Khi Doanh nghip Nh nc thua l

Trn Vinh D

Khc vi quan im ph bin rng l doanh nghip nh nc (SOE) th lun khng hiu
qu, c nhiu in hnh khp ni trn th gii v cc SOE thnh t. L do g mt s
trng hp cc SOE ny hot ng hiu qu, thm ch hn c cc doanh nghip t, trong
khi mt s SOE khc th li chm m trong thua l trin min?
Hng hng khng Singapore Airlines thng c bu chn l hng hng khng tt nht
nh th gii. Hng ny do Temasek Holdings s hu 57%. Temasek Holdings l mt tp
on do B ti chnh Singapore s hu 100%, tng t nh Tng cng ty u t v Knh
doanh Vn Nh nc (SCIC) ca Vit Nam. Cng ty Bombay Transport Authority ca n
cng c coi l mt trong nhng cng ty kinh doanh hiu qu kiu mu, v n cng l mt
SOE. Cc cng ty tm c th gii nh cng ty sn xut my bay EMBRAER ca Brazil,
cng ty sn xut t Renault ca Php, cng ty sn xut thp POSCO ca Hn Quc, u
bt u l cc doanh nghip quc doanh rt thnh cng, v cho ti nay th nh nc vn c
nh hng cc ln i vi mt s nh EMBRAER v Renault. Ngay Vit Nam, Tp on
Vin thng Qun i (Viettel) thng c nhn nhn l in hnh thnh cng trong s cc
SOE ca t nc.
Nhiu nc trn th gii thnh cng vi cc doanh nghip nh nc trong na sau ca
th k 20 nh o, Php, Na Uy, v Ty c. Cc nc ny c khu vc SOE phnh kh to
v thnh cng. Php, cc doanh nghip nh nc thng dn u trong n lc hin i
ha khu vc cng nghip.
gn Vit Nam hn, Singapore cng c khu vc doanh nghip nh nc kh ln. Theo s
liu ca C quan Thng k ca Singapore nm 2001, cc doanh nghip c lin quan ti nh
nc (Government Linked Companies GLC - vi s hu ca nh nc trn 20%) ng
gp 12.9%. Cc GLC ca Singapore khng ch hot ng trong cc lnh vc thng thng
ca SOE nh vin thng, nng lng (in v xng du), giao thng (ng st, xe but),
v cng, m cn hot ng c trong cc lnh vc t gp ca SOE nh sn xut chp bn
dn, ng tu, c kh, vn ti bin, v ngn hng.
Ti sao li cn cc SOE?
Tm loi ra ngoi cu chuyn SOE th hiu qu hn hay km hiu qu hn cc doanh
nghip t nhn, nn kinh t th trng lun lun gn lin vi khi nim t hu, v v th,
cc players chnh ca n phi l cc doanh nghip t nhn. Vy ti sao cc nn kinh t th
trng, ngay c cc nn kinh t th trng pht trin, vn cn c SOE? Vn ny thng
c gii thch bng mt hoc mt s cc yu t sau:
c quyn t nhin: C mt s ngnh cng nghip m c im ca n l tnh trng ti u
l c quyn. Th d, h thng phn phi in v nc sch ti cc h gia nh. Tnh trng
ti u ca n l mi gia nh ch cn mt h thng dy dn a in ti gia nh h v cng
ch cn mt h thng ng ng nc m thi. Vn ca c quyn l ch gi c m
nh c quyn tnh s lun cao hn mc cnh tranh, v sn lng cung cp ra s t hn. V
th, nhiu khi nh nc mun c cc SOE cht trong cc ngnh ny m bo rng
khng xy ra chuyn doanh nghip t nhn tr nn c quyn v da vo bp c ngi
tiu dng.
Tht bi ca th trng vn: C mt s ngnh cng nghip tin phong i hi nhiu vn v
mc ri ro cao khin cho vic huy ng vn t nhn qua th trng vn l khng kh thi.
Th d nh vic pht trin ngnh sn xut my bay Brazil (EMBRAER) hay thp Hn
Quc (POSCO).
Ngoi ng: Cc nh u t t nhn khng mun u t vo cc ngnh m li ch ca n
lan ta sang nhiu ngnh khc trong khi h khng thu c ph t s lan ta ny. Trng
hp ca POSCO l in hnh th v. Chnh ph Hn Quc y POSCO ln v tr s 1, v
POSCO khng li dng v tr c quyn ny bn rt li nhun m thay vo n chia
s li ch ny vi cc ngnh khc, v v th lm li cho c nn kinh t.
Cng bng x hi: Khu vc t nhn nhiu khi khng chu vn ti cc khu vc ngho i,
vng su, vng xa v li nhun thp. V th, phi c cc SOE lm vic ny m bo
quyn tip cn ti cc dch v v tin ch ti thiu ca cng chng.
Trn l thuyt th cc vn trn u c th gii quyt c m khng cn phi c cc
SOE. Th d vn cng bng x hi c th gii quyt bi cc doanh nghip t nhn nu
nh nc tr cp cho cc doanh nghip ny. Tuy nhin, trn thc t, cc gii php ny u
phi thc thi qua h thng chnh sch, cc cam kt, v hp ng gia nh nc v cc
doanh nghip t. Vic thit k h thng chnh sch ny hon ton khng n gin v i hi
chi ph giao dch rt ln.
Cc vn chnh ca SOE
Vn ln nht ca cc SOE hay c ni ti l vn ngi ch - ngi th (principal
agent problem). Theo nh ngha, cc SOE l chng c lnh o bi nhng c nhn
khng s hu cc doanh nghip ny. Vi bn cht t li, cc ngi th ny s khng lnh
o doanh nghip m h lm thu hiu qu ging nh khi h l ngi ch.
Nhng ngi th ny s c ng c li bing, trc li c nhn, thm ch trm cp,
hoc tham gia vo cc danh mc u t phiu lu nhm hng li. Th d, nu l ngi
ch thc s, kh nng rt cao l anh ta s khng u t vo cc lnh vc m anh ta hon
ton khng am hiu g (mc d vn c mt s cc ng ch nh vy, v cui cng thua l
khng cn l ng ch na). Nhng v anh ta ch l mt ngi th i lm thu, anh ta c th
vn liu u t v anh ta c li t cc khon u t ny. Th d u t cho bn b, cho i
tc, v anh ta s c hng mt phn li qu xng ng. y c th l mt trong nhng
l do hng u khi rt nhiu doanh nghip trong h thng SOE ca Vit Nam u t trn lan
vo cc lnh vc khng thuc phm vi kinh doanh ct li ca h trong thi gian va qua.
Mt vn ct yu khc thng c nhc n l vn n theo (free-riding). Ngi ch
trong trng hp ca cc SOE l cc cng dn, v i din bi b my nh nc. Trn
nguyn tc, nhng ngi ch ny c th thng xuyn kim tra, gim st cc ngi th
ca h. Tuy nhin, vic gim st ny li thng l tn km, mt thi gian. V quan trng
hn, li ch t vic gim st ny c chia u cho mi ngi. Tc l nhng ngi khng
gim st c th n theo (free-ride) cng sc ca nhng ngi i gim st. Kt cc l khng
ai mun mnh phi l ngi i gim st c.
Vn n theo ny cng p dng cho chnh b my gim st ca nh nc. Cc c quan
ny c trch nhim phi gim st, tuy nhin h cng khng c li g t s gim st .
Thm ch, cc c nhn trong b my gim st c th c li t ch l l vic gim st ca
mnh. Cc lnh o ca cc doanh nghip nh nc c th hi l nhng ngi c chc
nng gim st v hiu ha cc c nhn ny v t c th t tung t tc lm by.
Vn quan trng th 3 thng c nhc n di ci tn l hn ch mm v ngn
sch (soft-budget constraint) theo cch ni ca Janos Kornai. Cc SOE, v l doanh
nghip ca nh nc, v v vy l mt phn ca nh nc, nn h c th xin c nh
nc ra tay cu mi khi h b thua l v ng trc kh nng ph sn. iu ny c bit
ng vi cc SOE hot ng trong cc ngnh c coi l xng sng ca nn kinh t v c
nh hng ln v mt dn sinh nh in hoc nng lng. V d in hnh c nhc ti
trn th gii l h thng cc doanh nghip m yu ca n - vn khng bao gi b ph
sn do s h tr ca chnh ph.
Ba vn trn thng c dng gii thch cho s yu km ca cc SOE. Tuy nhin,
iu cn nhn thy l c ba vn ny u tn ti ngay c trong mt s cc doanh nghip
t nhn. Th d vi cc doanh nghip t nhn ln, nim yt, v c cu trc s hu phn
tn, cu chuyn vn ngi ch - ngi th v vn n theo lun l cc vn ln.
Trong khi , vi cc doanh nghip t nhn ln v quan trng, khi nim qu to v
(too big to fail) cng tr nn ni ting, nht l trong cuc khng hong kinh t th gii
va qua. Nhiu doanh nghip t nhn ny c chnh ph ng ra cu gip v lo ngi
rng s xp ca h s khin nn kinh t cn lm vo ch lm than hn. Ni cch khc,
cc doanh nghip ny cng c hng ci gi l hn ch mm v ngn sch y chang
nh cc doanh nghip nh nc.
Nu khng t nhn ha th lm g?
Cu chuyn t nhn ha thng c coi l li gii cui cng cho tnh trng km hiu qu
ca doanh nghip nh nc. Tuy nhin iu ny khng phi bao gi cng kh thi v mt
chnh tr. Thm na, nh phn trn lp lun, khng phi doanh nghip SOE no cng t,
k c Vit Nam, v cc vn ct li ca SOE cng vn thp thong tn ti ngay c khi
n c t nhn ha.
Vy th, gi s rng t nhn ha khng phi l mt la chn, th c th lm g nng cao
hiu qu ca cc SOE ny? C 3 hng gii quyt:
Ci cch v t chc: Trong mt nghin cu xut bn nm 2007 ca Ban kinh t v x hi
ca Lin Hip Quc, tc gi Ha-Joon Chang cho rng phi xem li mc tiu hot ng ca
cc SOE ny. Thng thng, cc SOE phi gnh trn vai qu nhiu mc tiu, t chuyn
thc hin cc mc tiu x hi, m bo cng n vic lm cho ngi lao ng, cng nghip
ha, n chuyn cung cp cc dch v cn bn. Cc mc tiu ny khng c g l sai, nhng
nhi chng mc tiu vo mt doanh nghip s lm kh cho lnh o ca doanh nghip v
trong nhiu trng hp h khng th bit c mc tiu no quan trng hn.
Vn quyn li v trch nhim ca nhng ngi lm vic trong cc SOE cng c bit
quan trng. Cn c mt h thng chnh sch gn cht quyn li ca cc lnh o SOE vi
hiu qu hot ng ca cc doanh nghip ny. Bn cnh cng cn c c ch s pht ht
sc kht khe vi cc lnh o bt ti hoc lm dng v tr trc li. Vic s pht n
thun bng iu chuyn cng tc t ch ny sang ch khc r rng khng em li tc dng
rn e g. Vic tr lng theo kiu cn b nh nc v cng khng c c ch thng theo
li nhun cng khng em li bt c ng c mnh m no cho lnh o SOE bin
doanh nghip thnh ni lm n c li.
Nng cao cnh tranh: c nhiu bi hc v vic cc SOE cnh tranh khc lit vi khu
vc t nhn v/hoc cc doanh nghip nh nc khc. Php, Renault l doanh nghip
nh nc cho ti nm 1996 v trc n phi cnh tranh vi mt doanh nghip t nhn
hng u trong nc l Peugeot v nhiu doanh nghip nc ngoi. Cc doanh nghip nh
EMBRAER hoc POSCO phi cnh tranh vi cc doanh nghip cng ngnh trn quy m
ton cu. Nm 1991, Hn Quc thnh lp mt SOE mi l DACOM cnh tranh vi mt
SOE ln khc cng ngnh l Korea Telecom. Vit Nam, Viettel c thnh lp hn 10
nm trc cnh tranh li vi VNPT.
Mi trng cng cnh tranh th cc doanh nghip ny cng phi vn ng hiu qu hn.
V trng hp cc SOE cnh tranh trc tip vi nhau cn th v hn na v kh nng k
thua cuc tm n nh nc ku cu b hn ch i rt nhiu.
Vn nm ch l c nhiu doanh nghip SOE hot ng trong cc lnh vc c quyn t
nhin, v th khng th c cnh tranh thc s. Theo Chang, nh nc c th to ra cc mi
trng ta nh cnh tranh tht kch thch SOE hat ng hiu qu hn. Th d, mt
doanh nghip in ton quc nh EVN c th b tch ra lm nhiu cng ty c lp hot ng
tng a bn khc nhau. Nh nc c th da vo kt qu hot ng ca cc n v ny
thng doanh nghip c kt qu kinh doanh tt hn v pht cc cng ty lm n km ci.
Ci cch v gim st: Cht lng thng tin, nng lc, quyn lc ca c quan gim st,
cng nh trch nhim lin i ca c quan gim st phi rt minh bch v r rng. Chang
cho rng trong nhiu quc gia, c quan gim st thm ch cn khng c tip cn vi cc
thng tin ti thiu nh bo co ti chnh, v cng khng chu trch nhim g khi doanh
nghip m mnh gim st lm n thua l trin min. Nh th, th khng cch g cc SOE ny
lm n kh ln c.
Theo Chang, ch nn c mt c quan duy nht c nng lc tt thc hin vic gim st cc
SOE thay v c nhiu c quan gim st v c chc nng trng tro nhau. L do l trong
nhng trng hp nh vy cc c quan ny thng tha cho nhau v khng c n v
no l ngi chu trch nhim cui cng. Trong trng hp ca Singapore, Temasek
Holdings l n v m nhim vai tr nh vy.
Vic ci cch v gim st lin quan n cc vn rng ln hn i vi cng chc nh
nc. N bao gm t cu chuyn nng lc chuyn mn tin hnh gim st c hiu qu,
n cu chuyn thu nhp v ng c thc hin vic gim st mt cch minh bch. S
khng c bc tin thn k no trong ngn hn theo hng ny, tuy nhin, n l mt con
ng m cui cng, nu i c n ch, s lm cho cu chuyn hiu qu ca cc doanh
nghip nh nc c ci thin rt nhiu.