UGROENOST I FAKTORI

UGROAVANJA
BIODIVERZITETA
- Globalni, regionalni i lokalni nivo -
ta je biodiverzitet ?
Biodiverzitet ili bioloki diverzitet oznaava ukupnu
raznovrsnost ivog sveta planete Zemlje
Bioloki diverzitet obuhvata sve razliitosti i promenljivosti
oblika, pojava i procesa ivih organizama i biosfere u celini,
koji se ispoljavaju na svim nivoima organizacije biolokih i
ekolokih sistema (od atoma i molekula do ekosistema i
biosfere u celini)
Stoga se pod pojmom biodiverziteta podrazumeva:
- genetika varijabilnost (variranje gena) individua u
okviru bilo koje vrste (genetiki diverzitet)
- raznolikost i specifinost svih pojedinanih organskih
vrsta (specijski diverzitet)
- raznovrsnost ekosistema (ekosistemski diverzitet)
kojima razliiti organizmi pripadaju

Genetiki diverzitet
Genetiki diverzitet podrazumeva ukupan broj i
raznovrsnost gena, odnosno genetikih informacija
realizovanih u pojedinanim vrstama svih tipova
organizama na Zemlji (mikroorganizama, gljiva,
ivotinja i biljaka)

Svaka organska vrsta poseduje specifinu
kombinaciju gena koja je jedinstvena i
neponovljiva, nastala tokom dugog procesa
evolucije

Ekspresija bilo kog genotipa je individualni fenotip,
odnosno neposredno prepoznatljiv morfoloko-
funkcionalni oblik pojedinanih organskih vrsta

Specijski diverzitet
Specijski diverzitet obuhvata ukupnu
raznovrsnost svih organskih vrsta na
Zemlji, od nastanka ivota na planeti.
- Do danas je na Zemlji opisano oko
1,7 miliona vrsta
- insekti predstavljaju skoro
polovinu opisanih vrsta
CARSTVO BROJ OPISANIH
VRSTA
POTENCIJALNI BROJ
VRSTA
Bakterije 4 000 1 000 000
Protisti (alge,
protozoe....)
80 000 600 000
ivotinje 1 320 000 10 600 000
Gljive 72 000 1 500 000
Biljke 270 000 300 000
UKUPNO 1 744 000 14 000 000
Biodiverzitet na Zemlji nije u potpunosti opisan
Pretpostavlja se da na svetu ivi izmeu 10 i 30
milona vrsta biljaka, ivotinja i mikroorganizama

- Neke grupe organizama, kao to su kimenjaci, posebno sisari i
ptice, zatim vaskularne biljke, su dobro poznate, pa se
pretpostavlja da su opisane skoro sve ili, bar, vei deo postojeih
vrsta na Zemlji (pre svega, sisara i ptica)

- Ostale grupe organizama, kao to su beskimenjaci iz razliitih
klasa (mekuci, crvi, insekti, itd.), nie gljive, alge, bakterije,
samo su delimino otkrivene i upoznate
Ekosistemski diverzitet
Ekosistemski diverzitet
oznaava ukupnu
raznovrsnost stanita i
biocenoza, kao i
ekolokih procesa u
biosferi.
ovek, kao i svako drugo ivo bie na Zemlji, ima dve
osnovne potrebe zbog kojih ulazi u sukob sa
drugim vrstama, a to su:

Potreba za resursima
Hrana, voda, gorivo, graevinski materijal, ....

Potreba za prostorom
Svetska populacija ljudi suvie brzo raste, to je
praeno stalnom potrebom za novim povrinama za
poljoprivredu, naselja, ....


Drugim reima, navedene ovekove potrebe,
prvenstveno potreba za resursima, pretstavljaju
osnovni uzrok za unitavanje prirodnih ekosistema
Unitavanje prirodnih ekosistema
Trenutno stanje ugroenosti vrsta u svetu
Svakim danom vrste iezavaju sve veom
brzinom

Smatra se da u svetu svakog sata nestaju tri vrste

Meutim, postoje i pesimistinije procene, po
kojima u zoni tropskih kinih uma svakog dana
iezne i do 100 razliitih vrsta

U svakom sluaju, najvei broj naunika se slae
sa procenama meunaronih organizacija da e do
kraja XXI veka, ukoliko se nita ne preduzme, sa
Zemlje nestati 2/3 svih vrsta biljaka i ivotinja

Trenutno stanje ugroenosti vrsta u svetu
Prema zvaninim procenama Meunarodne unije za zatitu
prirode (IUCN), oko 60.000 vrsta biljaka je ve ugroeno, ili
e nestati u narednih nekoliko decenija, ukoliko se istim
tempom nastavi sa ugroavanjem ivotne sredine

IUCN, odnosno Meunarodna unija za zatitu
prirode, je organizacija koja objedinjava preko
900 vladinih i nevladinih lanica iz 137 zemalja, u
cilju pruanja pomoi drutvima irom sveta u
zatiti prirode i obezbeivanju odrivog i
ravnomernog korienja prirodnih resursa

Ako se ima u vidu da na Zemlji ivi 270 000 vrsta biljaka,
proizilazi da se u opasnosti nalazi ak etvrtina svetske flore

Iezle vrste (EX Extinct)
Pored toga, samo za poslednjih
400 godina iezlo je vie od
600 vrsta ivotinja, i to:

- 86 vrsta sisara
- 104 vrste ptica
- 20 vrsta gmizavaca
- 5 vrsta vodozemaca
- 80 vrsta riba
- 72 vrste insekata
- 206 vrsta pueva, itd.

Ovome treba dodati izmeu 400
i 900 vrsta biljaka koje su
takoe iezle tokom
navedenog perioda
Vrste iezle u divljini (EW - Extinct in The Wild)
Iz prirodnih stanita
nestao je i odreeni broj
vrsta iji se malobrojni
primerci ili populacije
jo uvek odravaju
izvan prirode, tj. u
zoolokim vrtovima ili
vetakim pribeitima,
i to:

3 vrste sisara
4 vrste ptica
1 vrsta gmizavaca
11 vrsta riba
9 vrsta mekuaca
Mustela nigripes
Gazella saudiya
Krajnje ugroene vrste (CR- Critically Endangered)
Osim iezlih i iezlih iz
prirode, postoji i veliki broj
vrsta koje su u razliitom
stepenu ugroene. Utvreno
je da se na ivici opstanka
nalazi:

- 173 vrste sisara
- 170 vrste ptica
- 210 vrsta gmizavaca
- 160 vrsta vodozemaca
- 6500 vrsta vaskularnih
biljaka
Gorilla gorilla
Gymnogyps californianus
Osnovni faktori naruavanja biodiverziteta su
definisani akronimom HIPPO, koji je izveden od
poetnih slova sledeih rei (prema Brennan,
Withgott, 2005):

H = Habitat alteration (Izmene/Promene stanita)
I = Invasive species (Invazivne, alohtone vrste)
P = Pollution (Zagaivanje)
P = Population growth (Populacioni rast Homo sapiens-a)
O = Overexploitation (Preterana eksploatacija)
FAKTORI UGROAVANJA BIODIVERZITETA
Sve promene koje dovode do smanjenja bioloke raznovrsnosti, a koje su
do danas evidentirane u Svetu, izraene su, u veoj ili manjoj meri, i na
ovim naim prostorima
Negativno delovanje se sve vie pojaava i ubrzava, ak i u okviru
zatienih objekata prirode
itav Mediteran, Balkansko poluostrvo i Panonska nizija nalazili su se
pod vekovnim uticajem oveka koji je svojim delatnostima izmenio
prirodne ekosisteme u toj meri da su se danas na malom delu teritorije
(oko 10% ukupne povrine), zadrali koliko toliko ouvani klimaksni
ekosistemi.
Ostale povrine pod prirodnim ekosistemima predstavljaju razliite
progradaciono - degradacione serije klimatogenih ekosistema, dok se
najvei deo povrina nalazi pod vetakim (poluautonomnim i
neautonomnim) ekosistemima.
Antropogeni faktori i privredne
delatnosti koje ugroavaju
bioloki i predeoni diverzitet mogu
se u najkraim crtama
klasifikovati i predstaviti na
sledei nain
Totalne i selektivne see uma
Svake godine isee se 17 miliona
hektara tropske kine ume (= oko
2% preostalih tropskih uma)
ovek je do danas unitio vie od polovine ukupnog umskog fonda na
Zemlji; svakoga minuta strada 100 jutara (=57 ha) uma; ekosistemi
mediteranskih tvrdolisnih venozelenih uma vie ne postoje; listopadne
ume umerene zone uglavnom su unitene ili degradovane; ibljaci, ikare i
ume panjae dominiraju na izvornim umskim stanitima
Poljoprivreda - ekstenzivnog i ekspanzivnog tipa
= Unitavanje stepa
S obzirom da je
zemljite na kom su
se razvijale stepe
najplodnije na svetu
(ernozem), itnice
koje su zamenile
prirodne stepe danas
hrane najvei deo
oveanstva
Najvee
stepe bile su
u Aziji, zatim
prerije u
Severnoj
Americi i
pampasi u
Junoj
Americi
Ekstenzivna ispaa
Dovodi do negativne antropo-zoogene selekcije travnih
ekosistema koji se tom prilikom sutinski menjaju u pogledu
floristiko-faunistikog sastava. Negativnu selekciju flore
panjaka prati prekomerna nitrifikacija i nabijanje zemljita, to
su dodatni efekti koji ubrzavaju proces osiromaenja floristikog
i faunistikog sastava panjakih ekosistema
Krajnji rezultat ovih
procesa su u
potpunosti
osiromaeni panjaci
sa malom
produktivnou i
malom ekonomskom
vrednou
Paljenje primarne vegetacije dovodi, za due vreme, a neki
put trajno, do sutinskih promena prirodnih klimaksnih
ekosistema. U planinskim podrujima i dalje postoji praksa
da se paljenjem i krenjem ume i bunaste vegetacije
poveavaju panjaci.
Paljenjem stepske vegetacije, koje kod nas ima dugu
tradiciju, odravaju se povrine pod panjacima i spreava
obnova prirodne livado-stepe ili umo-stepe.
Paljenje primarne vegetacije
Unitavanje vlanih stanita
Vlana podruja su meu
najugroenijim u svetu zbog neadekvatne
melioracije zemljita, zagaivanja, kao i
prekomerne eksploatacije vrsta koje ih
naseljavaju

I suivanje movara i bara ukljuujui melioracije i irigacije u cilju
pretvaranja ovih stanita u poljoprivredne kulture, dugo je bio jedan od
najrasprostranjenijih oblika unitavanja prirodnih i visokoproduktivnih
ekosistema sa velikim biolokim diverzitetom
Isuivanje movara i bara
Vlana stanita obuhvataju bare,
movare, ritove, ua velikih reka,
vlane livade, tresave

Skoro su potpuno nestali nekadanji barski
ekosistemi du Velike i June Morave, desne
obale Save, donjeg toka Drine, nekada
uveno Negotinsko blato i mnoga druga
bogata vodena stanita.
Ugroavanje ekosistema planinskih tresava
Ekosistemi planinskih tresava su jedan od najznaajnijih refugijuma
borealnih relikata i izuzetno fragilni ekosistemi na podruju Srbije,
kao i Balkanskog poluostrva.
Vegetacija planinskih tresava ugroava se, pre svega, eksploatacijom
treseta, razvojem planinskog turizma, melioracijom i irigacijom, kao i
procesima nitrifikacije, odnosno eutrofizacije usled zagaivanja
organskim otpadom
Plutajue tresetno ostrvo
na Vlasinskom jezeru
Unitavanje ekosistema kontinentalnih slatina
Ekosistemi
kontinentalnih (pre
svega vojvoanskih,
odnosno panonskih)
slatina dovedeni su, u
dananjem trenutku,
do granice iezavanja
Prostorno ograniena
slatinska stanita
nalaze se pod sve
veim udarom
meliorativnih zahvata,
prekomerne ispae i
izgradnje ribnjaka ili
saobraajnica
Slano Kopovo u Vojvodini
Izgradnja vetakih akumulacija u kanjonima i klisurama
Dovodi do potpunog unitavanja populacija vrsta i ekosistema u zonama
potapanja. Poseban gubitak diverziteta izazvan potapanjem, je nestanak ili
krajnja fragmentacija reliktnih ekosistema kao to je sluaj sa sastojinama
panieve omorike u kanjonu Drine
Kanjonske doline u naoj zemlji su najznaajniji refugijumi tercijarne
umske flore i vegetacije. Njihovim unitavanjem nestaju najznaajniji centri
genetikog, specijskog i ekosistemskog diverziteta nae zemlje, Balkanskog
poluostrva i Evrope
Urbanizacija i izgradnja infrastrukture
Neposredno se unitavaju
prirodni ekosistemi u okolini
velikih gradova i oko
saobraajne infrastrukture.
Saobraajnice presecaju
prirodne ekosisteme
spreavajui komunikaciju
cenobionata, a vrlo esto se
nalaze na osnovnim koridorima
lokalnih migracija i unutar
areala aktivnosti populacija
pojedinanih vrsta izazivajui
njihovo masovno unitavanje.
Rudarstvo - povrinski kopovi i jalovita
Kada je re o povrinskim kopovima uglja kao i o podzemnim rudnicima glavni
problem predstavljaju deponije jalovine i pepelita. Ona se obino formiraju
na obradivom zemljitu i ugroavaju direktno ili indirektno izvorni diverzitet
itavog podruja.
Rudarstvo kamenolomi
Kamenolomi se po
pravilu nalaze u
klisurama koje su
centri biodiverziteta i
predstavljaju
ekskluzivna stanita
reliktnih i endeminih
vrsta, kao i reliktnih
polidominantnih
ekosistema.
Turizam ekspanzivnog tipa visokoplaninski regioni
Prosperitet ove ljudske delatnosti i privrede u direktnoj je vezi, ili bi trebalo
tako da bude, sa ouvanom prirodom, ekosistemima i predelima. Na alost,
u mnogim sluajevima ova ljudska delatnost, ne samo kod nas, pokazala je i
svoje loe strane.
NP Kopaonik !?
Turizam ekspanzivnog tipa primorje
Masovni i intenzivni razvoj turizma
u svim delovima sveta

Unitavanje fragilnih ekosistema
morskih obala

Prekomerna eksploatacija
Doseljavanje ljudi u Severnu Ameriku pre 12.000 godina dovelo
je do brzog izumiranja 56 vrsta krupnih sisara, ukljuujui
megaterijuma (praistorijski lenjivac), kamile, sabljastog tigra,
lava, slonova i dr.
Za ljude je karakteristina duga istorija prekomerne
eksploatacije prirodnih - biolokih resursa
Pod uslovom da se obavlja tajno, nekontrolisano, masovno i
neselektivno, lov i ribolov mogu predstavljati jedan od
znaajnijih negativnih antropogenih uticaja na ivi svet, pre
svega na vrste koje ne spadaju u kategoriju "lovne i
ribolovne divljai".
Megaterijum i sabljasti tigar - primeri
Prekomerna eksploatacija - primeri
Na osnovu skoranjih analiza, ustanovljeno je da je manje od
1.000 Maora koji su naselili Novi Zeland do istrebljenja izlovilo
11 vrsta moa, krupnih ptica neletaica
Sluaj ptice dodo
Pticu dodo (Raphus
cucullatus) istrebili su sa
ostrva Mauricijus
portugalski moreplovci
tokom XVII veka
Prekomerna eksploatacija - nedozvoljeni ribolov
Ilegalni ribolov, naroito onaj
pomou eksploziva, otrova i
nestandardnog ribolovnog
materijala ukljuujui mree
nedozvoljenih dimenzija,
najznaajniji je faktor koji
ugroava marinski biodiverzitet i
akvatini ivi svet u mnogim
slivovima, tako da se po efektima
pribliava zagaenju i izgradnji
brana i nasipa.
Trgovina divljim vrstama
U svetu se svake godine ulovi na hiljade
ivih divljih ivotinja

Najee se love krupni papagaji,
egzotine ptice, zmije, guteri,
kornjae, krupne make i majmuni

Ove ivotinje se najee prodaju kao
kuni ljubimci, tako da preostali deo
svog ivota provode u zatoenitvu

Mnogi zakoni i propisi reguliu koje se
vrste biljaka i ivotinja smeju
prodavati i na koje naine se mogu
transportovati
Nedozvoljena trgovina divljim biljnim vrstama
Kolekcionarstvo ivim ili mrtvim
biljnim i ivotinsjkim materijalom
predstavlja jednu od vrlo
negativnih delatnosti globalnih
razmera.
Veliki broj biljaka i ivotinja
skuplja se i izlovljava za ove svrhe,
a u njihov promet u svetu
ukljuena su velika materijalna
sredstva.
Prve na udaru nalaze se retke,
ugroene i ranjive vrste flore i
faune, iji se opstanak direktno
dovodi u pitanje
Gentiana lutea lincura
Nedozvoljena trgovina divljim ivotinjskim vrstama
Parnassius apollo
Posebnu opasnost predstavlja
kolekcionarstvo za privatne zbirke,
pri emu su u fokusu interesovanja
pre svega atraktivne vrste insekata,
kao i stenoendemini reliktni oblici, a
takoe i mnogi predstavnici
herpetofaune i batrahofaune
Ovo kolekcionarstvo se u odreenim
sluajevima granii sa filatelijom

Primeri za to iz nae zemlje su leptiri
Parnassius apollo, Zerinthia polyxena,
Papilio alexanor, kao i endemine
vrste truljaka.
Alohtone (strane) vrste biljaka i
ivotinja su namerno ili sluajno
introdukovane (unete) vrste iji
istorijski razvoj nije vezan za
teritoriju na koju su unesene (za
razliku od autohtonih, odnosno
domaih vrsta)
Unoenje stranih vrsta
Carassius carassius zlatni kara
(autohtona vrsta)
Carassius auratus babuka (alohtona vrsta
Unoenje stranih vrsta flore i
faune jedan je od vanih
negativnih procesa koji dovode
do smanjenja biodiverziteta.
Ove promene imaju i globalne
razmere, pa im se posveuje
posebna panja u svetu
Introdukcija alohtonih ivotinjskih vrsta kalifornijska pastrmka
Negativni uticaj introdukovanih vrsta kod nas je naroito ispoljen u vodenim
ekosistemima. Odreene vrste riba (kalifornijska pastrmka, tostolobik, beli
amur, srebrni kara) koje su unete zbog komercijalnog interesa i prvobitno
gajene u odreenim tipovima akvakulture (pastrmski ribnjaci, aranski
ribnjaci) "pobegle" su u reke i jezera i izazvale velike promene u sastavu
ihtiofaune naih vodenih ekosistema. Rezultat ovih promena je skoro iskljuiva
dominacija introdukovanih riba u nekim vodenim ekosistemima i potiskivanje
autohtonih vrsta.
Jo od vremena prvih seoba, ljudi su
sa sobom raznosili razliite vrste
biljaka i ivotinja

- Aboridini su uneli dinga u
Australiju

- Polineani su uneli pacove na
Havaje

- Tokom poslednjih 500
godina Evropljani su u
Severnu Ameriku uneli veliki
broj vrsta
Introdukcija alohtonih ivotinjskih vrsta
Introdukcija alohtonih biljnih vrsta
Problemi i posledice introdukcije
alohtonih vrsta nisu u ranijem
periodu bili predmet ozbiljnije panje
i istraivanja, meutim, kada su
korovske vrste postale ozbiljna
pretnja agroekosistemima,
ustanovljen je termin bioloko
zagaivanje
Ambrosia artemisiifolia
- nativna za Severnu Ameriku
Ailanthus altisima kiselo drvo, poreklom iz Kine
Invazije alohtonih biljnih vrsta Reynoutria japonica
Reynoutria japonica na obali
Topiderske reke
Zagaivanje vazduha
Najee ima indirektan ali ne i mali negativni znaaj po
biodiverzitet prirodnih ekosistema
Suenje uma
Zagaivanje vodotoka
Jedan je od najvanijih uzroka u smanjenju izvorne bioloke
raznovrsnosti vodenih ekosistema.
Zagaivanje i unitavanje zemljita
Na nivou zemljita se bukvalno sabiraju i reflektuju svi prethodno
opisani faktori ugroavanja ivotne sredine i biodiverziteta (poljoprivreda,
umarstvo, vodoprivreda, rudarstvo, turizam, urbanizacija, zagaivanje
vazduha i voda i dr.).
Zemljite je za oveka ivotno vaan ali i ogranieni resurs (proizvodnja
hrane). Na zemljitu sve poinje i u zemljitu se sve zavrava.
Bez zemljita nema kruenja materije i proticanja energije. Bez zemljita
nema ivota, kao to ni zemljita ne bi bilo, niti moe biti bez ivih bia
odnosno biodiverziteta.
Kada se posmatraju pojedinano, svi navedeni
oblici ugroavanja ivotne sredine imaju velike
posledice na promene ukupnih odnosa u
biosferi

Meutim, kada se njihova negativna dejstva
saberu, situacija postaje dramatina, a
posledice nesagledive

Zbog toga, zatita ivotne sredine i biosfere u
celini danas predstavlja jednu od najvanijih
aktivnosti savremenog oveka

UMESTO ZAKLJUAKA
Konzervaciona ekologija i biodiverzitet izmeu teorije i prakse !?