HAZIRLAYAN: RAT GRDLEK

MAYIS 2007 SAYISININ CRETSZ EKDR

evren
kuramlar
evren
kuramlar
ekkapakamayis 27/4/05 17:27 Page 1
Ban kaldrp hayranlkla seyrettii yldzlarn, gezegenlerin nasl ortaya
ktklarn, nasl yok olduklarn, nasl hareket ettiklerini, enerjilerini
nereden aldklarn zel olarak merak etmeyen biri iin gkbilimin temel
sorunu, gnlk yaammzda altmz, hadi daha da ileri gidelim,
okullarda rendiimiz ya da zihnimizde canlandrabildiimiz llerle,
boyutlarla uyumsuzluu. Standart uzaklk birimi olan kyln, daha aina
olduumuz bir lye evirmeye kalktmzda karmza kan say,
yaklak 10 trilyon kilometre. Bu durumda bize en yakn yldz 40 trilyon
kilometre temizde. Yolculuumuzu srdrelim. Samanyolunun yaklak
100 milyar yldz barndrd sanlan, 100.000 kyl apndaki diskini
getik. Tanmadmz, mayan gkcisimleri ya da tanmadmz egzotik
paracklardan oluan, ok daha telere kadar uzanan karanlk haleden
de ktk. imdi gkadalar aras boluktayz. Kendi gkadamzn cce
uydularn geride braktk, ufak tefek komularmz da selamladk, 2,4
milyon kyl uzaklkta, mahallemizin patronu Andromeda gkadasn da
getik. Yerel Grup diye adlandrlan kmemizden dar ktmzda,
aslnda bir arpa boyu yol gitmi olmuyoruz. Ne yana bakarsak bakalm,
gryoruz ki ileride byle kk gruplarn oluturduu daha byk
gkada kmeleri, bunlar bir araya getiren sperkmeler var. Arada
muazzam boluklar, bunlarn evresine dantel gibi yaylm gkadalar,
ipliklerin kesime noktalarna reklenmi, binlerce gkadadan oluan
daha baka kmeler. Ne yana bakarsak bakalm, yaklak 14 milyar
2 Mays 2007 BLMveTEKNK
evren ku evren ku
evren son-pro 27/4/05 17:30 Page 2
3 Mays 2007 BLMveTEKNK
kyl uzunlukta bir dorultuda dizilmi gkadalar. Herbiri milyarlarca
yldzdan olumu, en az 200 milyar gkada. Artk kozmolojinin
(evrenbilim) ilgi alanndayz. lgi konusu evrenin ortaya k, ierii,
ileyii, tarihi ve gelecei. Bu alann sorunuysa yalnzca ok daha
bym saylar deil. nk evreni aklama iddiasndaki bu bilim dal,
akl almaz uzaklklarn, olaanst byk yaplarn yansra, atomalt
paracklarn etkileimiyle de ilgili. Burada yalnzca sradan merakllar
deil, pek ok bilim adam iin de sorun, insanln binlerce yldr
sorduu sorularn ok net yantlar olmamas. Olanlarn da yalnzca
altmz leklerle deil, altmz mantk kurallaryla da eliir
grnmesi. Grnen bir baka zellii de, sorular yantlar grnen
aklama ya da kuramlarn, ksa srede geerliliini yitirmesi.
Bu alma, daha nce Bilim ve Teknik Dergisinin
Austos 2002 saysnda yaymland.
uramlar uramlar
evren son-pro 27/4/05 17:30 Page 3
B
yk patlama, zihnimizdeki
birok sorunu zd iin
sarldmz bir kuram...
geri brakn tm evrendeki
maddeyi, Dnyay bile ok
gerilerde bir zaman iinde bir nokta
halinde dnmek g Ama evrenin
14 milyar yl nce balad yolundaki
hesaplar, yaantmzda altmz bir
balang duygusuna cevap veriyor...
stelik byk patlama, evrenin ie-
rii, younluu, madde ve kuvvet par-
acklarnn oluumu ve deriimleri ,
yldzlarn ve gkadalarn nasl ve ne
zaman olutuklar konusunda bize
ok deerli bilgiler sunmu olan bir
kuram.
Ancak tek bana aklamada yeter-
siz kald olgular da yok deil. Bunla-
rn banda evrenin byk lekte na-
sl bu kadar homojen olduu geliyor.
Byk patlama, hemen ardndan ev-
rende meydana gelen younluk farkla-
rn aklamakta da o kadar baarl
deil. Ayrca evrenin genileme hz-
nn sabit mi olduu, yoksa giderek
hzland m yolundaki tartmalara
da fazla yardm yok.
Kozmolojinin gnmzdeki stan-
dart modeli, orijinal byk patlama ile
ime (enflasyon) senaryosunu birle-
tiren bir model. ime, Byk Patla-
madan hemen sonra, evrenin yalnzca
saniyenin neredeyse sonsuz kklk-
teki bir kesiri sresince (10
30
s) muaz-
zam bir hzda genilediini syleyen,
ve mikrodalga fon nm zerinde ya-
plan son gzlem ve lmlerle doru-
lanan bir senaryo. ime, evrenin ho-
mojenliini ve byk leklerde (100
megaparsekten daha byk) gzlenen
dzgn (izotropik) yapsn, dz geo-
4 Mays 2007 BLMveTEKNK
evren son-pro 27/4/05 17:30 Page 4
metrisini, gkadalatrn dalmn ve
mikrodalga fon nmndaki dalgalan-
malar aklayarak Byk Patlamann
eksikliklerini gidermek zere geliti-
rilmi bir senaryo.
Ancak, tm bunlar standart mode-
le, gnmz gzlemleriyle tmyle
rten bir geerlilik kazandrmyor.
Standart model, son gzlemlerin ke-
sinlik kazandrd ivmelenen genile-
me olgusunu ve karanlk enerji diye
tanmlanan itici ve deiken boluk
enerjisini ngrmyor. Standart mo-
delin ok eletirilen bir kusuru da "za-
mann balangcn", evrenin balan-
g koullarn ve evrenin uzak gele-
cekteki kaderi gibi nemli sorular ha-
vada brakmas.
Kozmolojik
Dnme Dolap
Daha nce evrenin ivmelenen bir
hzla geniledii tezini ortaya atanlar-
dan Paul Steinhardt (ve rencisi Ne-
il Turok), evrenin bir "patlamayla"
balayp "k"le sona eren kozmik
evrelerinin birbiri peisra sonsuza ka-
dar sraland kozmolojik bir model
nerdiler. Steinhardt ve Turokun
nerisinin can alc noktas, standart
modelin kusurlar olan balangtaki
"tekillii", gnmzdeki karanlk
enerjiyi (quintessence) ngrmemesi
gibi kusurlarn tamayan, ayrca g-
nmzde giderek yanda kazanan si-
cim kuramnn nerilerini de ieren
bir genileme tablosu izebilmesi.
Standart modeldeki ime evresi
yerine Steinhardtn "Dngsel Ev-
ren" modelinin her dngsnde, (son
5 Mays 2007 BLMveTEKNK
evren son-pro 27/4/05 17:30 Page 5
yllarda gzlemlerle dorulanan) ar
bir tempoyla ivmelenen bir genileme
dnemi yer alyor ve her seferinde bu-
nu bir bzme dnemi izliyor. Stein-
hardta gre bu bzme, Byk Pat-
lama modelinin tek bana aklamak-
ta yetersiz kald evrenin dzl,
homojenlii ve enerjisi gibi olgularn
ortaya kmasn salayarak, bir son-
raki dngnn hazrln yapyor.
Steinhardtn modeli, sonsuz say-
da genileme ve bzme evresinin
birbiri ardna sraland bir evren
resmi iziyor. Tahmin edilebilecei gi-
bi bu tablo, zamanda ne bir balang-
ca, ne de bir sona gerek brakyor. Ay-
rca bir balang olmadndan "ba-
lang koullar" sorunu da kendili-
inden ortadan kalkm oluyor. Stein-
hardt, modelinin karanlk madde ol-
gusunu da aklad iddiasnda. Ek
olarak da ime senaryolarna gerek
kalmakszn evrenin homojen yaps,
dz geometrisi ve iindeki younluk
dalgalanmalarn da yeterli bir biim-
de ortaya koyduunu sylyor.
Steinhardtn modeli, 1930larda
ortaya atlm "salnml evren" model-
lerinin, kusurlarndan arndrlm bir
benzeri grnmnde. Salnm model-
leri, madde youn ve dolaysyla ktle-
ekiminin genilemeyi giderek yava-
latp sonunda geri evirdii kapal bir
evren dncesi zerine kurulmular-
d. Genilemeyi kme takip ediyor ve
kmenin yol at enerji, bir yay gibi
evrenin yeniden genilemesine yol a-
yordu. Bu modellerin sorunlarnn ba-
nda, yine bir tekillik noktasndan
geme zorunluluu geliyordu. stelik
bir dng srasnda oluan entropi
(dzensizlik), bir sonraki evrenin d-
zensizliine ekleniyor ve sonuta her
yeni dng, bir ncekinden daha
uzun hale geliyordu. Bu da geriye
doru gidildiinde giderek ksalan
dngler, ve en sonunda da zaman
iinde bir balang noktasn gerekli
klmaktayd. Ayrca bugn evrenimi-
6 Mays 2007 BLMveTEKNK
ime
BYK
PATLAMA
kuark
Anahtar :
gluon
bozonlar
mezon
baryon
iyon
atom
elektron
muon tau
ntrino
Evrenin T
evren son-pro 27/4/05 17:30 Page 6
zin madde youn, kapal bir evren ol-
madn biliyoruz. Tersine, iinde ta-
ndmz ve tanmadmz madde tr-
lerinin, toplam enerji younluunun
kk bir blmn oluturduunun
da farkndayz. tici bir karanlk ener-
jinin egemenliinde dz bir evren ol-
duunu da mikrodalga fon nm
zerindeki lmlerden biliyoruz.
Baz benzemelere karn, Stein-
hardtn modelinin, salnml modeller-
den temel fark, kapal ve sonlu bir ev-
ren yerine, sonsuz ve dz bir evreni
temel almas. Genilemeyi geriye evi-
rip bzme devresini balatmak iin
model, uzayn erilii yerine negatif
(itici) bir potansiyel enerjiden (ktle-
ekim) yararlanyor. Ancak, dngsel
evren modelinde genileme evresi ol-
duka uzun. nce evren radyasyon ve
maddenin egemenliinde kalyor, da-
ha sonraysa giderek hzlanan uzun bir
genileme sreci balyor. Steinhardt,
modelindeki genilemenin, son yllar-
da farkna varlan genilemeyle rt-
tn de vurguluyor. tici karanlk
enerjinin srkledii genileme, mo-
7 Mays 2007 BLMveTEKNK
nlar
foton
yldz
galaksi
karadelik
on
aryon
H
zla
n
d
rcla
r:
y
k
se
k
e
n
e
rjili
k
o
zm
ik
n
la
r
C
E
R
N
-L
H
C
F
N
A
L
-T
e
va
tro
n
B
N
L
-R
H
IC
C
E
R
N
-L
E
P
S
L
A
C
-S
L
C
G

z
o
l
a
s

k
a
r
a
n
l

k

m
a
d
d
e

k
a
l

n
t

l
a
r

k
o
z
m
i
k

m
i
k
r
o
d
a
l
g
a

n

o
r
t
a
y
a

y
o
r
n Tarihi
evren son-pro 27/4/05 17:30 Page 7
del iin hayati nemde. nk geni-
leme, mevcut evrendeki entropi, kara-
delikler ve teki enkaz zaman iinde
yok ederek, bzme, yaylanma ve ye-
ni dngnn balamas aamalarna
gemeden nce evreni balangtaki
orijinal boluk haline getiriyor.
Dngsel evren modeli, elbette bir
felsefi neriler dizisinden ibaret deil.
nermelerini kuantum mekaniine,
ksmen de sicim kuram adl yeni bir
teorik modele dayandryor (Bkz: Yeni
Ufuklara-Sicim Kuram). k noktas
da ime modelinde olduu gibi, drt
boyutlu bir kuantum alan kuram iin-
de ktlekiminin yansra bir skalar
alan olumas. ime modelinden ay-
rld noktalar, ktleekimin biimiy-
le, skalar alann madde ve nmla bir-
lemesinin deiik biimleri.
ien Boluk
Parack fiziini yneten yasalara
gre, ok yksek enerjilerde, rnein
Byk Patlamay hemen izleyen an-
larda evren trilyonlarca derece scak-
lkta, neredeyse sonsuz younlukta
bir noktack halindeyken ortaya kan
madde, garip biimler alabiliyor. Baz
durumlarda, bu paralar ktleekimi-
ni tersine eviriyor ve ktleli parack-
lar birbirlerini ekecekleri yerde itebi-
liyorlar. Yine kurama gre, bu tr par-
acklarn garip bir de zellii oluyor:
inde bulunduklar uzay muazzam l-
de genilese de paracklarn yo-
unluu ayn kalyor. Parack fizii
kurallarna gre, uzay dolduran bu
itici madde, bir skalar alan olarak ta-
nmlanabiliyor. Peki skalar alan ne?
En basit anlatmyla, uzayn deiik
noktalarndaki bir say setini ifade et-
menin bir yntemi. Herhangi bir para-
metreyi farkl noktalarda lebiliyor-
sanz, (bir odadaki hava basnc gibi) o
zaman bir hava basnc skalar alann-
dan szedebilirsiniz. Skalar alanlarn
bir zellii de kuantum dalgalanmala-
rnn etkisi altnda bulunmalar. rne-
in, yerekiminin tersi etki yapan bir
skalar alanda ortaya kan kuantum
dalgalanmalar yeterli byklkteyse,
uzayn bir blm hzla genileyebilir.
Bu skalar alann iinde bulunduu en
kk uzay paras bile, ok ksa bir
sre iinde exponential biimde (katl
arpanlarla) iebilir.
Princeton niversitesinden fiziki
Alan Guth, gelitirdii ime kuramn,
yerekimine kar etki yapan itici bir
skalar alan zerine bina ediyor.
Guthun gelitirdii senaryo yle: Ev-
ren henz saniyenin 10
-35
yandayken
bu skalar alanda meydana gelen kuan-
tum dalgalanmalar, o anda bir pro-
tondan daha kk olan evrenin bo-
yutlarn, yine saniyenin trilyonda biri-
nin trilyonda birinin trilyonda biri ka-
dar bir sre iinde 100 basamak bir-
den katlad (nce 2 kat , sonra 2 x 2
= 4 kat, daha sonra 4 x 4 = 16 kat .
gibi 100 basamak). Bu ime, itici
maddenin kararsz hale gelip sonunda
imenin oluturduu enerjiyi madde
ve nma dntrmesiyle sona erdi.
Bu noktadan sonra evren genilemesi-
ni ok daha ar, ama gnmzde hz-
landn gzlediimiz bir tempoda
srdrmeye balad.
Guthun bu modelinin, bata evre-
nin bugnk durumunu aklar g-
rnmesine karn, daha sonra baz so-
runlarn kmas, kendisi de dahil ol-
mak zere baka kozmologlarn yeni
yeni ime modelleri gelitirmelerine
yol at. Guth, ilk modelinde, itici kuv-
vetin egemen olduu dnemden, n-
mn egemen olduu dneme geilme-
sini salayan faz geiini, suyun kay-
namasna benzetmiti. Kaynayan su-
yun iinde oluan kpkler gibi,
Guthun orijinal modelinde de evren,
imenin ardndan arpp birleme
olana bulamayan kpklerle (ya da
baloncuklarla) dolmutu.
Bu soruna ilk zm, 1981 yln-
da Andrei Linde ile Paul Steinhardt ve
Andreas Albrecht, birbirlerinden ba-
msz olarak gelitirdikleri modelle
getirdiler. Bu model, daha ar ileyen
bir faz geiini temel alyor ve kpk-
teki baloncuklar, giderek pelteleen
bir ortam iinde ortaya kyorlard.
Bu sre imeyi yavalatp baloncuk-
lara olaanst leklere kadar by-
me olana salyordu. Gutha gre bu
modelin doru olmas halinde ylesi-
ne byk bir balon iinde yayor ol-
mamz gerekir ki, snrlarn hibir za-
man gremeyiz.
Daha sonra Steinhardt ve arkada-
lar, faz geii senaryosu yerine skalar
alann deerinin deimesine dayanan
ve yeni enflasyon adn verdikleri bir
ime modeli gelitirdiler. Bu modelde
itici skalar alan, balangta tpk yo-
kuun bandaki bir top gibi yksek
bir potansiyel enerjiye sahipken, to-
8 Mays 2007 BLMveTEKNK
Evrenin ilk dnemlerinde maddenin uzay zaman iindeki dalmnn evrimi. Bilgisayar simlasyonunda 75
megaparsek (yaklak 250.000.000 k yl) geniliindeki bir alanda gaz ve toz bulutlarnn gkada
kmelerini oluturmas izleniyor.
evren son-pro 27/4/05 17:30 Page 8
pun yuvarlanarak bir dzlkte durma-
s gibi, en dk enerji dzeyinde den-
gelenmek eiliminde. Dolaysyla, sis-
tem denge noktasna doru yol alr-
ken, potansiyel enerjinin bir ksm ki-
netik enerjiye, bu da sonunda ime
srecini durduran nma dnyor.
Inmn bir blmyse daha sonra ev-
reni dolduran maddeye dnyor.
Lindeyse, daha sonra evrenin zo-
runlu olarak Byk Patlama gibi s-
cak ve youn bir dnemin rn ol-
mas gerektiini reddederek, kaotik
ime denen bir model gelitirdi. Bu
yaklama gre, tmyle rastlantsal
olarak skalar alann farkl farkl deer-
leri olabilir. Skalar alan, baz yerlerde
potansiyel enerjinin en alt dzeyi ya-
knlarnda denge durumunda bulu-
nurken, baka yerlerde daha fazla po-
tansiyel enerjiye sahip olabilir. Enerji-
nin minimumda olduu yerler ime-
yip dz kalrken, potansiyel enerji faz-
las olan yerler ierek katl biimde
genileyebilir.1980li yllardan beri ku-
ramclar, imenin yeni modellerini
gelitirmeye devam ediyorlar. Ak i-
me, iki aamal ime, ya da farkl i-
me modellerinin bileimleri gibi
Ek Boyutlarda Srf
Daha nce ime kuramcsyken,
zar evren modellerine transfer olan
Steinhardt ve arkadalarnn kafasn
kurcalayansa, daha nce de deinildi-
i gibi, Byk Patlama ve ime sre-
cini ieren standart modelin, fizik ya-
salarnn geerliliini yitirdii bir tekil-
likten kaynaklanmas. Steinhardt,
Cambridge niversitesinden Neil Tu-
rok ile birlikte geen yl Yunancada
ateten doma anlamna gelen "ekp-
yrosis" szcnden esinlenerek ekpi-
rotik evren adn verdikleri, sorunla-
ryla birlikte Byk Patlama ve ime-
yi de ortadan kaldran bir model geli-
tirdiler. Geri bu modelde de evren bir
patlamadan ve ateten douyor; ama
bu patlama bir tekillikten kaynaklan-
myor. Patlamann kayna, evrenimi-
zin douuna yol aan, ok boyutlu
bolukta yanyana duran iki byk pla-
kann arpmas!
Daha sonra Steinhardt ve ekibi, ek-
pirotik evren modelini gelitirerek, yu-
karda zetlediimiz, arpmalarn
bir deil, sonsuza kadar tekrarland,
balangc ve sonu olmayan bir dng-
sel evrenler modelini oluturdular.
Steinhardt, kendi modeline gre
evrenimizin bugnden sonraki yol ha-
ritasn yle iziyor: Standart model-
de Byk Patlama olarak tanmlanan
olaydan yaklak 14 milyar sonra, bu-
gn evren, skalar alann neredeyse sa-
bit kald nm ve madde egemen-
liindeki dnemlerini geride brakm
durumda. Bugn, potansiyel enerjisi-
nin baskn hale gelerek, trilyonlarca
yl ya da daha fazla srecek, ar bir
kozmik ivmelenme srecinin banda-
yz (ekildeki 1. aama). Bu sre iin-
de evren, her Hubble hacmine yalnz-
ca bir parack decek kadar genile-
mi olacak. Bylece evrende byk
patlamann yaratt maddenin, n-
mn ve karadeliklerin oluturduu en-
tropi giderek azalacak, yzeyindeki k-
rklklar, buruukluklar ortadan kal-
kacak ve dzgn, bo ve dz bir evren
ortaya kacak. Daha sonra potansiyel-
deki eim, skalar alann ters yne do-
ru ar ar kaymasna neden olacak
(ekilde 2). Ancak kozmik ivmelenme,
potansiyel enerjinin sfr noktas ya-
knlarna kadar srecek (ekilde 3).
Artk evren, skalar alann kinetik ener-
jisinin egemenliinde; ancak, genile-
me bu enerjiyi zayflatyor. Sonunda
toplam enerji (kinetik + negatif potan-
siyel) sfrlanyor ve evren bir an iin
statik duruma geiyor. Daha sonra ev-
renin dzgn younluunda bozulma-
lar balyor. Skalar alan -a doru
yuvarlanmaya devam ettike, alann
kinetik enerjisi artyor. Yani ktlee-
kim enerjisi, skalar alan kinetik enerji-
sine dnyor. Bylece skalar alan
potansiyel minimumundan geiyor ve
yaylanma (geriye dn) yaknlar-
ken, kinetik enerji giderek baskn ha-
le geliyor (ekilde 5). Yaylanmadan -
nm ortaya kyor ve evren genileme-
9 Mays 2007 BLMveTEKNK
En kk lekte
(Planck lei) uzay-
zamann ok alkantl
bir yap kazanmas,
sicim kuramna kadar
ktleekimiyle teki
temel kuvvetleri
zdeletirmemizi
engelledi
Spersimetri ve sicim kuramlar, tandmz byk lekli uzay boyutunun dnda, kk, kvrlm
boyutlar ngryor. Temsili resimde, Calabi-Yau manifoldlar biiminde katlanm 6 ek boyutun uzay
zamandaki yerleimi gsteriliyor.
evren son-pro 27/4/05 17:30 Page 9
ye balyor. nceleri skalar kinetik
enerji younluu nma stnlk
salyor (ekilde 6), ancak hemen ar-
dndan evren, nmn egemenliine
giriyor (ekilde 7). Skalar alann hare-
keti hzla azalyor ve bylece standart
Byk Patlama evrimi sresince (15
milyar yl kadar) en yksek deerine
yakn bir yerde duruyor. Bundan son-
ra egemenlik, skalar alan potansiyel
enerjisine geiyor, alan -a yuvarlan-
maya balyor, bir sonraki byk -
k gerekleiyor ve dng yeniden
balyor.
Bal Boyutlar
Peki ama bu plakalar ya da zarlar
ne? Bu fazladan boyutlar da nereden
kyor?
Steinhardt ve Turok, yeni modelle-
rini, son yllarda yeniden kuramsal fi-
ziin gzdeleri arasna giren spersi-
10 Mays 2007 BLMveTEKNK
Baz modellerde uzay-zamann deiik blgelerinin
ierek, farkl zelliklerde ok sayda evrenin
ortaya kabilecei ne srlyor.
Byk Patlamadan sonraki ilk 300.000 yl s-
resince evren, iinde madde paracklar ve nmn
bir arada bulunduu opak bir plazma orbas halin-
deydi. Ik, bu scak orbadan kaamyordu; nk
fotonlar serbest elektronlara arparak salyorlard.
Ancak evren yeterince souduunda elektronlar
atom ekirdeklerine balandlar ve nlerindeki en-
gel kalkan fotonlar uzay boluuna saldlar. Gama
nlar biiminde kan bu ilk nm, evrenin geni-
lemesi sonunda krmzya kayarak bugn evrenin
her tarafn dolduran, elektromanyetik tayfn mikro-
dalga blgesinde 2.7 K scakla karlk gelen bir
fosil nm halini alm durumda . Mikrodalga fon
nm zerinde son 20 yldr yaplan gzlemler, ev-
renin ilk dnemleri konusunda yararl bilgiler sala-
d. Kozmik Fon Aratrmacs (COBE) uydusunun bu
fosil nm zerinde belirledii younluk farklar,
nce Byk Patlama kuramnn geerliliini kantla-
d. Daha sonra da, yerden balonlarla ve zel teles-
koplarla yaplan daha duyarl gzlemler, fon n-
mnda bir derecenin 10.000de biri leine kadar
scaklk farklar belirlediler ve bunlarn madde yo-
unluundaki farklara karlk geldiini saptadlar.
Bu farklar, evrenin il evrelerinde madde younluk
farklarndan ortaya kan ve akustik salnmlar bii-
minde kendini gsteren ses dalgalarnn varln
gsteriyor. Bu salnmlarn bykl, Byk Patla-
mann ilk annda ortaya kan kuantum dalgalan-
malarnn, ancak bir ime sreciyle imdi gzlenen
boyutlarna ulam olabileceini gsteriyor. Ayrca,
gzlemler scaklk farklarnn, gkyznde birbirle-
rinden 1 derece farkla ayrlm olan yaplarda en
yksek noktasna ulatn ortaya koydu. Bu da, ya-
plan hesaplara gre, evrenin dz bir geometriye
sahip olduunu gsteriyor. Fosil nm iindeki ses
dalgalarnn harmonik dizilimi, evrenin ieriine de
k tutuyor. Veriler, evrendeki tandk maddenin,
toplam enerji younluu iindeki paynn %4,
karanlk madde dahil tm maddenin paynn yzde
35, itici karanlk enerjinin paynnsa %65 olduunu
ortaya koyuyor.
Bir Fosilin Anlattklar
.
Ntrinolar %0,3
Yldzlar %0,3
Serbest hidrojen ve
helyum %4
Karanlk madde %30
Ar elementler %0,03
Karnlk enerji %65
Kozmosdaki Madde ve Enerji Trleri
evren son-pro 27/4/05 17:30 Page 10
cim kuramnn son hali olan M-kura-
mna dayandryorlar. (Bkz: Yeni Ufuk-
lara Sicim Kuram) Doa kuvvetle-
rinden iddetli ekirdek kuvveti, zayf
ekirdek kuvveti ve elektromanyetik
kuvvetin etkileimlerini kuantum me-
kaniiyle aklayan standart model,
bildiimiz paracklar noktasal varlk-
lar olarak tanmlar. Kozmolojik lek-
te etkileen ve Einsteinn genel gre-
lilik kuramnca aklanan ktleekimi-
niyse aklayamaz. Atomalt lekler-
deki ekirdek kuvvetleriyle, ktleeki-
mini zdeletirebilme iddiasnda olan
spersicim kuramna gre parack-
lar, sfr boyutlu noktasal varlklar de-
il, ok kk de olsa (10
35
m) uzam,
bir boyutlu (izgi), iki boyutlu (zar) ya
da boyutlu yaplar olarak tanmla-
nr. Tandmz ve tanmadmz par-
acklar da bu ak ya da kapal "si-
cim"lerin titreim biimlerine gre
kimlik alrlar. Spersicim ve sonraki
versiyonu olan M-kuram, birbiriyle
badamayan kuvvetleri tayan par-
acklarla (bozon), bunlarn etkiledii
madde paracklarn (fermiyon) z-
deletirecek simetriyi kurabilmek
iin, her iki trden paracklarn, kar-
trden e paracklar olmas gerek-
tiini ne sryor. Ancak kuram, bu
paracklarn varl iin, tandmz
drt boyutun ( uzay boyutu ve za-
man) dnda ilave boyutlarn varln
da temel alyor. Spersicim ve M-ku-
ramlarn oluturan fizikiler, bu ek
boyutlardan altsnn sicimler iinde
akl almaz kklkte yaplar halinde
bir arada kvrlm olduunu dn-
yorlar. Bakalarna greyse, bu kadar
kk olmalar gerekmiyor. Btn
bunlar, ister kvrk, ister ak, ister bir
arada, ister ayr olsunlar, bir "ktle
uzay" (bulk space) denen bolukta et-
kileiyorlar. M-kuramna dayal koz-
molojik modellerse, bu uzay iinde bi-
zim tandmz uzay boyutlu zar
evrenler olduunu ne sryorlar.
nk sicim kuramnn karsamalar-
na gre madde ve boyutlar zarlara
hapsedilebilir. Ayrca zarlar enerji (ge-
rilim) tarlar. Yani, ktle uzayda ne
kadar boyut olursa olsun, yalnzca bi-
zim tandmz byk lekli uzay
boyutuna sahip zarlar (ya da evrenler)
olabilir. Byle bir boyutlu zara ya-
pan bir foton, fazladan boyutlar in-
celeyemez. Dolaysyla bu uzay + 1
zaman boyutlu, yani bizimki gibi drt
boyutlu evrenlerde, ktleekimi dn-
daki kuvvetler, teki boyutlar hisset-
miyorlar, bunlara etki yapmyorlar ve
bunlardan etkilenmiyorlar. Bir baka
deyile, zerlerinde bulunan zara ba-
l durumdalar. Dolaysyla bunlara "s-
nr zarlar" da deniyor (boundary bra-
nes).
Ancak teki kuvvetleri drt boyut-
lu (3 uzay + 1 zaman) zara balayan
mekanizma, ktleekimi iin ilemi-
yor. nk ktleekimi, tarifi gerei
ktle iinde, yani uzay-zamann tm
iinde bulunmak zorunda.
11 Mays 2007 BLMveTEKNK
Kozmozun evresine
sarlm olan k gkte
rntler meydana getirir.
Belirli bir zamandan ya da
dnyadan belirli bir
uzaklktan gelen k
(rnein kozmik fon
nm) bir kreyi temsil
eder. Eer bu kre
evrenden bykse
kendisiyle kesiecektir ve
kesime noktalar bir daire
oluturacaktr. Bu daire
bizim iki kez grdmz
noktalardan oluur.
Dnya
Dnya
evren son-pro 27/4/05 17:30 Page 11
Daha Byk Patlamann, sonsuz
kklkte bir noktac, 200 milyar
gkadaya evirmesini, imenin, evre-
ni nkinden ok daha byk bir
hzla akl almaz boyutlara geniletme-
sini zihnimizde canlandrmakta g-
lk ekerken, bu yeni evren modelle-
ri, boyutlu zarlar aklmz biraz da-
ha zorluyor. Ama nerilen modelleri
daha iyi kavrayabilmek iin, zerinde
durduklar temelleri biraz daha yakn-
dan tanmak gerekiyor.
Daha nce maddenin ve boyutlarn
zarlara hapsedilebileceini grm-
tk. ok boyutlu ktle uzayda drt
boyutlu (3 uzay + 1 zaman) bir zarn
bulunabilmesi iin bunlarn gerilim ta-
mas gerektii de belirtildi. nemli
bir gereksinim de, ktle uzayda, zar
zerindeki gerilimle ayarl itici bir ne-
gatif boluk enerjisi bulunmas. Hatta
baz kuramlara gre ktleekimi de
"tuzaklanabilir" ya da en azndan tu-
zaa dm gibi davranabilir.
Ayrca, Nima Arkani-Hamed, Savas
Dimopoulos ve G. Dvali adl fizikiler
ksaca ADD modeli diye adlandrlan
12 Mays 2007 BLMveTEKNK
kuramclara kald m, evren biimlerinin had-
di hesab yok. Drt boyutlusu da var, 11 boyutlu-
su da, 25 boyutlusu da. Ancak biz bir tanesini ta-
nyoruz. Belki de henz yalnzca bir kesini de-
mek daha doru olur. Bizim grebildiimiz boyut-
lar da yalnzca drt tane. Bu durumda her biri mil-
yarlarca yldz ve kat kat fazla ktlede karanlk
madde ieren 200 milyar kadar gkadadan olutu-
u dnlen evrenimizin, yle vitrine konacak ha-
li yok gibi grnyor. Ancak, ngilterenin Kraliyet
Baastronomu (bizim eski bamabeyinciye karlk
geliyor) Sir Martin Rees ayn kanda deil.
Rees fazla konukan olmayan biri. Nedenleri
uzun uzun sralamak yerine, yalnzca alt rakam ve-
riyor:
Bir helyum atomunun ekirdei, birleip kendi-
sini oluturan iki proton ve iki ntronun toplam
arlnn %99,3 kadar. Yani, ekirdei olutu-
ran paracklarn ktlesinin %0,7si s olarak sal-
nyor. Helyum, yldzlarn scak merkezinde muaz-
zam scaklk ve basncn tetikledii termonkleer
tepkimelerle birleen hidrojen ekirdeklerince
oluturuluyor. Yani hidrojen atomlar birletiklerin-
de ktlelerinin 0,007sini enerjiye dntryor-
lar. Bu say, bir atom ekirdei iindeki para-
cklar birbirine yaptran kuvvetin (iddetli ekir-
dek kuvveti) gcnn bir trevi.
Peki bu niye bu kadar nemli? Bu say birazck
daha kk, rnein 0,006 olsayd, bir ntron,
protona (hidrojen ekirdei) balanamaz ve evren
yalnzca hidrojenden oluurdu. Anlam: Ne kimya
dediimiz sre, ne de yaamn varl. Tersine,
0,008 olsayd, bu kez Byk Patlamada muazzam
llerde retilen hidrojenden tek bir atom bile
geriye kalmazd. Yine sonu: Ne Gne Sistemi, ne
de yaam...
teki saylarsa unlar: 10
36
. Bu say da atom-
lar bir arada tutan kuvvetlerin gcnn, aralarn-
daki ktleekim kuvvetine blnmesiyle elde edili-
yor. Anlam, ktleekimin, atomlar arasndaki e-
kime kyasla ok daha zayf olduu. Say bundan
biraz daha kk olsayd, ancak ok ksa mrl,
kk bir evren ortaya kard.
Omega : Evrende gkadalar, gaz, karanlk
madde dahil tm maddenin younluunu gsteren
bir parametre. Genileyen bir evrende ktleekimi-
nin greli etkisini gsteriyor. Ktleekimi biraz da-
ha gl olsa evren kendi stne ker; biraz da-
ha zayf olsa hibir yldz ve gkada oluamazd.
Lambda : 1998de kefedilen, evrenin geni-
lemesini yneten kozmik bir itici g. Neyse ki de-
eri olduka kk ve bir milyar kylndan daha
kk yaplar zerinde gzlenebilen bir etkisi yok.
Ama biraz daha gl olsayd, yldzlar, gkadalar
ve yaam ortaya kamazd.
Q: Genileyen evrende gezegenler ya da gka-
dalar gibi yaplarn olumasn tetikleyen dzensiz-
liklerin genlii. Oran 1/100.000. Oran biraz da-
ha kk olsayd evren, iinde yaam olmayan bir
gaz bulutundan baka bir ey olmazd. Buna kar-
lk biraz daha byk olsayd, evrendeki madde-
nin byk ksm dev karadeliklere yem olurdu.
D: Evrenimizdeki uzay boyutlarnn says. Bil-
diimiz gibi bunlarn says 3. Eer 2 ya da 4 ol-
sayd, Reese gre yaam varolamazd.
Aslnda Reesin sylemek istedii ak. Yalnz-
ca tek bir evren olduunu varsaymak, canl bir tr
olarak kendimize fazla nem vermek olurdu. Dola-
ysyla uzay-zamanda pek ok evren bulunabilir.
Ancak, bu saysz olas evren iinde varln srd-
rebilen kardelerimiz, ancak yaama olanak vere-
cek kadar "ince ayar" geirmi olanlar. Reesin d-
nda "insancl ilke" (anthropic principle) denen bu
modelin, aralarnda Max Tegmark gibi gen "yl-
dzlarn" da bulunduu savunucular olsa da, koz-
mologlarn ou bu gre "teolojik motifler ier-
dii" gerekesiyle kar kyor.
Saylarn Dili
.
evren son-pro 27/4/05 17:30 Page 12
bir modelde, fazladan boyutla-
rn aplarnn Planck lei
(10
-33
m) deil de ok byk, r-
nein 1 mm kadar olmas halin-
de, hibir ek parack ya da
kuvvete gereksinim kalmadan
evrenle ilgili tm gzlemlerin
geerli olacan ne srdler.
Bu durumda yalnzca be bo-
yutlu ( 4 uzay + 1 zaman) bir
ktle uzay iinde bile zar ev-
renlerin bulunmas mmkn.
Byle bir ktle uzayda, ktlee-
kimi tad dnlen para-
ck olan graviton, be boyutu
hissedecektir. Ancak bu be bo-
yutlu gravitonun, zar zerinde
younlam ve yalnzca drt
boyutu hissediyormu gibi davranan
bir bal biimi de olacaktr. Ktlee-
kiminin milimetrik, hatta snrsz bo-
yutta olabilecei, ancak, drt boyutlu
zar evren zerinde younlaaca
benzer bir model de Harvard niversi-
tesinden Lisa Randall tarafndan ne-
riliyor. Byle bir geometride, metre-
nin uzunluu bulunduu yere gre
deiecektir. Evrenin dz olmasna
karn uzay-zaman bklm grne-
cektir. nk ktleekimsel balan-
mann iddetinin her tarafta ayn ol-
masna karlk, fiziki ktle lekleri
zar evrenden uzaklatka katl biim-
de azalacak; bylece zarn uzaklarn-
da ktleekimi zayf gibi alglanacak-
tr.
Ktleekiminin farkl davran
yetenei ve zar zerinde youn-
lamasnn ilgin baka kozmolo-
jik sonular da var. rnein, bir
zar modelinde gravitonun drt
boyutlu bir biim almas nedeniy-
le zarn yzeyi ve yaknlar drt
boyutlu grnyor. Ancak ktle
uzayn byk ksm bu moddaki
gravitonla etkilemediinden, bu-
ralarda bulunan canllar be bo-
yutlu bir evren alglayacaktr. Bu
dnceye gre uzay-zaman ieri-
sinde bizler, pek ok bakalarnn
olduu gibi bir "ktleekim ada-
s"yz. Biz , kozmolojik lekteki
gzlemlerle bile uzayn ok k-
k bir ksmn grebiliyoruz, ve
grdmz yerin drt boyutlu olma-
s da, bulunduumuz yerin yol at
bir rastlant. Uzayn geri kalan ksm
be, hatta on boyutlu olabilir, ama bu-
nu hibir zaman bilmeyebiliriz.
Kim Hakl?
Uzak gkadalardaki spernova pat-
lamalar zerinde yaplan duyarl ince-
lemeler, kozmologlara gre evrenin
giderek ivmelenen bir biimde genile-
diini kukuya yer brakmayacak bi-
imde ortaya koyuyor. Peki genileme
hangi hzda gerekleiyor? Sonular
pek net deil, ve biraz da elikili.
Uzak spernovalar giderek artan bir
ivmelenmeyi gsterirken, evrenden ya-
ylan ilk n fosili olan kozmik mik-
rodalga fon nm zerinde yaplan
duyarl gzlemler de, evrenin dz bir
geometride olduunu gsteriyor. Bu
da ime kuramclarnca kendi tezleri-
nin doruluuna bir kant olarak su-
nuluyor. nk evrenin yapsndaki
byk apl dzensizlikler ancak, ba-
langta ortaya kan kuantum dalga-
lanmalarnn, ktleekim dengesizlik-
lerinin yolat imeyle bugk bo-
yutlarna tanmasyla oluabilir.
Ama grdmz gibi, zar evren
kuramclar, bu dzensiz yapya farkl
aklamalar da getirebiliyorlar.
imdilik ortalk toz duman. Eldeki
veriler her iki tarafa da hak verdirecek
kadar belirsiz. Ancak daha gl uy-
dular, sondalar, teleskoplar uzayda ye-
ni gzlem yerlerini aldlar ve yeni ia-
retlere bakyorlar. Bunlardan biri mik-
rodalga fon nmn daha duyarl bi-
imde gzlemek zere yerini alm
13 Mays 2007 BLMveTEKNK
Kozmologlar, evrenimizin artan bir hzla geni-
lediini nereden biliyorlar? Yant: len yldzlarn
verdii mesajlardan. Spernova patlamalar, nor-
malde Gneten ok daha byk ktleli yldzlarn
ksa mrlerini noktalayan bir
son. Ancak spernovalarn Ia
tr denen bir eidi var ki,
Gne ktlesindeki yldzlarn
dolayl bir rn. Ktlesi G-
neinki kadar olan yldzlar,
yaktlarn tkettikten sonra
bir patlama yerine, d kat-
manlarn sakin bir biimde
uzaya savururlar; skan mer-
kezleri, yaklak Dnya boyut-
larnda bir "beyaz cce" halin-
de aa kar ve yava yava
sour. Ancak, ikili yldz sistemlerinde bazen bir
beyaz cce, henz gen olan einden ktle alma-
ya balar. Beyaz ccenin kazanabilecei ktlenin,
Chandrasekhar limiti denen bir st snr vardr.
Ccenin ktlesi 1,4 Gne ktlesini atnda, zin-
cirleme bir nkleer tepkime sonucu yldz patlaya-
rak tmyle yok olur. Bu tr spernovalarn zel-
lii, yaydklar nmn hep ayn iddette olmas.
Dolaysyla gkbilimciler, bunlarn grnr parlak-
lklarna bakarak uzaklklarn hesaplyorlar. Par-
laklk ne kadar azalrsa, spernova ve iinde bulun-
duu gkada o kadar uzakta demektir. yi de, hz-
lanmay nasl belirleyeceiz? 1988 ylnda 10,7
milyar kyl uzaklkta belirlenen bir Ia sperno-
va, bu sorunu zd. Dnyaya belirli bir uzaklkta
olan Ia spernovalarn grnr parlaklklar, olma-
s gerekenden biraz daha dk kyor, ve bu ev-
renin genilediine iaret ediyordu. Ancak evrenin
hzlanan genilemesini kabul etmeyenler, gzlenen
solukluun aradaki toz bulutla-
rndan kaynaklanabileceini ne
srdler. Hakl gibi grnen bu
eletiri nasl rtld? Dikkat-
lerden kaan kk bir noktayla.
Giderek hzlanan bir tempoyla
genileyen bir evrende bile, ge-
mite ilk genilemenin ktlee-
kim etkisiyle yavalad bir d-
nem olacaktr. Bizim evrenimiz-
de itici "karanlk enerji"nin mad-
de younluuna stn gelmesi,
son 1-1,5 milyar yln olay. Bu
nedenle kozmologlar, belirli bir uzakln tesinde-
ki spernovalarn nn toz perdelenmesiyle mi,
yoksa ivmelenen genilemeyle mi soluklatn
ayrdedebiliyorlar. Eer spernovalar soluklatran
aradaki tozsa, daha uzakta olanlarn daha ok
toz bulutundan geecei iin, daha soluk grn-
meli.
Ama eer genilemesi hzlanan bir evrende
yayorsak, yaklak 10 milyar k ylndan daha
uzak (dolaysyla klar hl ktleekiminin geni-
lemeyi frenledii dnemde yola km) sper-
novalarn, beklenenden daha parlak grnmeleri
beklenir. 1997ff spernovasnn da bu beklen-
tileri dorulayarak evrenin hzlanan genilemesine
kant oluturdu.
Hzlanan Genileme
.
1997 ff spernovas
evren son-pro 27/4/05 17:30 Page 13
olan MAP (Mikrodalga Anizotropi
Sondas). MAP ve 2007 ylnda uzaya
frlatlacak Planck uydusunun hedef-
lerinden biri de, Einsteinn kuramna
gre evrende bulunmas gereken kt-
leekim dalgalarn yakalayabilmek.
Ktleekim dalgalar, karadelikler ya
da ntron yldzlar gibi byk ktleli
cisimlerin arpmasndan da kaynak-
lanyor; ama MAP ve Planckn araya-
caklar, Byk Patlamadan kaynakla-
nan ktleekim dalgalar.
Bunlar evrenin ilk anlar
hakknda daha salkl bilgi-
ler verip rakip kuramlarn
snanmasna olanak salaya-
cak. Ancak, Byk Patla-
mann yol at ktleekim
dalgalarnn boylar da evre-
nin boyutlar kadar olduun-
dan ve bunlar saptamak iin de
evren boyutunda aralar gerekti-
inden, uydular bunlar, mikrodalga
fonu zerinde yol at dolayl etki-
leriyle incelemeye alacaklar.
Evrenimizin, bir sonraki sil-bata-
na daha en azndan trilyonlarca yl
zaman var. Bizimse fazla zamanmz
yok. Gneimiz geri daha birka
milyar yl yacak, ama insanln o
kadar yl ayakta kalaca pheli.
Neyse ki, evrenin hzlanna paralel
olarak bilgi birikimimiz de hzlan-
yor. Geri yeni bilgilerle kafamz bi-
raz daha karyor; ama artk can al-
c sorular yantlamaya yaknz gibi.
Binlerce yl merak ettik, dndk.
Evrenimizi kaplumbaa srtlarndan,
ok farkl yerlere tadk. erii hak-
knda ok ey rendik. Ancak temel
sorunlar hl yantlanmad. Ne za-
man, nasl ortaya kt, neden yapl,
ne olacak? Yantlarn en az bazlar-
na yakn olmak heyecan verici. Belki
yant, bunlarn hibirini reneme-
yeceimiz, bir balang ya da son
olmad, evrenin de bakana ve bak-
t yere gre deiebilecei eklin-
de olacak. Ola ki, yeni gzlemler, ye-
ni kuramlar gerekecek. Olsun. Geze-
genimiz de bir Byk Patlama, bir
sil-batan yaamazsa, belki hereyi
deil, ama pek ok eyi renmemi-
ze ok fazla kalmad.
Rait Grdilek
Kaynaklar
Randal, L., Extra Dimensions and Warped Geometries Science, 24
Mays 2002
Steinhardt, P. J., Turok, N., A Cyclic Model of the Universe Scien-
ce, 24 Mays 2002
Seife, C., Eternal-Universe Idea Comes Full Circle, Science, 26 Ni-
san 2002
Nadis, S., Cosmic Inflation Comes of age, Astronomy, Nisan
2002
Livio, M., Moving Righ Along, Astronomy, Temmuz 2002
Lemley, B., Why is There Life?, Discover, Kasm 2000
14 Mays 2007 BLMveTEKNK
Evrenin geometrisi, mad-
denin toplam younluuna
bal olarak biimden biri-
ni alabilir. Eer younluk kri-
tik ktle denen bir lye
karlk gelirse, evren geni-
ler ve dz bir geometrik bi-
im alr. Younluk kritik de-
erin zerindeyse, evren ken-
di zerine kecek olan kapa-
l (kresel) bir biim alr. Yo-
unluun kritik deerin altn-
da olmas halindeyse ak olarak tanmlanan evre-
nin biimi, bir eerin yzeyini andrr. Evrenin yo-
unluunu belirlemek zere eitli dalga boylarn-
da yaplan gzlemler, dz bir geometriye iaret
ediyor. Ayrca ime srecinin, evrenin homojen,
kk bir blgesini,erilik dzelinceye kadar b-
ytmesi nedeniyle de dz bir geometrinin ortaya
kmas gerekiyor. Bu, kk
bir krenin yzeyinin, olaa-
nst bykle eritiinde
eriliin gzle grlemeyecek
kadar klmesi anlamn ta-
yor. Gkbilimcilere gre
mikrodalga fon nmnda
gzlenen yaplarn byklk
spektrumu da dz bir evren
dncesini destekler grn-
yor. Ancak matematikte gide-
rek gelien bir dal olan topo-
lojinin zmleri, dz bir evrenin kat gibi dz
olmayabileceini, eitli farkl biimlerde, r-
nein bir simit (torus) biiminde de kvrlm
olabileceini gsteriyor. Evrenin geometrisi
henz kesin olarak belirlenebilmi deil. lerideki
daha duyarl gzlemlerin bu bilinmeyene k tut-
mas bekleniyor.
Evren neden dz?
.
Olas evren geometrileri (solda). vmelenmi
genileme, her noktas eyer biimli karmak bir
matematik manifoldunu gerektiriyor. Hiperbolik
uzay, kar kenarlar birbiriyle ilintili bir sekizgen
tarafndan oluturulur. Topolojik olarak ak uzay,
ift delikli bir ree benzer. Sonlu evren modelleri,
kre yerine boyutlu bir torus biimi alabilir.
Krmz gkadadaki insanlar iin uzay sonsuz
grnr. nk, gr hatlar hibir zaman
kesilmez.
Mikrodalga fon nm iinde
younluk farklar.
Evrende imeden kaynaklanan
ktleekim dalgalar
evren son-pro 27/4/05 17:30 Page 14