ngang dc cng chng n tai ti. Trong cc nm qu
hung hng ny th thi ng n thn trng (politically correct) l, thy
gio ngay trong tc phong ca mnh cng phi gi khong cch vi cc

*
Galbraith vit mt l th n nn hi li trong bo sinh vin, trong ng th nhn,
rng thi tr khi ng cn l ph gio, ng phm phi ti ny. C n sinh, m ng
n gn khi , chng bao lu sau ng ly lm v, v h vn sng vi nhau t .


362
ng nghip n ca mnh, v phi lm, c nh l chng h nhn ra h l n
b na. Ti - ht nh Budapest - Harvard ti cng khng do d khen
qun o hay mi tc mi ca cc cng s n thn thit ca mnh, nu ti
thy p, hay a ra li chm chc, nu tnh c ti khng thch, v ti
chng quan tm lm n chuyn, cch ny c politically correct hay khng.
Ti thy, cc ng nghip n cng vui v chp nhn ging con ngi, hn
l s nhn nhc gi thnh.
Th nhng khng ng bn chi tit n ch ny, m ng hn n
cc vn o c lin quan n ging dy v nghin cu.
Trong nhng ngy ny vic nghin cu l thuyt c bn gn cht vi
vic p dng nhng nghin cu c tin hnh v mc ch ng dng thc
tin v cc kt qu nghin cu cho cc mc ch kinh doanh. Hot ng hn
lm c tin hnh mt cch v tha v khoa hc thun tu kt thc u, v
cng vic do li nhun thc y bt u u? Ti i hc Harvard ngi
ta khng mun n trch vn ny mt cch gi nhn gi ngha.
*
Nhng
n hng nhn c t gii kinh doanh to thnh cc ngun vt cht quan
trng ca cng vic nghin cu. Chnh v th h th quy nh mt cch thc
tin bng cc quy tc, rng ngoi vic hoch nh hot ng c th c
php v b cm v mt php lut th ci g, l ci c th chp nhn c
hay khng th chp nhn c v mt o c.
Ti i hc ngi ta phn bit hai loi tnh th xung t: xung t li
ch v xung t cam kt (conflict of interest v conflict of commitment).
Ngha v o c ca gio vin ca trng i hc hay cn b khc c
trng i hc u quyn, l phi tn trng li ch vt cht ca trng. (Th
d khng th s dng cc trang b phng th nghim ca trng cho nghin
cu c tin hnh cho mt hng t nhn tr tin ring cho nghin cu y,
m khng c bi thng cho trng). Nu nhn hai loi cng vic song
song nhau (th d bn cnh hot ng trng cn tin hnh mt vic cho
mt cng vic kinh doanh theo hp ng t), th vic khng c gy
hi cho ngha v i vi trng.
Cc c quan tnh bo v cc c quan mt v i khi trao cho nhng
ngi i hc cc nhim v. Khng phi l hot ng gin ip quen
thuc t cc phim, khi ip vin mt t nhp vo vn phng ca ngi l
v nh cp s liu qun s. Hy li vi cc nh kinh t hc: ai cng bit,
CIA thng xuyn nh cc chuyn gia M lp ra cc c lng v GDP ca
Lin X, bi v h, c l, coi cc c lng thng k ca Lin X l khng
tin cy c. y l mt nhim v khoa hc nghim tc, v nh kinh t hc

*
Hnh thnh mt u ban gm cc gio s, do mt quan chc lnh o ca i hc Harvard
lm ch tch, u ban lm bo co chi tit v vn ny, v a ra nhng kin ngh c th
gii quyt s tip xc, cng nh hp tc gia i hc v gii kinh doanh, cc nguyn tc
gii quyt cc xung t li ch c th c.


363
M, ngi cm thy c ngha v v mt chnh tr vi t nc mnh, khng
thy sai tri g vic m nhn loi nhim v nh vy. ng, th nhng
tnh c lp v s ton vn chnh tr ca trng i hc s u, nu cc
cn b ca n hot ng cho cc t chc tnh bo? C th cho php c
khng, rng nhng ngi ca i hc nhn h tr tin b mt cho cng vic
nghin cu ca h t qun i hay cc c quan tnh bo? Loi thc tin nh
vy s to ra din tn cng chnh tr nh th no trong nc v trn trng
quc t?
Trng i hc phn tch vn ny, v ra quy tc nh sau. Bn
trong campus ca trng khng c php tin hnh nghin cu c nh
gi l mt. Ci lin quan n cng vic t vn, mi ngi hy quyt nh
theo lng tm ca mnh, rng c chp nhn hay khng s h tr vt cht
ca qun i hay cc c quan tnh bo cho cng vic nghin cu c tin
hnh di tn ring ca mnh. Th nhng c ngha v thng bo cng khai
vic ny. Th d nu cng b cc kt qu nghin cu, th bt buc phi ni
r, rng cng vic ca mnh do Pentagon hay CIA cp tin.
Cc quy nh v quy tc d c cn i, c c suy ngh chn chn v
chi tit n th no, cng vn c cc trng hp ranh gii gia ng v
sai. Tnh n chuyn ny Harvard ngi ta lp ra cc u ban o c khc
nhau. Gio vin hay cn b khc ca Harvard c th t nguyn xin li
khuyn t u ban hay trong cc trng hp n gin - t mt thnh vin
ca u ban.
*
U ban cng c th tin hnh iu tra, nu bit trng hp, m
theo nh gi ca n l c vn v mt o c.
Ti khng mun gy n tng, c nh l trng thi l tng v mt o
c ng tr Harvard v cc trng i hc M khc. Vn khng ch
l, c xy ra cc trng hp kh nghi - u con ngi lm vic, vic
ny nht thit xy ra. ng tic, cng xy ra, l ban lnh o v cng ng
ca i hc khng sn sng ng u vi nhng loi trng hp nh vy,
khng c lp trng r rng v khng cng b lp trng ca mnh vi
cng chng.
Khi ti ni v chuyn ny lin quan n mt trng hp c th vi cc
bn i hc ca mnh, ti cm thy: h mun p dng tiu chun o c
cao v mun cng c uy tn ca Harvard v ca gii hn lm M ni chung.
Tht hay, nu ting ni ca h cng c th c by t cng khai.

*
Mt ln ti cng xin li khuyn. Ti nhn c mn qu t mt sinh vin, v ti
khng chc chn, rng ti c th nhn hay khng. Bi v mn qu ng ra ch l s quan
tm, s chu o mang tnh tng trng, gi tr vt cht khng ng k, ngoi ra hc sinh
thi xong ri, h khuyn, hy bnh tm m nhn, ng xc phm sinh vin vi vic t chi.


364
Chng 17

TRONG NC TI HUNGARY
NH KHP THIN H

1985









Khi i hc Harvard a ra khin ngh vic lm, h mun, ti lm vic
vi ton b nng lc . Sau h lp i lp li nu ra yu cu ny.
H lm cho ti r, l trng i hc ng h ti ht lng, nu ti mun
xin nhp quc tch M. Hoc nu ti khng mun iu ny, th ch t ti hy
xin, vi s ng h ca i hc, giy php c tr di hn, di ci tn quen
thuc l th xanh. Ti t chi tt c cc kin ngh. Nh ti nhc n
trc: trong qu trnh cc cuc m phn ti khng khng, rng ti c
th s dng mt na thi gian ca mnh Hungary.
V sao?


Ci gn b vi Hungary

By gi ti mun tho mn li ha ca ti nu ra trc y trong cun sch,
v quay li vn di c. Ti khng b t nc trong ln sng trn chy
ln sau s b tan cch mng 1956. Ti t chi kin ngh vic lm ca
i hc Cambridge Anh v i hc Princeton M, gn cng vi vic ri b
Hungary. Nm 1985, khi ti m phn vi Harvard (v ng thi vi cc
i hc M khc a ra kin ngh), ti li ni khng i vi kh nng di
c. (S d ti vit nm 1985 nh nm bt u trong u ca chng, bi
v lc vn li ni ln trn chng trnh ngh s - m c th l dng
gay gt, dng buc phi quyt nh). Ti khng th vin dn n cc l do
gia nh trong mi quan h ny. Chng ti c ba ngi con: mt Hungary,


365
a khc Thu in, a th ba Hoa K.
*
Cng vi chng by a chu
ca chng ti cng sng ba nc khc nhau. Nu chng ti gn mt a
v gia nh n, th chng ti xa nhng a khc. Cc nhn t khc quyt
nh s la chn ca chng ti.
Chng ti bn v cc quyt nh ht ln ny n ln khc vi v ti, v
kin ca chng ti thng nht khng ch trong nhng kt lun cui
cng, m c trong l gii c din t bn trong bn thn chng ti na.
Tuy nhin, theo phong cch n y ca s hi tng, ti tip tc nhn
danh ring mnh, bi v ti mun k li nhng mu chuyn xy ra bn trong
th gii t duy v cm xc ca ring ti.
Hng trm loi si dy tnh cm gn vi t nc. Cnh p tuyt vi
xc ng lun trn ngp lng ti, khi t nc ngoi tr v, xe chy qua cu
Lnchid hay cu Erzsbet, v ti nhn thy quang cnh thnh ph. Cc tc
phm ca Arany, Ady, Jzsef Attila v ca cc thi s Hungary khc, cc tc
phm ca Karinthy u c hai bn; mt nh chng ti Budapest, mt
bn khc nh chng ti bn M. Chn dung Bartk c treo trn tng
phng ti Harvard.
Ti ngh bng ting Hung. Ti khng c cc bi ging bng ting Anh
ca mnh, m ti ni t do. Ti c kh nng din t bng ting Anh m
khng c kh khn g, nhng ti vit bng ting Hung thch th hn nhiu
(v tt hn), v trc khi cng b cc cun sch ca mnh tt hn ti nh
phin dch chuyn nghip dch vn bn ting Hung [ra ting nc ngoi].
Ti tnh ton bng ting Hung, ti m bng ting Hung, tuy rt him khi ti
c th nh nhng gic m ca mnh.
Khng c ngha khi ti ni, rng ti yu nhn dn Hungary. Trn c
s trit l c tha nhn mt cch c thc ca mnh v cng nh v cc l
do tnh cm, ti ln tit, a ra bt c tuyn b chung no v bt k
nhm ngi no. C cc cng dn Hungary, m ti yu thch, v nhng
ngi khc m ti bng quan hay nhng ngi m ti khinh b, ti gin,
nhng ngi m ti li ca h ti cho l khng th tha th c. Ti l vy

*
Con trai Gbor ca chng ti hc kinh t hc, nhng thc s khng phi trng i
hc, m trong hot ng thc tin n hc c, lp v iu hnh thnh cng doanh nghip
c ngha l g. N thy nim vui to ln trong chuyn bn cnh vic ch huy hng tin hc
thnh cng ca mnh, hi sinh thi gian ri cn li n dy qun l trng i hc Pcs.
Con gi Judit ca chng ti cng tt nghip i hc kinh t Budapest, by gi n t
chc vic o to cc nh lnh o doanh nghip vi t cch gim c chng trnh ca
business school trng i hc kinh t Stockholm. Con trai Andris ca chng ti l ngi
duy nht r khi th gii cc nh kinh t: n c bng PhD v ton hc v ngn ng.
Hin nay n tin hnh hot ng nghin cu ng dng trong lnh vc l th nht pht
trin internet - M. N vui v v Budapest, v vi t cch gio vin ca trng Bch khoa
n gip cc nghin cu sinh.
Kh nhn c mt cht t ho ca cha m. Chng ti vui nht, l c ba a con
chng ti lm vic sing nng, v lun lun ng vng trn i chn ca chng.


366
vi nhng ngi M, ngi c hay ngi Israel. Ti c nhng ngi bn
Hungary, c nc ngoi na, nhng ngi bn tht s, chn thnh. Th
nhng, nhng ngi bn, m chng ti hiu nhau t na cu ni, nhng
ngi m c qu kh gn chng ti li, ti ch c th tm thy Hungary.
Hungary l nc, m s phn ca n ti quan tm n nht. Ti bit
nhiu hn v lch s ca n, so vi lch s ca nc khc. K t khi ti bit
suy ngh, ti trc ht hi hp v ci g xy ra trong t nc ny. Khi ngay
c ti sng c nm M, khi mt chng mc ti vn theo di t
bn ngoi (ng, vi s thu cm ln), ci g xy ra . Mt khc chng
ti cng t bo Hungary , v k t khi c internet, chng ti cng
lin tc theo di tin tc Hungary. Ti thc s quan tm t bn trong, ci
g xy ra nc Hungary.
Xa l vi ti bt k cm gic t cao dn tc no. Th nhng ti vn trn
y nim vui, khi phim ca Szab Istvn ot gii Oscar, khi ti thy vn
ng vin th thao Hungary trn bc olimpic, khi ti c th trao i vi cc
bn M ca mnh v v Galilei ca Nmeth Lszl, khi ni n chuyn
trng hc Budapest, ni Neumann, Wigner v Fellner Vilmos hc,
khi trong New York Times ngi ta vit nhng li ho hng v phim Th k
Hai mi ca Ti ca Enyedi Ildik hay v bui ho nhc dng cm ca
Schiff Andrs. Lun lun vui, nu nc ngoi, d M, d Trung Quc
hay Lin X, ngi ta ni mt cch khen ngi v vai tr tin phong ca cc
nh kinh t hc Hungary trong cc cuc trao i quc t v ch ngha x
hi. Khng c cch no tt hn nn ti phi s dng cm t ny cho cm
gic y: lng t ho dn tc.
Ti khng thch nhng din t lm li; ti khng vin dn n li rn
phi sng y, cht y. Tt hn ti ni bng ngn ng kh khan hn
ca nh kinh t hc v i hi ca tnh nht qun i vi bn thn mnh. V
vic ny trc y ti cng ni, trong mi quan h khc. Ti gi
nguyn h chiu Hungary, khi sut nhiu nm h t chi cho ti i nc
ngoi, v mi ln ti mun i, ln no cng phi xin li ca s cho php
xut cnh - vy chnh by gi ti li i sang h chiu khc, khi vic i
nc ngoi tr nn d hn? Ti m nhn li Hungary trong thi
gian p bc v hn ch t do, cng vi nhng phn bit bt li i cng vi
t cch cng dn Hungary v ti hy ra i vo lc, khi u tin h thng
c t nhiu lng lo, ri tan r mun hn?
Trong nhng l do ca cc quyt nh ca ti, cc rng buc tnh cm
chim u th. Tuy nhin phi ni thm l, nhng cn nhc chuyn mn
cng ng h quyt nh c tuyt di c. Ti chuyn v nghin cu h
thng x hi ch ngha, ri v nghin cu chuyn i hu x hi ch ngha.
phng Ty cng c nhiu ngi nghin cu ch ny. Ci cho cc
cng trnh ca ti, t cun sch u tin n bi bo cui cng, tnh xc
thc c bit l, chng do ai vit, ngi m bn thn mnh sng ,


367
bng con mt ca chnh mnh nhn thy, bn thn mnh cng kinh qua,
ci xy ra . Ti thc hin nhiu nghin cu v ch chung, nhng
trn c s bi hc Hungary. Nhiu bi bo ca ti cng biu l iu ny;
u ln xc nh ch tng qut v u ph a thm loi hn ch
no y: di nh sng kinh nghim Hungary. chng bao gi xy ra,
l v th m ngi ta coi nhng phn tch ca ti mang tnh a phng tnh
l. Ti cm thy chnh vic nhn thy ci ph qut trn c s quan st ci b
phn sau s khm ph s tht, so snh thch ng v thu thp kin thc
rng ri l s thch thc tr tu.
L quyn t ch ca c nhn quyt nh, mnh mun sng u.
Theo thang gi tr ca ring ti, hon ton c th chp nhn c v mt
o c, nu trong i mnh mt ngi sinh ra Hungary quyt nh di c
ra nc ngoi. C th c nhiu loi l do cho vic ny, trn chy s sn
ui, chn ngn mi trng x hi n nay, hay n gin ch l cm thy:
c l hnh phc hn ni khc.
Nu l v ngi tr thc lm chnh tr, bng vic di c c th by t s
phn i chnh tr ca mnh, nh th d Kossuth Lajos, Krolyi Mihly,
Jszi Oszkr, Bartk Bla v sau ny nhiu nh chnh tr dn ch di tn ca
thi k sau 1945 lm. V pha h y l hnh ng dng cm, i cng
vi nhiu hi sinh. Ti hon ton khng coi cc li sng ny l loi thp hn
hn loi li trong nc nhng cng chng cao hn. Phi chng ngi
i mt vi mt ch p bc, ch c th biu l s phn khng bng cch
xut dng? Cn ngi khng i c th rt ra t dng lp lun n
thun bng s thc li trong nc ca mnh cng chng t, rng co mnh
tun phc. i vi ti cch phn loi ny l khng th chp nhn c.
Trong xut dng cng c th cng lng hn nht, v c th tip tc sng
thng lng trn qu hng. Nu ai mun hnh thnh phn xt o c v
li sng ca bt k ai khc, th hy nh gi nhng hnh ng tht s ca
ngi y, thay cho vic phn loi n thun ch theo, ngi y chn nc
no lm ni c ng.


Nhng so snh: cuc sng thng nht Cambridge v Budapest

Na nm y, na nm - s lun chuyn thng xuyn hu nh p
buc so snh thng xuyn. Ci g tt hn v ci g ti hn , so vi
y, hay ci g, l ci n gin ch khc. Ti khng so snh M vi
Hungary hay vi ng u, m ch l mt lt hp t tp hp s kin
khng l ca hai loi th gii, m ti gp. Ti khng so snh hai h
thng hay hai loi vn ho y, nhiu trm cun sch v tiu lun lm
vic ny; bn thn ti cng vit ci ny ci khc. Trong mt dp thm d


368
d lun h hi ti, ti hy ni ba hin tng, m ti thch v ba th, m
ti khng thch M. y c v l khung kh ph hp.
N ci trn khun mt ngi M lm ti nh mi. Ti khng ngh n
keep smiling - gi n ci hnh nh bt buc, m ngh n v hn h t
y lng trn khun mt ca cc gio s v sinh vin, ca nhng ngi bn
hng v bi bn, ca cc phng vin v nhng ngi c phng vn c th
thy trn chng trnh TV bui sng, hn trong nc chng ta. Chc chn
h cng c nhng mi lo u ca mnh, nhng h khng mun ngay s
bc dc ca mnh ln ngi h va gp. N th k M u tin ca ti,
Madeline LeVasseur, vi s qun mnh v bin, u tin chm sc m
mc bnh thp t nht sinh, ri n chm chng c vt ln vi ci cht
trong thi gian di. C sng mt cuc i vt v. Th m, khi ti bc vo
phng c, n ci vn lun trn khun mt c; khng mt li than phin.
Mt n th k khc b mn, mt thiu ph xinh xn, tri qua phu thut
ung th, v tc c b rng do iu tr hu phu. Bng a, c mm ci ch
b tc gi v ci m mi ca mnh, v hi vi s t nhin d thng, chng
hp vi sc mt ca c th no.
Khi sau mi thi k sng nc ngoi tr v, thng thng nhng li
phn nn dn dp ln chng ti. Mi li than th l hon ton c l tuy
nhin, khng ch tnh n s trm trng ca mi lo lc nh vy, m c
chuyn, thi ca mi ngi vi rc ri ca mnh th no. Khi chng ti
vn cn l nhng ngi mi i i v v, v quay v Budapest ngi ta hi
Cu th no? ti dm tr, vi v mt hn h: Tt!, kho!, h hi li:
Tht ? Tt nhin, d cho cu, bi v cu sng M Sau ny ti
thn trng hn. Ti chun b ni vi li phn nn, v sau khi ti biu
din nhng li ca thn y, ngay lp tc chng ti trn cng ln sng.
Mt cch thoi mi chng ti nghim thy, rng nhng ngi M, m
chng ti c vic vi, h hnh ng theo cch ng n v ngay thng. By
gi ti khng th so snh, rng trong h thng x hi no hay trong nc
no s lm dng quyn lc c quan, s tham nhng hay s di tr chnh
tr l thng xuyn hn. Ti ngh n nhng s kin nh nht ca i sng.
Nu ti tr tin trong mt ca hng, h c tr li tin mt cch chnh xc
hay khng? Nu mt th th cng ha n vo 9 gi th t, anh ta c tht
s c mt lc 9 gi sng th t hay khng? Nu ngi ta cung cp dch v
thng tin trn in thoi, cu tr li c chnh xc hay khng? Nu ti yu
cu gi li trn my ghi tin nhn, h c gi li hay khng? Chng ti tht
vng v tnh ng n v s ng tin ca con ngi Cambridge him hn
rt nhiu so vi Budapest.
M cng tn ti nn kinh t xm [phi chnh thc], tuy trn lnh vc
hp hn, so vi ng u. Nu chng ti c bt gp n i na, ngay c n
bng cch no y cng ng n hn nc ta. Khi chng ti chuyn
vo nh mi, chng ti cn n mt th vn nng lm nhng vic lt


369
vt, khoan l trn tng, chuyn ch cm in, lp gi sch. Steve c mt
sau gi lm vic, anh lm mi vic - tr vic mc rm. Ban ngy anh lm
vic mt hng lm rm, v anh cm thy, s khng ng n to ra s
cnh tranh cho ngi s dng lao ng ca chnh anh bng hot ng kinh
t xm ca mnh.
Tnh chuyn nghip v k lut lao ng nghim tc ca nhng ngi M
lm ti cm phc. Chng ti c quan h vi ai trong bt c lnh vc hot
ng no v bt k mc no, u c th cm thy, rng ngi y am
hiu cng vic mnh lm, v tn tm tin hnh cng vic ca mnh. C th
ni iu ny khng ch v cc chuyn gia c trnh cao, nh th d
primary care physician ca chng ti (phm vi cng vic i loi nh ca
bc s gia nh nc ta), ngi gi bc cp nht vi nhng kt qu mi
nht ca khoa hc, v ngay lp tc ch n vic, nu lp trng lin quan
n cch iu tr hay thuc no thay i. Th sa videocamera, th
sa cha t hay th sn phng - ch t y l cm tng ca chng ti -
cng c chun b k hn v tp trung hn vo cng vic ca mnh, so vi
cc ng nghip Hungary ca h. t b tr, chnh mng v ni huyn thuyn
hn ni lm vic. Hin ra trc mt chng ti mt loi ngi: hard
working American, ngi M sing nng. cng chng phi mi ngi
u thuc loi ny, v tt nhin nc ta cng chng phi khng c ngi
lm vic sing nng v am hiu, v hin nay hnh nh s h cng ang tng
ln nhng ti khng tin, rng ti lm, nu ti khng nh, rng hin
tng ny ph bin hn nhiu. y l mt trong nhng ngun quan trng
nht ca s tng trng, ca nng sut cao ca M.
V by gi ti quay sang ba kinh nghim d. Ti bt u vi ngn ng,
m ti c nhiu ci lo. Tt nhin ting Anh din t tuyt vi chng th lm
g v chuyn ny, nhiu nht ch mc , rng i vi ngi sinh ra v
ln ln nc ngoi th vic pht m l khng th hc c v t vng ca
n phong ph kinh khng. Hin nhin l khiu ngoi ng ca ti c vn .
y, l hai trong chui cc li lm ti mc phi trong cc nm u.
Trong bui thi lut l i ng (thi li xe) Boston cnh st ch vo cc
bin hiu khc nhau, cn ti th phi ni, chng c ngha l g. Khi h ch
mt bng, bin hiu No hitchhiking (cm vy xe i nh), ti khng h do
d ni ngay: No hijacking (cm bt cc xe hay my bay). C hi cnh st
giao thng dn li ci ha h - y vy m ti vn nhn c bng li xe.
Trong mt gi ging ca ti i hc ti ni v cc vn kho d tr. Khi
ba ln ti ni whorehouse (nh th) thay cho warehouse (nh kho),
nhng ngi nghe ci r. Sau ny chc chn hiu bit ngn ng ca ti
pht trin hn, nhng cho n ngy cui cng ti c nhng kh
khn, nu ti phi gii m ting Anh l k ca cc sinh vin Nht Bn hay
Trung Hoa, hoc khi ti c hiu thng tin ni lp bp trn in thoi.


370
Th hai, ti nhc n vn nghim trng hn th. Quy ry ti l, mt
loi tnh a phng, tnh l c bit thu sut cch suy ngh chung n vy.
ng l, v mt tnh c kch c ln n nh th. y th m, so vi
chuyn Hoa K ng vai tr trung tm n th no trong i sng chnh tr,
kinh t v khoa hc ca th gii, n hng ni qu. nm hin tng ny
th mt cng c tt l phn tch cc bn tin ti ca ba mng li truyn hnh
ln to d lun x hi mt cch mnh m. Rt him khi c tin khng ni v
M. Nu tnh c vn c a tin v s kin nc ngoi, th hu nh chc
chn, l tin c quan h g y vi M. Chu u, v c bit cc nc nh
hn ci m hn nhiu vi th gii.
Cui cng l mt hin tng c trng, m ti c thi nc i: ch
ngha lc quan v cng tn v nim tin vo hnh ng ca nhng ngi M.
Nu thin tai ging xung mt vng, v ngi ta bo nhng ngi ln
ting, th i a s khng phn ng vi ging au bun r, v khng i
hi s can thip hay h tr ca nh nc. Thay vo thng nghe t h
i loi nh: Ri chng ti s lm ch bng cch no y Ri chng ti
s gii quyt ng, chng ti bt u t u V h cng ni ngay,
h bt tay vo th no, k hoch ca h l g. Loi thi Hy t cu
mnh i vi cc tai ho l tuyt vi v ng noi theo.
Th nhng s sn sng hnh ng ny khng him khi i cng vi s
ngy th v vi s coi thng tnh hnh cho trc. Nu ngi M thy mt
vn , tin chc, rng c th c gii quyt. Khng th tng tng ni,
rng c th c vn , m li khng c li gii. C khuynh hng a ra
ngay mt kin ngh, gii quyt ngay c vn . ng tic, trong nhiu
trng hp, tng y da trn m t tnh hnh qu n gin ho v kin
ngh nhng gii php th thin.
S sn sng hnh ng nhanh nhiu khi c kh nng phi thng; cn
cc Hamlet v nhng Oblomov chu u th lng l hay yn phn trong s
khng th thay i c, nhng ngi M th huy ng sc lc. Ngc li,
trong cc trng hp khc n c th dn n hnh ng t ngt v khng
suy tnh k. Chng ta hy ch nh (v y ti chy trc thi gian) n cc
c vn M, nhng ngi sau s sp ca ch cng sn ngay lp tc
bit, phi lm g, v kin ngh cng cc gii php khp ni. C ni thch
hp, v c ni i cng vi nhng hu qu tai hi.


Ti mt trong nhng trung tm ca vn ho th gii

Ti cm thy l s lm thc o to ln, khi cc tr thc Hungary ra v lm
sang, vi s coi thng trch thng, ni v tnh ng ngn v v vn ho
ca nhng ngi M. Tt nhin, c nhng ngi M v vn ho v th
thin, nh cng c nhiu ngi nh vy Hungary hay bt c nc chu


371
u no. Tuy nhin ti trong tnh th may mn, rng ti lt vo mt
trong nhng trung tm ca khoa hc v vn ho th gii. Ti Boston v
cc vng ngoi ca n c by trng i hc hot ng; trn cng mt i
l, trn Massachusetts Avenue, c th thy hai trong nhng trng i hc
hng u, trng Harvard, v cch y mi pht l trng MIT. Ti
gp cc nh nghin cu c hiu bit ln nhiu ni trn th gii, nhng c
l khng phi s thin v ni ra t ti, khi ti nh bo khng nh: c nht
v nh l s tp trung ca u c sc so, ca ti nng, ca vn ho, c c
li y.
Vin bo tng M thut ca chng ta chc s hnh phc, nu c c
cc bc tranh Van Gogh, Gauguin, Beckmann, Klint hay ngay c cc bc
tranh Moholy-Nagy, m c th thy trong bo tng ca Harvard, ni chi n
cc bu vt ca phng trng by tranh ln Boston.
Chng ti ch cn xung tu in ngm, v vi pht sau chng ti
n Symphony Hall, phng ho nhc ca mt trong nhng dn nhc xut
sc nht th gii, ca dn nhc Giao hng Boston. Chng ti nghe
y nhng bui ho nhc tuyt vi lm sao! Ngh s ni ting no c mt
M, u coi l vinh d, nu ngi ta mi n Boston. Chng ti cng c hai
phng ho nhc d thng khc: Jordan Hall tng lt g, c m thanh m
p v i ging ng ca Harvard, Sanders Hall. Khi hai nm chng ti
i nghe nhc, chng ti pht hin ra nhiu gng mt quen trong cc dy
gh ca thnh phng , hn Nhc vin trong nc.
Chng ti i xem phim nhiu. Bt lun cung v thu video c ln n
th no i na, ci ny khng thay th c s thch th ca rp chiu phim.
(Khi ci cng mang li nim vui ring, l khi ngi ta va gii thiu mt
phim mi, chng ti c th i xem ngay. Ngy nay chng cn i xa nh
vy. Cc phim mi cng n rp Budapest hu nh ng thi). C vi
phim, chng bao gi n c Budapest v gy cho chng ti n tng
ln, th d chuyn th c bit quyn r v bc Vanya ca Chekhov, Vanya
on 42
nd
Street (Vanya ng s 42) hay Thirty Two Short Films about
Glenn Gould (Ba mi hai Phim ngn v Glenn Gould), gii thiu thin ti
dng cm l lng.
V sch! T nh chng ti vi pht l n ba ca hng sch khng l
trn Harvard Square, vi cung sch v tn. Lun lun y sinh vin v
nhng bn c b m nh khc. C ban m cng m ca. Khi cc chu
Thu in ca chng ti n thm chng ti, vic u tin l chng lao ra
square, vo cc hiu sch. Lt cc cun sch, lt vo tay chng ti nhng
sch mi. (Chng ti vui lng c ph lc vn hc ch nht ca t New
York Times hay New York Review of Books vi hi vng gip nh hng v
cung hnh nh v tn ca cc sch mi.)
Nu i vi chng ti l khng , ci m vn ho ca Boston mang li,
th New York v Washington trong tm c th n c. Hu nh


372
chng c nm no, m chng ti khng n ch t mt trong hai thnh
ph y vi ngy. Nu ti cng cung ca cc phng ho nhc, cc nh ht
opera, cc nh ht, cc phng trng by tranh ca hai thnh ph ny vo ca
Boston th s la chn hu nh l v tn. Chng ti lun cm thy, tht c
l, rng chng ti b l ci g , ci cn phi xem hay nghe, nhng chng
ti khng lm vy - bi v khng thi gian, v cc nhim v khc,
nhng vic lm khc chim thi gian ca chng ti.


Nhng mi dy bn b

Nhu cu tn ti ca ti l tnh bn. Nhng quan h bn b khc nhau tt
nhin c th khc nhau v cng tnh cm, v chn thnh, v tnh
thng xuyn ca vic sng cng nhau. Th nhng nh vy cng vn c
mt ng ranh gii c th cm nhn c, phn bit nhng ngi quen
vi nhng ngi bn. Ti trn y cm gic d chu, nu chng ti thn
nhau vi ai , ngi quanh ti trong bt c cng v g.
Nh ti nhiu ln nhc n, lc y ti cm thy thoi mi mt ni
lm vic, nu tnh bn gn vi cc cng s trc tip ca ti. C Harvard
ti cng rt may mn v mt ny. Nhng ngi ng yu, d thng
l cc n th k ca ti. Trc y ti cng ni v ngi u tin, v
Madeline. Vi Kate Pilson ngy lm vic ca chng ti thng bt u
bng vic, chng ti khng ch bn v nhng vic cn lm ca ngy hm
y, m cng ni chuyn v cc s kin chnh tr, v cc phim v v cc n
tng vn hc ca chng ti na. Lauren LaRosa a cho ti mt cun s
nh, trong c tp hp cc bi th ring ca mnh: ti cm thy iu ny
l du hiu ca s tin cy d thng. nhiu nm ti cha gp ai trong s
h, nhng by gi ti cng trao i th vi c ba c, v i khi chng ti
cng ni chuyn in thoi.
Ti cha ln no v tr lnh o, nhng khi th mt, khi th nhiu
tr l nghin cu gip cng vic ca ti. Ti cm thy l c n, rng
Kovcs Mria l cng s ca ti t 1985 n 1997. C hc xong i
hc Khoa hc Kinh t Karl Marx vi t cch thnh vin hc vin Rajk, v
m nhn lm vic vi ti ton b thi gian lm vic ca c. C gip
ti mi th: thu thp d liu, bin tp cc bn tho ca ti, gi cc mi quan
h, qun l giy t ca ti. C bit mi chi tit cng vic ca ti n mc,
hu nh chng cn phi bo, v c lun lun bit, phi lm g. Khi cng
vic Harvard bt u, Marcsi cng m nhn hon ch lm vic cng ti:
khi chng ti i M, c cng lun i cng chng ti.
u tin Benedict gnes, ri n Varga Jnos thay th Marcsi.
Ging nh Kovcs Marcsi h cng hon ch cng vi chng ti gia
Budapest v i hc Harvard. Khi vo lm vic, u tin h ch m nhn


373
mi ngi 2 nm, nhng sau c hai u t nguyn ko di thm mt
nm.
Ba ngi tr ny khng phi l nhn vin cp di ca ti, m l
bn d thng, cng vi v ti, chng ti coi c nh l con hay chu ca
chnh mnh. (Tui h ng l gia tui con v tui chu). Chng ti vui,
rng - nu h c lo u g chng ti c th gip h, rng chng ti cng
gp nhau nhiu ln ngoi i hc, rng h vui v n cc mn do Zsuzsa
nu.
Quan h thy-tr tr thnh quan h bn b vi nhng hc tr, m ti
khng ch l PhD adviser ca h, m h cng gip trong nhng
nghin cu ca ti, trong vit cc sch ca ti vi t cch tr l nghin cu.
Tn ca Seleny Anna, Yingyi Qian, Chenggang Xu, Carla Krger, Jane
Prokop, Alexandra Vacroux, Karen Eggleston, John McHale xut hin
khng ch trong nhng li cm n ca cc bi vit ca ti hay vi t cch
ng tc gi, m h c ch trong nhng k c c gi gn vi tnh qu
mn ca ti. Bn cnh i hc chng ti cng gp tt c h trong khun
kh gia nh. Khi h cng, ti cng ri khi i hc Harvard, c ngi ti
ni chuyn vi tha hn, c ngi thng xuyn hn, nhng cc mi quan
h ngy nay vn tn ti.
Chng ti cn n s gip ni tr. Trn mt cy chng ti thy
mt t rao vt, chng ti gi s in thoi cho, v khng bao lu c mt
nh chng ti mt c gi c duyn, Susan Ryan-Vollmar. C va hc
xong college (trung hc), thnh thong vit cc bi bo nh v lm th, bn
cnh vic duy tr tham vng vn chng c mun kim sng bng cng vic
ni tr. Chng ti tho thun, v t y c n ch chng ti dn dp.
Khi chng ti kt bn vi nhau, chng ti bt u thuyt phc: ng b
hc, hy ng k li vo i hc. Cng xy ra nh th. C tham gia
o to nh bo bc cao, ri nhn c vic lm, u tin mt t bo nh,
mun hn mt t bo hng u ca Boston, ni ngy nay c l ph
tng bin tp.
Khi dn dp ch chng ti mt thi gian, c xin s ng ca
chng ti, v sau c cng c mt vi mt ngi bn ca mnh. K t y
hai ngi dn dp cn h nh: Susan, n nh bo v bn i ca c, Linda
Croteau, c gio trung hc. H trung thnh vi chng ti; bt k s
nghip ca Susan c vt cao n th no i na, vic dy hc d c bn n
th no vi Linda, cm gic bn b thc y h gip chng ti t u
n cui trong cng vic ni tr. y l nhng lc sng cng nhau l th.
H lm vic sing nng, c hai l nhng c qut dn chnh xc v hiu
qu khng th theo kp c.
*
Khi h dng li cho mt t gii lao ngn,

*
Khi i hc Harvard, t chc ba tic ti chiu i ti, nhn dp ti v hu, tt nhin
Susan v Linda cng c mi. Nhng ngi tham gia ngi quanh mt bn trn ln, v


374
chng ti trao i v cc s kin chnh tr st do, hay v cc cun sch m
chng ti c khi . Nu ti din t bng ting Anh, v c kh khn ngn
ng g y, th ti ni vi Linda hay Susan, nh ch dn. Chng ti cm
thy nh nim vui gia nh ca chnh mnh, khi h thng bo: Susan s c
con. Ch sau khi ri M, chng ti mi bit qua in thoi, rng by gi h
hai ln i sinh con.
Trong b bi mt thiu ph p, tc trng nh tuyt, c hnh dng c
rn luyn bt chuyn vi Zsuzsa. T nhng cuc ni chuyn tnh c hnh
thnh s quen bit, ri tnh bn. Chng ti lit Mimi Berlin, ch dy lch s
Nga i hc ban m ca Harvard, v Gerry Berlin, anh l lut s hng
u, ngi chi kn clarinet nghip d v chin s dn quyn mt thi, vo
gia nhng ngi bn thn nht ca chng ti. Hnh thnh mt truyn
thng, rng khi chng ti t Chu u n Cambridge, ti u tin chng ti
u n ti nh h, v nu chng ti ri i, bui ti chng ti nh h,
chng ti chia tay Cambridge vi mn nu ngon ca Mimi. May l chng
ti gp h Budapest na, k t khi chng ti ri M.
Chng ti c nhiu bui ti l th vi Robert v Bobby Solow, chng
ti cng nhau i nghe ho nhc nhiu ln. Nghe ng ging gy cm tng
m say
*
. Ti chng bit ai, ngi c kh nng trnh by nhng tng kh
v phc tp mt cch trong sng nh pha l n mc nh vy, khng h lm
ra v quan trng ho, pha thm cht hm hnh v hi hc sinh ng. Bn
cnh bn n chng ti cng tn hng cng tr nng tuyt vi y, v ngoi
ra l tnh chu o, s quan tm v s sn lng gip y tnh ngi, m
ng biu l i vi cc bn mnh.
Cc bn khc ca chng ti cng ch yu t trong s cc ng nhip i
hc. Zwi Griliches mt t khi v rt nh ng, v v ng, Diana, Dale
v Linda Jorgenson, ngi con ca t nc chng ta, Francis Bator (tc l
Btor Feri) v Jae Roosevelt, Amartya Sen v Emma Rothschild, Robert v
Nancy Dorfman, Frank v Mathilda Holzmann, Robert Schulman v v
ng, Fejes Judit v ti cn c kh nng k ra na.

nhng ngi ngi cnh nhau hi nhau, ai l ai. T mi pha cc gio s i hc bao
quanh nh Susan, v khi ni n ngh ca h, cu tr li u tin ca h l: chng ti l
nhng ngi qut dn ca Kornai Jnos. Nhng ngi xung quanh hi ngc nhin, bi v
ngay c Harvard rt t do th s hin din ca cc c qut dn cng vn t ra khc
thng trong ba tic ti. Mun hn mi t ra l, mt bin tp vin v mt c gio ngi
cnh h.
*
Judit con gi chng ti vn do d, th vo trng i hc no, khi nm 1972, trong
chuyn i M u tin ca n, n i cng n mt hi ngh, trong gia nhng th khc
Robert Solow thuyt trnh. Nu y l mn hc l th n vy, th ng ng k vo Trng
i hc Khoa hc Kinh t- n ngh lc . Sau ny n phi tht vng i cht; i ng
ging vin ca ngnh kinh t hc khng gm ton nhng Solow.


375
M hnh thc nhm hi bn b ph bin l party. Nhiu ngi t tp
li, ngi ta ng lu mt thi gian di, tay cm li, lc gh ch ny khi qua
ch n, ni chuyn vi ngi ny hay vi ngi kia. Sau chuyn huyn
thuyn hi ht, thng l n ba ti xp ch ngi, trong mi ngi
nn lun phin m o vi hai ngi ngi cnh mnh (i khi l ngi
hon ton l), c khi sut mt hai gi. Nu ai khng c may mn vi
nhng ngi cnh mnh, th cuc ni chuyn lch s c th tr nn v cng
bun t.
Ti thng bo mt cch t trng: trong nhiu nm di M chng ti
khng t chc party mt ln duy nht no. Nu ngi ta mi chng ti
n cuc gp g loi nh vy, trong cc gii hn ca php lch thip a
phn chng ti lng trnh. Chng ti thch loi gp g, trong c hai-ba-
bn khch, ngoi nhng ngi ch nh. Ch hnh thnh mt nhm ni
chuyn duy nht. Nu ni n g , th - nu c th - chng ti ni chuyn
nghim tc v n, tranh lun v n, thay cho c nm pht mt li nhy t
ch ny sang ti khc.
Small talk, ni huyn thuyn lm ti bc mnh. Ai gii thch
cho chng ti, rng trong gii tr thc M khng nn ni v cc vn
chuyn mn ring ca mnh trong nhm hi, bi v iu ny l bt lch s
i vi nhng ngi c mt khng cng ngh. Mt ln khch ca chng ti
l ba i v chng, trong c hai nh kinh t hc ln v mt nh chnh tr
hc cng rt c ting, cng vi v h, cc b cng l cc nh nghin cu,
hay l ngh s. p li li mi ca h chng ti t chc cuc gp ny nh
mnh. Chng ti mng trc, rng chng ti s c phn trong n tng tr
tu n th no. Thay cho iu ny sut bui ch l tr chuyn nht nho,
bi v cc v khch ca chng ti trnh xa cc vn chuyn mn. Chng
ti rt ra bi hc t trng hp ny. Mun hn chng ti c li cu
chuyn, bng nu ra mt cu hi hay tham gia kin thi im thch hp,
hnh thnh cc cuc tr chuyn l th v ng tham kho v mt tr tu.
V sau khi cc bn ca chng ti thy, rng chng ti thch loi i sng x
hi ny, h tn trng nhng nhu cu ca chng ti. Cc li mi d party
ngy cng tha dn, thay vo h mi chng ti n cc cuc gp g tr
chuyn thn mt, c phm vi hp, m chng ti thch. Nu phi xp hng,
ci g l ci chng ti cm thy thch th nht Cambridge, th cuc sng
nhm hi bn b sng ng tng bng, giu n tng tr tu, mun mu
mun v s nhn c mt trong nhng v tr u tin.
S d cc v khch cng vui lng n nh chng ti, bi v h lun lun
nhn c cc mn n c bit ngon. Mt trong nhng bnh nng ca
Zsuzsa c ting khp Cambridge. Mt ngi quen xa hi thm, lm sao
c th nhn c li mi n nh Kornai, v cng thch nm th bnh ga t
hnh nhn.


376
Ti cm thy thoi mi trong Faculty Club [Cu lc b Khoa] ca
Harvard. Him khi c tun no, m khng c mt hai ba n tra vi
cc ng nghip hay cc khch n thm. Ai sng c i trong th gii i
hc phng Ty, i vi ngi vic ny chc l hon ton hin nhin.
Ti quen hnh thc gp g ny : ni chuyn tr tu thn mt quanh bn
n, khi chng ti trc ht ni chuyn v cc vn chuyn mn, nhng
cng ng n nhiu th khc na, chnh tr, vn ho, nhng vic c nhn.
Th nhng, cho d c ny n cc mi dy bn b cht ch n u vi
cc bn M mi ca chng ti, vn thiu ci g trong cc mi quan h:
qu kh chung. Nm thng lm tiu hao nhiu tnh bn ca chng ti
Hungary. c ngi b i, c ngi b chng ti b, bi v chng ti
xa nhau v tinh thn hay v nhng suy ngh v hot ng x hi ca chng
ti i theo nhng hng khc nhau. Tnh bn tri qua nhng th thch.
Lch s l ngi chm thi nghim ngt ca tnh trung thnh, ca s trung
kin, ca c tnh. Th nhng, nhng tnh bn, vt qua c cc th
thch ny, c ti luyn mnh hn - mnh n mc, khng th so snh
c vi cng tnh cm ca nhng tnh bn c bn r t su hn
nhiu, c hnh thnh mun hn.
Nu trong mt nhm hi M xut hin vn , s n p c ngha l g
trong mt nc cng sn, th cc bn ca chng ti nhc n thi k
McCarthy. Ngc li lc nh vy chng ti nh n, vic quy ry vi trm
ngi, s xua ui h khi ni lm vic lm sao c th so snh vi s n
p d man ca thi k Rkosi, hay vi s bo th tn bo nm 1956-1957,
git 229 ngi vi tuyn n ca to trong mt nc nh v b t hng
ngn ngi nhiu nm v mi ngy ca cch mng.
193
H bit g v, h
thng ton tr c ngha l g? H thy, rng chng ta khng c kh nng
cm thy, s e do v s ct xn c t chc cc quyn ny c ngha l g
i vi mt x hi quen vi quyn t do. H cng, chng ta cng v
vng hiu c ngi khc c th cm thy ci g da vo cc dng t
duy duy l v nhng hiu bit lch s. iu ny khng hon ton nh, ci
khi mi ngi t mnh tri nghim, s p bc c ngha l g cho bn thn
mnh v cho nhng ngi quanh mnh.
Chng ti cng cm thy tng t vi kinh nghim holocaust [tn st
hng lot ngi Do Thi thi Hitler]. Tt nhin tt c cc bn chng ti,
nhng ngi Do Thi v nhng ngi khng Do Thi, u thng cm su
sc v ln n ti c chnh tr khng khip ny. Nhng chng ai trong s h
eo trn o ca chnh mnh ngi sao vng. Nhiu bn M ca chng ti
quan tm n s phn Do Thi nhiu hn chng ti nhiu - th nhng, s
thu cm, cm gic trch nhim o c v tnh on kt, l khc, v vic
ch thn tri nghim chn thng li l khc.
Nhng kinh nghim chung ca nhng s phn nhc nhn - y l nhng
thnh t ca cc mi dy kt ni nhau li, nhng ci ch c th hnh thnh


377
trong cc tnh bn ca chng ti nc Hungary. Khi sau mt t i xa di
ngy tr v, chng ti kh lng i c, nghe chuyn ca cc bn
chng ti. Vi nim hi hp chung chng ti tri nhim s tng tc ca
cc s kin, cc du hiu dn dp ca s yu i ca ch Kdr giai on
cui, ca s tan r ca ch Soviet. Khng nhng ch Cambridge, m c
Budapest chng ti cng trnh cc party v cc salon tr thc ang tr
thnh mt thi thng nc ta na. y chng ti cng ch thch cc
cuc gp g c phm vi hp, cc cuc tr chuyn c ngha c tin hnh
trong hi bn b thn mt. Chng ti t hp li cho mi bui tr chuyn di
khi th vi Hank Pter v Kati, lc th vi Lcsei Pl v Kende va, khi th
vi Nagy Andrs v Losonczy gnes.
*
Vi nh Litvn chng ti gp nhau
khng ch nh ca chng ti v nh h, m c khi do chi Normafa
na. Chng ti rt thch hi ca cc cng s-hc tr mt thi ca ti, ca
Laki Mihly, Farkas Kati, Bauer Tams, Gcs Jnos, Lack Mari,
Simonovits Andrs, Kapitny Zsuzsa. Theo thi quen d chu ca cc ba
n tra cu lc b Cambridge ti cng vui v gp g cnh bn n vi
Csat va, ngi m ti quen t thi Szabad Np, vi Lukcs Ilus, mt
trong nhng ngi dch S thiu ht hay vi Matits gnes, ngi m chng
ti cng thc hin kho st kinh nghim to ln lin quan n rng buc
ngn sch mm. Chng ti quen bit tt c h qua cng vic, v tt c
cc mi quan h tr thnh tnh bn lu di. y, trong gii cc bn
Hungary ca chng ti, chng ti nhn c ci g , m khng quan h
M no c th b c.


Tham gia vo cng ng cc nh kinh t hc chu u v th gii

Tnh thi gian , t 1983, bt u t chuyn i Princeton ti sng
khong na i mnh M. Th m ti vn khng tr thnh na M. Rt
nhiu mi dy cng ni ti vi cc phn khc ca th gii, vi cc cng
dn ca nhng nc khc.
Ti lm quen vi cm gic trch nhim vt qua cc bin gii quc
gia sm hn nhiu, khi theo kin ngh ca Tinbergen - ngi ta b nhim
ti lm ph ch tch ca U ban K hoch Pht trin ca Lin Hp Quc
nm 1972. Ti gi chc ny cho n nm 1977. Cng vi cc nh kinh
t hc n , Mexico, Php, Soviet, H Lan, Ba Lan chng ti th cn
nhc: chng ti c th a ra nhng kin ngh nh th no cho chnh sch

*
Cc cuc gp g ca ti vi Kende Pter v v anh, Kende B. Hanna to thnh trng
hp ngoi l. Pter cho n khi thay i ch khng th tr v Budapest. V th chng
ti chp ly mi c hi, nhn dp cc chuyn i nc ngoi ca ti chng ti thu xp
mt cuc gp g.


378
kinh t ca cc nc ang pht trin, chng ti c th trnh nhng kin
ngh th no ra trc cc t chc khc ca Lin Hp Quc.
Mun hn ti m nhn vai tr tch cc trong t chc quc t ca cc
nh ton kinh t hc, trong Hi Kinh t Lng. u tin h bu ti vo ban
chp hnh, ri nm 1978 bu ti lm ch tch hi.
*
Vi t cch ch tch bn
cnh vic hon thnh cc nhim v chung, mt cch ring bit ti cng
coi l vic thn thit ca mnh, rng cc nh kinh t hc ca cc nc x hi
ch ngha c th tham gia trong cc cuc hi ngh ca chng ti v bng
cch ny c th tham gia vo cc tro lu kinh t hc ca th gii phng
Ty.
+

Tuy vy ti cng c gng lm vic ny bng cch khc: h u c
c hi l ti thc gic s tham gia ca cc ng nghip Hungary, ng u
khc v Soviet trong cc bui hp mt quc t, ti kin ngh h lm nh
nghin cu khch hay gio vin khch.
Hot ng ca ti trong Hi Kinh t Chu u ri vo thi k
Harvard. Khi gio s B, Jacques Drze, ngi m ti knh trng khng ch
v thnh tch khoa hc xut sc ca ng, m c v hot ng x hi c
cam kt ca ng na, xut vic thnh lp hi, ti cng ng cnh cng,
v ti l mt trong nhng ngi sng lp. Khng phi lc gia nhp lin hip
chu u l lc ti khm ph ra tnh chu u. Vn cn bc mn st, khi nm
1986, hi c thnh lp vi Drze lm ch tch. Nm th hai ngi ta a
ra hai ng vin cho chc ch tch: Frank Hahn v ti. Ti quen vi Hahn
trong chuyn i Anh u tin, hi ngh Cambridge nm 1963. ng vit
bi The Winter of Our Discontent (y Bt mn), ph phn gay gt cun
Anti-Equibrium ca ti. (Trong chng 10 ti ni v bi ny). Chng ti
c quan h bn b; ng sn lng gip , khi ti yu cu ng h tr
vic lm cho Liptk Tams khi anh di tn. Quay li vic bu c, lc nh vy
h hi c hai ng vin: c m nhn cnh tranh khng. C hai chng ti u
m nhn, v ti c a s phiu.
Ht nh trc y trong Hi Kinh t Lng, y trc ht ti cng
thc gic s tham gia ca cc ng nghip sng cc nc x hi ch
ngha. thnh cng, cc nh nghin cu c nhiu ha hn, m tn tui
h vn cha c bit n trong th gii phng Ty, nhn c giy mi
n hi ngh u tin ca hi Vin: gia nhng ngi khc c Leszek
Balcerowicz, khi vn cn l nh kinh t hc Ba Lan tr, ngi mun hn

*
Trong Hi Kinh t Lng vic bu c din ra trong hai bc. u tin, t nhiu ng vin
ngi ta bu ra President Elect, tc l ch tch tng lai, ngi hot ng tch cc trong
cng v ny mt nm, v lm quen vi nhng cng vic ca mnh. Nm tip theo th duy
nht tn ngi ny xut hin trn phiu bu vi t cch ng vin ch tch.
+
Sau ny khi lm ch tch Hi Kinh t hc Quc t ng cng th, ng rt mun ch
n s hi nhp ca cc Hi Khoa hc Kinh t ca cc nc x hi ch ngha trc y (k
c hi ca Vit Nam, ng tic khng c hi m tch cc). N.D.


379
tr thnh mt trong nhng th lnh ca s thay i ch Ba Lan, nh
x hi hc Tatjana Zaslavskaya, ngi tr nn ni ting th gii v cc
tiu lun phn tch ph phn h thng Soviet, v Vladimr Dlouh tr, ngi
tr thnh th lnh ng v b trng trong chnh ph Czech sau khi thay i
ch .
Ti hi ngh nm 1987, trong bo co ca ch tch gia nhng th khc
ti ni nhng iu sau: Ti l cng dn ca mt nc x hi ch ngha.
C th hiu c, rng s tham gia ca cc nh kinh t hc ng u vo
hi chng ta l c bit quan trng trong con mt ca ti. Ti lit k
nhng kh khn ring, m nhng ngi ng u phi ng u vi, ri
ti yu cu s gip ca cc thnh vin phng Ty ca hi ti trch
nhng ngi kh may mn, rng h xa l vi nhng ni lo u, m cc ng
nghip phng ng ca h phi i mt. Trong nhiu ngi chng ti,
trong cc cng dn ng u thng ti din cm gic cay ng, rng tr
thc phng Ty ng nht Chu u vi Ty u. Ti nhc nh tt c
chng ta: bin gii ca lc a khng chy di dc sng Elba. Chng ti
mong, rng hy cng coi chng ti l nhng ngi chu u.
194

c n v trch nhim ca ch tch l vch ra tng khoa hc ch o
ca i hi hng nm. Bi pht biu ca ch tch v ni dung ca hai bo
co chnh c nhn mnh s tp trung quanh ch chnh ny. Ti
ngh: i vi chng ta ci quan trng nht by gi, l chng ta hy bn v
quyn t do. u bi pht biu ca ring ti l: Quyn t do C nhn
v Ci cch Nn kinh t X hi Ch ngha (Individual Freedom and Reform
of the Socialist Economy).
195
Ti mi Amartya Sen lm mt ngi trnh
by chnh, ng chn ti nh sau: Quyn T do La chn: Khi nim
v Ni dung (Freedom of Choice: Concept and Content).
196
Ti yu cu
Assar Lindbeck lm ngi thuyt trnh chnh khc, tiu lun ca ng mang
u : Quyn t do C nhn v Chnh sch Nh nc Phc li (Individual
Freedom and Welfare State Policy).
197

Trong bi bo co ca ring mnh da trn th d Hungary ti c lm
r, l s phi tp trung ho, s ph bin ca s hu t nhn, s du bt ca
cc hin tng thiu ht, s ni lng cc hn ch quan liu ca th trng
lao ng khng ch c th phc v cho tnh hiu qu, m cng lm tng
quyn t do c nhn, kh nng la chn. Nh kt qu quan trng ti
nhn mnh, rng th gii x hi ch ngha chuyn dch t trng thi nh
nc cc i theo hng gim vai tr nh nc v tng quyn t do c
nhn.






380
i Trung Quc

H nm 1985 theo li mi ca Vin Hn Lm Khoa hc Trung Quc v
Ngn hng Th gii cng vi v ti chng ti Trung Quc bn tun.
u tin chng ti tham gia mt hi ngh Bc Kinh, tho lun v cc vn
ca cc doanh nghip quc doanh. Hi ngh ny cng ng rt ra bi
hc, th nhng n tng thc s c bit ch sau y mi bt u. Ti
tham gia nhiu hi ngh, nhng nhng ci xy ra y khng th so snh
c vi n tng no trc y ca ti.
Nhng ngi Trung Quc mi by nh kinh t hc nc ngoi, h
cho kin v tnh hnh v tng lai ca t nc: James Tobin, gio s i
hc Yale, nh bc hc M ln v kinh t v m, ngi vi nm sau nhn
c gii Nobel, Otmar Emminger, cu ch tch ngn hng [trung ng]
Ty c Bundesbank, Michel Albert, nguyn ch tch u ban k hoch
Php, Sir Alexander Cairncross gio s Oxford, ngi trong cc nm 1960
hot ng nh mt trong nhng c vn chnh ca chnh ph Anh v ca
ng Lao ng Anh, gio s Aleksander Bajt, ngi c bit n nh
chuyn gia ca ch cng nhn t qun ca Nam T, gio s M Leroy
Jones, ngi vit sch v k hoch ho Nam Triu Tin [Hn Quc] v
ti.
*

Th tng Triu T Dng tip by nh kinh t hc ny v cc ng
nghip Trung Quc i cng, v ng ni chuyn sut hai gi vi chng
ti.
**
ng thng bo, h quan tm n nhng vn nh th no v h
mong i cu tr li t cc nh bc hc nc ngoi cho vic g.
Ngy hm sau bng my bay ngi ta a tt c cc khch mi v mt
nhm cc nh kinh t hc Trung Quc n Trng Khnh. tt c mi

*
Mt trong nhng ngi chun b chnh ca cuc gp ca cc nh kinh t hc Trung Quc
v phng Ty l Ed Lim, ngi khi lnh o i din ca Ngn hng Th gii Trung
Quc. Hot ng ca ng l mt tm gng tt cho vic, lm th no c vn phng
Ty phc v tt nht cho s nghip chuyn i trong mt nc x hi ch ngha. ng
khng a ra cc n thuc sn c ca ring mnh, m bng mi gi mun thuyt phc
nhng ngi a phng. Thay vo ng c cho thy tnh a dng ca nhng con
ng pht trin kh d. T danh mc trn c th thy, nhng ngi Trung Quc mun
lm quen v Ed Lim gip h trong vic ny - vi c nhng kinh nghim M, Ty u,
Bc , c vi nhng tng ci cch ng u.
**
Triu T Dng l mt trong cc nh tin phong ca ci cch. ng Tiu Bnh l
ngi ch o ti cao ca nhng thay i, nhng ngi ta coi Triu T Dng l ngi
thy, l nh t chc quan trng nht ca cc ci cch c bn.
Trong dp biu tnh ca hng triu hc sinh ko di hng tun qung trng Thin
An Mn nm 1989, ng l thnh vin duy nht ca ban lnh o Trung Quc xung
gia nhng ngi biu tnh v ni chuyn vi cc lnh t sinh vin. Sau khi dp tan biu
tnh ngi ta h b Triu T Dng khi chc th tng v qun thc ng nh. ng
sng phn i cn li ca mnh nh vy, cho n khi ng mt thng ging nm 2005.


381
ngi xung tu thu, tu khi hnh, vi nhp thong th m xui dng
sng Dng T hng v. Chng ti lt vo hon cnh xa hoa phc v tin
nghi ca cc khch du lch, trong nh n h phc v nhng mn n Trung
Quc tuyt vi, v cng c c b bi trn boong tu cho chng ti na. Th
nhng khng cn nhiu thi gian cho ngh ngi v tiu khin.
Cc ch nh ca chng ti bt chng ti lm vic sing nng. Mi
khch nc ngoi c mt cuc to m na ngy. Bt u vi bi trnh by
ca khch mi, ri cc ng nghip Trung Quc c uy tn hn nu ra cc
cu hi. Cc nh kinh t hc hng u Trung Quc khng mun nu lp
trng mt cch cng khai trong tranh lun v cc vn quan trng nht
ca ci cch. Nhng ngi tr, chc c l, ngay c cu hi cng khng nn
t ra. Hin nhin h quyt nh, rng - ri khi cc khch ngoi quc v
nc - h s tho lun vi nhau, ng rt ra nhng kt lun g.
Khi Trung Quc qua pha u tin ca ci cch. Tuy bn thn h
din t iu ny theo cch khc bng ngn ng hp tt hn vi ng li
ca ng, thc ra h th tiu nn nng nghip x hi ch ngha trong
c sng kin v i ca Trung Quc, cc cng x nhn dn -, v thay
vo ch n, nn nng nghip da trn s hu t nhn li phc sinh, nh
kt qu ca phong tro nng dn qut sch mi lc cn. S phong ph di
do thay cho s thiu thc phm kh chu. Lin quan n nng nghip,
Trung Quc vt xa ci, m Hungary xy ra n lc ; cng chng
ni n s khc bit, tn ti gia nng thn Trung Quc c sc sng v h
thng kolkhoz Soviet hn m, khng c kh nng pht trin. Sau thnh cng
ln ca ci cch nng nghip, by gi cu hi Trung Quc l: h tip tc
tin nh th no trong nhng phn khc ca nn kinh t?
Vn M khi chun b cho bi thuyt trnh ca mnh, ti c gng tm
hiu cng cn k hn v tnh hnh Trung Quc. Ti cm thy c bit quan
trng, l ti lm r trong bn thn mnh, Trung Quc ging Hungary im
no v khc nh th no. Khng ch phi ngh n s khc bit hin nhin,
gia mt nc hn mt t dn v mt nc mi triu dn, v cng khng
ch n s khc bit gia vn ho chu v u chu, gia qu kh lch s
Trung Quc v Hungary (hay ng u). H trc ht mong i ti phn
tch, h c th hc c g t nhng kinh nghim ci cch Hungary: ci g
l ng hc, v cc cn bnh no, nn phi trnh. Khi chun b bi pht biu
ca mnh ti phi phn tch nhng s ging nhau v khc nhau gia tnh
hnh v cc kh nng ca ci cch Hungary v Trung Quc.
Ngay trong hi ngh u tin Bc Kinh, v mun hn, khi chng ti
ni chuyn vi cc nh kinh t hc v cc nh lnh o kinh t Trung Quc,
ti cm thy, rng khong cch xa xi v s khc bit lch s khng c
ngha theo mt ngha no y ti cm thy quen bit nh nh. Tt c
cc hin tng, c ni n, tt c cc mi lo ngi v vn u quen
thuc. H cng ng u vi cng nhng kh khn, nh chng ti, nhng


382
ngi Hungary. Chc chn h c th hc c nhiu th l th t chuyn
gia M v kinh t hc v m hay t nh lnh o ca ngn hng trung ng
c nhng chng ti, nhng ngi ng u hiu tt nht ci th gii t
duy, m cng l ca ring h na.
Ti Hungary nm 1968 ngi ta th tiu nn kinh t ch huy da trn
cc ch th k hoch trung ng ri. t ra l ng, rng h thng kinh t
c ng cng sn ch o, da trn u th ca s hu nh nc, mc d
vy, vn c kh nng hot ng. C ch quan liu v c ch th trng, mc
d vi nhng c xt ln, c kh nng chung sng vi nhau. Trong khi
Budapest ti nhn tnh na vi ca ci cch vi con mt rt ph phn, ti
ngh: i vi Trung Quc ch ring vic xo b nn kinh t ch huy cng s
c ngha l mt bc ln trong thc y qu trnh ci cch ln pha trc.
y l bi hc tch cc, m ti mun nhn mnh i vi ban lnh o
Trung Quc. Bn cnh ti cng phi lu h n nhng ni bn khon
v nguy him na: n tnh na vi ca ci cch Hungary, n rng buc
ngn sch mm, n nhng mo m ca h thng gi. Trong thi gian ny
Trung Quc a ra nhng k hoch tng trng di hn cc k tham vng.
Ti ch ra nhng ri ro ca s thc p tng trng: i cng vi him
nguy lm pht, vi s b qua, sao nhng mt s khu vc mc nh th
no. Ti nhc nh cc ng nghip ca mnh, rng trong np suy ngh v
vn ho Trung Hoa yu cu hi ho ng vai tr quan trng nh th no.
Ti khuyn, rng h hy n lc pht trin hi ho thay cho tng
trng p buc, thay cho s thc bch.
Ci Hungary lc v Trung Quc u nght th l, s trn p
chnh tr vn tn ti, thiu cc quyn t do. iu ny bn thn chng ti
cng c th cm thy t cc tn hiu gin tip. Trong cc hi ngh chu
u hay M thng thng, da trn khng kh ca phng hp, trn nt mt
ca thnh gi v tt nhin trn nhng li pht biu, th d o xem, h c
thch, ci ngi trnh by ni hay khng. , trn tu thu khng th
xc nh c iu ny. Ti chng th c c bt c g t nt mt ca
ch tch hay ca nhng ngi tham d. Ti buc phi da vo cc ch s
khc ca thnh cng hay tht bi. Trong cc gi gii lao nhiu nh kinh t
hc Trung Quc tr vy quanh ti. Vi trnh ting Anh khng tht tt,
nhng d sao h cng lm cho c th hiu c mnh, h hi hp t ra cc
cu hi. H bt u tho lun vi ti, rng h s xut vic xut bn cc
sch ca ti. Ri ti s quay li chuyn ny, trong lc ny hy li trn tu.
Thnh thong, chng ti dng li ngh mi ln na ngy, v tu thu cp
bn. Mt hm chng ti i n ch ca mt thnh ph nh ven sng. Bng
chnh con mt mnh chng ti c th nhn thy kt qu ca ci cch nng
nghip: cung di do, hoa qu tuyt vi, cc loi rau, c, tm, ba ba, nhiu
loi tht phong ph. Mt ngy khc h a chng ti n Eo Tam Hip, n
mt trong nhng thng cnh lng danh nht Trung Quc. Chng ti chuyn


383
sang nhng chic xung v thng ngon cnh quan ca hin tng t
nhin ny. Khi ngi ta kho nhau, khi xy dng nh my thu in
khng l c d kin ngi ta s lm ngp khu vc ny, v Eo Tam Hip
s chm di nc. V ng th, vi nm sau h xy dng nh my thu
in, v khng cn th nhn thy k quan t nhin ny. Chng ti chm
dt chuyn i V Hn, y ti cng c mt bi ging i hc.
Sau ny tr nn r rng, l hi ngh tu thu, theo ting Trung Hoa
Bashan Lun (ngi ta gi nh vy sau ny trong bo ch chuyn mn )
c tc ng mnh ln t duy kinh t Trung Quc. Ti liu hi ngh c
xut bn dng sch, h gii thiu cc bi pht biu trong cc tp ch.
198

Cc nh kinh t hc Trung Quc nhiu ln dn chiu n nhng li
khuyn nhn c t nhng ngi tham gia v c ngy nay ngi ta nhc
n hi ngh tu thu nh mt s kin ni bt.
Mt nm sau, nm 1986 cun S thiu ht ca ti c xut bn bng
ting Trung Hoa, ri nm 1998 h li ti bn. Khi ngi ta th tiu nn kinh
t ch huy, th cun sch ny c dng nh nn l thuyt. Tt c mi ni,
nhng ni c o to kinh t hc, h u s dng nh sch gio khoa. K c
cng trnh ny, tng cng h cng b tm tc phm ca ti bng ting
Trung Hoa. Khi nhiu nm sau ti li n thm Trung Quc, mt cm gic
tht c bit khi nghe ht ln ny n ln khc t cc gio vin i hc, t
mt th trng thnh ph, t cc gim c doanh nghip: Ti l hc tr ca
Ngi


T m ni u?

T m s mt ca chng ti lun lun v vn l nc Hungary. Trong
khi chng ti n lc, chng ti sng Cambridge ng vi cm
gic tm b. Nh ti ca chng ti cng c b tr cn thn ht nh
nh ca chng ti ti Budapest. Chng ti mang sang cc bc tranh,
nhng vt k nim ring. chng ti cng kt bn khng ch vi cc bn
theo ngha hp ca t, m vi tt c nhng ngi, t ngi gc cng nh,
n th ct tc, t bc s n ngi gim st b bi, nhng ngi m chng
ti gp trong cuc sng hng ngy. Chng ti cm thy thoi mi nh
nh, ti Harvard, Cambridge, ti Boston, M.
By gi y ti li chuyn sang s nhiu. Cng vi Zsuzsa chng ti
khng ch phn ng t pht nh th i vi rt nhiu chuyn i ngn-di,
trong nhiu ln lu li nc ngoi nhiu thng tri, m sau mt thi
gian iu ny tr thnh chng trnh c thc. Chng ti i u,
chng ti mun cm thy mnh nh nh. Nu ch c th v mt k thut v
vt cht, chng ti c lm cho mi trng vt l v x hi ca chng ti
cng ring cng tt. Tt nhin vic ny c lm cho d dng bi vic,


384
chng ti thuc v th gii hn lm. ng, nhng s khc bit gia cc nn
vn ho dn tc v nhng truyn thng lch s l ln. Tuy nhin, d n
, d Nht Bn, d Mexico chng ti gp cc gio s kinh t hay cc
sinh vin, lun lun ho ra l, chng ti hiu nhau d th no, c bao nhiu
im chung trong li sng v mi quan tm ca chng ti.
Vi cm gic d chu ti c th khng nh, rng khng ch Hungary
v Hoa K, m nhiu nc khc ti cng c nhiu bn, nhng ngi m
chng ti cng theo di cng vic ca nhau, thnh thong chng ti trao i
th t, v nu c th chng ti cng ch thn gp nhau. y by gi ti
mun nu bt theo tn nhng ngi, m s quan tm ca h vt qu vic
c cc cng trnh ca ti, c l vit cc bi ph bnh hay nhn xt, v
sn sng tip xc vi cc nh xut bn nc ca chnh h nhm xut bn
cc cng trnh ca ti, thm ch m nhn c vic dch hay bin tp cc
cun sch ca ti na. Ti Php Marie Lavigne, Bernard Chavance v
Mehrdad Vahabi, Trung Quc Xiaomeng Peng, Vit Nam Nguyn
Quang A, Nht Bn Tsuneo Morita, Czech Karel Kouba, Ba Lan
Tadeusz Kowalik v Grzegorz Kolodko gip tn tm, vi s hi sinh
cc k nhiu thi gian v nng lc, cc tc phm ca ti n c cc
bn c ca mnh.
Trong th gii hn lm ton cu ho mi ni chng ti u cm
thy thoi mi nh nh. Th nhng ti khng mun gii thiu cm gic
ny mt cch phin din. Vic hon ch lm vic gia Hungary v M, cc
chuyn i thng xuyn n mi phn ca th gii cng i km vi vic,
rng trong khi mi ni ti u quen thuc - mi ni ti u hi xa l.
Chng u c th hon ton m cng, bi v bo ng li ngn ln:
phi xut pht n ni k tip. Nu chng ti v n Budapest, chng ti
au lng v phi b li cc bn M , ti khng th gp cc sinh vin ca
ti, chng ti khng th nghe c bui ho nhc y vo thng sau, m l ra
chng ti sn sng i nghe. Ht ln ny n ln khc chng ti li au lng
v, trong khi chng ti mt ni, chng ti li b qua mt chnh ci xy ra
ni kia. Lin tc phi chia tay.
Vo cc nm 1970 v 1980 ngi ta nhiu ln trch dn mt chuyn
ci Budapest. Bc Kohn gi di c sang M. ng sng mt thi gian,
khng thy thoi mi, v quay v Budapest. y ng cng chng lu, li
i, li v. Khi ng li yu cu h chiu xut ngoi, h hi ng:
*
Bc Kohn
hy ni tht, thc ra bc thch u? Cu tr li: Gia ng

*
Chuyn tiu lm v ra bc tranh hi th mng v nhng kh nng di c. ng, l lc ,
ai khng b cm xut cnh, th c th ra i m khng my kh khn. V nu khng thng
bo trc, rng mun li ngoi , trong thc t c th lm nh vy. Mt khc vic cho
php lu tr lu di M cng chng hin nhin.


385
i khi, nu mt ni, hay ni kia v l do no chng ti cm thy
kh chu, chng ti dn i dn li chuyn tiu lm ny. Nhng ngi khc
cng nhc n, vi i cht c , khi ni n chuyn thng xuyn
hon i ch ca chng ti: hnh nh, chng ti cng thch trn ng.
Khng ch mt mi v, mi ln thay i ch th phi ng gi nhiu
lt vt, s, sch, v.v. mt ni v m ra ni khc; mi ln i li bt u t
u vic xin th thc v tt c nhng vic hnh chnh khc, lin quan n
chun b chuyn i. S thch nghi vi chnh lch thi gian lun lm chng
ti kit sc.
*

Ti cng khng ch ngh n s mt mi th cht lin quan n i li,
tng ln vi tui gi. S nhn i ca cuc sng chng ti l gnh nng ln
hn nhiu so vi cc n lc do thay i ch gy ra. Mi hot ng, m
chng ti tip tc Hungary, mi mi dy kt ni vi Hungary, sinh ra mt
ci tng t M. y chng ti cng c nh , cng th, y
chng ti cng c xe hi, cng vy,
**
y cng phi ng thu xe v
tr bo him v cng th, y cng phi khai thu thu nhp c nhn,
cng vy, y ti cng c tin gi ngn hng, cng c, y
cng c cc h s c nh s, phn loi mc lc lu tr cc ti liu
ca ti, cng c ti khng lit k tip. Tuy ti lun lun ch nhn
lng t mt ngi s dng lao ng, trong khi ni lm vic kia ti ngh
php khng lng,
***
iu ny khng c ngha rng, ti ch phi quan tm
n nhng lo lng ca mt ni lm vic. Ti lun lun mang theo mnh
nhiu vn v trch nhim ca chnh ni lm vic xa, v thng qua e-
mail, th, fax hay in thoi ti lm nhng cng vic ca lnh vc cng tc
khc. iu ny khng c ngha l gnh nng 50% cng 50%, m chc l
hn 100%.
Zsuzsa bt chp vic thay i ch lin tc cng vn bn b lm nhng
nghin cu ring ca mnh, kho st phn chia nh v chnh sch nh
ca Hungary. Trong khi c gng dng thi gian Cambridge ca chng ti
lm quen vi nhng kinh nghim phng Ty v so snh quc t, bt
chp nhng kh khn do vng mt gy ra Zsuzsa vn kin tr, rng trong
nhng thi k M cng tip tc lm vic trn ti Hungary.

*
Nu c th, t Cambridge v Chu u chng ti dng Stockholm, v chng ti vi
ngy vi Judit, Zsfia v Anna. Judit i chng ti vi cc mn n a thch ca chng ti,
lo cho chng ti vi tnh thng tru mn v gip vic qua ca cng iu ho mc
nc. N t nh b qua, rng i khi gia ba ti ti cng thim thip ng, bi v ti vn
cha quen li vi biu thi gian mi. Vi nhng cu chuyn m cng khng c hi kt, by
gi chng ti ngh ht mt v c th tip tc v Budapest.
**
Mt chic xe Volkswagen Golf c, i 1980. Chng ti rt thch v n trung thnh vi
chng ti, vi thn xe p p, nhng ng c quay tt n 2002, n khi chng ti ri M.
***
Nhiu ngi quanh ti cng chng bit vic ny, m h tin, rng ti ly lng song song
c t hai ni.


386
Cuc sng kp c bit ny, s hon i ni lm vic thng xuyn v
nhiu chuyn i n nhng im khc ca th gii cng i hi s n lc
ln.
*
Nhng ng lm! Ti trc tip nhn c nhiu thnh tu ca cuc
sng phng Ty, ti c phn trong mt cng ng hn lm, i u trong
ngnh kinh t hc, trong khi nhng ci r trong nc ca ti vn cn.
Ti Hungary, nhng c nhiu ni khc na, ngi ta ni nhiu v
chy mu cht xm. Cc nc giu nht th gii, trc ht l Hoa K
ht nhng ti nng v bng cch lm yu sc lc tr tu ca qu hng
b b ri. Ci li sng, m ti la chn vi s chp nhn b nhim
Harvard, chng minh mt trong nhng gii php c th s dng c
chng s chy mu cht xm. Nh th c th , vi mt chn,
M, v trong khi vi chn kia chng ta li y, ni chng ta sinh ra v
ln ln.
**

Nhiu ln chng ti nghe t cc bn M ca chng ti thnh ng sau
m t c trng cho li sng c bit ca chng ti: Enjoying the best of
both worlds. Hng th ci tt nht ca c hai th gii. Vng. Ti bit,
Harvard, Cambridge, Boston khng phi l M, m c l l ci tt nht
(nu iu ny ch l s kiu ngo Harvard xui khin ti ni ra, th ti c
th din t khim tn hn: l mt trong nhng ci tt nht), m M c th
cung cp cho mt nh tr thc kht khao khoa hc v vn ho. V trong th
gii khc, nc Hungary l ci ln vui nht trong doanh tri. Ngoi ra
bn trong Hungary c lm nh nghin cu khoa hc khin cho cuc

*
C ngha l mt s d dng ln hn nhiu, rng ti c hai trm lm vic ca ti c
nhng cng s, nhng ngi vi s c mt hay vng mt ca ti cng sn sng gip .
Ti ni n cc n th k v cc tr l nghin cu M ca ti ri. Budapest u tin l
Fazekas Ica, mun hn l Szab Kati lm mi th khin cho cng vic ca ti c
d dng. Parti Julianna l bin tp vin v ngi chm sc chu o mi bi vit ca ti,
chng c, Brian McLean th l ngi dch thng xuyn cc vn bn vit bng ting
Hungary ca ti. Hu nh bng iu khin t xa ti c th chuyn cc cu hi ca mnh,
h hiu cng vic ca ti n vy, v vi bao nhiu tn tu h c gng lm nh bt vic
thc hin cc nhim v ca ti ngay c trong nhng thi k ti vng mt. Lin quan n s
gip ca nhng ngi bn-cng s, ti trong tnh trng ng ghen t, tt hn nhiu
so vi c cc ng nghip phng Ty na.
**
Khng ng lm ng, rng s la chn ny c nhng hu qu vt cht ca n. Hy ch
ni v cc nh nghin cu Hungary, nhng ngi thc s c ngi ta cho cho mt v tr
i hc M. Ai chn vic lm M hon ton, v vi n l s di c v nhiu nh nghin
cu Hungary quyt nh nh vy-, ngi nhn c phn d ng k c trong thi
gian lm vic tch cc ca mnh, c mun hn, vi t cch ngi v hu, so vi cc ng
nghip ca mnh li Hungary. Gii php ti la chn, m nh mt kh nng ti mun
lu nhng ngi khc na, i khi lm cho phn d gim i mt na. Nh nghin cu
chn gii php na ny-na kia v mun li qu nh mt na, phi hi sinh phn ng k
ca s d c cho cho mnh. Trong khi , tt nhin, c nh th i na, th vn trong
trng thi vt cht kh hn rt nhiu, so vi ngi ch c thu nhp ca nh nghin cu
Hungary.


387
sng l th hn p hn l c th, so vi ci m i a s cng dn ca cc
nc cng sn c th c hng. Ti bit n s phn, lm cho iu ny
l c th i vi ti.


388
Chng 18

TNG HP

1988 1993

H THNG X HI CH NGHA







Ngay nm 1983, vin Princeton chn trong ti quyt nh, rng ti s
vit mt tc phm tng kt v h thng x hi ch ngha. Cc sch c ca
ti phc v cho vic chun b tr tu cho vic ny v ngay ti
tho ra nhng phc tho u tin.
Cng vic c c mi, khi ti bt u dy hc i hc Harvard.
Ln u tin nm 1984 ti ging mt kho trnh by tng quan khi qut v
chnh tr kinh t hc x hi ch ngha. Nm 1986 ti cng a vo tay
sinh vin gio trnh c in nhn bn; y c th c coi l tin c
vit u tin ca cun sch.
Ti i hc cc sinh vin quc t tham d bc bi ging ca ti. Ngi
trong phng hc l mt sinh vin Trung Quc, ngi di thi Mao
b y i nng thn hng nm tri, l mt nh kinh t hc tr ngi Ba Lan,
ngi bit t bn trong th gii ca nn kinh t k hoch, v c mt nhiu
ngi khc, nhng ngi chng h bit t g v hot ng ca h thng x
hi ch ngha. Trong s sinh vin c nhng ngi c nim tin chng
cng gay gt, nhng cng c nhng ngi cnh t mi c v M na,
nhng ngi bm ly nhng l tng ca mnh vi nim tin ngy th v
chng bit t g v bn cht thc ca ch ngha ton tr. Ti nhiu ln
trnh by kho hc, c hnh thnh v pht trin t nm ny quan nm
khc. Cc cu hi v nhng tranh lun thc y, ti c lm cho ni
dung mun ni ca mnh tr nn sng t i vi nhiu loi sinh vin (v
mun hn i vi nhiu loi bn c). Khng c cch chun b tt hn ca
mt tc phm (tnh c cng c th s dng nh sch gio khoa), l ging vi
ln ni dung cho gii sinh vin quan tm.




389
Cun sch c hon thnh th no?

Xun 1988 ti tho ra bn phc ho ca cun sch, phn chia cc chng.
Khng lu sau ti c c c hi tuyt vi tip tc cng vic mt cch
yn tnh. Lin Hp Quc c mt vin nghin cu kinh t hc ca mnh, vin
WIDER, hot ng Helsinki. Gim c vin, qu c k t , Lal
Jayawardena, kin ngh, rng ti hy tin hnh cng vic ca mnh trong
cc khun kh ca vin ng. Thng nm 1988 chng ti chuyn n , v
chng ti hn na nm. Chng ti nhn c mi h tr c th: nh
tin nghi v m cng, cc iu kin lm vic hon ho.
S yn tnh l tng bao quanh. Helsinki ma h thng kh mt
lnh, tuy nhin by gi li m d chu, chng ti khng ch c th tm
b bi olimpic, m c bin Baltic na. i vi chng ti, nhng cng dn
ca mt nc b tch ri khi bin, th c sng trc tip gn bin vi
thng, thng ngon nhng sc mu hong hn l mt kinh nghim sng
th v. Cui nhng ngy lm vic di, ngay c mi gi ti chng ti vn c
th do chi trn b bin trong nh sng ban ngy, trn o skanzen (bo
tng nhn chng hc ngoi tri) hay cnh mt vnh no y v c th tr
chuyn vi v ti v cc ti vit ca ngy y hay ca hm sau. Gia n
lc nc rt ln, chng ti tm thy s ngh ngi thoi mi trong nhiu
th: chng ti mua c ti t cc thuyn va cp b cnh ch, chng ti
n thm lu i Finlandia hay n nh th nghe nhc, chng ti i tham
quan cc h quyn r, m hoc ca Phn Lan.
T khp ni trn th gii cc nh kinh t hc vui lng tm n WIDER,
trong s c cc bn ca chng ti na, nhng ngi tt nhin cng n
thm chng ti. Jaques Drze cng tm ngng chuyn i thuyn bum
ln ca ng trn bin y. Trong s cc bn Harvard ca chng ti Steve
Marglin v Amartya Sen n vi chng ti, mt dp khc ngi u
cc cng trnh u tin ca ti, Edmond Malinvaud n ti ti nh chng
ti. y chng ti cng gp nh kinh t hc n xut sc, Sukhamoy
Chakravarty v bn Thu in thn mn ca chng ti, Beng-Christer
Ysander.
*
Chng ti cng c nhiu cuc tr chuyn l th v ng suy
ngm vi ngi a phng, vi gim c v cc cn b ca vin, vi cc
ng nghip Phn Lan.
S yn tnh tri cho, mi trng t nhin v tr tu truyn cm hng
chc to iu kin, cng vic chy vi nhp rt nhanh; ti li t
ci tc , m ti vit S thiu ht Thu in: hu nh mi tun xong

*
Ln cui chng ti gp Chakravarty v Ysander Helsinki. C hai mt nh sc lc
sng to ca h.


390
ton b mt chng.
*
Bn cnh hon cnh bn ngoi l tng, cn mt nhn
t na ng gp vo nhp nhanh. Cun sch ny tng kt nhng kt
qu ca ton b s nghip nghin cu ca ti n lc ; theo ngha ny
cng vic ca 32 nm i trc. Nu ch tnh thi k chun b trc tip i
na, cng tri qua gn 5 nm. Khi ti ngi trc my tnh t trn bn
ti Helsinki, gn nh ti g lin hi trn bn phm, bi v ci ti mun vit
ra, hu nh xong sn trong u ti.
Trong cun sch khng ch xut hin nhng tng ca ti chn mi
qua nhiu nm, m mt b my ln cng h tr ni dung mun ni: nhiu
bng, hnh v, s liu thng k, dn chiu ti liu tham kho, trch dn, th
mc tham kho. Ti cm thy may mn, rng c mt i qun nh gip
ti. Cc thnh vin t hp li t nhng hc tr ca ti Hungary v M,
tnh vo y khng ch nhng ngi, l hc tr ca ti theo ngha hp
ca t, m c nhng ngi khc na, nhng ngi t coi mnh l ngi i
theo cc t tng ca ti v nhng ngi m trc y cc si dy b bn
kt ni chng ti li. S gn gi tr tu ny lm cho l c th, rng
cho d ti u i na, Helsinki, Budapest hay Cambridge - h c
kh nng hon thnh nhng yu cu ca ti mt cch nhanh chng v uyn
chuyn.
n t trong nc nhng tin tc v s tan r ca h thng, v s mnh
ln ca phn khng tr tu v chnh tr. n lc chng ti Helsinki, cc s
kin trong nc to ra n tng ln ti ging nh, khi t chin tuyn,
nghe thy ting i bc m t xa. Mt hai cuc in thoi vi Budapest
lm cho ti trt nhp mt thi gian ngn v lm ti thc tnh v tnh trng
thc tc thi ca h thng x hi ch ngha, v hi kt ca cc ch ng
u, v ni chua xt ca dn chng, v cc cuc u tranh chnh tr. Th
nhng ti c gng mt cch c thc rt nhng suy ngh ca ti khi
nhng nh hng ny. Trong nhng thng ny ti tp trung mnh vo vic
vit cun sch ca mnh n mc, hu nh ti hon ton ho ng vo cng
vic. thc trn ngp trong ti, rng cng vic chy tt, v rng - bt c g
xy ra i na ci ti ang lm l thc s quan trng. Khi ti cng cm
thy, v by gi, sau mt thp k ri ti cng nh li nh vy: vi thng
Helsinki l mt trong nhng thi k hay l thi k hnh phc nht ca i
ti. Tt c mi ngi, ngi yu thch ngh ca mnh, d l th mc, nh
iu khc hay ngi xy ng, u trn y nim vui vi cm gic, rng
thnh cng sng to ra ci g . Ti c th ni mnh may mn, rng
trng thi y nim vui ny trn ngp ti nhiu ln nhng c l chng

*
Tt nhin, ci xong nhanh n nh vy, ch l bn tho th u tin. Ht nh bn tho
u tin ca S thiu ht, bn ny cng cn c ti sa trong nhiu t. Nh th gia cc
th khc l cc ng nghip c mi c bn tho, v a ra nhng nhn xt, m ti
s dng nhiu trong s trong qu trnh ca cc phin bn lp li.


391
bao gi mnh n nh vy, khng th qun n nh vy, nh ma h ,
Helsinki.
Ma thu nm 1988 chng ti v nc, v Budapest. By gi ting i
bc vang ln khng xa, nhng cng khng rt gn. Ti vt qu na
cun sch, nhng vn cn li nhiu vic. K t y vic vit c tip tc
ln n hn nhiu, u tin Budapest, ri na u 1989 Cambridge. Na
sau ca nm 1989 ti hon ton xp H thng X hi Ch ngha sang mt
bn. Ti cm thy: ti phi ln ting v s nghip thay i ch . Ti thy
thi gian n, mnh a ra nhng kin ngh chnh sch kinh t thc
tin, v th ti vit cun sch c u cng cung nhit v qu
kinh t (di y s nhc n n gin nh Con ng [theo u ca bn
ting Anh. N.D.]). y s l ch ca chng tip theo. By gi s d ti
nhc n, ch bi v khi hu nh song song ti lm vic mt mt trn
Con ng, ri trn cc bn v cc phin bn xut bn bng cc th ting
khc nhau ca n, cng nh trn cc tiu lun v bi ging khc lin quan
n nhng nhim v ca thay i ch , mt khc trn cc chng tip
theo ca H thng X hi Ch ngha. Hay c l chnh xc hn thay cho t
song song l m t tnh hnh bng cc t khc: ti la chn mt cch hi
hp v st rut nhng cng vic ny, nhng vic m thi gian v kh nng
hon thnh ca ti (cng vi vic ging dy ca ti Harvard) nh ra thi
hn. Khi ti quan tm n cc ti thi s tc thi, th ti au lng, rng
cng vic tng kt ln b b d ang i. Th nhng nu ti ngi li vit
H thng X hi Ch ngha, th lng tm ti cn rt, rng ti khng
quan tm ti cc vn chnh sch kinh t hng ngy. Vt ln nh vy
vi hai loi ngha v, rt cuc, khi Budapest, lc th Cambridge vn
thnh cng dnh ra nhng ngy hay nhng tun, ri vo h nm 1991 c hai
thng vit cun sch. Ti cm thy khch l, rng khi - s ch v
hot ng ca ti n hin thc tc thi sang mt bn ti ht ln ny
n ln khc ly ra vn bn hon thnh n lc , ti cm thy ci mnh
vit n ng vng c vi thi gian, l vng vng. Gia 1989 v
1991 Lin X v h thng x hi ch ngha ng u sp . Rt nhiu
ngi, trong c phn ln cc chuyn gia cng u cm thy rng: phi
xt li ci m n lc ngi ta ni v ch ny. Ti c th yn tm
khng nh, rng trn phn u hon ton xong ca cun sch hu nh
ti khng cn phi sa mt nt bt no. Bi vit v s phn tch vt qua
c th thch v bo ny ca lch s. Na kia ca cun sch, ni v cc
cuc ci cch, phi thay i nhiu im v phi b sung bng cc on
mi. ng l, bn tho gc cng a ra trin vng tht bi ca nhng ci
cch na vi - iu ny tuy th vn khc, khi s kin ny (tc l s tht bi)
thc s xy ra.
Cui cng, nm 1991, sau ba nm, ti hon thnh vic vit. Tuy vn
bn ti vit bng ting Hung, chng bao lu bn dch ting Anh cng


392
xong. y l mt trong nhng tc phm him hoi ca ti, m u tin xut
hin bng ting Anh v ch mun hn mt cht mi xut hin bng ting
Hung.


nh tng kt

Mc tiu u tin ca ti l, ti tng kt cc kt qu ch yu ca nhng
nghin cu ring ca ti. Qua hng thp k ti lm nhiu loi ti, ti
c tr li cho cc cu hi mi v mi, hu nh ti phng vn vt ht
cc chng khc nhau ca kinh t hc. Nhng cng trnh tch bit nhau ny
b sung cho nhau, bao ph mt-mt lnh vc b phn quan trng.
Bn cnh ti lp i lp li quay v cng nhng ti (th d cc hin
tng bt cn bng), m c th l theo nh gi ca ti ngy cng dng
trau chut hn. C l ti c th nh bo a ra khng nh, rng chui
cc cng trnh b phn y c tay sch nh th no ca n. By gi
ti mun pht trin mt khung kh phn tch, trong nhng khng nh b
phn n nay vn tch bit nhau ca cc cng trnh n nay ca ti c th
c sp xp mt cch logic.
*

Trong khi ti khng ch gii hn cng trnh tng kt cc kt qu
khoa hc ca ring ti. Ti mun cy vo cu trc t duy ang c to ra
tt c nhng khng nh v cc tng, m nhng ngi khc to ra,
nhng ti cng cm thy l quan trng. Ti hc c nhiu t cc cng
trnh ca cc ng nghip Hungary ca ti v ca cc nh nghin cu nc
ngoi. Ti cng nhn mnh ring n nh hng, m i sng kinh t hc
Hungary si ng tc ng ln ti. Khng ch cc cng trnh c in ra
tc ng n ti, m c cc cuc ni chuyn xy ra quanh ti, s tho
lun si ni Hungary v nhng cn bnh v v nhng kh nng pht trin.
Nhng dn chiu v danh mc ti liu tham kho di ca cun sch nh
hng cho bn c, ti ly nhng tng ca nhng ngi khc u.
i vi vic ny tuy nhin phi ni thm: ti khng d nh vit lch s l
thuyt, trong ni mt cch cn i v cc lp trng tranh lun vi nhau,
v cc lp trng la chn kh d c th khng tng thch vi nhau. Ti
mun lng vo tng kt ch ring ci, m ti cng ng . Tt c mi khng
nh v kt lun u qua ci b lc ca ti. chng mc , nh th ch
ca cun sch l h thng x hi ch ngha theo cch nhn ca tc gi.

*
Ti mun tng kt khng ch nhng cng trnh khoa hc trc y ca mnh, m c
nhng kinh nghim c trc tip tri nghim na. Ai c tiu s t thut ca ti n
y, th khng cn phi thuyt phc ngi : khng ch nhng kin thc thu c t cc
sch, m c kinh nghim sng cng gy cm hng th d cho ci, m ti vit v s
tp trung quyn lc v v tnh cht ton tr, v cc hin tng thiu ht, v s tan r dn
ca nim tin vo t tng x hi ch ngha v v nhiu hin tng khc.


393
Khi ti xut bn cun S thiu ht, ngay li ni u ti cng nhn
mnh, rng n khng bao trm ton b chnh tr kinh t hc ca x hi ch
ngha, m ch mt phn ca n. Ngay c bng s ti cng mun minh
ho s cnh bo: nu chng ta coi mt cun sch gii thiu ton din nn
kinh t x hi ch ngha l 100%, th S thiu ht ch cha 30%. By gi
n lc, ti c gng n tnh trn vn, y , v ti vit mt cun sch
m nhn vic gii thiu 100%. Tt nhin khng phi theo ngha, rng tc
phm m rng ra mi chi tit. iu ny khng ch l khng th, nhng cng
khng th l mc ch ca cng trnh khoa hc n lc hng ti s c ng
v khi qut ho.
*
Phn tch hy l trn vn theo ngha, n nu ra tt c cc
c tnh ct yu ca h thng x hi ch ngha. Nh th cun sch phi tho
lun tt c cc tnh cht, cn v , ci t chc chnh tr-x hi-kinh t y
hnh thnh v hot ng, ci m chng ta gi l h thng x hi ch ngha.
S thiu ht khng tho lun cu trc chnh tr v thc h ca h
thng. Ngc li H thng X hi Ch ngha sau cc chng dn nhp -
bt u s phn tch vi chnh ti ny. Gia nhng th khc n khc
nhiu cng trnh tng kt quen thuc ca kinh t hc so snh ch, n
khng xut pht t k hoch ho tp trung, nhng cng chng xut pht t
s hu nh nc, m xut pht t cc nt c trng nht ca lnh vc chnh
tr, t s thng tr c quyn ca ng cng sn. Trc y, chng ni
v S thiu ht, ti k ri v, khi mi trng chnh tr v s t kim
duyt buc phi hot ng di nh hng ca n, y ti ny ra nh
th no. Tuy vy nm 1983 khi ti bt u lm vic trn phc tho ca cun
sch mi, ti quyt nh trong mnh, rng ti s vt qu nhng gii hn
ny. Trong cc bi ging Harvard, t 1984 tr i, ti trnh by ni dung
mun ni ca mnh v vai tr ca ng cng sn, ca cu trc chnh tr v
ca thc h chnh thng m khng c nhng hn ch bn trong. Cun gio
trnh c in nhn bn dnh cho sinh vin nm 1986 tng t nh vn
bn c in xut bn sau ny - khi ng dng t duy bng vic gii thch
vai tr ca ng cng sn. Rt cuc theo ngha ny ti cng vit chnh
tr kinh t hc tht s.
Ti mun gp vo s phn tch khng ch cc ch lin quan, tip
gip vi nhau, chng ln ln nhau ca khoa hc kinh t v chnh tr hc, m
c nhng quan im ca cc mn bn khc ca khoa hc x hi, trong
ca x hi hc, ca tm l hc x hi v trit hc chnh tr na. Ti c

*
Trong li ni u ca S thiu ht, v mc ch minh ho, ti tnh theo chiu ngc.
Nu mt cun sch 600 trang c ngha l 30% ca phn tch tht s ton din, th thc
hin cng vic sau cn n mt tc phm 2000 trang. Th nhng cui cng khi ti vit
cun sch c n lc cu ton, ti c gng c ng mc ln hn. Ti c n
mc, cun sch ton din khng dy 2000 trang, m ch c 600 trang. S chng ln S
thiu ht t hn 30%. Nhng tng, m S thiu ht trnh by mt cch chi tit, th H
thng X hi Ch ngha gm 24 chng c ng vo hai hay ba chng.


394
gng, cun sch khng ch c nh gi l mt cng trnh kinh t hc,
m l mt cng trnh khoa hc x hi tng hp tt c cc chuyn ngnh.
a s cc tc phm bn v nn kinh t x hi ch ngha ch tin hnh
phn tch tng phn; ch kho st lnh vc c th c gii hn r rng hay
nt c trng no ca h thng. Ci m by gi ti a thnh mc tiu,
lm r: ci ton th c hnh thnh t cc thnh phn nh th no. Gia
chnh tr, nn kinh t, cc quan h x hi, thc h c s tng tc cht
ch, v cng nhau to ra nhng s u n v ng x ca cc nhm v ca
cc nhm vai tr x hi khc nhau. Ti vui lng gi cch tip cn ny l
khung mu h thng (systemparadigm).
*
Vic p dng khung mu ny c
mt lch s di ca n, m nhn vt v i u tin l Marx. ng vit
nhiu tiu lun tng phn, nhng trong tc phm chnh ca ng, T bn
lun, ng mun gii thiu ch ngha t bn nh mt h thng. ng quan
tm n cc quan h c trng khc nhau ca x hi thi i ng ph thuc
ln nhau th no, xc nh s tn ti ln nhau ra sao. Li ni u ca H
thng X hi Ch ngha nhn mnh, Marx c nh hng to ln n th
no i vi t duy ca ti. (Nm vit li ni u 1991; l nm, khi chnh
vic trch dn Marx tr nn li thi. C nhng ngi, m trong qu kh
lin tc nhc n ng, cng t nhin b thi quen ny). nh hng ca
Marx ln ti trc ht c th hin trong vic p dng cch nhn h thng.
Trong li ni u bn cnh Marx, ti nhc n tn Schumpeter v
Hayek. Cc cun sch c u Ch ngha T bn, Ch ngha X hi v
Nn dn ch (Capitalism, Socialism and Democracy) ca Schumpeter v
Con ng dn ti Ch Nng n (The Road to Serfdom) ca Hayek l
cc tc phm mu mc ca khung mu h thng, m kha cnh ny cng
c nh hng ln n t duy ca ti.
**

Khi ti lm vic trn cng trnh tng kt ca mnh, ti khng th tho
mn bng cch, ti n gin tham gia vo mt trng phi l thuyt x hi
no y. Ai mun c nhi H thng X hi Ch ngha vo mt ci hp quen
bit no y, s b lng tng. Chng th gi l tc phm kiu Marxist, cng
khng phi tn c in, chng phi Keynesist, cng chng phi Hayekist.

*
Trong ngn ng thng thng ngi ta lm mt uy tn ca t paradigm-khung mu
bng cch, khp mi ni h s dng n vi nhiu loi ngha mp m. Khi nim c
Kuhn a vo khoa hc lun hin i trong cun sch nh thin ti ca ng c xut bn
nm 1962- v ti s dng thut ng ny theo cch hiu ca ng. Cch tip cn c bit,
cch nhn nhn, phng php lun, b my v cch lp lun c ti gi l khung mu, m
mt nhm cc nh nghin cu p dng chung nhau hay p dng mt cch rt ging nhau.
**
Li ni u cng lit Keynes vo gia nhng ngi c nh hng tr tu ln ln ti.
Tnh hnh ng l th, nhng ng trc ht cho s gip khng th nh gi ht c
suy ngh li cc vn ca kinh t hc v m v ca bt cn bng. Cc cng trnh ca
Keynes khng c thm nhun bi cch tip cn, m ti gi l khung mu h thng,
v th ti khng nhc n tn ng ch ny.


395
Trong cun sch ca mnh ti mun tng kt khng ch ni dung
mun ni ca ti lin quan n ti c th, c th l lin quan n h
thng x hi ch ngha, m vi vic phn tch h thng ny ti cng mun
minh ho, cch tip cn no, phng php lun khoa hc no, m s p
dng ca n c ti thc gic.


Phn tch thc chng v cc gi tr

Khi vit cun sch ca mnh ti mun trch cch tip cn chun tc. Ti
khng t ra cu hi: x hi tt p nn nh th no, cng chng nu cu
hi, liu o nh x hi ch ngha, phc ho x hi ch ngha m Marx,
Lenin hay nhng ngi k tc vch ra liu c ph hp vi vic thc hin
x hi tt p hay khng? Ti trnh xa cc cu hi ny. Ti c gng dng
cch tip cn thc chng. Cho trc mt nhm cc nc, trong ng
cng sn nm c quyn quyn lc mt thi gian kh di. Vo gia cc
nm 1980 c 26 nc thuc v nhm ny, mt phn ba dn s th gii
sng y. Ti mun v ch mun m t: trong thc t ci g c trng
cho i sng chnh tr, x hi, kinh t ca nhm cc nc ny - ch khng
phi, l ra n nn nh th no, nu gi nh n hot ng, theo nh cch cc
tn ca ch ngha x hi mong mun.
Khng phi l mc ch ca cun sch, phn x. y l vic r
tin v khng mo him, sau khi bc tng Berlin . ngy nay hu
nh cn n mt cht dng cm ti vit trong li ni u -, ai
vit vi ging khch quan v h thng x hi ch ngha, b qua nhng tnh
ng ln ting ch trch:.
199

nh phn tch thc chng khch quan, tuy vy, khng loi tr, vic
m t cc nt ct yu ca h thng x hi ch ngha thm nhun cc gi tr
to thnh nhng nn tng th gii quan ca ti. Trong con mt ti gi tr ca
quyn t do, ca cc quyn con ngi, ca phm gi con ngi, ca quyn
t ch c nhn l cao. Bt c ti c gng din t khch quan n bao
nhiu, ti thy l hp l, ni v s vi phm nhng gi tr ny bng nhng
li ln n gay gt.
Trong th bc ca thang gi tr ca ti, thnh tch kinh t tuy ng
mc thp hn, nhng ngay c nh th cng vn c gi tr cao. Ti kho st
ci ny bng cc tiu chun kinh t quen thuc: phc li ca dn chng hnh
thnh ra sao, nhp tng trng th no, s pht trin k thut nhanh n
mc no, nn kinh t c kh nng th no to ra v p dng cc sng
kin. Rt cuc ti p dng tiu chun, m Lenin vch ra u s chuyn
i x hi ch ngha: trong cuc cnh tranh ca ch ngha t bn v ch
ngha x hi k thng l ngi t nng sut cao hn. Cun sch ch ra,


396
v sao s tht bi ca h thng x hi ch ngha chnh da trn tiu chun
ca Lenin - li khng th trnh khi.
Ti do d, ti dng tn gi no: ti gi i tng ca cun sch l h
thng x hi ch ngha hay cng sn ch ngha. Ngn ng vn hc chnh tr
v ngn ng thng thng ca th gii phng Ty dng t cng sn ch
ngha. Ngc li cc ng cng sn nm quyn, theo cch dng t
Marxian, h dnh tn gi ch ngha cng sn cho ch khng tng
khng th thc hin c, trong mi ngi [lm theo nng lc] hng
theo nhu cu. Bn thn h dng t ch ngha x hi ha hn t hn nhiu
t tn cho hin ti. Khi ti la chn gia hai thut ng, ti xut pht
t vic, nu cc doanh nghip, cc hip hi, cc ng, cc nc c th quyt
nh v tn ca ring mnh, th quyn ny cng khng th t chi c i
vi mt thc th ln hn, i vi h thng x hi ch ngha. Nu h thng
ny t gi mnh l x hi ch ngha (hay i ng lnh o gi h thng m
h ch huy l nh th), th c vy! Ti chng c l do g, dnh ci tn
ny cho s hnh dung chun tc l tng ho no y, cho ch ngha x hi
tht s, v tc ot mt ca th gii thc ca 26 nc. 26 nc ny to
thnh ch ngha x hi hin tn, v th ti cng gi h nh th.


Cc m hnh tng qut

Kinh t hc so snh (comparative economics) thng tp trung ch vo
kho st Lin X, m t cc tin ca cch mng 1917, ri s hnh thnh
ca h thng Soviet mi, s n nh, s pht trin v tan r ca n. Sau
lch s pht trin ca cc nc ch hu b sung cho ci ny. Nhiu khi h
cng dng ci ny nh tn gi: nn kinh t kiu Soviet. Ngi ta cng
thng kho st ring Trung Quc vi t cch trng hp c bit.
Cch tip cn ny, cch tip cn mun nm ly mi nc theo tnh c
nht c th ca n, theo s pht trin lch s khc vi cc nc khc ca n,
c quyn tn ti ca bn thn n, v c th ng gp cho vic hiu h thng
x hi ch ngha. Trong cng trnh tng kt ca mnh, tuy vy, ti mun
dng cch tip cn khc. Ti c gng khi qut ho: chng ta hy b qua
nhiu loi khc bit gia 26 nc, v lc ra ci l chung trong chng. Nu
chng ta tm thy cc c im chung ct yu, cc c im phn bit mt
cch c trng cc nc ny khi nhng phn khc ca th gii, th c
quyn ni v tp hp cc nc ny nh h thng ring c bit. Khi
nhim v l, chng ta ly ra v nhn mnh cc c im ct yu (v ch cc
c im ct yu).
Khi lp ra m hnh tng qut mc ch khng phi l, chng ta cho m
t cng chi tit cng tt. li vi ch ca cun sch ca mnh, ti
khng n lc, k cu chuyn ca Lin X, ri ca ng u, ri n ca


397
Trung Quc v Vit Nam v ngn loi c trng n nht l th ca chng.
Ngc li, ti ch mun gii thiu ngn y, ci l chung trong hot ng ca
nn chnh tr v nn kinh t Soviet, Albani v Mng C. Trong sng to ra
m hnh tng qut ngh thut chnh l, thnh cng ra sao tit kim,
thm ch keo kit trong la chn cc c im chnh.
*
Cng t c im ch
yu - by nhiu, nhng ch by nhiu, bao nhiu va m t c trng!
Trong khun kh tho lun tng qut, ti chia lch s ca h thng x
hi ch ngha ra lm ba giai on. Qu u tin l t ch ngha t bn
sang ch ngha x hi chn mi. Lin X giai on ny kt thc vi tp
th ho nng nghip v vi cc v n ln u tin ging dt khot xung
nhm chng i trong ni bi ng (1936-1938). Ti Lin X nh vy l v
mt qu trnh ko di khong hai thp k (sau , nh ng quay li, l
qu t ch ngha x hi sang ch ngha t bn). Ti ng u, do nh
hng ca s chim ng Soviet, giai on u xy ra trong thi gian ngn
hn nhiu, so vi Lin X vi t cch nc u tin bc vo con ng x
hi ch ngha.
Cun sch gi h thng tn ti trong giai on th hai l ch ngha x
hi c in. y mi c im chnh ca h thng xut hin mt cch
c cng c ri. C bn c, m tnh t c in lm cho nga tai. Hoc
bi v cm thy m vang khen ngi tot ra t n, tuy n khng cha s phn
xt gi tr no, m ch mun cho thy, rng ch trc y cn trong ci
ngun nay vng chc; tt c cc nt c trng cng tn ti. Nhng
ngi khc th c s gn b tnh cm vi t ch ngha x hi, v thy kh
chu khi c, rng cc v n ln, cc v x t, s y i hng lot v nh t
li bo hiu khi u ca giai on c in.
Trong giai on th ba cc nc x hi ch ngha dch chuyn khi
trng thi c in. S dch chuyn, ci cch vn nm trong khun kh h
thng x hi ch ngha, c cc xu hng khc nhau ca n. C ni, ngi ta
thch hon thin ho k hoch ho tp trung bng s t chc li v bng
k thut tnh ton hin i. Nam T h th nghim vi t qun.
cng th, ri Hungary, v mun hn cc nc x hi ch ngha khc
cng vy, h mun kt hp c ch th trng vi c quyn quyn lc ca
ng cng sn v vi vic duy tr u th ca s hu nh nc. Mi xu
hng u i cng vi s ni lng n p mt cht. Hin tng i km ca
ci cch l s tan r ca h thng.

*
Vi tnh t keo kit (ting Anh: parsimonious) ti mun dn chiu n nguyn l thit
k l thuyt, xut hin trong dng t duy c bit n vi ci tn dao co Occam
[razor]. (Gn vi tn nh trit hc Anh th k XIV William of Occam hay Ockham). Theo
mt l thuyt hy lun lun da trn gi thit t nht c th, ni cch khc hy i x
mt cch keo kit vi cc gi thit.


398
Nh vy vi s phn ba giai on ny cun sch c mt chiu [kch]
lch s ca n. iu ny tuy vy li mang tnh m hnh: n khng k li cu
chuyn c th, c nht ca mi nc, m k li ng i ca h thng.
Nhng t tng ca Marx, Lenin, Stalin, Mao Trch ng v ca
nhng ngi khc tc ng ng k n s hnh thnh h thng x hi
ch ngha. Cun sch tranh lun th d vi nhng ngi, mun min trch
nhim tr tu cho Marx v vic, h thng x hi ch ngha hot ng vi
nng sut thp. Marx khng mun nh vy, ch ti ngi ta thc hin ti
cc tng ca ng. S tht l, yu t quan trng nht ca cng lnh ci
bin x hi do Marx kin ngh l s th tiu s hu t nhn v th trng v
thay chng bng s hu cng v iu phi quan liu. Cui cng v vic thc
hin cng lnh Marxian m ch ngha x hi tht bi v ngi phi
chu trch nhim tr tu v vic , chnh l ngi tuyn truyn cng
lnh ny vi lng tin cu th b m nh.
Th nhng ti khng vo ha vi nhng ngi, khng nh rng, ci
sinh ra, c hnh thnh ch theo gi ca nhng t tng, v thc hin
chnh xc ci, m cc nh tin tri v cc lnh t ca ch ngha x hi
thit k sn t trc. S pht trin t pht, mang tnh tin ho cng c
vai tr ln. Trong H thng X hi Ch ngha ti trnh by tng, rng
ng cng sn, khi ln nm quyn, bt tay vo thc hin cng lnh ca
mnh, cng lnh bao gm vic th tiu s hu t nhn v th trng. iu
ny tc ng, nh mt m di truyn, n khi ng v bt u iu
khin mt qu trnh. K t y tuy vy s la chn t nhin ca cc nh
ch cng bt u hot ng. H th nghim vi nhng hnh thc khc
nhau ca vic xy dng nh nc v ch o nn kinh t. Ci t ra khng c
kh nng sng gia hon cnh cho trc, sm mun cng bin mt, cn ci
phc v tt cho hot ng ca h thng, ci c cy vo h thng.
Marx v Engels khng son ra bn k hoch chi tit, cng chng a
ra h thng cc ch tiu k hoch hin vt bt buc, cng chng quy nh,
rng phng t chc nhn s ca mi t chc phi gn lin vi cng an chnh
tr. iu ny hnh thnh nh vy trong qu trnh vn hnh, logic ca cc s
vt to ra n.
Mt trong nhng tng c bn ca cun sch l, gia cc b phn
khc nhau ca h thng x hi ch ngha c i lc khng phi ch yu
nh kt qu ca s chn lc t nhin ca cc nh ch, ca s pht trin tin
ho. Nh cc bnh xe rng ca, khp kho vi nhau trong bi my ca ch
chuyn ch. Ch ngha x hi c in ton tr thc hin s p bc tn
bo nhng to thnh ci ton b c kt cht ch.
Cc qu trnh ci cch ph mt tnh c kt ny. p bc nh bt, s tp
trung ni lng. iu ny lm cho cuc sng c th chu ng c hn
nhng ng thi lm xi mn nhng nn tng ca h thng. Ch ngha x
hi c b mt ngi, khu hiu p ca ma xun Praha, ch l gic m


399
ho huyn. Cng hin dn thnh c b mt ngi hn, n cng t c kh
nng hot ng hn.
Nu nim tin m qung ca nhng ngi chn thnh t nhn mnh l
cng sn chm dt, th h thng khng cn ci . Nu ci cch chnh tr
tin trin, v thc s c th la chn gia cc thc h, cc tn iu, cc i
din chnh tr, th a s nhn dn khng chn h thng ng tr n lc .
Na th hai ca H thng X hi Ch ngha trnh by chi tit dng t
duy ny, trnh by ln lt cc xu hng ci cch khc nhau v ch ra nhng
ng ct m chng dn ti.


B mun? Qu sm?

Sau khi H thng X hi Ch ngha ting Hungary c xut bn, Karsai
Gbor c phng vn ti. Anh vit li nh gi thng tho v khen ngi v
cun sch trn tun bo Figyel [Ngi quan st]. Trong khi trao i anh
hi ti: liu ti c b mun vi cun sch ny? Ti th nhn, cu hi
c nu ra vi nh tt nht ny chm n ti mt cch su sc. Bi
bo din t th ny: Nu gi nh Kornai thnh cng hon thnh cun
sch ca mnh bn-nm nm trc, v tt nhin c cng b bng ting
Hungary na, th - ging nh S thiu ht- n tr thnh sch kinh t
hc bestseller, bn chy nht. Cun sch, m ngi tr thc coi mnh l c
vn ho s c ngu nghin, phe ang tch cc khi ca nhng ngi
mun thay i ch s coi l c s khoa hc da vo. Cn vi dng
trc th l cu ny: ngy nay ai c thi gian c mt cun sch
chuyn mn dy gn 700 trang, d sao vn ni v qu kh?
200

Trong li ni u ca H thng X hi Ch ngha ti cng b mt
trch dn t cng trnh khoa hc lch s l th c xut bn lc ca
Simon Schama v cch mng Php: Khi ngi ta hi Chu n Lai, th
tng Trung Quc, rng ng ngh g v ngha ca cch mng Php, hnh
nh ng tr li: Vn cn qu sm ni iu . Sau hai trm nm c
l vn lun lun qu sm (hay qu mun) ni iu ny.
201
Li trch
Schama n y. Ti ni thm vo trong li ni u: Ti tham gia vo
chnh nhn xt ma mai c hai ngha ca Schama: l qu sm hay c l
qu mun-, nu sau 200 nm nh nghin cu x hi mi ni v s kin v
i. Ngn y l chc chn: tc gi ca cun sch ny khng mun i. Ti
m nhn tt c s nguy him v bt li i cng vi vic ti gn cc s
kin.
202

Ti khng c kh nng hon thnh cun sch sm hn, mun hn th
ti khng mun.
Ti cn n s chun b di, bi v ti bt tay vo cng vic cc k
tham vng. Ti phi ngh i ngh li vic tng hp. c bao nhiu bi


400
vit cu th xut hin vo u cc nm 1990, trong cc tc gi hp tp
cng b vi lun ng hay na ng v ch ngha cng sn! Ti mun
a ra khi tay mnh mt tc phm bc thy, trong mi lp lun u
c cn nhc k lng v c logic nghim ngt, trong mi dn chiu
u chnh xc, c nhiu s liu thuyt phc minh ho.
Ti cm thy, mnh phi vi. Ti nh, rng trong Harvard Faculty
Club ti c mt khch, mt nh x hi hc, mt nhn vt i lp dn ch
ni ting n thm t Budapest. ng hi ti ang lm g, v ti bo: ti
vit cun sch tng kt ca mnh v h thng x hi ch ngha. Ti khng
qun ci nhn ngc nhin ca ng ln ti. ng chng ni g, nhng ti c
c t ci nhn : Cu in ? Cu dng thi gian ca mnh lm vic
ny sao? By gi ? c th hiu c ci nhn ch diu. Ti va k,
rng sau 1989-1990 cc nhim v thi s lin tc lm ti sao lng vic
vit sch. Nu khi ti khng c kh nng t p mnh, - du ci nhn
ca nhng ngi khc c lo ln nh th no i na - rt cuc ti vn vit
xong H thng X hi Ch ngha, th n mc kt trong ti, khng c
vit ra. cn n k lut t gic v n ch hng ny sinh t bn trong,
cui cng, vi bng cui cng v ti liu tham kho cui cng cng c
gn vo, cun sch hon thnh v c th a n nh in.
Tht tic nu mt i cng trnh ny. ng, nhng ngi khc, mun
hn, ri s vit v thi i ny. C l s c, nhng ngi nm ton cnh
nhiu th k nh i hi ca Chu n Lai, s c kh nng nu lp trng mt
cch khch quan hn chng ta nhiu. Th nhng h cng bt buc phi
dng cc cng trnh ca chng ta vi t cch cng trnh ngun. Chng ta l
cc nhn chng. y li khai lm chng ca th h ti, ch t ng u,
c tm quan trng c bit, bi v chng ta , vi t cch ngi quan
st v ngi tham gia tch cc t u n cui.


S tha nhn t Phng Ty v Phng ng

Cun sch gy ra ting vang chuyn mn nghim tc. c hn bn
mi bi ph bnh v n, hay t nht ti bit n ngn y. Ngi ta dch
ra ting c v ting Php, ri xut hin trong nhiu nc mt thi l
(hay by gi vn) l x hi ch ngha: Nga, Bulgary, v Vit Nam. c
bit l th l s thc trn tri ca trng hp sau cng. Chng ta hy hnh
dung, mt nc, ni ngy nay ng cng sn vn cn c quyn chnh tr,
li xut hin mt cun sch, tho lun v: cu trc chnh tr ny i cng vi
cc hu qu lon chc nng nh th no i vi nn kinh t v i vi cc
lnh vc khc ca x hi. Trong mt nc, ni ng li chnh thc ca


401
ng l ch ngha x hi ci cch, li xut hin mt cun sch, nhn mnh
n tnh na vi ca qu trnh ci cch.
*

Phn ln cc bi ph bnh nh gi rt cao. Ti trch hai trong s .
Alec Nove, bc thy s mt ca nghin cu Lin X Anh (ng tic
mt k t ) bt u bi vit ca mnh nh sau: Cun sch ca Kornai
khng nghi ng g l thnh tch ng ch . L ti liu c ng tham kho
nh nhau cho c nhng ngi phng ng v phng Ty, cho cc nh
kinh t hc v nhng ngi quan tm n chnh tr, cho cc chuyn gia v
cc h thng cng sn v nhng ngi by gi bt u nhng nghin cu
ca mnh. Tc phm l mu mc v s trnh by r rng, c xy dng
kho, chng t s hiu bit kiu hnh v ch . Tc gi chau chut hiu
bit cn k ca mnh thu c v hot ng ca cc nh ch phng
ng vi s hiu bit ton din ng nghen t ca cc l thuyt kinh t hc
c lin quan.
203
Bi bo kt thc nh th ny: a ra s m t v s
gii thch c trnh cao nh vy v cc c trng c bn ca cc h thng
x hi ch ngha v v s tht bi ni bt ca cc th nghim ci cch, v
th c s cm n - v c ng bn c.
204

Richard Ericson, gio s i hc Columbia New York din t
nh sau: y thc s l tc phm bt h, tng kt nhng tng ca ton
b mt cuc i. Mt cng trnh bc thy, y s uyn thm v s tinh
tng.
205



v s bc b, t cnh hu v cnh t

Cc bi ph bnh khen ngi, mt cch t nhin, cng cha nhng nhn xt
chuyn mn ph phn. Tuy nhin cng c nhng hi m, i xa hn th
nhiu v bc b hon ton ni dung mun ni ca ti. Ht nh nhng li
khen ngi, ti cng minh ho nhng s bc b bng hai th d.
Vclav Klaus v Dun Tka vit bi ph bnh di v cun sch.
Klaus khi son tho bi vit ca h l b trng b ti chnh v th lnh
ca ng ring ca ng. Sau ny s nghip ca ng cn tip tc vt cao, tr
thnh th tng, v hin nay ng l tng thng Cng ho Czech. Tka khi
vit bi ph bnh th l b trng b t nhn ho.
V cun sch ca ti h chng h c mt li tt p no. S phn i
ch yu nht ca h - v nh h nhn mnh: khng ch i li vi H
thng X hi Ch ngha, m vi ton b cc cng trnh ca ti l, ti
i trch mt cch v cn c khi h thng khi nim v phng php

*
Ti Trung Quc h cng xut vic xut bn cun sch. Bn dch xong, nhng
trc mt khng chc chn, rng nh xut bn c nhn c s ng chnh thc cho vic
xut bn cun sch hay khng.


402
c th thch tt ca tro lu kinh t hc chnh. Theo kin h vic ny l
hon ton tha. Ch cng sn chng biu l mt c im duy nht no,
m khng th c kho st theo cch quen thuc, bng kho tng cng c
ca cc m hnh ti u, ca kinh t hc vi m v v m.
Ging ph phn tr nn bc tc c bit, khi h ng n s phn tch
v ng cng sn trong cun sch ca ti. Theo h l thuyt la chn cng
[public theory of choice] lm r hon ton vai tr ca lnh vc chnh tr,
l thuyt khng nh vi hiu lc ph qut, rng nh chnh tr biu l ng x
phc v quyn lc v cc li ch vt cht ring ca mnh mt cch ti a.
Nhiu nht ch cn b sung l thuyt ny bng l thuyt kinh t hc rt quen
thuc ca c quyn, p dng cho trng hp ca ng cng sn. ng
cng sn, nh mi nh c quyn, cn tr s gia nhp t do vo th trng
chnh tr.
Nu chng ta nghe theo bi ph bnh ny, th cc vin nghin cu khoa
hc chnh tr ca cc trng i hc t gii tn ngay lp tc, v cc nh
nghin cu ti o to mnh thnh cc nh kinh t hc tn c in.
Ti khng quen tranh lun vi cc bi ph bnh. V li tiu s t thut l
khung kh c bit khng thch hp cho tranh lun chuyn mn. Tt hn ti
ch nu ra mt cu hi cng chng phi cu hi kinh t hc, m l cu hi
tm l hc. ng suy ngm, ci g c th thc y hai nh chnh tr ang
trn nh cao quyn lc ny, nhng ngi chc chn b ngp n c trong
nhng cng vic quan trng ca nh nc v ng, li i vit mt bi ph
bnh c ging tn cng c nhn, i su vo cc chi tit vn vt v mt cng
trnh khoa hc?
S bc b gay gt khc n t u kia ca ph chnh tr, t ngi bt ca
nh s hc Hungary, Krausz Tams.
*
Gia nhiu loi kin phn i ca
ng c l ci quan trng nht l, cng trnh ca ti thiu cch tip cn lch
s tht s. ng bi bc vic p dng cc m hnh c kh trng, b tc
mt cc c s lch s c th. mt ch khc ng khng nh: Nhn t
quan im lch s khuyt im phng php lun c bn nht ca cng
trnh ca Kornai khng mang tnh k thut, m l, n xem xt nn kinh t
th gii khng nh mt ci ton th c cu trc, trong ng tr nhng ci
c xc nh v cu trc c hnh thnh v mt lch s (th d nh h
thng quan h gn cc nc trung tm, na ngoi vi v ngoi vi li vi
nhau, c cu phn cng lao ng, cc quan h loi tr v bc lt, cc quan
h trao i khng bnh ng v cc quan h chnh tr-thng tr khng bnh

*
Khng phi l nhim v ca cun sch ny i xp t s nghip cng trnh ca Krausz
Tams bn trong gii cc t hp tinh thn x hi ch ngha cc oan. Ti ch bo hiu ngn
ny, rng trong cc quan im ca ng lin quan n cun sch ca ti, ti thy nhiu s
ging nhau vi cc t tng ca tro lu c gi l cnh t mi theo cch dng t
phng Ty.


403
ng, v. v.). Ti khng c kh nng cng li, ng cng b mt trch
dn na:
206
ch tt v xu xut hin trong tc phm, c nh l
cuc chin u ca hai nguyn l c bn trong th gii: mt mt l tnh duy
l kinh t, logic th trng sng sa, mc khc l s bc lt nh nc phi
duy l.
*

Trong con mt ca Klaus v Tka tai ho ca cun sch ca ti l, n
khng bm trung thnh vo th gii t duy v b my ca tro lu tn c
in chnh. Trong con mt ca Krausz ngc li (ti trch) ti l th lnh
nc Hungary ca kinh t hc t do.
207

Khng th ng thi c lng tt c mi ngi. Ai c chn dung
(profile) tr tu ring ca mnh, c quan im ring ca mnh c din t
mt cch sc so, ngi phi tnh n, cng trnh ca mnh khng to ra
s nht tr v s cng nhn trn vn. Chng ngc nhin, m hon ton c
th hiu c v i vi ti ng l lm yn tm hn, ch khng phi gy
ru r -, rng H thng X hi Ch ngha khng lm va lng c Vclav
Klaus ln Krausz Tams.


Mt tnh tit k cc

Vo cui 1988 h thng bo, rng chng bao lu na ti s nhn c hun
chng c tn V Nc Hungary X hi Ch ngha. Ti cm thy c bit
l lng, rng trong khi ti say sa vit cun sch ca mnh bc b h thng
x hi ch ngha th ngi ta thng ti hun chng V Nc Hungary
X hi Ch ngha.
Ti in thoi cho mt trong nhng lnh o ca Vin Hn Lm, v
tuyn b, ti khng mun chp nhn phn thng. Gii php may mn hn
c c l l, nu h can thip, v dng hnh ng li gia chng trong qu
trnh. Chng ti tranh lun. ng ta lp lun bng cch: khi v sao ti
chp nhn Gii thng Nh nc? Ti tr li rng, bi v ti nhn thy
trong s cng nhn ca th gii khoa hc. Cn chnh ph mun cho phn
thng ny by gi, m c th l vi mc tiu chnh tr r rng. Ti vi v
cng vit th nu lp trng ca mnh na cho nhiu lnh o ca Vin
Hn Lm.
S can thip ca ti khng thnh cng; ban lnh o Vin Hn Lm
khng c kh nng hay khng mun dng qu trnh khen thng. By
gi ti nhn c thng bo t ch tch Hi ng Ch tch, t bn vin s
ca ti, t Straub F. Brun, rng ti hy n nhn phn thng. Bn tin
cng xut hin trong Cng bo Hungary. Ti gi th cho ch tch Hi

*
Ti tm kim nhiu ln trong cun sch ca chnh mnh, mong tm thy: u ni v tnh
phi duy l v c trng bc lt ca nh nc. Ti khng tm thy.


404
ng Ch tch: Ti trn trng tuyn b, rng ti khng chp nhn phn
thng. Phn thng c tnh cht chnh tr v c v chnh tr. Ti khng tn
thnh cng lnh, chnh sch chung v chnh sch kinh t ca chnh ph.
Nhiu thp k ti trnh trnh by s tch bit ca mnh dng cc cuc
vn ng mang tnh i lp. Ti cng mun trch khng km khi lm iu
ngc li: vi s chp nhn khen thng ca chnh ph d ch lng l cng
by t s tn thnh.
208

Vi s t chi hun chng V Nc Hungary X hi Ch ngha v
vi vic vit cun sch tng kt s nghip ca mnh ti t bit n tng
sng quyt nh ca i ti, t bit h thng x hi ch ngha.


405
Chng 19

BC NGOT I I

1989 1992

CON NG






Ngy 10-11-1989 ngi ta bt u d b bc tng Berlin. Ngi ta
nhiu ln nu cho ti cu hi: ti tnh n hay khng, rng iu ny c
th xy ra? Hay din t cu hi theo cch khc: ti c on c trc hay
khng, rng h thng x hi ch ngha Soviet v ng u s sp ?
Thng 11-1989 cun sch c nhan cng cung nhit v qu
kinh t [c nhc n theo u ting Anh nh Con ng]. C l c
hiu qu, nu ti tr li: mt cun sch khng c hon thnh trong my
ngy. y, bng chng, rng ti tnh n s sp ca n, m c th l
trc s xy ra ca n kh lu.
Cu chuyn thc s tuy vy phc tp hn th nhiu. Ti c gng k mt
cch trung thnh.


Cc gii hn ca d on

Ti c nhn thy trc s sp ca h thng hay khng? C v khng.
C. Cun H thng X hi Ch ngha sut nhiu trm trang chng
minh lun im, rng cc cuc ci cch ni b khng c kh nng cu h
thng, m ngc li, lm xi mn cc nn tng ca n. S p bc cng du
i, k lut c p t mt cch quan liu cng lng lo, th cc quan h
quyn lc c cng tr nn khng th tn ti c.
Khng. Cun sch ca ti, v bt c cng trnh c nhu cu khoa hc
khc no, cng trnh kho st h thng x hi ch ngha, chng ni g
cng khng th ni - v, s kt thc xy ra khi no.
y chng ta n mt vn trit hc khoa hc quan trng, m ch
ny ti c th chm n mc vi cu. Gia nhng th khc ngi ta cng
c th kim chng l thuyt tng i ca Einstein bng cch, t c
th dn ra mt d on: Mt tri lm cong nh sng ca cc ngi sao nh


406
th no. Cc nh thin vn hc c th khim tra khng nh ca l thuyt
vo dp nht thc ngy 29-5-1919.
209
C th gii mng Einstein, khi tin
on ho ra rt chnh xc. Nhng s di chuyn ca cc v sao xy ra theo
cc quy tc n gin hn mt cch khng th so snh ni vi chuyn ng
lch s ca x hi bao gm hng trm triu ngi. Nh khoa hc x hi s
biu l tnh kiu ngo tr tu khng th chp nhn c, nu ni v mnh
rng, da trn l thuyt khoa hc c kh nng ni trc: mt cuc cch
mng hay chin tranh n ra u v khi no.
C. T 1986, t 1987 nhng ngi bit k h thng x hi ch ngha t
bn trong cm thy cc du hiu tan r tng ln. Khng phi nhng kh
khn kinh t biu th s khng hong, bi v nn kinh t Soviet trong
tnh trng ti t hn th nhiu, th d khi cc i qun ca Hitler chp
nhong chim phn ty ca t nc. M tn hiu quan trng hn l s
chn ngn ngy cng tng vi ch c ca ngi dn, c bit ca gii u
t chnh tr-kinh t-qun s.
*

Khi chng ta tin n gn s kin v i ca s sp tng Berlin, m
sau ny theo quy c chung c coi l ngy bt u ca thi i lch s
mi, xut hin ri nhng qu trnh bo hiu s kt liu ca ch c:
cc cuc m phn v cng vic bu c quc hi Ba Lan gia nhng ngi
ang nm quyn v phe i lp, ri n cc cuc m phn bn trn
Hungary.
Tuy nhin nhn t quan im ca s sp ln th ci xy ra Hungary
hay Ba Lan khng phi l quan trng nht, tuy tt nhin cng ng vai
tr trong vic nghin nt h thng. Chui s kin quyt nh l ci xy ra
Lin X. Mc d nhng ci cch c a ra trong na sau ca cc nm
1980 khng t c ci m Gorbachev, ngi ch huy nhng thay i,
hi vng, khng dn n s i mi ca ch ngha x hi, n s mnh
ln ca Lin X, nh hng ca chng vn t ra c ngha lch s. Bu
khng kh tr nn t do hn, h thng mm i, v cng vi n xy
ra bc ngot c bn trong chnh sch i ngoi v trong hc thuyt qun
s Soviet. Trc y ngi ta iu ng cc xe tng Soviet n
Hungary, Czechslovakia, thm ch n c Afganistan na. Ngay c vi nm
trc s sp cui cng ca ch c v l, h s khng c kh nng
lm vic ny mt ln na, khng bn ngoi cc ng bin gii ca h,
cng chng bn trong chng. y l linh cm, ch khng phi l d
on chnh xc, c c s khoa hc v s sp . c ci nhn thy trc
loi nh vy tt nhin cn n s hiu bit cn k h thng, bi v thiu n

*
c ngi nh n li ca Lenin (1974 [1920]): c cch mng l khng , rng
qun chng b bc lt nhn ra l h khng th tip tc sng nh c, v i hi s thay i;
c cch mng cng cn l, nhng k bc lt khng c kh nng sng v lnh o theo
kiu c.


407
th khng th nh gi c ngha ca nhng quan st khc nhau, th
nhng cng cn n liu lng trc gic ln. Ti cng lit k bn thn mnh
vo gia nhng ngi, phng on, rng chng ta i, thm ch lao v
pha khng hong.
V mt ln na khng. Trong khi chng ti cm thy tc ca cc
s kin, thc ra chng ai c kh nng thy trc s tng tc t ngt ca
chng. V sau nhn li th d l thng minh, v ngay c bng m hnh
ton hc cng c th m t c. Ci gi l l thuyt hn n m t cc h
thng phc tp, m vi nhng tham s nht nh chng chy trn qu o
t-nhiu u n, nhng s thay i tng i nh ca mt s t tham s, v
h thng t nhin sp . iu ny xy ra.
Tt c mi ngi ch c th on m. C l c cc chuyn gia v ch
ngha cng sn, nhng ngi vi cc bi vit ca mnh, vi nhng li ni
ca mnh, c kh nng chng minh: h d on trc s sp chnh
xc n thng. iu ny chng chng minh c g c lin quan n
chuyn, liu mt s kin n nht, cha bao gi thy trong lch s nh vy
c th c d on khi no v chnh xc n u. Tm li trong cc tr
chi x s c xc sut mt phn triu cng thng hay c trng s c c.
S tng tc ca cc s kin ti khng xu h th nhn cng vt
xa cc gic m to bo nht ca ti.


Nhng quyt nh trong vn ca Business School v trn ni Gellrt

Ti c gng chun b v mt tr tu cho vic, rng nhng thay i su sc
c th din ra. Ti kim cc sch ni v nhng kinh nghim ban u ca cc
nn dn ch th ch cho cc ch c ti qun s M-Latin. Ti li cm
trn tay cc sch gio khoa kinh t hc v m, n li nhng hiu bit ca
mnh. Ti ni chuyn vi cc nh s hc v hi h: s tan r v sp ca
cc ch ln xy ra nh th no.
*

Nhiu ln ti trao i v nhng kh nng thay i trit vi bn
gio s Harvard ca ti, Jeffrey Sachs. ng v v ng, Sonia gc Czech l
cc bn tt ca chng ti. Khi chng ti n Boston h gip trong
vic ho nhp, thch nghi, h a chng ti thm th Boston. Sachs c
ting ln, khi da trn nhng li khuyn ca ng ngi ta ch ng c
lm pht phi m Bolivia. C th Lech Waesa v cc c vn kinh t ca
ng nh n vic ny, khi Cng on on kt, khi vn b ch
cng sn truy n, mi ng lm c vn kinh t. Khong thi gian ny

*
Ti nh mt cuc ni chuyn, khi vo khong 1987 trong mt hi bn b, trc mt hai
nh s hc ni ting Hungary ti nu ra cu hi ny. H ngc nhin nhn ti. Mc d h
l nhng ngi hot ng chnh tr tch cc, h khng suy ngm v s tng t ny.


408
Sachs bt u hng hi quan tm n ng u, cn ti th n n nh kinh
t v m. Nh th c ci chng ti ni chuyn.
Quan trng hn s chun b chuyn mn l vic cn nhc: ti hy c
thi nh th no, nu xy ra bc ngot chnh tr. Cui chng 7 ti
vit v vic sau 1956 ti t ra cho mnh chin lc sng nh th no.
n gn 1989 ti c th c quyn ni: tr nhng bt nht khng qu quan
trng, ti hnh ng theo nh khi ti nh ra cho mnh. By gi tuy
vy bt u mt thi i mi.
Cho n y ti sng di ch chnh tr, m ti chng i, vi tr
tu duy l, c trn c s o c ln tnh cm. Nhng by gi c hi vng,
rng nn dn ch s ra i, mt trt t chnh tr v kinh t, m ti cho l c
th chp nhn c. Nh th c l do xc ng v c tnh thi s cn
nhc, chin lc sng tng lai ca ti nn nh th no. Ti c tin hnh
sa i qu o ng k no hay khng?
Ti khng thch ng bin. Nu ti buc phi phn ng m khng c
chun b, ln u khng lun thnh cng a ra ngay quyt nh tt. Nhng
ti c kh nng cn nhc trc xa, c th xut hin cc tnh hung no, v
ti thch vch ra trc cho mnh nhng tiu chun chung ca s la chn,
trn c s ti c th ra cc quyt nh c th.
Vi Zsuzsa mt trong nhng ni do chi yu mn ca chng ti
Cambridge l cng vin ca Harvard Business School nm b bn kia
sng. u xun nm 1989 do chi chng ti nu i nu li nhng tnh
th kh x ny. n t Budapest nhng tin tc lm xo ng cuc sng
trong nc v c cuc sng ca chng ti na. Ngy 22 thng Ba: hnh
thnh Bn trn i lp. Ngy 10 thng Su: tho thun vi ng Cng
Nhn X hi Ch ngha Hungary v bt u cc cuc m phn ba bn,
trong ng ang cm quyn, phe i lp chnh tr v cc i din ca cc
t chc phi chnh ph vi t cch bn th ba tham gia. Ri s kin xc
ng nht, m khi chng ti ch thy thong qua trn mn hnh TV M,
16 thng Su: l an tng li Nagy Imre v cc lit s bn ng, trong c
Gimes Mikls vn tip tc sng trong nhng k c ca ti.
Kt thc nm hc chng ti v nc. By gi cc tin tc quan trng p
ln chng ti hu nh hng ngy. Ti ch nhc n mt ci. Ngy 1 thng
Tm: chnh ph Hungary tho ng bin gii b ng pha Ty. Hng
lot ngi ng c bt u dn qua bin gii Hungary-o, nhng
ngi trc y khng th bc qua bin gii Ty c chnh nc h,
v mun n phng Ty qua ng Hungary. H dn vo nc
chng ta ngy cng ng, nhiu ngi ng li y, ch yu
Budapest, hng tun, khi cui cng chnh ph Hungary i n quyt nh
ln: m bc mn st, v cho nhng ngi ng c i qua.
Ti Budapest sn ni Gellrt l mt trong nhng ni do chi a
chung ca chng ti. Chng ti phi i mt vi nhng th lng nan


409
tnh cm v o c kh khn - v chng mun hn cn c ni ti nhiu
ln. Ti y, trong mt cuc do chi chng ti t n, rng cc quyt nh
quan trng nht c din t chung trong chng ti, m vi t cch
ngi ng vai tr x hi tch cc tt nhin trc ht lin quan n ti.
Quyt nh quan trng nht: ti khng tin hnh thay i cn bn qu
o. Trong la chn chnh tr gia hay nh nghin cu khoa hc cho n
y, sut 32 nm qua ti chn vai sau, v ti vn tip tc gi nguyn
trong tng lai na.
Nm 1956 ti on tuyt vi ng cng sn, v sut 32 nm ti
khng tham gia bt c phong tro no. Ti tip tc gi vng vic ny. Ti
chng gia nhp bt c ng no ang c thnh lp by gi, ti cng
chng tham gia phong tro no c.
Quan nim chnh sch kinh t ca ti, cc l tng chnh tr ca ti,
thang gi tr ca ti, th gii quan ca ti chn mi, thnh thc. Ti
khng c l do thay i chng; ti mun trung thnh vi lp trng n
nay ca mnh.
S tip tc con ng trc y trc ht l do cc nguyn tc sai
khin, ch khng phi do loi tnh ng ngnh no , do s bt lc vi
thay i. Trc y ti cng vit v vic ny, nhng by gi, khi ni v
cc quyt nh ca ti trong thi k bc ngot i i, ti phi lp li, bi
v y l mt trong nhng t tng ch o ca i ti: trong cc phn x
ring ca mnh, ti hnh thnh kin d v chnh mnh, d v nhng ngi
khc, th tnh nht qun, tnh trc sau nh mt c gi tr ring ca n. C
th xy ra tnh th, khi nhng ngi vt qua c th thch o c cao nht
cng cm thy, cn phi thay i kin ca h v nhng vn c bn ca
cuc sng, thay i thang gi tr ca h. Th nhng ti kinh tm, khi nhng
ngi thay i xonh xoch th gii quan ca h mt cch d dng do say
m quyn lc hay tin.
Bc ngot i hi mt s thay i quan trng duy nht, rng thay cho
h thng mt ng chng ta ang hng ti mt nn dn ch ngh vin da
trn h thng a ng v trn cc cuc bu c t do: ti cn phi ci m,
bng nhng kin ngh ca mnh ti hy gip t nc ng dy v mt kinh
t v chuyn i theo hng nn kinh t th trng. Cho n y ti ch
tp trung vo cng vic khoa hc thc chng. K t nay tr i, cch tip cn
chun tc, s cn nhc cc nhim v chnh sch kinh t cng hy nhn c
phn xng ng.


Con ng c hon thnh th no?

u thng tm 1989 ti nhn c li mi: hy ni nhng suy ngh ca ti
v cc nhim v kinh t ti y ca t nc. Phng hi tho ln ca


410
Kopint (Vin Nghin cu Th trng v C hi) cht nch ngi nghe bui
thuyt trnh. Trong cc hng ca nhng ngi nghe c nhiu lnh o v
chuyn gia kinh t ca cc ng v cc phong tro ang hnh thnh khi
hay hot ng mt thi gian, cc t chc to thnh phe i lp ca ch
hin hnh, v nhiu nh nghin cu khoa hc, trong s h kh nhiu
ngi c nhng chc v chnh tr cao sau ny.
Ti suy ngm v ti ca bui trnh by t nhiu thng nay ri. Ti
c th theo di, trong gii cc chuyn gia v cc ng ang hnh thnh by
gi hnh thnh nhng d nh g, h a vo cng lnh ca h nhng
tng kinh t nh th no.
Ti chun b k lng cho bui ni chuyn. Tuy th ti i trong
tnh trng tm l cc k cng thng, hi hp, mc d iu ny khng tot
ra t ti trong bui hp mt v khng th nghe c t ging ca ti.
Trong s nhng ngi nghe c nhiu ngi, trong nhng ngy ny chy
t cuc ni chuyn ny sang cuc n, v i vi h bui ni ca ti c th
suy on l mt trong nhiu cuc . Ngc vi iu ny ti li tri qua n
nh mt s kin c bit. Ba mi ba nm trc, h 1956 vi t cch mt
nh ci cch tr ti trnh by cc kin ngh ton din ca ti Vin Khoa
hc Kinh t. Vi tun sau do s u thc ca cc cng s thn cn nht ca
Nagy Imre ti chun b cng lnh kinh t chng bao gi c hon
thnh, chng bao gi c trnh by ca chnh ph cch mng trc quc
hi. K t ti khng a ra kin ngh cng lnh ton din. Trong s
nghip c nhn ca ti cuc thuyt trnh ny m ra mt giai on mi, cn
ti th tri qua giy pht y vi s chn ng ni tm su sc.
Tip theo bi trnh by ca ti ko di mt gi l tranh lun si ni,
c nhng pht biu tn thnh v tranh lun, cc cu hi v cu tr li.
Hai ngy sau ti b co rt au kinh khng, phn di lng. Ti b cn
bnh, m Hungary ngi ta thng gi l lumbg au lng. Thut
ng c trng hn: ngi ta gi l Hexenschuss, l pht bn ph
thu. Lc nh vy bnh nhn cm thy, ngay c mt milimet cng chng
th di chuyn. Ti kh nhc lt n ging v k t y ti gn mi
tun, buc phi nm. H xc nh, rng mt dy thn kinh b kp vo gia
cc t sng ca ti, v ci ny gy ra s au n kinh khng, mun hn
cng ch du dn. Ti nhn c nhiu loi iu tr: tim, cc thuc
mnh, mun hn th dc cha bnh v bi gip lm nh bt s co rt.
Nhy trc thi gian ti nhc n: nm 1990 ti tm gio s John Sarro
New York, ng - ng hi ngoi tro lu chnh ca cc nh thp khp hc
(trong ngnh cng c tro lu chnh!) pht trin mt l thuyt v,
cng thng tm l, trng thi stress c th dn th no n cc cn co rt v
nhng bt thng khc ca cc c quan vn ng. Ti nhn c li
khuyn hu ch t ng trnh nhng vn tng t. Vi t cch lang
bm t cha bnh, ti c th khng nh: vi ti chc chn iu ny li xy


411
ra vo ma h 1989. Ti mc bnh theo ng ngha en ca t bi s tri
qua cm gic trch nhim to ln, rng by gi ti c kh nng trn c s
s sai khin bn trong ti cm thy: mnh phi ng gp cho chng trnh
vc t nc dy. Nu l do khc khng phn i, th hu nh ch mnh kinh
nghim ny cng l l do xc ng chng li vic m nhim vai tr chnh
tr gia. Ci g s xy ra, nu mi ln th vai quan trng lm cho mt chnh
tr gia b m?
Ngay khi s au tr nn c th chu c hn mt cht, ti mun bt
tay vo cng vic. u tin ti nh vit mt bi bo v cuc thuyt trnh,
nhng ngay khi ti bt tay vo din t, nhanh chng t ra l: t n khng
phi s l bi bo, m l mt cun sch. Tt c cc tiu lun v sch ca
mnh ti u t tay vit, trc kia th dng my ch, mun hn dng my
tnh. By gi ti khng c s la chn, i vi ti theo cch rt l, ti phi
c chnh t vn bn. Cc cng s ca ti thc hin ci nhim v kh nhc,
rng t cc t ng c chnh t trn ging tr thnh vn bn vit sn
sng a vo nh in. Cng vic ko di hng tun.
L cm gic lm m lng khi ti ngh li nhng c ch y yu thng
v sn sng gip , m khi bao quanh ti. Bn bc s qu mn ca ti,
dr. Blint Gza nhiu ln n ging bnh ca ti, v ch thn chm sc
cho ti. Khi ti bt u bnh phc, bn chng ti nh th dc cha bnh,
Draskczy Eszter bt u cng vic. Nu v ti c vic phi i, v ti lc
u ca trn m - vn khng th mt mnh m khng c ngi theo di,
ch du ti, Dicker Mariann hay ngi bn no y ca chng ti lun
sn sng gip . Nhng ngi thm ln lt n, v khi bn tho tin trin,
ti a cho nhiu ngi xin kin. Cc nh kinh t hc ca nhm chnh
tr ny nhm chnh tr kia cng n hi kin. Cc nh bo xut hin. Ti
nh, khi Bossnyi Kati chng th no qun, ngi ti thy ln u, vi s t
nhin thoi mi c th gh ngi ln cnh ging ti, hng microfon v
pha ti, v lm mt phng vn di vi ti.
Cui tun th su trn ging, ngy 11 thng Mi th xong Con
ng. chng bao gi ti c mt bin tp vin cng ngh v c lng
tm nh vy, nh Ernyi gnes, ngi chm sc cun sch, v t c
l s k diu thc s gia hon cnh by gi! -, n gia thng 11
c th mua c cc hiu sch.


Nhng phn ng u tin

Hu nh my ngy sau khi xut bn xut hin cc bi vit v cun sch
trong bo ch, trong cc nht bo v tun bo, trong cc tp ch Hungary.
Tams Gspr Mikls vit bi ca ngi nh vi u : qu bom-Kornai.
ng, tuy c tranh lun theo nhiu hng bng li v bng vn vit v


412
x l khng hong kinh t v v s thay i tng lai, Con ng n
tung vo cuc tranh lun nh mt qu bom thc s.
Mt bc s iu tr ca ti, trong nhng pht giy gia s ln trn lng
ti v tim ng nhn xt: By gi ngay c t vi cng thy Kornai chy
ra. Trong vi tun c t nht 50 bi vit xut hin gn vi cun sch ca
ti. Nghe thy loi m thanh. Nhiu ngi tn thnh mt cch rt nhit
tnh. Nhng ngi khc a ra quan im mt mt, mt khc. Th nhng
cng c kin chng i gay gt cc kin ngh ca ti. Cc kin phn bc
a phn c lp lun, trnh by dng c vn ho, nhng cng c bi vit
th bo, c ging ch trch c nhn na. y ti li i mt vi ci k
thut tranh lun cng khng phi ch trong mt bi vit, m mt chng
trc c ni n: Hy li ni dung ca i tc tranh lun ra, hy vn
mt nht nhng im quan trng, hy bt n khi cc mi quan h - v
sau hy tranh lun vi ci khng nh ny!
Cun sch tr thnh bestseller trong nhng thng y, h cng in li
nhiu ln. Vi nh cao thc s tranh lun ko di khong ba thng. Sau
lng dn i. Bo ch v cng lun a ra cc ti tranh lun khc.
L ra ti phi quay li M vo u nm hc, vo thng Chn, nhng
v ti m nn khng th. Chng ti ch sang Cambridge vo cui nm theo
lch, v chng ti theo di t xa s lng xung ca tranh lun. Gia
chng vn bn ting Anh ca cun sch hon thnh.
Cun sch ting Anh c u khc: Con ng n mt Nn kinh t
T do. Chuyn dch t mt H thng X hi Ch ngha: Th d ca
Hungary (The Road to a Free Economy. Shifting from a Socialist System:
The Example of Hungary). u chnh gi nh n u ca cun sch
kinh in ca Hayek Con ng n Ch Nng n (The Road to
Serfdom) trong tr nh ca bn c. u ca ln xut bn M v li
ni u ca n lu bn c, rng cc kin ngh c th ca cun sch
tuy dnh cho nc Hungary, nhng tc gi c gng, c th rt ra nhng
bi hc chung lin quan n s chuyn i kinh t ca cc nc khc t
nhng thng ip ca cun sch. Sau ln xut bn ting Anh ln lt tip
theo cc th ting khc. Theo th t thi gian xut bn: ting Nga (xut bn
ba ln, ba nh xut bn khc nhau), Czech, Slovak, Php, , Ty Ban
Nha, Ba Lan, Ukrain, Estoni, Serbi, Tamil, Singalez (hai th ting sau c
dng Sri Lanca), Trung Hoa (u tin Cng ho Nhn dn Trung Hoa,
ri mt nh xut bn khc i Loan) v cui cng ting Vit Nam.
*

Cun sch gy ra ting vang ln v nhanh mi ni n xut hin.
Cc t bo ln ca th gii cng vit v n, t New York Times n Le

*
Nh th tng cng sch c xut bn bng 17 th ting. Theo hiu bit ca ti trong s
cc cng trnh khoa hc x hi do tc gi Hungary vit ngi ta dch cng trnh ny ra
nhiu ting nc ngoi nht.


413
Mond, t Neue Zricher Zeitung n Financial Times.
210
S n nhn
nc ngoi cng b chia r, ht nh Hungary; t ca ngi nhit thnh, qua
lp trng na khen ngi, na d dt, n phn n bc b, c th thy mi
loi trong s . Ch yu n khng lm va lng nhng ngi mun thy
trong khu vc x hi ch ngha trc kia mt h thng khng cng sn ch
ngha nhng cng khng t bn ch ngha thay cho ch ngha t bn.
Cho mc ch ca ln xut bn ting Anh ti sa i vn bn gc
ting Hungary. Ti chm vo vi sa i v b sung, ch n nhng
kin nhn c cho cun ting Hungary. Nhng thay i cng c ti
cng b trong Kzgazdasgi Szemle.
211
Tt c cc ln xut bn tip theo
bng ting nc ngoi u da vo ln xut bn ting Anh.
Khi ti trnh by nhiu bi ging lin quan mt thit vi Con
ng, trnh by ni dung ca n chi tit hn im ny im n, tnh c
c th b sung, v cc bi vit ny ti cng cng b trong cc tp ch.
Nm 1990 ngi ta mi ti tham gia thuyt trnh hng nm c t
chc H Lan tn vinh Jan Tinbergen. Ti c may mn, rng mt ln
na ti c th nhn thy gio s Tinbergen thn th mt mi, nhng vn
lun trong trng thi tinh thn minh mn, mt trong nhng ngi u s
nghip ca ti lc ban u. Ti li dng khung kh bi ging, trnh by
nhng quan im ca ti v cc nguyn tc t nhn ho.
212

Hi Kinh t hc M dnh cho ti vinh d ln, mi ti trnh by mt
bi thuyt trnh chnh ca hi ngh nm 1992, bi ging Ely Lecture. y
ti ni v vai tr ca nh nc trong thi gian chuyn i hu x hi ch
ngha.
213
Trong bi trnh by ny vang ln cu ni, m v n t y ti b
tn cng nhiu, th nhng ti vn cho l xc ng: h thng x hi ch
ngha to ra nh nc phc li b non.
Stockholm ngi ta t chc hi ngh hng nm tn vinh nh kinh
t hc ln ca Thu in, Gunnar Myrdal. Ngi ta mi ti n Myrdal
Lecture 1992. Ti ni v tht cht k lut ti chnh v v cng ho rng
buc ngn sch.
214

Khi di y ti bn v ni dung ca Con ng, th ti k c ni
dung ca cc bi ging ny. V th ti m ti a nm 1992 trong u
ca chng nh nm kt thc.
Tip theo ti tm tt ngn gn cc kin ngh quan trng nht ca cun
sch v ca cc bi ging gn vi n, chua thm vi phn ng ngay sau khi
cun sch xut hin.


Gi v th l ri!

Cun Con ng ph phn gay gt nhng tng v l [nh vng st lm
bng g] ny sinh lin quan n cc quan h s hu giai on cui ca


414
ch ngha x hi ci cch. Hy c th trng vn m khng c vn t nhn;
mt doanh nghip nh nc tr thnh c ng ca mt doanh nghip nh
nc khc bng s hu cho, v ngc li; hy c cc holding do cc
quan chc quan liu ca nh nc lnh o, cc cng ti m ny ng x c
nh l cc ch s hu; hy c s t qun x nghip nh ca nhng ngi
Nam T, v v.v. Cun sch ni nng khng t ch c: gi b th
l ri. Chng ta th loi gi b ri. No l doanh nghip nh nc
gi b hot ng nh doanh nghip ti a ho li nhun. Chnh sch cng
nghip ci t c cu quan liu gi b cnh tranh. U ban vt gi nh nc
gi b vic nh gi th trng. By gi li c thm cng ti c phn gi to,
th trng vn gi to v s giao dich chng khon gi to. Theo quan im
ca ti, y ch l loi Wall Street hng m m thi! y khng phi l
ngn hng tht s, cng ti c phn tht s, s giao dch chng khon tht
s. y ch l tr chi Capitaly c bit m thi. c bit, bi v khng
phi tr con chi bng tin gi, m l cc quan chc trng thnh chi
bng tin ca nh nc.
215

y l li ph phn, m cc nh kinh t hc Hungary x xo,
nhng ngi, hp tc cht ch vi nhng ngi c hc thc, c xu hng
thay i nht ca gii u t kinh t v ng, l bc tin su o trong ci
cch li nn kinh t x hi ch ngha. Nhng ngi tham gia tch cc,
nhng ngi t chc v ng thi l cc nh t tng chnh - ca qu
trnh ny. Trong mt chng trc ti ni chi tit v, ti nh gi hot
ng ca h th no, v nhm ny quan h vi s nghip cng trnh ca ti
ra sao. By gi sau 15 nm c li ting vang khi ca Con ng ti c
th khng nh: cc nh kinh t hc ci cch hng u bc b mt cch
dt khot nht cc kin ngh ca ti - mt vi trong s h vi ging iu ch
trch c nhn th bo khng xng vi tranh lun tr thc.
Szegvri Ivn vit nh sau: cun sch ca Kornai n nay gy ra
s sng st, c cm mnh v nhng ri lon tiu ho tr thc trong gii cc
nh kinh t hc trong nc. S ri lon trc ht l do Kornai t du
hi nghi ng nhiu tin ca kinh t hc ci cch Hungary. iu ny nhn
ngc li v lin quan n tng lai th cc k khng thun li. Bi v, nhn
ngc li, n buc ta phi i mt vi thi ci cch qu thoi mi v mt
tr tu, rng chn l, tc l ni dung ca ci cch tht s l bit trc, v ci
ny b ph hoi ch bi chnh tr, qun l nh nc, cng nh cc lc
lng bn trong v bn ngoi ca ci cch
216
Semjn Andrs nhn
thy hin tng tm l x hi trong phn ng dn d: s quy gin ca s bt
ho nhn thc ca nh kinh t hc-x hi. Cun sch ca Kornai Semjn
vit tuyn b, rng vua trn trung, rng chng ta v ch i ho trang cho
s hu nh nc, i khoc ln n bt c loi qun o l k no, n cng s


415
chng ng x nh s hu t nhn. Nh th vic chng ta qun pg
*
i l
khng , nhng ngy nay nhiu thnh qu ca t duy kinh t-ci cch
ca chng ta c hnh thnh phn li vi ci ny cng ho ra l chng khc
g b tha, m chng ta phi gii thot khi cng nhanh cng tt!
217

Nu ti mun xp th t cc thng ip c cng b trong cun sch,
th ci ti nh gi l quan trng nht l: n lc t b s v vu ch
ngha x hi. Khng c con ng th ba. Vn bn ting Hungary a ra
lp trng ny vi s dt khot hon ton. Trong bn ting Anh ti
mun cho thng ip s nhn mnh thm na vi s din t u . Ti
ch dng qun t xc nh (The) ch khng phi qun t khng xc nh
(A) trong u cun sch: The (ch khng phi A) RoadNgay vi t
u tin ti mun lm r: theo ti khng c con ng th ba. Khi cc
nc ny on tuyt vi h thng x hi ch ngha, h phi bc ln con
ng, dn ti h thng t bn ch ngha.
**

Mt thi gian ch hu nh khng cn trn chng trnh ngh s.
Thc ra o tng v con ng th ba l khng th tiu dit c, v
chnh by gi ngy ca n li rng ln. Ch ngha t bn khng th trnh
khi y ry bt cng, y ry s vi phm phm gi con ngi. Chnh khi
c nhng tai ho kinh t, con ngi cng bc tc vi cc quan h hin tn.
a s ngi dn khng mun tr li h thng c, th nhng vi thin cm
nhiu ngi hng v cc tng cng bc b h thng mi. Trong ng
ln xn cc tng xut hin tt c cc bin th quen bit t lu: t tng
lng mn nhn dn chng ch ngha t bn, s chng i nh bank sc
mi nazi, xi by chng li bn ti phit v t bn diu hu, hay o tng
cnh t mi qu s ho cc doanh nghip a quc gia v ton cu ho. C
loi lp trng, cn ph phn khng phi v ni dung kinh t ca n, m v
s phn tch m h v ri lon khi nim ca n. y l tnh hnh vi
nhng kin ngh dn ch x hi n ho, m thc ra khng i xa hn vic ci
cch m du quan h gia nh nc v nn kinh t- nhng nghe c v hay
hn, nu ngi ta cng gi n l con ng th ba.
Vi con mt hm nay ti vn coi l mt gi tr quan trng ca Con
ng, rng trong mt giy pht lch s, khi t duy kinh t ng u y

*
Ging gii cho cc th h tr hn: pg = pg l tn gi tt mn chnh tr kinh t hc x
hi ch ngha trc y ngi ta dy chnh thc.
**
Nm 1991 ti c phn c bit vinh d: ngi ta mi ti trnh by bi ging Tanner
Lecture ti Stanford. Nhng thuyt trnh vin trc y ca Tanner Lecture c Raymond
Aron, Kenneth Arrow, Saul Bellow, Josif Brodskij, Michael Foucault, Jrgen Haberman,
Vclav Havel, Robert Nozick, Karl Popper, John Rawls, Robert Rorty v Helmut Schmidt.
Suy ngh li ch ngha x hi th trng (Market Socialism Revisited) l u ca bi
thuyt trnh ca ti. y ti c th trnh by chi tit hn ci, m cc bi vit trc ca
ti v cun Con ng ch c th bn ti ngn gn: nhng nhn t x hi v chnh tr no
ngn cn vic, o tng l thuyt ca Oscar Lange c th tr thnh hin thc.


416
ry nhng khi nim v tng b vy bn, m h, n c ni ln s tht
bng cc t n gin, r rng v n ngha. Hy gi a tr bng chnh tn
ca n! Ngy nay cng l i hi c tnh thi s.


V s pht trin lnh mnh ca khu vc t nhn

Cun sch coi s thay i cc quan h s hu l nhim v quan trng nht
ca chuyn i h thng kinh t. Ti theo dng t duy c trnh by trong
H thng X hi Ch ngha, m n ch ra rng, cc quan h s hu ngha l
tng su hn, quyt nh hn ca h thng no , so vi cc hnh thc iu
phi (th d t trng tng i ca c ch th trng hay iu tit quan liu).
Phi thit lp khng phi nn kinh t th trng x hi ch ngha, cng
chng h phi l nn kinh t th trng khng c b ng (lc iu ny
ang l mt thnh hnh), m ng l c b ng: nn kinh t th trng t
bn ch ngha, trong s hu t nhn c vai tr thng tr.
Ti ch ny ti mun di quan im c trnh by trong cun sch ca
ti sang ch khc trn mt bng tranh lun quc t. Cc nh kinh t hc
kin ngh hai la chn kh d. Mt chin lc, m u tin c Con ng
kin ngh, ng h s pht trin hu c ca khu vc t nhn. Quan trng
nht l d b cc ro cn cht cao ngt ngng trc vic kinh doanh t
nhn, l s t do ho tham gia sn xut. Phi ng vin, ngoi ra thm ch
nh nc phi gip s hnh thnh cc doanh nghip t nhn mi. Khng
c php bn r quyn ti sn ca doanh nghip nh nc, m phi bn
vi gi t t. Cn phi trnh chia chc [cho] khng ti sn nh nc. Nu
doanh nghip nh nc khng c kh nng sng, th phi thanh l. Phi b
sung cho tt c nhng th ny bng cng ho rng buc ngn sch.
S thay i cc quan h s hu theo nh trn khng th xy ra vi nhp
t, m ch t t. V th trong cc tranh lun phng Ty ngi ta gi
chin lc ny l chin lc t t.
Kin ngh knh ch nhn mnh n vic xo b s hu nh nc cng
nhanh cng tt. y l chin lc t nhn ho tng tc. Bi v vic bn cc
doanh nghip nh nc c khng th tin hnh c trong thi gian ngn,
khng cn phi tm ngi mua. Phi chia ti sn nh nc, dng cc phiu
chng nhn (cupon hay voucher) cho dn chng; mi cng dn u c phn
tha k ca mnh theo t l ti sn nh nc phn cho mnh. Phiu chng
ch - vi s mi gii ca cc qu u t c th c i thnh c phn
ca cc doanh nghip thuc s hu nh nc trc kia. Nhng ngi tuyn
truyn chin lc ny, tt nhin khng phn i s hnh thnh cc doanh
nghip t nhn mi, th nhng h khng tp trung s ch ca i sng
chnh tr, ca ngnh kinh t hc v ca b my nh nc vo vic ny, m
tp trung vo t nhn ho theo cupon. Con ng chng li kch lit k


417
hoch chia chc cho khng ny. Theo nh gi ca ti, y l mt tng
qui g. N lm cho ngi ta lin tng n cnh, hnh nh cha ca tt c
chng ta l nh nc t ngt cht i, v chng ta, nhng a con m ci,
chia u nhau ca tha t im mu cht khng phi l chia chc, m l
chuyn quyn s hu sang cho ngi ch thc s gii hn.
218

V nhp t nhn ho ti c th bit c kin ca hai nh kinh
t hc ln v i vi d lun rng hn c l l cc bc hc ni ting nht
ngi M, Milton Friedman v Paul Samuelson.
*
Milton Friedman nu
kin ca mnh trong th. ng ni v s nghip cng trnh ca ti vi ging
rt khen ngi, v ng vi nhiu kin ngh ca cun sch. Nhng ng
khng tn thnh quan im t t ca ti lin quan n t nhn ho.
**
V
kha cnh ny, ti cho rng, ngi Kornai khng tht trit . Cn n liu
php sc. Xt cc chi tit, trong khi ti ng vi ng ch, khng ng
mong mi i bn ti sn nh nc vi gi bn tng bn tho cho nhng
ngi nc ngoi, ti khng ng vi ng lin quan n nhp chm
ca t nhn ho cc doanh nghip hin nay do nh nc ch o.
Trong tr li ca mnh ti lp lun gi lp trng ca ti, khng ch
v nhp t nhn ho, m c lin quan n cc vn khc na, ri ti b
sung thm nh sau: s bt ng quan im ca chng ta c nguyn
nhn chung, v y l khong cch n ci vng, m chng ta tranh lun.
Ti nhn vo vng ny t bn trong, t Budapest, Varsawa v Praha, v ti
cm thy, rng cn phi tnh n im xut pht mt cch thc tin. Trong
lc ti cng nhn, ai y, nhn vo cc nc ny t xa hn nhiu, ngi
y c th thy cc vn quan trng, m nhng ngi gn qu su vo tnh
hnh a phng khng ti. V th ti cm n nhng nhn xt ph phn
ca ngi v chc chn ti s cn nhc k li chng?.
219

Samuelson u tin thng bo nhn xt ca ng bng li, trong cuc tr
chuyn gia ba n tra ti Faculty Club ca MIT, vi tun sau th ng vit
bi bo cho mt nht bo M.
***
Phn u ca bi bo cp n ci cch
Trung Quc, ri chuyn sang cun sch mi ca ti. Ti va thy bn dch
ting Anh ca cun sch [tc l Con ng] v ti nng nhit gii thiu.

*
Ngoi h cn c Kenneth Arrow, Martin Feldstein, Richard Musgrave v Jeffrey Sachs
gp cho bn dch th ca Con ng. V gii hn di nn ti khng c kh nng
cp n nhng kin ca h.
**
Friedman cn tch mnh khi ti trong mt vn na: ng kch lit phn i kin ngh,
rng trong thi k bc ngot nh nc hy c nh t gi hi oi. ng coi vic ny l
khng th dung ho c vi i hi ca quyn t do th trng. Ti khng th ly lp
trng ca ng lm ca mnh c. Cng vi nhng ngi khc ti tin, rng trong cc
nm v bo u tin cn n t gi hi oi c nh. Ci neo ny s gip s hnh thnh
cc t l mi v s n nh.
***
Ngay u ca bi bo cng cc k thun li: For Plan to Reform Socialism, listen to
Jnos Kornai. i loi c th dch th ny: Nu cc bn chun b ci cch ch ngha x
hi, hy nghe Kornai Jnos.


418
ng trnh by vi kin ngh ca cun sch, trong s gii thiu cc
xut nhm pht trin khu vc t nhn: Kornai khuyn mt cch nhn
mnh, rng dn c hy by t s knh trng x hi i vi khu vc t
nhn. S ghen t, v s ng nht ho nhng ngi kinh doanh chy theo
li nhun vi bn la o v nhng con c mp n tht d tn l phn tc
dng, l chng li sn xut. Hungary cn mt giai cp trung lu mi. [y
l nhn mnh ca Samuelson]. Napoleon khinh b ni v nc Anh nh
dn tc ca nhng tiu thng. Kornai khng phi l Napoleon.
220

Quay li hai loi chin lc to ra khu vc t nhn: n ng sau cc la
chn kh d cng l la chn gi tr. Nhng ngi ng h s pht trin hu
c cm thy s ti phn tng x hi, s t sn ho, s hnh thnh tng lp
trung lu mi, tng lp doanh nhn mi l c bit quan trng. Ngc li
nhng ngi ch trng chia chc cho khng th sng bi tc . Tc l
ci chng ti cho l bn cht tuyt i Klaus v Tka vit trong bi bo
ca h v H thng X hi Ch ngha -, v th chng ti chng th coi chin
lc duy nht no l c th thc hin c, m li khng c kh nng t
kt qu nhanh.
221

Trong cc cuc tranh lun chuyn mn phng Ty lc , din ra ti
cc t chc ti chnh quc t Washington, trong cc gii chnh tr v trong
cc b mn kinh t hc ca cc i hc hng u, lp trng ca nhng
ngi tng tc ginh phn thng. Vi ngi ngh ging nh ti, v
tn thnh chin lc t t, nhng bn trong chuyn nghnh phng Ty y
l lp trng thiu s. Cc c vn phng Ty, nhng ngi c nh
hng n chnh ph ca cc nc lin quan v cng vic chuyn i hu
x hi ch ngha, a phn gi t nhn ho nhanh chng.
Din tin thc ca cc s kin khc nhau tu tng nc. c nc,
ni t l phn ti sn nh nc b chia chc cho khng l cao, c nc ni t
l l thp hay hu nh chng c g. Th d sc nt nht ca t nhn ho vi
nhp cng p l nc Nga. Chin lc ny gp phn ng k vo
qu trnh bt hnh, c tm quan trng lch s, hu nh khng th o ngc,
qu trnh dn n s tp trung t ngt ca phn b ca ci, n s thng
tr ca bn u s-oligarch.
Hungary cng c nhng ngi ng h ln ting v c nh hng
ca s chia chc. Ngay c trc quc hi ngi ta cng trnh kin
ngh v vn ny. Tu chung tuy vy chin lc t nhn ho nhanh
khng c thc hin nc chng ta; din tin thc s ca cc s kin
gn hn nhiu vi ci, Con ng kin gh. Chng ai c th ni, rng
cun sch c vai tr ca n hay khng trong chuyn ny.


419
Ngy nay, sau mt thp k ri, i a s chuyn gia cho rng: nhng
ngi ng h lp trng t t ng.
*

Ni v nhng gii by v s hu ca Con ng, ti ng nhc n mt
li. Cc kin ngh ca ti khng n trnh s chy vo ca vn nc
ngoi, ch ra s hu ch ca u t trc tip nc ngoi. Tuy vy vic
ny khng nhn c s nhn mnh cn thit; ti khng thy trc,
rng y s l ng c quan trng nht ca nn kinh t Hungary, trong
ca khu vc t nhn mi, s ng vai tr then cht trong xut khu v pht
trin k thut.


Trch nhim v tin chung

Nu t l phn ca khu vc t nhn ch tng dn dn, ch khng tng nh
mt c nhy vt duy nht, th khu vc nh nc cng khng th chm dt
ngay tc khc. S hu nh nc v t nhn cn sng cnh nhau mt thi
gian di. Con ng by t, ti khng tin vo s hu nh nc n th no.
Ti phn i vic coi lnh o mt doanh nghip nh nc l nh doanh
nghip, v cng c hng quyn t ch v quyn t do kinh t ht nh
nh qun l, m cc ch s hu t nhn thc s c th quy trch nhim v
thnh tch. Ai qun l tin nh nc, ngi khng phi l doanh nhn.
Ti cng c bit s cc chng trnh mun chuyn quyn s hu cho
nhng ngi lao ng ca cc x nghip, trn thc tin l nh tro sang tay
n cho cc nh qun l.
Phi nhn vo mng vut ca cc lnh o doanh nghip nh nc ti
a ra i hi ny. Kinh nghim sau ny chng minh cho tnh xc ng
ca li ku gi. ng tic, rng ti th din t tng c bn ng n
ny mt cch vng v sang ngn ng ca cc quy ch thc tin. (Th d ti
kin ngh, rng quc hi hy thng qua cc ch tiu c bn i vi khu
vc nh nc). Nhng ngi, trong qu trnh ci cch x hi ch ngha
chin u sut n v quyn lc ln hn ca cc lnh o doanh nghip
nh nc, k ti ti vi li ch nho chm chc, rng ti mun phc hi
h thng ch th k hoch thi Stalin.
**


*
Jeffrey Sachs ban u ng vi ti, nhng mun hn ng ng vo hng ng
nhng ngi ng h tng tc. Ti nh n nhng cuc ni chuyn, m chng ti c
thuyt phc nhau, nhng khng thnh cng. Mun hn nhiu, nhn thy nhng din bin
Hungary, ng tha nhn, trong cc cuc tranh lun ny ti ng.
**
ng suy ngm, rng phn lin quan n cc doanh nghip nh nc ca cun sch ca
ti ch Hungary mi gy tm trng bc tc, bi v n tc ot mt nhng c n ca cc
lnh o doanh nghip nh nc, nhng c n tht kh khn mi ginh c trong qu
trnh ci cch. Trong hi m nc ngoi ca cun sch c nhiu loi ph phn, nhng
v vn ny th khng ng n.


420
ng tic, ni dung thc s ca nhng li cnh co ca Con ng
gp phi nhng ci tai ic. Nhiu s lm dng v tham nhng dnh cht
vo hot ng v t nhn ho cc doanh nghip nh nc c s lng thu
hp dn, nhng d sao vn ln ng k. S kim tra nh nc v chnh tr
khng cht, cc th tc t nhn ho khng minh bch, bo ch, x
hi dn s khng c kh nng theo di. Tt nhin, y khng l hin
tng ring ca Hungary, m n i km sut vic t nhn ho trong tt c
cc nc ca khu vc.
Thc ra cun sch ca ti mun hng s ch n mt vn tng
qut hn rt nhiu: cn phi kim tra mt cch cng khai bng cc th tc
dn ch vic s dng tin chung (tin cng, tin nh nc). Gim st cc
doanh nghip nh nc ch l mt trong nhng vn thnh phn tuy cc
k quan trng - ca n. Ti minh ho thng ip lin quan n cc khon
tin cng cng bng mt vn thi s. Ngi ta tranh lun, liu nc
Hungary c nn m nhim t chc Trin lm Th gii hay khng. Vic
ny theo k hoch s a ra trc quc hi; Ti kin ngh nh sau:
Cc c quan chnh ph, cc thnh vin u ban, cc u vin cc b,
nhng ngi chu trch nhim trnh k hoch, nhng ngi y hy a
ti sn c nhn ca h lm ti sn th chp: nh s hu t ca h, nh
ngh mt ca h, xe hi ca h, cc m ngh ca h. Gi tr ny hy l
ln, khng phi so vi cc khon u t d kin, bi v hin nhin ch c
th l phn rt nh ca s . Nhng hy bao gm phn ng k thnh qu
ca cng vic n nay ca nhng ngi trnh. Lut v trin lm th gii
nh mc thng hu hnh cho nhng ngi a ra kin ngh, nu trin lm
t kt qu d kin. Cng lut ny quy nh sung cng ngay tc khc v
trit ti sn th chp, nu trin lm tht bi v mt kinh t. Phi chun b
sn cc cn h tm, nhng ngi xut c th chuyn sang trong
trng hp tht bi. Ti ngh, bng cch s r i vi nhng ngi
chun b trnh, nu mt ngi dng tin ti ca mnh chu ri ro c ngha
l g.
222

Bi ni mu chm bim ny ca Con ng c trch dn nhiu ln
quc hi. Cui cng chnh ph khng m nhn t chc trin lm th
gii. Tuy nhin ti khng khng nh, rng chng ta n gn hn ci, m
th d lu : n s gnh chu trch nhim c nhn nht qun i vi
nhng ngi quyt nh vic s dng tin cng.


Phu thut n nh

Trong chng kinh t hc v m suy ngh li vi ci u hm nay ti
trnh by nhng tng ng v sai.


421
Ti cm thy c l, rng cun sch ca mnh ht sc bo v vic ngn
chn lm pht. S tng nhanh lm pht l mi him nguy thc s trong
khu vc hu x hi ch ngha, v nhiu nc c mc ngy cng
nguy him trong cc nm tip theo. Lm pht Hungary ngay trong giai
on trc bc ngot cng nhanh ln t nm ny qua nm khc,
223
v
trong nm vit Con ng ln n 17%.
*
Tng t i hi dt khot v
khi phc li cn bng ngn sch cng c l. Khi Con ng xut hin
khng c ng thun v cc vn ny. Nhiu ngi thin v quan
im, theo t l lm pht cao v thm ht ngn sch ln l s i cng t
nhin ca chuyn i, v khng th song cng khng ng ng ln chng
li chng. Tht cht k lut ti kho v tin t tuyt nhin khng phi l
yu cu hin nhin.
Mt gi thit ct yu ca xut cng lnh kinh t v m sai: s tin
on, rng sn xut s khng tht li. c chuyn gia, thy trc trong
thi gian ny, rng do nhng thay i c cu trong nc su sc, do s thu
hp cc th trng nc ngoi phng ng, do s t do ho nhp khu
tng phn, nn s cnh tranh do hng ho vo t nc ngoi s lm gim
cu i vi cc sn phm trong nc, lm cho cung cng bt u gim, iu
ny i cng vi gim cu thm na ci vng xoy cu-cung lm gim ln
nhau dn n suy thoi.
Con ng khuy ln mt cn bo ln bng vic - ngc vi s ci
bin t t ca cc quan h s hu n kin ngh vic thc hin nhanh n
nh v m v t do ho gi c i km. Ti kin ngh phu thut n nh
iu tr nn kinh t Hungary m yu. Ti bt u gii thiu bng nhn
xt v thut ng. Tn gi liu php sc ph bin trong nhng tranh lun
quc t. Theo kh nng, ti trnh thut ng ny, v hai l do. Nhng
ngi kin ngh chin lc ny l nhng ngi thc gic hnh ng nhanh
c trong t nhn ho, ln trong phc hi cn bng v m. Ngc li ti th
c quan im t t lin quan n cc quan h s hu, cn trong n nh
ho v m ti li cho cc quy nh nhanh v trit l ng. Chnh v th ti
cho l quan trng, rng ngay tn gi cng hm cha t n nh ho.
Nhng lin tng gh tm gn vi liu php sc l gii cho s phn i th
hai. Khi Hungary tiu thuyt ca OKesey ni ting, m u
ting Hungary ca n l Chim cu bay v t. Phim tuyt diu cng c
dng t tiu thuyt. Ngi ta p buc iu tr liu php sc ln nhn vt
chnh ngang tng, ni lon, do Jack Nicholson ng trong phim, v bng
cch tn ph anh v mt tinh thn. Tnh hu ch ca vic dng liu php
sc trong tm l tr liu cn l vn tranh ci - th nhng ngn y l chc
chn, rng bn thn s tng t gy ra nhng lin tng kinh hong. Ngoi

*
Chnh ph khng chp nhn kin ngh c nhn mnh ca cun sch. Lm pht tip
tc tng tc, v nm 1991 ch s gi tiu dng tng 35%.


422
ra cn nh lc hng. Khi n nh ho nn kinh t bn thn c sc chc
khng c tc dng cha bnh. ng hn c th coi l triu chng ph, m
c l ng phi chu ng, v cc tc ng cui cng thun li d kin.
Quay li nhng tranh lun nm 1989-1990, vi kin ngh gii phu n
nh Hungary ti hi b c lp; c chuyn ngnh kinh t ln cc lc lng
chnh tr c nh hng u khng chp nhn. Trong cc nc khc -
trc ht Ba Lan, Czech v Nga - ngi ta la chn gii php trit
ny. Trong hai nc u tin n c kt qu r rng, bc b ci, m mt
vi ngi ph phn Con ng khng nh, c th l, gii phu n nh
b phn quyt tht bi ngay t u.
*
Lin quan n nc Nga ngy nay cc
chuyn gia cng vn tranh lun trong nc v nc ngoi, liu s n
nh ho c tin hnh vi tc y kch tnh v ko theo nhiu hi sinh
c l cn thit hay l ra nn trnh, li hn hay hi hn i vi s pht
trin tng lai ca t nc.
Nh bn c c th thy, ti nghin cu li cun sch 1989 ca mnh
vi con mt t ph bnh. Trong vn ny ti cng khng n trnh xt li
quan im trc y ca mnh tuy nhin ti phi th nhn ti khng c
kh nng a ra lp trng dt khot. Sau 1989 trong nhiu nm Hungary
vn tip tc chnh sch kinh t c a chung ca ch ngha cng sn
gulys [xp tht b]. Cc chnh ph thay ln nhau, nhng mi chnh ph u
c tr hon vic khi phc cn bng v m, bi v n ko theo cc bin php
au n v khng c lng dn. Khong 1995 nhng nt dn tu ca
chnh sch kinh t cui cng cng a t nc n b vc thm ca
khng hong. (Chng tip s ni v vic ny). Khi c cc chnh tr
gia v cc nh kinh t hc th nhn: tt hn i chp nhn kin ngh ca
Con ng, v thc hin gi bin php cn thit khi phc li cn bng
v m. Nm 1990 hay 1991 cng au n, nhng c l nhng gnh
nng t hn ln u dn chng, so vi 5 nm sau. Hn na trong trng thi
phn ph u tin c l d hn khin dn chng chp nhn nhng hi
sinh nht thit i cng vi n nh ho, so vi sau ny, khi m cm gic v
mng ch ng trong nhiu ngi.
L ra th no, nu Cc cu hi i li thc tin [ xy ra] l l th
nhn t quan im phn tch lch s, th nhng rt cuc l khng th tr li
c. S tht l, thiu ch chnh tr cn thit cho phu thut n nh, v
tnh hnh kinh t ca t nc cha khng hong n mc, bn thn tai
ho buc phi thay i ch chnh tr.

*
Cm t phu thut n nh to c hi tt cho s chm bim bi nh ca nhng ngi
ph phn ti: phu thut thnh cng, bnh nhn qua i. Hay mt tiu lm khc: Tha
bc s trng by gi chng ta phu thut hay m [t thi]? t chuyn ci sang mt bn,
din tin ca nhiu nc chng minh mt cch r rng: tng tc n nh ho i cng vi
nhng thun li v bt li, v v th cn cn cui cng ca n c th l thun li hay bt li
nhng s h hon da dm vi nguy c cht ngi t ra l qu ngoa.


423


Cn cn

Nhn li ma mng sch ca cc nm lm thay i cuc i, ni ln trong
ti cu hi: khi ti nh nhp kho cc nhim v hay khng, ti phn
chia sc lc mnh c tt hay khng? L ra c phi tt hn i hon thnh
nhanh H thng X hi Ch ngha v cng b sm hn khng? L ra c nn
i thm v trau chut thm Con ng?
*
Cu hi u tin ti tr li
chng trc. Ti cho cu tr li khng, bi v vi H thng X hi Ch
ngha ti khng mun ni v cc vn thi s nng bng. Nu nghe
khng kiu cng, ti ni: cun sch ni v ngy hm qua , ti dnh cho
i sau, cho hu th mun nhn c mt bo co cng tin cy cng tt t
mt trong nhng nhn chng ca h thng x hi ch ngha. Li khai lm
chng hy chnh xc! Trong cun sch tng kt ti cho mi cu, mi b ng
tm quan trng ca n, ti chng mun lm cu th bt c g.
Ngc li Con ng li gp cho ngy mai, cho tng lai gn, cho
cc cng vic thi s nng bng ca chuyn i hu x hi ch ngha. Ti
cm thy, nu mnh c li th bc i no y so vi nhng ngi khc, bi
v ni dung mun ni ca ti c sp xp ri trong u, th ngha v
ca ti l cng b n cng sm cng tt. Ti c gng son nhanh tiu
lun ti vit trong Li cui tm t ca cun sch. - iu ny tt nhin
khng l s bin bch cho nhng sai st tim n trong cun sch. Trong mi
trng hp, ln ny ti b qua vic tm cch din t i din t li nhiu
ln, m nh nghin cu rnh ri hn c th cho php mnh.
224
Ti bit,
rng iu ny l mo him. Do s vi vng d cn nhng sai st trong vn
bn. Ai xut hin vi tc phm ca mnh mun hn, ngi c th rt
ra bi hc t tranh lun ca tc phm u tin. Nhiu tc gi a ra cc
kin ngh ca mnh mt-hai nm mun hn, v v th chng c th im
m hn v cn k hn. (Tuy tt nhin khng chc trng ch hn).
Cng vic tp th c th gip trnh nhng s khng chnh xc v thi
qu. Sm hn, trong cc cuc m phn bn trn cng ni ln cc vn

*
Nm 1999 ti thuyt trnh theo li mi ca Ngn hng Th gii, bi ni c u : Nhn
li Con ng ti nn kinh t t do sau mi nm - t nh gi ca tc gi (Kornai
200a). Ti quay li vi im ca cc kin ngh ca ti lc , v ti nh gi: s phn ca
chng ra sao v ti nhn chng th no vi con mt hm nay. c trong s , nhng
ci nhn li ti cng xc nhn, ph chun, nhng cng c lp trng khi ca ti, m
sau 10 nm ti ph phn. Ti li ngy th. Ti hi vng, dp k nim 10 nm ca bc
ngot s thc y nhiu nh ra quyt nh c trch nhim khi v cc c vn c nh
hng ln n din bin ca cc s kin s xem xt li mt cch ph phn cc tng
ring ca h. ng tic, ti tin, l mnh hon ton l loi vi s m nhn t xt li nh Don
Quijote.


424
chnh sch kinh t, tuy tm im ca s ch khng phi cc vn ny,
m l cc vn chnh tr v hin php.
225
Khi nm trn ging, mt mnh,
ti vit cun sch ca mnh vi nhp phi m, th cng lnh chnh sch
kinh t ca nhiu ng chnh tr v t chc chnh tr khc hon thnh hay
ang c chun b.
226
Ti Budapest hai u ban c uy tn cng hot
ng, v vi cc phng php quen thuc ca u ban h tho ra cc kin
ngh.
227
Cc ti liu c hon thnh, cc u ban hp nh k, h tranh lun,
tho thun, i chiu v cui cng cc kin ngh ca h xut hin. V
nhiu kha cnh h cng i n cc kt lun tng t, nh ti, nhng vi
din t t gay gt hn nhiu. Chng khng khiu khch, v cng
khng gy ra tranh lun ln.
Ti hon ton hiu r l, chun b chu o cho cc lut, cc quy nh
ca chnh ph, cc chng trnh hnh ng ln th cn n t duy tp th,
n cng vic nhm, n dn xp tho thun u ban. Ti nh gi cao cc
ng nghip, nhng ngi hi sinh phn ng k thi gian v nng lc ca
mnh cho cng tc u ban. Ti thnh tht th nhn, ti lun lun n trnh
loi nhim v ny. Ti thch i din cho lp trng ca bn thn mnh mt
cch r rng, n ngha, v ti trnh giai on cng vic, khi phi a ra
nhng nhng b nhm t ng thun. Ti bit, l cn n vic ny
nhng ti vic y cho nhng ngi khc, nhng ngi uyn chuyn hn,
c khiu nhy cm ngoi giao hn, v nu phi tho hip, th vic y cng t
chc tc h hn. Trong qu trnh dn ch ca vic chun b quyt nh cn
n loi giai on chun b, khi ngi ta din t cc lp trng la chn
kh d di hnh thc ct yu trc khi gt da cc gc cnh. Sau trong
giai on tip theo th n lt cc la chn y c xt vi nhau v son ra
xut ngh quyt c th chp nhn c. Trong cng vic ny ti cng l
ngi ng h phn cng lao ng x hi, v ch ca ti, nu c th, ti xc
nh giai on u. lm vic ny thng khng cn s ng ca
nhng ngi khc, ch cn m nhn s xut t nguyn v ri ro i cng
vi din t gay gt.
Hi m trong kha cnh ny cng chia r. Mt bi vit nh gi l
thnh tch tr tu v song, rng mt mnh ti son ra cng lnh kinh t
ca t nc. Nhng ngi khc th bc mnh, rng ti c lm nh th
mnh l ngi u tranh c c.
By gi khi ti c li cun sch v ti liu tranh lun, nhiu loi cm
gic ho trn trong ti. Ti xem qua ting vang ngoi quc vi s ch
chuyn mn, khng c nhng xc cm c bit. Ngc li tranh lun
Hungary gy xo ng c v mt tnh cm. Cho d khng vi s xao xuyn
su sc lc , nhng bu khng kh ca pht giy lch s li chm n ti.
Ton b cc dn tc cng ch rt him khi tri qua bc ngot i i, v
trong i ca mt c nhn th chc chn l hon ton c bit, c l ch xy
ra mt ln duy nht trong i.


425
Ti cm thy sung sng khi ngh, rng bng vic vit Con ng ti
c mt ni nhng s kin ny. D kin ngh no y ca ti c ng, hay
sai, d h chp nhn, hay khng ti c th khng nh dt khot, rng
n c nh hng ng k ln t duy chung. Tt c cc vn , m ti
vit, c trong khng kh Hungary. Cc nhm chnh tr khc nhau
tranh lun v chng, c th c c chng trong nhng cp ngn
ca cc ti liu phc ho cng lnh ca cc ng ang hnh thnh, ang
c t chc nhng tt c th ny u nm n trong trng thi lng,
trong trng thi tan r xt v mt k lut t duy. Ti thy tm quan trng ca
Con ng ch, n a cu trc vo tranh lun v nh hnh. N a ra
nhng u tin, hay nh ngy nay ngi ta quen ni: n xc nh chng
trnh ngh s.
*
Sau khi n n tung vo tho lun Hungary, tr nn
khng th chi ci c, rng cn tranh lun v ci g. N cng nh hng
ngay c n ngi gin d bc b ci ti vit; bn thn ngi cng
chng nhn ra: mnh cng ni v ci, m cun sch ca ti ling vo t duy
chung.
Bn cnh cm gic thoi mi, nhng k nim bun cng sng li trong
ti khi c li cun sch v ti liu tranh lun Hungary. By gi ging cc
cn, gn nh th hn ca vi bi vit cng lm ti ng lng. Da ti mng,
v ti kh chu ni s xc phm, c bit khi, nu n n t nhng ngi
gn gi vi ti trc y. iu ny cng chng t (li thm mt l do na),
rng ti khng hp vi vai chnh tr gia. Mt vi s sy th bo ca ging
tranh lun ny thm thp g so vi ci tr thnh cm ba trong i
sng x hi ngy nay? Lm sao m ti c th c kh nng nut nhng li
chi ra bn v pha mnh, v tip tc mt bi ni chuyn cng khai vi
ging bnh thn, khi m cc bi bo b cong li ni ca ti so vi kiu
thng xuyn n vy ngy nay th vn c th coi l hin lnh cng
lm cho ti su no?
Sau mt thi gian ti khng m xa n nhng kinh nghim sng
gy cho ti bao cay ng, v sut nhiu nm ti cng chng nh n chng.
y l trng hp c trng ca s nn theo Freud. Hin nhin n
trong tng su thc ca ti, trong v thc, v s hi tng khi
ng trong ti khng ch s nh gi li mt cch duy l, m c phn ng
tnh cm mt thi na.
Cun sch vn cha n c cc hiu sch, khi mt bin tp vin ca
tun bo Heti Vilggazdasg (Tun bo Kinh t Th gii), Rti Pl

*
Vi cch dng t ngy nay ca cc nh phn tch chnh tr v cc nh bo ti cng c th
ni, rng mt thi gian Con ng xut ch cho cc tranh lun quanh cng
lnh kinh t. xut ch v chng trnh ngh s by gi chnh l cc t thuc mt
thi thng. Mt l nh th, chng n nhanh th no, th cng qua i nhanh nh vy. C
th, cc bn c sau ny ca cun sch cng s chng hiu cc cm t ny.


426
phng vn ti v gia nhng th khc anh nu ra cu hi sau: ng khng
ngh, rng nu cng lnh ca ng khng phi l ng trn cc ng phi,
m l ca mt ng no y, th ng c kh nng khin ngi ta chp nhn
n d hn khng?
Ti vit v cng b cun sch trc cc cuc bu c t do u
tin. Trc ht ti dnh gi ni dung mun ni ca mnh cho quc hi
tng lai v cho chnh ph s c thnh lp nh kt qu ca qu trnh dn
ch, trong mt thi k, khi ti vn khng th bit c thnh phn ca n
[quc hi hay chnh ph] s l g. Ti tr li nh bo nh sau: ti
khng hnh dung, rng cn phi gi gm lng tin vo mt hi ng chuyn
gia no nm trn cc ng phi, hi ng s lng nghe, ri thc hin cc
kin ngh ca ti. Nhim v ny ch c th c gii quyt, khi ng hay
cc ng c tn nhim ca a s trong quc hi bin n thnh ca mnh,
v nu bn ngoi quc hi cng khng c lc lng phn i, lc lng c
th thnh cng cn tr n. Ri ngi lm phng vn li hi tip: Trong
tng lai ng c mun m nhim vai tr c vn, c th l vai tr chnh tr
gia hay khng? Cu tr li ca ti th ny: V c bn ti vn mun lm
nh nghin cu khoa hc, ti chng mun lm b trng, chng lm ngh
vin, cng chng lm c vn c b nhim.
228
Ti ni thm: nu th d
thnh vin no y ca chnh ph mi mun bit kin ca ti, ti vui lng
ni cho bit.
Nhng y s l ti ca chng tip theo.


427
Chng 20

TRN RANH GII CA KHOA HC V CHNH TR

1990

TM NG, VT LN V HI VNG
V CI CCH Y T






Hy quay li u cc nm 1990. Thng ba cng vi Jeffrey Sachs chng ti
t chc hi tho, n chng ti mi nhiu nh kinh t hc t cc nc
ang thay i ch ; cc ng nghip lm vic cc i hc hay cc vin
nghin cu, nhng ngi m chng ti bit rng h quan tm n chnh
sch kinh t thit thc. Chng ti t chc hi tho ti vin WIDER c tr s
Helsinki ( ni mt thi ti bt u vit H thng X hi Ch ngha).
din ra cc cuc tranh lun hp dn v n nh ho, v t nhn ho, v
cc la chn chnh tr kh d ca chuyn i. Gn cui cuc hp th hai mt
ngi tham d, mt nh kinh t hc Czech thng bo: anh khng th i
n cui hi ngh, phi vi v nh. Na chm bim, na nghim tc anh
ni: Ai by gi khng c mt qung trng Wencel, ngi y khng tr
thnh b trng
S vi v c kt qu: khng bao lu sau ngi ta b nhim ng
nghip y lm b trng. L th ngy nay i xem li danh sch nhng ngi
tham gia hi tho Helsinki; a s cc ng nghip mt thi tr thnh b
trng, thng c ngn hng trung ng, ngh s hay quan chc cao cp
khc trong mt thi gian ngn hay di vo cc nm 1990.
*

V phn mnh, ti khng vi v n qung trng Wencel Hungary.
Nhiu loi xu hng chnh tr thm d, ngay lc u, nhng c mun
hn na: ti c mun gnh vc vai tr chnh tr hay khng. H cho mi cc
v tr khc nhau: gia nhng th khc l cc chc b trng, tng c vn
ca ng, ngh s. Mt ln tin cng lt ra bo gii, theo ny ra
tng, rng ti hy l thng c ngn hng trung ng. V phn mnh ngay
mc tr chuyn phi chnh thc ti trn trng t chi nhng li ngh.

*
Tnh hnh cng tng t Hungary. Nhiu nhn vt lnh o ca i sng chnh tr, tt
cc cc bn ca u trng chnh tr, trc hot ng trong th gii hn lm-i hc.


428
Ti bnh tm khng nh: ti khng cm thy b cm d, mnh t ti
quyn lc chnh tr.
H khng b nhim vo bt c chc v no nh th h cng chng th
ging chc. Ti khng t ngt nm ly ch rt cao trn chic thang
quyn lc, nhng ti cng chng ri cng vi s bt cht nh vy t trn
nh chic thang, nh xy ra vi nhiu ngi. Ci ti th tht trong
cc quyt nh c trch dn trc y, ti thc hin: v c bn ti vn
li trong th gii nghin cu khoa hc v ging dy. Tuy th by gi ti
khng cn cm thy xa l vi mnh, rng t nc nm trong quyn lc
khng th chia s ca cc lc lng i ngc vi cc nguyn tc ca ti.
Trong nn dn ch tt c mi cng dn u chu trch nhim v ci xy ra.
Ti phi nghi nhn, rng vi t cch nh nghin cu v nh gio ti cng
ri vo hon cnh mi: k t y ti s hot ng trn nhng ng ranh
gii ca khoa hc v chnh tr.


By t lp trng v nhng cng vic ca chnh sch kinh t v m Hungary

Vic t chi cc chc v quyn lc chnh tr hon ton khng c ngha,
rng ti tr nn th i vi cc s kin chnh tr Hungary. Ngc li, cho
d ti Budapest, hay d Cambridge, ti c gng theo di v hiu, ci g
xy ra trong qu trnh chuyn i hu x hi ch ngha, v ti cng b
hng lot tiu lun v cc vn ng thi. Hu nh tt c u vt qu
s phn tch thun tu, v cng cha nhng kin ngh cho chnh sch kinh
t. Ti ch nhc n vi trong s cc ch . T nhn ho nn c thc
hin theo cc nguyn tc nh th no? Phi lm g sit cht k lut ti
chnh, cng ho rng buc ngn sch? Phi thay i vai tr ca nh nc
theo hng no? Cn phi thc thi cc gi tr nh th no trong ci cch h
thng hu tr hay y t?
Cng vic nghin cu, i trc vic bin son cc tiu lun, gn b
vi giai on hc tp chuyn su mi. Tt c nhng kin thc, m ti
hc c trc y, ti c gng n li v b sung bng lm quen vi nhng
kt qu mi ca kinh t hc vi m v v m. Khi cn tr quanh ti chng
c ai, nh ch dn. Ngc li by gi ti trong tnh th may mn, rng
mt na thi gian ti sng mt trong nhng trung tm tinh thn ca khoa
hc-kinh t th gii. Nu ti cn li khuyn, ti c th tham kho kin
ca cc chuyn gia gi nht ca mi vn .
Cc bi vit ca ti xut hin trong cc tp ch chuyn mn. Nu theo
thang nh gi ca bn thn mnh ti nh gi s nghip cng trnh ca ti,
th bn cnh cc cun sch c tho lun cc chng trc ti coi
cc tiu lun vit cho cng ng chuyn mn l thnh tch ng k thc s
ca giai on ny, m c th l khng ch nhn t kha cnh ca cc kt qu


429
nghin cu m c ca s ng gp cho vic hnh thnh chnh sch kinh t
na. Th nhng ti khng n trnh, rng ti cng cn nhc: nhng dp nh
th no thc y ti ng ra trc d lun rng hn vi nhng tng
ca ti.
Nhiu tr thc vui lng s dng cc nht bo trnh by nhng khng
nh v cc kin ngh ca mnh cng sm cng tt, cng thng xuyn cng
tt, cho cng ng bn c cng rng cng tt. H chp ly mi c hi
c th ni vi hng trm ngn ngi qua mn hnh TV. Ti bit rt r, rng
nu h ln ting mt cch thuyt phc v vic thin, th h c th phc v
rt hu ch cho nhng li ch chung. Ti khng mun a ra bt c loi lp
lun elitist-thuc gii u t, qu tc no ng h cch thc hnh ca
ring ti, m - tr vi trng hp ngoi l - n trnh cc hnh thc cng b
ny. V im ny, ht nh trong cc vn ng x khc, ti c lp trng
t do. Ti knh trng ngi m nhim vic xut hin nhiu trn cc din
n thng tin i chng (min l, lm vi trnh cao) nhng ti cng
cho cch ng x n trnh nhng s xut hin ny l t t. V phn mnh,
mt cch kh khn v hi hp, him khi ti quyt nh lm loi vic ny.
Ti c kin ca mnh v nhiu th, nhng ti thng n trnh vic by t
kin ngay lp tc v mi vn .
*
Nh chnh tr kho phi c kh nng
lm r lp trng ca mnh mt cch nh v sc tch trong vi giy. i
vi ti hnh thc th hin ny rt khng thoi mi; hoc ti c cch trnh
by cc lp lun ca mnh, hoc tt hn ti lng yn.
Ngi ta khng bit mt ti t mn hnh, khng bt chuyn vi ti trn
ph bng nhng cu hi. i khi, trong giy lt ti ghen t vi nhng
chuyn gia, cc nh khoa hc, nhng ngi c TV v bo ch gip ni
ting trong nc nhng sau ti xua i khi mnh nhng ngh do tnh
hiu danh sai khin, v ti mng l, ni chung ti vn gi nguyn th loi
ca chnh mnh.
Ti nhc n, l c nhng ngoi l i vi cc quy tc chung c
dng ln cho bn thn ti. Phn nhiu l cc vn quan st c trong i
sng kinh t Hungary thc y ti ni vi cng chng rng hn.
**
Nm
1992 ti vit mt bi bo di cho t Magyar Hrlap (T Tin tc
Hungary) v cc vn kinh t v m nng hi.
229
Ti cm thy s nh tr
ca nn kinh t l ngt ngt, v ti kin ngh s iu chnh thn trng, na
bc ngot, sau chng ta ch trng hn n tng trng ca nn kinh t

*
M nhng ngi lm truyn hnh v bo cng lp i lp li tm n xin phng vn
ti, xin phn ng ngn, nhanh i vi cc s kin nng st. Tr vi ngoi l ti thng n
trnh li ngh.
**
c nhng trng hp, khi cc l do c nhn thc y ti ln ting: h phng vn ti
khi mt cun sch no ca ti ra mt hay nhn dp sinh nht chn. Lc nh vy phn
nhiu ti khng c kh nng cng li li ngh vinh hnh, v ti tr li nhng cu hi
ca bo gii.


430
thc t. Bi bo ny a vo ngn ng thng dng trong nc khi nim
na bc ngot. S phn ca cm t chng minh trong mt ti, nm
vo v i chnh tr mt tng hay mt hnh tng d nghe, d hiu l
mo him nh th no. Bi bo din t chnh xc mt cch v ch,
cha nhng li cnh co v vic p dng cn trng mt cch v ch ai
cm c chuyn, ngi ta s dng mt tng trong cuc ci ln theo
cch m li ch ca lc lng chnh tr ny hay n i hi ng nh vy?
Nm 1994 li l tnh hnh kinh t v m ngy cng ngt ngt khin
ti ln ting. Vt ln trong ti, mt mt l ni lo v s xu i ca trng thi
cn i, c bit l s xu i ca cn cn thanh ton vng lai, mt khc l
nim tin, rng s l tai ho ln, nu v mt bin php hn ch nghim ngt
m s tng trng ca nn kinh t sng li. Cc nh kinh t hc khc
rng chung cnh bo ri, nhng ti vn nghin ngm mt thi gian. Cui
cng quyt nh cng chn trong ti. Ti son rt nhanh mt tiu lun
c bi bo tp ch vi u : Quan trng nht: Tng trng bn vng - v
nhng cng thng kinh t v m v v chnh sch kinh t ca chnh ph.
Theo s khuyn nh ca ngi bn lun sn sng gip , Bossnyi Kati ti
ng t Npszabadsg [T do nhn dn] cng b.
230
khng phi
l s nhng b nh i vi mt nht bo thch cc bi bo ngn i ngh
cng b tiu lun lin tc trong 5 s bo, mi s y c mt trang. di
ny cho ti kh nng trnh by cc tng ca mnh mt cch tinh t nu
r sc thi, vi lp lun chi tit.
Lot bi bo, m vic cng b bt u vo cui thng Tm 1994, trong
nhiu kha cnh c th coi l im bo trc, l s chun b tr tu ca
chng trnh iu chnh v n nh ho sau ny. Ti thy s o ln t l
tiu dng-u t theo hng c li cho tiu dng, c hi cho u t l ng
lo ngi. S tng nhanh ca lng v chi tiu cng lm hi m c th l lm
hi vi mc ngy cng ln tnh hnh cn i ca nn kinh t, v c
bit a cn cn thanh ton vng lai vo tnh trng nguy him. V kha cnh
ny bi bo ca ti khng nhng m nhn vic xut cc bin php
chnh sch kinh t au n, khng c lng dn, m cn trnh by, rng
cc bin php y l khng th trnh khi. Cng lc ti nhn mnh: phi
thc hin iu chnh sao cho ng ko theo suy thoi, thng i cng vi
nhng ci cch iu chnh-n nh ho thng thng.
Hon ton nh nhng pht biu khc, tng t, bi ny cng ko theo
phn ng nhiu loi, mu thun ln nhau: c nhng ting ni tn thnh,
nhng ngi khc cm thy cc kin ngh ca ti l khng trit , cn
nhng ngi khc na th bp mo v gii thch sai lp trng ca ti. Ti
cm thy mn nguyn tr tu, khi mun hn nhiu, bn c chuyn gia ng
xa cc cuc khu chin chnh tr Hungary nh gi cao bi vit ny.
Trong Festschrift hon thnh nhn dp ti 70 tui Robert Solow, ngi c
uy tn nht cn sng ca mn kinh t hc v m a ra nhng li nhn


431
xt chi tit v bi vit ny. Mt cch tn thnh ng nhn mnh, rng th
nht, tng trng l qu quan trng , ngi ta t ln ngn la liu riu; th
hai, s co hp GDP lm cho vic gii quyt cc nhim v n nh ho khc
tr nn kh hn nhiu; v th ba, nu s nh tr hay suy thoi ko di
nhiu nm, th vic khi ng li s tng trng tr nn kh hn rt nhiu,
khi n thi gian ca n.
231
Theo Solow trit l ca tiu lun vt qu tnh
hnh tc thi ca Hungary; n cn thch ng c sau ny v c ngoi bin
gii Hungary na.
Khi sau thng ba 1995 [B trng Ti chnh] Bokros Lajos xut hin
vi chng trnh iu chnh-n nh ca chnh ph, ti cm thy l ngha v
ca mnh, rng ti ng ra ng h ng ta hon ton. Bn thn ti khi
xng, rng TV hy phng vn ti, trong ti c gng gii thch mt
cch d hiu, ci g lm cho vic iu chnh i cng vi bao hi sinh v
au n l cn thit. Cuc ni chuyn cng xut hin trong n phm mang
u ng dc [Meredek t].
232

Ti xut mt cuc gp vi Szab Ivn, ngi trc kia, l B
trng Ti chnh cui cng ca MDF (Din n Dn ch Hungary) v ti
c thuyt phc ng, v sao chng trnh tht cht quyt lit li tr nn
khng th trnh khi. Ti kin ngh, ng hy c thuyt phc cc bn ngh
s ca ng ngi trong nhng hng gh i lp trong quc hi ng chng li
chng trnh iu chnh. Cm tng ca ti l, ngi i thoi ca ti
nghe nhng gii by ca ti vi s thng hiu, ch t ng khng a ra
nhng l do phn li. Tuy nhin ngn y l chc chn, rng s can thip nh
ny khng c tc dng. Phe i lp khi chng li chng trnh iu
chnh mt cch gay gt nht c th.
Ngi ta a mt s mc ca chng trnh ra trc To n Hin php.
Ti tm Slyom Lszl, ch tch To n Hin php. y khng phi l
vn ng hnh lang b mt. Thng l c php, hp php l, vi t cch
bn ca to n (amicus curiae) cng dn khng lin quan trc tip n v
vic c th trnh by kin ca mnh cho thm phn, trc khi thm phn
xt x. Ti trnh by cho ng ch tch vi lp lun chuyn mn chi tit,
v sao li cn n cc bin php nhanh v trit . Cuc khng hong
Mexico va mi xy ra, gy ra thit hi c bit nghim trng cho nc
y. Bng mi cch phi ngn chn mt cuc khng hong loi nh vy. Ph
hp vi tinh thn ca hin php, rng trong tnh th bt buc ny ngi ta
thc hin nhng bin php quyt lit c hiu lc ngay tc khc m khng
c thng bo trc. Phn quyt th tiu nhiu khon mc quan trng ca
gi chng trnh iu chnh, chng t rng, cc l l ca ti cng chng tm
thy s hiu bit y.
Mun hn, nm 1996, khi mt t thi gian tri i v cng c th
nm bt c nhng kt qu ca chng trnh bng s liu thng k, ti
vit mt tiu lun vi u : iu chnh khng c suy thoi, m ti


432
cng b Hungary v trnh by hi ngh OECD ti Paris. Bng cc s
liu quc t ti chng minh, l thnh tch ln th no i tin hnh cuc
phu thut au n ny sao cho, gia chng sn xut ng tht li ng k
v t l tht nghip ng t ngt nhy ln cao, nh xy ra M Latin,
nh lun xy ra cho n nay i vi cc chng trnh iu chnh i sau
cc cuc khng hong ti chnh.
Phn ln d lun chuyn mn ng vi nh gi ny, nhng cng
c cc lp trng khc na. Matolcsy Gyrgy bc b lp lun ca ti.
Ngay u bi bo ca ng cng tranh ci vi ti: iu chnh vi suy
thoi. Trong tt c cc bi vit ca mnh ti kin ngh s thn trng ln,
ton din: v s tng trng bn vng, cn phi chnh cc bin php sao
cho, chng li nn kinh t sang qu o tng trng cn bng c th duy tr
c v sau gi nn kinh t trn . Bi vit ca Matolcsy ngay lc
cng phn nh quan im, m mun hn, trong khi lm b trng b
kinh t ca mnh, cng th hin bng hnh ng: ng cng chng chn
tay vi s p buc tng trng. Nh sau ny trong thc tin cng biu l
ra: vic p dng nhng kch thch ti chnh qu ng, khng c c s y
nn kinh t trch khi qu o tng trng bn vng v sm mun li dn
n nhng ri lon cn bng.
Cc cuc phng vn trc v sau chng trnh iu chnh-n nh, cng
nh cc bi bo xut hin trn cc nht bo v tp ch cng c tp hp li
di dng mt cun sch nm 1996. u ca cun sch l: Vt ln v hi
vng (Vergds s remny). u th hin phn ng tnh cm ring ca
ti i vi cc s kin v c l cng phn nh ci g v trng thi tinh
thn ca t nc na.
Trong thi gian ca cc cuc ci v xung quanh chng trnh, bng
nhin ti cm thy sc mnh v im yu ca mnh. Nhng phn tch kinh
t v m do ti tin hnh, m nhng kt lun ca chng c ti trnh
by bng li v bng vn bn, chc l gip lm r cc s liu, v lm
cho s iu chnh ko theo nhiu hi sinh l c th chp nhn c trong con
mt ca nhiu ngi. Th nhng th d mt nhn vt, nh Keynes chn hn
(nu ng no ti cng chn tm gng t gii cc nh nghin cu kinh t),
chc l t c nhiu hn nhiu. Chc c kh nng hn thuyt
phc nhng ngi dao ng v cc i th v ci ng ca mnh, v nht l,
c tnh bn b hn ni vi cng nhiu ngi cng tt, ni vi mi ngi
bng ngn ng ring ca h. Ni chung ti tin ti th nhn, qu th, nhiu
ln ti tin mt cch ngy th vo vic, cc t c vit ra, mt cun sch
hay mt bi bo s c tc ng , v thng ti cng khng m nhim
vic mnh hy lobby cho cc kin ngh ca mnh. Tnh hnh gn khng
hong, trc chng trnh iu chnh a ti vo t th sn sng bo
ng, v iu ny thc y ti sm vai khng quen thuc vi mnh.


433
Chng trnh, vi ci gi ca nhng hi sinh nng n, thc hin s
iu chnh trit . Sau mt nm ri-hai nm bt u cho thy nhng kt
qu gy n tng mnh m: cc ch s cn i c ci thin v tng
trng nhanh ln. ng tic, nhng th lng nan kh nhc, ni ln trong
cc nm 1990, khng th c gii quyt mt ln cho mi mi. Cha y
vi nm sau, v gn nh mi th li bt u t u. Tinh thn ca ch
ngha cng sn gulys xp tht b, ly lng dn, dng nng lng,
phn pht tin nh nc, tinh thn y vn cha bin mt hn vi s sp
ca ch Kdr. Tinh thn ny vn tip tc sng dai dng, v cm d ht
ln ny n ln khc. K t chnh ph cnh t v cnh hu vn tip tc
chnh sch kinh t dn tu, vi s lnh o ca cc lc lng x hi ch
ngha v bo th-dn tc ch ngha. V cc xu hng kinh t c hi quen
thuc t xa li phc sinh lp i lp li.
Nm 2003 trong th gii ti chnh Hungary li xut hin nhng rc ri.
Cc bi vit ph phn chnh sch ti chnh v tin t, thc gic cc bin
php gii quyt t ngi bt ca cc nh kinh t hc c uy tn li lin tip
xut hin trn bo ch. Tnh hnh thc y ti cho Npszabadsg mt phng
vn di. Ti mun nhn mnh, rng trit l kinh t hc v m ca ti
khng thay i t lot bi ca ti trn Npszabadsg; chnh v th, theo
nguyn vng ca ti, bi phng vn vn mang cng u : Mc tiu chnh
l tng trng bn vng.
233

ng tic, cn n hn mt nm tri i, ngi ta ni chung ch n
nhng li cnh bo, m cng vi nhng kin pht biu ca nhiu nh
kinh t hc khc bi phng vn vi ti cng nu ra. Chng ti thc
gic y li cc khon chi tiu nh nc, sit cht chng trnh cho vay xy
nh c th ra mt cch v trch nhim, cn li cc khon tng lng vt
qu xa mc tng hiu sut. ng tic, l vic a nn kinh t tr li qu o
tng trng c th duy tr c khi hnh tr v ngp ngng, mt cch
bt nht.


V ci cch y t

Ngay u chuyn i hu x hi ch ngha, trong bi thuyt trnh, m ti
ni nm 1992 theo li mi ca Hi Kinh t hc M v cc vn ti ti
chnh ca chuyn i, ti ng chm n cc vn ci cch nh nc
phc li. Ti gi ci kt cu hnh thnh trong ch Kdr l nh nc
phc li non, bi v n m nhn cc ngha v m nh nc khng th
thc hin c, khng cn i vi nhng ngun lc kinh t ca t nc.
Nu khng t c ci g khc, th ti thnh cng t c, rng k t
vi ngi, trong s cc nh nghin cu ng nghip, nhn ti mt
cch gin d, thm ch vi s khinh b, vi nim tin rng h phi bo v cc


434
thnh qu x hi ca h thng x hi ch ngha khng phi khi s sit cht
ca nhng bt cn i thc t v khng th trnh c m l khi ti. C
ngi bn mt thi ca ti, ngi k t khi ti vit cc li ny, chng
thm bt chuyn vi ti. Ti cng t c, rng k t y cng ci gii
phc li ny bc b ngay t u mi tng, m ti nhc n; h
cng chng thm cn nhc l l ca ti, m li trch dn cc cu ca ti bng
cch nhc chng ra khi ng cnh v bp mo nhng thng ip thc ca
chng.
Tuy vy nhng mi lo, m ti ni n nm 1992, khng chm dt,
thm ch tip tc trm trng hn. Mun hn ti hiu hon ton, rng y
khng phi l cc vn ring ca ng u. Nh nc phc li ang trong
khng hong, khng ch ni n b non, m c Bc v Ty u na,
ni n sinh ra ngy thng. Chng ta i mt vi mt trong
nhng mu thun ni ti nghim trng ca thi i chng ta. Mt mt: s ra
i ca nh nc phc li l mt thnh qu v i ca th k XX, lm cho
cuc sng ca hng triu ngi tr nn an ton hn. Nu chng ta ng n
n, mi ngi u x xo, nhng ngi theo cch c th hiu c lo
lng bo v s an ton khi ci cch. Mt khc: bn cnh cc xu th nhn
khu hc cho trc v nhp pht trin cho trc ca cc cng ngh y t
mi, ngy cng tn km, th nh nc phc li khng th duy tr c
dng v quy m n nay, theo cc hnh thc ti tr n nay. Tnh nghim
trng ca vn c biu hin khng ch bi s chng i cc cuc ci
cch Hungary hay Ba Lan, m bi c nhng cn bo chnh tr, cc cuc
biu tnh, nhng s phn i do nhng th nghim ci cch tng i yn
v kh khng nht qun Php v c gy ra. Th m, mi lc lng
chnh tr cm quyn, thc s cm thy c trch nhim vi s phn ca chnh
t nc mnh, cho d thuc cnh t, nh c hay Ba Lan, cho d
thuc cnh hu, nh Php, u buc phi a ra nhng bin php sit
li cc khon chi ca nh nc phc li.
K t khi ti lm quen vi vn , nhm vn ny khin ti quan tm
v dy v ti. Ti th tip cn ti t nhiu hng. Cng vi mt hc
tr ca ti, John McHale gc Ireland, by gi dy hc Canada, chng ti
tin hnh so snh quc t, vi cc phng php kinh t lng.
234
Vi s
cng tc ca TRKI (Vin Nghin cu X hi), cng vi Csontos Lszl
mt lc cn tr v Tth Istvn Gyrgy chng ti t chc thm d d
lun d hi, xem dn c chp nhn cc la chn kh d khc nhau ca ci
cch th no.
235
Cng vi mt nhm khc, tng kt cc s liu ca cc cuc
ni chuyn, cc cuc phng vn c tin hnh mt cch chn thnh vi
cc bnh nhn v cc bc s, chng ti o lng s ph bin ca tin tr
n bc s v nh gi ca x hi v n.
236

Nm 1998 ti vit mt cun sch nh v ci cch t.
237
Ting vang
chia r. c nhng ngi tn thnh hng ng, coi cc kin ngh ca ti


435
l hp thi v kh thi. V c nhng ngi thc s ni gin. H ln n,
rng ti l ngi pht ngn ca ng no y, hay l ngi m ng ca
t bn t nhn khng thng xt bnh nhn, chy theo li nhun, keo kit.
Mt iu chc chn, rng cc nh ph bnh phn n ny chng thm bit,
rng ti kin ngh ci cch thn trng v cn i thay cho nhng thay i
t ngt, cc oan, gy tn thng ny, ci cch th tm s tho hip gia
nhng i hi mu thun nhau.
*

Chng h c chuyn l, cun sch ca ti kin ngh cnh tranh th
trng v v khng hn ch. ng l, ci ngc li cng c n nh
gi l c hi. Khng c php yn phn, rng c quyn cung cp dch v
v ti tr bng tin cng ca nh nc vn hy c duy tr v mi quyt
nh v lng hu, v cung cp dch v y t v cc dch v phc li khc
hy vn tip tc ch nm trong tay cc nh chnh tr v b my quan liu
theo cch gia trng ch ngha.
Phn ln cc nh kinh t hc y t v chnh tr gia y t xut pht t tnh
hnh v cc nhim v c bit ca khu vc ny, khi h kho st tnh cp
thit v nhng kh nng ca ci cch. H ch nhn tin cp n cc kha
cnh o c ca cc kin ngh hay cng chng nhc n chng. Ai quan
tm chnh n nhng h lu o c, th c th th bc tch xem, cc
nguyn tc o c no n nu ng sau tng ci cch no , vi gi
thit rng ni chung c tnh nguyn tc no y trong kin ngh. Cun sch
ca ti theo ui dng t duy theo chiu ngc li sut t u n cui. N
xut pht t thang gi tr c ti cng nhn, t cc nguyn tc o c, v
t chng th dn ra nhng vic cn lm thc tin.
Cun sch t ln hng u hai i hi c bn. Mt l nguyn tc ca
quyn t ch c nhn. Cn phi thc y loi sa i, lm tng phm vi
quyt nh ca c nhn v thu hp phm vi quyt nh ca nh nc trong
lnh vc cc dch v phc li. Nguyn tc ny khng ch hm cha cc
quyn quyt nh ca c nhn, m c i hi, rng c nhn chu trch nhim
v cuc sng ca chnh mnh. Phi b thi quen, rng nh nc gia trng
lo liu thay mnh.
i hi c bn khc l nguyn tc on kt. Phi gip nhng ngi
b au kh, gp hon nn, trong tnh trng bt li. Nh vy y - ngc
vi cc quan im t do ch ngha hn ch vai tr ca nh nc xung ti
thiu ti nh gi hot ng ti phn phi ca nh nc l c th cho php

*
Kovcs Pl chnh tr gia quan tm v cc vn y t, nguyn B trng b Y t - nu
khng ng vi ti- thay cho vic dng cc l l phn i cc kin ngh ca ti, th li
bt u lm ra v tinh ranh. Tr li cho cu hi ca phng vin truyn hnh, ng d nh
mun dng cng trnh ca ti nh th no, cho cu tr li nh sau: i dy ca cun
sch va hp; dng k chn bn khp khing vn phng.


436
c, thm ch l cn thit, nu n phc v mt cch c mc ch h tr
cho nhng ngi phi dng n s h tr ny.
Ni v nhng nghin cu ca ti lin quan n ci cch y t cng ng
nhc n, rng lnh vc quan tm mi ny ca ti cng c ch trong cng
vic ging dy ca ti i hc Harvard. Cng vi John McHale chng ti
t chc seminar, kho st ci cch ca nh nc phc li trong cch tip
cn quc t. Cc bui thuyt trnh mt phn do cc chuyn gia ni ting ca
mi ti, mt phn do cc sinh vin trnh by. Cc loi ti nh th ny
trn chng trnh ngh s: ci cch h thng lng hu M (do Martin
Feldstein v Peter Diamond trnh by), nhng kin ngh ca Ngn hng Th
gii cho ci cch hu tr ng u, ci cch khu vc y t Trung Quc,
nhng cng c kim ch tht nghip (do gio s Phelps trnh by), s hnh
thnh phn phi thu nhp trong cc vng khc nhau ca th gii v v. v. C
to theo di cc bi ging vi s quan tm ln; khng ch cc sinh vin,
m c cc thy gio c mt trong cc bui seminar, trong c ti, c
th rt ra c nhiu bi hc ng suy ngm t kin thc phong ph mang
li ton cnh quc t rng ri.
Quay li cun sch nm 1998 ca ti ni v ci cch y t, t nhng
tranh lun, khng phi t cc bi ph bnh c xut bn bng in n, m
ch yu l t cc cuc ni chuyn c nhn im tnh, tr nn r i vi
ti, u l cc im ca cun sch, m ti khng lp lun thuyt
phc. Vi mt hc tr i hc Harvard ca ti, Karen Eggleston chuyn su
v kinh t hc y t, chng ti bt tay vo tu chnh cun sch. Cun sch
c xem xt li v b sung xut hin bng ting Anh nm 2001 vi u
: Phc li, La chn v on kt trong Chuyn i (Welfare, Choice and
Solidarity in Transition).
238
Phin bn mi ln ting ng h cng cc
nguyn tc, nh cun sch ting Hungary u tin, kin ngh cng ng
li chnh cho ci cch. Trong khi n vt qu cun sch ban u
chng mc, n da trn t liu quc t rng hn nhiu, n phn tch ph
phn tt c cc bi hc tch cc v tiu cc, m chng ti c th rt ra t
h thng y t ca cc nc khc v t nhng thay i ang din ra . N
vch ra k hoch ci cch chi tit hn v chnh xc hn, so vi phin bn
ting Hungary v cn nhc k lng hn cc c im ca khu vc y t. N
cho thy, s i cng vi nhng nguy him v ri ro nh th no, nu ngnh
ny c t chc trn c s thng mi thun tu. Th nhng n khng ch
h hon do, m n cng vit r, bng nhng can thip, iu tit, cc c ch
b tr v ti phn phi nh th no c th y li nhng tai ho ny. N th
i mt mt cch khch quan vi nhng u im v nhc im ca cc s
khuyn khch khc nhau.
Ting vang u tin ca cun sch ting Anh rt thun li. Chng ti rt
vui l, cun sch cng c xut bn bng ting Ba Lan, Trung Quc v
Vit Nam. Phin bn ting Hungary mi, c b sung, xem xt li xut


437
hin chnh vo lc vit tiu s t thut ny. N n tay bn c vo lc, khi
xy ra tranh lun gay gt v ci cch y t. Cc cuc ci v chnh tr gin d
v c ging th ch ngy cng ln t s trao i chuyn mn. Cc nh hot
ng x hi v cc quan chc ca cc t chc, t tuyn b mnh l cc qun
qun ca li ch cng, thc ra li i din cho cc li ch nhm hp, ht ln
ny n ln khc ln ting trn mn hnh TV vi sc mnh lit. Ai bit
c, ging nh nh v khch quan ca cun sch ca chng ti s c c
lng nghe hay khng?
Suy ngm v nhng pht biu kinh t v m v phn ng ca cun sch
y t u tin ti i n mt vn tng qut hn: nhng ngi ra quyt
nh cui cng v chnh sch kinh t c ch n ting ni ca ti hay
khng?


H c hi cu? C nghe cu hay khng?

Cc bn ti, trong nc v c nc ngoi na, t ra cho ti cu hi
ny khng phi mt ln. Ti vui lng cho cu tr li sc tch v n ngha,
nhng ti khng bit.
Vn c th c tip cn theo nhiu cch. Chng ta hy bt u vi
cch gii ngha theo ngha en: cc nh lnh o kinh t Hungary c nhu
cu hay khng, bit kin ca ti trong cc cuc ni chuyn trc tip?
Ti bit k B trng Ti chnh u tin sau thay i ch , Rabr
Ference ngay t cc nm 1960, t thi k hoch hai mc, khi ng tham
gia vo cng vic to ln ca nhm theo li mi ca ti. Mun hn chng ti
cng gp nhau nhiu ln, khi ng lm vic ti vin nghin cu kinh t
quc t Laxenburg gn Vin, ri U ban K hoch Nh nc. Nm
1990, trong k ngh h ti v Hungary, Rabr tm ti v yu cu, chng
ti hy gp nhau. Ti n b. Ti mun ngi xung bn cnh bn m
phn, nhng ng vi n ci tru mn ch vo chic gh ca mnh sau bn
giy: Tt hn cu phi ngi vo y. ng say sa k, ng ng vi Con
ng n th no. Sau ny chng ti cng gp nhau, v ng lun lun ch
lng nghe nhng xut ca ti.
Ngi k nhim ng, Kupa Mihly, do MDF (Din n Dn ch
Hungary) mi lm b trng, lp ra mt nhm c vn khng chnh thc,
rng ri v nhiu mu sc. Tham gia trong c Hetnyi Istvn, nh kinh t
hc c hiu bit ln, c trnh v c nhiu kinh nghim thc tin, trc
kia l ph ch nhim u ban k hoch nh nc, ri b trng b ti
chnh n 1986. Thnh vin ca nhm c Osvth Gyrgy, c vn kinh t
ring ca th tng Antall. c ngi thin v SZDSZ (Lin minh nhng
ngi dn ch t do), v c ngi thin v Fidesz (Lin minh dn ch tr).
Sau mt cht do d ti ng , khi Kupa Mihly cng mi c ti. Kupa


438
lun lun ch n kin ca nhm ny. Bn cnh chng ti cng
ni chuyn mt i mt nhiu ln. Ti vui mng, l ng ci m i vi
nhng tng ca ti trong khi lm ti bi ri l nhn thc, rng ngi ta
c th gii thch mi quan h ny, c nh l ti ng vi chnh sch ca
chnh ph, mc d ti c nhng phn i gay gt v nhng e d i vi
chnh sch ca chnh ph. Ngi ta cch chc Kupa v tnh hnh mp m
ny chm dt. Theo cc nh phn tch chnh tr s d ngi ta y ng khi
chc ng u chnh sch kinh t, bi v so vi cc tng ca chnh ph
lc ng i qu xa trong ci to nn kinh t v thc hin k lut kinh t
v m.
Ti rt ra bi hc t nhng kinh nghim thu c di thi b
trng ca ng, rng trong thi gian ti ti phi gi vng nguyn tc
c xc nh ban u ca mnh mt cch r rng. Nu thnh vin ca
chnh ph c bu mt cch dn ch hi kin ca ti, tng trng hp
mt, ti vui lng ni cho bit. Ngc li d bt c lc lng chnh tr no
nm quyn i na ti khng m nhn chc v c vn chnh ph chnh
thc, c b nhim v ti khng m nhn t cch thnh vin trong hi
ng c vn c b nhim chnh thc. Ti mun trnh ngay c v b
ngoi, c nh s by t kin c ngha l s ng chnh tr vi chnh ph
cm quyn. i vi ngi, c b nhim chnh thc lm c vn chnh
ph, c th mong i s trung thnh vi chnh ph, gia nhng th khc k
c vic, khng a ra cng khai s ph phn, kin ring c th c ca
mnh. Cn i vi ti, ti mun gi cho bn thn mnh kh nng ni thng
hon ton.
Trong mi lm nm ca nn dn ch ngh vin, n cui 2004 tng
cng chng ta c mi b trng ti chnh. Trong mt phn cc trng
hp ti xut cuc gp, khi khc b trng thc gic, rng chng ti
hy ni chuyn.
*
Mt vi ngi khng quan tm n vic, ti ngh g v
tnh hnh kinh t v nhng vic cn lm.
Ti thnh thong cng gp khng ch vi b trng b ti chnh mi
thi, m c vi cc lnh o khc ca i sng chnh tr v nh nc na,
v ti trao i kin vi h hay trnh by kin ca ti bng vn bn.
Nm 1991 Kis Jnos, ch tch lc ca SZDSZ (Lin minh nhng
ngi dn ch t do) mi ti tham gia, vi t cch khch mi thng
xuyn, vo cc cuc hp ca hi ng c vn ca ng. Ti trch mt on
di t th tr li ca ti ngy 14-4-1991: mnh vui lng li ni
chuyn vi Cu v cc vn ca t nc. Trong lc , mnh khng th
nhn li ngh vinh hnh, thng xuyn tham gia vo cc cuc hp Hi

*
Sau khi h thi chc ti xut hin nhng ngi, m trc khi h lm b trng ti
cng c quan h tt, bi v ti mun by t, rng quan h ng nghip chng h thay i
theo vic, h c ngi trong gh nhung hay b ui ra khi


439
ng C vn Chnh tr ca SZDSZ. Hy cho php mnh l gii cu tr li
ph nh ny. Trong vic xc nh thi chnh tr ring ca mnh v cc
bc i c th ca mnh c vai tr ni bt ca chuyn, mnh mun gi tnh
c lp, tnh t tr chnh tr v tinh thn ca mnh mc ln nht c th.
Gia nhng th khc iu ny dn mnh n quyt nh, rng t 1956,
khi mnh on tuyt vi ng cng sn, mnh khng tham gia v trong
tng lai cng s chng tham gia vo bt c ng hay phong tro chnh tr
no. L r i vi mnh, rng s tham gia thng xuyn vo cc cuc hp
hi ng v hnh thc khng bao hm t cch ng vin. Th nhng, y l
s t hp gn vi ng v v th m nhn s hp tc thng xuyn khng
tng hp vi cc nguyn tc ca mnh c trnh by trn. Ph hp vi
nguyn tc trn, rng mnh trnh by kin c nhn ca mnh cho cc v
lnh o v cc chuyn gia kinh t ca cc ng, nhng ngi coi vic nghe
kin ny l c tm quan trng. Tu tng trng hp mnh s quyt nh,
trn c s nh gi ch quan chnh sch ca ng y, tnh cch ca ngi
hi kin, cng nh c im ca ti, xem mnh c sn sng khng cho
cuc ni chuyn nh vy. Mnh tin, rng cc nguyn tc ny, m mnh va
phc ho trn, l c th chp nhn c nhn t quan im o c chnh
tr. Cng lc mnh khng h c ngh, rng y l thi c th chp
nhn c duy nht. Rt cn n cc nh chnh tr hot ng trong cc
ng. Mnh khng c bt c ci chung no vi nhng ngi, bc b nn dn
ch ngh vin da trn s cnh tranh ca cc ng. V mt con ngi mnh
cng rt knh trng nhng ngi, hin dng bn thn h cho cng tc ng
v v ch hng ny sn sng hi sinh nhng thnh cng, m chc chn h c
kh nng t c bng cc hot ng khc.
239

Ti cng b thm nhng trch dn di t mt bc th na. Ngi ta yu
cu ti gp cho cng lnh kinh t ang c chun b ca Fidesz (Lin
minh dn ch tr). Ngy 24-10-1992 ti gi nhng nhn xt ca ti t M,
trong bc th gi cho Orbn Viktor. Vi on trch t bc th:
Ti khng cm thy s din t cc nguyn tc c bn l sc cnh,
ni bt.
- Phi m nhn t ch ngha t do, nhng ngi ta lm lu m ni
dung ca n. Tt hn phi nhn mnh, rng ci ny trc ht biu th quyn
t do: c nhn hy c th s dng cc quyn ca mnh, nh kinh doanh c
th kinh doanh mt cch t do, nh nc ng c nhng vo mi chuyn,
v.v.
- Trong con mt ca nhiu ngi thut ng ch ngha thc dng l
m h. Phi ni r: mun kt hp s trung thnh nguyn tc vng chc vi
s mm do, chng li s gio iu cng nhc; sn sng i vi nhng
nhng b thit thc.
- Thiu y trong lit k ba t tng, m theo quan im ca ti c
tm quan trng c bn; phi d tho nhng ci ny:


440
a) Hin i ho. K thut hin i, li sng hin i, o c v cc
quan h x hi hin i khng cn a tr li ci c.
b) Tnh ngay thng v s tn trng php lut trong kinh doanh v trong
chnh tr. ng ln chng s di tr, s la o, tham nhng, s bp bm,
s cu kt bn hu cnh hu, s xung khc o c v vi phm php lut.
c) An ton v tnh c th lng trc c, c th tnh c. Chnh ph
hy gi li ha ca mnh; ci n tuyn b, ci hy l credible, l c
th tin c.
Lin quan n chng trnh kinh t, gia cc th khc, ti vit nhng
iu di y: vn then cht l, [cng lnh] hy ch ra con ng r
rng: mun lm g, vc t nc dy, dn n n qu o tng trng
v to vic lm, m khng tng lm pht. Khng c php gii quyt
vn bng lm si ng tin t. Cn nhn mnh tt hn tnh ci m i
vi vn nc ngoi, b sung thm, s bi ngoi v ch ngha dn tc c hi
n th no. Ti liu n trnh cng vic ca cc h thng ln. Mun lm
g trong vic phi tp trung ho v t nhn ho y t v cc chng trnh phc
li? Ni chung lin quan n chng trnh phc li ti khng i hi s ha
hu ha vn c tnh dn tu, m trc ht l, d liu v tng lai l c
th lng trc c, c th tnh c
240

Nay ti cng by t cng cc nguyn tc, m bc th 12 nm trc
nhn mnh.
S tht n thun ca cuc gp g hay trao i th t vn cha c ngha
l s quan tm tht s. Vic ny ph thuc vo pha bn kia. c i tc,
m ti cm thy r, ch n ci ti ni, cn nhc k lp lun ca ti, i
snh vi lp trng ca nhng ngi khc, v x l nhng kt lun trong
bn thn mnh. Nhng cng xy ra, l i tc ch lm ra v quan tm.
Thc ra ch mun nghe thy ting ca mnh trong qu trnh ni chuyn. C
kh nng l, bit cc quyt nh chnh tr chn trc , ri mi bt
u vic tr chuyn hay trao i th t, v trn danh ngha trao i thc
ra li mun nhn c s cng c, xc nhn cho la chn ca chnh mnh.
Nu thc s ti ng , th c th dn chiu n vic ny trong cc cuc
trao i khc. Nu tnh c ti khng chp nhn quan im ca ngi y, th
i xin li khuyn ca ngi khc, chn la gia cc chuyn gia nh th
cho n khi, tm thy ngi ng vi mnh. Ti th thc, ti kh kinh tm
nhng cuc trao i kin loi nh vy, d iu ny nht thit xy ra trong
mt phn cc trng hp. Ai m nhn vic trnh by kin ca mnh mt
cch khng chnh thc cho cc chnh tr gia hng u, ngi phi tnh
n kh nng xin li khuyn gi nh vy.
Kinh nghim lp i lp li ca ti l, trong mt hi ngh hay bui l ti
gp mt chnh tr gia hng u hay nhn vt chnh ph no y. Nhn vo
ti, ngc nhin v ct ting: y th ra cu trong nc ? Mnh vn ngh,
cu cn bn M. Nht thit mnh mun ni chuyn vi cu. Ri mnh s


441
gi cho cu. Chng ti thng nht nh th. Hng tun tri i, nhng khng
c in thoi. c t nht nm hay mi ln loi i thoi nh th, khi th
vi ngi quen c ny lc th vi ngi khc. C l ngi y chn thnh
cm thy trong giy lt, rng vic bit kin ca ti s hu ch. Nhng sau
th b cc nhim v hng ngy cun ht, v v th nhu cu xin kin
cng chng n ni mnh, dp cc vic cn lm khc sang mt bn, v
khi xng mt cuc trao i im m vi mt nh nghin cu khoa hc.
Ti coi l hon ton khng th chp nhn c, nu chnh tr gia th
dng vic bn bc vi cc chuyn gia, trong s vi ti, ch cho cc mc
ch PR (quan h cng chng). Mun chng minh trc cng chng rng,
y nhng ngi lm khoa hc, cc chuyn gia kinh t nghim tc n th
no, cho anh ta li khuyn. Khi ti cn cha tho, mt-hai ln h la
c ti vo cc chin dch tuyn truyn nh vy. Tuy nhin sau ny cc
phn x t v pht trin trong ti, v ti tr nn thn trng hn. Ti c
lm r trc: nh chnh tr c thc s quan tm n kin ca ti khng?
Ti th c c bit thn trng trong cc trng hp, khi h cng mi c
bo ch v TV n cuc gp. Khng phi c nh ti mun gi b mt cc
cuc tr chuyn vi cc chnh tr gia hng u. Ti cho l vinh d, nu h
mi ti n, v ti chng c l do g, ti im lng: ti sn sng ni kin
ca mnh cho ngi thc s quan tm. Ti vui v lm vic ny v lc nh
vy s cng khai ca bo ch hay TV cng chng lm phin nhng ti
khng mun sm vai trong mt tr qung co PR sung.
T nhng iu va ni ho ra l, ti vt ln nhiu vi bn thn mnh.
Vai tr chnh tr gia v vai tr nh nghin cu c cam kt, cm thy trch
nhim vi x hi tch khi nhau u . Ti khng mun m nhim vai
trc, vai sau th c. i khi ti ngh mnh vt qua gii hn, m ti t
ra cho mnh. Khi khc ti li ngh, mnh cha n ci gii hn, cn phi
n. Th nhng ranh gii ny ko chnh xc u?
Tt c nhng th ny c l cho ci nhn thong qua vo nhng c ch
tm l-thi , nhng c ch cn ti khi vic, ti thng xuyn ni cng
khai v cc vn nht thit cun vo cn bo chnh tr. Ti vui lng hn
thu mnh vo cng vic nghin cu, bi v trong ti cm thy thoi mi,
v (mn ngn ng ca nh kinh t hc) cc li th so snh ca ti c tc
dng tt hn.


Tc dng tht s

Cho n y ti mi ch tr li cho cu hi u trong hai cu hi nu trong
u mc: h c hi khng? Ti lp li cu hi th hai: H c nghe cu hay
khng?


442
Khi ti tm cu tr li cho cu hi ny, ti khng mun thu hp tc
dng ca nhng lp trng, cc ph phn hay kin ngh ca ti c ni ra
trong phm vi mt i mt, hp hay tin cn cng nh c trnh by trong
th t tin cn. Ci ti coi l tht s quan trng, th ti thng ni cng khai
- nu khng phm nhng li ch quan trng v an ninh hay kinh t nh
nc-, trong cc cun sch, cc tiu lun ca ti hay trong cc hnh thc
cng b khc. Liu tt c nhng th ny c tc dng ln cc s kin?
Ti bt u cu tr li bng mt thng k nh.
241
Trong quc hi gia
1990 v 2003 dn n tn ti, hay mt bi vit no ca ti trong 46 dp.
Ngy nay c c mt ngnh khoa hc kho st vic o lng mc trch dn;
cc nh nghin cu khoa hc thi ua vi nhau v chuyn, ngi ta trch dn
cng trnh no ca h bao nhiu ln. Khi nh vy thng ngi ta m s
trch dn xut hin trong cc tp ch khoa hc. Tt nhin ti cng quan tm
n nhng con s y nhng by gi l v mt sn ua khc! Cm gic tht
d chu bit, rng cc thnh vin quc hi Hungary trch dn cc cng
trnh ca ti trong cc cuc tranh lun ca Quc hi. H lm vic ny vi
tc gi, ngi mun ng ngoi cc cuc u tranh chnh tr hng ngy mt
cch c mc ch.
Hu nh tt c mi ngi u tn thnh, dn chiu n cng trnh ca
ti lm ch da cho kin ca mnh. Hai phn ba cc trng hp l cc
i din ca cc ng nm quyn ngy nay (ng X hi Ch ngha
Hungary v Lin minh Nhng ngi Dn ch T do), mt phn ba l cc
i din ca cc ng i lp ngy nay (Fidesz- Lin minh T sn Hungary,
Din n Dn ch Hungary, ng Dn ch Nhn dn v ng cc Tiu ch
c lp) dn chiu n cng trnh no y ca ti. ng nht l s ngi
dn chiu n Con ng, nhng h cng nhc n S thiu ht, n Vt
ln v Hi vng v n V Ci cch Y t na. Tn sut dn chiu t nh
cao vo nm 1995, trong thi k iu chnh n nh. C th hiu c, tht
mn trn tnh hiu danh tc gi ca mt nh nghin cu khoa hc, khi c
thy trong bin bn ca quc hi: hai i biu tranh lun v, ngi no hiu
ng v ngi no hiu lm thng ip ca cc bi vit ca mnh.
Th nhng tt nhin s cc ln nhc ti quc hi, d c th cng c
tnh l thnh cng n u i na, vn chng cho bit t g v, liu cc cng
trnh ca ti c nh hng hay khng n din tin tht ca din bin
tnh hnh? Ti e l, khng th a ra cu tr li ng tin cy cho cu hi
ny. V mt phng php lun ti lun lun ln ting bo v s phn tch
a nguyn nhn. Nu chng ta tm li gii thch nhn qu cho mt hin
tng phc tp, th - tr cc ngoi l him - s hnh thnh hin tng khng
th quy v mt nguyn nhn duy nht. Nu m nhiu loi nhn t c tc
ng, th rt kh xc nh tm quan trng tng i ca chng.
T vic, rng mt s qu trnh Hungary v cc nc hu x hi ch
ngha khc tin theo chiu, m cc bi vit ca ti kin ngh, vn cha


443
suy ra, rng di tc ng ca cc bi vit ca ti nn chng theo hng
ny. y cng c th l s trng hp ngu nhin, v phi tm cc ng lc
thc y ni khc.
*
Cng c th l, cc bi vit ca ti tuy c i cht tc
ng, nhng nh hng ca cc nhn t khc mnh hn nhiu. Cui
cng cng khng th loi tr, mt tng no y t ti c nh hng
ch yu, thng l gin tip, bng cch nh hnh t duy ca nhng ngi
ra quyt nh.
Ti Hungary ny sinh sm nht cc bin php quyt lit lm cng ho
rng buc ngn sch phm vi rng. Theo khng nh ca mt trong nhng
sch gio khoa ni ting ca mn kinh t hc so snh, cng trnh ca nh
Rosser
242
, trong nh hng tr tu ca cc cng trnh ca ti c th
ng vai tr quan trng.
**
Khng th ph nhn, rng trong ton b khu vc
hu x hi ch ngha ti l ngi pht ngn ln ting nhiu nht i cng
ho rng buc ngn sch; cc bi vit ca ti v ti ny gy ra ting
vang ln.
Trong cc vn khc, ton din v tng qut hn th ch c th ni,
rng ton b mt i hp xng a ra kin ngh, v ti nhiu nht ch l
mt trong nhng thnh vin ca i hay c l l mt trong nhng ngi lnh
xng. Ti cng nhiu ngi khc kin ngh vic thc hin t nhn ho
t t hay ci cn l vn tranh ci quyt nh hn- bc b con ng
th ba. Tng t vi t cch mt thnh vin ca mt cng ng tr tu ln
hn i din cho lp trng chung ti a ra nhng kin ngh sc nt v
vic, cn dung ho th no cc yu cu ca cn bng kinh t v m v ca
tng trng. Ti cm thy c th duy tr c gi thuyt, mc d ti khng
bit chng minh, rng ting ni ca ti cng c tc dng ng k i vi
cc qu trnh c nhc n.
Bn cnh nh hng ln t duy ca cc nh chnh tr v cc quyt nh
chnh sch kinh t vn cn phi kho st mt hin tng na, c th l, cc
tng ca ti c tc ng n t duy chung, n s hnh thnh kin ca
nhng ngi ng ngoi gii quyn lc, trc ht ca nhng ngi tham
gia i sng kinh t v ca gii tr thc hay khng. Ti khng c kh nng
cho cu tr li c cn c bng nhng o lng. Th d nh gn vi S thiu

*
Trong mt chuyn ca Karithy (2001 [1914], tr. 157) c nhn vt l mt ngi in thm
lng, ngi ng ng t tp np ca mt i l, v nh mt nhc trng, vy ci gy iu
khin ca mnh. Tt c cc s kin xy ra c lp vi anh ta, cn anh ta tri nghim, c nh
l xy ra theo lnh ca mnh. Hai ci xe ny by gi quay vo ng i din mt xe
in phi dng. Tri i, ci g th ny? y by gi nhng ngi lnh phi n ha,
h y ri. H n i din Ti tuyt nhin khng mun ging nhn vt ca
Karithy ch tr bng ci gy ca anh ta.
**
trong tt c cc nc x hi ch ngha trc kia rng buc ngn sch Hungary l
cng nht. Khng nh c th bo v c, theo iu ny cho thy nh hng chnh
sch kinh t khc thng ca Kornai Jnos trong chnh t quc ca mnh - cun sch vit.


444
ht ti nhc n, c nhng phn hi lc c. Khi th mt bc s, m ti
gp trong phng khm, lc th ngi thn ca hng xm chng ti, khi th
mt nh s hc, m ti tnh c gp trong khu ngh mt, k, rng c
bi vit no ca ti, v cho l thuyt phc. Li khen lp i lp li l, t
bi bo ca ti hiu vn v nhng vic cn lm tt hn l t cc tuyn
b chnh thc. T n cng l kt qu i vi nh nghin cu, nu t ting
vang c th thy r, rng cc bi vit ca mnh gip cc c gi nh hng.
Nghe cc loi li khen nh vy d c sng n th no, khng th xc
nh, chng i din cho phm vi rng bao nhiu.


Tham gia vo hnh thnh chnh sch tin t

Nm 1995 Surnyi Gyrgy, thng c Ngn hng Quc gia Hungary hi
ti: nu h ngh, ti c m nhn lm thnh vin ca Hi ng Ngn
hng Pht hnh, hi ng ra quyt nh ti cao v chnh sch tin t, hay
khng. Ti xin thi gian suy ngh, bi v ti mun hiu tnh hnh php l v
chnh tr ca hi ng.
*
Quan im quyt nh, thc y ti chp nhn
ngh, l, lut m bo s c lp ca ngn hng trung ng. Theo lut
Hi ng Ngn hng Pht hnh c lp vi chnh ph v vi cc ng chnh
tr. b nhim cc thnh vin ca n, trn c s tham kho kin ca
thng c Ngn hng Quc gia Hungary, th tng a ra ngh, Quc
hi phi ph chun s la chn, ri b nhim thuc thm quyn ca tng
thng nc cng ho.
Cho giai on ba nm u Horn Gyula, th tng ca chnh ph lin
hip x hi ch ngha-t do, ri cho giai on ba nm th hai Orbn Viktor,
th tng ca chnh ph lin hip bo th, ngh ti. C hai ln cc u
ban hu quan ca Quc hi, u ban kinh t v ngn sch, m c th l bn
trong cc u ban ny c pha ng chnh ph ln pha ng i lp u ng
h vic b nhim ti. Trong cc cuc hp u ban h t cc cu hi
thng tho, khng c xc cm chnh tr, m ti c gng cho cu tr li
khch quan. Ti cm thy yn tm v khch l, rng ti c th da vo s
ng h rng ri. Ti c gng, th gii chnh tr nhn thy trong ti mt
ngi c suy ngh c lp, ngi khng b nhng rng buc chnh tr iu
khin, m bi lng tm ngh nghip v o c. Ti nhn thy s xc nhn
n lc ny vic, cc lc lng i ch cho nhau, i lp nhau kch lit
trn chnh trng u sn sng u thc nhim v y trch nhim ny cho
ti.

*
Nm 2001 ngi ta thng qua lut mi v ch o chnh sch tin t. Trn y ti m t
trng thi php l ca thi k trc , khi ti l thnh vin ca Hi ng Ngn hng
Pht hnh.


445
Hu nh su nm ti tham gia vo cng vic ca Hi ng Ngn hng
Pht hnh. Ti chun b k lng cho mi phin hp, nhiu trng hp, nh
bi tp lm thm, ti cng np trc bng vn bn lp trng ca ti.
Ti c gng lm quen khng ch cc s liu thng k st do v nhiu
thng tin thi s khc, m ti lun lun nghin cu cc l thuyt lin
quan trong ti liu chuyn ngnh ca cc vn trn chng trnh ngh s,
v ti th lm quen vi nhng kinh nghim thu c trc trong cc tnh
hung tng t. y l hot ng c tin hnh hu trng, yn tnh,
sau nhng cnh ca ng kn. Hi ng ny phi quyt nh v chnh
sch tin t ngn v trung hn, trc ht l chnh sch li sut. Hp tc vi
chnh ph mi thi n phi ra khung kh th th, xc nh trng chuyn
ng ca t gi hi oi.
*
Trong thi k ny chnh sch tin t Hungary c
coi trng khp th gii, v cc gii lnh o i sng ti chnh quc t
ly lm tm gng cho cc nc chuyn i khc. Ti c th ni m khng
c s khng khim tn, rng cng c phn cng vic ca ti trong cc kt
qu ny.
Ti hc c nhiu trong lnh vc cng tc ny. Ti c ci nhn
su vo, s hnh thnh chnh sch kinh t xy ra nh th no, mc cao
nht. Chun b cho mt-mt quyt nh kh khn l thch thc chuyn mn
ln. l cm gic yn tm, rng c bit cho n khi, cha c cc cn
bo chnh tr quanh Ngn hng Quc gia Hungary cc cuc tranh lun
xy ra trong bu khng kh im tnh. i vi cc l l phi tr li bng cc
l l ch khng phi bng xc cm. Tnh ng nghip v s tn trng ln
nhau c trng cho bu khng kh ca cc cuc tho lun.
Thng tm 2001, vi tun trc khi nhim k ca ti ht hn, ti t
chc thnh vin Hi ng Ngn hng Pht hnh trong mt bc th gi cho
tng thng nc cng ho v c a ra cng khai. Ti cm thy, rng
lut ngn hng pht hnh mi, va c thng qua lm thay i nhng
khung kh php l ca t cch thnh vin. Mi thnh vin ca Hi ng
Tin t c hnh thnh sau khi lut c hiu lc s c quan h vic lm vi
Ngn hng Quc gia Hungary, cui cng l vi lnh o mi thi ca n.
Vic ny v mt th ch lm xi mn tnh c lp ca ci gi l cc thnh
vin ngoi ca hi ng, bi v h tr thnh cc nhn vin ca ngn
hng.
**
Tnh hnh mi khng th dung ho c vi cc nguyn tc, m ti
nh ra cho bn thn mnh.

*
Ngn ng chuyn mn gi l ch t gi hi oi. Th d phi la chn gia vic, c
nh t gi hi oi hay th ni t do. C th m ng cho tc ng ca cc lc lng
th trng, nhng hy quy nh trc nhng gii hn cho s chuyn ng ca t gi hi
oi. Trong trng hp sau th phi quyt nh v: di, trong t gi c th chuyn ng,
rng nh th no.
**
Mt b phn cc thnh vin ca Hi ng Ngn hng Pht hnh l t cc quan chc
lnh o ca Ngn hng Quc gia Hungary (cc thnh vin bn trong), b phn khc


446
Khi vn cha th thy trc mt cch chnh xc cc sai lm, m sau
ny chnh sch tin t phm phi, nhng d sao cc tai ho ch i
cho thy trc bng ti ca chng. Trong qu kh thng khng gy lo
ngh cho ti, rng ti liu ca cc cuc hp ca hi ng l mt, cng lun
khng th bit quan im ca cc thnh vin. By gi ngc li ti s, rng
vi kin ca mnh ti s lun lun thuc thiu s. Mun hay khng mun
ti phi h tr cho ci chnh sch tin t, m ti khng c kh nng tn
thnh m ti li khng th cng b kin ring ca mnh vi chuyn
ngnh kinh t v vi cc cng dn ca t nc.
C th, ngi khc, ngi c nhiu nng khiu hn i vi th thut
chin thut chnh tr, v l nh ngoi giao kho hn ti, th ngay c trong
tnh hnh mi ny cng c th hot ng mt cch hu ch. Th d vi
nhng s ln ting ca mnh (vi nhiu hay t thnh cng) c th b li
nhng tng sai lm c th ca nhng thnh vin khc ca hi ng. Tuy
nhin vi vic ny ti khng c hng th, cng chng c ti nng.
Vi lng tm thanh thn ti ngh v su nm, m ti tham gia vo
ch o chnh sch tin t thnh cng. Vi lng tm thanh thn ti cng
ngh v chuyn, rng t 2002 c gii phng khi nhng hn ch pht
ngn i cng vi t cch thnh vin ti c th ph phn nhng sai lm
ca chnh sch tin t trong bo ch v trong cc cuc trao i chuyn mn.


Nhng gp cho s chuyn i ca cc nc khc

Bc ngot chnh tr 1989-1990 t nhin gy ra nhu cu ln v cc c vn
nc ngoi trong tt c cc nc hu x hi ch ngha. Ti khng tham gia
vo loi phn xt khi qut ho no c. Ti bit cc c vn, nhng ngi c
tm hiu cn k vng t, m h n, h chun b k lng cho nhim v v
a ra nhng kin ngh ca mnh mt cch t nh, khim tn. ng tic
cng xut hin mi loi khc na: nh kinh t hc, khng c hiu bit a
phng cn thit, th nhng cng t tin hn c p t cc tng ring ca
mnh ln nc yu cu t vn.
T nhiu pha ngi ta tm ti vi yu cu ti tham gia vo vic t
k hoch chuyn i hu x hi ch ngha ca nc ny nc kia. Cc ng
nghip nc ngoi, cc bn, nhng ngi m ti quen bit t thi chng i
tinh thn vi ch x hi ch ngha, mi ti n nc h trao i
kin chuyn mn.

(trong c c ti) hot ng trong th gii khoa hc (cc thnh vin ngoi). Nhng
ngi sau vn gi chc v i hc hay vin nghin cu nh vic lm chnh, v tham gia
vo hnh thnh chnh sch tin t ch nh hot ng ph. Vic ng ngoi ny m bo
cho tnh c lp c nhn hon ton ca h.


447
T tt c nhng th, m n y ti ni v bn thn mnh, c th rt
ra: a phn ti khc t nhng li ngh. a phn- nhng khng lun
lun. Ti chng h mun i khp cc nc vi cc tng ring ca mnh,
v thuyt phc h hy chp nhn nhng quan im ca ti, ch khng phi
ca nhng ngi khc. Th nhng ti cm thy, khng ng i lng trnh
hon ton cc li mi. Vi nhng hiu bit ring ca mnh bit u ti c
th lm cho vic tm ng ca cc nc chuyn i d dng hn, bn cnh
chc chn ti rt ra c bi hc t nhng kinh nghim ca ti thu c
trong cc chuyn i. Ti n thm Nga v cc nc ng u khc. Ti
trnh by cc bi ging v tin hnh cc cuc trao i di vi cc nh kinh t
hc v cc chnh tr gia kinh t . Theo li mi ca Qu Tin t Quc t,
IMF, v Ngn hng Th gii ti cng i Washington nhiu ln; ti
cng gii thiu nhng tng ca mnh trong cc bui thuyt trnh v trong
khun kh cc cuc tham kho khng g b. Sut nhiu nm ti l thnh
vin ca hi ng khoa hc ca EBRD (Ngn hng Ti thit v Pht trin
Chu u) c tr s London, t chc quc t ng h s chuyn i ca cc
nc hu x hi ch ngha chu u bng cc khon cho vay v nhng li
khuyn.
Trong chng mc m mt ngi c kh nng t nh gi, ti c th ni:
ti khng phm phi li lm kiu ngo tr tu. Ti khng khng nh, ci
m chnh tai ti nghe thy t ming cc ng nghip khc, hung hng hn:
ch c mt con ng, v c th l con ng, m nh c vn y kin ngh.
Ti lun lun nhn mnh, rng khng phi chng ti, nhng ngi nc
ngoi i quyt nh: h, nhng ngi trong nc, nhng ngi thc s hiu
tnh hnh, trch nhim la chn l trn vai h. Chng ti ch c th m
nhn chuyn cho h nhng kinh nghim thu c cc nc khc, cng
nh nhng kt lun, m chng ti c th rt ra t cc ti liu l thuyt. C
vn nc ngoi cng thn trng v khim tn, th kh nng c lng nghe
cng ln.
n tng c bit mnh m l vic nm 1999 i thm, ri nm 2005
thm li Trung Quc, cng nh nm 2001 - ln u tin lm quen vi Vit
Nam. Trong hai nc ny c bit l sai lm ln i rao cc n thuc sn c
ca chuyn i hu x hi ch ngha ng u vi s cng nhc gio iu.
Nu hai nc ny gi nh li ci g , th khng phi l ng u ca cc
nm 1990, m ng hn l nc Hungary ca thi k Kdr mun, ca cc
nm 1980. Ci cch kinh t, tc l s ph bin ca nn kinh t th trng v
ca s hu t nhn tin trin xa ri, trong nhiu lnh vc xa hn nhiu,
so vi nn kinh t Hungary ca cc nm 1980. Ngc li ci cch chnh tr
ng hn ch xut hin lc c mc nh. Vn cn c quyn quyn lc
ca ng cng sn v p bc chnh tr, cm cng khai nghi ng h t tng
v li khoa trng ca ch ngha Marx-Lenin, nhng ngi c t duy i
lp th tm cch t chc th b trn p. C th mong i chuyn gia nc


448
ngoi n thm y, rng hy nh k, anh ta n u. Phi trnh by ni
dung mun ni ca mnh, sao cho khng ch lm va lng nhng ngi cp
tin phn i cc tnh trng hin hnh, m cng ng lm kinh s nhng
ngi cn do d, mi ch chp nhn mt na tng ci cch chnh tr.
Chuyn i Trung Quc v Vit Nam s d l kinh nghim tr tu c bit
i vi ti, bi v ti cm thy, rng mnh thnh tho trong th gii ny nh
nh. Ti khng hiu ting Trung Quc, cng chng bit ting Vit, th
nhng ti vn c kh nng ni bng ngn ng ca h, bi v t kinh nghim
ring ti bit k th gii t duy ca nhng ngi v mng vi nim tin x
hi ch ngha, ca nhng ngi tm ng, ca cc nh ci cch lc u
cn do d. V nh vi ngi, trong bu khng kh rt chn thnh, k li: h
c kh nng chp nhn ti lm i tc trao i hn nhiu, so vi cc nh
kinh t hc M, Php hay c, bi v h cm thy: thi ti cng tri
qua cc pha pht trin tng t, nh h by gi. H cm thy nhng li ni
ca ti l ng tin cy.
Ti vui mng, rng cc cun sch v cc bi bo ca ti ln lt xut
hin trong hai nc ny. C l nhng ci ny cng ng gp vo s khai
sng tr tu, chun b v to c s cho qu trnh ci cch sp ti. Tht tuyt
sng qua ci ngy, khi nn dn ch cng c pht trin trong hai nc
xa xi, nhng i vi ti rt i gn gi ny. i vi vic ny cn hai th:
ti hy sng lu v h hy i nhanh.
*


*
Theo ngh ca mt vin ca i hc Florida nm 2004 ti vit mt tiu lun v, s
chuyn i ng u c nhng bi hc g cho Trung Quc, nu lc no trong tng lai
n chuyn sang con ng dn ti nn dn ch v nn kinh t th trng. Ti coi nhim v
ny, nh vic cn nhc k cc vn ca Trung Quc v Vit Nam l mt thch thc tr tu
l th.


449
Chng 21

TIP TC, CI TI LM N NAY

1990

S THAY I CH C NGHA L G V KHNG C NGHA L G








Ti chuyn sang na khc ca cc hot ng ca ti; sang cng vic, m ti
cm thy l quan trng nht, l ch hng tht s ca ti, vic nghin cu v
ging dy.


Gii ngha s thay i ch

S thay i ch m ra thi k mi trong i ti bng vic, t 1990 ti
li coi cch tip cn chun tc - s cn nhc cc kin ngh chnh sch kinh
t thit thc cho Hungary v cho cc nc tri qua chuyn i tng t - l
ngha v ca mnh. iu ny tuy vy khng c ngha, rng by gi ti
cho cch tip cn thc chng - tc l vic tm hiu khch quan tnh hnh,
vic m t n, vic phn tch n v cng vic l thuyt gn vi vic ny- tm
quan trng b hn.
ti sut s nghip cc cng trnh khoa hc ca ti l hiu khi
nim h thng. Sut hng thp k ti lm cng vic so snh cc h thng
sng cnh nhau. By gi xut hin c hi c mt khng hai quan st v
gii ngha, nu cc h thng khc nhau xut hin ni tip nhau, th c ngha
l g. Trong khi tt c mi ngi li nhi s dng khng bit chn cm t
s thay i h thng, khng c s thng nht chung no trong chuyn,
iu ny c ngha l g. Thm ch, lu hnh nhng gii ngha i lp nhau
gay gt v gy ra ri lon trong tho lun chnh tr.
i vi bn thn mnh ti lm r vn ny, khi ti lm vic trn
cun H thng X hi Ch ngha ca ti. H thng l mt trong nhng
khi nim trung tm ca tc phm ny, nh u ca n cng bo hiu.
Trc y c ni n n ri, nhng y s hp l i tm tt mt ln


450
na: theo quan nim ca ti ba c trng chnh phn bit cc h thng ln
khi nhau: 1. cu trc chnh tr v h t tng chnh tr thng tr gn lin
vi n, 2. cc quan h s hu v 3. cc c ch iu phi (iu phi th
trng, iu phi quan liu v s ph bin tng i ca cc c ch khc).
Vic nh s th t khng tu tin, m biu th s xp hng th t v vai
tr quyt nh ca ba thnh phn chnh ny. Nu cho trc ba c trng
ny, th n xc nh cc c tnh khc, cng quan trng ca h thng: nhng
s u n v ng x, nhng tng quan lc lng bn vng ca th trng
v v.v.
Cc c trng ca h thng x hi ch ngha c in: c quyn quyn
lc ca ng cng sn th ch vi s hu t nhn v th trng, u th ca
s hu cng v iu phi quan liu. Cc c trng ca h thng t bn ch
ngha: ch chnh tr thn thin vi s hu t nhn v th trng, u th
ca s hu t nhn v iu phi th trng. S thay i h thng xy ra, khi
h thng mi th ch ca h thng x hi ch ngha biu l cc c trng
ca ch ngha t bn.
trn ti c gng din t m t c trng ca hai h thng mt
cch sc tch nht c th, s dng s tiu chun t nht c th. V th ti
cng lu ring bn c v, ci g l ci, khng thuc v s gii ngha thay
i h thng do ti a ra.
Ti khng gn bt c s phn xt gi tr no. Khng phi c nh ti
mun trnh nh gi chng bao lu ti s cp n. Th nhng bn thn
khi nim l thut ng thc chng, m t, khng mang gi tr. Ti c th vui
mng v s thay i h thng, ngi khc th c th ln n - v vn ny
chng ta vn c th thng nht xem t c ngha l g. Ho trn nhng mong
i ca chng ta v x hi tt p vi nh ngha thc chng ca h thng
d nhin l nh lc hng. H thng x hi ch ngha khng phi l ch
ca c qu, v h thng t bn ch ngha khng phi l hin thn x hi ca
hi ho, l phi v quyn t do. Chng ta ni v m hnh tng qut ca hai
sn phm lch s c thc.
S thay i h thng c ngha l s bin i trit ca cc kt cu, cc
th ch, cc quan h x hi, nhng s lin kt, cc tng tc in hnh, ch
khng phi l s thay phin gc gia cc c nhn, cc c th hay cc nhm
ngi. Tt nhin ng, rng gia qu trnh thay i trc (c cu-th ch)
v qu trnh thay i sau (xy ra trong cc vai tr v v tr c phn cho
cc c nhn) c tng quan. Ci trc mc nht nh, vi tr nht
thit ko theo ci sau. Chc chn, rng ci trc c tc ng quyt nh ca
n, ci sau ng hn ch l hin tng i km.
Cui cng cn mt cnh co na. Lin quan n yu t quyt nh s
mt, n kt cu chnh tr, s thay i h thng khi y cng c th xy ra,
nu phng thc chnh th mi khng l nn dn ch, m l s thng tr bo
ngc loi no , l ch chnh tr c on, l c ti qun s, v.v. Quy


451
nh do ti a ra ch i hi, rng n hy thn thin vi cc c trng
ca nn kinh t t bn ch ngha, vi s hu t nhn v th trng, ng
chng li s lan rng ca chng, m hy gip vic ny. Kt cu chnh tr
ca h thng x hi ch ngha c th c thay th bi s khng b ca tp
on qun s kiu Pinochet, bi quyn lc ca b l gia nh ny sinh t
tng lp lnh o mt thi [nomenklatura] (nh xy ra nhiu nc
trung ), hay ngay c bi chnh quyn chuyn ch tn ti sut thi gian di
ca mt nhm t gi mnh l ng Marxist-Leninist trong li ni. (C th
tng tng c, rng Trung Quc hay Vit Nam s bin i ri s i
theo hng ny). S may mn lch s v gi ca ng u l, cc nc
chng ta s thay i h thng xy ra, lin quan n c cu chnh tr th
ch chnh tr dn ch th ch ca ch c ti.
Nn kinh t t bn ch ngha c th tn ti m khng c dn ch. Nhiu
th d lch s chng minh iu ny. Nhng tuyn b khng th o ngc
c. Nn dn ch khng th tn ti m khng c ch t bn ch ngha.
*

Khng nh ny c th c chng minh bng lp lun logic v cng c
cng c bi kinh nghim lch s t trc n nay.
Chuyn t ch ngha x hi sang ch ngha t bn c ngha l g v
khng c ngha l g - tiu lun ca ti vi u ny trnh by nhng
tng trn, xut hin nm 2000 trong tp ch kinh t hc M c nhiu
ngi c nht, trong Journal of Economic Perspectives.
**
Mc d bi vit
ny i quanh ti mc l thuyt v nhng s thay i x hi-kinh t, n
cng mang thng ip chnh tr. Thng xuyn nghe cc nh bnh lun m
dn-dn tu, rng vn cha xy ra s thay i h thng. Ti s, rng ai
lp i lp li nhng li ch bai ny, chng hiu cht g c v, cc t ny c
ngha l g: h thng v thay i h thng.
Tt nhin s thc trn tri, rng s chuyn i xy ra gia cc h thng
ln, v ch ngha t bn thay th ch ngha x hi, vn ng nhiu vn
. C nhiu loi ch ngha t bn. Vai tr ng k hn ln vai nh nc
trong mt loi, trong loi khc vai tr t ng k hn; s bt bnh ng v
phn chia quyn lc, cc quyn, ca ci v thu nhp trong mt loi l ln
hn, trong loi khc l nh hn; khuyn khch pht trin k thut l mnh
hn trong mt loi, l yu hn trong loi khc, v v.v. Vn tranh lun
khng phi l, xy ra s thay i h thng hay khng, m l, cc qu

*
Phi a thm mt hn ch vo khng nh ny, c th l, chng ta ni v nn dn ch
hot ng trong x hi cng nghip hin i. Hin nhin, rng nn dn ch Hi Lp c c
th coi l tin bi lch s gn vi trt t kinh t khc.
**
Trc ti cng b mt phin bn di hn Anh. Tng bin tp ca tp ch ni trn
mi ti lm mt phin bn ngn hn ca tiu lun cho s c bit xut bn nhn dp k
nim thin nin k. Bi vit cng xut hin bng ting Hungary nm 1997 vi u
Thay i ch c ngha l g v khng c ngha l g, ri ti cng cng b bng nhiu
ting khc [bn ting Vit, trong cun tip theo ca t sch SOS
2
.N.D.].


452
trnh bin i dch chuyn theo hng ca s hin thn c th loi no ca
h thng mi. Gn vi ci ny l cu hi chun tc: chng ta thch dch
chuyn theo hng no. V y chng ta n nhng phn x gi tr.


Nhng mong i v tht vng, ch ngha bi quan v ch ngha lc quan

Nhiu ngi Hungary v ni chung vng ng u tht vng. H
mong i ci khc, nhiu hn, tt hn t s thay i h thng. By gi ti
khng ch ngh n nhng ngi, thc s b thua thit trong bc ngot, bi
v h mt vic lm, bi v b ln xung thp hn trn thang thu nhp,
bi v h b tc mt c n no y. Nhiu tr thc tht vng, trong s
h c nhng ngi, m tnh hnh vt cht ca h khng xu i, c l cn
c ci thin na, v nhng ngi v c nhn chng b xc phm g,
thm ch c th cng cn c hng nhng s tha nhn mi. Nhiu s
bt lng, di tr, vung vi, chim ot ti sn nh nc lm cho nhng
ngi ny bun phin. H kinh tm cc cuc u khu v ch lan rng trong
i sng chnh tr, nhng s lm dng khng c pht hin, nhng v
vch trn m khng c hu qu hay nhng s l t gic i, s cu kt gia
gii kinh doanh v chnh tr. H phn n v nhng ging th hn. S giu
c ph trng v s khn cng thng tm s s cnh nhau lm tn thng
cm gic l phi ca h.
Bn thn ti cng chia s vi cc bn tr thc ca mnh trong tt c cm
gic cay ng v phn n. Tuy nhin ti khng thm vo, rng ch t lin
quan n cc hin tng c lit k ti tht vng. Chng ta tht vng
khi, nu chng ta mong i nhiu hn, v nhng mong i ca ti, c v,
c kim ch, c mc , khim tn hn nhiu, so vi ca nhng ngi
khc, ca bn b v nhng ngi quen ca ti, nhng ngi cm thy, rng
s thay i h thng khng thc hin c nhng hi vng ca h.
Ti nhc li bi vit ca ti c cng b nm 1980, c nhc n
mt chng trc. Ti ni mt cch chm bim v nhng ngi tng
tng lch s nh mt siu th tin li, ni chng ta b vo cc xe mua hng
ca mnh ci, m chng ta thch t cc tnh cht ca cc h thng khc
nhau, v chng ta mang v nh vi s kt hp tu theo s thch ring ca
chng ta. Lch s cho cc gi; trong c ch ngha t bn hin tn
vi nhng cn bnh ni ti, mang tnh c th h thng ca bn thn n.
Nm 1983 ti cng b mt tiu lun vi u V sc kho ca cc
quc gia.
243
Ti cho mt tng quan bnh l hc ngn gn, lit k by cn
bnh nghim trng: lm pht, tht nghip, s thiu ht, s tng v n
nc ngoi, nhng ri lon tng trng, s bt bnh ng c hi, quan liu
ho. (Tt nhin, cn c th a thm vi cn bnh na vo danh sch ny).
Sau ti nh bo a ra khng nh, rng khng tn ti trt t x hi-


453
kinh t mnh kho. Nhng chng ta c th la chn cc bnh! Chng ta hy
vui mng, nu chng ta c kh nng to ra loi ch x hi-kinh t, m
ch b hai hay ba bnh trong s cc cn bnh trn dy v. Trong cc trng
hp xu nht th bn hay nm bnh c th hnh h chng ta cng mt lc.
Khng gy cho ti s ngc nhin, rng chuyn t ch ngha x hi sang
ch ngha t bn xut hin tht nghip hng lot. Nhiu nht chng ta c th
u tranh gim mc ca n mt cch ng k, nhng loi b hon
ton n l khng th. Khng gy cho ti bt c ngc nhin no, rng s bt
bnh ng v thu nhp tng mt cch nhy vt. Chng ta khng c kh
nng thc hin s co bng cc oan. Mt khc b cng n lc, chng ta
gip vc y nhng ngi cn n s gip , v m bo nhng iu kin
cn thit cho s tn ti xng ng vi con ngi cho tt c mi ngi.
Nhiu nhn t gp phn vo vic, nhng mong i ca ring ti thc
t hn, so vi ca nhiu bn tr thc ca ti. Ti l nh so sch h thng
chuyn nghip, y l ngh ca ti. Sut hng thp k trung tm ca cc
nghin cu ca ti l, ti tm hiu lch s t nhin ca ch ngha x hi
v ch ngha t bn v so snh chng. Hn na khng ch t cc cun sch,
trn c s nhng kinh nghim sng ca cc chuyn i du lch ngn tnh c
ti hnh thnh bc tranh v cc nc t bn ch ngha cho bn thn mnh,
m l t nhng kinh nghim thng nht ca nhiu nm di sng . Ti
tn dng kh nng, i snh mt cch c mc ch nhng khng nh
ca ti liu chuyn mn vi ci ti nhn thy bng chnh mt mnh. Ti c
th bnh tm tuyn b: ti khng c nhng o tng lin quan n ch
ngha t bn.
*
Bit cc c im xu x ca n nhn t quan im bt li v
o c ti quyt nh trong bn thn mnh: d sao ti vn thch sng trong
h thng t bn ch ngha hn trong tri x hi ch ngha d l tri vui nht.
Ti cn ni thm mt iu cho vic gii thch, v sao s thay i h
thng li khng gy ra s v mng trong ti. Quy tc phn tch n su
trong ti l, phi tch bit nghim ngt cch tip cn thc chng v chun
tc ca mt hin tng. Tt c mi ngi u c quyn theo ui nhng
mng m. S c bit bun, nu cc nh th b thi quen ny. Th nhng
lm ti pht cu, nu cc chuyn gia t cho mnh l cc nh khoa hc x hi
li ln ln s khng tng vi cc kh nng thc. c bit chc tc, nu t
s ri lon tr tu ny h cng cn lm ra c hnh, v nhn vai, nu h quy

*
Ti cm thy s ging nhau gia hai loi th gii o tng. Nhng ngi cnh t mi
xy dng x hi khng tng x hi ch ngha trn nhng mng tng ca mnh, ri
on tuyt mt cch tht vng vi ch ngha x hi c thc hin. Trc khi thay i
ch nhiu tr thc t nhng o tng to ra trong mnh mt bc tranh mo m v
phng Ty, v nn dn ch v nn kinh t th trng hot ng . Sau khi i mt
vi ch ngha t bn ang c thc hin, li tht vng, bi v khng so snh n vi nhng
thay i thc tin, m li so snh vi x hi khng tng ca ring mnh.


454
trch nhim cho chng v nhng kh nng thc hin cc gic m mu hng
ca h.
C xy ra, l hu nh ti tr tri mt mnh, trong hi nhng tr thc hp
vi nhau, vi kin ca mnh, rng v c bn ti coi s thay i ch
nh thnh qu v i. Khng ch trong trng thi lng lng u tin 1989-
1990 ti cm thy, rng bc ngot may mn ca lch s dnh cho ti n
tng sng tuyt vi, m ngy nay, sau mt thp nin ri ti cng ngh
nh vy.
Xa kia trong va li ti c mang t phng Ty v vi mt hng khan
him khng kim c trong nc; ngy nay s a dng hng ho
Budapest phong ph hn Boston. Khi ti phi cu khn vi s chiu
c c in thoi; ngy nay cc hng in thoi tranh ua ly lng ti. C
th, l chnh ti, tc gi cun sch S thiu ht ch cn mt mnh, l ngi
cho vic xo b nn kinh t thiu ht kinh nin mt tm quan trng ln?
Rng nhng ngi khc chng cn nh n iu ny; ngay c nhng
ngi ln tui hn, nhng ngi khi on trch n th no v vic ?
Mt thi ti phi xin s ng ca b th ng v lnh o phng t
chc, c th nhn c ca s, s cho php xut cnh trong h chiu
ca ti. Ngy nay ti ln tu ho hay my bay lc no ti mun. Trc y
chng ta nhy mt mt cch ng lo, nu ai ln a c mt c m
ph phn vo bi vit c in ca mnh. Ngy nay ch ngi khng mun,
mi khng vit ra trong nht bo no hay ni ra trn TV kin trit h
ca mnh v cc nh lnh o chnh tr. i vi ti khng phi l hin
nhin, rng chng ta t n y. Nu ti bt u nhc i nhc li iu
ny trong gii cc bn ti, tt nhin ti tm thy s nht tr. phi, cu
ng, nhng - h ni, ri ngay tc khc h khng nhc n na v li
bt u lit k nhng li than phin v cc hin tng ng tc hay gy
phn n.
Ti khng h khng nh, rng ti khng b bt c tht vng no.
ny sinh nhng cn bnh, m ti khng c chun b, hay nu ti c
tnh n s ny sinh ca chng i na, ti chng tin, rng chng s xut
hin vi sc lc ln n chng y. Ti ni iu ny mt cch t ph bnh.
Ti khng ni ngay lc ny v cc hin tng c hi hay gh tm, nhng
ci khng th on trc c. Nu ti suy ngh k trc su hn v
y hn, c th ch i nhng thay i nh th no, th ti c th tnh
n chng.
Th d c trong ti mt cht o tng ngy th lin quan n hot
ng ca quc hi. iu ny c th bt qu tang th d trong Con ng.
Ti mong i qu nhiu vo s tch bit ca cc nhnh quyn lc; vo
chuyn, nhnh lp php c th kim sot mt cch hu hiu quyn lc hnh
php, tc l quc hi i vi chnh ph. C l l quan h gia tng thng v
quc hi M ln vn trc mt ti trong mt trong nhng giy pht tt


455
nht ca lch s nn dn ch M; n tng ln ca v Watergate, khi cc
cc thng ngh s v h ngh s, trong s c c cc bn ng vin cng
ho ca Nixon na, tin hnh n cng cuc iu tra vi s nht qun
hon ton, m n kt thc vi s t chc ca tng thng. Hay nhiu phin
hp u ban thng hay h vin, m ti nghe ht trn TV, v ti thy,
khi cc nh lp php trong nhiu trng hp vt qu cc li ch ng
phin din - c kim sot cng vic ca chnh ph. Trong cu cui cng
c th c c s hn ch: trong nhiu trng hp- tc l cng
khng lun lun.
*
S l o tng i hi vng t mt nn dn ch cho d
chy tt: t s thc n thun, rng ai c bu lm i biu quc hi,
th ngi y trn tinh thn o c cao thng, ch t cc li ch ca khu
vc bu c ca mnh v ca t nc ln trn ht s sn sng chng li ng
ca chnh mnh v chnh ph c mnh ng h. L ra ti phi lng
trc mt cch tnh to hn, chnh ph v phe a s quc hi hp tc nh
th no trong hon cnh bnh thng. By gi, rt ra bi hc t th d ca
cc nn dn ch Hungary v ng u khc, ti buc phi hc bi hc ny.
Ti khng chun b i vi cc hin tng dn tc ch ngha hay
ging th, m thc t chng n tung vo th gii x hi ch ngha trc
kia. Ti c tnh mt cht n vic ny, nhng khng tnh n chuyn,
rng nhm ny ca cc hin tng s bnh trng uy quyn mnh lit n
nh vy trong i sng chnh tr, trong th gii tinh thn v trong cc mi
quan h con ngi.
Cc lin bang khng ng nht v mt chng tc, Lin X v Nam T,
tan r. Nam T trc kia lin tip xy ra chin tranh. Trn lnh th
Lin X chin tranh xy ra gia Azerbajzan v Armenia, v cho n nay
cuc chin u vi ngi Chechen vn cn tip. ni khng xy ra xung
t v trang i na, nhng tnh cm c lp dn tc bng ln. Tip Khc
tan r thnh hai nc, Czech v Slovakia. Ni mnh hn, ni vi cng
n ho hn, nhng c nhng cng thng lin quan n tnh hnh cc sc
tc thiu s nhiu im ca ng u gia cc nc lng ging vi nhau.
Cc sc tc thiu s i cc quyn cho mnh. Sc tc a s trc kia (th d
nhng ngi Nga) t ngt bin thnh thiu s (c th thnh thiu s b p
bc) trong cc nc ln cn.
Bn trong mi nc bng xut hin cc hin tng c hi v gh tm
gn vi chiu kch dn tc, song song vi cc xung t quc t, trn cng

*
Nhng ngi ng h nn dn ch M trong nc v nhng ngi knh trng n bn
ngoi bin gii Hoa K lo lng theo di, rng - vin n s ngn chn nguy c khng b -
ngi ta thc thi nhng quy nh hn ch hiu lc ca cc quyn con ngi. Ti hi vng
vo chuyn, rng - ht nh trong nhiu trng hp trc y - cui cng th cc lc lng
ca nn dn ch M s c kh nng bo v cc thnh qu ca h. [Mi y To n ti cao
lin bang (nhnh t php) phn quyt buc tng thng Bush phi hu b mt s quy
nh lin quan n nh t Guantanamo, l mt bng chng theo hng , N.D.].


456
ln sng tinh thn vi chng. Ti lit k vo y tnh bi ngoi, s khinh
mit dn chng ca cc nc lng ging, u c chng Roma v bi Do
Thi, m trc ch xut hin lc c, ri mnh ln v hu nh tr
thnh tm tt, hp vi nhm hi.
Trong chng 1 v chng 2 ca cun sch ti vit v: c ngha l
g trong thi nh ca ti v bui u ca i sng ngi ln ca ti, rng ti
sinh ra l ngi Do Thi. Tt nhin, trong na th k gia chng ca
ng i ca mnh ti cng khng qun iu , nhng i vi ti n
khng quan trng. Ti th , rng Marx l ngi Do Thi cn Stalin th
khng, u tin ti tin c hai, mun hn ti on tuyt vi c hai. Ti
khng quan tm, rng Rkosi l ngi Do Thi v Kdr th khng, u tin
ti tin tng c hai, ri ti chng li c hai. Ti khng , phi
chng ai l ngi Do Thi gia nhng ngi, m cc bi vit ca h bt
u nh hng n ti, nhng ngi tn cng cc bi vit ca ti v nhng
ngi xut bn chng, nhng ngi ngn ng ti dy i hc v
nhng ngi mi ti lm gio s. Ti khng phi l ngi phn bit
chng tc. i vi ti khng quan trng, rng cc quy ch Nnberg hay quy
nh php l Hungary ra lnh eo sao vng, nh gi ai l ngi Do Thi.
Ti li nh n bn sc Do Thi ca mnh, khi xut hin bi vit ca nh
th Csori Sndor, bi tuyn b: sau Auschwitz v vng i tnh n
chuyn, rng nhng ngi Do Thi sng Hungary l ngi Hung thc
s.
*
Trong con mt ng ti khng l ngi Hung?
Ti khng mun hc phn loi ngi theo chng tc hay tn gio t
nhng ngi bi Do Thi v nhng ngi phn bit chng tc. Ti c th
din t lp trng ca bn thn mnh, v mt ny, nh sau: t s t v,
trong s bo v phm gi con ngi ti l Do Thi. Nu my l k bi Do
Thi, th tao ngng cao u nhn, rng tao l ngi Do Thi. Du sao i na
ti khng xt ti s phn bit v o c v kh ny i vi con ngi.
Ti cn tha nhn ngn y: ti khng tnh n vic, ti sng qua ci
ngy, khi s c nhng ngi a vn Do Thi ln chng trnh ngh
s. Trong kha cnh ny thi k sau thay i ch gy tht vng cho
ti.
Ti ni vi s nhn mnh v chuyn c cc hin tng tri ngc,
v cng c, rng ci ny ci n trong s cng lm ti bt ng. Trc
bn c ti khng mun c v l ngi quan st khng ph phn nhng
thay i xy ra. X hi, m chng ta sng trong , ang si, ci xu v

*
Vi Nn cng ho Soviet [Hungary, 1919], vi thi k Horthy, nhng c bit vi thi k
Tai ho [Holocaust] kh nng ho hp chm dt dn Do Thi Hungary c t tng t
do mun ho ng theo cch v theo t duy ca ngi Hung. lm iu ny n c th
o, gt, ng ci bc ngh vin, m cho n nay vn chng bao gi ng c (Csori
1990, tr. 5).


457
ci tt, ci p v ci b i trn ln trong . Khng c quy tc khch quan
cho vic, phi nh gi cc t l nh th no.
C nhiu ngi bi quan trong s nhng ngi, m ti c mt trong hi
h. Ny cu ngh th no- cc bn ti n tip v h nhc li cc
chuyn kh mi nht. Ti c th ni g? Ni theo cch Pest, c v nh
ch ngha lc quan kho bc nh nc v gi nh li vic ni huyn
thuyn ca nhng ngi tuyn truyn vn ng qun chng v nhng ngi
i cng tc nng thn thi xa, nu ti bt u m t nhng im tch cc
ca s thay i ch v nhng kt qu d kin ca s pht trin tng lai.
Trong tiu s t thut ca mnh l , nu ti gii hn vic k v ch
ngha bi quan v ch ngha lc quan ca bn thn ti.
Trc khi thay i ch ti thin v ch ngha bi quan, nhng v
mt loi c bit ca n. Ch ngha bi quan khng th cn tr ti hnh ng
ti vit nm 1983 trong tiu lun c nhan Sc kho ca cc quc gia
va c nhc ti. Ti trch Dch hch ca Camus; trch cuc tr chuyn
ca bc s nhn vt chnh, Rieux, vi bn ng, Tarrou, ngi gip ng trong
cuc chin chng dch hch: - ng Tarrou ng ti c th hiu.
Nhng nhng thng li ca ng lun lun ch s l tm thi, tt c ch c
th. Nt mt Rieux ru r. Lun lun, ti bit r iu y. Th nhng iu
ny vn chng l l do, ti b cuc.
244

Nm 1986, trong li ni u ca ln xut bn M ca cun Nhng mu
thun v nhng nan gii (Contradictions and Dilemmas) ca ti c th c
c: Ti phi cnh bo bn c: y khng phi l cun sch lc quan.
Nhng cng khng bi quan. C mt truyn thng Hungary hng th k:
nhn nhc hay; cay ng, gin d, kt cc may mn ca cc cng vic mp
m hay khng chc chn - th m vn lm vic sing nng v lng thin v
s phn tt p hn.
245

Lin quan n ti, t khi thay i ch trong tm trng ti thnh phn
ca hn hp ch ngha bi quan-ch ngha lc quan nghing v pha ch
ngha lc quan. S l cng vic khng nhim tc i lm bn cn i trong
vi dng v nhng nt thun li v khng thun li ca nhng thay i xy
ra trong nc v trn th gii - mt cun sch di khc cng chng cho
vic ny. Ti ch nhc n vi hin tng nhm minh ho, nhng loi thay
i no nh hng n s bin chuyn v cm nhn cuc sng, v nhn
sinh quan ca ti. Ti khng ph nhn nhng tai c, ti thy chng mt
cch chnh xc. Th nhng k t khi, trong khu vc hu x hi ch ngha c
hi t do m ra cho hng trm triu ngi, ti nhn tng lai mt cch
khc i. Ln sng dn ch ln mi ny b sung thm vo nhng dch
chuyn trc y theo hng dn ch. o bng quy m, bng t l xch lch
s, th lnh th trn tri t, ni ch chuyn quyn ng tr, thu hp
hn rt nhiu, v khu vc, ni cc th ch dn ch hot ng mnh hn hay
yu hn, rng hn rt nhiu. Ngay c nu y qu trnh c dng li i


458
na, thm ch c th quay ngc li ti tin, rng iu ny ch c th tn ti
mt thi gian ngn. Bn thn ti cng kinh s theo di nhng ti c khng
khip ca ch ngha khng b, v ti cm thy, c th ko theo nhng hu
qu khng th lng trc, nu cc v kh hu dit hng lot ri vo tay
bn khng b. Bt chp iu ny ti tin, rng qu trnh lch s ca s ph
bin dn ch, xt xu th di, hng thp k-th k, s vn tip tc trong tng
lai.
ng, khng ng u trong phn chia, th nhng sn xut tng ln, k
thut pht trin mi ni, v cng vi vic ny l s lng cc ngun lc
sn c cho tiu dng ca con ngi. Ti hon ton hiu r l, s lun c
nhng kh khn mi. Tuy vy ti vn khng mun than vn v nhng ni
chua xt ca x hi tiu th hay nhng rc ri do s gi i ca x hi, do
s ph bin ca my tnh. L tin b trong con mt ti, nu n in bt
sng nng thn v c cng rnh dn nc bn, nu ngi ta ngn chn cc
bnh dch, nu tui th c ko di, v cng ngh thng tin v vin thng
hin i kt ni nhng con ngi li gn nhau hn. Ti tr thnh ngi
lc quan thy nhng rc ri, mun gip gii quyt chng.


Collegium Budapest

Do thay i ch nn hon cnh cng tc ca ti Budapest c thay
i c bn. T 1955 ti l cn b Vin Khoa hc Kinh t ca Vin Hn
Lm Khoa hc Hungary, tr chn nm ti lm cc ni khc sau khi ti b
y ra khi vin. Nm 1992 h mi ti tham gia vo cng vic ca
Collegium Budapest ang hnh thnh. Ti nhn li mi, v ti tr thnh mt
trong nhng ngi sng lp ca Collegium. Vi vic ny trng tm hot
ng ca ti Budapest chuyn t Vin Khoa hc Kinh t sang ch lm
vic mi. Nh mi lc chia tay, nhng cm gic nng n cng gn lin vi
s thay i ny. Nhiu si dy tnh cm, tnh bn, k nim gn ti vi
vin, m vi nhiu cn b ca n ti vn c quan h mt thit.
*

Gio s Wolf Lepenies, hiu trng vin Wissenschaftskolleg Berlin
khi xng vic thnh lp Collegium. Hc vin Berlin theo gng, theo
cch hot ng ca Institute for Advanced Study Princeton. Nh trong mt
chng trc ti m t: loi hc vin c bit ny to kh nng tuyt vi,
nh nghin cu c mi trong thi gian di, d sut c mt nm, c

*
Trong chng 11 ni v cuc sng vin ti k: hnh thnh truyn thng, rng
cng vi nhm ca mnh chng ti i n tra ngay mi mt gi ri. Chc chn, l s
phc v ca ti vin khng tri i m khng c du vt g. Nhng cn b vn cn lm
vin n ngy nay ca nhm Kornai trc kia vn tip tc i n tra u tin, vo lc 11
gi ri, c th l khng ch khi, nu ngu nhin ti n thm h, m c vo nhng ngy
khc na.


459
min mi ngha v ging dy v hnh chnh, c th hin dng mnh mt
cch khng g b cho vic suy ngh, vit, nghin cu, hc tp. Wolf
Lepenies v cng s thn tn nht ca ng, Joachim Nettelbeck, th k ca
hc vin Berlin thy th ny: n lc, ng u cng hy ra i mt
Institute for Advanced Study. Sau mt cht do d, cn nhc cc kh nng
Ba Lan v Czech na, cui cng h chn Hungary lm tr s ca hc
vin anh em s c thnh lp. H tuyn m i cc nh ti tr hc vin,
nhiu chnh ph v qu ty u.
Gio s Lepenies ngh ti hp tc ngay t u cc cuc m phn.
Ti khng m nhn chc hiu trng, m ch v th cng khng, bi v
mt na thi gian ti i hc Harvard. Tuy nhin ti sn sng lm
thnh vin ca ban tham mu hp ch o Collegium vi t cch permanent
fellow, thnh vin thng xuyn ca vin.
Ti vui lng dnh phn ng k nng lc ca mnh thc y hot
ng ca Collegium. Gia nhng th khc, nh vy hng nm ti tham gia
vo vic chn nhng nh nghin cu s c mi, cc fellow. Collegium l
hc vin quc t hot ng nc Hungary. Chng ti c gng, nhng
ngi Hung (trong s h c ngi trong nc, ln nhng ngi Hung
sng cc vng khc nhau trn th gii, ngoi bin gii Hungary) v nhng
ngi nc ngoi, c th l c nhng ngi phng ng v nhng
ngi phng Ty n lm vic ch chng ti vi nhng t l cn i.
Chng ti l vin a ngnh. y l mt trong nhng sc hp dn chnh
ca loi hc vin c bit ny. Trong ba tra nh m nhc hc v nh
nghin cu gen, nh trit hc v nh s hc ngi cnh nhau v c th trao
i nhng chuyn gy cm hng. Tt c cc fellow buc phi bo co v
cng vic ring ca mnh trn seminar cho nhng ngi khc, m c th l
sao cho, nhng ngi khc, cc bn thuc cc ngnh khc cng hiu
c. Khi la chn cc li mi vi s thn trng ln cn hnh thnh cc t l
hp l gia nhng ngi lm trong cc ngnh khc nhau.
Mt b phn cc nh nghin cu lm vic mt mnh, trn lnh vc
nghin cu ring ca h. Phn cn li c t chc thnh cc nhm. Tu
tng thi gian, nghin cu cc ti khc nhau chng ti lp ra mt-mt
nhm tiu im. Bn thn ti ba ln khi xng, ri t chc nhm
nghin cu loi nh vy. Gn y nht, cng vi mt gio s ca i hc
Yale, vi Susan Rose-Ackerman chng ti t ra mc tiu nghin cu
ti sau: Tnh ngay thng v lng tin di nh sng ca chuyn i hu x
hi ch ngha. Cc nh kinh t hc, x hi hc, chnh tr hc, nhn hc, trit
hc, lut hc tham gia vo cng vic nghin cu. Cc nh nghin cu
c tuyn m t 11 nc. Hn 40 tiu lun hon thnh, v t y chng
ti la chn ra t liu cho hai cun sch c xut bn nm 2004.
246

Gia cng vic ny ti cm thy, cc bc tng cao nh th no tch
cc nhnh khc nhau ca khoa hc x hi ra khi nhau. Khi trong seminar


460
ni b ring ca nhm tiu im thnh vin ca nhm trnh by cng vic
ca mnh vi nhng ngi khc, lun lun t ra l: mi ngnh thc s ch
hiu bng ngn ng ring ca mnh, ch s dng h thng khi nim ring
ca mnh, quen vi cc phng php nghin cu ring ca mnh. Coi s
hiu bit v ti liu kinh in v cc l thuyt ni nht, thi thng nht ca
ngnh ring ca mnh l iu hin nhin. Th nhng li kh dt nt, lin
quan n ngn ng, ti liu chuyn mn, phng php lun ca cc ngnh
khc. Khi ngi ca mt mn hc no , bn trong nhm nh ca chng
ti, buc phi ni vi cc i din ca cc ngnh khc, phi gii thch cho
h c th hiu c, th nhim v p t k lut t duy l ln ngi y. Lp
i lp li ho ra l, ci th d l hin nhin i vi nh kinh t hc, th ni
chung khng h hin nhin i vi mt nh x hi hc hay lut hc quen
vi cc tin khc v cc phng php tip cn khc, v ngc li. Vt
qu s thu hoch nhng kin thc v nhng kt qu nghin cu c th, s
hp tc lin ngnh l tri nghim tr tu c nh hng cn mi i vi tt
c chng ti.
Phi a ra cc quyt nh kh khn, nhiu khi t nh v cng vic ca
Collegium. Vi ci gi ca nhiu cuc u tranh thnh cng bo v c
tnh ton vn x hi, tnh c lp tr tu, chnh tr v tnh t tr ca t chc
c bit, c nht v nh ny nc Hungary. Ngn chn mt cch nh
nhn, nhng tuy nhin kin quyt cc mu can thip, p lc chnh tr
khng phi l vic d. Cng vic, m ti lm lin quan n vic ny,
khng xy ra cng khai, khng gy ra s ch x hi v khng mang li bt
c s cng nhn no. Th nhng ti vn lit k vo gia nhng vui sng
trc kt qu ca i ti.
Ngy nay ti l cn b khoa hc duy nht, ngi lm vic ti vin ny
t ngy thnh lp n nay. By gi ti mang danh hiu permanent
fellow emeritus; c min khi nhng ngha v hnh chnh, vi t cch
nh nghin cu ti vn tip tc tham gia vo i sng ca Collegium. Ht
nh ngy u, khi ln u tin ti bc vo to nh p v long trng mt
cch hi ho ca hc vin chng ti, ngy nay tt c nhng th bao quanh
cng vn gy cho ti nim vui tr tu v thm m. Nu ti bc ra khi cng
vo nhng gi bui ti, nhn ln ngn thp c chiu sng ca nh th
Mtys, v bu khng kh m hoc ca cc ph v cc qung trng khu
Thnh Vr cun ht ti, ti cm thy su sc ht ln ny n ln khc, l
mt c n ln nh th no, rng ti c th lm vic trong mi trng tuyt
diu nh th ny, gia cc iu kin bnh yn nh th ny.






461
Mt khc trung gian, intermezzo p: sinh nht th 70

im trc ni v im tip s cn ni v cng vic. Gia hai im ti
chm vo mt tnh tit mang tnh ring t hn, cng xy ra gia cc bc
tng ca Collegium Budapest.
Zsuzsa gia s gi b mt ln nht chun b l sinh nht th 70 ca
ti. Hiu trng lc , Klaniczay Gbor nh sau ny ti bit gip c
trong mi th v cho php s dng cc phng ca hc vin cho bui l.
Vo ti bui hp mt Zsuzsa bo ti n mc t t, v c mun a ti i
n ti. Ti cn tht c cravt na. Chng ti ngi vo xe, v chng ti ln
Collegium. Khi th b mt c h ra: s c ba tic sinh nht! Zsuzsa
mi 52 ngi tham d, tt c cc thnh vin ca gia nh sng trong nc
v nc ngoi v cc bn thn thit nht. Tt c mi ngi n, v
gi b mt cho n pht cht. Thc s ch ti ch ti mi bit, v sao chng
ti t hi li y.
Khi mi ngi n, chng ti tp hp li trong ging ng. Zsuzsa
l ngi u tin bc ln bc. C bt u bng vic cm n nhng ngi
gip t chc. C nhc n bn qu mn ca chng ti, Hank Pter, u
tin, ngi tham gia vo nhng cng vic chun b u tin, nhng n
khi ngy k nim din ra, th b chng ta m i. C cn ni tip na,
nhng sau vi cu ging ni ca c t qung, nc mt chy rng rng, v
khng th tip tc. C ri khi bc gia nhng trng v tay.
Sau cnh ng yu ny tip theo l mt t tu n dy ca nhc s c
yu thch say m ca ti, Mozart. Vks Lajos, hiu trng u tin, sng
lp ca Collegium, ngi bn ln ca m nhc, gip trong vic, mi ban
t tu n dy Auer n v chi cho chng ti nghe.
Bui ti tip tc vi nhng li pht biu vui nhn, trong cc bn ti
lm sng li vi tnh tit ng nghnh ca qu kh xa xa. Kende Pter gi
nh li nhng n tng chung ca thi hc sinh cp mt ca chng ti. Khi
cha m anh ngh, mi ti n lin hoan sinh nht, anh cng quyt phn
i: Khng, v n hay nh nhau! Ti khng mun tin tai mnh na
ti hay gy g? Sau Litvn Gyrgy ni chuyn, ri Nagy Andrs k
v i sng ca chng ti vin. Nhng ngi bit ti t gn, h bit v
ti: chng c my ba n m ti khng ri vt no trn o s mi hay
trn b qun o ca mnh. iu ny cng xy ra ngay lc u ca thi k
ban u ca vin, m c th l vi b qun o mi toanh ca ti. Cc bn
ti ngh, rng h a qun ti nhanh n hiu git gn y, ni ngi
ta s ty ngay vt bn. Th nhng khng bao lu sau in thoi reo ln trong
phng ti, ni ti t kho li v ch i trng thi ch cn qun lt trn
ngi, v h thng bo: ng tic Patyolat [hiu git] ngi ta bo, rng
ch n mai th qun mi xong, cho n h xin mt cht kin nhn. May
l h ch nh la ti, chng bao lu sau ti nhn li c qun ca mnh.


462
Laki Mihly cng k vi n tng ng nghnh lin quan n ti. H ngh
h nh ngh mt Mtrahza; ti cng , v ti lm vic nh b ma
m. Th nhng khi h mi, ti i do chi vi h. Trc khi chng ti
xut hnh, ti nhn vo ng h ca mnh, v hnh nh ti ni: Mnh c
mt gi cho cuc do chi ny. Cu chuyn tng i c th tin c. T
khi Misi k cu chuyn ny, nh chng ti cu ni tr thnh ngn ng.
Nu hin nay chng ti i do chi, ti lun lun nhn ng h v bo:
thi gian Laki l bao nhiu.
Ba n ti bt u. Bn cnh bn n con trai Andris ca ti c bi pht
biu khi hi nhn danh cc con, sau chu Thu in ca ti, Zsfia ni
nhng li thn yu, vi ging Hung hon ho, nhn danh cc chu v cui
cng Rimler Jutka chc mng, nhn danh cc bn. C long trng trao cho
ti huy hiu k nim c lm ring cho mc ch ny, Hun chng i
Cu. y c nh gi l s knh trng c bit, bi v trong con mt
Jutka gi tr quan trng nht l ch.
Ti hnh phc v cm ng nhn quanh bn n ti. y l dp c mt
khng hai, khi c ba con ti, tt c cc chu ti, tt c cc thnh vin gia
nh thn thit Budapest cng mt lc. Bn cnh chng ti l nhiu bn
b. y khng phi l hi bn b t hp thng xuyn. c trong s h,
nhng ngi bit ln nhau, nhng ngi khc by gi mi gp nhau ln
u. Ci gn h li trong bui ti ny, l nh ng mn, rng h chc
mng ti.
Khi khc ti cng c tham d k nim. Truyn thng gia nh
nh chng ti, rng ngy sinh nht khng ch gm li chc mng v trao vi
tng phm, m tht s l chui chng trnh. Ti t ho, rng ti cng c
phn, khng phi ch mt ln, trong cc bui l vinh d v cao qu, mang
tnh chnh thc hn: khi ti nhn c danh hiu tin s danh d cc
trng i hc khc nhau, khi i s Php Budapest mi cc bn thn ca
ti n d bui l, trong ng trao cho ti Hun chng Bc u bi tinh,
hay khi Collegium ngi ta chc mng cc cn b v cc ng nghip
trong ngy sinh nht th 70 v 75. Nhn dp sinh nht th 70 ti cng
c phn danh d ln, rng c Budapest, ln Cambridge nhng ngi
bin tp, Gcs Jnos v Kll Jnos, cng nh Eric Maskin v Simonovits
Andrs, trao cho ti mt-mt Festschrift, cun tiu lun mng ngy l.
247

Mi mt cuc hp mt u mang n cho ti nim vui ln. Nhng l mng
sinh nht th 70 do Zsuzsa o din ngay c trong s ny cng ni bt. Tnh
yu thng v s m cng, bao quanh ti cao ti , bin s kin ny
thnh giy pht p nht, hnh phc nht ca i ti.





463
i hc Harvard: ging dy v chia tay

Sau khi thay i ch s hon ch lm vic gia Budapest v M cng
vn tip tc. By gi c i hc Harvard cng phi tho mn cc i hi
mi, m bc ngot 1989-1990 t ra trc ti.
i hc Harvard theo truyn thng l mt trong nhng trung tm tr
tu ca vic nghin cu Lin X v h thng cng sn ch ngha trong th
gii phng Ty. Nhiu nhn t nh trc vic ny. Gerschenkron, nh
kinh in ca lch s kinh t, sau khi ri Lin X tip tc cng vic
y, thm na l Leontief v Kuznets, hai nh kinh t hc ln c gii
Nobel. C ba ng vn quan tm n nhng s kin xy ra pha ng ca
th gii. Tt c mi ngi, ai quan tm n Lin X, n h thng cng sn
v ng u, trc sau cng c mt ti Russian Research Center (Trung
tm Nghin cu Nga) ni ting. Bn cnh mt trung tm nghin cu
Vin ng lng danh cng hot ng trong i hc, m cc chuyn gia xut
sc v Trung Quc tham gia vo cng vic ca n. Trong thi k i hc
Harvard ti c quan h sinh ng vi cc trung tm nghin cu ny, vi
nhiu cn b ca chng, v nhiu ln ti thuyt trnh .
S sp ca bc tng Berlin khuy ng bu khng kh. Hu nh
khng c thy gio no, li t nht mt thi gian- khng quan tm n cc
nc mi c thnh lp trn lnh th Lin X trc y v ng u. Mt
b phn cc ng nhip ch thi gian v nng lc cho mt-hai cuc ving
thm chp nhong, tham gia vi hi ngh. Nhng ngi khc, trong s h
c nhng ngi c nng lc tht s c bit, hi sinh ton b nng lc ca
h nhiu nm tri, gip s bin i hu x hi ch ngha.
in thoi ch ti nhiu ln reo: bn gio vin ny hay kia chun b i
Budapest hay nc x hi ch ngha trc kia no , v mun nh ti nh
hng v tnh hnh s vt. Ngi ta ln lt mi trnh by nhng seminar
khc nhau ca i hc Harvard. Mt ln trong kho hc nhp mn kinh t
hc c khng l ca cc sinh vin thng [undergraduate] ti phi gii
thch mt cch bnh dn cho hng ngn sinh vin (trong mt bi ging duy
nht!), h thng x hi ch ngha hot ng nh th no, v s chuyn i
c ngha l g. Ni Sander Theater, trong nh ht tng bc g p, m
chng ti cng nhiu ln n nghe ho nhc, l mt n tng tht th v.
Trong cc nm sau bc ngot, ti t chc seminar n ti
Faculty Club, m ti mi tt c cc gio vin, tham d bng cch no
vo nghin cu, ging dy hay t vn v chuyn i hu x hi ch ngha.
Chng ti t hp thng xuyn, v ngi tham d no y k li nhng
kinh nghim ca mnh bn cnh bn n ti, ri tip theo l tranh lun l th,
cng chng phi mt ln l s ng ca cc quan im khc nhau gay
gt.


464
Tnh hnh mi lm tng mi quan tm ca khng ch cc gio vin, m
c ca cc sinh vin na. Lun c nhiu ngi ng k hc kho hc ca ti
v h thng x hi ch ngha, thng nhiu hn rt nhiu, so vi cc
seminar khc, khng bt buc, c th chn mt cch t nguyn dnh cho
cc sinh vin tham gia o to tin s. Tuy nhin by gi th ngay c so vi
trc y s sinh vin cng tng nhiu ln. Theo nhp chng ta tin trong
cc nm 1990, ngy cng nhiu ngi n t cc nc x hi ch ngha
trc kia, kh nhiu ngi Nga, Rumani, Bulgari, Uzbeg v nh trc y
cng th - Trung Quc trong s cc sinh vin. Mang li cho ti nim vui c
bit, rng ti cng c nhiu hc tr Hungary.
Vic ging dy lun i hi nhiu s chun b, nhng by gi tr thnh
nhim v c bit kh. Bc ngot chnh tr, s thay i ch c ngha l
thch thc ln i vi ton b kinh t hc so snh, vi soviet hc, vi
chuyn ngnh nghin cu ng u. c cc ng nghip, nhng ngi
t b lnh vc ny, bi v h cm thy v vng, rng trong tng lai h
cng c th s dng kin thc thu c y. Nhng ngi khc, trong
c c ti, chng ti c xn tay vo cng vic.
Ni dung mun ni ca ti v h thng x hi ch ngha thnh thc.
ng sau ci ny l cng vic ca hng thp nin, l kt qu x l ti liu
chuyn mn c c th vin. Ngc li vi iu ny cc th ch, c cu
chnh tr-kinh t v h thng php l ca khu vc hu x hi ch ngha th
li (v ngy nay vn) bin i lin tc v nhanh. Ti bit rt r (v ti
cng ni iu ny mt cch tht th cho sinh vin), rng y ti truyn
giao khi kin thc vn cha thnh thc. Th nhng ti cng cho vic ny
l hu ch hn vic n gin im lng.
L nh nghin cu qu hin nhin ch l ngh tm thi. Bn thn
t cng cho bit: ngay khi qu chm dt, ngnh c bit ny cng chm
dt. Th nhng nu chng ta bit tn dng tt c hi khng quay tr li ny,
th chng ta c th thu c nhng kinh nghim c gi tr v gi, m chng
ta c th s dng cho nhiu loi mc ch khc. Lch s cho chng ta mt
phng th nghim tht s, trong bng chnh mt mnh chng ta c th
theo di s bin i to ln xy ra nh th no, trong thi gian v cng ngn
nu o bng t l xch lch s th gii. Nhn li, ci ti tic khng phi vic,
rng ti nghin cu qu hc vi vi ngi khc, m ng hn ti tic,
rng ron b ngnh kinh t hc (hay vt qu c ngnh ny: ton b ngnh
khoa hc x hi) khng tn dng ci kh nng, c hi nghin cu v
cng l th v ng rt ra bi hc ny.
Khi ti bt u vic ging dy v chuyn i, u tin ti nh gi
tnh hnh, rng mt mnh ti khng c kh nng cung cp tng quan cn
thit. Ti t chc chui bi ging, m ti mi nhng sng i bc
ca ti n trnh by. Nhiu sinh vin n nghe ging, v nu ra
nhng cu hi l th. Tuy th cng nhiu ln ti nghe t cc sinh vin, trong


465
cc cuc tr chuyn c nhn, rng khi kin thc b long ra trong u h.
Mi ging vin mang n ging ng quan im, phng php nghin
cu, cc khi nim trc ca ring mnh (v iu ny nh th l ng),
nhng cc sinh vin khng bit sp xp tt c nhng th ny trong bn thn
h. Khi cc ng nt ca chuyn i bt u hin ra r hn, ti th
bng vic, trn c s mt cu trc thng nht v dng t duy r rng bn
thn ti thuyt trnh chui bi ging v ti ny. Cc sinh vin vui v chp
nhn s thay i ny. Tuy nhin ti khng m nhn vic, m mt thp
nin trc ti lm vi kho hc v h thng x hi ch ngha; ti
khng x l ni dung ti trnh by bng li ni dng mt cun sch. D
cng tht cn n mt chuyn kho tng kt v ti chuyn i - nhim v
ny tuy vy cn li cho th h cc nh nghin cu tr hn.
Thi gian tin ti, nm thng tri i. n lc bt u ngm ngh: tip
tc th no. i vi cu chuyn tip, mo u ti cn ni vi li v cc iu
kin cho v hu M. Ti M lut cm s phn bit theo tui tc. Ngi
s dng lao ng c th sa thi ngi lao ng trn c s, rng khng cn
n ngi y na. C th lm iu ny, cho d ngi lao ng 30 tui hay
70 tui. Tuy nhin lut khng cho php, rng tui nht nh, th d tui
60, hay 65 ng h reo ln, v ngi ta thng bo vi ngi lao ng:
ht thi gian, phi v hu. Tui gi khng th l l do sa thi. Thm
vo loi tnh c bo v ny cn c mt c n na trong trng hp ca
cc gio s c b nhim thng trc, ca tenured professor. Nh khi ln
u nhc n th ch c bit ny ti k: i hc khng th sa thi gio
s tenured. Kt qu cui cng l, i vi loi c c n ny, m ti cng
thuc v, khng c tui bt buc phi v hu, ngc vi tp qun chu u,
ni c thi hn nh vy. Bn thn gio s quyt nh v vic, khi no t
nguyn v hu. Nu mun, c th lm vic cho n lc sc kho cn cho
php.
C mt mc lng hu nh nc tng i khin tn, khong mc
sng ti thiu, m mi cng dn, c ng bo him x hi bt buc, u c
quyn. Trn s ny, sut thi gian hot ng tch cc ca gio vin, i hc
chi tr khon ng gp hu tr cho mt t chc hu tr t nhn phi li
nhun. Gio vin v hu nhn c thu nhp ca cc khon ng gp ny.
Khng c tng s tin c m bo, kt qu cui cng ph thuc vo
nhiu nhn t. Trc ht ph thuc vo s nm ging dy v lng mi
thi. Bn cnh cng ph thuc vo, ngi y chn danh mc u t nh
th no cho cc khon ng gp ny sinh li, ngoi ra cn ph thuc
vo, sut thu nhp ca cc khon u t l bao nhiu trong thi k ng gp
thm.
i vi mt gio s M v hu c ngha l g? Lin quan n thu nhp
bng tin, c nhiu la chn: c th ly mt cc cc khon u t tch t
li, c th yu cu tr khon ph cp cho sut cc nm cn li ca i mnh,


466
c th yu cu, rng sau khi qua i th h hy tr ph cp cho ngi go
ba ca mnh, v.v. Nu gio vin dy khong bn mi- bn mi lm
nm v u n tri qua cc cp bc quen thuc ca s nghip i hc, th
vic v hu khng i cng vi s gim st trm trng v mt thu nhp.
Cng lc li mang li nhng s gim nh: gio vin khng cn phi chu
nhng gnh nng ca vic tham gia ging dy v cng vic hnh chnh. Nu
mun, c th tip tc cng vic nghin cu ca mnh, i hc ng h vic
d thi [thu ti nghin cu] ca mnh. C quyn s dng phng i
hc. C th li trong bu khng kh si ng v mt tr tu ca i hc,
n th vin v b bi ca i hc, n Faculty Club, tip tc cng c
hng dch v y t c t chc trong khun kh ca i hc v c i
hc h tr. Tm li, gio s M mt t, t quan im c v vt cht ln v tr
tu, ngc li c nhiu v khng b rng buc. Khng ngc nhin l, i
a s, khi t mt tui nht nh, t nguyn v hu.
Trng hp ca ti hon ton khc. C lut, ln hp ng lao ng u
khng buc ti v hu. Th nhng phi suy ngh trc cng vi v ti,
rng vi tui ngy cng cao chng ti chu c gnh nng kp n bao gi.
Chng ti c kh nng chu c hnh trnh chuyn i, hai ln ng gi,
tho gi ln mi nm n bao gi? Chng ti c kh nng hon thnh nhiu
loi cng vic s v v gii quyt cng vic ca cuc sng song song
Budapest v Cambridge n bao gi, ngoi ra c cng vic di ra, m cc
nhim v ny sinh c hai ni lm vic trt ln u chng ti? Chng ti
khng mun i n khi mt cn bnh t nhin buc chng ti phi quyt
nh, m chng ti mun tin hnh thanh ton phn M ca i sng chng
ti trong lc, chng ti cn tng i kho thc hin.
i vi chng ti, ngc vi cc ng nghip M ca chng ti v hu,
vic t b ging dy ha hn khng ch s nh bt, s gim gnh nng, m
c s thit thi to ln na. V nc c ngha, rng chng ti b mt s si
ni tinh thn v vn ho khng th so snh c vi bt k th g, ci m
Harvard, Cambridge, Boston mang li. i vi ti v ch i xut, rng
tip tc ti vn c phng ring, ti c th s dng mt trong nhng th vin
khoa hc tt nht ca th gii, ti c th n tra Faculty Club v ti c th
gp g cc bn gio vin c ca mnh - y l nhng quyn khng s dng
c.
Sau nhiu tr hon chng ti quyt nh th ny: 2001-2002 l nm hc
cui cng, khi ti vn dy Harvard, v sau chng ti v nc vnh vin
v hon ton.
Trong kho hc ti thng bo cho sinh vin bit, rng h l nhng ngi
cui cng, m ti dy. Nh k nim p ti gi gn bui l m cng, m h
cho mng vo cui bi ging cui cng, v nhng li ng mn, m tnh
ngi, m h vit - mt cch v danh - vo cc t mu ly kin nh gi
chnh thc ca b mn.


467
Budapest nhiu ngi gi bun b k, rng khi v hu cc th trng
v cc ng nghip ca h chia tay h trong bui l hnh thc, kh v
ngha. Vi cm gic tt lnh ti c th k li v, cuc gp mt bn b chn
tnh v phong ph n th no, trong h tin ti. Dale Jorgenson ca ngi
s nghip chuyn mn v x hi ca ti trong bi din vn ngn, khng ch
to ra s knh trng, m cn c s tinh t v s k lng chuyn mn c
trng i vi Dale na. Din gi tip theo, Eric Maskin, lc khng cn
Harvard na, m l nh kinh t hc ca Institute for Advanced Study
Princeton ri. T ng v d bui l chia tay. Eric ni, cng im xuyt
bi ni ca mnh bng nhiu tnh tit khi hi, v chng ti lm vic
cng nhau ra sao trn l thuyt rng buc ngn sch mm v chng ti
lm vic vi hc sinh chung ca chng ti, vi mt nhm sinh vin Trung
Quc xut sc th no. Jeffrey Sachs k: nu ng vit ci g v a cho
ti xem, gn nh ng cm thy hi hp lo, bi v ng bit, rng ti nh gi,
ci ri vo tay ti, mt cch kht khe v khng thin v. Ci quan trng
nht, m ng ly ra lin quan n cng vic ca ti, l: v mt th gii,
trong s h hip v di tr ng tr, ti ni ln s tht. V s tn trng
s tht ny, ng so ti vi Michnik v Havel. Ti cm thy tuyn b ny l
mt vinh d ln.
Sau ba nh kinh t hc ng nghip, con trai ti sng Boston, Andris
c li, vi s hi hc ng yu quen thuc n k, theo kinh nghim gia
nh ring ca n, khoa hc v i hc Harvard c ngha g trong cuc
sng ca ti.
Cui cng ti cng pht biu, vi ging na chm bim, na nghim
tc. Ti khng c kh nng, nhng ti cng khng mun bc l, rng ti
tri qua nhng pht giy cm ng. Kh din t bng vn xui, nhc
Schubert c kh nng din t: con ngi c th ng thi hnh phc v
bun. Cm gic tuyt vi thm qua ti, rng sut 18 nm tri ti c th
sng, c th hc, c th dy, c th kim bn trong cng ng tr
tu ny. ngh au n, rng tt c nhng th ny ti b li sau lng mnh.
Sau bui l, s chia tay k tip li tm bit. Cho bn b. Mt cuc do
chi ngn na Boston, trn cc ph v nhng qung trng quen thuc.
Mt cuc do m cui cng xung Harvard Square yu du. Mt ci nhn
lt qua na vo nhng cun sch trong hiu sch m ca c ban m.
Chia tay Andris, v n, gi v cc chu by gi ri ch thnh thong
mi thy chng, nu chng v thm qu. Khong cch lm cho c bit
kh, chng ti theo di s ln ln ca cc chu M ca chng ti, Mishka
tui thiu nin v Dani v Nri tui mu gio d thng nht.
Chng ti bt u tho d cn nh ng Mount Auburn, m mi th
chng ti kim v sp t vi s thn trong bit bao nhiu. C ci chng
ti cho lm qu, c ci chng ti ch v Budapest. Cc thng, cc hp ln


468
lt y. Nhng ngi chuyn ch n, h xp vo container, v cho khi
hnh v pha Budapest.
C nh by gi ti li lp li cun phim v chiu li cnh nhng ngy
u ca thi k sng trong cn nh ng Mount Auburn. Chng ti li
ng vi m trn t, trn m cao su. Ti t to ra bn vit v t sch tm
thi trong phng lm vic, trn c my tnh v cc h s trc nht. Lun
lun c vic lm, vic vit no y cho n pht cui cng. Cu lnh ch
kin cng- lc y Zsuzsa gi ti nh vy. Chng ti cng quay video v
nhng ngy cui cng ng nhnh v hi hp lo lng ny.
Cui cng cng n ci ngy: ln ng v pha Chu u. u tin,
theo thi quen, chng ti n Thu in, ni chng ti vi ngy vi Judit
con gi chng ti v cc chu chng ti, Zsfi v Anna. Sau tip tc v
nh, v Budapest, ni Gabi con trai ti v gia nh n, Tnde, Julcsi v
Tomi i sn bay. Chng ti bit, chng ti hi vng, ri chng ti cn
quay li Cambridge, mt-mt ln. Nhng s quay li s khng cn ht nh,
khi hng nm sau nhiu thng Budapest chng ti quay v nh chng ti
M na. Mt giai on ca cuc sng chm dt khng th ko li c.


Trong mi trng trong nc

H 2002, v n Budapest vic chuyn nh lm chng ti mt nhiu thi
gian. Chng ti sng 28 nm trong cn h tng 3 ca to nh ph
Dobsinai, leo cu thang tr nn qu vt v. Chng ti phi kim cn h,
ni c thang my. Cui cng thnh cng tm buda ci cn h, m
chng ti tng tng ra cho mnh. Chng ti b tr sao cho n gi li
nhng hin trng qu kh yu du ca chng ti: c th thy trong
nhng g, cc bc tranh, nhng cun sch c mua Cambridge, v
bn cnh chng l nhng g, cc trng by v li nhng sch v sch,
m chng ti chuyn t cn h Budapest sang.
Ai chuyn nh, ngi y bit, cng vic ny mt mi n th no.
Trong trng hp ca chng ti c bit phc tp, bi v phi nhp
hai cn h, mt cn h M mt Budapest thnh mt nh mi. V ci cn
kh hn s mt mi th xc nhiu, l s chn lc. Gi ci no, cho ci no
v loi b vnh vin ci no? Chng ti thy, cc bn M c tui ca
chng ti vt ln ra sao vi cng ni lo, khi h chuyn t nhng nh
rng ri vng ngoi vo nh c din tch nh hn trc trong thnh
ph. By gi chng ti cng tri qua, t b mt mn g, mt cun sch,
mt ti liu c quen thuc c ngha l g. Th nhng, thc ra vic chuyn
nh n rt ng lc. Phi hp thi gian v ci c vi cc th th cng,


469
vic mua cc trang b v vt liu p,
*
sp xp sch, v cc su tp a v
bng video vo ch v hng ngn loi cng vic chuyn nh khc thu ht
s ch ca chng ti n mc, chng cn thi gian luyn tic qu
kh, tri nghim i tri nghim li cm gic au lng ca vic ri b
Cambridge.
Anh ch in ri sao? Anh ch phi quay li y, khi ngoi anh
ch c mi th, ch lm vic, nh , mi trng tuyt vi? Khng phi
mt ln ngi ta t cu hi ny cho chng ti.
ng, t khi nhiu th cng bao quanh chng ti, nhng th gh
tm, gy phn n. Nu ti m TV hay radio, v ti bt u nghe tin tc,
nhiu khi ti mau chng tt i, bi v ti khng c kh nng nghe ht nhiu
s lng m, s t gic v t gic gi, ging th l lm ti nga tai. Vang ln
qu nhiu li ha rng tuych v thng tin nng cn.
Khng ch trong i sng chnh tr, m cc lnh vc khc thng ngy
ti cng qu nhiu ln vp phi s bt nh, s thiu t nh con ngi. Ni
th s nn nng ca ngi li xe chc tc, khi bp ci gin d, nu ch phi
i mt giy sau khi n hiu i mu, lc th s v ca ngi bn hng
hay ngi bi bn lm ti gin.
Th nhng, ti cm thy thn thit trong th gii ny. K c ci xu, n
cng xu mt cch quen thuc, thn thit. Ti hiu tng tn. Ti bit hay
ti on, v sao ngi li xe li st rut, v sao ngi bn hng ca hiu
li ngh v ci khc, m khng phi v cng vic ca mnh.
C mt chuyn tiu lm c. on i biu Hungary i Trung Quc.
Mao Trch ng hi on: nc Hungary c bao nhiu dn? V khi
nhn c cu tr li, ng bnh lun th ny: Tht l tt cho cc bn! Bi v
nu t nh vy, th tt c mi ngi u bit tt c mi ngi.
M nhiu cnh ca m ra trc mt gio s Harvard, nhng d sao
trong t nc khng l ny ti l mt im nh v v danh, xa l. nh
th khc. Ti y 77 nm. Nu khng phi tt c i na, nhng du sao
ti cng bit rt nhiu ngi. Tuy ti khng phi l ngi ai cng bit, d
sao kh nhiu ngi bit, ti l ai. Nu ti yu cu mt b trng nghe trnh
by, chc chn c tip n, nu ti gi cho tng bin tp ca mt t bo,
ti khng phi gii thiu di dng.
Nu v mt khong cch a l chng ti c xa con trai Andris ca
chng ti v gia nh n hn, th by gi chng ti li gn Gbor v gia

*
Kinh nghim thu c khi xy nh ph Dobsinai lc cng truyn cm hng
vit S thiu ht. T vic so snh kinh nghim xy nh nm 1974 v 2002 ti c th vit
mt nghin cu tnh hung (case-study) hay v, th trng ca nhng ngi bn bin
thnh th trng ca nhng ngi mua, nn kinh t gii hn v cung thnh nn kinh t gii
hn v cu nh th no. Khi nh cc mi quan h c nhn chng ti mua c bn
tm c li t nh my v gch loi hai. By gi t cung vi la chn cc ln, y hng ho
chng ti c th tha h chn theo s thch ca mnh trang thit b v vt liu p lt.


470
nh n sng Budapest hn. T Budapest d n vi Judit v cc con gi
n sng Thu in hn l t Cambridge, cng chng ni n chuyn, l
by gi chng ti cng tr thnh cng dn trong Lin minh Chu u.
Nim vui ring, l vi cc chu by gi ln, vi Julcsi c gio trung hc,
vi Zsfi sinh vin i hc, vi Anna v Tomi chng ti cng c th tr
chuyn v nhng ti nghim tc, rng ti lun lun c th tnh n s
gip chuyn gia ca Tomi, nu ti c vn g vi my tnh. (Tt nhin,
v ngha y i ngh v nhng trade-off, nhng s nh i. S xa ca
mt a con hay chu khng th c b bi s gn ca mt a con hay
chu khc).
Chng ti li quen, rng by gi - tr mt-mt chuyn i ngn tnh c -
chng ti thng xuyn sng Hungary. Tt nhin thiu ci, m trong
nhng nm trc, khi chng ti thc s mt mi vi s ca thn trong nc,
tht thoi mi ngh: chng bao lu na chng ti ln my bay, v
chng ti li sau lng mnh s cng thng, nhng rc ri Hungary,
chng ti li tn hng s yn bnh, s th thi v ci p do Cambridge
mang li.
*
Khi cm gic nh nhung loi nh th ni ln, chng ti b li
bng mt ngh khc. Cui cng chng ti t, rng gn n cui h
khng cn phi bc mnh v chuyn, bao gi phi bt u ng gi, khi no
cn bt u xem xt li cc gio n bi ging ca ti. Sut 18 nm ng h
ca chng ti tc tc theo nhp na nm-mt nm. S hon chuyn n -
tr v x s tri i ca nm thng thnh nhng khc ngn. By gi thi
gian tri i u hn.
Chng ti qu nh.


Cu lm vic sng to g?

Ngi ta thng hi ti iu ny, khi ti i n hi bn b, hay gp nhng
ngi quen. Ti khng c kh nng tng tng, rng ti hy tr li: chng
g c. Ti l emeritus [gio s danh d] hai ln, c i hc Harvard, ln
Collegium Budapest u tng ti danh hiu ny. Ti c quyn thi lm vic.
Chng ti c th sng ng hong m khng cn khon thu nhp, m s tip
tc lm vic c th mang li.
Chc chn s n lc phi b. By gi tuy vy (theo m tn ti ng
c ni to) ti vn c ci tr li cho cu hi.

*
Tt nhin th gii ch mang li cm gic yn bnh v th thi ny cho chng ti,
nhng ngi Hungary i sang mt s thng. S d nh vy l, bi v rt cuc chng ti
vn ch ng ngoi. Chng ti khng tri nghim nhng cn bo chnh tr, nhng cng
thng x hi vi cng cng , m vi n chng quy ry cc bn M ca chng ti.


471
Chc ch tch Hi Kinh t hc Quc t (IEA) ln u ti nghiu loi
ngha v. Hon thnh tt p hot ng ny s l hi ngh th gii ca hi.
Theo k hoch chng ti s t chc Maroc. Nhiu trm ngi tham d, v
s bi thuyt trnh! ng, c nhiu ngi gip, th nhng cui cng ch
tch phi chu trch nhim v cuc gp mt. Ti bt u chun b bi
thuyt trnh ca ch tch. Nh c th mong t ch tch ngi ng u
u tin ca hi, ti s cp n cc vn v chuyn i hu x hi ch
ngha, hay ni cn tng qut hn, n nhng c trng ca nhng chuyn
bin lch s ln. Theo nhng k hoch ca ti y s l ti nghin cu
chnh ca ti trong tng lai, c sau khi chuyn giao nhim v ch tch na.
Gia chng, b cc nhim v khc sang mt bn, ti vit nhng hi c
ca mnh. Mt th loi l i vi mt nh nghin cu, cho n nay sut
hng thp k ch sng to trn nhng sch chuyn kho v cc bi bo
chuyn mn. n lc kt thc. Cng vic khc ang ch.


472
CH GII

Ngun cho ch gii trn file ca tc gi v c th nhn c t tc gi theo yu cu (N.D.
a thm cc mc c nh du
+
).

Aczl, Gyrgy (1917-1991) Chnh tr gia cng sn Hungary, vo ng nm 1935. Nm
1945 ng tr thnh quan chc ca ng cng sn. ng b b t v nhng li buc ti gi
mo nm 1949, nhng c th nm 1954. ng l th trng vn ha t 1957 n
1967; sau l b th trung ng ng ph trch vn ha; t 1974 n 1982 l ph th
tng. T gia cc nm 1960 n gia cc nm 1980, ng l ngi kim sot chnh tr
chnh ca i sng vn ha. Chnh sch ca ng thoi mi hn chnh sch nhiu nc
khc thuc khi Soviet. Aczl coi i sng vn ha nh mt mng li cc quan h c
nhn ca ng, v ng c qun l n bng cch kt hp, mt mt l, nhng e da v
trng pht vi, mt khc l, nhng li ch v c n do c nhn ng xc nh.

VH (llamvdelmi Hatsg, C quan Bo v Nh nc) Cnh st chnh tr, theo mu
ca c quan Cheka Soviet v cc c quan k v, c thnh lp thng 2-1945 Hungary.
Trong Cch mng 1956, n tr thnh mc tiu ch yu ca s gin d ca nhn dn v b
gii tn. Ngay t u, cc vin chc ca n c tuyn m t nhng ngi cng sn; tuy
v danh ngha n bo co cho th tng, ban lnh o chp bu ca n di s iu khin
trc tip ca Rkosi Mtys, lnh t ca ng cng sn (xem mc di). VH tin
hnh nhng hot ng n p ca nh nc-ng trong thi k Stalinist. Cc thnh vin ca
n nhc n n nh qu m ca ng.

Babits, Mihly (1883-1941) Nhn vt c nh hng trong vn hc Hungary trong na u
ca th k hai mi. Babits l mt nh th tr tnh li mt du n lu di ln nhiu th
loi bn cnh thi ca. ng dch cc tc phm ca Sophocles, Shakespeare, v Verlaine
sang ting Hungary. ng c chc v thng xuyn mt tp ch c tn l Nyugat
(phng Ty), vi t cch l bin tp vin t 1929 cho n khi ng mt. Babits l mt
ngi cc k uyn bc, c tri gic tuyt vi v hnh thc kt hp vi s nhy cm ln v
o c cng nh mt thin hng trit hc. Lch s Vn hc Chu u (1935) khng phi
l lch s vn hc theo ngha nghim ngt: n l mt tp cc tiu lun kt li vi nhau,
trong nh th c xuyn sut vn hc chu u t truyn thng Hi Lp-La M c in
n u th k hai mi.

Bao vy i pht thanh [Radio], 1956 S phn i ha bnh bn ngoi ta nh i
pht thanh Hungary trung tm Budapest ngy 23-10-1956, bin thnh mt xung t v
trang. Mt m ng ln, c nh mi su im ca nhng ngi biu tnh c
c trn i pht thanh, t hp ta nh vo bui chiu. Ta nh c cc lc lng an
ninh nh nc canh gi. Cc nh lnh o cng sn ny khng cho php i pht thanh
lm vy. Vn cha c v trang, m ng cng tc gin thm khi nh lnh o ng
cng sn, Ger Ern (xem mc di), e da tr a trong bi pht biu c truyn
i vo 8 gi ti. Lc lng an ninh n sng nhiu ln gii tn m ng, nhng khi
ngi dn nhn c v kh v tin hnh bao vy ta nh khong 10 gi m. S th
ch ko di n rng ng, khi nhng ngi ni dy nm c kim sot. N l mt
trong nhng s kin u tin bo hiu s bt u ca cuc khi ngha v trang v ca Cch
mng Hungary (xem mc di).

Berlin, Tng H thng tng kin c xung quanh Ty Berlin, c lp n khi ng c
v chia i thnh ph. S n p chnh tr v mc sng thp khin hn mt triu cng


473
dn ng c ri b t nc vnh vin qua khu bin gii m Ty Berlin gia 1949 v
1961. Trong nhng ngy 12 v 13-8-1961, cc nh chc trch ng c xy Tng
Berlin bao quanh khu Ty thnh ph ngn cn ngi b trn. N tr thnh biu tng
ca s chia r chin tranh lnh. Sau hng thng ca s ri b ng v biu tnh hng lot,
ban lnh o cng sn b khng hong lnh nh m bin gii Cng ha Dn ch c
ngy 9-11-1989, v ngi ta khot cc l thng trn bc tng. Vic d b dt khot h
thng tng c bt u thng 2-1990.

Betlen, Oszkr (1909-1969) Nh bo cng sn Hungary. Nm 1931 ng b b t 9 thng
v hot ng cng sn v sau b y v Pozsony qu ng (khi c i tn thnh
Bratislava, Tip Khc), ni ng tr thnh vin chc ca ng cng sn Slovak. Sau khi
trong tri tp trung c trong Chin tranh Th gii ln II, ng tham gia nht bo Cng sn
Hungary Szabad Np nm 1946 v l tng bin tp t 1951 n 1954. ng in hnh
ha tm tnh v thc h Stalinist trong bo ch Hungary.

Bib, Istvn (1911-1979) Hc gi php l, nh vn tiu lun, nh chnh tr Hungary. Gio
s i hc Szeged t 1946 n 1950, ng l mt trong nhng nh t tng chnh tr
cnh t, khng cng sn li lc nht Hungary trong cc nm sau chin tranh trc khi
nhng ngi cng sn nm quyn. S quay sang ch ngha Stalin trong cc nm 1948-1949
khin ng rt khi i sng hot ng x hi. ng lm quc v khanh trong chnh
ph Nagy Imre ngy 2-4 thng 11-1956. B bt nm 1957, nm 1958 Bib b pht t chung
thn nhng c th ra trong n x 1963. Sau ng lm vic vi t cch nh nghin
cu Tng cc Thng k cho n khi v hu. m tang ng bin thnh mt cuc biu
tnh chng ch Kdr; thc ra n l mt trong nhng hot ng cng khai sm nht
ca phe i lp lc .

Bierut, Bolesaw (1892-1956) . Chnh tr gia cng sn Ba Lan. Mt nh hot ng cng
sn gia hai cuc chin tranh th gii, ng hc trng ng Lin X trc khi lm cn
b ca Quc t Cng sn. ng b b t Ba Lan t 1933 n 1939 v hot ng cng sn,
sau ng sang Lin X nm 1939 v lm vic cho cnh st chnh tr kht ting thi ,
cho NKVD (Narodny komissariat vnutrennikh del, y ban Nhn dn v Ni v). ng v
nc nm 1943. ng tr thnh nguyn th quc gia nm 1945, tng b th ng Cng
nhn Thng nht Ba Lan nm 1948, v th tng nm 1952, ng t chc th tng nm
1954. ng l hin thn ca s c ti kiu Stalinist Ba Lan.

Cch mng Hungary 1956 (23-10 n 4-11 nm 1956) N bt u vi mt cuc biu
tnh ca sinh vin Budapest ngy 23-10 v m hm bin thnh mt cuc khi ngha v
trang. Ngy 24 thng 10 Nagy Imre nh ci cch cng sn ni ting thnh lp chnh ph.
Nhng ngi cch mng Hungary chin u thnh cng chng li lc lng an ninh
quc gia Hungary v qun i Soviet buc h rt khi Budapest. Ngy 30-10 mt chnh
ph lin minh a ng c thnh lp. p li cc du hiu ban u ca mt s can thip
v trang ca Lin X, chnh ph Nagy Imre tuyn b s trung lp ca Hungary v rt
khi Hip c Warsaw. Ngy 4 thng 11 cc lc lng Soviet li tn cng Budapest v
dng ln chnh ph i li ca Kdr Jnos (xem mc di); cuc chin din ra thm mt
tun na. y l cuc ni dy ln nht chng li Lin X trong mt nc thuc khi
Soviet. Sau tht bi ca n l nhiu nm tr th, v th tng hp php, Nagy Imre, v
nhng ngi khc b hnh quyt.

Cnh T trong Tranh lun Ci cch Hungary Nhm i lp kh ln i vi C ch
Kinh t Mi c a ra thng 1-1968, nhm ny tn cng n lc ci cch Hungary. Mt


474
s chnh tr gia v thnh vin ca gii u t tr tu cng sn lo rng bnh ng, ch ngha
tp th, v cng bng x hi trc c tuyn b nh nhng gi tr x hi ch ngha s
b b i. H coi s loi b k hoch ha tp trung v s c lp hn ch dnh cho cc
doanh nghip nh cc khon li ginh c bi tnh hm li tiu t sn v ch ngha c
nhn, nhng th l xa l i vi th gii quan cng sn. Trong cnh bo th ca b my
ng Hungary, mt ci gi l s i lp cng nhn c pht trin v nhn c s ng
h t s tng cng ng li chnh tr tn-Stalinist ca Lin X thi Leonid Brezhnev.
Bi v p lc ca nhm ny gia 1972 v 1974, nhiu bin php ci cch trong chng
trnh C ch Kinh t Mi b nh tr hng nm. Nhng ting ni chng ci cch v a
thch m hnh qun l kinh t kiu Soviet da trn th gii quan cng sn vn tip tc c
cc tr thc Hungary nu ln cho n khi thay i h thng (xem mc di).

Cnh hu Hungary, 1953-1956 Phi ny bn trong ng cng sn Hungary ch
yu gm cc chnh tr gia cc nh tr thc ng h chng trnh ci cch ca Nagy Imre.
Thng 4-1955 nhm ny b ln n v s lch lc hu khuynh gy nguy him cho ng v
ch ngha x hi, khi cc lc lng Stalinist ca Rkosi Mtys (xem mc di) nm uy
quyn ti cao vng chc. Tt c nhng ngi tin kin nh vo ci cch u b dp sang
bn v b sa thi trong nm 1955. Ma xun 1956, nhng ngi tr thc bt u t chc
mt phong tro chng Stalinist m cc s kin cng khai ca n, nh cc tranh lun ca
Nhm Petfi v l mai tng li Rajk Lszl (xem mc di), ng mt vai tr quan
trng trong chun b cho cch mng thng Mi [1956]. T nhng k lm ng lc li
cnh hu trc kia cn sng st ca cuc thanh trng sau 1956 c nhiu nhn vt xut
chng trong nhm i lp dn ch thi k Kdr.

Ch ngha Cng sn Goulash (xp tht b) xem Goulash

Comecon (SEV) Hi ng tng tr Kinh t, mt t chc kinh t quc t (1949-1991).
c Lin X v su nc x hi ch ngha ng u thnh lp ti Moscow thng 1-1949,
COMECON c mc tiu chnh thc l tng tr v phi hp s pht trin kinh t ca
cc nc x hi ch ngha. Nhng di s ch huy Soviet, n thc ra p s chuyn mn
ha bt buc ln cc nc thnh vin, gy ra nhng mo m nghim trng v c cu kinh
t ca chng. Mt nhim v thm, khng c tuyn b l tch bit lp cc nc trong
khi x hi ch ngha khi cc nc phng Ty. COMECON tan r sau s thay i h
thng chnh tr ng u. [Sau ny Vit Nam, Mng C v Cu Ba cng tham gia, N.D.].

Cng on on kt (dch t ting Ba Lan Solidarno) T chc cng on v phong tro
chnh tr Ba Lan c thnh lp thng 9-1980 nh kt qu ca cc cuc nh cng rng ri
cc xng ng tu ca cng Gdansk trong thng Tm. N l cng on c lp u
tin trong khi Soviet. i mt vi nh hng ngy cng tng ca Cng on on kt,
tng Wojciech Jaruzelski, b th th nht ca ng cng sn v th tng Ba Lan,
tuyn b thit qun lut thng 12-1981, t Cng on on kt ra ngoi vng php lut v
giam gi cc nh lnh o ca n. Nhng Cng on on kt vn tip tc hot ng b
mt, v nm 1989, ban lnh o cng sn tha nhn n nh mt bn tham gia cc cuc
Tho lun Bn trn (xem mc di).

Cng x, Cng ha Soviet Hungary, 1919 Mt ch chuyn chnh v sn kiu Nga
Soviet, cng c bit n nh Cng x hay Cng ha ca cc Hi ng, cai tr
Hungary 133 ngy t 21-3 n 1-8-1919. N thay th chnh th dn ch ln nm quyn
trong ci gi l Cch mng Aster xy ra 31-10-1918. Sau khi cc ng Cng sn v Dn
ch X hi hp nht vo thng 3-1919, nhng ngi Cng sn di s lnh o ca Kun


475
Bla chim ly t nc. Nhng di p lc ca mt cuc xm ln ca cc lc lng
Rumani, p lc ca s tht vng ca nhn dn, lm pht, v thiu ngun cung ng do s
bao vy gy ra, cc nh lnh o cng sn t chc v chy ra nc ngoi ngy 1-8.

Din n Dn ch Hungary
+
(Magyar Demokrata Frum, MDF) c thnh lp nm
1987, mang tnh cht nhn dn-dn tc, dn ch thin cha gio v t do dn tc. tham
gia tch cc vo cc cuc Tho lun Bn trn. Thng bu c t do u tin v l ng cm
quyn nhim k u tin sau khi thay i h thng (lin minh vi FKgP v mt ng khc)
v li tham gia chnh ph lin hip vi Fidesz trong nhim k th ba (1998-2002) tuy ch
t 4,4% phiu bu, cc nhim k khc l ng i lp. Bu c thng 4-2006 va qua ch
c 2,85% phiu bu.

ng cc Tiu ch c lp (Fggetlen Kisgazdaprt, FKgP) Cc Tiu ch c lp, Cng
nhn Th canh, v ng Cng dn, c thnh lp nh ng nng dn i lp nm 1930,
trong ch Horthy Dn tc-Thin cha gio. N tr thnh ng chnh tr ln nht ngay
sau Chin tranh Th gii II, li ko cc ng vin ca mnh ch yu t nhng ngi chng
cc t tng cnh T v t nhng ngi tn gio. D n thng cc cuc bu c t do
u tin vi chnh lch ln, di p lc Soviet tuy nhin n thnh lp mt chnh ph
lin hip vi cc ng cnh t. Tildy Zoltn ca FKgP l tng thng u tin ca nn
cng ha. Nhng vo nm 1947 i lt s lin hip, da vo s kt hp th on chnh tr,
nhng k thut bt hp php, v s tham gia tch cc ca cc nh chc trch Soviet, nhng
ngi Cng sn tiu dit hon ton FKgP, khi cc lnh t quan trng nht ca ng
trong t hay i sng lu vong. Mt s chnh tr gia ca n sn sng thng thuyt,
tuy vy, li cho s tip qun Cng sn mn tnh hp php v thm ch gip vn hnh
h thng Stalinist. Nm tip theo ng tr thnh khng ng k, v n bin mt hon
ton khi h thng c ng pht trin. FKgP phc hi vi ngy trong Cch mng 1956,
khi Tildy tr thnh mt b trng trong chnh ph Nagy Imre. FKgP li ni ln vi s thay
i h thng nm 1989 v chng t l ng mnh nht th ba trong cc cuc bu c t do
u tin. Ri n chuyn theo hng dn ty v b nhng chia r ni b lm tan tnh sau
giao thi thin nin k.

ng Cng sn Hungary, ng Cng nhn X hi ch ngha Hungary
+
(Magyar
Szocialista Muksprt, MSZMP) ng ca nhng ngi cng sn nc Hungary c
thnh lp nm 1918. Tranh th tnh hnh ri ren sau chin tranh th gii ln th nht nhng
ngi cng sn v nhng ngi dn ch x hi thit lp ch chuyn chnh v sn
Hungary t ngy 21-3-1919 n ngy 1-8-1919. Trong thi k Horty (1919-1944) ng b
n p. Nm 1945 chuyn thnh ng Cng sn Hungary. Trong bu c t do ln u tin
sau chin tranh th gii ln th 2 ng cng sn c 17% phiu bu, ng dn ch x hi
c 17,4% v ng Tiu ch c 57%. Nm 1946 thnh lp nc cng ho Hungary vi
mt hin php dn ch. Di s h tr ca qun i Soviet lnh o ca ng cng sn
Rkosi Mtys tm mi cch loi b tng i th chnh tr mt, tuy n nm 1947
nh tan ng tiu ch nhng 60% phiu bu vn thuc cc ng khc. Ngy 12-6-1948
ng cng sn v ng x hi dn ch hp nht thnh ng Lao ng Hungary. Sau l
cc cuc thanh ton cc lnh t ca ng x hi dn ch v nhng ngi cng sn khng
cng ch hng, ng cng sn nm c quyn theo hng stalinist. 20-8-1949 hin php
ca nc Cng ho Nhn dn Hungary c hiu lc. Nm 1953 theo lnh ca Moskva Nagy
Imre, ng vin ng cng sn, ln lm th tng, Rkosi Mtys vn lm tng b th.
Nm 1955 Nagy Imre b ph trut v sau b khai tr ra khi ng. Thng 1-1956 i hi
XX ca ng Cng sn Lin X vch trn cc ti c ca Stalin, m Rkosi li l hc tr
thn cn ca Stalin nn di nh hng ca i hi XX Rkosi phi rt lui. Ngy 23-10-


476
1956 cch mng n ra trong 12 ngy; th tng Nagy Imre tuyn b rt khi Hip c
Warsaw; sau cch mng b qun i Soviet dp tan. Nagy Imre b bt. Lin X a
Kdr Jnos ln nm quyn. ng i tn l ng Cng nhn X hi Ch ngha
(CNXHCN) Hungary. Nagy Imre v cc ng ch ca ng b x t ngy 16-6-1958. Thi
i Kdr c cng c v t nm 1963 bt u c ci m v ci cch; nm 1968 bt u
c ch kinh t mi. c trng ca c thi k ny l khu hiu ca Kdr Ai khng chng
chng ta l ngi pha chng ta. n i hi ng ngy 20-22/5/1988 Kdr t chc v
Grsz Kroly ln lm tng b th n 24-6-1989. T 24-9-1989 n 7-10-1989 thay cho vai
tr ca tng b th l vai tr ca Ban thng v Chnh tr gm Nyers Rezs, Nmeth
Mikls, Grsz Kroly v Pozsgay Imre. Grsz Kroly ngy cng tr thnh nhn t cn tr
ci cch v vai tr ca ng b lu m i. i hi XIV ca ng CNXHCN tuyn b chp dt
hot ng vi t cch ng-nh nc, v lp ra ng X hi Ch ngha Hungary nh ng
k nghip ngy 7-10-1989.

ng t do Hungary xem Lin minh nhng ngi Dn ch T do Hungary
ng X hi ch ngha Hungary (Magyar Szocialista Prt, MSZP)
+
MSZP theo ng
li x hi c thnh lp 7-10-1989 nh ng k tha ca ng Cng nhn X hi ch
ngha Hungary, MSZMP. Tuy l ng k tha hp php ca ng cng sn, MSZP vn c
chn trong quc hi u tin nm 1990 vi 8, 55% s phiu bu v l ng i lp. Trong
nhim k 1994-1998 MSZP c 54,1% s phiu v l ng cm quyn. Nhim k tip
1996-2002 ch c 34,7% v l ng i lp. Trong nhim k tip 2002-2006 MSZP c
46,11% v li nm quyn. Trong bu c thng 4-2006 va qua MSZP li c 49,22% v
nm quyn tip nhim k ny, l ng duy nht nm quyn 2 nhim k lin tip (lun lun
lp chnh ph lin hip vi Lin minh nhng ngi Dn ch T do, SZDSZ).
c chim ng Hungary Hungary bc vo Th Chin II nm 1941, pha c. Vo
u 1944, Hungary c v l mt ng minh ngy cng km tin cy, khi din tin ca chin
tranh lm cho Thng ch Horthy Mikls (xem mc di) do d, v th tng ca ng,
Kllay Mikls c bit n nh ngi c cm tnh vi Anh. Theo lnh ca Hitler, qun
i c chim ng Hungary ngy 19-3-1944, m hu nh chng cn bn pht sng no.
Vic lu y dn Do Thi n cc tri git ngi bt u khng lu sau .

Etvs Collegium Hc vin c nht v ni ting nht Hungary, Budapest. Theo hnh
mu cole Normale Suprieure ca Paris, n c thnh lp nm 1895 cung ng vic
o to gio vin gii nht. Vic o to Collegium th hin khng ch nhng chun
mc chuyn mn cao, m c tinh thn khoan dung, dn ch-t do, l him c vo thi .
Hc vin b ng ca nm 1949 khi h thng Stalinist c cng c v cc dinh th c
bin thnh k tc x cho sinh vin.

Esterhzy, Pter (1950-) Tc gi Hungary ca nhiu tiu thuyt, truyn ngn, v cc bi
bo, v l thnh vin ca mt trong nhng gia nh qu tc ni ting nht Hungary. Trong
Hi ha Thin ng: mt Tiu thuyt, c xut bn nm 2000, ng ng thi nh li
nhng nm th u ca mnh trong thi i Cng sn v k li lch s gia nh mnh tri ra
nhiu th k. Hai nm sau, trong ln Ti bn c sa cha ca tiu thuyt ca mnh, ng
cm thy buc phi b sung bc tranh trc kia vi thng tin mi c bit rng, cha ng,
Esterhzy Mtys, c cng an mt ca thi k Cng sn tuyn m lm mt k ch
im. Vn Esterhzy thng c c trng nh hu hin i. ng c coi l mt bc
thy ln v ngn ng, nh trong cc tc phm ca mnh ng thc s ti to bn thn ting
Hungary. ng l mt trong nhng nh vn ni ting nht trong nc.


477

Farkas, Mihly (1904-1965) Chnh tr gia cng sn Hungary. Quan chc ca T chc
Thanh nin Cng sn Quc t trc Th Chin II, Farkas lm cng tc ng nhiu
nc Ty u trc khi tr v Lin X vo cui 1944. ng tr thnh Ph Tng b th
ng cng sn Hungary nm 1945 v phc v vi t cch b trng b quc phng t
1948 n 1953. ng pht trin s sng bi c nhn ring ca ng trong qun i; ng
kht ting v tnh tn bo v tnh tr th ca ng. Cng vi Rkosi Mtys (xem mc
di), ng l ngi chu trch nhim nht v cc hot ng p bc, tn nhn ca thi i
Stalinist. Rkosi c mi trch nhim ln cho ng, thnh cng n mc Farkas b bt
ngay c trc cch mng 1956. Nm 1957 ng b kt n 14 nm t nhng c th trong
t n x 1960. Sau ng lm ngi c bn tho mt nh xut bn cho n khi ng
cht.

FIDESZ
+
ng chnh tr c xut x t phong tro i lp dn ch, ban u c tn l Lin
minh Nhng ngi Dn ch Tr (Fiatal Demokratk Szvetsge) mang tnh cht t do,
c thnh lp 30-3-1988. Tham gia cc cuc Tho lun Bn trn. T nm 1992 chuyn
hng bo th cnh hu. Nm 1995 ly tn l ng T sn Hungary (Magyar Polgri
Prt). L ng nm quyn nhim k 1998-2002 v ng i lp trong cc nhim k cn li.

FKgP xem ng cc Tiu ch c lp.

Ger, Ern (1898-1980) Chnh tr gia cng sn Hungary. Gia hai cuc chin tranh ng
l c v ca Quc t Cng sn, v ng phc v nh chnh y trong Ni chin Ty Ban
Nha. Nm 1945, ng tr thnh b trng giao thng v l ngi tch cc trong nng cao uy
tn ca ng cng sn Hungary. ng l b trng b ni v t 1953 n 1954, v tr
thnh b th th nht ca ng cng sn khi Rkosi Mtys b ht cng thng 7-1956. Vi
t cch l mt trong bn nh lnh o (cng Rkosi, Rvai Jzsef, v Farkas Mihly; xem
cc mc tng ng v h) trong cc nm Stalinist ca u cc nm 1950, ng ch yu ph
trch cc vn kinh t. ng l quan chc ti nht v nh t chc gii nht trong ng.
ng trn sang Lin X trong cch mng 1956, nhng c kh nng v li Hungary nm
1960. Sau khi b ui khi ng nm 1962 v cc hot ng bt hp php m ng phm
phi di thi Rkosi, ng l vic nh mt dch gi.

Glasnost (ngha en, s ci m; ting Nga) Sng kin chnh tr do Mikhail Gorbachev,
tng b th ng cng sn Lin X, nu ra nm 1986, ng thi vi perestroika (xem mc
di). Vi nhng hn ch nht nh, n lm tng ng k quyn t do ph phn i
vi h thng nh nc v x hi Lin X. Hng lot cc bi ph phn c vit trong
tinh thn glasnost bt u xut hin trong cc bo Soviet, lm sng ng khung cnh tr tu
ca t nc v kch thch tranh lun v v s nhc im ca h thng Soviet. Nhng
nm thng ph phn ci m hn cng c i hi ca cng chng v s bin i chnh tr
v ng gp ng k cho qu trnh, cui cng kt liu Lin X v phe x hi ch
ngha.

Goulash, Ch ngha Cng sn. Ci nhn m bo ch phng Ty gn cho ch Kdr
bt u t cui cc nm 1960 v cn nhiu hn cho u cc nm 1970, nhc n mn n
(gulys- xp tht b) Hungary. Vo lc mc sng cho phn ln x hi Hungary c
ci thin; tiu dng tng, s p bc nh bt, v cc quyn v quyn t do c m
rng mc no .



478
H thng phn phi ln, cc Cch din t c chp nhn rng ri Hungary cp ti
chnh cho gio dc, chm sc sc khe, lng hu v tr cp gia nh c k tha t thi
Kdr. Mt h thng phc li x hi rng ln c dng ln Hungary di ch ngha
x hi, h thng c mt s thnh qu ln nhng cc k hoang ph. Cp ti chnh cho cc
h thng ti phn phi ny sau ngy cng tr nn kh khn, hay thm ch l khng
th. Nhng ci cch cn bn c tin hnh sau 1990 trong nhiu nm (nh h thng
hu tr), nhng ch c nhng thay i ti thiu trong cc h thng khc.

Hc vin ng. Xem Trng ng

Hc vin Nhn dn Cc trng ni tr hot ng Hungary t 1945 n 1949 cho
php nhng thanh nin c ti nng ca cc gia nh cng nhn v nng dn c c s o
to bc cao. Cc t chc tin thn ca cc hc vin nhn dn, c gi l Hc vin Blyai
[Kollgium] v mun hn l Hc vin Gyrffy [Kollgium], c thnh lp vo cui
cc nm 1930. S cc hc vin tng ln v mt Lin hip Ton quc, NKOSZ (Npi
Kollgiumok Orszgos Szvetsge) c thnh lp nm 1946. Khi phong tro lt vo s
kim sot Cng sn, cc sinh vin ca cc hc vin ny ng mt vai tr ni bt trong
thit lp h thng cng sn Hungary. Tuy nhin, bt u vo xun 1948, t chc qu t
ch ny thy mnh nm trong ln n tn cng do ng cng sn khi xng. N b gii
tn thng 7-1949 v cc hc vin ng ca.

Horthy, Mikls, Nagybnyai [tc hiu ch gii qu tc] (1867-1957) Lnh t quc gia
gia cc cuc Chin tranh Th gii. Mt s quan hi qun Hungary, Horthy c ct nhc
ln c hi qun v ch huy hm i o-Hung nm 1918. Trong Cng ha Soviet
Hungary, ng dng ln qun i quc gia Szeged (khi do cc lc lng Entente
[Lin minh hu ho] chim ng) v tin v Budapest vo thng 11-1919, khng gp s
chng i no. Thng 3-1920, ng tr thnh th hin (quc trng) ca Vng quc
Hungary khng c vua, v tn ng gn vi thi k bo th, dn tc ch ngha gia hai cuc
chin tranh. ng b ngi c buc t chc thng 10 nm 1944 v b qun thc ti gia
Bavaria. ng sng 20 nm cui cng ca i mnh tha hng B o Nha.

Jszi, Oszkr (1875-1957) Nh khoa hc x hi Hungary, v nh bnh lun. Nm 1900
ng thnh lp t bo Th k Hai mi (Huszadik Szzad), m ng cng bin tp, v ng
thnh lp ng Cp tin T sn Dn tc nm 1914. Vi t cch ngi bn v c vn ca
Krolyi Mihly (xem mc di), ng l mt nhn vt chnh tr c nh hng trong cch
mng dn ch Hungary nm 1918, gi chc b trng v cc vn sc tc thiu s mt
thi gian ngn trong chnh ph Krolyi. Trong thi k Cng x Hungary 1919 (xem mc
trn), ng b sang Vin, ni ng tr thnh mt trong nhng nhn vt di tn chnh. Jszi
l nh l lun hng u ca ch ngha cp tin t sn Hungary, mt nh ph phn sc so h
thng Soviet, v l chuyn gia lo luyn ln nht v vn dn tc v sc tc thiu s
Trung u. Vi t cch mt k th ca ch ngha cng sn, ng khng th quay v nc
Hungary sau 1945.

Kdr, Jnos (1912-1989) Chnh tr gia cng sn Hungary. ng vin ca ng cng
sn hot ng bt hp php trc chin tranh, ng b b t nhiu ln. Vi t cch b
trng b ni v t 1948 n 1950, ng l mt trong nhng ngi thc hin nhng hnh
ng p bc ca h thng Stalinist. Nm 1951 bn thn ng b bt v nhng li buc ti
ba t, v c th nm 1954. ng c b nhim lm b trng ca chnh ph Nagy
Imre trong cch mng 1956, nhng ngy 4-11-1956 ng thnh lp chnh ph i li
phc v Lin X. ng tr thnh lnh t ca ng Cng nhn X hi ch ngha Hungary


479
mi v ngi ng u t nc thc s vo thng 11-1956, gi v tr n thng 5-
1988. Tn ng gn vi nhng s tr th m mu sau Cch mng 1956 v vi vic to ra
v s lnh o mt nn c ti t p bc hn, mm hn sau 1963.

Karinthy, Ference (1921-1992) Tc gi, dch gi, v nh bo Hungary, con ca Karinthy
Frigyes (xem mc di); c mi ngi bit n vi nickname (tn giu) l Cini. Sau
khi hc ngn ng hc u tin, ng chuyn sang vit v l mt cy vit t do cho cc
nht bo Szabad Np v Magyar Nemzet t 1951 n 1953. Bn cnh nhng tiu thuyt v
cc v kch ca mnh, tc phm i ca ng gm cc bi bo v nht k c gi hng
thp k v c xut bn sau khi ng mt. Tnh hi hc, tnh yu cuc sng, v nhit tnh
v th thao ca ng lm cho Cini tr thnh mt hin tng c bit trong gii tinh hoa tr
tu Hungary.

Karinthy, Frigyes (1887-1938) Tc gi, thi s, v dch gi Hungary. Mt nhn cch vn
hc ni ting, ng l mt trong nhng nhn vt phc tp nht ca nn vn hc Hungary,
mt anh h thin ti c bit n nht v khi lng khng l ca cc tc phm hi hc
v kch cm. Tuyn tp cc bi nhi chm bim ca ng ( l Cch Anh Vit) t phong
cch ca cc tc gi Hungary v khng-Hungary vo cc th loi khc nhau trc mt ci
gng bp mo. ng li tc ng mnh di lu ln li din t th thnh Hungary,
bi v ng to ra cng trnh xut sc trong mi hnh thc vn hc t bo ch n kch, t
tiu thuyt v truyn ngn n thi ca. Hi phc Thy in sau gii phu u no nm 1936,
ng vit Chu du quanh u lu Ti, m t cn bnh ca ng v vic iu tr n vi tnh
khch quan xut sc.

Krolyi, Mihly (1875-1955) Chnh tr gia Hungary. Thnh vin ca mt gia nh qu
tc xa v cc k giu c, ng tham gia quc hi nm 1910. ng thnh lp mt ng i
lp nm 1916, trong Chin tranh Th gii I, a ra mt cng lnh v quyn bu c ph
thng, b phiu kn, v ha bnh vi cc ng minh. Trong cch mng dn ch Thng 10
nm 1918, ng c mi lm th tng v ri lm tng thng tm thi ca nn cng ha t
Thng 1 nm 1919 cho n khi tuyn b nn Cng ha Soviet Hungary vo thng Ba; ng
ri b t nc thng 7-1919. Krolyi sng cc thp nin tip theo Paris v London,
ngy cng tr thnh ngi c cm tnh vi ng cng sn. Nm 1923, khi Hungary di
chnh quyn bo th dn tc ch ngha, ng b kt n vng mt v s phn bi v ti sn ca
ng b tch thu. ng quay v Hungary nm 1946 v chp nhn cng v i s Paris
nm 1947, nhng t chc nm 1949 phn i chng li v x n Rajk (xem mc di)
v li sng lu vong.

Kossuth, Lajos (1802-1894) Chnh tr gia Hungary. Kossuth l b trng b ti chnh
ca chnh ph ngh vin c lp u tin ca Hungary (1848), nh lnh o chnh tr ch
yu ca Chin tranh ginh c lp ca Hungary (1848-1849), v nguyn th quc gia ca
nc Hungary c lp ngn ngi (1849). Trc 1848, ng l ngi ng h chnh ca cc
cuc ci cch t do ni b v cp tin; nhng sau khi Chin tranh ginh c lp tht bi
(1849), Kossuth coi vic ginh li c lp ca Hungary l mc tiu quan trng nht ca
mnh. T 1849 tr i, ng sng lu vong, u tin Anh v mun hn , gi nguyn a
v ny ngay c sau 1867 phn i chng li Ausgleich (tha hip) k vi Vin. ng
truyn b s nghip c lp Hungary Anh v Hoa K vi cc chuyn thuyt trnh di
trong cc nm 1851-1852. ng sng Turin, , t 1861 cho n khi mt. Kossuth l
mt trong nhng nhn vt quan trng nht v ni ting nht trong lch s Hungary, tc gi
v din gi chnh tr nn tng, v cc bi vit v bi ni ca ng thng c trch dn
trong t nc ca ng.


480

Kulak, a ch Tn c gn cho tng lp nng dn giu c Lin X ca Stalin, b
tuyn b l k th giai cp ca giai cp v sn. Hungary theo cng khun mu trong
cc nm 1948-1949. Nhng ngi b lit k vo danh sch kulak phi chu thu cao v cc
ngha v giao np khng th thc hin c. Nhiu ngi b di di ch hay b b t. Tnh
trng ca h c ni nh di chnh ph u tin ca Nagy Imre; danh sch lulak b b
nm 1954.

Lin minh nhng ngi Dn ch T do (Szabad Demokratk Szvetsge, SZDSZ)
+

Cng cn gi l ng T do Hungary (Magyar Liberlis Prt) c xut x t phong tro i
lp dn ch. Tham gia tch cc vo cc cuc Tho lun Bn trn. Lun c chn trong quc
hi tuy vi s gh khng cao, thnh lp chnh ph lin hip vi MSZP.

MDF xem Din n Dn ch Hungary

MSZMP xem ng Cng sn Hungary

MSZP xem ng X hi ch ngha Hungary

Ma xun Praha Th nghim ci cch cng sn Czechoslovakia, d ng to ra ch
ngha x hi vi b mt con ngi. N bt u khi ban lnh o ng do Alexander
Dubek cm u thng qua mt chng trnh ci cch chnh tr v kinh t. Ban lnh o
Soviet s rng qu trnh s dn ti s pht trin ca cc hnh thc chnh tr tin ti hnh
mu ca cc nn dn ch phng Ty. Sau khi p lc ngoi giao thuyt phc cc nh
lnh o Tip Khc o ngc din tin b tht bi, cc lc lng ca Hip c Warsaw
xm chim nc ny ngy 20-8-1968, v chm dt cuc ci cch. Dubek b thay th
khng lu sau . Ngi k v ng, Gustv Husk, to ra mt trong nhng h thng x
hi ch ngha p bc, chng ci cch nht ng u.

Npszabadsg (Quyn t do ca Nhn dn) Nht bo chnh tr c pht hnh rng ri
Hungary. N xut hin ln u tin trong Cch mng 1956, ngy 2-11, c ng Cng
nhn X hi Ch ngha (MSZMP) mi c thnh lp xut bn. Tin bi ca n vi t
cch l c quan ca ng cm quyn l Szabad Np t bo, m tc gi cun sch ny
lm vic , chm dt hot ng trong cch mng. Npszabadsg thm ch k
tc vic nh s bo ca Szabad Np v tr thnh nht bo trung ng ca ng-nh nc
trong thi k Kdr. Ngy 8-10-1989, trong thi gian thay i h thng, n tr thnh mt
nht bo x hi [ch ngha] c lp; n b t x hi [ch ngha] khi tiu nm 1994.

Nh vn nhn dn, cc Mt phong tro xut hin vo cui cc nm 1920. T ting
Hungary npi rk l kh hiu khi dch sang ting Anh [v ting khc, N.D.], bi v c
ca nhn dn- peoples ln thuc nhn dn popularcng khng phn nh ngha ca
npi. N ni n cch m nhng mi quan tm ca cc nh vn trong tro lu ny hng
v ngi dn thng. Hu ht cc thnh vin tch cc u c nn tng nng dn hay c
cam kt vi nng dn, v h m t trong cc tc phm vn hc hay x hi hc ca mnh
s lc hu ca x hi Hungary v trong l cnh khn cng ca nng dn. H nhn nhn
tng lp trung lu hin ti c xut x qu tc v giai cp t sn th xa l nh b mt
tn nhim, v gii php ca h cho ci h coi l khng hong i vi dn tc Hungary l
gio dc nng dn, ngi ri s thay th tng lp trung lu. Cc t tng ca phong tro
c c trng bi ch ngha cp tin dn ch-nng dn v s tn trng li sng nng dn
c l tng ha. ng sau cc t tng v t duy chnh tr ny l nhng th gii quan


481
hn tp, ca nhng ngi ng h t nhng ngi c cm vi ng cng sn qua nhng
ngi x hi cnh t tin vo nn dn ch kiu Ty u n mt s ngi c cm tnh vi
cch hu cc oan Hungary. Chng trnh bo v dn tc v nn vn ha Hungary, nh
c mt s nh vn nhn dn hnh dung, nhum mu phn bit chng tc, bi Do
Thi, v bi ngoi. Thi k vng son ca phong tro ko di n cui cc nm 1940, nhng
vn c nh hng mnh ln i sng tr thc Hungary. Cc nh vn chnh trong phong tro
bao gm Nmeth Lszl, Illys Gyula, Erdlyi Jzsef, Veres Pter, Fja Gza, Kodolnyi
Jnos, Erdei Ference.

rkny, Istvn (1912-1979) Tc gi Hungary. ng hc k thut ha hc v sau hc
dc hc. Cun sch u tin ca ng xut hin nm 1941, nhng ng b gi i lao dch
nm 1942, t nhn nm 1943, v vn l t nhn Soviet ca chin tranh n 1946. Khi quay
v, ng lm vic vi t cch ngi c bn tho ca nh xut bn v vit cho cc bo. Sau
nhiu nm b cm lm vic xut bn do thi ca ng trong cch mng 1956, rkny
lm vic vi t cch k s trong mt nh my dc; ng li bt u sng bng ngh vit
nm 1963. ng tm thy ting ni ca ring mnh trong cc nm 1960 trong Nhng chuyn
Mt-Pht ca mnh, ni ng m t nhng kha cnh kch cm v l bch ca cuc sng
hng ngy. Trong cc v kch ca ng, Gia nh Nh Tt v Tr Mo l cc tc phm ni
ting nht Hungary v nc ngoi, chng cng c chuyn th thnh phim na.

Perestroika (ngha en l s bin i; ting Nga) Mt th nghim trong ci cch gn
vi Mikhail Gorbachev, tng b th ng cng sn Lin X. Perestroika, c tin hnh
nm 1986, c nh ci cch c cu nh nc v x hi, vi mc tiu cng c sc
mnh ca Lin X. Nhng perestroika, tht bi sau vi nm, vi t cch cc cuc ci cch
kinh t tht bi v s tht vng x hi tng ln. Cc cuc ci cch c tuyn b nh
s bin i cng c thc ra khi ng mt qu trnh lm tan r nn chnh tr ca ch
Soviet.

Petfi, Sndor (1823-1849) Nh th Hungary. Vn cha n 20 tui khi ng xut hin t
ngt trn vn n thi ca Hungary, v ch trong vi nm ng tr thnh nh th ni ting
nht v nhn vt lnh t ca th h ng, ch yu do kh cht y nhit huyt v tin tri ca
ng. Trong thi ca chnh tr ca mnh, ng tn vinh quyn ca nhn dn v ch trng c
lp dn tc. Cch mng 15-3-1848 bt u khi m ng mang bi th sc bn ca ng, bi
Nhng ngi Hung hy vng ln n nh in v in n m khng c c quan kim duyt
o thng qua. S kin tr thnh biu tng cho cuc chin u v quyn t do bo ch.
ng ng vai tr ct yu trong cch mng vi t cch mt trong nhng lnh t ca
Thanh nin Thng Ba c nh hng. ng chy ua v mt gh trong quc hi, nhng
quan im cng ha cp tin ca ng lm cho ng b c lp v ng khng c bu.
Cui 1848, ng tham gia vi t cch mt s quan trong Chin tranh v c lp khi bn
Habsburg, v ng bin mt trong trn chin Segesvr (Sighioara) chng li qun i Sa
Hong Nga. Trong thi gian di, nhn dn khng c kh nng chp nhn rng ng
cht. Cc huyn thoi lan truyn rng ng n np hay l t nhn Siberia. ng l thi s
ni ting nht Hungary.

Rajk, Lszl (1909-1949) Chnh tr gia cng sn Hungary. ng trong t ti Hungary
hu ht thi gian Chin tranh Th gii II, nhng mt thi gian ngn sau khi c th, ng
tham gia khng chin v trang chng c. Nm 1945, ng l mt trong nhng ngi
ni ting nht trong ng cng sn Hungary, c bit gia nhng ngi tr thc tr. Vi t
cch b trng b ni v t 1946 n 1948, ng t chc nhiu v x n dn dng. Bn
thn ng b bt nm 1949, tri qua v x n dn dng cng khai theo hnh mu Soviet, v


482
b kt n t hnh v b hnh quyt cng nhiu ngi khc. ng c phc hi nm 1955 v
mai tng li ngy 6-10-1956, vi s tham d ca hng trm ngn ngi, bin thnh mt
cuc biu tnh chng li nhng thi qu Stalinist.

Rkosi, Mtys (1892-1971) Chnh tr gia cng sn Hungary. Rkosi l vin chc cp
cao trong nn Cng ha Soviet Hungary nm 1919 trc khi i sng lu vong v lm vic
cho Quc t Cng sn. Quay li Hungary nm 1925, ng b bt v b kt n 15 nm t.
Trong mt cuc trao i dn xp vi chnh ph Soviet, chnh ph Hungary ng di c
sang Lin X nm 1940. ng quay li Hungary nm 1945 vi t cch lnh t ti cao ca
ng cng sn. Vo nm 1948, ng thanh ton tt c cc lc lng chnh tr khc v
trng coi vic thit lp mt h thng c ng kiu Soviet, v ng tr thnh th tng nm
1952. Rkosi, ngi c cm nhn tt v chnh tr v tng i uyn bc, c gn vi vic
a s p bc Stlainist vo Hungary. ng khng ch sao chp h thng Soviet m cng
c gng phng on trc nhng mong mun ca Stalin v cn vt qu chng. Thng
6-1953, ban lnh o Soviet hu-Stalin buc Rkosi t chc th tng, nhng ng vn
l lnh t ca ng cng sn v li ly li a v ti cao nm 1955. Thng 7-1956, ng
gii nhim khi mi chc v v sang Lin X, ni ng cht lu vong.

Rvai, Jzsef (1898-1959) Chnh tr gia cng sn nh l lun Marxist Hungary. Thnh
vin sng lp ng cng sn Hungary nm 1918, ng di c sng lu vong nm 1919,
Vin, Praha, v ri Moscow, ch quay li Hungary thng 10-1944. ng l mt trong
nhm bn lnh t (vi Rkosi Mtys, Ger Ern, v Farkas Mihly; xem mc ca tng
ngi) trong cc nm Stalinist ca u cc nm 1950, bin tp nht bo cng sn chnh, t
Szabad Np, t 1945 n 1950 v lm b trng b vn ha t 1949 n 1953. ng l nh
l lun chnh v lnh o ti cao ca i sng vn ha trong thi k , nhng nhng thay
i chnh tr do Nagy Imre khi xng nm 1953 tc mt quyn lc thc t ca ng.

Samizdat (t xut bn; t ting Nga sam + izdatelstvo) Mt bi vit chnh tr hay mt tc
phm vn hc c nhn bn v lu hnh mt cch bt hp php mt nc x hi ch
ngha, m khng c s chp thun chnh thc. Cc n phm samizdat bt u xut hin
Hungary vo gia cc nm 1970.

Szchenyi, Istvn (1791-1860) Thnh vin ca mt trong nhng gia nh qu tc giu
nht, c knh trng nht Hungary, ng tr nn ni ting nm 1825 khi hin ton b thu
nhp mt nm t cc ti sn ca mnh thnh lp ci tr thnh Vin Hn Lm Khoa hc
Hungary. S xut hin nm 1830 ca cun Tn dng ca ng, phc tho cc t tng kinh
t v chnh tr ca ng, c tnh nh khi u ca Thi i Ci cch ca Hungary. Cc
cun sch ca ng c nh hng ln n t duy chung. Szchenyi gip tr thy sng
Danube v xy Cu Xch, mi kt ni vnh cu u tin gia Buda v Pest. ng l b
trng b giao thng v cng trnh cng cng trong chnh ph ngh vin c lp u tin
ca Hungary (1848). Nhng ngi ng thi ca ng cng nh cc th h sau coi ng
nh ngi Hungary V i nht, chng phi ai khc m chnh l Kossuth Lajos (xem mc
trn) dnh cho ng tn gi cao qu ny. Kossuth v Szchenyi tham gia tranh lun
cng khai trong cc nm 1840 v s bin i ca t nc. Thng 9-1848 ng b lon tr v
vo bnh vin tm thn, v ng cho n khi cht. Ti ng vit cc cun sch nh
chng li s chuyn ch ca ch qun ch Habsburg; vic truyn b bt hp php chng
khin ng b cnh st quy ry. ng t t.

Szerb, Antal (1901-1945) S gia vn hc, ngi vit tiu thuyt, tiu lun. Hai cng trnh
chnh ca ng, Lch s Vn hc Hungary xut bn 1934 v Lch s Vn hc Th gii nm


483
1941, m t nhng thay i ln trong vn hc. Trong vit cc sch ny, ng b trit hc lch
s ca Oswald Spengler nh hng. Chng biu l ti nng phn tch khc thng, vn
phong thanh thn, v s hi hc tinh t. L mt gio vin trung hc, ng c tng
danh hiu gio s i hc nm 1937 nhng chng bao gi c b nhim vo mt v tr
i hc. Cc tiu thuyt ca ng, nh Du khch v nh sng Trng v truyn hnh s b n
ca ng Huyn thoi Pendragon cc tc phm kh ni ting Hungary v ch mi y
mi c gii thiu cho cc bn c phng Ty tng hp nhiu th loi: truyn hnh s
v du lch thm him h cu v tiu lun. ng c xut x Do Thi v ln ln t khi sinh
nh mt ngi cng gio. Nm 1942 ng mt vic, sch ca ng b cm, v ng khng cn
c xut bn na. ng b gi i lao dch nm 1943 v 1944, v mt thng 2-1945 do i
x tn nhn mt tri lao ng Ty Hungary.

Tho lun Bn trn Ba Lan, cc cuc Lot cc cuc tho lun gia thng 2 v thng 4-
1989 khi ng qu trnh bin i dn ch Ba Lan. S bt mn ca cng chng v khng
hong kinh t v ln sng bi cng tip theo buc i din ca ng-nh nc ngi
xung m phn vi cc lnh t ca Cng on on kt (xem mc trn), t chc b coi
l bt hp php trc nhng c hp php ha vo thng Hai nm 1989. Trong cc
cuc tho lun, din ra cng khai, cc lnh t ca nh nc-ng ng tin hnh bu
c t do mt phn. Theo tha thun, tt c cc gh trong Thng Vin, c quan mi thnh
lp ca nhnh lp php, c bu bng cc cuc bu c khng c hn ch, trong khi 65
phn trm cc gh ca Sejm, h vin ra quyt nh, th c dnh cho ng-nh nc.
Trc s ngc nhin ca cc lnh t cng sn tt c cc ngh Thng vin v tt c 35
phn trm gh h vin ng cho bu c t do u do cc i din ca Cng on on
kt ginh c. Nhng ngi cng sn buc phi chp nhn ng vin ca Cng on on
kt, Tadeusz Mazowiecki, lm th tng, sau Cng on on kt lp chnh ph lin
hip vi ng-nh nc. Cc cuc bu c tht s t do c t chc nm 1991.

Tho lun Bn trn Dn tc Hungary, cc cuc Cc cuc m phn, tho lun trong
nm 1989 v chuyn quyn lc t nh nc-ng cng sn v mt s chuyn i (mt qu
) sang nn dn ch. Cc nh lnh o ca ng Cng nhn X hi ch ngha Hungary
(MSZMP: Magyar Szocialista Muksprt) tr thnh nhng ngi cng sn u tin
trong khi Soviet tuyn b ng h mt h thng a ng. Khi c chc nhm i lp
bt u c thnh lp. Ngy 22-3-1989, cc nhm ny thit lp Bn trn i lp, nhm
t c mt lp trng chung. MSZMP v cc t chc x hi tay sai ca n ngi li
vi i din ca Bn trn i lp vo thng 6-1989 xc nh cc iu kin php l v
chnh tr cho s chuyn i. Chui m phn ny, c bit n nh cc cuc m phn
Bn trn Dn tc, dn n tha thun thng Chn v mt kch bn cho thay i h thng
(xem mc di). Mt vi nhm i lp tham gia cc cuc m phn cui cng khng
k tha thun, gy ra nhng kin bt ng v nhng vn c bit. [Xem thm cun Mt
nm Hi ngh Din Hng Hungary ca t sch SOS
2
v ni dung v din tin ca cc
cuc m phn ny; N.D.]

Thay i H thng Thut ng c dng rng ri Hungary cho s sp gn nh ng
thi ca h thng cng sn trong cc nm 1988-1989 Lin X v cc nc Trung v
ng u khc, khi ch c ti c thay th bng nn dn ch, h thng c ng bng
h thng a ng, nn kinh t x hi ch ngha do s hu nh nc thng tr bng nn kinh
t th trng da trn s hu t nhn. Khng hong ni b trm trng ca ng nh nc
cng sn dn n s t chc ca Kdr Jnos (xem mc trn) vo thng 5-1988, sau
32 nm cm quyn. T cc cuc thng lng bn trn quc gia (xem mc trn) c
mt tha thun v l trnh lm th no quay li nn dn ch. ng nh nc cng sn


484
trc y, ng Cng nhn X hi ch ngha Hungary MSZMP t gii tn u thng
10-1989, v nc Cng ha Hungary mi c tuyn b ngy 23-10-1989. Cc cuc bu
c t do c tin hnh thng 3-1990 v mt chnh ph khng cng sn c thnh lp:
im ni ny c coi l im khi u ca s thay i h thng.

Thi ua lao ng Cc phong tro cc nc Stalinist nhm tng sn xut. Phong tro ni
ting nht c khi ng vo gia cc nm 1930 Lin X v ly tn cng nhn m than
A. G. Stakhanov, ngi vt ch tiu ca mnh nhiu ln. Cc doanh nghip phi
vt cc mc tiu k hoch ca mnh v cc c nhn vt ch tiu khon sn phm. Phong
tro u tin nh vy Hungary xut hin ma xun 1949. Nhng ngi c thnh tch c
bit c phong danh hiu Sakhanovite, cng nh c cc phn thng hay cn h hay
ch ngh l hay ngh h, vi s tuyn truyn cng khai m . Nhng kt qu nhiu khi phi
thc t t c trong thi ua lao ng dn n tng ch tiu cng vic, c hi i vi cng
nhn. N lm cho nhim v t iu tit nng sut mt cch hp l tr nn kh khn hn v
n lm yu tnh on kt gia cc cng nhn. S phn ca cc Stakhonovite c miu t
sinh ng rt kho trong phim Ngi bng cm thch (Czowiek z marmuru) ca
Andrzej Wajda nm 1977.

Thin An Mn, Qung trng Qung trng mnh mng trung tm Bc Kinh, v
thng T 1989 l hin trng chnh ca cc sinh vin biu tnh phn i i ci cch chnh
tr. Ngy 3 v 4-6-1989, cc lnh t ng cng sn Trung Quc c qun i p dp
qung trng y ngi biu tnh v trn p phong tro sinh vin. Theo cc bo co chnh
thc ca chnh ph Trung Quc, s kin ny khng c thng vong. Mt s ngun
khng chnh thc a ra con s nhiu trm ngi b git, nhng ngun khc a ra con s
vi nghn.

Ta n Hin php Mt t chc gm cc thm phn c bit vi a v php l c lp
c thnh lp vo thi gian thay i h thng, theo khun mu ca cc ta n tng t
trong cc nn dn ch chu u, bo v ch ngha lp hin dn ch. Ta n Hin php l
c lp vi cc ng chnh tr, vi cc nhnh hnh php v lp php ca chnh th, v vi
cc phn khc ca h thng t php, k c vi Ta n Ti cao. N bt u hot ng t
ngy 1-1-1990. Trong nhng nhim v ca n c vic xem xt liu php lut hay cc hip
c quc t c mu thun vi hin php hay khng, din gii hin php, tuyn b cc lut
v cc hnh ng l vi phm hin php (tri hin php), v thm tra nhng phn nn
c a ra trn c s cc lut hin php (constitutional laws). Phn quyt ca n v tnh
hp hin l khng th b thch thc. Ta n Hin php c mi mt thm phn, m s b
nhim ca h phi c a s hai phn ba ph chun Quc hi, Nhim k ca h ko di
9 nm v mi thm phn hin php c th c ti b nhim mt ln.

T chc qun chng, cc Thut ng cng sn ph bin cho cc t chc x hi v hip
hi quy m ln c xp vo nh nc-ng. Hungary v cc nc khc trong h thng
x hi ch ngha, mi t chc qun chng c c quyn trong lnh vc ring ca mnh
mt phong tro cng on, mt hi ph n, mt lin hip thanh nin, mt hi nh vn, v
v.v. Cc c quan qun tr ca chng ch qun l trn danh ngha, v nhng quyt nh thc
s l do nh nc-ng a ra v c thc hin bi cc quan chc do ng-nh nc b
nhim v sa thi. Chng hot ng chuyn ti cc t tng v mong mun ca ng cho
cc tng lp ca x hi m n bao ph (cng nhn, thanh nin, ph n, v.v.).

Trng ng Mt t chc c th thy hu ht cc nc x hi ch ngha. Cc trng
ny, thng thuc ni c tr, dy cc cua khc nhau v trit hc Marxist-Leninist, chnh tr


485
kinh t hc, v lch s ng. Ch nhng ngi do ng cng sn gii thiu mi c th vo
hc. ng cng sn Hungary thnh lp trng ng o to thc h cho cc cn b
ng mi vo ma xun 1945. Ni chung, trng u t nht l trng ng ph Karolina
ti Budapest. Vic gii thiu i hc trng ng l mt du hiu v s tin cy ca ng i
vi c nhn .

Ulbricht, Walter (1893-1973) Chnh tr gia cng sn ng c. ng tham gia ban lnh
o ng cng sn c nm 1923 v c c mt gh trong Reichstag (Quc hi) nm
1928. ng trn ra nc ngoi nm 1933, sau khi Hitler ln nm quyn, v lm vic cho
Quc t Cng sn. T Lin X ng quay li c nm 1945 v tr thnh lnh t ti cao ca
Cng ha Dn ch c, ni tn ng gn vi s sp t h thng Stalinist. Ulbricht b buc
phi t b mi chc v ng nm 1971, nhng ng vn l nguyn th quc gia cho n khi
mt.

Wencel, qung trng (Vclavsk nmst) Mt qung trng trung tm lch s ca
Praha. N l mt ni gp mt quan trng trong thay i h thng Czechoslovakia,
cng c bit n nh cuc cch mng nhung. Hng lot cc cuc biu tnh bt u
y thng 11-1989, sau khi Tng Berlin b . Ngy 17-11-1989 nhng ngi biu tnh
hng n Qung trng Wencel b lc lng an ninh ni v tn cng v hn 500
ngi b thng trong v x xt. Sau , biu tnh ca hng trm ngn ngi tr nn
bnh thng Praha. Di p lc ny, ton b ban lnh o ca ng cng sn gii tn
v Gustv Husk t chc quc trng. Chnh ph lin hip c thnh lp vi cc thnh
vin ca Din n Cng dn, ng m lc lng i lp dn ch lin kt vi. Cui thng 12
Vclav Havel, nh vit kch ni ting, c bu lm tng thng, v thng 6-1990 Din n
Cng dn i lp chin thng vang di trong cc cuc bu c quc hi.




486






DN CHIU
*



*
Trong cc ti liu lu tr chng ti s dng cc ch vit tt sau:

BTL Kho lu tr lch s ca cc C quan An ninh nh nc
[llambiztonsgi Szolglatok Trtneti Levltra]
IH Kho lu tr Cc Thng tin [Informcis Hivatal Levltra]
MOL Kho Lu tr Ton quc Hungary [Magyar Orszgos Levltr]
MTALt Kho lu tr Vin Hn Lm Khoa hc Hungary
[Magyar Tudomnyos Akadmia Levltra]
OHA Oral History Archvum
PIL Kho lu tr Lch s Chnh tr v Cng on
[Politikatrtneti s Szakszervezeti Levltr]



1. V nhng con tin Do Thi b cm gi
C s o to Gio s Do Thi ti ph
Rkk Szilrd xem Braham 1988 [1981],
cun I, 386387. p., ngoi ra Brmer
1997 [1972].
2. Fthy 1945. Cun sch ca Fthy khng
nhc n cha ti theo tn, nhng ni v
cc lut s, nhng ngi b chuyn t
tri giam gi ph Rkk Szilrd n rng
Horthy, ri khng bao lu b li i vo
cc tri th tiu.
3. Braham 1988 [1981] cun II., 325. p.,
ngoi ra Thassy 1996, 372376., 394
396., 418419. p.
4. Sztlin 1951 [1924], 51. p.
5. Ady 2004, 724. p.
6. Lukcs 1945; 1949 [1945].
7. V vn bn tuyn b vang ln vo u
cc nm 1920 xem Mdl Gyri 1980,
110. p.
8. BTL V-145-288-a. 514515. p.
ngy: 14-6-1950.
9. Kornai 1951d, 5. p.
10. Kornai 1951c.
11. Kornai 1951b, 1. p.
12. Kornai 1951a, 1. p.
13. Ti khng c kh nng ti hin, rng
sau 1953 chnh xc ti c g t ngi
bt ca Kardelj. Ti dn chiu n
nhng hi c ca Kardelj nh ngun ti
liu. Nhng ngi bin tp gn thm
vo y vi tc phm quan trng ca
ng, trong s cc bi ni v bi vit
ca ng v t qun trong thi k gia
1945 v 1955. Kardelj 1981, 242264.
p.) Ti gi thit, rng tc phm ny tc
phn kia n tay ti lc .
14. Lange 1968 [19361937].
15. Kornai 1954b.
16. Kornai 1954c.
17. Nagy 1954, 169. p.
18. Nagy 1954, 132. p.
19. Kornai 1954a.
20. hi tng li nhng k nim ca hi
ngh chi b ni lon ti nghin cu
li nhng bi vit sau: Aczl Mray
1989 [1959]; Kende 1966; Lcsei 1995;
Nagy 1994 v Szalay 1994. Bin bn hi
ngh chi b c th tm thy MOL M-
KS 276. f. 89/206 .e.. H s ny cha
nhng t liu ca V Tuyn truyn v
Vn ng (Agit-Prop.) ca Ban Chp
hnh Trung ng ng Lao ng
Hungary lin quan n t bo Szabad
Np, gia nhng th khc c bin bn
hi ngh chi b hp cc ngy 22, 23 v
25 thng 10-1954, ngh quyt ca hi
ngh v bo co ca V Agit-Prop v hi
ngh.
21. Aczl Mray 1989 [1959].
22. MOL M-KS 276. f. 89/206. .e. 161-
219. p.


487
23. MOL M -KS 276. f. 53/205. .e. 1-3. 7-
76. p.
24. MOL M-KS 276. f. 53/ 206. .e. 31-51,
73-79. p.
25. MOL M-KS 276. f.53/206. .e. 34. p.
26. MOL M-KS 276. f.53/206. .e. 73.,
74., 76. p.
27. MOL M-KS 276. f. 53/208. .e., ngoi
ra 276. f. 53/206. .e.
28. Ban Chp hnh Trung ng ng Lao
ng Hungary 1955.
29. MOL M-KS 276. f. 53/228. .e.
30. Liska Mris 1954.
31. Hegeds 1990.
32. Heller 1988 [19191920].
33. Pter 1954; 1956.
34. Kornai 1994c.
35. Kende 1955. Tc gi gi bn tho.
36. BTL V-145-288/2. irat, 325326. p.
Li t khai ca Fekete Sndor, im 2
v 5. ngy: 18-12-1958.
37. Pteri 2001, 51. p., ngoi ra Pteri 1997
nh mt tng quan rng.
38. Kornai 1990a [1957], 34. p.
39. Kornai 1990a [1957], 30. p.
40. Kornai 1990a [1957], 99. p.
41. Kornai 1990a [1957], 101. p.
42. Kornai 1990a [1957], 128. p.
43. Kornai 1990a [1957], 185. p.
44. Kornai 1990a [1957], 175177. p.
45. MTALt TMB 891/368. Bin bn bo
v lun vn ca Kornai Jnos. ngy:
24-9-1956. Xem thm Esze 1956.
46. MTALt TMB 891/368, 41. p. Ti ly
nguyn li ca Pter Gyrgy t bin
bn, v trn ti ch sa vi li ng
php nh.
47. Augusztinovics Mria tn khi ly
chng l Ger Tamsn; kin ca b
c th tm thy vi tn ny trong bin
bn.
48. MTALt TMB 891/368, 211. p.
49. Mt bn ca kin ngh ti lu trong su
tp ti liu ring ca mnh.
50. Kornai 1956.
51. BTL V-150-352/1. irat. 442. p.
ngy: 16-4-1957. MOL M-KS XX-5-h.
1. d. 3. k. 9297. p. ngy: 13-7-1957.
Vic tham gia chun b cng lnh
chnh ph c a vo h s tin n
ca ti (S tin n BTL C-R-N
0082-479-2. Bn m ti thy ngy:
21-12-1966. Trc y chc l cng c
h s tng t.)
52. Vida 1992, 34. p.
53. Gimes 1956.
54. Halda 2002, 167. p.
55. Kornai 1990a [1957], 6. p.
56. Esze 1956.
57. Pter 1957.
58. Ripp 1957, 3. p.
59. Molnr 1957, 45. p.
60. Gulys 19571958, 31. p.
61. Molnr 1957, 45. p.
62. Kornai 1994b [1957]. Xut bn bng
ting Hungary ln u vo nm 1957,
bng ting Anh ln u vo nm 1958.
63. Bi bo k vi cc ch ci R.N.W.O.
trong Financial Times, 1959 v Devons
1959.
64. Spulber 1960, 763. p.
65. Nove 1960, 389. p.
66. MOL M-KS XX-5-h. 50. d. 1. k. 48
54. p. ngy: 20-3-1957. Ngoi ra
MOL M-KS XX-5-h 52. d. 1. k. 1013.
p. ngy: 8-5-1958.
67. MOL M-KS XX-5-h, 1. d. 4. k. 5759.
p. Trch nguyn vn c th thy trang
2 v 3 ca bin bn. ngy: 16-4-
1957.
68. MOL M-KS XX-5-h. 86. d. 5. k. 49
67. p. Bin bn ly cung ca P. P. Bo
co do s quan ly cung trch dn v
nhng ngi tham gia hp c th thy
trang 51. L trang 51-54 ca bin bn v
nh lp bo v v vic ra bo tht s
ca Gimes. ngy: 10-4-1957.
69. MOL M-KS XX-5-h. 1. d. 4. k. 5759.
p.
70. MOL M-KS XX-5-h. 86. d. 4. s 5. k.
71. Tiu lun c vit vi tn gi
Hungaricus, ngay sau khi vit c nhn
bn v pht tn vi s lng t trong gii
hp. Ch n 1989 mi c xut bn
di dng sch in bng ting Hungary.
72. Fejt vit mt bi bo v tiu lun
Hungaricus. Tiu lun c dch ton
b v xut bn bng ting Php nm
1959, do Vin Nagy Imre Brussel xut
bn.
73. BTL V-145-288/3. irat, 482492. p.
Bin bn hi cung J. Vasziliu. ngy:
11-6-1959. Xem ngoi ra Vasziliu 1999.
74. BTL V-145-288/2. irat, 327. p. T
khai ca Fekete Sndor, im 11. Ngoi
ra BTL V-145-288/3. irat, 482492. p.
Bin bn hi cung J. Vasziliu. ngy:
11-6-1959.
75. BTL V-145-288/9. irat, 156160.,
Ngoi ra 233. p.
76. Novobczky 1956, 1. p.


488
77. BTL V-145-288/3. irat, 482492. p.
Bin bn hi cung J. Vasziliu. ngy:
11-6-1959. BTL V-145-288/2. irat.
326. p. T khai ca Fekete Sndor, im
7.
78. BTL V-145-288/2. irat. 327. p. T
khai ca Fekete Sndor, im 8.
79. Samuelson 1976 [1948].
80. Arrow 1951.
81. Hayek 1975 [1935].
82. Hicks 1946 [1939].
83. Samuelson 1983 [1947].
84. Tinbergen 1957 [1949].
85. Hayek 1975 [1935].
86. Bergson 1948.
87. Lange 1968 [19361937], 70. p.
88. Kende 1959.
89. Kornai 1959.
90. Kende 1964.
91. Sartre 1991 [1946].
92. Kornai Liptk 1959.
93. Kornai Liptk 1962.
94. Dorfman Samuelson Solow 1987
[1958] v Koopmans 1957.
95. Brdy 1969.
96. Samuelson 1983 [1947].
97. Kornai Liptk 1963.
98. Kornai Liptk 1965.
99. Arrow 1971.
100. Malinvaud 1967.
101. Arrow 1973b [1963].
102. Kornai 1967b.
103. Malinvaud Bacharach 1967.
104. Juhsz 1934.
105. BTL M 13417/1. Bo co v ti v
nh gi v n c th thy trang 35 ca
b h s. Theo bo co Bcskai ni
chuyn vi ti ngy 10-6-1960. H s
dy ny, bn cnh cc th khc cng
cha c bo co v ti, c m ngy
25-6-1957.
106. S h s ra lnh lm bo co v ti l:
IH IV/1-A, ngy: 15-4-1965. Trn
bo co v ti ca R. R. c s h s: 35-
634/65, 2/B-530, ngy: 4-5-1965. Ti
ghi ch, rng trong ch thch cui sch
ny ti trch cc s h s, m c th thy
trn cc bn sao h s do Cc Thng tin
(IH) cung cp cho ti thng 6-2004. Cc
bn chnh ca cc t liu ny, m t
cc bn sao c lm ra, theo gi thit
ca ti c h ly ra t cc tp h s,
c trong s sch ca cc c quan tin
nhim ca Cc Thng tin, s dng
ni b, c s h s ring. Ti khng bit
nhng s h s ny. Ghi ch ny lin
quan n tt c cc t liu, m Cc
Thng tin cung cp cho ti, m cc ch
thch cui sch sau y s nhc n.
107. IH 134-216/64. Bo co v ti ca X.
X. ngy: 2-3-1964.
108. IH VI/4-A. ngy: 26-3-1964.
109. Kenedi 1996. 438. p. Kenedi cng b
trong ch thch cui trang, rng T in
Gii thch An ninh Nh nc c phn
loi l mt do Nh Xut bn B Ni
v n hnh nm 1980 to c s cho s
ghi t mi ca ng. Cc ngun khc
cng b sung cho ngun ny.
110. kin chuyn gia c lm u tin
nm 1966, lin quan n n xin h
chiu i nc ngoi ca ti. Mt ti liu
mun hn li nhc n kin chuyn gia
ny. Ti ly t y trch dn c th c
c trong vn bn. Ngun ca t liu
mi: IH 40-27-245/64, 213-3019,
ngy: 12-7-1964.
111. Trn bn sao kh c s ghi: IH III/I-
1-A. 8153.
112. Koopmans Montias 1971.
113. IH khng c s h s. Trang 18-22
bn trong tp h s lin quan n v
Montias do IH cung cp.
114. IH 34-4-797/1965. ngy: 23-4-
1965.
115.Bo co ca i u Z. Z. IH 34-A-
1027/1965. ngy: 26-5-1965.
116. IH 34-4-797/1965. ngy: 23-4-
1965. Lnh vit tay trang 1.
117. IH 59/2581-4/1965. ngy: 22-11-
1965.
118. IH 189-193/66. ngy: 18-5-1966.
IH 189-191/66. ngy: 19-5-1966. IH
189-220/66. ngy: 6-6-1966.
119. Bolyg 1966.
120. Montias 1976; Kornai 1978a.
121. BTL 0004-470-5-MRG, 24. p.
ngy: 1-4-1971.
122. BTL 0004-470-5-MRG, 47. p.
ngy: 29-1-1989.
123. Montias 1982; 1989; 2002.
124. Kornai 1967a.
125. Kornai 1968.
126. Neumann 2003 [1955], 348349. p.
127. Kornai 1971, 391. p. V tng pha
l ton hc xem Heisenberg 1967
[1958], 231232. p.
128. Kuhn 2002 [1962].
129. Arrow 1974, 254. p. v Simon 1979,
508. p.
130. Laibson Zeckhauser 1998.


489
131. Ti c trch dn-Haydn trong mt
tun bo. Ti khng thnh cng lm
r ngun ca trch dn. Bt chp iu
ti vn dng, bi v c v c th tin
c, rng vn bn thc s xut x t
Haydn v bi v ng rt ra bi hc
tr cho mi dung mun ni ca ring
ti.
132. Hahn 1973, 330. p.
133. T bi th ca Jzsef Attila xut hin
nm 1933 c nhan An i [Vigasz].
Jzsef 2003, 390. p.
134. Kornai Kovcs Schmidt 1969.
135. Ti lu bn sao bc th trong su tp
h s ring ca ti.
136. Huszr Tibor lu ti v ngun t
liu ca cu chuyn bu ti lm vin s.
MOL M-KS 288. f. 36/1. .e. 9. p.
137. MOL M-KS 288. f. 5/675. .e. 10. p.
138. MOL M-KS 288. f. 5/675. .e. 10. p.
139. MOL M-KS 288. f. 5/682. .e. 3. p.
140. MOL M-KS 288. f. 5/682. .e. 7. p.
141. Kornai 1972.
142. Kornai 1972, 5. p.
143. Hirschman 1988 [1958]; Streeten
1959.
144. Ti lu th mi trong su tp h s
ring ca ti.
145. Kornai Martos 1971; Kornai
Martos 1973.
146. Kornai Martos 1981b.
147. Kornai Martos 1981a.
148. Kornai 1974.
149. Kornai 1989a [1980], 583. p.
150. Bn sao kin phn bin ca Brdy
Andrs c lu trong su tp h s
ring ca ti.
151. Bn sao kin phn bin ca Faluvgi
Lajos c lu trong su tp h s ring
ca ti.
152. Bi gii thiu ngn trong let s
Irodalom [i sng v Vn hc] s 4-
10-1980, xut hin trong mc Pratlan
oldal [Trang l].
153. Kornai 1978b.
154. Karagedov 1982.
155. Barro Grossman 1971.
156. Trong s rt nhiu cng trnh c
cng b ca tro lu BarroGrossman
Portes mt th d c trng l: Portes
Winter 1980.
157. Yergin Stanislaw 1998, 277. p.
158. Hoffman 2002, 8990. p.
159. Kornai Maskin Roland 2003.
160. Kornai Weibull 1983.
161. Goldfeld Quandt 1988; 1990; 1993.
162. Dewatripont Maskin 1995.
163. Trao i th t vi tp ch v cc bo
co phn bin ti lu trong su tp h s
ring ca mnh.
164. Kornai 1986a.
165. Qian 1994.
166. Hicks 1937.
167. Arrow 1973a.
168. Schumpeter 1980 [1911].
169. Aghion Howitt 1998.
170. Ti cht bt gp cu ny trong mt
bi bo, m tc gi ca n lm khi
cho rng l ca Keynes. Thc ra l t
Wildon Carr. Xem Shove 1942, 323. p.
171. Kornai 1982, 9. p.
172. Kornai 1985.
173. Ti ly li trch t phng vn ca
Liska Tibor dnh cho OHA. (phng vn
s 39, 346. p.) So vi bin bn ghi ca
phng vn ti ch thay i v ng php
mt cht.
174. Sznsi 1983, 7. p.
175. Kornai 1980, 20. p.
176. Lengyel 2002, 157158. p.
177. Szeg 1983.
178. Kornai 1983b.
179. Tardos 1982; 1988a; 1988b.
180. Kornai 1987, II. rsz, 27. p.
181. Gregory Stuart 1997 [1974]. on
trch c th thy trang 299 ca ln xut
bn nm 1980 ca cun sch. Cc tc gi
ca cun sch gio khoa chnh xc
ho nhng khng nh ca h lin quan
n c ch kinh t mi ca Hungary
trong cc ln xut bn mun hn.
182. Mller 1999 gii thiu chi tit mc
ch s dng ca Bo co Thng tin
iu hnh Hng Ngy (NOIJ), cc
phng php v t chc ca vic thu
thp v h thng ho thng tin .
183. BTL NOIJ III/1-218-265/6, 3. p.
ngy: 10-12-1981.
184. BTL NOIJ III/II-80, 5. p. ngy:
26-4-1985.
185. BTL, ghi bng tay. Gn km vo h
s BTL NOIJ III/II-80A.
186. Leijonhufvud 1968.
187. Dahl 1979 [1971].
188. Lindblom 1977.
189. Schelling 1980 [1960].
190. Rosovsky 1990, 194195. p.
191. Samuelson 1983 [1947].
192. Bc th c lu trong su tp h s
ring ca ti.
193. Szakolczai 2001, 92. p.
194. Kornai 1988b, 739. p.


490
195. Kornai 1988a.
196. Sen 1988.
197. Lindbeck 1988.
198. T ti liu ca hi ngh trn tu nh
xut bn sch Economic Daily xut
bn nhng la chn vo nm 1985. u
ting Trung Quc c dch ra l:
Ch o v ci cch kinh t v m - tuyn
la t cc bi trnh by ca ki ngh
quc t v ch o kinh t v m. Bi v
khng thnh cng kim thng tin t bin
tp vin ca cun sch, cng trnh ny
khng xut hin trong Danh mc Ti
liu Tham kho. Mt phn ca cc bi
trnh by bng vn bn c gi trc
cho hi ngh c lu trong su tp h
s ring ca ti.
199. Kornai 1993a, 25. p.
200. Karsai 1993, 19. p.
201. Schama 1989, XIII. p.
202. Kornai 1993a, 23. p.
203. Nove 1992, 101. p.
204. Nove 1992, 103. p.
205. Ericson 1994, 495. s 497. p.
206. Krausz 1994, 158. p.
207. Krausz 1994, 157. p.
208. Bn sao bc th ca ti c lu
trong su tp h s ring ca ti.
209. Coles 2002.
210. New York Times: Passel 1990; New
York Times Book Review: Bosworth
1990; Le Monde: Salg 1990; Neue
Zrcher Zeitung: k vi ch ci Gy
1991; Financial Times: Denton 1990.
211. Kornai 1990b.
212. Kornai 1992b.
213. Kornai 1992a.
214. Kornai 1993c.
215. Kornai 1989b, 3435. p. [tr.52]
216. Szegvri 1990, 5. p.
217. Semjn 1990, 7. p.
218. Kornai 1989b, 40. p. [tr. 64]
219. Cc bn sao trao i th t c lu
trong su tp h s ring ca ti.
220. Samuelson 1990.
221. Klaus Trka 1994, 482. p.
222. Kornai 1989b, 39. p. [tr. 57-58]
223. Ngun ca cc d liu Kzponti
Statisztikai Hivatal 1996, 314. p.
224. Kornai 1989b, 122. p. [tr. 170]
225. Cc t liu ca cc cuc m phn
bn trn c xut bn trong 8 tp.
minh ho ti nhc n tp th 5, cng b
cc ti liu quan trng v chnh sch
kinh t:: Ripp 2000, 1579. v 571633.
p.
226. Laki 1989; 1990 cho tng quan v
chng trnh chnh sch kinh t ca cc
ng v cc t chc chnh tr khc nhau.
227. Cc chuyn gia Hungary v nc
ngoi tham gia vo cng vic ca U
ban Bng Xanh [Kk Szalag Bizottsg],
cn trong cng vic ca Nhm-Cu
[Hd-csoport] ch c cc nh kinh t hc
Hungary tham gia. C hai u ban
cng b kin ngh ca mnh vo ma
xun 1990. Xem Kk Szalag Bizottsg
1990; Hd-csoport 1990.
228. Rti 1989, 5. p.
229. Kornai 1995b.
230. Kornai 1994a.
231. Solow 2000, 408. p.
232. Kornai 1996b, 129144. p. Szab
Lszl Zsolt thc hin phng vn, v
ngy 9-4-1995 pht trn Duna TV.
233. Blah 2003.
234. Kornai McHale 2001.
235. Csontos Kornai Tth 1996a;
1996b.
236. Bognr Gl Kornai 2000.
237. Kornai 1998.
238. Kornai Eggleston 2001.
239. Cc bn sao ca trao i th t c
lu trong su tp h s ring ca ti.
240. Bn sao ca th c lu trong su
tp h s ring ca ti.
241. Nhng pht biu quc hi c th
thy trn CD c tn Orszggylsi
Napl[Nht k Quc hi] 19902002 do
nh xut bn Arcanum pht hnh v trn
internet. Chng ti m nhng ln
nhc c th thy trong , phn loi
theo cc tiu ch khc nhau. Cc bng
tng kt nhng kt qu c lu trong
su tp h s ring ca ti.
242. Rosser Rosser 2004 [1996], 377
378. p.
243. Kornai 1983a.
244. Camus 2001 [1942], 117118. p.
245. Kornai 1986b, ix. p.
246. Kornai Rose-Ackerman 2004;
Kornai Rothstein Rose-Ackerman
2004.
247. Gcs Kll 1998; Maskin
Simonovits 2000.



491

DANH MC TI LIU THAM KHO



Nhng cng trnh ca Kornai Jnos

Kornai Jnos 1948. Marx Tk-je magyarul. Trsadalmi Szemle, 3. vf. 89. sz. 615619. p.
~ 1951a. A megnvekedett feladatok terve. Szabad Np, 9. vf., janur 9., 1. p.
~ 1951b. A munkaid jobb kihasznlsrt. Szabad Np, 9. vf., jlius 4., 1. p.
~ 1951c. A takarkossg a munkaverseny egyik kzponti feladata. Szabad Np, 9. vf., mrcius
18., 1. p.
~ 1951d. Kvessk a csepeli pldt. Szabad Np, 9. vf., prilis 7., 5. p.
`~ 1954a. A Kzponti Vezetsg irnymutatsval tovbb a jniusi ton. Szabad Np, 12. vf.,
oktber 11., 3. p.
~ 1954b. A villamos energia krdse. Szabad Np, 12. vf., februr 11., 1. p.
~ 1954c. Egy vtized. Nagy Imre elvtrs vlogatott beszdei s rsai. Szabad Np, 12. vf.,
oktber 6., 23. p.
~ 1956. Gykerestl irtsuk ki a brokrcit. Szabad Np, 14. vf., oktber 14., 34. p.
~ 1958. Kell-e korriglni a nyeresgrszesedst? Kzgazdasgi Szemle, 5. vf. 7. sz. 720734. p.
~ 1959. Mennyisgi szemllet s gazdasgossgi szemllet. Kzgazdasgi Szemle, 6. vf. 10. sz.
10831091. p.
~ 1967a. Anti-Equilibrium. Essz a gazdasgi mechanizmus elmleteirl s a kutats feladatairl.
Sokszorostva. Budapest, MTA Kzgazdasgtudomnyi Intzet.
~ 1967b. Mathematical Programming of Long-Term Plans in Hungary. In Malinvaud, Edmond
Bacharach, M. O. L. (eds.): Activity Analysis in the Theory of Growth and Planning. London
New York, Macmillan St. Martins Press, 211231. p.
~ 1968. Anti-Equilibrium. Mimeographed. Budapest, Institute of Economics, Hungarian Academy of
Sciences.
~ 1971. Anti-Equilibrium. Budapest, Kzgazdasgi s Jogi Knyvkiad.
~ 1972. Erltetett vagy harmonikus nvekeds. Budapest, Akadmiai Kiad.
~ 1973 [1965]. A gazdasgi szerkezet matematikai tervezse. Liptk Tams s Wellisch Pter
kzremkdsvel. 2. bvtett kiad. Budapest, Kzgazdasgi s Jogi Knyvkiad.
~ 1974. Az adaptci csikorg gpezete. Sokszorostva. Budapest, MTA Kzgazdasgtu- domnyi
Intzet.
~ 1978a. John Michael Montias: The Structure of Economic Systems. Journal of Comparative
Economics, 2. vf. 2. sz. 277292. p.
~ 1978b. Resource-Constrained Versus Demand-Constrained Systems. Econometrica, 47. vf. 4. sz.
801819. p.
~ 1980. Hatkonysg s szocialista erklcs. Valsg, 23. vf. 5. sz. 1321. p.
~ 1982. A magyar gazdasgi reform jelenlegi helyzetrl s kiltsairl. Gazdasg, 16. vf. 3. sz. 5
34. p.
~ 1983a. A nemzetek egszsge. Valsg, 26. vf. 1. sz. 112. p.
~ 1983b. Brokratikus s piaci koordinci. Kzgazdasgi Szemle, 30. vf. 9. sz. 10251038. p.
~ 1985. Jtkszablyok s trsadalmi realitsok. In Siklaki Istvn (szerk.): Koncepci s kritika.
Budapest, Magvet, 311322. p.
~ 1986a. The Soft Budget Constraint. Kyklos, 39. vf. 1. sz. 330. p.
~ 1986b. Contradictions and Dilemmas. Cambridge, MA., MIT Press.
~ 1986c. The Hungarian Reform Process: Visions, Hopes and Reality. Journal of Economic
Literature, 24. vf. 4. sz. 16871737. p.
~ 1986d. A puha kltsgvetsi korlt. Tervgazdasgi Frum, 2. vf. 3. sz. 118. p.
~ 1987. A magyar reformfolyamat: vzik, remnyek s a valsg. Gazdasg, 21. vf. I. rsz 2. sz.
546. p.; II. rsz 3. sz. 540. p.
~ 1988a. Individual Freedom and the Reform of the Socialist Economy. European Economic Review,
32. vf. 23. sz. 233267. p.


492
~ 1988b. Report from the President to the Members of the European Economic Association.
European Economic Review, 32. vf. 23. sz. 737739. p.
~ 1989a [1980]. A hiny. Budapest, Kzgazdasgi s Jogi Knyvkiad.
~ 1989b. Indulatos rpirat a gazdasgi tmenet gyben,. Budapest, HVG Kiad [Con ng dn
ti Nn kinh t th trng, NXB Vn ho Thng tin 2002].
~ 1990a [1957]. A gazdasgi vezets tlzott kzpontostsa. Kritikai elemzs knnyipari
tapasztalatok alapjn. 2. kiad. Budapest, Kzgazdasgi s Jogi Knyvkiad.
~ 1990b. Kiegsztsek a Rpirathoz. Kzgazdasgi Szemle, 37. vf. 78. sz. 769793. p.
~ 1990c. The Road to a Free Economy. Shifting from a Socialist System: The Example of Hungary.
New York, W. W. Norton. [Con ng NXB Vn ho Thng tin, 2002]
~ 1992a. The Postsocialist Transition and the State: Reflections in the Light of Hungarian Fiscal
Problems. American Economic Review, 82. vf. 2. sz. 120. p.
~ 1992b. The Principles of Privatization in Eastern Europe. The Economist, 142. vf. 2. sz. 153176.
p.
~ 1992c. The Socialist System. The Political Economy of Communism. PrincetonOxford, Princeton
University Press Oxford University Press. [H thng X hi Ch ngha NXB Vn ho Thng tin
2002]
~ 1992d. Visszaess, vesztegls vagy fellendls. Magyar Hrlap, 25. vf., december 24., 1213. p.
~ 1993a. A szocialista rendszer. Kritikai politikai gazdasgtan. Budapest, HVG Kiad.[H thng X
hi Ch ngha NXB Vn ho Thng tin 2002]
~ 1993b. Market Socialism Revisited. In Peterson, Grethe B. (ed.): The Tanner Lectures on Human
Values. 14. vf. Salt Lake City, University of Utah Press, 341. p.
~ 1993c. The Evolution of Financial Discipline under the Postsocialist System. Kyklos, 46. vf. 3. sz.
315336. p.
~ 1993d. tkeress. Budapest, Szzadvg Kiad.
~ 1994a. A legfontosabb: A tarts nvekeds. [5 cikkbl ll sorozat] Npszabadsg, 52. vf.,
augusztus 29., 11. p., augusztus 30., 11. p., augusztus 31., 11. p., szeptember 1., 11. p., szeptember
2., 11. p.
~ 1994b [1957]. Overcentralization in Economic Administration. Oxford, Oxford Univer- sity Press.
~ 1994c. Pter Gyrgy, a reformkzgazdsz. In rvay Jnos Hegeds B. Andrs (szerk.): Egy
reformkzgazdsz emlkre: Pter Gyrgy, 19031969. Budapest, Cserpfalvi Knyvkiad T-
Twins Kiad, 7589. p.
~ 1996a. Kiigazts recesszi nlkl. Esettanulmny a magyar stabilizcirl. Kzgazdasgi Szemle,
43. vf. 78. sz. 585613. p.
~ 1996b. Vergds s remny. Gondolatok a gazdasgi stabilizcirl s a jlti llam reformjrl.
Budapest, Kzgazdasgi s Jogi Knyvkiad.
~ 1997. Mit jelent s nem jelent a rendszervlts. Kritika, 26. vf. 8. sz. 28. p.
~ 1998. Az egszsggy reformjrl. Budapest, Kzgazdasgi s Jogi Knyvkiad.
~ 2000a. Tz vvel a Rpirat angol kiadsnak megjelense utn. A szerz nrtkelse.
Kzgazdasgi Szemle, 47. vf. 9. sz. 647661. p.
~ 2000b. What the Change of the System from Socialism to Capitalism Does and Does Not Mean.
Journal of Economic Perspectives, 11. vf. 1. sz. 2742. p.
~ 2001. Ten Years After the Road to a Free Economy: The Authors Self Evaluation. In Pleskovich,
Boris Stern, Nicholas (eds.): Annual Bank Conference on Development Economics 2000.
Washington, D.C., The World Bank, 4966. p.
~ 2004. What Can Countries Embarking on Post-Socialist Transformation Learn from the
Experiences so far? Cuba Transition Project. Institute for Cuban and Cuban-American Studies,
University of Miami.
Bognr Gza Gl Rbert Kornai Jnos 2000. Hlapnz a magyar egszsggyben. Kzgazdasgi
Szemle, 47. vf. 4. sz. 293320. p.
Csontos Lszl Kornai Jnos Tth Istvn Gyrgy 1996a. Adtudatossg, fisklis illzik s a
jlti rendszer reformja: egy empirikus vizsglat els eredmnyei. In Andorka Rudolf Kolosi
Tams Vukovich Gyrgy (szerk.): Trsadalmi Riport. Budapest, TRKI, 238271. p.
~ 1996b. Az llampolgr, az adk s a jlti rendszer fogalma. Szzadvg, j folyam, 1. vf. 2. sz.
328. p.


493
Kornai Jnos Dniel Zsuzsa Jns Anna Martos Bla 1972. Tervszondzs. Kzgazdasgi
Szemle, 19. vf. 9. sz. 10311050. p.
Kornai Jnos Eggleston, Karen 2001. Welfare, Choice and Solidarity in Transition: Reforming the
Health Sector in Eastern Europe. Cambridge, MA., Cambridge University Press. [Chm sc sc
khoae cng ng Phc li, La chn v on kt trong Chuyn i - Ci cch Khu vc Y t
ng u NXB Vn ho Thng tin 2002]
~ 2004. Egyni vlaszts s szolidarits. Az egszsggy intzmnyi mechanizmusnak reformja
Kelet-Eurpban. Budapest, Nemzeti Tanknyvkiad.
Kornai Jnos Kovcs Jnos Schmidt dm 1969. szrevtelek Intzetnk munkjhoz:
Munkastlus, irnyts, nevels, szervezet. Sokszorostva. Budapest, MTA Kzgazdasgtudomnyi
Intzet.
Kornai Jnos Liptk Tams 1959. A nyeresgrdekeltsg matematikai vizsglata. Sokszorostva.
Budapest, Kzgazdasgi s Jogi Knyvkiad.
~ 1962. A Mathematical Investigation of Some Economic Effects of Profit Sharing in Socialist
Firms. Econometrica, 30. vf. 1. sz. 140161. p.
~ 1963. Ktszint tervezs: Jtkelmleti modell s iteratv szmtsi eljrs npgazdasgi tvlati
tervezsi feladatok megoldsra. Magyar Tudomnyos Akadmia Matematikai Kutat Intzetnek
Kzlemnyei, 7. vf. B. sorozat 4. sz. Budapest, Akadmiai Kiad.
~ 1965. Two-Level Planning. Econometrica, 33. vf. 1. sz. 141169. p.
Kornai Jnos Martos Bla 1971. Gazdasgi rendszerek vegetatv mkdse. Szigma, 4. vf. 12.
sz. 3550. p.
~ 1973. Autonomous Control of the Economic System. Econometrica, 41. vf. 3. sz. 509528. p.
Kornai Jnos Martos Bla (eds.) 1981a. Non-Price Control. Amsterdam, North-Holland.
Kornai Jnos Martos Bla (szerk.) 1981b. Szablyozs rjelzsek nlkl. Budapest, Akadmiai
Kiad.
Kornai Jnos Maskin, Eric S. Roland, Grard 2003. Understanding the Soft Budget Constraint.
Journal of Economic Literature, 41. vf. 4. sz. 10951136. p.
~ 2004. A puha kltsgvetsi korlt. Kzgazdasgi Szemle, 51. vf. 78. sz. 608624. p.; 9. sz. 777
809. p.
Kornai Jnos Matits gnes 1987. A vllalatok nyeresgnek brokratikus jraelosztsa. Budapest,
Kzgazdasgi s Jogi Knyvkiad.
Kornai Jnos McHale, John 2001. Eltrnek-e a nemzetkzileg szoksostl a posztszocialista
orszgok egszsggyi kiadsai? Kzgazdasgi Szemle, 48. vf. 78. sz. 555580. p.
Kornai Jnos Rose-Ackerman, Susan (eds.) 2004. Building the Trustworthy State in Post-Socialist
Transition. New York, Palgrave Macmillan.
Kornai Jnos Rothstein, Bo Rose-Ackerman, Susan (eds.) 2004. Creating Social Trust in Post-
Socialist Transition. New York, Palgrave Macmillan.
Kornai Jnos Weibull, Jrgen W. 1983. Paternalism, Buyers and Sellers Market. Mathemetical
Social Sciences, 6. vf. 2. sz. 153169. p.


Nhng cng trnh ca cc tc gi khc

Aczl Tams Mray Tibor 1989 [1959]. Tisztt vihar. Adalkok egy korszak trtnethez. 12.
ktet. Szeged, JATE.
Ady Endre 2004. Ady Endre sszes versei. Budapest, Osiris.
Aghion, Philippe Howitt, Peter (eds.) 1998. Endogenous Growth Theory. Cambridge, MA., MIT
Press.
Akerlof, George A. 1970. The Market for Lemons. Quality Uncertainity and the Market
Mechanism. Quarterly Journal of Economics, 84. vf. 3. sz. 488500. p.
Antal Lszl 1982. Fejlds kitrvel A magyar gazdasgi mechanizmus a 70-es vekben.
Gazdasg, 14. vf. 2. sz. 2856. p.
Arrow, Kenneth J. 1951. Alternative Approaches to the Theory of Choice in Risk-Taking Situations.
Econometrica, 19. vf. 4. sz. 404437. p.


494
~ (ed.) 1971. Selected Readings in Economic Theory from Econometrica. Cambridge, MA., MIT
Press.
~ 1973a. Rawlss Principle of Just Saving. Scandinavian Journal of Economics, 75. vf. 4. sz. 323
335. p.
~ 1973b [1963]. Social Choice and Individual Values. 2. ed. New Haven, Yale University Press.
~ 1974. General Economic Equilibrium: Purpose, Analytic Techniques, Collective Choice. American
Economic Review, 64. vf. 3. sz. 253272. p.
Arrow, Kenneth J. Karlin, Samuel Scarf, Herbert E. 1958. Studies in the Mathematical Theory of
Inventory and Production. Stanford, Stanford University Press.
Babits Mihly 1998 [1936]. Az eurpai irodalom trtnete. Budapest, Mernyi.
Bcskai Tams Tertk Elemr Gyrgy 1983. Mestersges rdeknvekedsi knyszer. Valsg, 26.
vf. 10. sz. 9194. p.
Barth Magdolna 1999. Az MDP vezetse s a rehabilitci. Mltunk, 44. vf. 4. sz. 4097. p.
Barro, Robert J. Grossman, Herschel I. 1971. A General Disequilibrium Model of Income and
Employment. American Economic Review, 61. vf. 1. sz. 8293. p.
Bauer, Tams 1981. Tervgazdasg, beruhzs, ciklusok. Budapest, Kzgazdasgi s Jogi
Knyvkiad.
Bergson, Abram 1948. Socialist Economics. In Ellis, Howard S. (ed.): A Survey of Contemporary
Economics. Philadelphia, Blakiston, 412448. p.
Blah Mikls 2003. A f cl a tarts nvekeds. Interj Kornai Jnossal. Npszabadsg, 61. vf.,
janur 25., 23. s 27. p.
Blanchard, Olivier 1999. Interj Kornai Jnossal. Kzgazdasgi Szemle, 46. vf. 3. sz. 201212. p.
Bolyg Jnos 1966. Mit kutatott professzor Montias Magyarorszgon? Magyar Nemzet, 22. vf.,
jlius 3., 7. p.
Bosworth, Barry P. 1990. Which Way to the Market? New York Times Book Review, 139. vf., mjus
27. 17. p.
Boulding, Kenneth E. 1966 [1941]. Economic Analysis. 4. ed. New York, Harper and Row.
Bhm-Bawerk, Eugen von 1926 [1896]. Zum Abschluss des Marxschen Systems. In Weiss, Franz X.
(Hrsg.): Eugen von Bhm-Bawerks kleinere Abhandlungen ber Kapital und Zins. Der
gesammelten Schriften 2. Band. WienLeipzig, Hlder-Pichler-Temps- ky A.G., 321435. p.
Braham, Randolph L. 1988 [1981]. A magyar holocaust. III. ktet. BudapestWilmington,
Gondolat Blackburn International Incorporation.
Brmer Frigyes 1997 [1972]. Koncentrcis tbor a Rabbikpz pletben. In Scheiber Sndor
(szerk.): vknyv. Budapest, Magyar Izraelitk Orszgos Kpviselete, 219228. p.
Brdy Andrs 1956. A hvgi hajr s gazdasgi mechanizmusunk. Kzgazdasgi Szemle, 3. vf. 7
8. sz. 870883. p.
~ 1969. rtk s jratermels. Budapest, Kzgazdasgi s Jogi Knyvkiad.
Bureaucrats at Large 1960. Times Literary Supplement, April 15, 244. p.
Camus, Albert 2001 [1942]. A pestis. Fordtotta Gyry Jnos. Budapest, Eurpa Knyvkiad.
Carlin, Wendy Fries, Steven Schaffer, Mark E. Seabright, Paul 2001. Competition and
Enterprise Performance in Transition Economies: Evidence from a Cross-Country Survey. EBRD
Working Paper, Nr. 62.
Chikn Attila (szerk.) 1989. Kszletek, ciklusok, gazdasgirnyts. A magyar gazdasg
kszletalakulsa s befolysol tnyezi, 19601986. Budapest, Kzgazdasgi s Jogi
Knyvkiad.
~ 2004. A hiny szerepe az tmenet szellemi elksztsben. Magyar Tudomny, 49. vf. 7. sz.
698707. p.
Coles, Peter 2002. Einstein s a napfogyatkozs. Budapest, Alexandra.
Csori Sndor 1990. Nappali hold. 2. rsz. Hitel, 3. vf. 18. sz., szeptember 5., 5. p.
Dahl, Robert A. 1979 [1971]. Polyarchy. New HavenLondon, Yale University Press.
Debreu, Gerard 1965 [1959]. Theory of Value. An Axiomatic Analysis of Economic Equilibrium.
New York, Wiley J.
Denton, Nicholas 1990. On the Brink of Transformation. Financial Times, 103. vf., szeptember 17.,
II. p.
Deutscher, Isaac 1990 [1949]. Sztlin. Politikai letrajz. Budapest, Eurpa.


495
Devons, Ely 1959. A Study in Central Planning. Evidence from the Inside. The Guardian,
139. vf., oktber 22., 1011. p.
Dewatripont, Mathias Maskin, Eric S. 1995. Credit and Efficiency in Centralized and
Decentralized Economies. Review of Economic Sudies, 62. vf. 4. sz. 541555. p.
Djankov, Simeon D. Murrell, Peter 2002. Enterprise Restructuring in Transition Economies: A
Quantitative Survey. Journal of Economic Literature, 40. vf. 3. sz. 739792. p.
Donth Ferenc (szerkesztbizottsg eln.) 1981. Bib-emlkknyv. 12. ktet. Szamizdat kiads.
Dorfman, Robert Samuelson, Paul A. Solow, Robert M. 1987 [1958]. Linear
Programming and Economic Analysis. New York, Dover Publications.
Draaisma, Douwe 2003. Mirt futnak egyre gyorsabban az vek? Budapest, Typotex.
Durant, Will 1996 [1926]. A gondolat hsei. Budapest, Gncl.
Ericson, Richard E. 1994. Book Review. Journal of Comparative Economics, 18. vf. 3. sz. 495
497. p.
Esterhzy Pter 2003. Mik vogymuk. 1 knyv. let s Irodalom, 47. vf., mjus 9., 3. p.
Esze Zsuzsa 1956. Egy kandidtusi rtekezs vitja. Kzgazdasgi Szemle, 3. vf. 1112. sz. 1483
1495. p.
Eucken, Walter 1965 [1940]. Die Grundlagen der Nationalkonomie. BerlinHeidelberg, Springer.
Fejt Ferenc 1957. La Premire Autocritique des Communistes Nationaux Hongrois. France
Observateur, 8. vf., janur 31., 6. p.
F. Liska Tibor 1998. A Liska-modell. Kzgazdasgi Szemle, 45. vf. 10. sz. 940953. p.
Fthy Jnos 1945. Horthy-liget A magyar rdgsziget. Budapest, Mller Kroly
Knyvkiadvllalat.
Frey, Bruno S. 2003. Publishing as Prostitution? Choosing between Ones Own Ideas and Academic
Success. Public Choice, Vol. 116. 12. sz. 205223. p.
Frisch, Ragnar 1961. A Survey of Type of Economic Forecasting and Programming, and a Brief
Description of the Channel Model. Mimeographed. Oslo: University of Oslo.
Friss Istvn 1957. Npgazdasgunk vezetsnek nhny gyakorlati s elmleti krdsrl.
Npszabadsg, 2. vf., oktber 2., 34. p.
Gbor, R. Istvn and Pter Galasi 1981. A msodik gazdasg. Tnyek s hipotzisek. Budapest,
Kzgazdasgi s Jogi Knyvkiad.
Gans, Joshua S. Shepherd, George B. 1994. How Are the Mighty Fallen: Rejected Articles by
Leading Economists. Journal of Economic Perspectives, 8. vf. 1. sz. 165179. p.
Gcs Jnos Kll Jnos (szerk.) 1998. A tlzott kzpontoststl az tmenet stratgijig:
Tanulmnyok Kornai Jnosnak. Budapest, Kzgazdasgi s Jogi Knyvkiad.
Gll Ern 2003. Napl. 1. ktet. Budapest, Polis Knyvkiad.
Gimes Mikls 1956. Magyar Szabdsg. Magyar Szabadsg, 1. vf., oktber 29., 1. p.
Goldfeld, Stephen M. Quandt, Richard E. 1988. Budget Constraints, Bailouts and the Firm under
Central Planning. Journal of Comparative Economics, 12. vf. 4. sz. 502520. p.
~ 1990. Output Targets, the Soft Budget Constraint and the Firm under Central Planning. Journal of
Economic Behavior and Organization, 14. vf. 2. sz. 205222. p.
~ 1993. Uncertainty, Bailouts, and the Kornai Effect. Economics Letters, 41. vf. 2. sz. 113119. p.
Gregory, Paul R. Stuart, Robert C. 1997 [1974]. Comparative Economic Systems. 6.ed. Boston,
Houghton Mifflin Co.
Grossfeld, Irena 1989. Disequilibrium Models of Investment. In Davis, Christopher Charemza,
Wojciech W. (eds.): Models of Disequilibrium and Shortage in Centrally Planned Economies.
New York, Chapman and Hall, 361374. p.
Gulys Emil 19571958. Az rutermels, rtktrvny s pnz a szocializmusban. Prtfiskolai
elads kzirata.
Gy. (bi vit k tn bng ch Gy.) 1991. Skizze eines Reformprogramms am Beispiel Ungarns. Neue
Zrcher Zeitung, Fernausgabe, 212. vf., jnius 30/jlius 1., 17. p.
Haberler, Gottfried von 1964 [1937]. Prosperity and Depression. A Theoretical Analysis of Cyclical
Movements. 5. ed. London, Allen and Unwin.
Hahn, Frank 1973. The Winter of Our Discontent. Economica, 40. vf. 159. sz. 322330. p.
Halda Alz 2002. Magngy. Dokumentum/regny. Budapest, Noran.
Haek, Jaroslav 2002 [19201923]. vejk: egy derk katona kalandjai a vilghborban. 12. ktet.
Budapest, Cicer.


496
Hayek, Friedrich A. von (ed.) 1975 [1935]. Collectivist Economic Planning. Critical Studies
on the Possibilities of Socialism. Clifton, N.J., A. M. Kelly.
~ 1991 [1944]. t a szolgasghoz. Budapest, Kzgazdasgi s Jogi Knyvkiad. [The Road to
Serdom The University of Chicago Press 1944, 1994; Con ng dn n Ch Nng n, t
sch SOS
2
]
Hegeds Andrs 1990. A bolsevik grand-seigneur tragdija. Pesti Hrlap, 1. vf., november 3., 8. p.
Heisenberg, Werner 1967 [1958]. Az elemi rszek. In Heisenberg, Werner: Vlogatott tanulmnyok.
Budapest, Gondolat, 219237. p.
Heller Farkas 1988 [19191920]. Kzgazdasgtan. 12. ktet. 5. kiad. Budapest, Kzgazdasgi s
Jogi Knyvkiad.
Hicks, John R. 1937. Mr. Keynes and the Classics: A Suggested Interpretation. Econometrica, 5. vf.
2. sz. 147159. p.
~ 1978 [1939]. rtk s tke. A kzgazdasgi elmlet nhny alapelvnek vizsglata. Budapest,
Kzgazdasgi s Jogi Knyvkiad.
Hd-csoport 1990. Hd a kzeli jvbe. Kzgazdasgi Szemle, 37. vf. 4. sz. 442458. p.
Hirschman, Albert O. 1988 [1958]. The Strategy of Economic Development. Boulder, Westview
Press.
~ 1995 [1970]. Kivonuls, tiltakozs, hsg. Budapest, Osiris. [Exit, Voice and Loyalty. Cambridge,
Harvard University Press, 1970]
Hoffman, David E. 2002. The Oligarchs. Wealth and Power in the New Russia. New York, Public
Affairs.
Huizinga, Johan 1996 [1919]. A kzpkor alkonya. Budapest, Eurpa.
Hungaricus (Fekete Sndor) 1959 [19561957]. Quelques enseignements de la rvolution nationale
et dmocratique hongroise. Brsszel, Nagy Imre Intzet.
~ 1989 [19561957]. Az 1956-os felkels okairl s tanulsgairl. Budapest, Kossuth
Knyvkiad.
Jzsef Attila 2003. sszes versei. Budapest, Osiris.
Juhsz Andor 1934. Hall, itt London! Budapest, Rvai.
Kalecki, Michal 1965 [1954]. Theory of Economic Dynamics: An Essay on Cyclical and Long-Run
Changes in Capitalist Economy. 2. ed. London, Allen and Unwin.
Karagedov, Rajmond G. 1982. Mechanyizm funkcionyirovanyija szocialisztyicseszkoj ekonomiki.
Izvesztyija Szibirszkovo Otgyelenyija Akademij Nauk SzSzSzR, 3. vf. 11. sz. 115128. p.
Kardelj, Edvard 1981. Visszaemlkezsek. jvidk, Frum Knyvkiad.
Karinthy Ferenc 1994. Napl. Budapest, Littoria.
Karinthy Frigyes 2001 [1914]. A felels ember. In Karinthy Frigyes: Humoreszkek. 2.ktet.
Budapest, Akkord, 155157. p.
Karsai Gbor 1993. A szocializmus genetikai programja. Figyel, 37. vf., november 11., 1719. p.
Kk Szalag Bizottsg 1990. [A Bizottsg] Gazdasgi Programjavaslata. Budapest, Kk Szalag
Bizottsg.
Kende Pter 1955. Kritikai jegyzetek a marxizmus gazdasgi tanaihoz. Gpelt kzirat.
~ 1959. Lintrt personnel dans le systme dconomie socialiste. Revue Economique, 10. vf.
3. sz. 340364. p.
~ 1964. Logique de lconomie Centralise. Un exemple: la Hongrie. Paris, Socit dducation
dEnseignement Suprieure.
~ 1966. A Szabad Np szerkesztsgben. Tanulmnyok a magyar forradalomrl. Mnchen, Aurra.
Kenedi Jnos 1981. Tid az orszg, magadnak pted. Prizsi Magyar Fzetek knyvei.
~ 1996. Kis llambiztonsgi olvasknyv. Oktber 23. mrcius 15. jnius 16. a Kdr-
korszakban. 12. ktet. Budapest, Magvet.
Keynes, John M. 1965 [1936]. A foglalkoztats, a kamat s a pnz ltalnos elmlete. Budapest,
Kzgazdasgi s Jogi Knyvkiad. [General Theory of Employment, Interest and Money London
Macmillan 1936]
K. I. (bi bo k bng ch ci K.I.). 1958. A Kzgazdasgtudomnyi Intzetrl. Kzgazdasgi
Szemle, 5. vf. 89. sz. 939948. p.
Klaniczay Gbor 2003. Ellenkultra a hetvenesnyolcvanas vekben. Budapest, Noran.
Klaus, Vclav Trka, Duan 1994. Kornai Jnos s a posztszocialista talakts. BUKSZ, 6. vf. 4.
sz. 480483. p.


497
Koestler, Arthur 1998. A Sttsg dlben. Budapest: Eurpa
Koopmans, Tjalling C. 1957. Three Essays on the State of Economic Science. New York, MacGraw-
Hill.
Koopmans, Tjalling C. Montias, John M. 1971. On the Description and Comparison of Economic
Systems. In Eckstein, Alexander (ed.): Comparison of Economic Systems. Berkeley, University of
California Press, 2778. p.
Kovcs Andrs 1968. Falak. j rs, 8. vf. 3. sz. 2848. p.
Kovcs Imre 1989 [1937]. A nma forradalom. Budapest, CserpfalviGondolatTevan.
Kzponti Statisztikai Hivatal 1996. Magyar Statisztikai vknyv, 1995. Budapest, Kzponti
Statisztikai Hivatal.
Krausz Tams 1994. A trtnetietlen politikai gazdasgtan. Eszmlet, 6. vf. 24. sz. 157178. p.
Kuhn, Thomas S. 2002 [1962]. A tudomnyos forradalmak szerkezete. Budapest, Osiris. [The
Structure of Scientific Revolutions University of Chicago Press, Cu trc ca cc cuc Cch
mng Khoa hc NXB Tr thc 2006]
Laczik Erika 2005. Egy besg tisztikereszttel. Magyar Nemzet, 68. vf., janur 29., 1. s 5. p.
Laibson, David Zeckhauser, Richard 1998. Amos Tversky and the Ascent of Behaviorial
Economics. Journal of Risk and Uncertainty, 16. vf. 1. sz. 747. p.
Laki Mihly 1989. Az j politikai szervezetek a gazdasgpolitikrl s a gazdasgirnytsrl.
Tervgazdasgi Frum, 5. vf. 4. sz. 116. p.
~ 1990. Rendszervlts kszbn. Az ellenzki prtok gazdasgpolitikai programjai. Sokszorostva.
Budapest, Kzgazdasgi Informcis Szolglat.
Lange, Oscar 1968 [19361937]. On the Economic Theory of Socialism. In Lippincott, Benjamin E.
(ed.): On the Economic Theory of Socialism. New YorkTorontoLondon, McGraw Hill, 57143.
p.
Leijonhufvud, Axel 1968. On Keynesian Economics and the Economics of Keynes. A Study in
Monetary Theory. New York, Oxford University Press.
Lengyel Lszl 2002. A tvol kzelben. Krdez: Hankiss Elemr. Budapest, Helikon Kiad.
Lengyel Lszl Polgr Mikls 1980. Gazdasgi elvek, etikai elvek s a valsg. Valsg, 23. vf.
9. sz. 101107. p.
Lenin, Vlagyimir I. 1974 [1920]. A baloldalisg, a kommunizmus gyermekbetegsge. In Lenin
sszes mvei. 41. ktet. Budapest, Kossuth Knyvkiad, 399. p.
Lerner, Abba P. 1975 [1944]. Economics of Control. Principles of Welfare Economics. New York,
A. M. Kelley.
Lindbeck, Assar 1977 [1971]. The Political Economy of the New Left: An Outsiders View. New
York, Harper and Row.
~ 1988. Individual Freedom and Welfare State Policy. European Economic Review, 32. vf. 23. sz.
295318. p.
Lindblom, Charles E. 1977. Politics and Markets. New York, Basic Books.
Liska Tibor 1988 [1966]. konosztt: Felkszls a mechanizmusreformra. Budapest,
Kzgazdasgi s Jogi Knyvkiad.
Liska Tibor Mris Antal 1954. A gazdasgossg s a nemzetkzi munkamegoszts. Kzgazdasgi
Szemle, 1. vf. 1. sz. 7594. p.
Lcsei Pl 1995. Politikai s lelkiismereti lzads volt. Respublika, 2. vf. 13. sz. 3640. p.
Lukcs Gyrgy 1945. rstudk felelssge. Budapest, Szikra.
~ 1949 [1945]. Balzac, Stendhal, Zola. Budapest, Hungria.
Mdl Antal Gyri Judit (szerk.) 1980. Thomas Mann s Magyarorszg. Budapest, Gondolat.
Magyar Dolgozk Prtja Kzponti Vezetsge 1955. A Magyar Dolgozk Prtja Kzponti
Vezetsgnek hatrozata a politikai helyzetrl s a prt feladatairl. Szabad Np, 13. vf.,
mrcius 9., 12. p.
Malinvaud, Edmond 1967. Decentralized Procedures for Planning. In Malinvaud, Edmond
Bacharach, M. O. L. (eds.): Activity Analysis in the Theory of Growth and Planning. London
New York, Macmillan St. Martins Press, 170208. p.
Malinvaud, Edmond Bacharach, M. O. L. (eds.) 1967. Activity Analysis in the Theory of
Growth and Planning. London New York, Macmillan St. Martins Press.
Marx, Karl 1978 [I. ktet 1867, II. ktet 1885, III. ktet 1896]. A tke. A politikai gazdasgtan
brlata. 13. ktet. Budapest, Kossuth.


498
Marx, Karl Engels, Friedrich 1998 [1848]. Kommunista Kiltvny. Budapest, Scholar.
Maskin, Eric S. Simonovits Andrs (eds.) 2000. Planning, Shortage, and Transformation. Essays
in Honor of Jnos Kornai. Cambridge, MA., MIT Press.
Matolcsy Gyrgy 1997. Kiigazts recesszival. Kemny kltsgvetsi s puha piaci korlt.
Kzgazdasgi Szemle, 44. vf. 9. sz. 782798. p.
McCloskey, Donald N. 1982. The Rhetoric of Economics. Canberra, Australian National University.
McKenzie, Lionel W. 1959. On the Existence of General Equilibrium for a Competitive Market.
Econometrica. 27. vf. 1. sz. 54-71. p.
Molnr Endre 1957. Revizionista nzetek a szocialista llam gazdasgi szereprl. Trsadalmi
Szemle, 12. vf. 2. sz. 4459. p.
Montias, John M. 1976. The Structure of Economic Systems. New Haven, Yale University Press.
~ 1982. Arts and Artisans in Delft: A Socio-Economic Study of the Seventeenth Century. Princeton,
Princeton University Press.
~ 1989. Vermeer and His Milieu: A Web of Social History. Princeton, Princeton University Press.
~ 2002. Art at Auction in 17th Century Amsterdam. Amsterdam, Amsterdam University Press.
Mller, Rolf 1999. Napi operatv informcis jelentsek, 19791989. In Gyarmati Gyrgy
(szerk.): A Trtneti Hivatal vknyve 1999. Budapest, Trtneti Hivatal, 251284. p.
Nagy Csaba 1994. Lzads a Szabad Npnl 40 vvel ezeltt. Beszlgets Lcsei Pllal s Mray
Tiborral. Kritika, 23. vf. 10. sz. 1011. p.
Nagy Imre 1954. Egy vtized. Vlogatott beszdek s rsok (19481954). Budapest, Szikra.
Neumann Jnos 2003 [1955]. A legjabb tudomnyos fejlds hatsa a gazdasgra s a
kzgazdasgtanra. In Neumann Jnos vlogatott rsai. Budapest, Typotex, 346349. p.
Nove, Alec 1960. Overcentralization in Economic Administration. Economica, 27. vf. 108. sz. 389
391. p.
~ 1992. A kommunizmus kudarcnak termszetrajza. Eurpa Frum, 2. vf. 4. sz. 101103. p.
Novobczky Sndor 1956. Klns emberek. Irodalmi jsg, 6. vf., oktber 6., 1. p.
Nozick, Robert 1998 [1974]. Anarchy, State and Utopia. Oxford, Blackwell.
Nyri Sndor 1994. A Pter Gyrgy elleni bnteteljrs. In rvay Jnos Hegeds B. Andrs
(szerk.): Egy reformkzgazdsz emlkre: Pter Gyrgy, 19031969. Budapest, Cserpfalvi
Knyvkiad T-Twins Kiad, 4547. p.
Ortega y Gasset, Jos 2003 [1929]. Tmegek lzadsa. Budapest, Nagyvilg.
Orwell, George 2004 [1949]. 1984. Budapest, Eurpa.
Papandreou, Andreas G. 1972. Paternalistic Capitalism. Minneapolis, Univesity of Minnesota
Press.
Passel, Peter 1990. Socialist Eggs, Market Omlet. New York Times, 139. vf., prilis 11., 2. p.
Pter Gyrgy 1954. A gazdasgossg jelentsgrl s szereprl a npgazdasg tervszer
irnytsban. Kzgazdasgi Szemle, 1. vf. 3. sz. 300324. p.
~ 1956. A gazdasgossg s a jvedelmezsg jelentsge a tervgazdasgban. Kzgazdasgi Szemle,
3. vf. 6. sz. 695711. p.; 78. sz. 851869. p.
~ 1957. A gazdasgi vezets tlzott kzpontostsa. Kornai Jnos tanulmnyrl. Magyarorszg, 1.
vf., mjus 1., 2. p.
Pteri Gyrgy 1997. New Course Economics. The Field of Economic Research in Hungary after
Stalin, 195356. Contemporary European History, 6. vf. 3. sz. 295327. p.
~ 1998. Academia and State Socialism. Highland Lakes. New Jersey, Atlantic Research and
Publications.
~ (ed.) 2001. Intellectual Life and the First Crisis of State Socialism in East Central Europe, 1953
1956. Trondheim Studies on East European Cultures and Societies, No. 6.
Phillips, Albin W. 1958. The Relation between Unemployment and the Rate of Change of
Money Wage Rates in the United Kingdom, 18611957. Economica, 25. vf. 2. sz. 283299. p.
Pigou, Arthur C. 2002 [1920]. The Economics of Welfare. New Brunswick, NJ., Transaction
Publishers.
Pogonyi Lajos 2003. A munksosztly megsemmistse. Interj Vajda Mihllyal. Npszabadsg, 61.
vf., oktber 15., 14. p.
Portes, Richard Winter, David 1980. Disequilibrium Estimates for Consumption Goods Markets in
Centrally Planned Economies. Review of Economic Studies, 47. vf. 1. sz. 137159. p.


499
Qian, Yingyi 1994. A Theory of Shortage in Socialist Economies based on the Soft Budget
Constraint. American Economic Review, 84. vf. 1. sz. 145156. p.
Rainer M. Jnos 1999. Nagy Imre Politikai letrajz. Msodik ktet, 19531958. Budapest, 1956-os
Intzet.
Rawls, John 1997 [1971]. Az igazsgossg elmlete. Budapest, Osiris. [
Rti Pl 1989. Mink az orszg. Heti Vilggazdasg, 11. vf., november 11., 35. p.
Rz, Pl 1991 [1981] Donth Ferenc (szerkesztbizottsg eln.) Bib-emlkknyv. nyomtatott kiads.
Budapest-Bern: Szzadvg s Eurpai Protestns Magyar Szabadegyetem.
Rvsz Sndor 1999. Egyetlen let. Gimes Mikls trtnete. Budapest, 1956-os Magyar Forradalom
Trtnetnek Dokumentcis s Kutatintzete Sk Kiad.
Ripp Gza 1957. Revizionizmus az j gazdasgi mechanizmus leple alatt. Npszabadsg, 2. vf.,
jnius 23., 3. p.
Ripp Zoltn (szerk.) 2000. A rendszervlts forgatknyve. Kerekasztal-trgyalsok 1989-ben. 5.
ktet. Budapest, j Mandtum.
R.N.W.O. (bi bo k tn bng ch R.N.W.O.) 1959. Iron Curtain Economy. Financial Times, 72.
vf., december 28., 12. p.
Roland, Grard 1987. Investment Growth Fluctuations in the Soviet Union: An Econometric
Analysis. Journal of Comparative Economics, 11. vf. 2. sz. 192206. p.
~ 1990. On the Meaning of Aggregate Excess Supply and Demand for Consumer Goods in Soviet-
Type Economies. Cambridge Journal of Economics, 14. vf. 1. sz. 4962. p.
Rosovsky, Henry 1990. The University. An Owners Manual. New York, W. W.
Norton. Rosser, J. Barkley Jr. Rosser, Marina V. 2004 [1996]. Comparative Economics in a
Transforming World Economy. 2. ed. Cambridge, MA., MIT Press.
Salg Istvn 1990. Les propositions de lconomiste Jnos Kornai provoquent un vif dbat. Le
Monde, 47. vf., prilis 20., 3. p.
Samuelson, Paul A. 1976 [1948]. Kzgazdasgtan. Budapest, Kzgazdasgi s Jogi
Knyvkiad.
~ 1983 [1947]. Foundations of Economic Analysis. Enl. ed. Cambridge, MA., Harvard University
Press.
~ 1990. For Plan to Reform Socialism, Listen to Jnos Kornai. Christian Science Monitor, 83. vf.,
prilis 4., 7. p.
Sartre, Jean-Paul 1991 [1946]. Az exisztencializmus. Budapest, Hatg Sp Alaptvny.
Schama, Simon 1989. Citizens. New York, Alfred S. Knopf.
Schelling, Thomas C. 1980 [1960]. The Strategy of Conflict. Cambridge, MA., Harvard University
Press.
Schneider, Erich 1949. Einfhrung in die Wirtschaftstheorie. IIII. ktet. Tbingen, Mohr.
Schumpeter, Joseph A. 1987 [1942]. Capitalism, Socialism and Democracy. 6. ed. LondonBoston,
Unwin.
~ 1980 [1911]. A gazdasgi fejlds elmlete. Budapest, Kzgazdasgi s Jogi Knyvki- ad.
Scitovsky Tibor 1990 [1976]. Az rmtelen gazdasg. Budapest, Kzgazdasgi s Jogi Knyvkiad.
Semjn Andrs 1990. A mttet az orvosnak is tl kell lnie. Figyel, 34. vf., februr 22., 7. p.
Sen, Amartya K. 1977. Rational Fools: A Critique of the Behavioural Foundations of Economic
Theory. Philosophy and Public Affairs, 6. vf. 2. sz. 317344. p.
~ 1997 [1982]. Choice, Welfare and Measurement. Cambridge, MA., Harvard University Press.
~ 1988. Freedom of Choice. European Economic Review, 32. vf. 23. sz. 269294. p.
Shove, Gerald F. 1942. The Place of Marshalls Principles in the Development of Economic
Theory. The Economic Journal, 52. vf. 208. sz. 294329. p.
Simon, Herbert A. 1979. Rational Decision-Making in Business Organization. American Economic
Review, 69. vf. 4. sz. 493513. p.
Simonovits Andrs 2003. A magyar szablyozselmleti iskola. Kzgazdasgi Szemle, 50. vf. 5. sz.
465470. p.
Solow, Robert 2000. Stability and Growth: Commentary on a Commentary. In Maskin, Eric S.
Simonovits Andrs (eds.): Planning, Shortage, and Transformation. Essays in Honor of Jnos
Kornai. Cambridge, MA., MIT Press, 407412. p.
Spengler, Oswald 1995 [191822]. A Nyugat alkonya: A vilgtrtnelem morfolgijnak
krvonalai. Budapest, Eurpa.


500
Spulber, Nicolas 1960. Overcentralization in Economic Administration A Critical Analysis Based
on Experience in Hungarian Light Industry. American Economic Review, 50. vf. 4. sz. 763764.
p.
Stackelberg, Heinrich von 1951 [1943]. Grundlagen der theoretischen Volkswirtschaftslehre.
TbingenZrich, Mohr Polygraphischer Verlag.
Streeten, Paul 1959. Unbalanced Growth. Oxford Economic Papers, New Series, 11. sz. 167190. p.
Such Gyrgy Tth Istvn Jnos 1989. A magyar kzgazdasg-tudomny a Kzgazdasgi Szemle
tudomnymetriai vizsglatnak tkrben. Kzgazdasgi Szemle, 36. vf. 10. sz. 11631241. p.
Szab Zoltn 1986 [1936]. A tardi helyzet. Budapest, AkadmiaiKossuthMagvet.
Szakolczai Attila 2001. Az 1956-os forradalom s szabadsgharc. Budapest, 1956-os Intzet.
Szalay Lszl 1994. Elhang 1954-bl: a Szabad Np taggylse. Vilgossg, 35. vf. 10. sz. 4856.
p.
Szeg Andrea 1983. rdek s gazdasgi intzmnyrendszer. Valsg, 26. vf. 6. sz. 2236. p.
~ 1991. The Logic of a Shortage Economy: A Critique of Kornai from a Kaleckian Macroeconomic
Perspective. Journal of Post Keynesian Economics, 13. vf. 3. sz. 328336. p.
Szegvri Ivn 1990. Az egysgessg mtosza. Vita az Indulatos rpirat-rl. Figyel, 34. vf.,
februr 11., 5. p.
Szerb Antal 2003a [1934]. Magyar irodalomtrtnet. Budapest, Magvet.
~ 2003b [1941]. A vilgirodalom trtnete. Budapest, Magvet.
Sznsi Sndor 1983. Pat Pl elvtrs. Interj Antal Lszlval. let s Irodalom, 37. vf., november
11., 7. p.
Sztlin, Ioszif V. 1949 [1938]. A dialektikus s a trtnelmi materializmusrl. Budapest, Szikra.
~ 1951 [1924]. Lenin hallra. In I. V. Sztlin mvei. 6. ktet. 1924. Budapest, Szikra, 5157. p.
Tams Gspr Mikls 1989. A Kornai-bomba. HVG, 11. vf., 1989. november 11., 66. p.
Tardos Mrton 1982. Program a gazdasgirnytsi s szervezeti rendszer fejlesztsre.
Kzgazdasgi Szemle, 19. vf. 6. sz. 715729. p.
~ 1988a. A gazdasgi szervezetek s a tulajdon. Gazdasg, 22. vf. 3. sz. 721. p.
~ 1988b. A tulajdon. Kzgazdasgi Szemle, 35. vf. 12. sz. 14051423. p.
Thassy Jen 1996. Veszlyes vidk. Budapest, Pesti Szalon.
Tinbergen, Jan 1957 [1949]. konometria. Budapest, Kzgazdasgi s Jogi Knyvkiad.
~ 1981 [1969]. The Use of Models: Experience and Prospects. American Economic Review, 71. vf.
6. sz. 1722. p.
Vasziliu, Georgiosz 1999. Nagyon j egyetemre jrtam, a magyar forradalom egyetemre
Georgiosz Vasziliu elmondja lett Hegeds B. Andrsnak. Budapest, 1956-os Intzet.
Veres Pter 1997 [1939]. Gyepsor. Elbeszlsek, versek. Budapest, Szabad Fld.
Vida Istvn 1992. Sajtfogads 1956. november 3-n. A Nagy Imre-per irataibl. Rubicon, 3. vf.
7. sz. 3134. p.
Yergin, Daniel Stanislaw, Joseph 1998. The Commanding Heights. The Battle Between the
Government and the Marketplace that is Remaking the Modern World. New York, Simon and
Schuster.



501
CH MC

Aczl, Gyrgy, 322, 466
Ady, Endre, 48, 165 n., 359
Aghion, Philippe, 312
Ajtai, Mikls, 115
Akerlof, George, 340-341
Albert, Michel, 374
Allais, Maurice, 190
American Economic Review, 134,
309-310, 314-315
Antal, Lszl, 327
Antall, Jzsef, 431
Anti-Equilibrium,210-228, 233-235,
255, 266, 278, 289, 324
Aoki, Masahiko, 349
p bc. Xem n p
Arany, Jnos, 29, 359
Arrow, Kenneth J., 149, 171, 176,
210-211, 214, 217-218, 228,
263, 312-313, 349, 411 n., nh
21.
cc cng trnh khc ca, 149,
217, 312
l thuyt Arrow-Debreu, 211,
214, 217-219, 225-26, 230
L thuyt bt kh, nh l bt kh
ca, 176, 329
Augusztinovics, Mria (Guszti), 115-
116, 168
Auschwitz, 22, 32, 450
VH (llamvdelmi Hatsg, C
quan Bo v Nh nc). 42, 63,
67, 139, 466. Xem c Mt v,
cnh st chnh tr.
n , 182-183, 275-276

Babits, Mihly, 50, 466
Bcskai, Tams, 194-195, 198, 332
Bi Do Thi (ngi, ch ngha), 22,
26-27, 34, 44, 46, 347 n., 450
Bajt, Alesander, 374
Balcerowicz, Leszek, 378
Balzac, Honor de, 29, 52
Ban chp hnh Trung ng, 76, 78,
86, 90, 173, 323
hi ngh, 86, 89, 125
Bn sc, nt nhn din
nh ngi Do Thi, 22, 45-47,
350
nh ngi Hungary, 358-360,
371
Bnh xe cc, hiu ng. Xem Ratchet
Bo co ca nhng ngi cung cp
thng tin. Xem Mt v, cnh st
chnh tr
Bo ch
quyn t do, 88, 265, 276, 475
v truyn hnh Hoa K, 265
Bo, hot ng bo ch (cng sn),
60-78
Barro, Robert J., 289, 290, 354-355
m hnh Barro-Grossman, 289
Bartk, Bla, 359, 361
Bator, Francis (Btor, Feri), 17, 368,
nh 98.
Bauer, Tams, 17, 240, 341, 371
Bc Kinh, 352, 374-375
Bt cn bng
cc m hnh, 289
Keynesian, 259, 388 n.
Bt i xng ngi mua-ngi bn,
224-225, 264
Bt ha nhn thc, l thuyt v, 45,
72
Benedict, gnes, 366
Berend T., Ivn, 330
Bergson, Abram, 150, 348
Berlin, Tng, 294, 352, 389, 399-
400, 457, 466-467
Berliner, Joseph, 134
Betlen, Oszkr, 6-61, 67-68, 87, 467
Bi quan, ch ngha. Xem Ch ngha
bi quan
Bib, Istvn, 296-297, 467
Bierut, Bolesaw, 44, 467
Blanchard, Olivier, 228 n.
B nhim, i hc, 258, 314, 316,
343-348, 350-351
th tc, 343-348
v cng b, 311, 314, 343
B Ni v, 129 n., 178 n., 334
V III/III ca, 178 n., 206
B t, 81-82, 138-147, 391
Bhm-Bawerk, Eugen von, 100n.
Bokros, Lajos, 425
gi, 425
Bossnyi, Katalin, 405, 424


502
Boston, 350, 363, 365-367, 377, 380,
401, 448, 460-461
Breuer, Marcel, 339
Brdy, Andrs, 95, 162, 168-169,
286-287, nh 15.
Brus, Wodzimierz, 321 n.
Bukharin, Nikolay, 86
Bc mn st, 134, 138, 191, 204,
221, 294, 372, 402

Cch mng 23 thng Mi. Xem
Cch mng Hungary 1956
Cch mng Hungary 1956, 15, 59,
63, 78, 92, 130-135, 358, 467
Cch tip cn (phng php lun)
~ chun tc i li thc chng,
71, 224, 389, 403, 443, 447
~ lch s, 396
~ so snh, 194, 390
Ci cch ( cc nc x hi ch
ngha)
cc lc lng chng ci cch,
208, 255, 318
cc nh kinh t, 97 n., 114, 408
ch ngha cng sn, 77, 241,
294, 474
ch ngha x hi, 333, 336, 395,
408
Trung Quc, 374-376
Cairncross, Alexander, 374
Calcutta, Kolkata, 275
Cambridge, Massachusetts, 347-
351, 361-62, 368-371, 377, 379-
80, 384-85, 402, 406, 422, 456,
460, 462-464
Cambridge, UK, 20, 151, 189-194,
201, 247, 257-258, 263, 358,
372
Camus, Albert, 451
Cnh st mt chnh tr. Xem Mt v,
cnh st chnh tr
Cnh t mi, 262, 382, 396 n., 409,
447 n.
Cnh tranh, 192, 216, 224-225, 282,
288, 300, 303, 305, 400, 415
khng hon ho, 192
Cu trc chnh tr, 152, 387, 444
Cn bng
cnh tranh, 225
chung, 151, 173, 210-11, 213-
14, 225-27.
gi, 171
th trng, 212, 224, 226
Walrasian, 174, 281
Ceauescu, Nicolae, 320
Chakravarty, Sukhamoy, 190, 275,
383
Chavance, Bernard, 378, nh 67.
Chy mu cht xm, 380
Chikn, Attila, 247, 291, 293 n.
Chnh sch kinh t
ra, 116, 183, 438-440
nhng kin ngh, 124-125, 385,
422-431, 437-443
Chnh sch tin t, 319, 438-440
Ch i (trong nn kinh t x hi ch
ngha), 223, 259, 267, 274
Chu n Lai, 393-394
Ch ngha bi quan, 446-451
Ch ngha bnh qun, 66 . Xem c
Tinh cng bng trong phn phi
Ch ngha cng sn, 390
ci cch, 77, 85, 294, 300, 318,
320-321, 391-392
goulash (xp tht b), 416, 427,
471
s sp ca, 12, 267-268,
294, 399-402
Ch ngha dn ch, 77
Ch ngha gia trng, 302-305, 307
Ch ngha lc quan, 364, 446, 451
Ch ngha Marx, Ch ngha Marx-
Lenin
gn b vi, 50-53
ph phn, 82-83, 98-100, 114
thut hng bin ca, 114, 177
t b, 99-105, 114, 132-135,
159, 332n.
Ch ngha thc dng, 433
Ch ngha x hi
ci cch, 321, 395, 408
c in, 69, 85, 321, 391-392
hin tn, 193, 261, 390
th trng, 77, 83, 97 n., 116,
124, 172, 322, 326, 333-334,
409 n.
t lnh, 262
Chubais, Anatoly, 293


503
Chng trnh iu chnh v n nh,
424-425
Chng trnh thng Su, Ngh quyt
thng Su. Xem Din tin Mi
Chuyn i, qu , 352, 385, 391,
399, 403, 415-417, 423, 440-
442, 457-459, 465
Clinton, Bill, 355
Collegium Budapest, Institute for
Advanced Studies, 342n., 452-
454
COMECON (Council for Mutual
Economic Assistance), Xem Hi
ng Tng tr Kinh t.
Con ng th ba, 325, 409, 437
Con ng ti Nn kinh t T do
(cun), 385, 399. 403-417, 419,
431, 436
C ch kinh t mi nm 1968, 116,
237, 318-321, 333, 467-68, 470
C vn (chnh tr, chnh ph), 320-
321, 323, 431-432, 440-441
Cng bng v phn phi, 276
Cng b
chui, samizdat, 288, 296-298,
328, 476
hp php hay bt hp php,
120, 284-285, 296-298, 305, 326
s nghip hn lm ph thuc
vo, 120, 232-233, 314
th tc chn la, 166, 286-287,
309-317
Cng on on kt. Xem
Solidarno
Cng nghip ha x hi ch ngha, l
thuyt v, 77, 256
Cski, Csaba, 247
Csendes, Bla, 95
Csendes, Kroly, 49, 51
Csiks-Nagy, Bla, 123
Csori, Sndor, 296, 450

Dahl, Robert A., 341
Dy i hc, 192-193, 219, 352-354
Hungary, 136, 181, 246-247
M, 260-263, 457-462
Dantzig, George, 212 n.
Dn ch, nn, 276, 278, 401-403,
445-449
Hungary, 44, 298, 449
M, 278 n., 449.
ni lm vic, 77, 83, 124
Dek, Andrea, 287
Debreu, Grard, 211-214, 217
L thuyt Arrow-Debreu, 217-
219, 225-226, 230
Debussy, Claude, 24
Dervis, Kemal, 261
Deutscher, Isaac, 83
Devons, Ely, 189, 192, 201, 206
Dewatripont, Mathias, 307
m hnh Dewatripont-Maskin,
308-310
Di c, ngi di tn, 46 n., 98, 133
vn , 46 n., 138, 159, 258,
260, 358, 380 n.
chnh tr, Paris, 27, 85
ln sng sau 1956, 221
Diamond, Peter, 430
Din n Dn ch Hungary (Magyar
Demokrata Frum, MDF), 425,
431, 436, 469
Djankov, Simeon D., 282 n.
Dlouh, Vladimir, 373
Do Thi, ngi
bi, 27, 34, 44, 46, 450, 475
bn sc, 21, 45-46, 450
bc hi, truy n, 29 n., 36, 38 n.,
39-40, 44, 46
cc lut chng, 22, 46
gii u t, 31
nh, 33 n.
s lu y, 33, 34, 470
Dobb, Maurice, 150
Donth, Ferenc, 122-126, 295-296
Dorfman, Robert, 167, 169, 190, 368
Dostoyevsky, Fyodor Mikhailovich,
29
Dmlki, Blint, 187
Drze, Jacques, 372, 383
Dung sai, cc gii hn xem Gii hn
dung sai
Durant, Will, 29
Duy l, tnh, 185, 216, 219-220, 397
D cu, 172, 224, 266, 289-290, 333
D cung, 172, 266, 289-290, 333

a dng, tnh, 354-355
n p, trn p, 111, 140, 294, 370-
371


504
ng (khc khng phi ng cng
sn), 403-404, 418, 431-433,
436, 448-49, 468-471, 474, 477
Xem c ng cng sn
ng cng sn
cc cp thuc v, 41-43
c quyn quyn lc ca, 67,
83, 252, 304, 387, 391, 396
ng nht vi, 57, 80
ngi lnh, cn b ca, 42-43,
68
cc nc bn ngoi Hungary,
83, 117, 275, 394
tht vng trong, 77-81, 86-88, 90
ting lng (bit ng) ca, 77,
131 n., 114, 199-200
trung thnh vi, 58, 62
t b, 135, 159, 241
vai tr ca, 284-285, 387
ng Tiu Bnh, 374 n.
ng X hi Ch ngha Hungary
(Magyar Szocialista Prt,
MSZP), 436, 470
o c, cc vn
lng tm, 57, 64-65, 75, 91,
129, 163, 254, 310, 357, 385,
483
mnh lnh, 26, 31, 160
nn tng, c s, 80, 87-88, 101,
127-28, 141-42, 234
phn xt, 72, 198, 298, 328, 361
quyt ton, 75, 90
o c, o l
cc vn , 197-198, 295-298,
355-357
nhng nn tng, 80, 101, 128,
429
nhng yu cu, 355-357
s v mng, 80, 101, 322
x hi ch ngha, 322 n., 329-
331
c n, nhng
ca cn b ng, 65
ca mt vin s, 253-254
u vo-u ra, phn tch. Xem
Input-Output, phn tch
cng cung nhit. Xem Con
ng ti nn kinh t t do
a ch, Xem Kulaks
iu khin t ng. Xem iu tit
thc vt
iu phi
quan liu, 332, 392, 410, 444
th trng, 77, 83, 97, 152, 312,
322, 325, 332, 334, 410, 444
iu tit, iu khin
da vo mc kho hng, 266-267
theo chun, 268
thc vt, 266-271
on kt, 35, 145-147, 329, 370,
429-430
i lp dn ch, 248, 394
i mi k thut, 157, 216, 225, 227,
413
ng c ca cn b, nhng, 63-66

Econometrica, 166-67, 171, 172 n.,
202 n., 266, 270, 288, 314, 316
n.
Eggleston, Karen, 367, 430, nh 44.
Einstein, Albert, 339
Eisenhower, Dwight D., 237
Ellman, Michael, 192-193
Emminger, Otmar, 374
Engels, Friedrich, 43, 50, 52, 149,
277, 392
Erds, Pter, 94, 105, 132, 137, 271-
272
Ericson, Richard, 395
Esterhzy, Pter, 19, 470, nh 116.
Esze, Zsuzsa, 131
Eucken, Walter, 149

Faluvgi, Lajos, 287, 322 n.
Farkas, Kati, 238, 371
Farkas, Mihly, 88, 471
Fehr, Lajos, 85, 87, 89 n., 90, 129,
146
Fejt, Ferenc, 144
Fekete, Sndor, 85, 99, 138-140,
144-146, 154-155, 164
v v Hungaricus, 99 n., 144-
145, 154-155, 164
Feldstein, Martin, 354, 411 n., 430
Fellner, William (Vilmos), 194, 360
Flaubert, Gustave, 29
Fock, Jen, 135
Fnyi Gzn (Auguszta, Duci), 68,
147


505
France, Anatole, 29
Freud, Sigmund, 23, 419
Frey, Bruno, 315
Friedman, Milton, 309, 411
Frisch, Ragnar, 176 n., 186, 256
Friss, Istvn, 235-236
tnh cch ca, 117, 129, 132-
133, 137, 154, 235-237
vi t cch gim c Vin Kinh
t hc, 94, 107, 117, 243n.
vi t cch nhn vt lnh o
trong ng cng sn, 61, 67,
235

Gcs, Jnos, 239, 272, 371, 456,
nh 102.
Gaidar, Yegor, 293
Galbraith, John Kenneth, 354-355,
nh 109.
Galileo, Galilei, 115, 158
Gll, Ern, 64 n.
Gn b
vi Hungary, 358-360, 379
vi tnh Do Thi, 22, 28, 43, 46,
450
Geertz, Clifford, 340
Ger, Ern, 56, 61, 67, 69, 71, 76,
84, 163 n., 471
Gerschenkron, Alexander, 457
Gia nh, 19-40, 337 n., 359, 455-
456, 461-464
cc thnh vin, 11, 20, 21 n., 22,
24, 26, 31-33, 58 n., 71, 118-
119, 123, 130 n., 134 n., 180 n.,
260, 262-263, 274 n., 279 n.,
287 n., 307 n., 352 n., 461-463,
cc nh: 1, 2, 6,11, 12, 24, 25,
26, 27, 28, 29, 73, 74, 76-88,
Gi
cn bng, 151
lm ngang bng, to cn bng,
170-171
ngm, 114, 171, 226
ngi chp nhn, 264
ngi quyt nh, 264
nhng mo m trong h thng
305, 376
trung ng, kim sot, 167
xc nh, 167, 319

Gi tr
h thng, 389, 403
phn xt, 391, 444-446
Giai on (ng li, din bin) Mi,
76-90, 111, 118, 124
Gimes, Mikls, 27, 60, 68, 82, 85,
94, 97, 99, 120, 142-143, 145,
194
trong cch mng, 75, 122-123,
127, 138, 142
x, 140 n., 143 n.,
Gii hn dung sai, 268 n.
Glasnost, 352, 471
Gncz, rpd, 145, 296
Gorbachev, Mikhail, 228, 294, 321
n., 400, 471, 475
Gorky, Maxim, 148
Goulash, ch ngha cng sn, 471.
Xem Ch ngha cng sn
Granick, David, 134
Green, Jerry, 349
Gregory, Mankiw, 355
Gregory, Paul R., 333
Griliches, Zwi, 368
Grosfeld, Irina, 268
Grossman, Herschel I., 289, 290
m hnh Barro-Grossman, 289
Gyorskocsi, nh t ph, 129-130,
138, 143-145, 147, 155

Haberler, Gottfried von, 149
Hahn, Frank, 190, 217 n., 233, 258,
372
Halda, Alz, 128, 138, 296 n.
Hm mc tiu (trong lp k hoch),
173, 175, 177, 184
Hank, Kati, 146-147, 206-207, 371
Hank, Pter, 146-147, 206-207,
371, 455
Hng, xp hng, 259, 281
di ca, 266-267, 291
Hankiss, Elemr, 331
Haraszti, Sndor, 78-81
Harsnyi, John C. (Jnos), 194
Harvard Square, Qung trng
Harvard, 350-351, 365, 461
Harvard University, i hc Harvard,
247, 342-358, 457-461
Haek, Jaroslav, 166
Hatvany, Jzsef, 165


506
Havel, Vclav, 294, 409 n., 461, 479
Hy, Lszl, 136-137, 246, 250
Haydn, Joseph, 232
Hayek, Friedrich A. von, 149-152,
388, 406
tranh lun Lange-Hayek,150-152
Hp tp (cng p, nhp tng
trng), 99 n., 112, 256, 257,
376. Xem c Tng trng
Hegeds B., Andrs, 144 n.
Hegeds, Andrs, 56-57, 96
Heisenberg, Werner, 227
Heller, Farkas, 96-97
Helsinki, 383-385, 421
Hetnyi, Istvn, 176, 431
H thn kinh thc vt, 266
H thn kinh thc vt, 266
H thng
cc nt c th, 280 n., 283,
292, 446
a ng, 125-126, 403, 467
khung mu, 113, 388
mt ng, 125-126, 403, 469,
476-477
thay i ~, 285, 336, 385, 410,
443-447, 477
ton tr, 21, 67, 207, 370, 382,
392
H thng tem phiu, 275-276, 282
H thng T qun, 83, 318, 391, 408
H thng x hi ch ngha
chnh tr kinh t hc ca, 97,
102, 351-52, 382, 387, 409 n.
m hnh tng qut ca, 390-393
s xi mn ca, 292-295, 392,
399
H thng X hi ch ngha (cun),
349, 385-397, 410-412, 443
H thng y t, ci cch, 427-430
Hicks, John R., 133, 149, 291-292,
312
Hiu qu kinh t, 70, 155, 300, 329
Hiu ng bnh xe cc. Xem Ratchet
Hnh thc ha cc l thuyt, 175,
270, 307, 310, 312, 313 n., 316
Xem c Phng php ton hc
trong kinh t hc, cc
Hirschman, Albert O., 256, 258-260,
313 n., 340, 342
Hitler, Adolf, 21-22, 26-27, 32, 44,
209, 470, 479
H s ca Mt V. Xem Mt v,
cnh st chnh tr
Hot ng chnh tr v khoa hc,
ranh gii ca, 119-120, 159,
422-442
Hc v ( cc nc thuc khi
Soviet)
ph tin s khoa hc (mc
Ph.D.), 92-93, 102, 112, 115-
118, 248, 279
th tc phong, 92-93, 115-118,
248
Xem c Lun vn
Hoch, Rbert, 94-95, 135, 137
Hoffman, David E., 293
Hi cung, 79, 129-130, 142-143, 207
Holding companies, cc cng ti m,
332
Holls, Ervin, 54-56
Holocaust, Hy dit ngi Do Thi,
32, 38 n., 370, 450 n.
Horn, Gyula, 438
Horthy, Mikls, 35-36, 472
Horvth, Mrton, 61
Hp tc lin ngnh, 188, 454
Hp tc x, 124, 320
Hi oi, t gi, 168, 319-320, 322,
411 n., 439
Hi ng Ngn hng Trung ng
Hungary, 438-439
Hi ng Tng tr Kinh t, (SEV,
COMECON), 124, 207, 335,
468.
Hi Kinh t Chu u, European
Economic Association (EEA),
372
Hi Kinh t lng, Econometric
Society, 182 n., 201, 288, 314 n.,
372
Hi Kinh t Quc t, International
Economic Association (IEA),
189-191, 291, 372 n., 465
Hi ngh trn tu (Bashan Lun)
Trung Quc, 374-376
Huizinga, Johan, 29
Hungaricus. Xem Fekete, Sndor




507
Hungary
nhng si dy tnh cm gn vi,
358-360, 370-371
thi ca, vn hc, m nhc, 73,
158, 165, 335, 359-360, 466,
473
Hurwicz, Leonid, 190-191
Husk, Gustav, 320, 474, 479

Input-output, phn tch, 168-169
Institute for Advanced Study,
Princeton, 260, 339-342, 452-
453

Jasay, Anthony de (Jszay Antal),
133 n.
Jszi, Oszkr, 361, 472
Jayawardena, Lal, 383
Jones, Leroy, 374
Journal of Economic Literature, 299,
304, 309, 321
Jzsef, Attila, 29, 144 n., 165 n., 239,
335 n., 359

Kdr, Jnos, 76, 122, 146, 207,
252, 471, 472
ch ~, 139, 145, 195-196,
241-243, 427
Kahneman, Daniel, 222, 229
Kaldor, Nicholas (Kldor Mikls), 20,
192 n., 194, 258
Kalecki, Micha, 149, 332 n.
Kantorovich, Leonid Vitaliyevich,
114, 177, 204, 212 n., 226
Kapitny, Zsuzsa, 239, 266, 371,
nh 14.
Karagedov, Rajmond G., 288
Kardelj, Edvard, 83, 97 n.
Karinthy, Ferenc, 27, 73, 473
Karinthy, Frigyes, 24, 109 n., 473
Krolyi, Mihly, 361, 473
Karsai, Gbor, 393
Kass, Jnos, 287 n., nh 36
Katseli, Louka, 261
K hoch 5 nm, 77, 81
K hoch ha (lp)
(mnh lnh) bt buc, 186
ch dn, 186
hai mc, 170-175, 215-216, 431
h thng, cc ch th, 124, 152,
223, 268, 319, 413
hon ho, 173, 174, 216-218,
391
tp trung, 71, 77, 83, 105, 151,
268
ton hc, 175, 182, 192, 235
v qun l kinh t, 93, 105
K hoch ha hai mc, 161-163,
215-216
Kende B., Hanna, 371 n., nh 90
Kende, va, 371
Kende, Pter, 85, 87, 89, 98-100,
nh 3, 55, 90, 91
tnh bn vi, 27, 50, 60-61, 96-
98, 455
trong cch mng, 120-122, 138
trong di c, 144-145, 154, 371 n.
Kenedi, Jnos, 200, 274 n., 296 n.
Kesey, Ken, 415
Keynes, John Maynard, 258-259,
271, 279, 312, 340, 388 n., 426
bt cn bng Keynesian, 259,
388 n.
Kh nng hot ng, 111, 267-268
Khachaturov, V. R., 292
Khoa hc chnh tr, 222, 315, 341 n.,
396
Khoa hc t nhin, cc, 101, 223,
227, 270, 311n.
Khoa hc x hi, cc, 101, 227, 311,
453
Khoan dung, 242, 298, 354-355, 470
Khng tng, Utopia, 326, 354, 390,
447
Khrushchev, Nikita, 117
Khuyn khch
cc s , 110, 156-157, 162,
430
o c, 70, 110-111
li nhun, 157-158, 162, 300,
319-320
phn tn, phi tp trung, 215
vn , 110-111, 152, 166-167,
215, 244
vt cht, 70, 110-111
K lut (k hoch, lng, lao ng),
67, 69-70


508
K thut m phng my tnh,
Computer simulation techniques,
257, 272
Kim duyt, 204, 285-287
Kim duyt, t, 283-285, 297-98,
304-305, 336, 387
Kinh t hc
cc phng php ton trong,
157-182, 187, 192, 241, 269-270
phc li, 149, 348
so snh 387, 390, 437, 458 (xem
c Soviet hc)
tro lu chnh, 175, 213-14, 219-
20, 227, 231-32, 270
ng x, 222 n.
Xem c L thuyt kinh t Tn c
in
Kinh t hc v Thiu ht, cun S
thiu ht, 277-295, 304-305,
314, 332, 341, 387
Kis, Jnos, 296 n., 432
Klaniczay, Gbor, 295, 455
Klaus, Vclav, 395, 397, 412
Knapp, John (Jnos), 133
Knapp, Maria, 133
Koestler, Arthur, 295
Kll, Jnos, 240, 456
Koopmans, Tjalling C., 167, 190-191,
201, 205-206, 211-212, 214,
313, nh 33, 100
Kornai, Nhm ( Vin Kinh t hc,
Budapest), 239, 452 n.
Kornai-Liptk, thut ton, m hnh,
172-73, 179-80, 182, 202 n.,
214, 216, 218
Kornidesz, Mihly, 250 n.
Kossuth, Lajos, 361, 473
Kosztolnyi, Dezs, 29
Kouba, Karel, 378
Kovcs, Andrs, 284
Kovcs, Erzsbet, 87 n., 127
Kovcs, Imre, 106 n.
Kovcs, Jnos, 243
Kovcs, Mria (Marcsi), 366
Kovcs, Pl, 429 n.
Kowalik, Tadeusz, 378
Krausz, Tams, 396
Krger, Carla, 367
Kuhn, Thomas, 227, 388 n.
Kulaks, a ch, ph nng, 81, 474
Kun, Bla, 44, 468
Kupa, Mihly, 431
Kuznets, Simon, 457

Lc quan, ch ngha, Xem ch ngha
lc quan
Lack, Mria, 239, 272, 371, nh 14
Li sut, 168, 312, 319-320
chnh sch, 439
Laibson, David, 229
Lakatos, Imre, 193-94, 277 n.
Laki, Mihly, 239, 325, 371, 456, nh
14
Lm pht, 21, 320, 401, 415, 434,
446, 469
Lange, Oskar, 83, 97 n., 151 n., 172,
191, 226, 333-34, 336, 409 n.
tranh lun Lange-Hayek, 150-
152
Xem c Ch ngha X hi Th
trng
Lapham, Harvey, 303
Lavigne, Marie, 378
Ly cung Xem Hi cung
Leijonhufvud, Axel, 340-341
Lengyel, Lszl, 330-331
Lenin, Vladimir I., 52, 152, 293 n.,
389-390, 392, 400 n.
Xem c Ch ngha Marx, Ch
ngha Marx-Lenin
Leontief, Wassily, 168, 457
m hnh, 169
Lepenies, Wolf, 452
Lerner, Abba, 150-152
L (hc) thuyt Marxist
v gi tr thng d, 98, 101, 102-
103
v gi tr, 98, 101, 103
v khng hong t bn ch
ngha, 101
v s bn cng ha, 101, 103,
194
v tht nghip, 280 n.
L thuyt bt kh, nh l bt kh
(Arrow), 176, 311 n., 329
L thuyt kinh t tn c in, 149-
153, 396
c s (nn tng) v m ca, 270
ph phn, 210-232


509
L thuyt la chn cng. Xem La
chn cng, l thuyt
L thuyt tr chi, 171, 230, 307-308
Lin Hp Quc (UN), 96, 203 n.,
257 n., 261, 371-372, 383
Lin minh Nhng ngi Dn ch Tr
(Fiatal Demokratk Szvetsge,
FIDESZ), 431, 433, 436, 471
Lin minh nhng ngi dn ch t
do(Szabad Demokratk
Szvetsge, SZDSZ), 431-432,
436, 474
Lim, Ed, 374 n.
Lindbeck, Assar, 262, 277, 373
Lindblom, Charles, 341
Liptk, Tams, 161-67, 171-72, 179,
187, 372, nh 13
thut ton, m hnh Kornai-
Liptk, 172-73, 179-80, 182, 202
n., 214, 216, 218
Liska, Tibor, 95, 326-27
Litvn, va, 147, 371, nh 93
Litvn, Gyrgy, 140 n., 146-47, 371,
455, nh 91, 93
Lcsei, Pl, 68, 81-82, 85-87, 126-
127, 142, 145-146, 371
Li nhun
cc khuyn khch, 156-157, 162,
299-301, 319-320
chia s (hng mt phn), 156-
157, 163-167, 301
phn chia li ~ mt cch quan
liu, 306, 319
London School of Economics (LSE),
Trng Kinh t hc London,
189, 192-194, 201, 349
Losonczy, gnes, 147, 371, nh 13
Losonczy, Gza, 61, 78-79, 125
La chn cng, l thuyt, 396
La chn duy l, l thuyt, 149, 159,
221-222
La chn x hi, l thuyt, 176 n.
Lun vn, 99, 104, 109, 115-120.
Xem c Hc v
Lukcs, Gyrgy (Georg), 52-53
Lukcs, Jzsef, 57-58
Mc c k hoch 112, 302
MacKenzie, Lionel, 190
Madarsz, Aladr, 240
MADISZ (Magyar Demokratikus
Ifjsgi Szvetsg, Lin hip
Thanh nin Dn ch Hungary),
43-44, 49-50, 54-58, 66, 79
Magyar Szabadsg (Bo T do
Hungary), 126-129, 142
Major, Ivn, 240
Malter, Pl, 129 n.
Malinvaud, Edmond, 166, 172, 182,
190-191, 201, 383
Mndi, Pter, 116
Mann, Thomas, 29 n., 52
Manne, Alan, 263, 349, nh 21
Mao Trch ng, 44, 276, 392, 463
Maoist, nhng ngi, 192 n., 275-
276
Marglin, Steve, 354, 383
Mris, Antal, 95
Martos, Bla, 187, 239, 257 n., 266
Marx, Karl, 49-52, 100-102, 113 n.,
293 n., 388, 392
Maskin, Eric, 299, 307, 310, 456,
461
m hnh Dewatripont-Maskin,
308-310
Matits, gnes, 235, 306, 371
Matolcsy, Gyrgy, 426
Mt v, cnh st chnh tr, 129, 139,
194-200, 205-206, 355-356
bo co ca nhng k ch im,
64, 194-195, 200, 334-335
C quan Bo v Nh nc
(VH), 42, 63-64, 79, 139, 466
nhng h s ca, 99, 139 n.,
147, 178 n., 206-209
McCarthy, Joseph R., 343, 370
McCloskey, Don (Deirdre), 340-341
McHale, John, 367, 428, 430, nh 44
Mray, Tibor, 85, 87, 89 n., 118
Michnik, Adam, 294, 461
Mihlyi, Pter, 240
MIT (Massachusets Institute of
Technology), 350, 365, 411
M hnh tng qut ca h thng x
hi ch ngha. Xem H thng x
hi ch ngha
Molnr, Endre, 131-32, 136-37, 152
Molnr, Ference, 95
Montias, John Michael, 204-209, nh
20


510
Mricz, Zsigmond, 29
Morita, Tsuneo, 378
Mozart, Wolfgang Amadeus, 455
Ma xun Praha 1968, 77, 321 n.,
392, 474
Mnnich, Ferenc, 131, 136
Murrell, Peter, 282 n.
Musgrave, Richard, 411 n.
Myrdal, Gunnar, 407

Nagy, Andrs, 116, 133, 135-37,
144, 147, 179, 190, 238, 371,
455, nh 90
Nagy, Imre, 76, 85, 88, 117-18, 467-
69
cng lnh kinh t ca, 122-125,
404
Cng lnh thng Su ca, 77-
78, 81
mai tng li, 402
phe, gii ca, 68 n., 85-86, 89,
122
x n, 129 n, 136 n.
Nagy, Tams, 73, 93, 104-105, 117,
123, 125, 132, 137 n.
Nam T, 83, 318, 374, 408, 449
Nash, John F., 188, 230
Nazi, Ch ngha Nazi, 26-27, 32,
46n.
quyn lc, 21
Nemes, Gyrgy, 63
Nmeth, Lszl, 158, 360, 475
Nn kinh t ch huy, 97, 110, 132,
215, 318, 321, 376-377
Npszabadsg (bo T do Nhn
dn), 129, 131, 424, 427, 474
Nettelbeck, Joachim, 453
Neumann, Jnos (John von), 188,
223, 340, 360
Ngn hng Quc gia Hungary, 438-
439
Ngn hng Th gii, 261, 264, 374,
417 n., 441
Nghin cu sinh, thy hng dn,
93, 104, 117, 144, 154, 162,
248, 307
Nguyn Quang A, 378, nh 97
Nh ci cch ngy th (u tr), 103
n., 116-17, 237, 321-24. Xem c
Ci cch
Nh nc
phc li, 261, 373, 407, 427-
428, 430
s hu, 70-71, 77, 321, 413
vai tr ca, 194, 407, 422, 429
Nh t. Xem Nh t ph Gyorskocsi;
B t
Nhc, 25, 28, 30, 108, 232, 263-64,
360, 365-66, 455, 461
Nhn quyn. Xem Quyn con ngi
N nc ngoi, 446
Nomenklatura, 445
Nove, Alec, 134, 193, 395
Novobczky, Sndor, 85, 87, 89 n.,
146
Nozick, Robert, 354, 409 n.
Nyers, Rezs, 237, 243 n., 253, 322,
470

Obersovszky, Gyula, 126-127
Occam, William of, 391 n.
Oppenheimer, Robert J., 340
Orbn, Viktor, 433, 438
Ortega y Gasset, Jos, 29
Orwell, George, 139 n., 199, 232,
295
n nh ha, 414-416, 424-426
rkny, Istvn, 73, 475

Palme, Olof, 278 n.
Papandreou, Andreas, 261, 301
Pareto, Vilfredo, 155
gii php hiu qu Pareto, 155
Peng, Xiaomeng, 378
Perestroika, 352, 471, 475
Pete, Pter, 240
Pter, Gbor, 139
Pter, Gyrgy, 96-97, 115-116, 123,
131-132, 150, 152, 194
Pteri, Gyrgy, 95 n., 107
Petfi, Sndor, 72, 158, 475
Phn bin, ngi, 107, 115, 285-
287, 309, 311-315
Phn bit i x, 28, 47
Phn tch Chi ph-Li ch, 90, 167
Pht trin k thut, 111-112, 156,
168, 224, 267, 282, 389
Phelps, Edmund, 430
Phi gi c, tn hiu. Xem Tn hiu


511
Phi hnh thc ha, phong cch vn
xui, 314 n.
Phi-gi c, thng tin. Xem Thng tin
Phillips, Albin W., 193
Ph nng, Xem Kulaks
Phc hi, 237
Phc li, hm, 175-177, 348
Phng php ton hc trong kinh t
hc, cc, 157, 161-64, 167-69,
177-78, 181-82, 187, 192, 241,
258, 269-70
Pigou, Arthur, 149
Pikler, Emmi, 96
Portes, Richard, 289-291
Princeton
Institute for Advanced Study,
260, 339, 341, 382, 452-53, 461
University, 260-263
Prokop, Jane, 367
Proust, Marcel, 19

Qian, Yingyi, 310, 367, nh 42, 45
Quandt, Richard, 194, 261 n., 307
Quc hi, 123-125, 412-414, 420,
436-438
Quy hoch ton hc, 175, 177, 183,
186, 189, 200-201, 210, 215
Quy hoch tuyn tnh, 114, 167-170,
177-78, 183, 212 n., 226, 292
Qu Tin t Quc t, International
Monetary Fund (IMF), 441
Quyn con ngi, Human rights,
265-266, 298, 389, 449
Quyn t ch c nhn, 389, 429
Quyt nh
c th so snh v khng th so
snh, 221
lp li v khng lp li, 221
Quyt nh duy l, nhng ngi ra,
219-222, 270

Rabr, Ferenc, 179, 431
Radner, Roy, 190
Raile, Jakab, 38-39
Rajk Lszl, Hc vin, 38, 49 n.,
247-248, 289, 291, 368
Rajk, Lszl, 64, 76, 95, 468, 473,
475
Rkosi, Mtys, 61, 67, 76, 476
u tranh trong ni b ng, 76-
78, 85-89, 117-118
thi k (i), 63, 138-140, 207,
370

Rng buc ngn sch cng, 299-
300, 303, 407, 410, 422, 437
Rng buc ngn sch mm, 157,
283, 299-308, 310, 319, 324,
333, 371, 376, 461
Rnki, Gyrgy, 330-331
Ratchet, hiu ng, 112
Rawls, John, 312, 341, 409 n.
Reagan, Ronald, 294, 355
Rejt, Jen, 50
Rnyi, Alfrd, 162, 164
Rvai, Jzsef, 53-54, 61-62, 67, 82,
131 n., 476
Rvsz, Sndor, 126 n., 143 n.
Ricardo, David, 50-52
Rimler, Judit, 179, 238, 456
Ripp, Gza, 131-132, 152
Robinson, Joan, 191-192, 258
Roland, Grard, 291 n., 299
Rose-Ackerman, Susan, 453, nh
119
Rosovsky, Henry, 343
Rosser, J. Barkley Jr., 437
Rosser, Marina V., 437
Rt khi, Exit (Hirschman), 259,
313n.

Sachs, Jeffrey, 401-402, 411 n., 413
n., 421, 461, nh 110
Sakharov, Andrei, 294
Samizdat, xut bn chui, Xem c
Cng b
Samuelson, Paul A., 309, 347, 411-
412
cc cng trnh ca, 148-149,
167, 169
Sartre, Jean-Paul, 159
Sc tc thiu s, cc, 449
Sp xp (t) s thch, 219-224
Schama, Simon, 393
Schelling, Thomas, 341
Schiff, Andrs, 360
Schmidt, dm, 243
Schneider, Erich, 148, 165
Schubert, Franz, 461


512
Schumpeter, Joseph, 227, 312, 353,
388
Scitovsky, Tibor, 194, 263-64, 349-
350, nh 99
Seleny, Anna, 367
Sen, Amartya, 176 n., 220 n., 341,
354, 368, 373, 383
SEV, Xem Hi ng Tng tr Kinh
t
Shrinivasan, T. N., 275
Siu-duy l, cc nhn t, 72
Sik, Ota, 321 n.
Simn, Mikls, 137
Simon, Gyrgy, 179
Simon, Herbert A., 228
Simonovits, Andrs, 187, 239, 266,
279 n., 371, 456
Smith, Adam, 50-52, 287, 312
S hu, 407-411, 413, 415, 444
cho, 408
cng, 325, 331-334
nh nc, 70-71, 77, 321, 410,
413
tp th, 83
t nhn, 71, 151, 320, 441
Solidarno, Cng on on kt,
401, 468, 477
Solow, Robert, 167, 169, 193, 368,
424-425, nh 94
Slyom, Lszl, 425
Solzhenitsyn, Aleksandr Isayevich,
295
Sonnenschein, Hugo, 314 n.
Sos, Kroly Attila, 240
Soviet
khi, 284, 318
qun i, 39, 47, 467, 470
s can thip, 125, 136, 474
Soviet hc, 205, 208, 348, 458. Xem
c Kinh t hc
Spence, Michael, 342
Spengler, Oswald, 29, 48, 477
Spulber, Nicolas, 134
Stakhanovite,Stahonovist, phong
tro, 71, 478
Stalin, Joseph V., 44, 49, 76, 83,
152, 392, 450, 469, 476
Stanford University (i hc), 211,
263, 349, 409 n.
Stanislaw, Joseph, 293
Stockholm, 277-278, 280, 283, 296,
379 n., 407, 462
Stone, Richard, 190, 257
Straub, F. Brun, 397
Streeten, Paul, 256
Stuart, Robert C., 333
Such, Gyrgy, 293 n.
Summers, Larry, 355
Surnyi, Gyrgy, 438
S nghip hn lm ph thuc vo
cng b, 243-247, 314-315, 317,
319-320
Svenson, Lars, 303
Szabad Np (Nhn dn T do), 60-
75, 81-93, 107, 117
ni lon , 87-87
Szab, Istvn, 360
Szab, Ivn, 425
Szab, Judit, 239, nh 14
Szab, Katalin (Kati), 380 n., nh
103
Szab, Zoltn, 106 n.
Szchenyi, Istvn, 158, 476
Szeg, Andrea, 331-332
Szegvri, Ivn, 408
Szkely, va, 27, nh 3
Szentgothai, Jnos, 323 n.
Szerb, Antal, 29, 50, 476

Tm l hc x hi, 387
Tams, Gspr Mikls, 405
Tng trng
hi ha, 256-258, 376
khng cn i, 256-257
l thuyt, 256, 309
Tp qun v tiu chun bin tp
cc tp ch, 308-317
Tp th ha, 77, 158, 391
Tp trung ha
i li phi tp trung ha, 69, 83,
151, 173, 319, 373
trong qun l kinh t, 69, 109-114
Tp trung qu mc (cun TK), 109-
116, 131-33, 152, 155
Tardos, Mrton, 179, 238, 332
Tardos, Tibor, 87 n.
Tenure, tenured professorship, 258,
243, 459 Xem c B nhim, i
hc
Tertk, Elemr Gyrgy, 332


513
Thi ng n, thn trng, 355
Thay th bt buc, 274, 281, 290-
291
Thy, nhng ngi, 20, 27, 102-104,
149
Theo di, 206-207
Thi ua lao ng, 70, 478
Th trng
(khng) hon ho, 173, 317
cn bng, 212, 224, 226
ch ngha x hi, 77, 83, 97 n.,
116, 124, 172, 333-334, 409n.
ca nhng ngi bn, 223-225,
463 n.
ca nhng ngi mua, 223-225,
463 n.
u t, 291
iu phi, 77, 83, 152, 322, 332,
334, 444
tiu dng, 290
Thin An Mn, qung trng, 352,
374 n., 478
Thiu ht
du bt, 373
kinh nin, 113, 259, 280-81, 283,
305, 448
nn kinh t, 224, 259, 278-79,
281-83, 305
Tha dng
hm, 220-221, 270
ti a ha, 213, 220-221, 270
Thng tin
bt nh, khng chc chn, 173,
217
phn tn, phi tp trung, 172,
185, 215
phi-gi c, 223, 267
Thng tin bt i xng, l thuyt v,
340
Th m, cc bc, 344-346, 348
Thc vt, iu tit, 266-268, 271,
301
Thc vt, h thn kinh, 266
Ting ni (Hirschman), 259-260
Tm kim (hng ha), 274, 281
Tn hiu, bo hiu
di hng i nh, 266-67,
291
phi-gi c, 223, 260, 267, 291
tai ha, 267 n.
Tinbergen, Jan, 149, 165, 176 n.,
186, 191, 256, 371, 407
Tnh bn, cc bn b, 14, 27, 68,
145-147, 194-195, 238-239, 261,
286-287, 349, 366-371, 452,
455-456
Tnh c o, 48, 256, 316
Tnh nht qun o c,
Consistency (moral),
Tnh sinh li, 151, 300, 320
Tito, Josip Broz, 83
Ton dng lao ng, 330
Tobin, James, 211, 374
Tolstoy, Lev, 52
Tth, rpd, 29
Tth, Istvn Gyrgy, 428
Tth, Istvn Jnos, 293 n.
Tr tr k thut, 282
Trit hc
chnh tr, 387
lch s, 29
v khoa hc (lun), 193, 217-
219, 399
Triu T Dng, 374
Tska, Dun, 395, 397, 412
Trung Quc, 265, 276, 374-377, 441-
442, 445, 463
Trung thnh, s (Hirschman), 259
Trng i hc Kinh t, Karl Marx,
136, 150, 246-47, 288
Trng ch c
(Reichsdeutsche Schule), 26-27
T bn lun (Marx), 50-52, 61, 73,
93, 98-99, 102-103, 169, 226,
261, 388
T kim duyt Xem Kim duyt, t
T nhn ha
bng phiu, voucher, 326 n., 410
cc nguyn tc ca, 407, 410-
412
chin lc t t trong, 410-13,
415, 437
chin lc ~ tng tc, 410-412
Tversky, Amos, 222, 229

Ulbricht, Walter, 44, 479
y Ban K hoch, 95, 105, 115, 175,
177-78, 182-83, 216
y ban Tm kim(Harvard), 344-345,
348


514

Vacroux, Alexandra, 367
Vgi, Ferenc, 95
Vahabi, Mehrdad, 378
Vajda, Mihly, 104 n.
Van Gogh, Vincent, 365
Vn hc (h cu), 29, 158, 359
Vn tr hc, 167, 182
Varga, Istvn, 116-117, 135-136,
152
Varga, Jnos, 366
Vas, Zoltn, 96, 122-125
Vsrhelyi, Mikls, 60-61
Vassiliou, Jorgos, 144-145, 154
Veesenmayer, Edmund, 38
Vks, Lajos, 455
Veres, Pter, 95 n., 475
Vin Hn Lm Khoa hc Hungary
249
cc t chc khc thuc, 162,
164-165, 178, 235
c n ca cc vin s, 253-254
th tc bu vin s, 249-253
Vin Kinh t hc, 92, 94, 117,
134-137, 235-240, 452
Vit Nam, 333, 391, 441-442, 445
Vietorisz, Thomas, 194
Voltaire, 29
V n gi mo, ngy to 77, 391,
475

Wagner, Richard, 20
Wahrmann, Ern, 37
Waesa, Lech, 401
Wallenberg, Raoul, 36, 38
Walras, Lon, 151, 173, 213-214,
312
cn bng Walrasian, 174, 281,
289
Waltzer, Michael, 340
Watergate, v, 265-266, 449
Weibull, Jrgen, 187, 279 n., 307
WIDER (World Institute for
Development Economics
Research), 383, 421
Williamson, Oliver,341
Wissenschaftskolleg zu Berlin
(WIKO), 452
Wu, Jing-lian, 292 n., nh 121

X hi hc, 222, 387, 453
Xm chim ca c, s, 22, 25, 30-
32
Xt li, ch ngha, ngi theo, 131-
132, 137, 195
Xu, Chenggang, 367, nh 42
Xung t cam kt, 356

thc h t tng chnh tr, 441
Yergin, Daniel, 293
Ysander, Bengt-Christian, 303, 383
Zdor, Istvn, 133
Zaslavskaya, Tatiana, 373
Zauberman, Alfred, 193, nh 20



515
CC NH








































CC TC GI NH

nh 30. L. Bianco, Geneve
nh 34. Studio Orop, Paris
nh 46. Kgyssy-Schmidt va, Berlin
nh 70. Rod Phillips, Memphis, USA
nh 71. Ian Coates Studios, Welmslow
nh 74. Mller Judit, Budapest
nh 114. Nagy Gyrgyn, Budapest
nh 115. Nagy Gyrgyn, Budapest
nh 117. Kgyssy-Schmidt va, Berlin