Eski Yunan Medeniyeti, Dou ve Bat

Nazmi Erolu
Aratrmac-Yazar
Giri
Ege blgesinde oluup, zamanla klasik ana ulaan ve bugne kadar baka
medeniyetlerin iinde etkisini srdren Eski Yunan medeniyeti zerinde birok alma
yaplmtr. Bylece, milattan nce yaam dier medeniyetlerden daha ziyade zengin
bir bilgi birikimi ortaya km ve bu sayede bir hayranlk halesi olumutur.
Yeni ve daha sonra yakn alardan itibaren, iki dnem halinde teekkl eden ve
gnmze kadar gelerek bugnk halini alan ada Bat medeniyetinin temel
kaynaklarndan biri olmas hasebiyle, Eski Yunan medeniyeti srekli minnet ve
kranla hatrlanmaktadr. Kendilerini Batllama izgisinde gren Avrupa d
lkelerde de, ayr bir kltr ve medeniyet ikliminden gelmelerine ramen byle bir
hayranlk olumaktadr.
Tarih ncesi devirlerden bu yana, insanolunun gsterdii her baar ve brakt miras
karsnda hayranlk duymak insan ftratna uygun bir davran olsa da, bunun,
tabulatrlan baka bir medeniyete teslimiyet anlam tamas doru olmasa gerek. Bir
dnem Trkiye'de, tasarlanan toplum yaps ve dahil olunmak istenen Bat
medeniyetine entegrasyonu gerekletirmek iin, Eski Yunan medeniyetinin ilham
kayna olarak seildii grlmtr.
Bu, en arpc biimde dnce ve edebiyat alannda kendini gstermitir. Ancak,
Trklerin (Mslmanlarn) kurduu medeniyet zgn bir tarzda eserlerini vermeyi
baarm bir medeniyet olduundan dolay, byle bir rabtann yanl olaca akt.
Merhum Cemil Meri, bir dnem Eski Yunan'a ilgi duyan baz yazarlardan
bahsetmektedir. Ancak bu yazarlar, bir sre sonra, Trk toplumu ve kltr asndan
Yunanperestliin doru olmadn anlamlardr. Ona gre, "Bk'leri, Galib'leri,
Hamid'leri yetitiren bir iiri Yunn- kadme balamak, ummn rmaa balamaktr."
Meri, Yunanperestii mr boyu bir havri sadakatiyle benimseyen Salih Zeki'nin,
mevcut kt durumdan "muhteem bir dnyaya ka" ihtiyacyla bu yola girdiini
belirtir. Ve bu tr araylar irfanmzn "terk-i tbiiyet"i olarak grr.
1

Ayrca, Dou kltrne dman bir ksm Trk aydnlarnn Zerdt'e gsterdikleri
ilginin de Bat'ya olan sadakatlerinden kaynaklandn belirtir. Ona gre bunun "tek
amac vardr: slamiyet'i unutturmak." Zaten meftunu olduklar bu Zerdt, "Avrupal
bir Zerdt'tr."
2

Buna benzer genel bir tahlil de nl mtefekkir Seyyid Hseyin Nasr tarafndan
yaplmaktadr: Batya meftun olan niversitelerin ortak paydasnda, slm'la ilgili
hususlarda bir aalk duygusu grlrken, Batl olan her eye kar hsnkabul
grlmektedir. O, bu tarz yaklamlar slm dnyasn saran en nemli hastalk olarak
grmektedir.
3

Bu hastaln meydana gelmesinde Bat Avrupa merkezli oluturulan dnce
atmosferinin etkisi inkar edilemez. Zira, "binlerce yllk byk tarihler ve yce uzak
kltrler bu kutbun etrafnda alakgnlllkle dnmeye zorlanyorlar." Gne ve
gezegenler sistemi gibi kendini gsteren bu tarih sistemin tabi merkezi, Bat
medeniyeti olarak lanse ediliyor. Bylece, "tarihin btn olaylar gerek ondan
alrlar, nemleri onun asndan bir perspektif iinde tayin edilir" eklindeki bir
zihniyet, "kaziye-i muhkeme" haline dnyor.
4

Esasnda, Bat medeniyetini ve kaynaklarn ulalmas gereken bir ideal olarak
benimseyen bir ksm etkili Trk aydnlar ve elitlerinin nemli bir blm, XIX. yzyln
ortalarndan itibaren bu medeniyetin meftunu olmulard. Bundan dolay Cumhuriyet'e
kadar geen sre iinde aydnlar arasnda nemli sapmalar meydana gelmiti. Said
Nursi, insanlar artlandran bu arpk gelimenin tehlikelerine iaret etmi ve nce
yaanan problemin eklini ortaya koymutur. Ona gre, "u zamann meden
engizisyonu mthi bir vesileyle, baz ezhan [zihinleri] telkih ile [alayarak], bir ksm
nmeru evldn vcuda getirip, slmiyet'e kar kinini ve hiss-i intikamn icra eder.
Diyanetsizlie veya laubalilie veya Hristiyanla temayle veya slmiyet'ten
pheyle soutmaya bir kap amak ister." Nursi, mutaassplar eletiren birok Bat
hayrannn saplant iinde olduklarn ve eletirdikleri kesimlerden kat kat mutaassp
bir halet-i ruhiye iinde hareket ettiklerini syler. yle ki, yzyllar boyunca meydana
gelen birikimlerin meyvelerini, lkede grlen olumsuzluklarla demagoji yoluyla
kyaslamaktadrlar. Halbuki, "Hristiyanln mal olmayan medeniyeti ona mal etmek,
slmiyet'in dman olan tedenniyi [gerilemeyi] ona dost gstermek, felein ters
dnmesine delildir." Bu anlayn meydana gelmesinde en byk sebep, Bat'ya kar
ar bir sevgi ve milletine kar derin bir nefret hissinin kuvvet bulmasdr. Byle bir
ortamda salkl dnlemeyecei aktr. Halbuki, milletine kar hamiyetli olmann
art sayg, sevgi ve merhametten geer. Nefretin olutuu bir ortamda hamiyet
iddiasnda bulunmak yalanclk ve sahtekrlktr.
5

Yzyln banda yaplan bu deerlendirmelerin, yzyln son eyreinde de geerliliini
koruduu, Bat niversitelerini bilen ve toplum yapsn tetkik eden Nasr tarafndan
ortaya konulmaktadr. Ona gre, Dou'da ve Bat'da etkisini srdren modern
medeniyet, fiillerini kritik edecek, hatalarn eletirecek "nesnel llere" sahip
deildir. Hatta, "gelmi gemi medeniyetlerin en az eletiri yanls ve gerek bir
gzlem duygusundan en uzakta kalan olmasna ramen, eletirici bir zihin ve nesnel
eletiri gc gelitirmi olmakla vnmektedir."
6

Modern Bat dnyasnn tefekkrnde bu tarz arzalar olmasna ramen, Dou
dnyasndaki -resmi destei arkasna alarak- etkili olan aydnlar grubunun bunlar
ayklayamamas veya byle bir gayretin iinde olmay bilinen bir gerektir. Bunun
yannda, Trkiye gibi dorudan doruya mstemleke olmayan bir lkede bile,
1950'lerde balayp 1980'lerden sonra hzl bir ekilde gelime istidad gsteren
yabanc dille eitime kar artan ilgi, kltrel adan teslimiyeti akla getirmektedir.
Bunun temelleri, yakn tarihlerden itibaren bahsi geen tutumlarla atlm olduuna
phe yoktur. Bylece, Trk milleti tarihine ve kltrne yabanclatrlmaya
allmtr. Artk Trk ebeveynleri, ocuklarnn istikbalini yabanc dille eitim yapan
okullarda grmeye balamlardr. Bu, Trk topraklarnda gelien kltr ve
medeniyetten kan en byk ikinci hamlesi olarak grlebilir (birincisi, yakn
tarihimizde gerekletirilen kltr devrimi). Tannm alim Oktay Sinanolu'nun feryad
bouna deildir: "Bunlarn derdi Batnn derdiyle ortaktr: Yalnz bu illerden deil,
dnyadan Trk ve Mslman kimliini, varln silmek."
7

mdi, Avrupa medeniyetinin temellerini oluturan Eski Yunan kltr ve medeniyeti,
gnmzn insan asndan, zellikle Mslman bir toplumdan oluan Trkiye iin
neyi ifade etmektedir? Bu sualin zerinde dnmek aydnlarn grevi olmalyd.
Fakat, yeterince dnlmediini tekrarlamak gerekir. Zira, Trkiye'de, Batllama
anlaynn trmana getii zamanlarda, bu kadim medeniyete kar artan hayranlk
bir nevi dogma haline gelmiti. Halbuki, bu eski kltrden bile mspet bir eyler almak
mmknken, meselenin zenti ve taklit eklinde gelitii grlmtr. yle ki, baz
sanat eserlerinin Eski Yunan mabetlerini akla getirdii bilinmektedir; hatta, bir ok
anttaki kabartmalar bu hayranl gstermektedir. Yani belli bir dnemde, Trklerin
zaferlerini anlatmak iin doal olarak Trk-slm motifleri kullanlmas gerekirken, tam
aksine, Milli Mcadele gibi nemli bir gelimeyi dahi gelecek nesillere anlatmak zere
kurulan baz mzelere ve antlara baklnca, Eski Yunan mabetleri ve kabartmalar akla
gelmektedir.
8

A- Ege ve Yunan Medeniyetinin Ortaya k ve Yayld Alanlar
1) Corafi artlarn etkisi: Yunan medeniyetinin doduu topraklara, nfus art,
kuraklk, gvenlik gibi sebeplerden dolay baka blgelerden M. 3000 tarihlerinden
itibaren kitleler halinde gler olmutur. Bu sayede bir ok yerde farkl kltrler ve
yaplar olumutur. Ancak, "genel uyana" nclk eden "Yunanllar", Bat Anadolu
kylarna yerlemi olan topluluklard. Bu uyann belki de en nemli sebebi, birok
medeniyete beiklik eden bir blgede yaayan ve kltrel olarak daha ilerde olan
halklarn, yeni gelen topluluklarn hareketlendirmesi sonucunda, farkl kltrel bir
sentez imknna kavumasyd. Nitekim, M. VI. yzyla gelinceye kadar "Helen"
dnyasnn en faal ekonomik ve kltrel hayat burada cereyan ediyordu. Ancak M.
V. yzyldadr ki, esas Yunanistan'da yaayan Yunanllar stnlklerini tam olarak
kabul ettirebilmilerdir.
9

Klasik Yunan medeniyetinin meydana geldii corafya, dier byk medeniyetleri
douran corafyadan avantajsz grlmektedir. Dicle ile Frat nehirlerinin arasnda yer
alan Mezopotamya, Nil nehrinin besledii Msr, Ganj ve ndus nehirlerinin evresinde
yer alan Hindistan ve nihayet Anadolu gibi mmbit topraklar, "depolanabilir bir art-
rne" sahip olabilecek imknlar bahetmekteydi. Yunanistan'da yaayan toplumlar bu
imkandan mahrum grlmektedir. Ancak, Yunanllarn denize girintili-kntl bir
araziye sahip olmalar yannda, bir ok adalarn serpilmi vaziyette bulunduu bir
denize almalar, kendilerine denizcilikte gelime imkn veriyordu. Bu sayede,
Anadolu, Ortadou ve Msr vs. gibi medeniyet merkezleri yannda Akdeniz'in orta ve
bat blgelerine de rahatlkla ulaabilmekteydiler. Denizde yakaladklar stnlk
sayesinde Karadeniz'i de hinterlanda dahil etmekteydiler.
10

Dier taraftan, kk bir kara paras olan Yunanistan'n dalk olmas sebebiyle eitli
ekillerde blnmesi, Yunan toplumlarnn birbirlerine tam mnsyla stnlk
kurmasn engelliyordu. Bu durum muhtelif blgelerde bulunan ve ayn dili konuan
Yunan toplumlarnn siyas yapsna etki etmi, ancak ehir devletleri iinde kendilerini
gvende hissetmilerdir. Ve bu devletiklerin da alma ve genileme imkan deniz
yoluyla daha rahat gereklemekteydi. Bu, ticaretin gelimesi iin byk avantajlar
salamaktayd. Deniz yolundan elde edilen zenginlikler ehirlere yansmakta, bu da
sosyokltrel adan ok ynl gelimeye yol amaktayd.
11
Dier taraftan, buradaki
nfus artlar deniz yoluyla daha uygun yerlere nakledilmekteydi.
12

2) Klasik Yunan medeniyetinin oluumuna katkda bulunan arkaik dnem: Yunan
diliyle konuan halklarn Ege kylarndaki younluunun bilinen tarihi M. 1000
yllarna kadar uzanmaktadr. Bu tarihten M. 3000 yllarna kadar geriye gidildiinde,
Girit adas merkez olmak zere baz adalar kapsayan, ayrca, Peloponnesos, Attika,
Tesalya ve evresini iine alan "Tun a" medeniyetleri yaamtr.
Anadolu ve Msr'dan gelen gmenlerin kurduu Girit (Minos) medeniyeti (M. 2600-
1150) dier kltrlerden daha eskidir. Kyklad ve Miken kltr Minos kltrnden
etkilenerek kendi zgn yapsn ortaya karm ve anakaraya yaylmtr. Homeros'un
anlatt Troya Sava, Mikenai sava aristokrasisinin kahramanlk an temsil ettii
tahmin edilmektedir.
13
Minos kltr, yklmadan nce Yunanistan'a geerek orada
yava yava soysuzlaarak M. 900'lara kadar hayatiyetini srdrd.
14

Eski Yunan medeniyetinin tarihi (Erken Arkaik dnem) M. 1200-750 arasnda
geliimini tamamlamtr. M. XII. Yzylda dalgalar halinde gelien istila hareketleri,
blgenin kltrel yapsn etkilemitir. Yunanca konutuu bilinen Dorlarn kuzeyden
Peloponnesos'a girmesi Miken uygarlnn yklna sebep olmutur (M. 1100-900).
Ancak bu hareketler sonucunda kltr birlii meydana gelmi ve Klasik Yunan sanat
kendini gstermitir. Bat Anadolu'ya (onya) da g ve yerleim sz konusu olmutur.
Bu dnemin sonunda Atina Yunan dnyasnn kltrel merkezi ve Ege denizi de bir
Yunan denizi haline gelmitir. Daha sonraki yzyllarda da alma faaliyetleriyle
(Fenike, Kbrs, Suriye gibi blgelere) Yunanistan'da bamsz devletikler glenmi
ve Yunan kltrnde zenginleme meydana gelmitir.
15

3) Da alma veya smrgeletirme (koloniletirme) siyaseti: Esasnda Antik Yunan
tarihi ve kltrnn Atina tarihi ve kltryle paralel gelitii bilinmektedir. Ayrca,
Tebai, Korint, sparta gibi merkezlerin de katksyla ortaya kan Helenik a
Yunanistannn, baka ehir devletlerini de iine alarak geniledii grlmektedir.
16

M. 750-500 tarihleri arasnda yer alan dnemin balca zellii, nfusun art
sonucunda yrtlen koloniletirme politikalardr. Bu politikalarn ortaya kmasnn
temelinde beslenme sorunu bulunmaktadr. Denizci olan Yunan ehirleri younlaan
nfuslarn azaltmak iin deniz yoluyla rahatlkla ulaabilecekleri, irtibatlarn ve
nfuzlarn koruyabilecekleri uygun yerlerde koloniler kurmulardr. Akdeniz ve
Karadeniz'in sahil blgelerinde bu ekilde tutunan Yunan kolonileri ayn zamanda
anayurda kltrel ve ekonomik olarak ballk duymakta idiler. Ticaretin ve denizciliin
gelimesi sonucunda bu irtibat srekli hale gelmiti. Bylece Yunanllarn gelitirdii
ehir dzeni birok yerde nevnema bulmutu.
17

Eflatun, Yunanllarn uzak lkelere gmelerinin sebeplerini, blgedeki arazilerin
darlnda, sk sk meydana gelen iktidar ve parti mcadelelerinde gryordu.
ktidardan den ve tasfiye olan topluluklar bir nderin peinde, daha iyi bir hayata
kavumak iin g ediyorlard. Kurduklar yeni ehirler ana ehirden bamsz olmakla
beraber, birok ynden (kltrel hayat; dini inan, takvim, hukuk, ynetim vs.)
benzerlik gstermektedir. Bunun yannda, yeni kurulan ehre nderlik eden liderin
vefatndan sonra, ehrin meydannda gmlerek yar tanr olarak tazm grd
bilinmektedir.
18

Kolonilerde yerlilerle Yunanllar arasndaki gelien ilikiler, yerlilerin aleyhine
sonulanmtr. Zira, yerliler ya yeni yerleimcilerin hizmetine sokulmu, yani
kleletirilmi, ya da asimilasyona tabi tutulmutur.
19
Dier taraftan, gl bir tekilata
sahip olan lkelerin sahillerinde koloni kurulmas mmkn olmamtr.
20

4) Yunan medeniyetinin klasik dnemi: Yunan kltrnn klasik a (M. 480-323)
Perslerin onya zerine yrmesi ve burada meydana gelen ayaklanmay bastrarak
Bat Anadolu'ya hakim olmasyla balatlr. Pers saldrlarna (M. 490-479) kar
Atina'nn nderliinde birleen Yunan dnyas, Perslerle uzun soluklu bir mcadeleyi
srdrmtr. Atina'nn meydana getirdii bu birlik (Delos Birlii) zamanla Atina
mparatorluuna dnmtr.
21

Peloponnesos Savalar sonunda (M. 404) Atina gcn kaybetmi ve Sparta'nn
etkisine girmitir. Bu dnemden itibaren Makedonyal Byk skender'in
imparatorluunun kuruluuna kadar Yunan dnyas, tarihin en blnm dnemini
yaamtr.
22

Sparta'nn Atina'y ele geirmesinden sonra kurduu oligarik siyas dzen zamanla
yklm ve demokrasi canlanmtr. Ancak buna ramen vatandalk anlaynda
gerileme meydana gelmitir (IV. yzyl). Bu tarihlerde gerek Spartallarn oligarik
dzeni, gerek Atinallarn demokrasi anlay ehir devletlerini ayakta tutacak bir gc
salayamam, bylece site-devleti erevesinde oluan ynetim miadn
tamamlamtr.
Toplumsal rmeyi gren baz filozoflar, btn Yunanistan'n birlemesini istemiler,
bunu salayabilmek iin de eitli dnceler ileriye srmlerdir: Yetitirdii insanlara
yurttatan nce insan olmann gereklerini alayan Sokrates'in lme mahkm
edilmesinden sonra Platon, ideal ynetim arayna girmitir. Platon'un insann idealar
dnyasnda ilerlemesi ve rencisi Aristoteles'in dnyev olgular alannda ilgisini
ynlendirmesi birbirini tamamlayan dnce akmlar olarak ancak felsefe tarihinde
yerini almtr. Aristo'nun, hr ve esir, Yunanl ile barbar diye iki ayr halk tasavvur
etmesi baz dnrler tarafndan eletirilmitir. Kynik filozoflardan Antisthenes, aksi
bir gr savunmu ve bu kesimlerin eitlii zerinde durmutur. Neticede Klasik
Yunan kltryle yetien skender'in iktidara gelmesiyle bu alkantl dnem
kapanmtr.
23

Yunanllar, iktisad-siyas etkilerini Makedonyal bir kral olan skender'in ynetimi
altnda nds'e kadar geniletmiler ve "Pers mparatorluu'nu iler durumda"
devralmlardr. Bylece, skender'in oluturduu siyaset anlay sayesinde, Yunan
kltr Dou kltrleriyle kaynamtr. Daha sonra Romallar, talya'y Dou
izgisinden ziyade Yunan medeniyet ikliminde birletirmilerdir.
24
Neticede, "Helenizm,
onya'da domu ve skenderiye, Antakya kylar ve Bizans'ta lmtr"
25
eklindeki
bir hkm, bir dnm artrd oranda, tarihi bir hakikati de ortaya
koymaktadr.
B- Eski Yunan Medeniyetinin Temel zellikleri
1) Eski Yunan miras ve Bat medeniyeti: Eldeki verilere gre, Eski a'da yaayan
toplumlardan gnmze en kapsaml kltrel miras brakan Yunan toplumu olduu
bilinmektedir. Bu dnemde yaam baka bir toplum, hayatn eitli alanlarnda bu
derece ayrntl belgeler ve bilgiler brakmadna dair yaygn bir kanaat vardr. Bu
kltrel mirasn en nemli unsurlar, sanat, edebiyat ve felsefe alannda kendini
gsterir. Ancak bu mirasn en nemli zellii, siyas hayattaki eitlilik yannda,
dnce alanndaki tahkik etme tutkusudur.
26
Bu idealinden dolaydr ki, Eski Yunan
toplumunda felsefe-bilim ortaya kmtr.
27
Ancak bu birikimlerin ve verilerin ortaya
kmasnda, Yunan kltrne kar hem Bat'da, hem de Dou'da (slm dnyas)
erken dnemlerden itibaren gsterilen ilginin byk oranda etkisi olduu dnlebilir.
Eer slam medeniyetinin bilgiye ve ilme susam anlay olmasa idi, belki de elde bu
kadar malzeme olamazd. Zira, slam dnyasnda daha erken dnemden itibaren
yaplan almalarla, hem Eski a'n birikimleri korunmu, hem de yorumlanarak
daha ileri bir dzeyde neticeler karlmtr. Bat'da meydana gelen deiimlerle
birlikte, hem bu neticelerden istifade edilmi, hem de Antik Yunan kltrnn bir ok
rnlerine dikkat ekilmitir. Ancak, Delmas'n da zerinde durduu "yerlemi bir
kanya gre," Bat medeniyetinin esasn oluturan unsurlar, Eski Yunan'n bir
noktadan sonra halefi konumunda olan Romallardan (ve din adan da Yahudilerden)
miras kalmtr.
28

Dier taraftan, Grek Medeniyeti'nin birden bire mucizev bir ekilde ortaya ktn
sylemek zordur. Bu medeniyeti meydana getiren unsurlar, zaten binlerce yldan beri
Msr ve Mezopotamya'da bulunmaktayd ve oradan da komu lkelere yaylmt.
Fakat belirli eler Greklerin devreye girmesine kadar eksik kald.
29
Hasl, Yunan
filozoflarnn kendi gzlemlerinden baka beslendikleri kaynaklar da vard. Astronomi,
geometri ve aritmetikte Msr ve Babil'de temelleri atlan bilimin tevars edildii
bilinmektedir.
30

Eski a'da geliimini tamamlayan byk medeniyetlerin ve kltrlerin unsurlarnn,
Klasik Yunan kltr kanalyla Bat'ya ve dolaysyla Hristiyanla gemesi bir
devamll gstermektedir. Babillilerin inand dii tanra Ishtar; Yunan toplumunda
Artemis, Romallarda Diana olarak adlandrlmtr. Bat Anadolu'daki Grek ehirleri
onun iin tapnaklar kurmulardr. Russell'e gre, "Hristiyanlk onu, Bakire Meryem
biimine dntrmtr. 'Tanr anas' unvan 'Anamz' (Our Lady) szcne
yklenen anlamyla, yasal biime getiren bir Ephesos kuruludur (konseyidir)."
31
Bu
bakmdan Avrupa kltr, kaynaklarn eski Dou'da bulan; ticaret, smrgecilik veya
sosyokltrel ilikilerle aktarlan birikimlerin karlama ve kaynama noktalarn
oluturmaktadr. Bunun yannda, Bat kltrnn Dou kltrnden ayrlan ilkeleri
Yunanllardan alnmtr. Yani, politik dnce, felsefe, sanat, edebiyat vs. gibi
alanlarda hareket noktalar bu kltrn miras olarak kabul edilmektedir.
32

Tarihi olaylardaki balant ve benzerliklerin zerinde durarak derinlemesine analize
tabi tutan Toynbee, Yunan kltrnn geliimi ile modern Bat tarihi arasndaki
benzerliklere u ekilde temas etmektedir: "imdi de gryorum ki, Klasik Yunan
tarihiyle Modern Bat tarihi getirdikleri yaantlar asndan adatrlar. kisinin de
aknda bir paralellik vard. Karlatrmal olarak incelenebilirlerdi. ok gemeden
Yunan tarihiyle Bat tarihinin birok baka rnei bulunan belli bir trn modeli
olduklarn anladm." Ona gre, M. V. yzylda byk bir karde savann etkisini
iinde duyuyordu Tukydides. Ve bu neslin byk savann o zamann dnyasnda r
ac bir nitelii olacan nceden grmt.
33
Ayrca, M. 725-325 yllar arasndaki
Grek tarihi "bir btn olarak 'ortaa' Kuzey talya tarihi ya da modern Bat tarihi ile
ayn tarz bir biimleni gsterir." Bu gelimelerde, siyas ve sosyal benzerliklerin
tesinde bir devamlln neticeleri vardr. Zira, Bat toplumunun kkenlerini Helen
tarihinin son evresine kadar geri gtrmek mmkndr.
34

Klasik Yunan medeniyetiyle Bat medeniyetinin en nemli balant noktas -bir
anlamda- bu son evreye, yani Bizans'n kuruluuna dayandrlabilir. "Antik devrin iki zt
kutbu" olan Greklik ve Romallk, yani Roma devleti kurumlar ile Grek kltr birikimi
Bizans'ta btnleir. Ayrca, bu eski iki zt anlayn da dman olarak grd
Hristiyanlkla birleme salanr. Bundan byle "Hristiyan Bizans ne putperest
sanatndan ne de putperest hikmetinden nefret eder." Bylece, Bizans kilisesi Antik
felsefenin dnce formunu benimsemi, bunun tasavvur ve dncelerini Hristiyan
doma bilgisinin ekillenmesinde kullanmtr.
35

mdi, Bat medeniyetinin kkenlerinde, Hristiyan kilisesi araclyla balanm Greko-
Romen (yani Helen) medeniyetinin yer ald hususunun altn izmek gerekir. Bu
medeniyet yerine iki halef brakmtr: "Bat uygarl ile onun kardei ve ada
Bizans uygarl". Bu medeniyetin selefi ise Ege (Minos, Helas, Miken) medeniyetidir.
Bat toplumlarnda yaayan her insan tarih gemiini buralarda grmektedir ve "Grek
ve Ltin klasikleriyle eitim grmemi bile olsa Helen tarihini, kendininki dnda btn
baka uygarlk tarihlerinden iyi bilir."
36

Bat aydnlarnn hayran olduu bu Eski Yunan dnyasnn kltrel noktadaki
btnlemesi, politik olarak byk lde geerli olmamtr. Bu kltrel benzerlik
bilinmesine ramen, baz maddi ve hatta nefsan menfaatler yznden savamaktan
da geri durulmuyordu. Bu atmac kltrn hakimiyeti sonucunda, medeniyet zarar
grmeye balam, zlme aamasna gelindiinde Helen dnyas Roma
mparatorluu'nun iine girmi ve bylece bu dalma siyas olarak durmutur.
Dolaysyla toparlanarak evrensel bir nitelie kavuacak gc kendinde bulamayan
Yunan medeniyeti, Roma'nn iine nfuz ederek bu devletin yklna kadar canlln
devam ettirdii ve daha sonra dald sylenebilir.
37

Btn bu gelimeler yaanrken "Hristiyanlk hem Helen dnyasnn hem de barbar
istilaclarnn yeni dini oldu." Yani, Hristiyan kilisesi, Helen ve Bizans kltryle, Roma
ve Akdeniz kltrnn taycs oldu. Toynbee'ye gre, Bat ve Bizans uygarlklar
Hristiyan olmakla Helen uygarlndan ayrlr. Dier taraftan Helenizm kltr, yer
ald yeni dini atmosferin iinde uygun grld kadar yer alabildiini sylemek
mmkndr.
38

Ancak, zamanla baka ekle brnse de,"Antik a Yunan Kltr btn Bat kltr
iinde bir model oluturur." Bugn de geerliliini srdrd bilinen bir ok edebi tr
o dnemde ortaya kmtr. Bat felsefesinin temelleri de o dnemde atlm ve
edebiyat kuram da bu felsef almalar iinde gelimitir. "Daha sonraki Bat kltr,
Eski Yunan kltryle bir 'asl-kopya' ilikisi iindedir. Bat sanat ve felsefesi, iki bin yl
boyunca, bu 'asl'dan fazla uzaklatn, 'sahteletiini' dndnde hep bir Altn
a olarak grd Yunan kltrne dnm, kendi rnlerini eski modellere bakarak
denetlemitir."
39

Ancak Edgar Morin, Avrupa kltrn ve medeniyetini meydana getiren, onu besleyen
unsurlarn birbirleriyle gerek anlamda uzlaamad kansndadr. Bu, esasnda eliik
bir altyapnn belki de mecburiyetten kaynaklanan uzlamasdr. Ona gre, "Diyalojik
ilke ya da ok mantkllk ilkesi, iki veya daha ok sayda farkl 'mantn' ayn birlik
iinde karmak (tamamlayc, rekabet ya da aykrlk durumunda) bir biimde
birbirlerine bal olduklar ama, birlik iinde ikiliin (dualite) yitirilmedii anlamna
gelir. Nitekim, Avrupa kltrnn birliini yaratan ey, Yahudi-Hristiyan-Yunan-Roma
sentezi deildir, her biri kendi mantna sahip olan bu kertelerin, yalnz tamamlayclk
deil, bunun yan sra rekabet ve aykrlk ilikileri iinde bulunmalardr."
40

Nitekim baka bir medeniyet izgisi iinde yetimi ve daha objektif bakabilme ansna
sahip olan Nursi'nin yapt analiz dndrcdr. Ona gre, bir asldan oluan Roma
ve Yunan'n hayal ve maddeperest iki dehas vard. Birbiriyle bark olamayan ve
daima mcadeleyi esas alan bu yap, asrlarn gemesine, gelien medeniyete ve
Hristiyanln birletirme gayretine ramen su ve ya gibi ayr durmulardr. Bunun
yannda, diri bir ekilde bamszln korumulardr ve "adeta tenasuhla o iki ruh
imdi de baka ekillerde yayorlar..."
41

2) Sanat ve edebiyat: Yunan kltrnn klasik anda, "insan ve insan davran"
temel ilgi alan haline gelmitir. Bu balamda din anlayta da bir deiim yaanm
ve tanr tasavvuru baka bir boyut kazanmtr. Ayrca, aklclk ve ferdiyetilik de
nem kazanmtr. Daha sonra gelen Avrupal sanatlara resim ve heykelcilik gibi
alanlarda kaynaklk eden birok almalar yaplmtr.
Edebiyat alannda arpc gelimeler salanm, zellikle tragedya, komedya ve tarih
yazcl dalnda nemli eserler vcuda getirilmitir.
42
Bunun yannda, felsef muhteval
almalar da dahil edildiinde, edebiyatta nemli bir dnm yaanmtr.
rencilerinin hitabetini gelitirerek ve eitli bilgilerle donatarak -siyasette pratik
baar salamak zere "para karlnda"- yetitirmeye alan Sofistlerin yannda,
Sokrates gibi, insanlar dnmeye, gerek deerlere ynlendirmeye alan
filozoflarn diyaloglar ve faaliyetleri de edebiyat asndan ilgi ekicidir.
43

V. yzyldan nceki dnemde edebiyat henz ritelden ayrlmamtr. Bunun
temelinde, insanla doa ve tanrlar arasnda mitolojik olarak gelien ve henz
bozulmam olan uyum anlay yatar. Klasik dnemin, Aiskhylos'un tragedyalaryla
balad kabul edilir. Tragedyalarn yaygnlamas insann ferd ve bamsz olarak
hareket etmesi dncesine katk salamtr. Dier taraftan, Roma dnyas iinde
Yunan kltrnn etkisi, Stoac felsefeyle
44
kendini gsterir. Daha sonraki bir aamada
Plotinos'la (MS. 205-270) beraber Platonculuun Hristiyan mistisizmiyle kaynamas
sz konusu olmutur.
45

3) Eski Yunanda mitoloji ve dini inanlar: Yunanllarn inanlarnda ok tanrl bir
anlay hakimdi. Bu tarzdaki inanlarn ortaya knda, kainatn btnlk iinde
kavranamamasnn etkisi byktr. Vahyin besledii inancn tersi istikametinde gelien
bu inan sistemleri, insanlarn korkular, endieleri, tabiatla mcadeleleri, mitleri vs.
gibi hususlarn icbar etmesiyle ekillendii grlr. Burada btn politeist inanlarn
ortak bir paydas grlmektedir. Bunun, insan zekas ve aklnn olgunlamasyla da
ilgili olduunu sylemekte yarar vardr. Nitekim Hedonistlere gre ilahlar, sadece
sslenmi, "mefkrevletirilmi" insanlar olup, Yunan rf ve adetlerine gre hareket
etmektedirler.
46
Bu, ocuklarn tanr tasavvurunu akla getirmektedir. rnein,
yetikinlerin dnmedii bir tarzda, olaanst bir insan eklinde tanr tasavvurlar
olabilmektedir. Yetikinlerin inan problemleri ve tanr tasavvurlarnn daha farkl bir
ekilde tezahr ettii grlr.
47

Yunanistan'n klasik dneminden nce oluan ve arap ve sarholuk (veya kendinden
geme) tanrs saylan Dionysos ya da Bakchos, toplumlarn inanlarnda etkiliydi.
Ayrca bundan pek ok filozofun etkilendii; hatta Hristiyan ilahiyatnn
biimlenmesinde de bu inann pay olduu dnlmektedir. Bu inann bir tezahr
olan Bakchos treniyle, tanrnn, "kendini tanryla bir tutan tapnann bedenine girmesi
anlamndaki durumu karmtr ortaya."
48

ncelikle bir rahip ve filozof olan Orpheos'un (eer yaadysa) retileri iyice
yaylmtr. Anadolu (daha ok Frigya), Trakya ve Yunanistan dinlerinin bir karm
olduu anlalan bu inan, M. VII. yzyldan balayarak Yunanistan'a yaylm ve
nihayet Atina'da benimsenmise de hibir yerde resmi din olamamtr. Bununla
beraber birok filozof ve airin zerinde etkili olmutur.
49
Bu retiyi benimseyenler,
lmden sonra ruhlarn baka bir bedende yaadna, ruhun dnyadaki yaayna
gre azap veya mutluluk iinde olacana inanrlard.
nsan yeryz ve gkyzne bal olduundan, trenler ve belirli bulumalardan
kanarak 'ar' olmay gaye edinmeliydi. nsann, arnm (saflam) bir hayatla,
gkyzne bal olan yn glenir, dier yn zayflayarak sonunda kii Zeus'tan
gelen Bakchos'la kaynard. Bu inana gre trenlerin amac insan
tanrlatrmakt.
50
Ve bunun iin ileli bir yol tutuluyordu. arap onlar iin Hristiyanlkta
olduu gibi sadece bir simgeydi.
51

Dier taraftan, Eski Yunan dinindeki ok tanrl (polytheism) anlaya gre, mabut
olarak bilinen varlklarn lmszlne inanlrd. Her ilah deiik bir tabiat gcn
temsil etmekteydi ve grevleri buna gre, adeta bir iblm anlay iinde
ekillenmiti. Zeus, havadan; Poseidon, denizlerden; Demeter, hasattan; Hera,
evlilikten sorumluydu. Ancak, "Homeros destanlaryla birlikte balca tanrlarn Zeus'un
egemenlii altnda Olympos Da'nda bir arada yaadklar inanc yaygnlat." Ayrca,
gl tasavvur edilen baka varlklara da inanlmaktayd. Hayvan kurban etme, dua
etme, ykanma, yere iki dkme, toplu yry, kou, yarmalar, kehanet, tanry
ryasnda grmek iin geceyi tapnakta geirme vs. gibi tapnma ekilleri vard.
Yunanistan'a gelen halklar beraberlerinde, "Gk Tanrs Zeus"la beraber baka
inanlar da getirdikleri gibi, ayrca, bu blgede nceden kalan kltrleri de
benimsemilerdir. Daha dorusu Yunanllar (ve daha sonra Romallar), yayldklar
blgelerdeki tanr inanlarn kendi kltrlerine gre yorumlayarak benimsemilerdir.
Minos kltrnde yer alan tanra, sonraki Yunan tanralarna kaynaklk eder. Her
drt ylda bir Bat Poleponnesos'ta Zeus adna bir enlik ve olimpiyat oyunlar
dzenlenirdi.
52

Eski Yunan kaynaklarda kainatn yaradl, tanrlar arasndaki iktidar mcadelesi,
kurban uygulamas vs. gibi konulardan bahsedilir. Din menkbelerde, tanrlarn
douu, kainatn oluumu, dnyann yaratl, Zeus'un Olympos'ta egemenlik
kurmasyla sonulanan mcadeleler anlatlr. Ayrca, Zeus'un tanralar ve lml
kadnlarla yaad ak maceralar ve bunun sonunda doan yeni tanrlardan,
kahramanlardan ve Zeus'un babasnn (Kronos) iktidarna son vererek tanrlarn bana
gemesinden bahsedilir.
53

4) Dnce alanndaki gelimeler: Eski Yunan toplumlar yaadklar corafyann
imkanlarn deerlendirerek bir ok eski a toplumlarnn birikimlerinden yararlanmay
bilmilerdir. Eski Yunan felsefesinin, kainat akla dayanan yntemlerle aratrma
gayretleriyle, dier toplumlarn fevkinde bir dnme alm meydana getirdiini bir
ok felsefe tarihisi belirtmektedir.
54
Ayrca, "Homerci iirler" imdiki biimlerini ald
ada, yani M. VI. yzylda, Grek bilim ve felsefesini balatrlar.
55
Ancak bu kltr,
mitolojik unsurlar da iinde tamtr. Bununla beraber, "nsan her eyin ls
kabul eden, onun yce urasn da insanln incelenmesi biiminde tanmlayan" bir
kavray da sz konusudur.
Dier taraftan, Eski Yunan dncesinde meydana gelen gelimelere duygusal bir
ekilde yaklalmas, maddi temellerinden koparlarak bir mucize gibi grlmesine yol
amtr.
56
Halbuki, yeni almalar nda bunun abartl bir bak as olduu
anlalmtr. Sonu olarak, dier eski a toplumlarnn birikimleri tevars edilerek
yeni bir sentez ortaya konulduu zerinde durulmaktadr.
57

5) Ekonomik gelimeler: Yunan yarmadasnda yaayan toplumlarn, arazi artlarnn
elverisizliine ramen, nemli bir medeniyet kurabilmelerini temin edecek kadar
"rn fazlas" biriktirebilmeleri ilgi ekici bir olaydr. Yunanllar, yaadklar topraklarn
i blgelerle ulam salayacak rmaklardan yoksun olmasn kylarnn elverili
artlaryla telafi etmilerdir. Bu yap, onlarn ticar alandaki gelimesine katk salam
ve bu sayede baz tarm rnlerinin yetitirilmesinde uzmanlamlardr. Ayrca, ihra
iin endstri malzemesi imalatna da girmilerdir. Yabanc lkelerin gemicilik,
bankaclk gibi hizmetlerini grerek karlnda hammadde ve yiyecek almlar,
bylece ekonomilerine canllk kazandrmlardr. Bu faaliyetlerin sonucunda, Yunanl
tccarlar kendilerini gelitirmiler ve adalar olan bir ok toplumun nne
gemilerdir. Bu bakmdan baz yazarlar klasik andaki Yunanistan' "eski dnyann
fabrikas" olarak grmler ve XIX. yzyln Byk Britanya'sna benzetmilerdir.
58

Yunanistan'n ada olan devletlerde retimin ve servetin fazlas, hkmdar ve
evresinde yer alan brokrat ve rahiplerin elinde toplanmakta ve aralarnda pay
edilmekteydi. Yunanistan'da ise farkl bir sosyal yap olumutur. Sermayenin toprak
sahipleri, imalatlar, tccarlar, bankaclar ve gemiciler gibi geni zmrelerin elinde
toplanmas, bu geni kesimlerin kendi sahalarnda uzmanlamasna sebep oluyordu.
Bunun yannda, birok kltrle temas imkan bulan Yunanllar yeni kazanmlar elde
edebiliyorlard.
59

M. 725-625 tarihleri arasnda birok devletin ats altnda yaayan Yunan toplumlar,
daha nce tarma dayal ekonomileriyle geimlerini temin ettikleri halde, nfusun art
sebebiyle bu durum ortadan kalkmaya balamt. Ekonomik skntlar meydana
gelince Yunan devletleri farkl mcadele biimleri gelitirmilerdir. Bazlar denizar
lkelerde tarmsal araziler ele geirip koloniletirmiler ve anayurtta artan nfusu
buralara tamlardr. Bu ekilde genileyen Yunan ehirleri, karakterlerini de
korumulardr. Bunun yannda, Sparta gibi baz gl devletler komularnn aleyhinde
nfuzlarn ve hakimiyet alanlarn geniletme yolunu semilerdir.
Atina, nfus art sorununu nceleri bu tarz yollarla halletme yoluna gitmemi ve
sosyal patlamalarn basks altnda kalmtr. Bunu amak iin, tarmsal alanda
uzmanlamaya gidilmi ve ihracat iin mamul mallar retmenin areleri
bulunmutur.
60
Bunun yannda, arap yapm ve zeytin reticilii kleler vastasyla
daha avantajl bir hale gelmiti. Tarm alanlarnda kle emeinin kullanlmas ve nfus
art sebebiyle fakir den kyllerin daha elverili blgelere g etmesi, geride
kalanlar iin daha rahat bir ortam meydana getirmiti.
61
Yunanllar, rnlerini satmak
ve hammadde bulmak gayesiyle -deniz yoluyla- geni bir alanda faaliyetlerini
srdrebiliyorlard. Zaten denizcilikte ileri bir seviyede olan Yunanllar, daha sekizinci
yzylda gelitirdikleri gemileri sayesinde bu baary elde etmiler ve bu sayede
denizcilik alanndaki bilgilerini srekli artrmlardr.
62

Sonu olarak, Yunanistan'n klasik anda parann daha fazla kullanlmasyla,
bankaclkta ve ticarette gelime salanmtr. Fiyat sistemi sayesinde, mallarla,
kullanlan madenler arasnda bylece bir ilgi kurulmu oldu. Ayrca, ticaretin yannda
endstrinin de nemi artt. Yunanllarn bu sayede, ihtiya duyduklar yiyecek ve
hammaddelerin karlnda verecek bir eyleri olmu ve nfuslarn beslemilerdir.
rnein, ynn hammadde halinden mamul hale getirilinceye kadar birok safhasnda
uzmanlamlard. Dier taraftan madencilikte de bu grlmekte idi ve madenin
karlmasnda ve iletilmesinde binlerce kle (V. yzyln sonlarna doru Atina'da
yaayan 300.000 kiinin te birini kleler tekil etmekteydi) altrlmakta idi.
63

6) Ekonomik gelimelerin sosyokltrel ve siyas yapya etkileri: Klasik Yunan
toplumunda iktisad ve sosyal yndeki gelimeler siyas gelimelere yol amtr.
Klelerin dnda kalan ve vatanda konumunda bulunan bireylerin, ynetime
katlmalar temin edilmi ve bunun sreklilii konusunda titizlik gsterilmitir. Bu
sayede siyas irade mecliste temsil edilmekteydi.
ehir devleti asndan tutarl grnen bu siyas rejimin altyaps, ticaretin gelimesiyle
ve parann etkin bir ekilde kullanlmasyla olumutu. Kle emeine dayal retim
ekliyle piyasa iin retim yaplabilmekte idi (klelie dayal bir retimin nplana
kt bir devrenin ilkaa ve Akdeniz blgesine zg olduu bilinmektedir). Bu
ekonomik sistemi meydana getiren snf, yani d dnya ile irtibatl kesimler, toprakl
aristokrasi karsnda gl duruma gelmiti.
64
Bu gelimelerin itici gcyle Eski Yunan
toplumlar iin ileri bir adm olarak oluan siyas rejim kalc hale gelmiti. Bu da daha
sonraki toplumlar iin nemli bir siyas birikim ve miras tekil etmekteydi.
65

Antik Yunan ehirlerinde kurulan organizasyonlar sayesinde zenginleen vatanda
statsndeki zmreler, kendilerine sanat, edebiyat gibi alanlarda meguliyetler
bulmaktayd. Bylece bireyselleen ve hatta bir mnda egoistleen kesimlerin
meydana geldii phesizdir. Zira klecilik en had safhasna ulatndan dolay,
zerinde tahakkm kurulan belli zmrelerin emei smrlerek elde edilen
zenginlikler, st snflara mensup olanlara peke ekilmekteydi. Bu snfsal yap
insanlar tevazu iinde yaamaktan ziyade gurur ve azamet, yani kibir ve riya iinde
yaayan insanlar haline getirmitir. Eski Yunan'n bilge insanlarnn toplumu bu tr
vartalardan kurtarmak iin gsterdii gayretler kaytlara gemitir.
Ancak bu yapdan kurtulmak hayli zor bir iti. Zira, Atina'da magistralar (hakimler),
jriler ve meclis yelerinin gelirleri iki kaynaktan elde ediliyordu: Kleler vastasyla
iletilen maden gelirleri ve emperyalist bir anlayla kendilerine hizmetkar edilen
toplumlardan alnan haralar... Klelik o kadar yaygn bir hale gelmiti ki, hemen
hemen her ite kle istihdam edilmekteydi. Ayrca, vatandalk hibir ekilde elde
edilemeyen kaltmsal bir hak durumuna gelmiti.
66

Tarihte buna benzer bir rnee XV. yzyldan sonra Avrupa'da rastlanmaktadr.
Rnesans ve Reform hareketlerinden sonra Avrupa'nn dna alan toplumlarn
yrtt koloni hareketleri ve smrge politikalar, Eski Yunan yaylmaclyla ve
iktisat politikalaryla benzerlik arz etmektedir. Burada ilgi ekici tarih tekerrr,
koloniletirme faaliyetleri ve emein smrlmesidir. Bu politikalar yrten Batllar,
gnmze kadar gelen yaylmac ve smrgecilik anlaynn da temellerini atm
oldular. Yaylmaclklarn merulatrmak iin smrdkleri toplumlar aalamlar,
onlar ad, barbar olarak nitelendirmilerdir. Bu, Antik Yunan'a kadar inen bir
karakteristik yapdr ve bir ahlak zaafn eseri olmaktan ziyade, bir sistem sorunudur.
67

Eski Yunan toplumunda, vatandalk statsnde olanlarn, kendi aralarnda saladklar
dayanma sayesinde, devleti dier zmreler aleyhinde kullandklar bilinmektedir.
Buna benzer bir anlayn gnmz toplumlarnda da nevnema bulduu
grlmektedir. Demokrasi kisvesi altnda kendini gsteren baz oligarik siyas
sistemler, yirminci yzyln, yirmi birinci yzyla en nemli siyas miraslarndandr. Bir
tarafta ezici ounluun talepleri, dier tarafta servet sahibi ve elit bir zmrenin
doymak bilmeyen menfaatleri... Bu nefsn anlaya dayanan sosyal yapnn
temellerinin ok eskilere dayand grlmektedir. Yunan medeniyeti ondan nceki
veya ada durumunda olan medeniyetlerden birok olumlu hususlar ald gibi
insann ftratn ezen anlaylar da beraberinde bulundurmu, hatta tekiler
(barbarlar) anlayn gnmze kadar miras brakmtr. Yani, Sokrates misali bir halk
adam ve bilge insann retileri ve miras yannda, firavun misali birok tirann
brakt miras da gnmze kadar varln srdrebilmitir.
7) Siyas yap: Siyasal adan hemen hemen btn Eski a toplumlarnda
devletleme sreci monarilerin etkisiyle meydana gelir. Ortaya kan bir ailenin
etrafnda kenetlenen toplum, zamanla dier zayf topluluklar bnyesine katarak bir
ekim ve sindirme alan oluturur. Bu ekilde kabilelerin temsili ve yar temsili
kurumlar ortadan kaldrlr.
Yunan toplumlarnn yaad topraklarn dalk olmasnn devlet yaplarn ve siyas
rejimlerini etkiledii bilinmektedir. Burada kurulan ynetimlerde vatandalk haklar
snrlandrlmtr. Ege'nin her iki yakasnda meydana gelen bu ehir devletleri, birer
mstahkem mevki durumuna sokulduundan, bu blgelerin tek bir elden ynetilmesi
adeta imkansz hale gelmiti. Bu ekilde meydana gelen siyas yaplar sayesinde, -
dounun monarilerinde olduu gibi- bir kiinin kendine kutsal haklar tanmas
engellenmitir.
68

Arkaik dnemde Yunan siyas tekilatlanmasnn baat iki zt rnei Sparta oligarisi
ve Kleisthenes reformlaryla kurulduu kabul edilen Atina demokrasisidir. Dier
taraftan, VII. yzylda ky ehirlerinde grlen ve kral soyundan gelmeyen gl bir
ahsn ynetimi ele geirmesiyle meydana gelen tiranlk rejimi, "kamu ynetiminin
glendii bir ara aama olarak grlebilir." Solon'un reform almalarna ramen
Atina'da da tiranlk dnemi yaanm, ancak, klasik dnemin balangcnda (M. V.
yzyl) demokrasi ynetimine geilmitir.
Yunan toplumunda gelien ve halk idaresi anlamna gelen bu yap, siyas ynetim
asndan ilk rneklerden biri olarak kabul edilmektedir. Ancak bu ynetim biiminin,
gnmzdeki demokrasi teorisine uygun olmad da aktr. Zira, toplumun ezici
ounluunun insan bir zgrl olmad gibi, toplumun byk bir kesimini
oluturan kadnlarn da kamu hayatnda yer almad bilinmektedir. Toplumdaki
etkinlikleri hayli zayf olan kadnlarn kanun nnde dahi Asurlu ve Babilli
hemcinslerinden daha kt durumda olduklar bilinmektedir.
69

Sonu olarak, siyas hayatta aristokratik, oligarik ve en parlak anda demokratik
(Perikles dnemi) rejimler Helenistik dneme kadar kendini gstermitir. Dier Eski
a toplumlarnda bu derece farkl siyas sistemlerin olmad bilinmektedir. Ayrca,
Atina demokrasisinin gnmzdeki demokrasi anlay ve teorisiyle fazla bir ilgisinin
olmadnn altn izmekte yarar vardr. Ancak, "devlet kuramnn, hem de
karlatrmal bir erevede Eski Yunan'da ortaya kt sylenebilir."
70

Sonu
zetleyecek olursak, Ege medeniyetinin kkleri M. 1200'lere kadar uzanr. Ancak bu
blgede, M. 3000-1000 yllar arasnda meydana gelen kltr birikimi de bu
medeniyetin halefi olarak kabul edilir. M. IX. yzylda kendini hissettirmeye balayan
bu medeniyetin, V. yzylda klasik ana ulat grlr. Byk skender'in fetihleri
sayesinde Anadolu, ran, Mezopotamya ve Msr gibi Eski a kltrleriyle de
kaynaan Klasik Yunan medeniyeti, geni corafyalara yaylmtr. Bununla beraber,
Roma Devleti'nin genilemesiyle, Yunan kltrnn etkili olduu blgeler bu devletin
ats altnda birleince yeni bir sentez ortaya kmtr. Ancak Yunan kltr her
zaman arln ve farklln hissettirmitir. Hristiyanln yaylmasndan sonra ve
btn Orta a boyunca bu kltrn zayflad grlmtr. Antik Yunan kltr,
Rnesans ve Reform hareketleriyle -yeni bir yorumla- nevnema bulmu ve Bat
medeniyetinin tanziminde nemli katklar salamtr.
Tarih sre iinde etkili olan bu medeniyetin kurucular ve gelimesine katkda
bulunanlar, toplumlar mspet ve menfi alardan deiik mecralara srklemilerdir.
Ancak, genellikle mspet ynleri zerinde durulduu, hatta bir takm gayr insan
taraflarn grmezden gelindii bilinmektedir. Ayrca, baka kltrlerin esaslar
asndan menfi olarak bilinen hususlarn dahi mspet olarak lanse edildii
grlmtr. Peki bu medeniyet ikliminin insanlar nasl bir halet-i ruhiye iinde
bulunuyorlard?
Dardan meseleye yaklaabilen Msrl bir rahibin gzlemleri hayli ilgintir. O, Atina'nn
yetitirdii en byk devlet adamlarndan biri olan Solon'a, "siz Yunanllar her zaman
ocuksunuz" demi. Bu tespitin ne derece doru olduu tartlabilir; ancak anlalan
odur ki, Yunanllarn inan tasavvurunda ve hayat tarznda genlie ait hevesler ve
ilgiler daha ok revata idi. Genlik, retkenlii, saval gibi birok adan
dinamizmi simgelemesi sebebiyle stn tutulmakta idi. nsanlar yalandka bu
zelliklerini kaybettiklerinden dolay "yallk sknt ve bunaltc grnrd." Sophokles
bu durumu u ekilde dile getirmektedir: "nsann en son nasibi, iinde ktln
btn ktl barnan, nefret edilecek bir ey olan, mecalsiz, dostlua yanamayan,
arkadasz ihtiyarlktr."
71

Genlie verilen nem her toplum iin geerli olsa da, bu anlayn baat olarak ne
karlmas insann btnlk iinde deerlendirilmesi asndan yanllar da
beraberinde getirir. Zira, genlik ayn zamanda toyluun ve nefsan heveslerin insan
kaplad bir dnemdir. Buna reva verilmesiyle, belli deer yarglarnn toplumu
kuatmas kanlmaz hale gelir. Nefsan arzularn n plana gemesi
72
ve ben
merkezliliin (egoizmin) glenmesi, bask ve zulm olaan hale getirir. Bununla
beraber, gl olanlarn aralarndaki dayanma, toplumdaki nemli kesimleri
desteksiz brakarak yalnzla itebilmektedir. Ayrca, alt snflara mensup olanlar ve
hakimiyet kurulan yabanc toplumlar iin de hayatn azaba dnecei aktr.
Dier taraftan, Eski Yunan toplumunda gelien din anlayna gre, gllerin
hakimiyeti vurgulanmaktadr. Ancak gller kendi aralarnda meydana getirecekleri
dayanma sayesinde yapay bir bar oluabilmektedir. Tanr tasavvurlarnda da beeri
ilikilere benzer mcadele biimleri grlmekte; tanrlar gl ve zayf olarak tasnif
edilmektedir. rnein, Zeus, gc sayesinde hakimiyetini elde ettiine inanlmakta idi.
Ayrca, hukukun byle bir sosyal yap zerinde ekillenmesi, teorik ve pratik olarak,
insanlar eit gren bir dzenin meydana gelmesine engel olmaktadr. te, baz bilge
insanlar bu arpk yapyla mcadele etmiler ve neticede ilkeleri uruna kendilerini
feda etmilerdi.
Hasl, hayatn esas, yardmlama ve dayanmadan ziyade bir mcadele alan olarak
dnlmtr Eski Yunan'da. Hatta bu mcadele (sava) "btn iyilik ve ktlklerin
anas" olarak kabul edilmitir. Halbuki, slam'n tasavvur ettii toplum yapsnda
insanlar hayatlar boyunca iiyle barktr; ayrca, toplumda yardmlama, dayanma
ve sorumluluk esas alnmaktadr. Fertler ise gerek anlamda Allah'a kar
sorumludurlar ve hareketlerinde slm'n vazettii kurallar erevesinde kendilerini
serbest hissetmekte ve bu sayede ferd uura ermektedirler. Ayrca, btn mevcudatn
Allah'n nihayetsiz kudretiyle bir anda yaratlp ina edildii ve bunun tevhid anlay
iinde dnld bilinmektedir. Bu bakmdan Eski Yunan medeniyetinin ortaya
koyduu inan ve toplum tasavvuruyla, slm'n ortaya koyduu inan ve toplum
tasavvuru birbirine tamamen aykr durmaktadr.
Frk, slm'n inan sisteminin esasn incelerken btn eski a toplumlarnda
mevcut olan ok tanrl anlay ve buna bal olarak gelien inan biimlerini tevhid
anlayyla mukayese etmektedir. Ona gre, tevhid, Sufizm ve Hinduizm'in inanlaryla
ve bunun tam tersi grler ileriye sren Msr, Yunan ve Taoist grlerle eliir.
Bunlara gre, "Yaratc'nn varl dnyann varl iinden eritilmitir. Msr, Tanr'nn
aslnda Firavun, ve baharda yetien uzun imen yapraklar ve suyu ve yata ile Nil
nehri ve scakl ve yla gne olduunu ne srerken, antik Greko-Romen
medeniyeti Tanr'nn bir anlamda onu tabiatn stnde ycelten fakat bir anlamda da
tabiatta her yerde mevcut olarak grlen insan tabiat veya kiilii olduunu syler."
Her iki durumda da yaratc, yarattklaryla kartrldndan bu grler tevhid
inancna aykrdr.
73

Ayn ekilde, slm tefekkr erevesinde nemli eserlerin altnda imzas bulunan
Nursi, Kadim Yunan medeniyetinin besledii bir kltrn slam kltryle temel
meselelerde uzlamasna imkan olmad hususunun altn izmektedir. Ona gre; asl,
madeni, ortaya k; yani z baka eit olan bir medeniyetin, Kur'an'n
hakikatleriyle birlemesine imkan yoktur.
74
Hristiyanln dahi Yunan ve Roma
medeniyetiyle imtizac mmkn olmad halde, "eriatn ruhu olan nur-u hidayet, o
muzlim medeniyetin esas olan Roma dehasyla hibir vakit mezc olmaz, bel'
olunmaz... Alem-i slam'n u medeniyete kar istinkf ve souk davranmas ve
kabulde zdrab cy- dikkattir [dikkat edilecek noktadr]. Zira istina ve istiklaliyet
hassasyla mmtaz olan eriattaki lahi hidayet, Roma felsefesinin dehasyla
alanmaz, imtiza etmez, bel' olunmaz, tbi olunmaz."
75

Yine Nursi'ye gre, slm'n ortaya koyduu din dncenin hayata geirildii
dnemlerde meden adan birok gelimeler kaydedilmi ve sair medeniyetlere
stadlk edecek derecede deerler yetimitir. Bu realite baka dinler asndan
bilakistir. Bu tespitlerde, arlkl olarak zihniyet dnyas akla gelmektedir. Buna gre,
"kader-i ezeliyenin bir remzi" olarak peygamberlerin Dou toplumlarnda ortaya
kmas, farkl bir zihniyet dnyasnn oluumuna delalet etmektedir. Dolaysyla birok
adan geri kald dnlen slm dnyasn ayaa kaldracak salam dayanak,
slmiyet'ten baka bir ey olmayacaktr. Bu noktadan bakldnda, Bat'nn oluumu
ve hareket noktasyla ayr dnce iklimleri sz konusudur. Dou'daki bu zeminin
bozulmas halinde gerek anlamda bir dnmn olmas zordur. Bat'dan
yararlanmak iin iin zn kaybetmeden bir yol tutturulmas gerekmektedir.
76

Nitekim Meri'te bu geree iaret etmektedir: "Dou btn vahiylerin kayna, ...
peygamberler Asya'nn ocuu, yorumcular Avrupa'nn." Ve bu farkl dnyalar "ayn
sz'n yanks" olarak, hakikati bu farkl kanallardan ararlar...
77
Dier taraftan, maddi
baarlar uygarlk olarak grp btnyle buna bal hareket etmek yanltr. Ancak
meden toplumlarn zihn alkanlklar fert ve toplumu mkemmelletirmeye
yneltecek bir yetenee eritiinde medeniyetten sz edilebilir.
78

Yunan Medeniyetinin varisi olan ada Bat medeniyetinin sadece bir unsuru
durumunda olan Hristiyanlk, kendi bana bir medeniyetin kurucusu olma imkann
bulamamtr. Yayld alanlardaki eski medeniyetlerin, zellikle ok tanrl bir anlaya
mensup olan Grek ve Roma medeniyetinin "sonradan katlma unsuru" olmutur.
Balangcnda bu inanlar ve mevcut toplumsal sistemlerle atm, ancak daha sonra
uzlaarak bu medeniyetlerin bir unsuru haline gelip safiyetini yitirmitir. Ayrca bu yeni
anlay da eskiyi zayflatm, hatta ykln hazrlamtr. Orta a'n sonlarna doru,
yani Rnesans'la beraber yeniden Grek ve Roma kltrne dnlmtr. Bylece, bu
eski medeniyetler dnyevilemenin dinamosu olarak Hristiyanln nne gemitir.
79

Bununla beraber bugnn Bat dnyasnda Hristiyanl Helenistik etkiden
arndrmann areleri aranmaktadr. Bu arzunun sebebinin, Hristiyanlar asndan en
nemli sorunlarn banda gelen "Tanr problemi" olduu bilinmektedir. Zira, ada
ateizmi douracak derecede bir zeminin varl, ilk geliim yllarnda Hristiyanln
Helenistik kalba dklmesine kadar dayandrlmaktadr.
80

Sonu olarak u suali sormakta yarar vardr: Eski Yunan mirasnn zerinde ekillenen
Bat medeniyeti, insanln (milyarlarca insann) huzur ve gvenini temin edebildi mi?
Buna olumlu cevap vermek mmkn deildir. Sezai Karako'un u ifadelerine
katlmamak mmkn deildir: "Tarlann ortasnda ac sular km, kuvvete, geree
deil, propagandaya, kalbe ve ruha deil, beyin ykamaya, hakikat inancna deil,
ahs kltne dayanan ve adeta kyametten haber veren bu cehennemi ideolojiler ve
urada burada insan ldrmeyi, kitle krmay marifet sayan irili ufakl benzerleri, Bat
medeniyetinin temelde iine dt moralsizlik, maneviyatszlk ve ykmn zakkum
tipi yemilerinden baka bir ey deildir."
81

Dipnotlar
1. Cemil Meri, Bu lke, stanbul: letiim Yaynlar, 1985, s. 111.
2. Meri, 116.
3. Seyyid Hseyin Nasr, slm ve Modern nsann kmaz, eviren: Ali nal, stanbul: nsan Yaynlar,
tarihsiz (Londra, 1975), s. 225.
4. Oswald Spengler, Batnn k, stanbul: Dergah Yaynlar, 1978, s. 28-29.
5. Said Nursi, "Snuhat", Risale-i Nur Klliyat, c. II, stanbul: Yeni Asya Yaynlar, 1996, s. 2048, 2049.
6. Nasr, 219.
7. Oktay Sinanolu, Bir Nev-York Ryas "Bye-Bye" Trke, stanbul: Otopsi, 2002 s. 150.
8. Vatan grevimi yaptm tarihte (1991), yazma frsat elde edebildiim notlarmdan u blm
nakletmek isterim: "Uzaktan ... Tepesi grlyor. Tepenin eteklerinden yukarya doru uzanan beton
stunlar: Ruhsuz bir ehitler abidesi... Bu abideyi geen Pazar gn ziyaret etme imkn buldum. Doruk
noktasna drt yzn zerinde basamakla klyor. Sada ve solda beton stunlar yer alyor; yol gittike
daralyor ve stunlar da ters orantl olarak uzuyor. Heyecansz trmandm bu yapmack tepeyi. Tepenin
zerinde yer alan mzeyi gezdim. smi mze ama mze iin gerekli olan antika eyalar az. Ancak bunun
yine de nemi olmazd stikll Harbi'nin ruhu ortaya konulabilseydi. Sanki on harabelerindeki duvarlarn
kabartmalar taklit edilmi. ehitlerimizin hatralarn yaatmak iin, antik bir kltr baz alnabilir mi?
Bunu taktir edebilmek iin o kadar uzun boylu dnmeye gerek yok sanrm... Hasl, aziz ehitlerin
hatrasna hrmeten orada bulunan deftere hislerimi yazmaya altm. Ancak, anttan dndkten sonra
ehitlie gidip fatiha okumay unutmadm. Herhalde en doru hareket de bu idi" (Nazmi Erolu, Notlar,
yaynlanmam).
9. Shepard B. Clough, Uygarlk Tarihi, eviren: Nihal nol, stanbul: Varlk Yaynevi, 1965, 76, 78; J.
Gabriel Leroux, lk Akdeniz Medeniyetleri, evirenler: Cevdet Perin, Mithat Perin, stanbul: Remzi
Kitabevi, 1944, s. 44-47.
10. Leroux, 12-43.
11. A. W. F. Blunt, Bat Uygarlnn Temelleri, eviren: Prof. Dr. Phil. Mzehher Erim, stanbul niversitesi
Yaynlar, 4-6; Clough, s. 66.
12. Bertrant Russell, Bat Felsefesi Tarihi, eviren: Muammer Sencer, stanbul; Say Kitap Pazarlama, 1983,
s, 15.
13. Arif Mfit Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, TTK. 1984, s. 29-58; Blunt, 1-2.
14. Russell, 14.
15. Clough, 65-69; Mansel, 123-127; AnaBritannicca, c.XXXII., stanbul: Ana Yaynclk, 1994, s. 283-284.
16. Arnold Toynbee, Tarih Bilinci, tanbul: Bate Yaynlar, 1978, s. 42.
17. Mansel, 155-171.
18. Mansel, 158-160.
19. 15. Yzyldan itibaren Avrupa'dan, bata Amerika olmak zere, birok lkeye yaplan glerin ve buna
bal gelitirilen yaylmac politikalarn Eski Yunan koloniletirme hareketleriyle benzerlik arz ettii
grlmektedir.
20. Mansel, 161-171.
21. Mansel, 297-310.
22. Mansel, 314-327; AnaBritannica, 284.
23. Blunt, 8-9, 38-46; Z. F. Fndkolu, Ahlk Tarihi, kinci Kitap, stanbul: Genlik Kitabevi, Tarihsiz, s. 6;
AnaBritannica, 284.
24. Gordon Childe, Tarihte Neler Oldu, evirenler: Mete Tunay, Alaaddin enel, stanbul: Alan Yaynclk,
1982, s., 155, 156.
25. Christopher Dawson, Batnn Oluumu, Trkesi: Din Tayan, stanbul: Dergah Yaynlar, 1976, s., 25.
26. Gilbert Muray, Yunan Medeniyeti Niin Ebedidir?.., eviren: Osman Derinsu, stanbul: Gzel Sanatlar
Akademisi Neriyatndan, 1940, s. 3-6.
27. Teoman Dural, Felsefe-Bilime Giri, stanbul: Cantay Kitabevi, tarihsiz, s. 72-76.
28. Yazar, unsurun ana hatlaryla ada Avrupa medeniyetine olan katklarn u ekilde ortaya
koymaktadr: "Avrupa Yunanistan'a neler borludur? Belirli bir insan ve toplum kavramnn biimi ve ana
izgilerini. Ya Roma ile mparatorluuna? Siyasal ve hukuksal bir kavram, bir ereve; ve her ne kadar
imperium Avrupa'y yaratmamsa da, onu hazrlamtr. Hristiyanla ne borludur peki? Bir uygarln
ruhunu ve zn." (Claude Delmas, Avrupa Uygarlk Tarihi, eviren: Nihat nal, stanbul: Varlk
Yaynevi, 1973, s. 5, 7).
29. Russell, 11.
30. Childe, 146.
31. Russell, 12.
32. Dawson, 23, 24.
33. Toynbee, 11.
34. Toynbee, 44.
35. George Orstrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Trkeye eviren: Fikret Iltan, TTK., 1986, s. 29-30.
36. Toynbee, 55.
37. Toynbee, 58.
38. Toynbee, 59-61.
39. AnaBritannica, 278.
40. Edgar Morin, Avrupa'y Dnmek, stanbul: AFA Yaynclk, 1988, s. 29.
41. Said Nursi, "Snuhat", 2049; "Lemaat", Risale-i Nur Klliyat, c. I, stanbul: Yeni Asya Yaynlar, 1996,
s. 327.
42. AnaBritannica, 278-284.
43. Alfred Weber, Felsefe Tarihi, eviren: Vehbi Eralp, stanbul: Sosyal Yaynlar, 1991, s. 38-45.
44. Grev kavramnn ne karld ve insan hayatnda dzene ve sknete ulalabileceini savunan felsefi
akm. Atina'da Kbrsl Zenon tarafndan kurulan (M. 300) bu akma gre iyi ve kt; erdem ve
erdemsizlikle ilgilidir.
45. AnaBritannica, 278-284.
46. Fndkolu, 19.
47. Weber, 10.
48. Russell, 20, 21.
49. Mansel, 222-223.
50. Russell, 22.
51. Russell, 24.
52. Kaynan buradan alan ve Bat Medeniyeti'nin btn dnyaya kabul ettirdii Olimpiyat oyunlarnn
gnmzn en nemli etkinliklerinden olduu bilinmektedir.
53
. Mansel, 139, 215-217, 339-340; AnaBritannicca, 374-375; Avliyao Ferraro, Medeniyet-i Kadmenin
Zevli, Tercme eden: Ziya Gevher, stanbul: Matbaa-i Amire, 1339, s. 7.
54. Weber, 3.
55. Russell, 18.
56. Bu konuda belli tarihlerde kaleme alnan eserlerde byk bir hayranlk ve indirgeme sz konusudur.
Hatta bu grlerde o kadar ileri gidilmitir ki, bu medeniyetin neredeyse kendi kendine bir mucize eseri
olarak zuhur ettiine kanaat getirilmitir. Muray'n kk hacimli eseri bu hayranla arpc bir rnektir
(Gilbert Muray, Yunan Medeniyeti Niin Ebedidir?.., eviren: Osman Derinsu, stanbul: Gzel Sanatlar
Akademisi Neriyatndan, 1940, s. 3-6.).
57. AnaBritannicca, 282.
58. Clough, 73.
59. Clough, 74; Baz Batl mtefekkirler gibi Nursi de, Avrupa medeniyetini meydana getiren artlar ortaya
koyarken benzer noktalara temas etmektedir. Bu deerlendirmelerinde Klasik Yunan medeniyetini
meydana getiren ortamn izlerini grmek mmkndr. Ona gre, nfusun youn ve hareket halinde
olduu bir ortamda insanlarn sanata ve ilime meyletme arzular glenir ve nevnema bulur. Dnyann
dier ktalarna oranla daha kk bir araziye sahip olan Avrupa'nn coraf konumu sebebiyle, iblm
ve ticaret gelimi, bylece karlkl mnasebetler sonucunda birok alanda birikim meydana gelmitir.
Bunun yannda rekabetin olumas sayesinde sosyoekonomik alanda bir nevi yar meydana gelmitir...
Ayrca, demir madeninin younluu ve bunun iletilmesiyle dnyann dier blgelerine nazaran dengesiz
bir g meydana gelmitir (Said Nursi, "Snuhat", 2053).
60. Toynbee, 42.
61. Clough, 79-80.
62. Clough, 83.
63. Clough, 85-88.
64. Mansel, 173-214; Blunt, 4-6, 9.
65. Toynbee, 42.
66. Childe, 141.
67. Mansel, 173-214; Blunt, 4-6, 9.
68. Clough, 78.
69. Childe, 141; AnaBritannica, 284.
70. AnaBritannicca, 282.
71. Blunt, 58.
72. rnein Hedonistler, nefse hakim olmann yolunu, nefsi emmareyi yaamakla mmkn olacan
dnmlerdir. Vahiy dinlerine gre nefsin esiri olmak anlamna gelen bu hayat tarznn, onlarn
nazarnda, gll ve cesareti simgelemesi dikkat ekicidir. Dier taraftan, Epikr'n hayvanla insan
arasnda sk sk ayniyet kurmas, insan "eref-i mahlukat" olarak gremeyen bir dnce yapsnn Eski
Yunan'da kklemi olduunu ortaya koymaktadr (Fndkolu, 20, 24).
73. smail el-Frk, Luis Lamia el-Frk, slm Kltr Atlas, eviri: Mustafa Okan Kibarolu, Zerrin
Kibarolu, stanbul: nklp Yaynlar, 1999, s. 106; Fndkolu, 37.
74. Nursi, "Lemaat", 327.
75. Said Nursi, "Snuhat", 2049.
76. Nursi, "Snuhat" , 2047.
77. Cemil Meri, Bir Dnyann Eiinde, stanbul: tken Neriyat, 1979, s. 277.
78. Albert Schweitzer, Uygarlk ve nsanlk, Trkesi: Tten An, Haluk Cokunkan, stanbul: Yank
Yaynlar, 1969, s. 11.
79. Sezai Karako, a ve lham IV, stanbul: Dirili Yaynlar, 1986, 25; Toynbee, 59-61; Ostrogorsky, 29-
30; Edward Gibbon, Roma mparatorluu'nun Gerileyi ve k Tarihi, c. I, eviren: Asm Baltacgil,
stanbul: Bilim/Felsefe/Sanat Yaynlar, 1987, s. 526-528.
80. S. Nakib Attas, slm, Seklerizm ve Gelecein Felsefesi, Trkesi: Mahmut Erol Kl, stanbul: nsan
Yaynlar, 1995, s. 30-32.
81. Karako, 26.