Akademska 2005/2006

PREDMET I FUNKCIJE METODOLOGIJE

1. POLAZNA ODREDBA METODOLOGIJE
Metodologija je grana logike1 koja prouava i razvija logike okvire naunog saznanja,
prouava metod2, razvija njegova logika naela, nastoji da sistematizira i ocijeni
istraivako iskustvo jedne nauke. Njena primarna funkcija je u logiko-epistemolokoj 3
kritici itave nauno-istraivake prakse. Ona ispituje i tehniku istraivanja4.
Metodologiji je neophodna i kritika analiza i uopavanje tehnikih iskustava. Logika
saznanja su temelj metodologije, ali u nju pored logikih ulaze i tehniki i heuristiki 5
elementi.
Metodologija = logiko-epistemoloki + operativno-tehniki + heuristiki momenat.
2. METODOLOGIJA I NAUNA TEORIJA
Ne smije se poistovjeivati teorija i metod, niti metodologija i nauna teorija. Nauni
metod su misaone radnje pomou kojih naunik stvara polaznu hipotetiku osnovu svog
istraivanja analizirajui postojee nauno znanje, otkrivajui u njemu neke praznine,
nerijeene probleme ili izvjesne nove mogunosti meusobnog povezivanja raznih
injenica i teorijskih stavova koji jo nisu sagledani u odreenom meusobnom odnosu,
dok je nauna teorija jedan od dijelova postojeeg naunog znanja.
U svakoj potpunije razvijenoj metodolokoj zamisli mogu se izdvojiti tri glavne grupe
problema:
1. logiki
2. tehniki
3. nauno strategijski
3. METODOLOGIJA I NAUNA STRATEGIJA
Nauna strategija se sastoji u odreivanju nekih kljunih, osnovnih ciljeva naune
djelatnosti, ije ostvarivanje zahtjeva dugotrajni period i oznaava osnovnu usmjerenost
naunih istraivanja. Ona razmatra i najsvrsishodnije puteve i sredstva za ostvarivanje tih
ciljeva, a takoer razmatra i najpodesnije organizacijske oblike, u kojima se oekuje da e
nauna djelatnost uspjeti da te ciljeve najvjerovatnije i u najveoj mjeri ostvari.
Nauna strategija se vee za heuristiki momenat u metodologiji, jer aktivno uee
metodologije u razradi strategijske zamisli moe pomoi da se iz irokog registra
istraivakih iskustava odreene nauke odaberu i razviju ona iskustva i oblici istraivanja
koji su najprikladniji za ostvarivanje strategijskih ciljeva.
1

Nauka o procesima i pravilima ispravnog miljenja.

Nain istraivanja koji se primijenjuje u nekoj nauci.
3
Teorija spoznaje koja se ograniava na ispitivanje naunog saznanja.
4
Sva konkretna sredstva koja se upotrebljavaju u nauci da bi se u odreenim logikim i teorijskim okvirima
dolo do novih saznanja.
5
Nauka o mogunostima naunog istraivanja: ta se moe nauno istraiti? ta se ne moe? ta je aksiom?
2

Advocatus D.

Akademska 2005/2006

EPISTEMOLOKE OSNOVE DRUTVENIH NAUKA

Drutvene nauke su po svojoj prirodi teorijske nauke6. Prilikom rjeavanja bilo kojeg
sloenijeg metodolokog zadatka moraju se, po pravilu, uzeti u obzir sve osnovne
karakteristike teorijske nauke.
Naelom naune objektivnosti najtjenje je povezan postupak provjeravanja naunog
saznanja.
Naelo preciznosti se najneposrednije ispoljava u nainu definiranja pojmova i
postupcima mjerenja i kvalifikacije izvornih podataka.
Naelo oposti i sistematinosti naunog saznanja najpotpunije se ostvaruje u obliku
naunih zakona i naunih teorija. Isto tako se tei da svako nauno objanjenje ima to
sistematiniji karakter da bude to manje ad hoc pretpostavka.
Metodoloka zamisao polazi od pretpostavke da su logiko-epistemoloka naela svih
teorijskih nauka jedinstvena, a da korjeni razlika, koje se nesumnjivo vrlo lahko uoavaju
meu pojedinim teorijskim naukama, nisu u logici, nego da su one posljedica razliitog
predmeta kojim se bave pojedine nauke, i kao vrlo razliitog stepena ope rezvijenosti
pojedinih nauka.
1. OBJEKTIVNOST NAUNOG SAZNANJA
Objektivnost ima u nauci dva aspekta:
- odnos prema stvarnosti7
- osnovne formalne osobine naunog saznanja8
Naelo objektivnosti naunog saznanja proizilazi iz saznajnog karaktera nauke i zasniva
se na najopijem gnoseolokom postulatu da stvarnost postoji nezavisno od istraivaa i
njegovih subjektivnih stavova.
Nezavisno od jednostranih i suvie uskih shvatanja objektivnosti naunog saznanja,
naelo neposredne ili posredne, aktualne ili bar perspektivne iskustvene provjerljivosti
svakog naunog podatka i stava ostaje kao jedan od ugaonih stubova epistemologije.
Radi to potpunijeg ostvarivanja tog naela izgraen je skup proceduralnih pravila koja
treba da, u to punijoj mjeri, obezbjede objektivnost naunog saznanja.
a) javnost i intersubjektivna provjerljivost svakog izvornog podatka
b) javnost svih sastavnih dijelova istraivakog postupka
c) neophodnost stalne kontrole svakog naunog podatka i svakog naunog stava9
6

Organizirano i metodino nastojanje da se racionalno-iskustvenim putem doe do objektivnog, pouzdanog

i preciznog, opeg i sistematskog saznanja o stvarnosti, odnosno o onom njenom dijelu koji prouava neka
nauka.
7
Nastojanje da se stvori to potpunija i svestranija iskustvena osnova za razvoj naune djelatnosti, i
spremnost da se bez ikakvih predubjeenja prihvati iskustvena oevidnost svakog novog podatka i saznanja
8
Istraivanja se izvode na takav nain da ih drugi istraivai mogu to lake ponoviti i to lake provjeriti
njihove rezultate

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
d) jasno izlaganje svog vrijednosnog stanovita10
Da bi bila provjerljiva, teorija mora raspolagati dovoljno odreenim pojmovima koji se
neposredno odnose na iskustvo o stvarnosti i koji dozvoljavaju formuliranje iskustveno
provjerljivih stavova. Gledite o odluujuem uticaju teorijskih shvatanja na
pojmovnu mreu naunih teorija i sistema omoguie da se:
a) uoi uloga stvaralake teorijske misli u nauci
b) da se provjeravanje sagleda u teorijsko-sistematskom okviru
c) da se na taj nain kritizira empirizam koji u preusko shvaenom nainu provjeravanja
naunih stavova vidi jedno od svojih osnovnih epistemolokih uporita.
Empirizam nedovoljno uzima u obzir sistematinost naunog saznanja i zbog toga se:
a) malo interesira za veze ovih pojnova sa nekim irim i opijim teorijskim
cjelinama
b) shvata povezivanje naune misli sa iskustvom na nain koji oteava stvaranje
irih teorijskih uopavanja o drutvenom ivotu.
Ovo je najizrazitije u shvatanju tzv. operacionalizma.
Operacionalno definiranje tei da bude to blie neposrednoj pojavnoj ravni stvarnosti
koja je, meutim, daleko vie izloena promjenama, a i uope vie podlona uticajima
osobenih uslova mjesta i vremena, nego dublji i trajniji strukturalni i dinamiki odnosi u
drutvu.
Zbog toga je osnovno da u teoriji budu operacionalno definirani oni pojmovi koji se
najneposrednije odnose na iskustvo i da definiranje bude to odreenije, ako je mogue i
pomou standardnih operacija koje treba upotrijebiti u prikupljanju iskustvenih podataka,
radi to lakeg provjeravanja.
Nauna misao treba biti vrsto povezana sa stvarnosu radi to vee objektivnosti, ali se
ona uslijed toga ne smije utopiti u empirizam koji bi sputavao njen teorijski zamah i
teinu za opim i sistematskim, a ne samo opisno-objektivnim saznanjem.
Teorija mora to preciznije odrediti uslove i nain pojavljivanja predviene pojave da bi
se moglo smatrati da je potvruju injeniki tana predvianja. Zadaci u provjeravanju
su:
a) Izrada operacionalnih definicija
b) Ocjena teorijske adekvatnosti i pouzdanosti operacionalnih definicija
c) Radna hipoteza11
d) Izbor osnovnog skupa (u kojem e se provjeravanje izvoditi)
e) Stvaranje uzorka u okviru osnovnog skupa
f) Ispitivanje kvaliteta prikupljenih podataka (da se vidi da li su nauno upotrebljivi)
g) Ispitivanje da li rezultati potvruju polaznu hipotezu
2. PRECIZNOST NAUNOG SAZNANJA
9

i spremnost da se oni popravljaju, izmijene ili potpuno odbace, ukoliko se u svjetlu novih naunih
saznanja pokau kao neadekvatni ili netani.
10
Svoj praktini odnos prema predmetu istraivanja
11
Prijevod teorijske hipoteze na operacionalni jezik. Teorijski pojmovi iz izvorne u radnoj hipotezi uzeti su
u svojim operacionalnim definicijama

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
Preciznost saznanja sastoji se u sposobnosti da se u iskustvenim pojavama utvrde manje i
tee primjetljive razlike koje su ipak saznajno znaajne. Ona se ogleda i u poveanoj
sposobnosti da se na osnovu podataka o njihovim istovrsnim elementima tanije opie
jedna ili vie osobina nekih irih iskustvenih skupova. Ona zavisi i od niza pojmovnih,
operativnih i analitiko-sintetikih preduslova, kao i od toga da li je pojmovni aparat
nauke koji se neposredno odnosi na iskustvo na dovoljno odreen nain povezan sa
ostalim dijelovima njene pojmovne mree, kao i od logikih, matematiko-sintetikih i
drugih postupaka to se primjenjuju u sreivanju i daljoj obradi izvornih podataka.
Preciznost saznanja se mjeri preciznou njegovih konanih oblika, tj. izvedenih
zakljuaka.
Svaka tenja za preciznou jedne faze istraivakog postupka, koja nije usklaena sa
onim to je postignuto u ostalima, u stvari je formalizam. Formalizam se najee sastoji
u jednostranom isticanju nekog metodolokog naela ili postupka, i kao nesposobnost da
se sve strane i sva naela nauno-istraivake djelatnosti i sagledavaju i razvijaju
kompleksno, na manje-vie jedinstven i meusobno usklaen nain.
Nauka ne tei samo za preciznim, ve i za teorijski i praktino znaajnim saznanjem. Sve
epistemoloke norme moraju voditi rauna o onome to je objektivno, u odreenim
uslovima i uz maksimalan napor, ostvarljivo.
3. EPISTEMOLOKA UTEMELJENOST I FUNKCIJA NAUNOG ZAKONA
Nauni zakon je iskustven, a ne normativan stav, jer izraava neku opu osobinu pojava
ili neki njihov odnos, koji nuno proizilaze iz njihove prirode i odreenih uslova. Do
naunog zakona se obino dolazi na taj nain to se najprije apstrakcijom odreeni odnos
izdvoji iz neuporedivo sloenije stvarnosti, pa zatim svestrano dalje analitiki prouava.
Svaki zakon je opi i apstraktni stav o nekom nunom odnosu; opi, jer se pretpostavlja
da vai za sve pojedinane sluajeve u kojima postoje uslovi sadrani u njegovoj
formulaciji, a apstraktan, jer se ti uslovi izdvajaju iz konkretnije stvarnosti. U formulaciji
zakona, pored osnovnih promijenljivih, pojavljuje se vei broj tzv. relevantnih uslova12.
Epistemoloki je opravdano priznati status naunog zakona nekom opem iskustvenom
stavu, samo ako se pomou raspoloivog teorijskog znanja mogu objasniti i otkriveni
izuzeci. Dok ono nije mogue, opi stav treba smatrati iskustvenim uopavanjem, a ne
zakonom.
Tendencijske pravilnosti su iskustvena uopavanja ili stavovi iji relevantni uslovi nisu
precizno nego samo djelimino utvreni.
Zakoni koji su matematiki po svom obliku ne mogu se formulisati ako nema preciznih
mjerila za sve iskustvene inioce koji se moraju uzeti u obzir u formulaciji zakona, i ne

12

Svaki onaj iskustveni inilac koji nije sadran u osnovnom odnosu izraenom u zakonu, ali koji moe u
znaajnoj mjeri uticati na taj odnos.

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
postoji teorijski adekvatan matematiki model13 koji omoguava sintezu brojnih podataka
o sloenom deterministikom spletu u kome neki zakon postaje.
Nedostatak sistematskih izvornih podataka o raznim drutvenim pojavama u odnosima je
najvea prepreka za kvantitativno izraavanje mnogih drutvenih zakona.
4. NAUNA TEORIJA
U strukturi teorije mogu se razlikovati tri osnovna elementa:
a) terminologija14
b) odreen broj postulata15 teorije
c) Vei ili manji broj teorema koje su izvedene iz postulata
Nauna teorija se zasniva na provjerenim iskustvenim uopavanjima i naunim
zakonima. Osnovni zadatak teorije jeste da objanjava zakone time to ih:
a) Komentira time se znatno poveava mogunost primjene apstraktnih zakona na
razliite konkretne uslove.
b) Meusobno povezuje pokazuje mjesto odnosa izraenog u zakonu u nekom
uem ili irem deterministikom sistemu. Tako se mogu otkriti i zakoni koji stoje
u meusobnom vremenskom redosljedu16. Otkrivanje vremenskog redosljeda
razliitih zakona je osnovica za razvojne teorije.
c) Tumai vrlo esto se smatra da se tumaenje sastoji u otkrivanju tzv.
mikrostrukture pojava na iji se makroaspekt zakon odnosi.
Teorija treba biti i stalan izvor podsticaja za postavljanje i uspjeno rjeavanje novih
pitanja. Ova osobina se obino naziva heuristikom plodonou teorije. Naunoj teoriji
se postavlja niz zahtjeva17:
a)
b)
c)
d)

da bude iskustveno provjerljiva

da bude precizna, prema mogunostima i normama odreene nauke
da povezuje, objanjava i tumai provjerena iskustvena uopavanja i zakone
da moe biti upotrebljena za predvianje onih pojava koje u svom postojeem
obliku moe objasniti
e) da bude heuristiki plodna
f) da bude, bar perspektivno, primjenljiva u nekom obliku ljudske prakse
Da li neka teorija spada u domen jedne ili druge nauke, zavisi i od ontoloke prirode
njenih teorijskih postulata.
13

Analitika ema u kojoj se neka sloena pojava ili odnos rastavljaju na svoje osnovne dijelove, osnovne
inioce, usljed kojih nastaju, i na osnovne spoljne uslove u kojima postoje.
14
Rjenik koji sadri definicije osnovnih pojmova koji se javljaju u postulatima teorije
15
Najopiji teorijski stavovi neke teorije, iz kojih se mogu izvesti sve ostale njene teoreme.
16
Ako jedan zakon svojim djelovanjem priprema uslove za ispoljavanje drugog zakona koji iz njega
dinamiki proizilazi, bilo neposredno bilo poslije izvjesnog vremena.
17
Karl Popper

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
5. ISTRAIVANJE I TEORIJA
Kumulativnost, kao ope naelo razvoja naunog saznanja, ogleda se u pojedinanim
istraivanjima, u tenji da se ona poveu sa postojeim naunim znanjem, koje je u
teorijskoj nauci uopeno i sistematizirano u naunoj teoriji. Dva dosta rasprostranjena
jednostrana gledita o nainu uspostavljanja veze s naunom teorijom su dosta povezana
sa razliitim stepenom teorijskog razvoja pojedinih nauka, a to su:
a) Sakupljaki empirizam zasniva se na ideji da je u nauci najvanije prikupiti
iskustvene injenice, a da e se zatim relativno lahko izvesti teorijski zakljuci iz
injenine grae. On je gotovo neminovna posljedica trajnijeg preovladavanja
naunog prakticizma, u kome se svi istraivaki problemi postavljaju samo u
dnevnim i prostorno, usko ogranienim okvirima.
b) Hipotetiko-deduktivno shvatanje18 ona precjenjuje ulogu teorije u
istraivanju, pa se uloga istraivanja svodi na provjeravanje teorijskih hipoteza,
koje su na deduktivan nain izvedene iz postojee teorije.
Odreena razmiljanja o hipotetiko-deduktivnom metodu:
a) Hipotetiko-deduktivno istraivanje moe dati velike rezultate ako su hipoteze
koje e se provjeravati izvedene iz neke opije teorije i meusobno vrsto
povezane.
b) Dalja vrlo esta slabost ovih istraivanja jeste izrazita parcijalnost.
c) Uope je za ovu metodoloku struju dosta karakteristino da poistovjeuje nauno
istraivanje s pojedinanom akcijom prikupljanja podataka i da pokazuje naroitu
sklonost prema antetnim i slinim statistikim ispitivanjima.
Osnovno naelo povezivanja pojedinanog istraivanja sa teorijom jeste da odnos prema
teoriji bude to aktivniji u svim fazama istraivanja, a ne samo prilikom stvaranja
njegovog plana i u zavrnoj obradi podataka. Treba birati probleme koje istraiva osjea
ivotno vanim, o kojima ima dubljeg vlastitog iskustvam ili je vrlo zainteresiran za to da
ga stekne. Istraiva treba to neposrednije i potpunije poznavati ope uslove u kojima se
nalazi predmet istraivanja kao i njegove osobenosti.
Faze istraivanja (?):
a) Polazna teorijsko-hipotetika skica istraivanja
b) Zakljuci o idealnom istraivakom pristupu i idealnim iskustvenim
obavjetenjima. Prilikom planiranja istraivanja treba dobro razmisliti o podesnim
vremensko-prostornim okvirima ispitivanja, u kojima se neki problem moe s
manje objektivnih tekoa i bolje ispitivati.
c) Aktivan odnos u zavrnom dijelu istraivanja sastoji se u nastojanju da se
iskustveni nalazi svestranije objasne i protumae.
6. ELEMENTI I KARAKTER NAUNOG OBJANJENJA
Zakoni i teorije su osnovna sredstva naunog objanjenja. Svako razvijeno nauno
objanjenje je deterministike prirode. Ono emu tei nauno objanjenje jeste otkrivanje
neophodnih i dovoljnih uslova nastanka pojave koju treba objasniti.
18

Karl Popper je najutjecajniji zastupnik ovog shvatanja u logici i metodologiji

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
a) A je neophodan uslov pojave B, ako se B nikad ne deava a da se prethodno ili
istovremeno nije pojavila A
b) A je dovoljan uslov pojave B, ako se B uvijek javlja kad se javi A
c) A je neophodan i dovojan uslov pojave B, ako se B nikad ne pojavljuje a da se
prethodno ili istovremeno nije pojavilo A, i istovremeno se uvijek javlja kad se
pojavi A.19
Isto tako A moe biti dovoljan, ali ne i neophodan uslov pojave B, kad postoji neki drugi
uzrok pojave B koji je nezavisan od A.
Klasifikacija naunih objanjenja:
a) isto deduktivna ako zakljuak logiki nuno slijedi iz premisa
b) Probabilistika20 ako zakljuak proizilazi iz premisa samo s odreenom
vjerovatnou
c) Strukturalno-funkcionalna ako je cilj otkriti poloaj i ulogu neke vrste pojava
u irem sistemu
d) Genetika objanjenja osnovni cilj objanjenje nastanka odreene pojave
e) Teleoloka objanjenja neko se ponaanje objanjava namjerama i ciljevima
koji se pomou njega ele postii, ova objanjenja ne mogu zamijeniti
deterministika.
Pojedinano nauno objanjenje moe se odnositi na:
a) neki opi stav (zakon ili teoriju itd.)
b) na pojedinane pojave odreene vrste
7. TEORIJA SAZNANJA KARLA MANNHEIMA
Temeljno djelo Karla Manhajma je Ideologija i utopija u kojem je izloena njegova
koncepcija sociologije znanja. Miljenja, tvrdnje i sistemi ideja ne uzimaju se u njihovoj
nominaloj vrijednosti, nego se tumae u svjetlu ivotne situacije onoga ko ih
izraava.21 Razlike izmeu partikularnog i totalnog pojma ideologije22:
a) Partikularni pojam ideologije oznaava samo dio protivnikovih tvrdnji kao
ideologine, pri emu implicitno pretpostavlja mogunost ne-ideologinog
miljenja. On se kree na psihologijskoj razini.23
b) Totalni pojam ideologije uzima protivnikov Weltanschauung kao nuno
ideologian, pri emu ga pokuava shvatiti kao posljedicu zajednikog ivota, u
kojem on sudjeluje. On dohvaa noologijsku24 razinu.
Ili, jednostavno: dok prvi pretpostavljaju da je odreeni interes uzrok lai ili obmane
(psihologija interesa), drugi polazi od toga da postoji podudarnost izmeu date ivotne
situacije i odreenog pogleda ili sisema miljenja (formanla funkcionalna analiza).
19

Ovo predstavlja idealno nauno objanjenje

Ova i isto deduktivna objanjenja su dobijena iz logikog odnosa u kojem postoje premise i zakljuak
21
Egzistencijalno uvjetovana spoznaja
22
Vizija neke stvarnosti i neke budunosti. Ona je lana samo onda kada istie lane vrijednosti.
23
Kad kaemo da protivnik lae (i sl.) jo uvijek pretpostavljamo da protivnike strane dijele zajedniki
kriterij validnosti.
24
Razmatra sadraj, oblik, pojavni okvir i nain miljenja kao funkciju ivotne situacije mislioca.
20

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
Mannheim navodi tri tipa ideologijskog iskrivljavanja:
a) zastarjela etika norma postaje ideologijom25
b) pokuaji prekrivanja drutvenih odnosa i falsificiranja elementarnih injenica o
ljudskom ivotu26
c) kada ideologija kao oblik spoznaje nije vie adekvatna za razumijevanje
stvarnosti27
Za Mannheima distinkcija izmeu partikularnog i totalnog pojma ideologije
predstavlja poetni korak u pokuju njegovog utemeljenja sociologije znanja. On je izveo
i vrijednosnu neutralizaciju totalnog pojma ideologije. Jer ispitivanje ideologinosti
ljudskog miljenja na razini totalnog pojma ideologije ne bavi se pitanjem istinitosti ili
neistinitosti nekog miljenja, nego se ograniava na to da pokae vezu izmeu struktura
svijesti i ivotnih situacija u kojima one postoje, i koje nuno uvjetuju njihov
ideologijski karakter. U odreenju totalnog pojma ideologije Mannheim izvodi
vrijednosnu neutralizaciju toga pojma u dvostrukom smislu:
a) spoznajno-teorijska neutralizacija28
b) socijalno-politika neutralizacija29
U Manhajmovu odreenju sociologija znanja je jedna od najmlaih grana sociologije
koja:
a) kao teorija nastoji analizirati ehzistencijalnu uvjetovanost znanja
b) kao historijsko-sociologijsko istraivanje ona nastoji slijediti razvoj oblika koje je
ta egzistencijalna uvjetovanost poprimila u intelektualnom razvitku ovjeanstva.
Sociologija znanja kao teorija moe poprimiti dva oblika:
a) isto empirijsko istraivanje putem deskripcije i strukturne analize naina na koji
drutvena situacija ustvari utjee na miljenje
b) spoznajno-teorijsko istraivanje koje se odnosi na vanost ovog meusobnog
odnosa za problem validnosti
Historijsko sociologijski metod istraivanja bavi se problemom tehnike rekonstrukcije
Weltenschauunga putem izgradnje njegovih idealnih tipova, koji su sadrani u oblicima
miljenja pojedinih drutvenih grupa (klasa).
ETIKO-KULTURNE VRIJEDNOSTI U DRUTVENIM NAUKAMA
Etiko-kulturne vrijednosti su najtjenje povezane sa raznim oblicima djelovanja
pojedinca, drutvenih grupa, organizacija i zajednica. Tom djelovanju vrijednosti ukazuju
ciljeve, odmjeravaju vanost raznih moguih ciljeva na koje se moe usmjeriti djelatnost,
postavljaju norme idealnog i dozvoljenog ponaanja u raznim oblicima djelatnosti i u
25

Npr. zabrana uzimanja kamata na pozajmljeni novac. Ideolgija negirala jednu ekonomsku vrijednost itd.
Putem njihovog oboavanja, romantiziranja i ideologiziranja pribjegavanju bjegu od sebe i svijeta
27
npr. veleposjednik posluje na kapitalistiki nain, a odnosi se prema radnicima patrijarhalno-poredaki
28
Ograniavanjem sociologije znanja na formalno-funkcionalnu analizu odnosa izmeu oblika znanja i
ivotnih okvira u kojima se ono javlja.
29
Distanciranjem tog pojma do shvatanja ideologije kao oruja politike borbe.
26

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
raznim prilikama, a utiu na znaaj koji e se pridavati pojedinim drutvenim pojavama
itd.
Malo ko u nauci osporava da vrijednosti kojima se rukovodi neka drutvena srednina
mogu i treba da postanu jedan od predmeta drutvenog istraivanja, ukoliko se ele
svestrano nauno objasniti razne drutvene pojave. Vei problem nastaje kod
vrijednosnih sudova. Drutvene pojave i odnosi mogu biti predmet vrijednosne ocjene i
kritike. Svaka takva ocjena svodi se na vrijednosni sud u kome je jedna od premisa neka
etika ili kulturna vrijednost. Povezivanjem vrijednosnih sudova koji se odnose na neki
oblik djelatnosti ili drutvenu djelatnost u cjelini, nastaju normativne teorije.
Zastupanje vrijednosne neutralnosti moe, bar nekim naunicima, da bude opravdanje
neangairanja za nemoralne ciljeve u koje vladajui slojevi ele da zloupotrijebe nauku.
1. VRIJEDNOSTI I INJENICE U NAUNOM ISTRAIVANJU
Osnovna teza pristalica vrijednosne neutralnosti drutvenih nauka jeste da su svi, ili
bar osnovni, vrijednosni stavovi i sudovi voljno-afektivne a ne saznajne, objektivne,
prirode, te da bi njihovo unoenje u nauku oduzelo ovoj njene osnovne i specifine
osobine objektivnost i nepristrasnost.
Nauno istraivanje moe i treba obuhvatiti:
a) nastanak, djelovanja, iezavanje pojedinih vrijednosti i njihovih sistema
b) prouavanje strukture vrijednosnog sistema, kao i injeninih i vrijednosnih
pretpostavki argumenata koje su u njega ukljuene
c) prouavanje objektivnih antropolokih i drutvenih posljedica koje proizilaze iz
prakse pojedinaca, drutvenih grupa i zajednica koji se rukovode odreenim
vrijednostima
d) istraivanje vjerovatnih posljedica koje bi u drutveni ivot unijele promijene o
vrijednostima
Ovim zadacima su implicitno sadrani:
a) provjeravanje teorije pomou kojih se opravdavaju razne etiko-kulturne
vrijednosti i njihovi sistemi
b) nauna kritika etiko-kulturnih vrijednosti30
Apsolutno i neotklonjivo razdvajanje svijeta injenica i svijeta vrijednosti predstavlja
gnoseoloku osnovu teze o vrijednosnoj neutralnosti nauke. Postojee vrijednosti treba
istraiti genetiki i strukturalno genetiki, da bi se stekao to potpuniji uvid u uslove u
kojima su nastale pojedine vrijednosti, odnosno koji su uticali na njihovo mijenjanje i
iezavanje; stukturalno istraivanje vrijednosnog sistema treba da pokae odnose u
kojima se meusobno nalaze pojedine vrijednosti, ili ire vrijednosti usmjerenosti, kao i u
kojoj mjeri promjene u jednoj taki vrijednosnog sistema izazivaju mijenjanje ostalih
njegovih dijelova.
30

Upravo ono to pristalice teorije o vrijednosnoj neutralnosti drutvenih nauka smatraju nemoguim

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
Epistemoloko-metodoloka mogunost provjeravanja i kritike etiko-kulturnih
vrijednosti obrazlae se pomou dva, tijesno povezana, problema:
a) mogunosti i postupka iskustvenog provjeravanja vrijednosnih sudova i
normativnih teorija
b) naela stvaralake naune djelatnosti na vrijednosnom podruju
Provjeravanje vrijednosnih sudova nije presudno da li u svakoj vrijednosti postoje
emotivno-voljni elementi, ve da li, pored ovih, u vrijednost ulaze i izvjesni saznajni
sadraji koji se odnose na iskustvene injenice i, ako takvi sadraji postoje, u kakvom su
oni logikom odnosu prema normativnom sadraju koji proizilazi kao zakljuak
vrijednosnog suda, odnosno ireg vrijednosnog sistema?
Svaka racionalna ljudska djelatnost mora se rukovoditi saznanjima koja se odnose na
iskustvene injenice. To je osnovni razlog to saznajni, iskustveni elementi ulaze u
strukturu vrijednosti i normativnih teorija.
Nauna provjeravanja etiko-kulturnih vrijednosti u vrijednosnim sistemima, kao i
normativnih teorija kao teorijskog opravdanja postojeih drutvenih normi, zahtjeva da se
u svim vrijednostim problemima pranja usmjeri na objektivno utvrivanje i teorijsko
objanjavanje iskustvenih injenica. S obzirom na dvije razliite funkcije injeninih
elemenata u strukturi vrijednosti i normativnih teorija, i u njihovom kompleksnom
naunom ispitivanju javljaju se:
a) ideoloko-kritiki problemi
b) praktino-tehniki problemi
Tenja za objektivnou, nepristrasnou i provjerljivou predstavlja imanentnu
vrijednost naunog istraivanja. U naunom istraivanju drutvenih pojava naunik
gotovo neizbjeno mora zauzimati mnogobrojne etike stavove; ima mnogo istine u
tvrdnji Morica Gajgera da u drutvnim naukama izmeu strune sposobnosti
(Fachkonnen) i profesionalne svijesti (Fachgewissen) postoji vrlo tijesna povezanost.
Ne ulazei u pojedinosti etike neposrednog istraivanja treba istai, kao osnovna naela:
a) odnosi izmeu naunika i ispitivanih ljudi moraju biti zasnovani na potpuno
dobrovoljnoj osnovi
b) istraivanje ne smije da nanosi ispitivanim ljudima nikakvu tetu ili patnje
c) dobijeni podaci se smiju koristiti samo u naune svrhe i uz najveu diskreciju koja
garantira da nee biti oteen drutveni ugled pojedinca.
2. SISTEM ETIKIH VRIJEDNOSTI
Sredinji esej Maxa Webera na podruju metodologije i istraivake prakse je esej
Objektivnost spoznaje u drutvenoj nauci i drutvenoj politici. On tu govori da je
upotreba jasnih pojnova pretpostavka valjane naune analize drutvenih i kulturnih
pojava i postizanja konkretnog spoznajnog cilja, to jest istine koju nam moe dati samo
iskustvena spoznaja. On tvrdi da naunu spoznaju moe osigurati samo empirijska

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
nauka31. Kad je rije o naunoj analizi, on razdvaja empirijske spoznaje od vrijednosnih
stavova, to posebno obrauje u eseju Kritike studije na podruju logike nauke o
kulturi.
Stvarno egzaktno predvianje nekog pojedinanog dogaaja iz oreenih uslova na
podruju ljudskog ponaanja jednako kao i na podruju mrtve prirode pretpostavlja
njegovu proraunljivost, kvantitativnu izrecivost. Ako je ljudsko ponaanje dostupno
racionalnom razjanjenju, tada je mogue utvrditi njegovu pravilnost.
U situaciji postojanja bezbrojnih uzoraka nekog dogaaja, upotrijebljavamo misaoni
proces ukljuujui niz apstrakcija, izdvajanja jedne ili vie komponenata stvarnosti,
odnosno, njihova preinaavanja ili pak uklanjanja, pri emu se pitamo da li bi se u tako
izmijenjenim uslovima toka dogaaja mogla oekivati ista ili kakva druga posljedica
kako bismo doli do suda u mogunosti, oslanjajui se pri tome uvijek na iskustvena
pravila. Tako dolazimo do misaonih konstrukcija32, zbog ije bi odsutnosti tok
dogaaja mogao poprimiti pravac koji je u odluujuim takama naega interesa
drugaije oblikovan ili dovesti do toga da dogaaj o kojem je rije izostane.
Weberova kategorija razumijevanja hoe da razumije drutveno djelovanje tumaei
ga i kroz to razjasniti njegov tok i njegove uinke. Metodom razumijevanja dopire se
samo do naunih hipoteza. Metoda razumijevanja pridruuje se postupcima kojima je cilj
identificiranje i izdvajanje odluujueg faktora uzronog razjanjenja odreene drutvene
pojave.
Weberova kategorija uzronog razjanjenja u smislu tradicionalnog pozitivizma
zanemaruje implicinu kritiku toga pozitivizma.
Misaone konstrukcije stvarnosti su pokuaji da se na osnovu aktuelnog stanja naeg
znanja i pojmovnih tvorbi koje nam stoje na rapolaganju, unese red u haos onih injenica
koje smo uvukli u krug naih interesa. Najvanija takva misaona konstrukcija je idealni
tip33.
Pitanjem vrijednosne neutralnosti bavi se i Weberov esej Smisao vrijednosne
neutralnosti sociologijskih i ekonomskih nauka. Nauka je za Webera u slubi
racionalnog samoodreenja ovjeka i spoznaje stvarnosti. Poruka Weberova djela ipak
nije u toma da treba odbaciti uvjerenja i vrijednosti kojima je ovjek voen. Naprotiv, u
javnosti u svakom drugom obliku koji je takoer dostupan svakom drugom graaninu
ovjek moe i treba zastupati vrijednosti u koje vjeruje, ali njih treba odvojiti od
naune spoznaje da bi postale predmetom naunog istraivanja jer bitno utjeu na izbor
injenica i na ljudsko djelovanje. Tu je i njegov zahtjev za pojmovnom jasnoom i
tvorbom strogih pojmova i pojmovnih konstrukcija primjerenih iskustvenom karakteru
31

Weberova metodologija je iskustvena nauka

Idealni tip
33
On se dobiva jednostranim isticanjem jednog ili pojedinih stajalita i ujedinjavanjem itavog niza
pojedinanih pojava, koje se prema tim jednostrano istaknutim stajalitima sklapaju u pojmovnu sliku koja
je u sebi jedinstvena. Ona je utopija (nema je u stvarnosti), a historijskom istraivanju ostaje zadaa, da u
svakom pojedinom sluaju utvrdi, koliko je stvarnost blizu ili daleko od tih idealnih slika.
32

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
sociologije kao nauke i naunih istraivanja koja imaju pokazati koliko stvarnost
odgovara tim pojmovima kako bi se izbjeglo da se ona zamijeni tim pojmovima.
HISTORIJA I HISTORIOGRAFSKI IZVORI
Historijska rekonstrukcija poinje sa pojavom pisma i pisanih izvora, na osnovu ostataka
materijalne kulture i umjetnosti, usmene knjievnosti i dr. Usmena tradicija je prepuna
historijskih sjeanja. U kolektivnom drutvenom pamenju ne preovladava saznajna,
nego prije svega drutveno-integrativna funkcija. Saznajna vrijednost nekog predanja
smanjuje se tokom vremena.
Historijsko prouavanje se sastoji iz tri meusobno povezana osnovna zadatka:
a) pronalaenje izvora34
b) kritika analiza izvora35
c) sinteza historijskih injenica36
1. VRSTE HISTORIJSKIH IZVORA
Svaki proizvod neke prole djelatnosti i svako neposredno svjedoanstvo ili posredno
obavjetenje o toj djelatnosti mogu biti historijski izvor, a oni se dijele u etiri grupe:
a) materijalni ostaci ljudske djelatnosti
b) pisani izvori37
+ ljetopisi, hronike, memoari, knjievnost, nauna literatura, tampa i dr.38
c) likovni izvori (kao i fotografija itd.)
d) zvuni izvori (pored muzike i zvuni izvori nekog historijskog dogaaja)
2. PRONALAENJE I SREIVANJE IZVORA
Radi prikupljanja, tumaenja i sreivanja izvora razvio se itav niz pomonih
historijskih nauka:
a) arheologija bavi pronalaenjem sreivanjem i objanjavanjem materijalnih
ostataka drutvene kulture ranijih historijskih perioda
b) numizmatika prouavanje novca (o ekonomiji i tehnolokoj naprednosti itd.)
Pomone historijske discipline povezane sa naunim koritenjem pisanih izvora:
a) paleografija nauka o starim pismima, iji se zadatak sastoji u deifriranju
nerazumljivih pisama ranijih perioda
b) diplomatika prouava uobiajeni nain sastavljanja dravnih dokumenata i
ispara. Diplomatika se oslanja na druge pomone discipline:
c) sfragistika ili sigilografija prouava peate
d) heraldika prouava grbove
34

Radi stvaranja izvorne grae koja je neophodna za historijsku rekonstrukciju historijska heuristika
Iz svakog pojedinanog izvora izdvojiti ona obavjetenja koja se mogu smatrati historijskim injenicama
i mogu biti upotrijebljena u naunoj rekonstrukciji nekog historij. dogaaja ili neke prole drutvene pojave
36
Stvara se rekonstrukcija nekog historijskog dogaaja, neke drutvene djelatnosti, pojedine h. linosti itd.
37
Svi pisani dokumenti koji su nastali kao sastavni dio nekog drutvenog procesa i neke drutv. djelatnosti
38
U kojima su obraeni pojedini sadraji drutvenog ivota.
35

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
e) epigafija prouava natpise na javnim i privatnim zgradama, nadgrobnim i
drugim spomenicima
f) historijska filologija prouava razvoj jezika
Od drugih pomonih historijskih naunih disciplina tu spadaju i:
a) muzeologija i arhivistika uvaju, konzerviraju, katalogiziraju i opisuju razne
historijske izvore
b) vladarska geneologija godine vladanja pojedinih knezova, banova, kraljeva i
careva
c) geografske karte
Historijsko saznavanje je posredne prirode. Primarni ili neposredni izvori su
svjedoanstva neposrednih uesnika ili oevidaca odreenih dogaaja i drugih
iskustvenih pojava, a u novije vrijeme i njihovo tehniko biljeenje u toku zbivanja
(fotografije, filmske i magnetofonske trake)
3. KRITIKA ANALIZA IZVORA
Kritika analiza historijskih izvora se dijeli na:
a) vanjska (spoljna)kritika (osnovni zadatak da utvrdi porijeklo i autentinost izvora)
b) unutranja kritika (ispituje vjerodostojnost izvora i tanost u njemu sadranih
obavjetenja)
Tumaenje izvornog smisla historijskih izvora esto se naziva hermeneutikom ili
egzegezom. U zavisnosti od vrste izvora i njihove drutvene funkcije, smisao se javlja u
razliitim vidovima:
a) opisno-teorijski smisao (opis i objanjavanje najrazliitijih iskustava o
stvarnosti)
b) tehniki smisao (zamisao o tome ta se i kako nekom djelatnou moe postii)
c) praktiki smisao (shvatanje o onom ta treba ili ta se mora uiniti)
d) estetski smisao (umjetniko oblikovanje nekog ivotnog iskustva ili djela
stvarnosti)
Vanjska kritika izvora ispitivanje autentinosti pojedinih izvora, da li je neki historijski
izvor na odgovarajui nain uspostavljen. Da po mogunosti uspostavi izvor u njegovom
prvobitnom obliku, ili bar da se ovome to je mogue vie priblii. Takoer, ona mora
utvrditi i porijeklo izvora. Problemi kod utvrivanja autentinosti izvora nastaju zbog:
a) interpolacija kada se u neki autentini dokumenat ubacuju, obino prilikom
prepisivanja, novi stavovi, ak i samo pojedine rijei koje mijenjaju njegov
smisao, i poto su ti umeci integrirani u jedan, u osnovi autentian dokumenat,
ova vrsta falsifikata se tee otkriva.
b) pristrasno skraivanje izvornih dokumenata tako se mijenja njihov smisao
c) deifriranje pseudonima
d) autorstvo i koautorstvo

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
Zbog nastojanja da se pozdano utvrdi autentinost izvora i otkriju apokrifni dokumenti i
falsifikati razvijao se niz metodolokih postupaka:
a) tehniki postupci oni se oslanjaju na prouavanje vrste hartije, mastila,
njegovog hemijskog sastava koji se mijenja u toku vremena, pomou ega se
utvruje kada je djelo nastalo. Ispituje se oblik pisanih ili tampanih slova i
pravopis koji se takoer mijenjaju. Ispitivanje rukopisa i potpisa je naroito vano
za utvrivanje autorstva pisanih ili samo potpisanih dokumenata.
b) prouavanje jezika (izvora) da bi se utvrdilo da li jezik nekog dokumenta ima
poznate osobine jezika odreenog vremena (tzv. semantika analiza).
c) ispitivanje konkretnog sadraja (dokumenta) da bi se utvrdilo ne spominju li
se u njemu neki dogaaji koji su se desili poslije historijskog momenta koji se u
dokumentu nalazi kao vrijeme njegovog nastanka.
Unutranja kritika izvora koliko je neki izvor vjerodostojan i koliko su tani u njemu
sadrani podaci, ispitivanje spremnosti i sposobnosti lica koje je stvorilo izvor da kae
istunu. Ovo je najsloeniji zadatak kritike analize izvora.
U odnosu od duine vremena koje je proteklo od dogaaja na koji se izvor odnosi do
njegovog oblikovanja razlikujemo:
a) izvori koji su nastali u neposrednom toku drutvenog ivota usljed donoenja
neke ope, normativne odluke (npr. zakona itd.)
b) programski izvori olakavaju da se utvrde teleoloki momenti u drutvenom
ivotu
c) zabiljeke neposredno poslije nekog drutvenog ina, iji su, u institucionalnom
smislu sastavni dio.
d) Nekoliko vrsta dokumenata nastaje u formalno organiziranoj oblasti drutvenog
ivota (npr. nareenja, smjernice i upustva viih organa niim itd.)
e) javni dokumenti o nekoj djelatnosti, kojima razni dravni organi, organizacije ili
privatna tijela obavjetavaju iru javnost o svojoj djelatnosti (ovdje spadaju razni
oblici propagande)
f) historijski izvori koji su po svojoj prvobitnoj drutvenoj funkciji prvenstveno
ekspresivni cilj da izraze raspoloenja i shvatanja. Pored najveeg dijela
umjetnosti spadaju vjerski i ideoloki izvori.
Najvaniji postupak za ispitivanje vjerodostojnosti i tanosti historijskih podataka jeste
poreenje nezavisnih izvora.
4. HISTORIJSKA SINTEZA
U toku istraivanja analiza i sinteza ne mogu se razdvojiti, jer one nisu misaoni oblici
koji slijede jedan za drugim, nego se stalno neizmjenino smjenjuju. Osnovne
pretpostavke na kojima se grade historijske sinteze odnose se na osobenu prirodu raznih
drutvenih pojava, zatim na ulogu pojedinih djelatnosti u drutvenom ivotu kao cjelini.
Historijska sinteza, pod uslovom da se eli izvesti metodino, nailaze na izuzetne
objektivne tekoe. Osnovni uzrok tih tekoa lei u nepotpunosti i naunoj
neadekvatnosti izvornih podataka.

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
a) Razna drutva su imala razliite mogunosti, a i razliite praktine potrebe da o
svom ivotu stvaraju trajnije oblike obavjetenja koja mogu sluiti kao historijski
izvori
b) Izvori nastaju, ali i propadaju tokom vremena
c) Izvori i nastaju nepotpuni
Osnovni metodoloki zahtjev koji se, stoga, postavlja svakoj historijskoj sintezi jeste da
to potpunije pokae svoju iskustvenu osnovu, drugim rijeima da pokae svoje izvore.
UPOREDNA ISTRAIVANJA
Uporedni metod nastojanje da se pojedine vrste drutvenih pojava ili drutvo u svom
kompleksnom obliku prouavaju u svim svojim ili bar u to mnogobrojnijim, razliitim
oblicima, koji nastaju usljed razliitih drutveno-historijskih i prirodnih uslova. Zadaci
uporednog metoda dijele se u dvije osnovne grupe:
a) sistematsko opisivanje razliitih oblika globalnih drutava i pojedinih vrsta
drutvenih pojava
b) njihovo objanjavanje
Poznavanje potpunog raspona u kome se u svojim kvalitativnim oblicima i kvantitativnim
intenzitetima javlja neka vrsta pojava je preduslov za izradu potpunih klasifikacija, koje
omoguuju razvrstavanje svih njenih realnih oblika.
Uporedna istraivanja predstavljaju u izvjesnom smislu zamjenu za eksperiment. Poto se
u drutveni ivot ne mogu unositi dublje promijene radi naunog prouavanja, a jo
manje se mogu stvarati razliite drutvene situacije, neobino je korisno ako se one mogu
pronai uporednim pristupom da bi se vidjelo kako razliite ope drutvene prilike utjeu
na odreene pojave. Uporedna istraivanja znae najiri oblik indukcije u drutvenim
naukama. Uporedno istraivanje i eksperiment se ne iskljuuju. Naprotiv, ako se
eksperimentalna istraivanja ukljue u uporedni okvir, ona mogu dati znatno ire
rezultate.
Ako se ovome doda korisnost izvoenja kompleksnih monografskih istraivanja u
jedinstvenom uporednom okviru, postaje sasvim oigledno kolike prednosti proizilaze iz
komplementarnog povezivanja raznovrsnih opih istraivakih pristupa.
Uporedna istraivanja se mogu, prema irini svoga obima, podijeliti u tri osnovne grupe:
a) istraivanja u istom drutvu globalna drutva, naroito razvijena, nisu
homogena. Usljed toga su ova uporedna istraivanja neophodna za objanjenje
unutardrutvenih varijacija raznih pojava, na koje pored opih djeluju i posebni
ui inioci i uslovi u pojedinim dijelovima drutva.
b) istraivanja u raznim drutvima istog drutveno-historijskog tipa
c) sveopa poreenja koja se u naelu odnose na sva historijski poznata drutva.

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
TEORIJA NAUNOG OBAVJETENJA
Tekoe u povezivanju teorijske misli s neposrednim prouavanjem i prikupljanjem
podataka u drutvu su:
a) teorijske tekoe;
b) organizacijske;
c) drutvene
Teorija naunog obavjetenja ispituje osnovne osobine izvornih iskustvenih obavjetenja
u nauci; postoje dvije grupe naunog obavjetenja:
a) epistemoloka grupa; problemi manje-vie istovjetni za sve nauke
b) pitanja koja se odnose na sadrinu obavjetenja
Posmatranje pojava o kojoj se prikupljaju podaci nalazi se neposredno, potpuno ili bar
djelimino u ulnom opaaju posmatraa. To je samo jedan od oblika prikupljanja
podataka. Ono moe biti:
a) introspekcija samoposmatranje
b) opaanje spoljnih predmeta i pojava (extrospekcija?)
Opravdano je gledite da je vjerodostojnost i pouzdanost podataka dobijenih naunim
posmatranjem vea, nego podataka koji su u svom stvaranju preli jedan dui put.
Mnogobrojni naini prikupljanja podataka koji se ne zasnivaju na posmatranju mogu se
podijeliti u dvije osnovne grupe:
a) prikupljanje podataka koji u drutvu nastaju nezavisno od naune djelatnosti
b) svi postupci prikupljanja kojima se izvorna obavjetenja stvaraju za specifino
naune potrebe
Razni postupci prikupljanja iskustvenih podataka mogu se podijeliti u etiri grupe39:
a) neposredno ili primarno iskustvo naunika
b) razni oblici naunog posmatranja
c) svi ostali oblici aktivnog prikupljanja podataka o kojima se izvorna obavjetenja
stvaraju pod uticajem odreenih naunih zahtjeva i naunih potreba
d) postupci u kojima se kao izvorna obavjetenja upotrebljavaju podaci to nastaju u
drutvu nezavisno od naunog istraivanja, usljed raznih drugih drutvenih potreba
1. KARAKTERISTIKE NAUNOG ISKUSTVENOG OBAVJETENJA
Najvanije osobine:
a) vea planska usmjerenost svako nauno prikupljanje podataka je podreeno
nekom naunom cilju, i ako se od ovog odvoji, ono se neminovno pretvara u
besperspektivan, najee tradicionalistiki empirizam
b) vea sistematinost samo veza sa teorijom moe da planski usmjerava
sistematino prikupljanje podataka. Karakteristike sistematinosti:
sadrinska potpunost sistematiki podaci treba da sadre obavjetenje o
svemu to se smatra relevantnim za obavjetavanje prouavanih pojava
39

Prema nainu kako se dolazi do izvornih obavjetenja

Advocatus D.

Akademska 2005/2006

utvrivanje njegovog iskustvenog djelokruka istraiva mora biti naisto

sa tim u kom iskustvenom djelokrugu eli ispitati postavljeni problem i za
koji iskustveni djelokrug eli da vee izvedena uopavanja
tenja za veom standardizacijom uporedivost podataka je mogua
jedino ako su obavjetenja, koja se odnose na sadrajno iste pojave,
istovjetna
c) znatno vea objektivnost zavisi od preciznosti (sljedea taka)
d) tenja za postizanjem vee preciznosti preciznost se mora ocjeniti i u
formalnom i u sadrinskom pogledu:
formalni da li su pojmovni okvir, istraivaki postupak prikupljanja i
ostale faze istraivanja priblino iste preciznosti;
sadrinski tei da utvrdi obim i vrste greaka koje su sadrane u izvornoj
evidenciji
2. NAUNA UPOTREBLJIVOST IZVORNIH PODATAKA
Ispitivanje naune upotrebljivosti poinje na pojmovno-teorijskoj ravni. Ispitivanjem
adekvatnosti operacionalnih definicija utvruje se da li je prikupljenja iskustvena
evidencija prikladna za ispitivanje postavljenog teorijskog problema. Ocjena
upotrebljivosti naunih podataka treba da pokae koliko raspoloivi podaci odgovaraju
nauno optimalnim. Postoje tri faze u stvaranju iskustvene evidencije:
a) prikupljanje izvornih obavjetenja u ovoj fazi nastaje izvorna graa
istraivanja, koja je, po svom sastavu, vrlo raznolika
b) sistematski se izdvajaju sasvim odreena obavjetenja iz izvorne grae i
pretvaraju u iskustvene naune podatke. Izdvajanje iskustvenih podataka iz ire
izvorne grae izvodi se pomou klasifikacija i mejrila.
c) prebrojavanje pojedinih vrsta iskustvenih podataka i njihovo razvrstavanje
pomou nekih klasifikacija ili mjerila ova faza je sintetike prirode
U historijskoj kritici izvora izgraena su ve dosta pouzdana, provjerena i svestrana
naela ispitivanja vjerodostojnosti i ope upotrebljivosti izvora. U logici, pogotovo u
oblasti stvaranja pojmova i klasifikacija, postoje vrlo odreeni stavovi o tome kako treba
graditi pojmovne okvire za prikupljanje i sreivanje podataka da bi se otklonile razne
greke u iskustvenoj evidenciji. Vrste i uzroci greaka (teorija greaka):
a) greke to nastaju prilikom razrade programa istraivanja (uzrok u organizatoru
istraivanja) drugu vrstu greaka iz ove grupe ine razni nepaljivi postupci u
odreivanju iskustvenog djelokruga istraivanja i nainu stvaranja uzoraka;
b) greke to se pojavljuju u toku prikupljanja, dijele se na:
greke iji su izvori u licima koja prikupljaju podatke
greke koje nastaju u toku prikupljanja ine greke iji su izvori u licima
koja daju obavjetenja, odnosno, greke koje potiu iz izvora obavjetenja
c) greke iji se uzroci javljaju u toku obrade i sreivanja izvornih obavjetenja
3. NAUKA KAO DRUTVENI ODNOS
Svako aktivno prikupljanje podataka pretvara se u drutveni odnos:
Advocatus D.

Akademska 2005/2006
a) jednu stranu ine lica koja neposredno prikupljaju podatke
b) drugu pojedinci, drutvene grupe, organizacije ili ustanove od kojih se
obavjetenja trae ili na iju se djelatnost ona odnose
Uslov koji olakava prikupljanje podataka o pojedinim znaajnim drutvenim pitanjima
jesu garancije da iz saradnje sa nekim naunim istraivanjem nee proizai nikakve tetne
posljedice po lini i grupni ugled i interes lica koja uestvuju u ispitivanju; sigurnost da
e se podaci koristiti na potpuno diskretan nain. Vanost naela maksimalno diskretnog
koritenja izvornih podataka je u tome to se na taj nain mogu najefikasnije iskljuiti iz
procesa prikupljanja razni neposredni lini i grupni interesi ispitanika.
Jedno od sredstava za uspostavljanje povoljnih odnosa sa prouavanom sredinom jeste
objanjavanje ciljeva istraivanja, jer nauno istraivanje unosi izvjesne promjene u
normalno stanje ispitivane sredine.
Postoje neka pravila o tome kako treba organizovati ispitivanje da bi ono to manje
mijenjalo prirodno stanje prouavane situacije. Vrlo je vano da se prilikom prikupljanja
podataka izbjegava iznoenje vrijednosnih sudova i ocjena. Apsolutno pridravanje
naela diskrecije je neophodno ako se eli da ispitivanje ne stvara uzbunu u prouavanoj
drutvenoj svojini.
4. OTKRIVANJE GREAKA U ISKUSTVENOJ EVIDENCIJI
Ispitivanje potpunosti izvorne grae se zasniva na njenom poreenju sa planom
prikupljanja. Sljedei korak je imanentna kritika analiza izvora, koja ima dva osnovna
zadatka:
a) treba da ocjeni opu vrijednost izvora, tj. vjerodostojnost izvora
b) da otkriva unutranje protivrijenosti u izvorima
Mnogo jae sredstno za otkrivanje i ispravljanje greaka su razni postupci u kojima se
iskustvena obavjetenja uporeuju sa drugim nezavisnim izvorima koji se potpuno ili
djelimino odnose na isti iskustveni sadraj, pogotovo ako se neki od tih izvora moe
smatrati tanijim. Poreenje podataka sa nezavisnim izvorom, koji se stvara tako to se u
okviru osnovnog uzorka koji je bio ispitan, odabere jedan manji poduzorak i zatim
podvrgava svestranijem ispitivanju pomou jaeg proceduralnog postupka za prikupljanje
podataka.
Tu je i ocjena standardne greke40 ili greke ocjena iz uzorka, jer ocjene koje se na
osnovu rezultata dobijenih u uzorku stvaraju o raznim obiljejima osnovnog skupa uvijek
se kreu u odreenim granicama vjerovatnoe, a nikad nisu apsolutno tane.
U izvornoj grai uvijek ima i drugih moguih obavjetenja i njihovih kombinacija. Zbog
toga izvorna graa nekog istraivanja moe biti vrlo korisna drugim istraivaima, koji je
mogu naknadno analizirati sa drugim ciljevima.
40

kod utvrivanja tanosti izvornih podataka

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
POSMATRANJE
Posmatranje je prikupljanje podataka o pojavama putem njihovog neposrednog ulnog
opaanja. Opravdano je pretpostaviti da e iskustveni podaci dobijeni naunim
posmatranjem biti taniji od podataka ije je stvaranje dugotrajnije i u kome uestvuje
vie lica bez strunih i ostalih osobina potrebnih za nauno posmatranje. Ono znatno
proiruje istraivaevo primarno iskustvo i olakava mu da stekne realistian utisak i
osjeanje cjeline prouavanog predmeta.
1. PROTIVRJENOSTI POSMATRANJA DRUTVENIH POJAVA
a) Posmatrati se mogu samo aktuelni iskustveni sadraji, samo ono to postoji ili se
zbiva u vrijeme posmatranja. Radi toga se znatno smanjuje njegova vrijednost u
prouavanju drutvnih pojava, koje se obino mogu potpunije razumijeti samo
kao razultati dueg ili kraeg razvojnog procesa.
b) Posmatranje je prikladno za prikupljanje podataka o spoljanjim manifestacijama
drutvenog ivota, ali posmatranjem spoljnih oblika ponaanja vrlo je teko, ali
nije nemogue, izgraditi potpuniju naunu sliku psihike strane drutvenog ivota,
a naroito njenih cjelovitijih oblika.
c) Prikupljanje podataka o duim razvojnim procesima pomou posmatranja je vrlo
sporo, jer je ono obavjetenje o pojavama u njihovom spontanom toku.
d) Podjela obavjetenja o drutvenim pojavama na javna, povjerljiva, tajna i
privatna, u punoj mjeri vrijedi i za posmatranje, poto se drutvena ponaanja o
kojima se obavjetenja smatraju povjerljivim, tajnim ili privatnim gotovo redovno
ne mogu posmatrati ukoliko se ne dobije pristanak.
2. VRSTE POSMATRANJA U DRUTVNIM NAUKAMA
a) Jedan od prvih izvora nalazi se u istraivakoj tradiciji etnologije i socijalne
antropologije. Do ovakvog razvoja posmatranja dolo je sticanjem vie
okolnosti:
Prouavana drutva su obino bila nepismena , nije bilo pisanih izvora
U takvim drutvima nisu postojali ni razvijeni oblici stalnog stvaranja
obavjetenja o aktuelnom drutvnom ivotu
b) Uloga posmatranja u ovim istraivanjima je preovladavala i zbog toga to
istraiva nije dobro poznavao, a esto na poetku nije uope znao jezik sredine.
c) Izvor drugog oblika savremenog naunog posmatranja treba traiti u raznim
filantropskim djelatnostima iz kojih se kasnije tazvio sadanji socijalni rad.
d) Trei
podsticaj
za
razvijanje
savremenih
eksperimentalnih
i
kvazieksperimentalnih oblika posmatranja u drutvenim naukama doao je iz
socijalne psihologije i posebno iz socijalno-psiholokog prouavanja malih
grupa.
Ova klasifikacija posmatranja iz vie razloga ne zadovoljava, jer mjea dva sasvim
razliita kriterija:
a) tip drutvenog odnosa u kojem se posmatra

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
b) epistemoloki kriterij sistematinosti prikupljenih podataka
Posmatra u posmatranju sa uestvovanjem moe da se prema posmatranoj sredini nalazi
u najmanje etiri razliita drutvena odnosa:
a) potpuni uesnik ispitivana sredina uoe ne zna da on u njoj ivi sa zadatkom da
je posmatra
b) uesnik-posmatra on preuzima neku ulogu, koja u toj sredini normalno
postoji, ali sredina zna da on pored toga ima i posmatraku namjeru41
c) posmatra-uesnik u prethodnom sluaju je postojala praktina uloga koju je
posmatra preuzeo, a u ovom sluaju uloga posmatraa koja je takoer poznata.
d) isti posmatra veza posmatraa sa sredinom je najpovrnija, podesan je samo
za posmatranje potpunog javnog ponaanja.42
3. TEKOE POSTIZANJA SISTEMATINOSTI POSMATRANJA
Vano je da istraiva stalnim neposrednim dodirom sa stvarnou proiruje svoje
primatno iskustvo na onom podruju koje ga posebno zanima i koje neposrednije
istrauje. Ali, ako bi se posmatranje svelo na heuristiku ulogu, ono bi ostalo vrlo
nerazvijen oblik naunog prikupljanja podataka. Jedan od razloga je to nekoliko gotovo
imanentnih osobina posmatranja znatno oteavaju postizanje njegove sistematinosti:
a) vremensko-prostorna ogranienost opaajnog polja
b) spontani ritam dogaaja43, kojemu je proces opaanja potpuno podreen
c) razliita pravilnost u javljanju raznih drutvenih pojava
d) teorijsko-metodoloki nedostaci tekoe naune prirode
4. NASTOJANJA DA SE SISTEMATIZIRAJU
POSMATRANJA U DRUTVENIM NAUKAMA

KOMPLEKSNIJI

OBLICI

a) Pomou njega44se obino prouava neki sloeniji drutveni oblik (npr. preduzee)
b) Posmatranja obino traje due vrijeme, poto se nastoji izgraditi kompleksna
iskustvena evidencija o predmetu prouavanja, a ne samo stei opi utisak
c) U istraivanju se, pored posmatranja, koriste i drugi naini prikupljanja podataka,
a posmatranje je obino bar djelimino povezano sa uestvovanjem
Prema shvatanjima plan istraivanja se sastoji od slijedeeg niza vremenskih sukcesivnih
radnji:
a) postavljanje problema
b) razrada hipoteza
c) operacionaliziranje hipoteza
d) stvaranje plana i sredstava za prikupljanje podataka
e) prikupljanje i sreivanje podataka
f) analiza podataka radi provjeravanja postavljenih hipoteza
41

Pod pretpostavkom obostrane koristi

Posmatra se najee pojavljuje u ulozi jednog od mnogobrojnih gledalaca, koji posmatraju ono to se
javno deava. isti posmatra je izmeu posmatraa i ispitanika (supraempirijska istraivanja)
43
Problem imanencije sadrano u sebi
44
Kompleksnog posmatranja
42

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
Tok istraivanja u kojima se izvorni podaci prikupljaju duim posmatranjem ne odgovara
ni izdaleka gornjoj emi.
H. Beker i B. Dir istiu da u dugotrajnim i kompleksnijim istraivanjima na osnovu
posmatranja treba razlikovati etiri faze ili etiri zadatka, koji ne slijede vremenski jedan
za drugim nego se stalno meusobno prepliu:
a) odabiranje problema, definiranje osnovnih pojmova i stvaranje indeksa za
prikupljanje i sreivanje podataka
b) ispitivanje uestalosti i raspodjele raznih pojava u prouavanoj sredini
c) ukiljuivanje pojedinih podataka u teorijski model prouavanog sloenog
drutvenog oblika
d) sinteza podataka
5. ODLAZAK NA TEREN
Prije nego to se uputi na teren istraiva treba da se to je mogue bolje informie o
sredini u koju e doi; da upozna ope drutveno-kulturne karakteristike kraja, da bar
donekle upozna i prolost sredine koju e prouavati. Pored naune literature i statistikih
podataka, vaan izvor obavjetenja o sredini moe biti mjesna tampa. Ako je mogue,
istraiva treba da upotpuni sva spomenuta obavjetenja putem razgovora sa ljudima koji
iz linog iskustva poznaju mjesne prilike i ljude.
6. SISTEMATIZACIJA PODATAKA U TOKU ISTRAIVANJA
a) neophodno je da se zabiljeke o posmatranju to je mogue prije naine i odmah
sreuju
b) prilikom biljeenja podataka treba nastojati da se u grau unosi to vie
pojedinosti
c) istraiva treba stvarati svoje komentare
d) istovremeno sa biljeenjem i komentiranjem podataka odvija se njihovo
klasificiranje
Vrlo je korisno da klasifikacijski sistem bude gibak i da omoguuje viestrano koritenje
pojedinih izvornih obavjetenja.
7. LINA JEDNAINA POSMATRAA
Lina jednaina posmatraa njenim ispitivanjem eli se to preciznije utvrditi veina i
vrste iskrivljivanja opaajnih podataka usljed osobenih psihikih karakteristika
posmatraa, a donekle i njegovog psihikog stanja u asu posmatranja. Ona zavisi od
nekoliko psihikih osobina posmatraa:
a) brzina, preciznost i strukturne karakteristike opaanja
b) razliita sposobnost za psihiku koncentraciju u opaanju
c) individualne osobine pamenja koje dolaze vie do izraaja ako se podaci
opaanja ne mogu neposredno biljeiti, to se u vrlo esto deava
d) trenutno psihiko raspoloenje moe utjecati na tanost dobijenih podataka

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
e) izvjesne drutvene karakteristike posmatraa,
uspostavljanje drutvenog dodira sa drugim licima

razliita

sposobnost

za

Na osnovu istraivanja Bennett je doao do zakljuka da u linoj jednaini preovladavaju

uglavnom tri tipa:
a) empirijski etnograf panja lica usredsreena je na iscrpan opis svih
pojedinosti i opis prilino vjerno uva stcarni redoslijed pojedinih elemenata
nekog sloenog zbivanja
b) holistiki etnograf ima opaaj u kome se istie stvaranje cjelina, i to naroito
emocionalno-estetskih
c) socijalni antropolog ima opaaj u kome preovladava zanimanje za strukturu i
sistem
RAZGOVOR I UPITNIK
Nauni razgovor (intervju) svako prikupljanje podataka putem govornog openja, s
ciljem da se dobijena obavjetenja upotrijebe u naune svrhe. Upitnik po kome se vodi
razgovor nazvae se osnovom razgovora.
Govorno popunjavanje upitnika prelazni oblik izmeu razgovora i upitnika, radi se u
prisustvu lica koje ispitanicima daje potrebna obavjetenja i uputstva za popunjavanje, da
bi svaki od njih mogao samostalno popuniti upitnik.
Osobine i karakteristike:
a) Postupci za prikupljanje obavjetenja podijeljeni su u dvije osnovne grupe:
postupci pomou kojih se prikupljaju obavjetenja koja u drutvu nastaju
nezavisno od naunog istraivanja
postupci pomou kojih se izvorna obavjetenja stvaraju radi njihovih
specifinih potreba i ciljeva. Ovdje spadaju razgovor i upitnik uz
posmatranje
b) Nauni razgovor i upitnik razvijali su se u tjesnoj vezi sa statistikom teorijom
uzoraka.
c) Dalja prednost razgovora i upitnika ogleda se u tome to se sadraj na koji se
podaci odnose, u poreenju s posmatranjem znatno proiruje.
1. EPISTEMOLOKE, PSIHOLOKE I DRUTVENE TEKOE U RAZGOVORU I
UPITNIKU
a) Epistemoloke tekoe u ovoj vrsti prikupljanja podataka koriste se u naune
svrhe iskustvena obavjetenja dobijena na osnovu posmatranja i samoposmatranja
ljudi koji nemaju strune kvalifikacije za nauno posmatranje. Strunost
posmatraa je jedan od bitnih preduslova kvaliteta izvornih obavjetenja. A kako
je ona razliita kod raznih ispitanika, nastaju izvorna obavjetenja nejednake
vrijednosti, to nesumnjivo oteava njihovu naunu upotrebu.
b) Psiholoke tekoe razliita opa psihika razvijenost individualnog iskustva
ispitanika u zavisnosti od njihove bistrine, stepena mentalne zrelosti i sreenosti,
psihikog stanja u asu prikupljanja podataka, a zatim i od stupnja obrazovanja.

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
c) Drutvene tekoe iz svakodnevnog iskustva, koje je potvreno nizom
istraivanja drutvenog openja, poznato je da se u njemu prilikom prenoenja
poruka odreenog sadraja pojavljuju razne drutvene prepreke.
2. GLAVNE FAZE IZRADE OSNOVE RAZGOVORA
a) utvrivanje osnovnih ciljeva ankete proizilaze iz opih ciljeva istraivanja i
uloge koju je u njemu dobila anketa
b) njihove teorijske i operacionalne izrade da se postavljeni cilejvi teorijski
razrade i zatim to adekvatnije prevedu na operacionalni jezik
c) prilagoavanje operacionalnog plana prikupljanja podataka ivotnom
iskustvu ispitanika u sadrinskom i jezikom pogledu upitnik se ne stvara
prostim izmiljanjem pitanja koja e u anketi biti postavljena, uspjeh zavisi od
toga da li je nain kako se prikupljaju podaci ispitanicima razumljiv i pristupaan
i da li se traena obavjetenja nalaze u njihovom ivotnom iskustvu.
d) odluka o formalnom obliku razgovora (pismenog upitnika) i konanoj
strukturi njegove osnove (odredaba osnovnog skupa, izbor tipa i veliine uzorka,
drutvene i kulturne karakteristike pojedinih dijelova osnovnog skupa i sl.), kao i
o finansijskim i kadrovskim mogunostima. Niz inilaca u savremenom drutvu
djeluje u pravcu ujednaavanja jezika: obavezno kolovanje, sve vea pismenost,
sve ira rasprostranjenost tampe, radija, televizije, vea teritorijalna pokretljivost
stanovnitva itd. Treba koristiti jeziko jezgro, koje sainjava nekoliko hiljada
najee upotrebljavanih rijei.
Svako prikupljanje podataka putem razgovora pretvara se u drutveni odnos, koji
neposredno zavisi od tri grupe inilaca:
a) rad i razne osobine anketara
b) stav ispitanika prema istraivanju i njihove sposobnosti da daju traena
obavjetenja zadovoljavajueg kvaliteta
c) uslovi u kojima se razgovor vodi
3. RAZLIITA SHVATANJA O NAINU RADA ISPITIVAA ILI ANKETARA
E. ojh iznosi tri osnovna gledita o nainu rada ispitivaa:
a) Blago ispitivanje naglaavanje neophodnosti da ispitiva uspostavi to prisniji
odnos ispitanikom i stekne njegovo potpuno povjerenje. Ovako se mogu uspjeno
prikupljati podaci samo o sadrajima koji imaju dublje znaenje u ivotu
ispitanika (o kojima ima iskristalizirano miljenje). Sljedea proceduralna
pravila:
anketar mora sluati ispitanika strpljivo i prijateljski, ali i na inteligentan i
kritian nain
anketar mora biti vrlo aktivan u toku razgovora, ali ne smije bilo to
nareivati, niti davati bilo kakve savjete ili moralne opomene
b) Neutralno anketiranje meusobni odnost izmeu anketara i ispitanika satoji
se u formalnoj utivosti. Dranje anketara je oreteno pasivno, strogo

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
formalizovano i rutinsko. Ovaj metod omoguuje upotrebu anketara sa malim
strunim kvalifikacijama, to olakava istraivanja veeg obima.
c) Otro ili stogo ispitivanje vrlo slino sasluanju u istrano-sudskom postupku,
razlika je to se razgovor vodi uz saglasnost ispitanika, kao i to se na osnovu
dobijenih obavjetenja ne preduzimaju nikakve drutvene sankcije. Moe se
primijeniti za prikupljanje nekih injeninih podataka, ali nije pogodno za
ispitivanje dubljih pobuda i irih psihikih posljedica ponaanja.
Potrebne osobine anketara:
a) dobro poznavanje jezika ispitivane sredine, poznavanje njenog ivotnog stila i
uobiajenog naina linog ophoenja
b) tanost i preciznost u radu
c) izdrljivost u fizikom i psihikom pogledu (staloenost, mirnoa itd.)
d) da dovoljno razumije sadraj ankete i da raspolae bar elementarnim strunim
znanjima iz oblasti u koju spadaju njeni osnovni problemi
4. ISPITANIK
Sadraj ispitivanja treba biti prilagoen ivotnom iskustvu i nainu openja ispitanika.
Kan i Kanel dijele pobude koje utiu na ispitanike da uestvuju u razgovoru na:
a) spoljnje proizilaze iz okolnosti da ueem u razgovoru ispitanik moe postii
neki svoj cilj
b) unutranje proizilaze iz neposredne situacije koja se stvara u toku razgovora
5. ANKETARSKA GREKA
Ispitivanje anketarske greke ima za cilj da utvrdi obim i vrste greaka koje anketari
unose u izvornu grau usljed nekih svojih objektivnih osobina, subjektivnih shvatanja ili
nekih slabosti u radu. Neke potekoe
anketar svojim dranjem sugestivno utie na ispitanike i na modificiranje njihovih
odgovora
nedostaci u izboru ispitanika i nedovoljno nastojanje da se doe u dodir sa onim
licima koje je tee pronai
nepaljivo obavljanje anketarske dunosti
oekivanja i pretpostavke anketara o pojedinim tipovima ispitanika
svjesna obmana kao izvor anketarske greke unose pojedine podatke na obrasce
napamet, ili ispunjavaju itave upitnike proizvoljno
6. PISMENI UPITNIK
Osobenosti u poreenju sa razgovorom:
a) daleko lake obezbjediti anonimnost ispitanika i diskreciju podataka
b) nestaje brojnih individualnih posrednika u procesu prikupljanja podataka
(iskljuuje uticaj anketarske greke)
c) smanjuju se i neke drutvene potekoe (kad anketar ima nii druveni poloaj od
ispitanika)
Advocatus D.

Akademska 2005/2006
d) ovako se mogu znatno smanjiti trokovi prikupljanja podataka
Postoje i neka ogranienja koja se ogledaju u tome da postotak lica koja odgovaraju
pismenim putem je znatno nii od postotka koji pristane da uestvuje u razgovoru,
nedostaje pomo koju anketar moe da prui ispitaniku, ne moe se utvrditi ko je stvarno
popunio upitnik. Mnogi od nedostataka pismenog upitnika mogu se otkloniti ako se on
popunjava grupno.
ANALIZA SADRAJA
Analiza sadraja je istraivaka tehnika za objektivan, sistematski i kvantitativan opis
oevidnog, sadraj simbolikog openja (Berelson).
1. POJAM ANALIZE SADRAJA I NJENA PRIMJENA
Svaki potpun oblik drutvenog openja sastoji se od tri elementa:
a) odailjaa poruke45
b) primaoca poruke
c) adraja poruke
Specifino je za analizu sadraja da se sadraj openja nastoji prouavati na to:
a) objektivniji sve kategorije moraju biti dovoljno jednoznano odreene, tako kad
se primjene na isti sadraj da se dobiju manje-vie istovjetni rezultati
b) sistematiniji na taj nain da se ne analiziraju proizvoljni isjeci prouavanog
openja, nego ili cijeli sadraj, ili na metodian nain stvoreni uzorci.
c) kvantitativan nain
Za ta se moe primjenjivati:
a) ispitivanje politike propagande46, ovo se moe podijeliti u dvije drupe:
ispitivanje nekih trajnih ciljeva propagande
ispitivanje neposrednih propagandnih ciljeva
b) ispitivanje tematskog sadraja pojedinih grana umjetnosti i umjetnikih pravaca
c) prouavanje kolskih ubenika (pogotovo onih vezanih za vladajuu ideologiju)
d) vrlo iroka primjena u raznovrsnim prouavanjima jezika, meu kojima se istie:
ispitivanje stilistikih osobina knjievnih djela
ispitivanje stepena razumljivosti raznih pismenih sastava
e) korisno sredstvo za sreivanje izvornih podataka u sociolokim i drugim
istraivanjima
2. NAIN IZVOENJA ANALIZE SADRAJA
Zilberman smatra da je analiza sadraja korisna samo:
a) kad se ne moe prouavati cijela izvorna graa nego se moraju stvarati uzorci
45

Poruka svaki simboliki sadraj, koji ima odreeni smisao ili bar njegov odailja to pretpostavlja, a
upuen je s nekom namjerom drugim licima.
46
Prouavanje stereotipa je vaan element analize propagande, pa ak i njenih dubljih ideolokih korijena.

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
b) kad grau ne moe obraditi jedan obraiva
c) kad se prouava neki predmet na daljinu
U tehnikom pogledu, analiza sadraja se kree izmeu kvantitativne semantike 47 na
jednoj, i predmetnog registra48, na drugoj strani. U osnovi svakog oblika analize sadraja
nalazi se klasifikacija osnovnih jedinica sadraja. Ako se izuzme kvantitativna semantika
koja uzima u obzir itavu leksiku grau, ove osnovne jedinice mogu biti:
a) teme najvanija jedinica
b) skup izabranih pojmova ili simbola
c) karakteri
Pored sadraja poruka, nastoji se utvrditi i odnos odailjaa prema njima. Drugu vrstu
problema predstavlja ispitivanje intenziteta poruke, koji je esto teko objektivizirati i
izmjeriti. U tom se cilju specifini simboli koji su u poruci upotrijebljeni, retorika
sredstva i razne propagandne varke kojima se eli poveati psiholoka ubjedljivost
odreene poruke i poveati njena utjecajnost. Poseban je zadatak u prouavanju
propagande da se utvrdi u ije ime se odailje neka poruka.
U analizi sadraja se jo mora ispitati stepen pouzdanosti, koja zavisi od toga da li je
klasifikacijski okvir dovoljno odreen i da li je dovoljno iscrpan s obzirom na predmet i
postavljeni cilj. Od najveeg znaaja za sistematinost podataka dobijenih analizaom
sadraja jeste koliko je izabrani uzorak reprezentativan za ukupni sadraj prouavanog
openja.
KLASIFIKACIJA I MJERENJA
U procesu prikupljanja podataka i stvaranja iskustvene evidencije postoje tri faze:
a) prikupljanje izvornih obavjetenja i stvaranje izvorne grae
b) uzdvajanje pojedinih izvornih podataka iz izvorne grae
c) stvaranje sintetikih oblika iskustvene evidencije, na osnovu sazmjerno istovrsnih
i meusobno uporedivih podataka
Klasifikacije i mjerenja su osnovna pojmovna i tehnika sredstva za izdvajanje izvornih
podataka; mree kroz koje prolazi sadraj iskustvenih obavjetenja i pri tom se prerauje
u iskustvene podatke i njihove struktuirane skupove, ono to ne proe kroz njih ostaje
neupotrebljeno.
1. NAELA NAUNOG KLASIFICIRANJA I MJERENJA
Klasifikacija treba da olaka sistematiziranje postojeeg saznanja o odreenim
pojavama i da slui za otkrivanje nekih jo nepoznatih njihovih osobina i odnosa sa
drugim pojavama. Osnovni logiki postupak kojim klasificiranje nastaje jeste dioba,

47
48

Semantika dio ope filologije i logike i prouava znaenje rijei

Predmetni registar otkrivanje samo osnovnih sadraja nekog openja

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
kojom se obim nekog opeg pojma dijeli na svoje ue dijelove 49. Svaka klasifikacija treba
da zadovolji izvjesne logike i teorijske zahtjeve:
a) dosljednost sve klasifikacijske grupe na svim stepenima stvaraju se na osnovu
istog kriterija diobe, koji se obino naziva fundamentom ili principom divisionis
b) da bude potpuna zbir obima vrsta ili potklasa treba da se poklapa sa obimom
pojma roda, odnosno klase
c) da bude to iscrpnija da se to manje upotrebljavanju rezidualne grupe50
d) da se sve klasifikacijske grupe na istom stepenu moraju meusobno iskljuivati
e) da ima dovoljnu sposobnost za razlikovanje klasificiranih pojava ili dovoljnu
diskriminacijsku otrinu51
Mjerenje oznaavanje iskustvenih pojava pomou brojanih simbola koji se mjerenim
pojavama pridaju na osnovu precizno utvrenih pravila. Mjerenje ima tri epistemoloke
funkcije:
a) opisna funkcija mjerenja ispitivanje i objanjavanje odnosa meu iskustvenim
pojavama je glavni zadatak teoretskih istraivanja, bilo da se ispituju:
strukturalni odnosi meu raznim osobinama sloenih pojava
neki odnosi meu relativno nezavisnim pojavama
sistem odnosa na nekom uem ili irem podruju stvarnosti52
b) pojmovna funkcija mjerenja i operacionalizam znaaj pojmovne funkcije
mjerenja sastoji se u stvaranju tehnikih mogunosti preciznijeg povezivanja
naunih pojmova sa stvarnou.
c) analitiko-sintetika
Odvojen od neke ire teorijske zamisli ili teorijskog sistema nauke, pojam neka veu
naunu vrijednost, ma koliko bio precizan. Smisao nekog naunog pojma postaje jasan
kad se, pored njegovog neposrednog iskustvenog sadraja, poznaju njegove veze sa
ostalim pojmovima u nauci. (ZAKLJUAK 89. st.)
2. VRSTE MJERENJA
Mjerenja se dijele na:
a) osnovna metriki standard i jedinica mjerenja su istog kvaliteta kao i predmet
mjerenja, pa se mjerenje izvodi neposredno; duina mjeri pomou jedinice metar
b) izvedena sva mjerenja u kojima se metriki standard i pedmet mjerenja
razlikuju; prema nainu svoga izvoenja ova mjerenja se dijele na dvije vrste:
mjerenja koja se izvode na osnovu nekog zakona zasnivaju se na
odnosu izmeu predmeta mjerenja i neke druge pojave. Preciznost ovih

49

Pojam iji se obim dijeli na svoje ue dijelove naziva se u logici rodom ili logikom klasom, a ui
pojmovi koji nastaju diobom nazivaju se vrstama ili logikim potklasama. Taj najopiji pojam od kojeg
poinje dioba naziva se u logici najvii rod summum genus.
50
iji je smisao nedovoljno odreen
51
Diskriminacijska sposobnost e biti zadovoljena ako je ona toliko razuena da u klasificiranim pojavama
otkriva teorijski znaajne razlike
52
U sva tri sluaja opis polazi od analitikog raslanjivanja sloenih kompleksa

Advocatus D.

Akademska 2005/2006

mjerila zavisi od stabilnosti ovog odnosa i od toga da li se on moe izraditi

u obliku precizne matematike formule53.
mjerenja koja se izvode na osnovu dogovora istraivaju matematiki
odnos izmeu predmeta mjerenja i jedne ili vie vrsta drugih mjerljivih
pojava.54 Drugu vrstu ovakvih mjerenja ine mjerenja izvedena na osnovu
podataka o unutranjoj strukturi nekih pojava.55 U treu vrstu spadaju
mjerila koja se zasnivaju na nekom modelu vjerovatnoe.56

Mjerenja prema formalim osobinama svojih ljestvica - Stivens je donio klasifikaciju

razliitih tipova ljestvica, koje se dijele na:
a) nominalne ie. klasifikacija zanimanja, koja se sastoji od niza kvalitativnih grupa
b) originalne utvruje samo redoslijed du nekog kontinuuma, ali ne i razlike u
apsolutnim veliinama
c) intervalne pomou ovih moe se utvrditi ne samo redoslijed pojava u
odreenom nizu ve i apsolutna veliina razlika
d) ljestvice kolinika (isto kao iznad)
Mjerenje prema stepenu sloenosti
3. NAINI IZRADE MJERILA
U izradi svakog mjerila mora se rijeiti nekoliko opih metodolokih zadataka:
a) to preciznije, i po mogunosti teoretski, definisati predmet mjerenja
b) pronai teoretski adekvatne i iskustveno pouzdane iskustvene pokazatelje pomou
kojih e se izvesti mjerenje
c) kad god se upotrebljava neko sloeno mjerilo mora se odrediti specifina teina
svih njegovih sastavnih djelova
d) ispitati adekvatnost i iskustvenu pouzdanost mjerila
Ponekad je o iskustvenim pojavama teko doi do pouzdanih obavjetenja jer su one:
a) manje vidljive
b) ili se nisu ouvala pouzdana obavjetenja o njima iz ranijih perioda, a potreban je
historijski pristup
c) jer bi prikupljanje podataka o njima u savremenim prilikama moglo da naie na
vee drutvene prepreke i otpore
d) o nekim pojavama ne postoje dovoljno precizna mjerila i klasifikacije
Prilikom razmatranja odnosa izmeu teorijskih i operacionalnih definicija objanjeno je
da se pod teorijskom adekvatnou podrazumijeva da li operacionalna definicija vjerno
izraava iskustveni sadraj odreenog pojma, koji ovaj ima usljed svoga mjesta u nekom
irem teorijskom okviru. Neophodno je induktivno provjeravanje da li u stvarnosti uistinu
postoji povezanost mjernih pojava sa drugima, kakvu pretpostavlja teorija prema kojoj je
odreen predmet mjerenja. (ZAKLJUAK 96.st.)
53

Mjerenje toplote pomou toplomjera. Mjerenja se mogu koristiti i u drutvenim naukama...

Veina demografskih stopa spada u ovu vrstu mjerenja natalitet
55
Razna sociometrijska mjerila koja pokazuju strukturu unutar-grupnih odnosa, grupnu expanziju itd.
56
Mjerenje drutvene pokretljivosti npr.
54

Advocatus D.

Akademska 2005/2006

PROUAVANJE UZRONO-FUNKCIONALNIH ODNOSA

1. POJAM I OSOBENOST DRUTVENOG DETERMINIZMA
a) Prvi aksiom determinizma nijedna stvar ne nastaje ni iz ega niti se pretvara u
nita57
b) Drugi aksiom determinizma nita se ne deava bez odreenih uslova i uzroka,
proizvoljno i nezakonito
Poto su uzroni inioci upravo osnovni i najdinaminiji dijelovi deterministikih
sistema, njihovo ispitivanje najvie doprinosi dubljem upoznavanju determinizma na
nekom podruju stvarnosti.
U oblasti drutvenog determinizma u uem smislu rijei, mogu se razlikovati tri
meusobno povezane sfere:
a) tehnoloka spadaju orua i ostala tehnoloka sredstva, tehnike vjetine i
znanja koja slue za obavljanje proizvodnje i ostalih drutvenih djelatnosti
b) drutveno-organizacijska sastoji se iz drutvenih osnosa u materijalnoj
proizvodnji i drugim drutvenim djelatnostima
c) kulturna
saznajno-orijentacijska znanja i pretpostavke o stvarnosti
normativno-integrativna funkcija institucionalni mehanizmi unutar
drutvenog nadzora (tradicija, obiaji, pravne norme itd.)
estestko-izraajna svi ovjekovi pokuaji da kroz svoje shvatanje
ljepote izrazi vlastito ivotno iskustvo i stvarnost u kojoj ivi.
Treba akcentirati da uticaj ovih inilaca preovladava to ne znai:
a) da samo oni imaju uzrono dejstvo
b) da nisu takoer podloni uticaju uzronih inilaca koji izviru iz drugih sfera
drutvenog ivota i ovjekovih antropolokih osobina
c) da su nezavisni od prirodnih uslova i spoljnih uticaja drugih drutava
d) ovi osnovni deterministiki inioci nisu svemoni
2. RAZNE JEDNOSTRANOSTI U SHVATANJU DRUTVENOG DETERMINIZMA
Jednostrana shvatanja drutvenog determinizma i drutvene uzronosti odnose se:
a) najee na jednostranost u apsolutiziranju neke od relativno samostalnih
deterministikih sfera i shvatanju da samo inioci koji iz nje proizilaze uzrono
utiu na drutveni ivot
b) mehanicistiko tumaenje determinizma ogleda se u prenaglaavanju znaaja
spoljnih inilaca prilikom objanjavanja raznih drutvenih pojava, dok se
potcjenjuje ispitivanje unutranjih inilaca koji se takoer javljaju kao uzroci
raznih djelovanja pojedinaca i drutvenih oblika
57

Ovo je osobena formulacija zakona ouvanja materije i energije

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
c) biologistiko tumaenje determinizma analoko prenoenje ivotnog ciklusa
organizma na razvoj ljudskih drutava i kultura, koje dolaze do izraaja u raznim
teorijama o ciklinom razvoju drutava i kultura
U prouavanju drutvenog determinizma razvila su se dva osnovna metodoloka pristupa:
a) analitiko ispitivanje uzronog dejstva pojedinih inilaca na odreene drutvene
pojave i stanja da bi se to tanije utvrdila specifina teina pojedinih inilaca iz
kojig se satoje neophodni i dovoljni uslovi tih pojava i stanja58.
b) funkcionalni pristup osnovni zadatak da se kompleksno utvrde funkcije raznih
dijelova neke sloene drutvene cjeline u njenom odravanju, opem ili nekom
posebnom djelovanju, mijenjanju ili nestajanju
Iz vie razloga ispitivanje funkcija treba da polazi od osnovnih deterministikih struktura
cjelina:
a) dio koji obavlja neku funkciju ne moe nastati sam od sebe
b) cjelina mora obezbjediti potrebne uslove za opstanak i djelovanje dijelova koji
obavljaju neke funkcije
c) dejstvo dijela-faktora na cjelinu zavisi kako od uzronih osobina toga dijal, tako i
od karaktera potreba koje on treba zadovoljiti u okviru cjeline kao sistem
3. PROBLEM PROUAVANJA FUNKCIONALNIH ODNOSA
Polazne teorijske pretpostavke funkcionalnog pristupa proizilaze is postojeeg saznanja o
prirodi nekog drutva i osnovnih odnosa koji u tom tipu drutva postoje. Na osnovu toga
mora se rijeiti nekoliko njegovih specifinih i kljunig teorijsko-metodolokih problema:
a) Odreivanje osobina i granica sistema svaki sloeni iskustveni sistem sastoji
se iz veeg ili manjeg broja dijelova, koji su na odreeni nain meusobno
povezani. Dublje promijene strukture tih odnosa izazivaju mijenjanje sistema,
poveavaju ili smanjuju njegovu djelotvornost i kvalitet, i u krajnjoj mjeri dovode
do njegovog iezavanja. Pojam dijela postaje mnogo odreeniji kad se pojedini
dijelovi ralane prema:
Sadrini svojih funkcija
Broju funkcija u irem sistemu59
Obliku svoje unutranje organizacije
Nainu kako su povezani sa drugim dijelovima
b) Izbog polaznih kriterija funkcionalni pristup se moe upotrijebiti u razliite
svrhe. Njegov osnovni cilj moe biti:
Ispitivanje na koji nain se drutveni sistem sa datom deterministikom
strukturom moe u postojeim spoljnim uslovima, razvijati u odreenom
pravcu
Ispitivanje promijena koje treba unijeti u sistem da bi se iz njega otklonile
neke nepoeljne aktuelne osobine

58
59

Analitiko ispitivanje drutvene uzronosti izvodi se na razliite naine: eksperimentalne i neeksperim.

Po ovome se dijelovi sloenih sistema dijele na: jednofunkcionalne (pota), i viefunkcionalne (grad).

Advocatus D.

Akademska 2005/2006

Cilj moe biti predvianje kakve promijene treba oekivati u nekom

sistemu ako se on nae u izmijenjenim uslovima
U funkcionalnom prouavanju se ne mora polaziti od apstraktvno
shvaenih potreba najireg sistema na koji se primjenjuje, bilo to globalno
drutvo ili neki ui sloeni drutveni oblik.
c) Ispitivanje naina uspostavljanja funkcionalnih osnosa funkcionalni odnosi
se u raznim drutvenim sistemima i na raznim podrujima istog drutva ne
uspostavljaju na isti nain, iako je determinizam uvijek njegova osnova.
Najvanije razlike se odnose:
Na nain udruivanja nekog drutvenog sistema kao cjeline
Na shvatanja koja postoje u drutvu u stvarnoj prirodi pojedinih uzronofunkcionalnih odnosa
Na nain organiziranja i meusobnog povezivanja razliitih funkcionalnih
djelatnosti u sistemu
d) Dokazivanje tanosti zakljuka poto je funkcionalni pristup sveden na jedan
sintetiki oblik ispitivanja drutvenog determinizma, oigledno je da se nain
dokazivanja tanosti pretpostavki o postojanju nekih funkcionalnih odnosa mora
zasnivati na postupcima kojima se inae utvruje postojanje deterministikih
odnosa. Vrlo veliku ulogu u iskustvenom provjeravanju pretpostavki o
funkcionalnim odnosima imaju uporedno-historijska prouavanja razliitih
drutveno-ekonomskih sistema i tipova globalnih drutava.
EKSPERIMENT
Eksperiment je najefikasnije sredstvo uzrone analize.
1. POJAM I EPISTEMOLOKA FUNKCIJA EKSPERIMENTA
Eksperiment nauno posmatranje u precizno odreenim i kontrolisanim uslovima, sa
ciljem da u ispitivanoj oblasti utvrdi ili provjeri postojanje i prirodu nekog
pretpostavljenog uzronog odnosa.
Eksperiment se zasniva na ideji da se iz sloenog deterministikog spleta izdvoji jedan
uzroni inilac radi ispitivanja njegovog specifinog dejstva na odreenu pojavu.
Eksperimentalni objekat u eksperimantima drutvnih nauka je skup pojedinaca, neka
drutvena grupa ili organizacija. Ukoliko se prilikom stvaranja eksperimentalne situacije
poe za rukom da se iskljue ostali relevantni inioci, postoji opravdan zakljuak da su
promijene nastale za vrijeme eksperimenta posljedica djelovanja eksperimentalnog
inioca. Razvijenost naunog znanja o ispitivanom podruju je jedan od preuslova
uspjenog izvoenja eksperimenta.
Preciznost eksperimenta zavisi od toga koliko se precizno mogu utvrditi sve njegove
komponente, to znai:
a) stanje eksperimentalnog objekta prije poetka eksperimenta
b) razne osobine eksperimentalne situacije u kojoj se kontoliraju relevantni inioci
c) vanjski uslovi u kojima se nalazi eksperimentalna situacija
d) jaina djelovanja eksperimentalnog inioca
Advocatus D.

Akademska 2005/2006
e) veliina promijena u eksperimentalnom objektu koje su nastale u toku
eksperimenta
2. VRSTA EKSPERIMENTALNIH I KVAZI-EKSPERIMENTALNIH ISTRAIVANJA
U DRUTVENIM NAUKAMA
a) Laboratorijski eksperiment ispitivanje se izvodi u vjetaki stvorenim
uslovima. Jedna od najveih tekoa ovih eksperimenata jeste postizanje da
vjetaki stvorena situacija odgovara analognoj situaciji u stvarnom ivotu.60
b) Eksperimenti u prirodim uslovima eksperimentalna situacija se stvara prema
istraivakim potrebama i eksperimentator moe rukovati eksperimentalnim
iniocem.61 Eksperimentator stvara plan eksperimenta i samo nadzire sprovoenje
plana eksperimenta i posmatranje njegovog toka.
c) Prirodni eksperimenti62 - predstavljaju prouavanje nekog drutvenog procesa u
njegovom spontanom toku, ali na onim mjestima i u onim vremenskim trenucima
i periodima gdje i kada se on pojavljuje u svojim najizrazitijim oblicima. Oni su
povoljene konjukturne situacije za proavanje raznih drutvenih pojava i svaka
dalekovidnija istraivaka strategija nastoji da ove mogunosti u to veoj mjeri
iskoristi (npr. rat).
d) Ex post facto eksperimenti, ili aplinovi exp., nisu eksperimenti u pravom
smislu rijei, ve se radi o razvijenom statistikom prouavanju nekih procesa
poto su se oni ve desili.
3. PLANIRANJE I IZVOENJE SOCIOLOKIH EKSPERIMENATA
a) Izbor problema za stvaranje plana eksperimenta nije dovoljno samo postaviti
eksperimentalnu hipotezu. Ona mora biti ukljuena u okvir naunih saznanja o
deterministikim odnosima na podruju stvarnosti gdje se eksperiment izvodi.
b) Stvaranje ili pronalaenje eksperimentalne situacije eksperimentalna
situacije je ui dio jednog ireg deterministikog sistema, ije se djelovanje ne
moe iskljuiti niti neposrednije nadzirati. Kao sredstvo posredne kontole ostalih
relevantnih inilaca u eksperimentima se najee primjenjuju tzv. kontrolne
grupe63.
c) Posmatranje toka eksperimenta eksperimentator stvara plan da to preciznije
posmatra sve to se za vrijeme eksperimenta deava, i nastoji da njegovo
60

Obino se smatra da su rezultati dobijeni u laboratoriji samo pretpostavka koju treba dalje ispitivati,
provjeravati i konkretizirati u vie razliitih realnih drutvenih situacija
61
to je eksperimentator dobio veu slobodu u pogledu stvaranja eksperimentalne situacije i rukovanju sa
eksperimentalnim iniocem, ovaj tip eksperimenta se vie pribliava laboratorijskom.
62
Ovi kao i ex post facto eksperimenti su tzv. kvazi-eksperimentalna ispitivanja. to se tie prirodnih
eksperimenata, zbog tekoa da se kontrolie samoizbor, mnogi prirodni eksperimenti nisu eksperimentalna
istraivanja u pravom smislu rijei, nego samo izuzetno povoljni uslovi za prouavanje drutvenih pojava i
procesa na mjestima gdje su oni najizrazitiji i najkarakteristiniji.
63
Pored eksperimentalne grupe stvara se jedna ili vie kontrolnih grupa koje se izjednaavaju sa
eksperimentalnom u svim svojim osobinama i vanjskim uslovima koji se smatraju relevantnim za ispitivani
uzroni odnos. Ako ujednaavanje grupa uspije, jedina razlika meu njima, znaajna za ispitivani odnos,
jeste to je u eksperimentalnoj grupi djelovao eksperimentalni inilac. On se stoga moe smatrati uzrokom
razlika koje se poslije eksperimenta utvrde izmeu eksperimentalne i kontrolne grupe.

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
prisustvo to manje narui normalnost eksperimentalne situacije i u pojedinim
sluajevima ne otkrije za vrijeme trajanja istraivanja njegov plan.
d) Analiza eksperimentalnih rezultata prvi zadatak jeste statistiko
provjeravanje eksperimentalne hipoteze na osnovu poreenja razlika u odreenim
osobinama koje su poslije eksperimenta utvrene u eksperimentalnoj i kontolnim
grupama. Razlike se ocjenjuju pomou testova statistike znaajnosti. Potrebno je
i ispitati da li je tok eksperimentalnog zbivanja u skladu sa teorijskim
pretpostavkama o dinamici ispitivanog procesa. Kad vie nezavisnih ponavljanja
daju priblino iste eksperimentalne rezultate, moe se sa veom sigurnou
zakljuiti da je stvarno otkriven neki uzroni odnos.
METODOLOGIJA PRAVNIH NAUKA
Metodologija prava se tradicionalno bavi:
a) pravnom praksom
b) pravnom naukom
Predmet metodologije prava jeste nauna spoznaja prava u njegovom totalitetu. Mogue
je odrediti pojam pravo na taj nain to bi se opisao specifian i nuan sadraj iskustva
pravnika praktiara (advikati, suci itd.)
Metode u pravu jesu sve teorijske postavke i tehniki postupci koji omoguuju spoznaju
i praktinu obradu (specifinog i nunog) predmeta iskustva pravnika.
Postoji poseban i stalan predmet rada svakog pravnika i ine ga64:
a) drutveni odnosi u kojima nastaju sukobi, oituju se pravnim injenicama
b) akti vrednovanja kojima se pozitivno ili negativno ocjenjuju mogunosti
ponaanja ljudi u pravnim odnosima razliite ocjene
c) misaono-jezike tvorevine pomou kojih se pravni odnosi opisuju, objanjavaju i
prisilno kvalificiraju polazei od pravnog vrednovanja normiranje
Pravo ili pravni poredak su jedinstvo uzajamno uvjetovanih pravnih propisa, vrijednosti
i normi. Pravni sistem je ukupnost pravnih normi u jednom drutvu.
Potrebno je napustiti sva redukcionistika rjeenja u metodologiji prava, tj. sva svoenja
pravne norme na pojedine specijalne metode drutvnih nauka, a posebno na dogmatsku i
na tzv. normativnu metodu.
Pet osnovnih metoda:
a) socioloka ispitivanje pravnih odnosa u stvarnosti i njihovu meuuvjetovanost
sa pravnim vrijednostima i normama
b) aksioloka upotreba pravnih vrijednosti kao principa ocjenjivanja pravnih
odnosa i normi
64

Primjer bi mogla biti pravna sposobnost: a) uzrast, zrelost b) ocjene o dobnoj granici c) pravne norme,
ope i individualne

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
c) lingvistika usmjeravanje na ispitivanje sadraja i oblika pravnih normi i drugih
misaono jezikih tvorevina kojima se kontroliu pravni odnosi (vai sa ove ispod)
d) dogmatska (vidi lingvistika)
e) logika (vidi lingvistika)

SOCIOLOKA METODA U PRAVU

To su sve teorijske postavke i tehniki postupci pomou kojih se spoznaje i praktiki
obrauje drutvena stvarnost prava.
POSTAVKE stavovi pojedinih sociolokih teorija o drutvu i pravu, meusobno
suprostavljeni u veoj ili manjoj mjeri; uzimaju se kao polazne hipoteze. Ove socioloke
postavke se uvijek primijenjuju, kao glavne ili kao pomone, zajedno sa lingvistikom i
logikom metodom, a esto i sa aksiolokom i dogmatskom:

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
a) konsenzualne socioloke teorije drutvo se odrava usred organske solidarnosti
ili interesno-vrijednosnog slaganja (pravo kao nuno)
b) konfliktne socioloke teorije drutvo se odrava prisilnim regulisanjem
interesno-vrijednosnih sukoba meu pripadnicima razliitih drutvenih slojeva
(pravo kao mo i dominacija)
POSTUPCI tehnike prikupljanja, obrade i tumaenja podataka (ope metode u
drutvenim naukama: anketa, posmatranje, eksperiment itd.)
Pravnici i drugi pravni subjekti koriste socioloke postavke i postupke u PRAVNOJ
PRAKSI radi toga da bi utvrdili i objasnili:
a) drutvene odnose koji se moraju pravno normirati
b) inioce koji u datim drutvenim okolnostima utiu pozitivno ili negativno na
legitimnost i efikasnost odreenih pravnih normi u pravnim odnosima
c) pravne injenice koje su uvjet za za nastanak i prestanak pravnih obaveza i
ovlatenja, za rjeavanje pravnih sporova, za odreivanje odgovornosti i sankcije
d) objektivne drutvene okolnosti i volju tvoraca pravnih akata koji su vani za
tumaenje tih akata
U PRAVNOJ NAUCI socioloka metoda ima dvije razine primjene:
u konkretnoj pravnoj nauci, koja ima za predmet pojedine grane prava, i to
najee grane jednog nacionalnog prava, ali moe imati za predmet i
komparativno izuavanje jedne grane prava u razliitim pravnim porecima
apstraktni karakter: sredstvo spoznaje opih pravilnosti nastanka, sastava i
funkcije prava u cjelini i pojedinih njegovih elemenata u svim drutvima ili u
odreenim tipovima civilizacija.
Socioloka metoda u pravnoj nauci ispituje jo neka druga izrazito teorijska pitanja:
e) vrste drutvenih odnosa
f) drutvene funkcije pravne normativnosti openito i u posebnim tipovima pravnih
poredaka
g) uloge drave i drugih subjekata ekonomsko-politike moi i vlasti u stvaranju,
primjeni i sankcionisanju pravnih normi openito i u pojedinim drutvima
h) historijsku uvjetovanost uloga pojedinih dravnih organa u stvaranju osnovnih i
opih pravnih normi u raznim tipovima pravnih poredaka
i) drutvene inioce koji uvjetuju razliite sisteme pravnog obrazovanja
AKSIOLOKA METODA U PRAVU
U pravu ukupnost vrijednosnih postavki i postupaka vrednovanja kojim se pozitivno ili
negativno ocjenjuju pravni odnosi, pravne norme i samo pravno vrednovanje odnosno
pravni poredak u cjelini.
Aksiolokim metodom se prosuuje i odluuje kakvi bi trebali da budu, odnosno kakvi ne
bi trebali da budu pravo i pojedini njegovi elementi sa stanovita odreenih vrijednosnih
principa koje usvaja subjekt ocjenjivanja. Radi se o jednom kritikom, idejno

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
opredjeljenom i vie ili manje subjektivnom zauzimanju stavova pravnika i drugih
pravnih subjekata prema pojedinim pojavama.
POSTAVKE openi stavovi o tome ta je ispravno a ta nije u pravnim odnosima,
pravnim normama i u samom pravnom vrednovanju. Dvije vrste:
a) postavke o prirodi samog vrednovanja: o apsolutnom ili relativnom, objektivnom
ili subjektivnom, racionalnom ili iracionalnom karakteru vrijednosnih principa i
sudova
b) principi kojima se na razne naine ocjenjuju drutveni odnosi i tvorevine,
postojei ili tek mogui.
Postoje dvije vrste vrijednosnih principa po kojima se ocjenjuju ljudska ponaanja i
tvorevine u posebnim oblastima drutvenog djelovanja:
a) nespecifini pravni vrijednosni principi (ekonomski, politiki, moralni itd.
regionalni principi)
b) specifini pravni vrijednosni principi (principi mira, pravednosti, zakonitosti itd.)
Svaka pojava se moe ocjenjivati sa stanovita svih specifinih pravnih vrijednosti, ali ne
i sa stanovita svih nespecifinih pravnih vrijednosti. Pravno ocjenjivanje ne moe
polaziti iskljuivo od nespecifinih niti iskljuivo od specifinih pravnih vrijednosnih
principa; ono uvijek polazi od jednih i od drugih principa. Tu je i shvaanje o tome kakvi
trebaju biti odnosi meu vrijednosnim principima, nespecifinim i specifinim.
POSTUPCI razni naini vrijednosnog suenja kojima se primijenjuju vrijednosne
postavke (principi) na pravne pojave. Neki naini vrijednosnog suenja mogu se odrediti
u suprotnostima vrednovanje moe biti u visokoj mjeri subjektivno 65, a moe biti u
velikoj mjeri ili potpuno objektivizirano 66. Vrednovanje moe biti vie ili manje
utemeljeno na poznavanju predmeta o kojem se sudi, moe se javiti u obliku opeg
vrijednosnog suda, a moe se odnositi na pojedinaan sluaj, tj. moe biti individualni
vrijednosni sud.
Glavne funkcije ove metode u PRAVNOJ PRAKSI ogledaju se u ocjenjivanju (i izboru):
a) da li odreene drutvene (pravne) odnose, treba ili ne treba normirati, kao i na koji
nain ih treba normirati
b) najpogodnijih tehnikih rjeenja u pravnom normiranju pojedinih vrsta pravnih
odnosa
c) radnji koje e kvalificirati kao delikti, kao i vrste i visine pravne odgovornosti i
pravnih sankcija
d) postupaka zatite pravnih ovlatenja- zakonodavnih, sudskih, upravnih
e) stepena odgovornosti i odmjeravanju kazne za konkretne delikte67
f) pravnih injenica i dokaznih sredstava (posebno iskaza svjedoka)
g) u vrijednosno-ciljanom tumaenju i primjeni neodreenih pojmova i standarda u
konkretnim pravnim sluajevima;
65

npr. kada vrednovanje provode privatni subjekti; tako vrednovanje je i sporadino i ne izvodi se prema
procedurama
66
npr. kad vrednovanje provode slubene osobe i naunici; tako vrednovanje se izvodi po propisanim proc.
67
Unutar limita, alternacija ili diskrecionog ovlatenja koje daju ope pravne norme

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
h) u ocjeni moralnosti pravnog ponaanja u sluajevima kada pravne norme upuuju
na moral.
U navedenim funkcijama se moe primijetiti opravdavanje, pobijanje ili predlaganje
drugih rjeenja za postojee pravne pojave. Funkcija pobijanja i predlaganja moe opet
biti ili imanentna ili transcendentna kritika prava, tj. ili kritika prava sa stanovita
vladajue politiko-pravne ideologije ili nevladajue. Prvoj vrsti kritike odgovaraju
reformska pravna djelatnost i pravna politika. Druga vrsta kritike odvija se u okvirima
kritikog stajalita.
U PRAVNOJ NAUCI aksioloka metoda nalazi primjenu kod:
i) ocjenjivanja, kritike ili predlaganja promjena pravnog poretka u cjelini;
j) ocjenjivanja, kritike i predlaganja novih ciljeva pravne spoznaje i pravne
metodologije
LINGVISTIKA68 METODA U PRAVU
Lingvistiku metodu ine teorijske postavke i tehniki postupci kojima se spoznaje i
praktino obrauje jezik, te propisuju naini upotrebe jezika kao osnovnog oblika
komuniciranja u pravu (kakav jest jezik prava i nalae kakav treba biti).
POSTAVKE izvode se iz lingvistike. To su teorijska znanja ili postavke gramatike, a
unutar nje morfologije i sintakse, te semantike kao discipline koja izuava specifinosti
jezikog izraavanja jedne osobe ili skupa osoba, i pragmatike kao discipline koja
izuava naine svrhovite upotrebe jezika. Opa pravila sintakse iz narodnog jezika
vrijede u cijelosti i za pravni jezik, ali se u ovome ipak neki naini gradnje reenica
javljaju sa znatno veom frekvencijom nego u opem narodnom jeziku ili u drugim
tipovima strunih jezika. Najkarakteristiniji i najsporniji dio jezika u pravu jeste njegov
pojmovni69 aspekt. U pravu se upotrebljavaju tri vrste rijei i znaenja koji su dati u:
a) opoj narodnoj leksici
b) nepravnikim stunim leksikama
c) strunoj pravnikoj leksici
Struni termini i njihova znaenja u prosjeu ine manji dio leksikog sadraja jezika u
pravu. Oni su dvovrsni:
djelimino izmijenjeni narodni izrazi i pojmovi
posve umjetni, struni, pravniki ili nepravniki, termini i pojmovi
Rairena je i upotreba stranih termina kao i vei broj arhaizama, nego u veini drugih
strunih jezika. Jeziki izrazi u pravu imaju dvije osnovne pojmovne funkcije:
deskriptivna i preskriptivna. Jezik u pravu ima sljedea vrlo karakteristina svojstva:
bezlinost, neemotivnost, relativno siromatvo i jednolinost znaenja, prevlast pasivnih
68

Lingvistika je nauka o jeziku, analitikog karaktera ija je zadaa da ope injenice koje je prikupila opa
filozofija i filozofija jezika svestrano analizira, ustanovi uzrono-posljedine odnose i tako doe do
imanentne zakonitosti u ivotu i razvoju jezika.
69
Uzet je pridjev pojmovni umesto znaenjski kao u knjizi; tako je bilo i sa ostalim oblicima te rijei

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
izriaja, ponavljanje, stereotipnost i ak formularnost reenica, te brojne sveano-ritualne
forme.
Lingvistiko-pragmatske postavke imaju dvije vrste zadataka:
a) pokazuju mjeru svrsishodnosti postojeih naina upotrebe jezika u pravu s
obzirom na neke zadate ciljeve
b) preporuuju tvorcima pravnih normi i pravnicima promjenu postojeih i uvoenje
novih jezikih rjeenja, sintaktikih, semantikih i stilistikih, koji su pogodniji za
postizanje njihovih politiko-pravnih ciljeva.
POSTUPCI veinom preuzeti iz drugih metoda (npr. socioloke i aksioloke), ali se
primijenjuju i posebni postupci lingvistike metode: gramatika analiza reenice,
znaenjska analiza pravnih tekstova i govora itd. Pored toga, za pravni jezik je vrlo
karakteristino dogmatsko, tj. autoritativno postavljanje pravila upotrebe jezika u pravu
putem pravnih normi.
Glavne funkcije u PRAVNOJ PRAKSI:
a) spoznaja i izbor izraza i pojmova, koji optimalno izraavaju misao tvorca pravnih
akata i osiguravaju najvii stepen razumijevanja (izmeu tvorca i adresata)
b) spoznaja i opredjeljenje za pisano ili za usmeno oblikovanje pravnih akata
c) spoznaja i izbor mjere formulacije jezika u pravu
d) spoznaja i opredjeljenje za naine oblikovanja pravnih normi i drugih
preskriptivnih ili deskriptivnih sudova u pravne odredbe ili reenice pravnih akata
e) spoznaja i izbor naina sistematskog rasporeda pravnih normi, odnosno odredaba
u pisanom pravnom aktu (take, lanove, paragrafe itd.)
f) spoznaja i prouavanje dobrog pravnog stila u formuliranju pisanih i usmenih
pravnih akata
g) ujednaeno i to izvjesnije jeziko tumaenje odredaba iz pravnih akata
h) izgradnja, zajedno sa logikom metodom, sistema informatike ili uskladitavanja i
automatske obrade podataka neophodnih u pravnom procesu.
U PRAVNOJ NAUCI lingvistika metoda ima djelimino iste funkcije kao i u pravnoj
praksi, ali tu lingvistika metoda ima jo i zadatke:
i) stvaranje strune pravnike terminologije i definiranja naunih pravnih pojmova
j) prouavanje opih problema sastava i funkcije jezika u pravu, te prouavanje
opih problema tumaenja pravnih akata.
Opeteorijskim ispitivanjem i ujedno izgradnjom jezika u pravu bavi se jedna od
najmlaih teorijskih oravnih dispiclina: semiotika prava.
Mora se imati u vidu korelacija izmeu izraza i reenice kao gramatikih kategorija,
znaenja kao semantike kategorije, te pojam i suda kao logikih kategorija.
LOGIKA METODA U PRAVU70

70

Za definicije pojmova logike pogledati 144-151

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
Logika metoda u pravu jeste primjena pravila formalno ispravnog miljenja71 (i
pravila argumentacije) u praktinom i naunom pravnom djelovanju.
POSTAVKE Prva vrsta postavski su o prirodi i vrstama pojmova, sudova i zakljuaka.
Druga vrsta postavki odnosi se na pitanja da li i na koje naine pravila o pojmovima,
suenju i zakljuivanju i ostalim logikim operacijama dobivaju neke specifine oblike u
pravnom miljenju povodom toga javila su se dva krajnja shvatanja:
a) postoje iskljuivo opa logika pravila (zakljuivanje na osnovu opih logikih
principa indukcije i dedukcije-silogizma)
b) pravo ima i neka svoja posebna pravila logikog miljenja, ponajprije posebna
pravila zakljuivanja u pravnoj praksi (vrednovanje i volja imaju znatno veu
ulogu od opeg logikog zakljuivanja)
tu je i deonika logika ili logika normativnih stavova, koja je izmeu ta
dva krajnja stanovita, ali blie prvome, koja je utemeljena na savremenim
teorijama rauna sudova i simbolike logike.
Trea vrsta postavki razrauje shvatanje o posebnim pravilima zakljuivanja u pravnoj
praksi, i to u obliku argumentiranja ili dokazivanja razumnosti suprotstavljenih
stavova. Razlike izmeu formalistikog i argumentativnog zakljuivanja je u tome to se
u prvom dokazuje (prema strogim pravilima i daje nune deducijske i izvjesne
zakljuke), a u drugom dokazivanju uvjerava se protivnik (uvjerenja mogu biti efikasna,
ali i dalje sporne sadrajne vrijednosti).
etvrta vrsta postavki pokuava dati logicistiko odreenje pojma prava. Prema tom
miljenju bit prava nalazi se u formi normativnog suda i u deduktivnom izvoenju
sistema tih sudova. Tako se pravo svodi na normativnu tehniku, a ova se nasilno odvaja
od drutvenog sadraja kojima slui. (predstavnici Kelzen i egzegetska kola)
Srednji stav svih ovih vrsti postavki jeste da pravo nije prvenstveno logika tvorevina i da
se zakljuivanje u pravu izvodi kako prema pravilima formalne logike tako i prema
pravilima argumentacije. Pri donoenju niih pravnih akata, u uslovima djelovanja naela
zakonitosti, zakljuuje se u deduktivno-silogistikoj formi. U pravu se moe koristiti i
indukcija, npr:
Svjedok X tvrdi (da je istina) A
Svjedok Y tvrdi (da je istina) A
Svjedok Z tvrdi (da je istina) A
Dakle, istina je A

Ali, koristi se i mnogo drugih postupaka koji nisu klasini formalnologiki postupci,
primjer za argumentaciju:
Problem: koje principe hijerarhije (subordinaciju ili koordinaciju) uspostaviti u odnosima meu
vojnim licima i u odnosima meu sucima?
Zakljuak argumentacijom: prema prirodi stvari (tj. prirodi poslova) meu vojnim licima treba
biti subordinacija (jer zavisnost unosi sigurnost u rukovanju vrlo opasnim sredstvima), a meu
sucima treba biti koordincija (jer nezavisnost sudaca bitno unapreuje sudovanje).
71

Tu spadaju pravila o pojmovima, suenju i zakljuivanju

Advocatus D.

Akademska 2005/2006
Bitna osobina argumentacije jeste to se uvijek mogu postaviti argumenti i za suprotno
miljenje, pa nikada nema apsolutne izvjesnosti.
Znai tano je da su u pravnom miljenju logike operacije mnogo ee, znaajnije,
sloenije i stroe nego u veini drugih intelektualnih djelatnosti, pa je zato pravo i
formalizirana i racionalna djelatnost. Ali, ono je i stvar interesno-vrijednosnog
zakljuivanja i odluivanja u konkretnim drutvenim prilikama.
to se tie pravne norme, potpuna logika struktura pravne norme je sastavljena od dva
hipotetika suda spojena veznikom ili u jedan disjunktivni sud:
ako A treba B, ili, ako ne-B treba C

POSTUPCI razni naini stvaranja i izvoenja pojmova, sudova i zakljuivanja u pravu;

stvaranje: pravnih konstrukcija, fikcija, pretpostavki itd. Povezuju se sa aksiolokim,
lingvistikim, sociolokim i dogmatskim postupcima, ali i drugim.
U PRAVNOJ PRAKSI logika metoda posebno slui za:
a) izradu i razvrstavanje pravnih pojmova, te sistematizaciju sadraja pravnih akata
b) formulisanje svih vrsta deskriptivnih i preskriptivnih sudova
c) izvoenje svih vrsta zakljuivanja pri stvaranju i primjeni pravnih normi
d) izradu i upotrebu tradicionalnih i elektronskih oblika dokumentacije i obrade
podataka
U PRAVNOJ NAUCI iste se funkcije ostvaruju na viim razinama openitosti, strunosti
i sistematinosti, ali pored toga u njoj postaje predmet naunog ispitivanja i sama logika
metoda. Ovi zadaci se najcjelovitije ostvaruju u posebnoj disciplini pravna logika ili
logika u pravu.
DOGMATSKA METODA U PRAVU
Bit ovog pristupa je u tome da se ljudskom ponaanju i ljudskim tvorevinama daju ona
znaenja koja postavljaju osobe autoriteti u pojedinim oblastima drutvenog ivota.
Zajedniko dogmatskoj i aksiolokoj metodi jeste da obje sadre stavove o tome kako se
treba i kako se ne treba ponaati odnosno misliti, a razlika je da aksioloki stavovi ne
ovise nuno o autoritetui njih moemo potivati zbog navike, oponaanja ili vlastitog
uvjerenja. Autoritet u pravu pripada vrsti autoriteta vlasti. Najvii pravni autoriteti su
ustavotvorci i zakonodavci, pa onda drugi dravni organi, poslovne stranke, te pravna
nauka itd. Pravni autoritet openito je srazmjeran ekonomskoj i politikoj moi subjekata.
Dogmatska metoda je u pravu nuna, jer pravna djelatnost sadri u svojoj biti prisilu i
heteronomiju, nametanje pravila ponaanja, obavezivanje, ograniavanje slobode i
kritinosti. Pravni poredak se temelji na sljedeoj formuli dogmatike: pravno je
relevantno, istinito i ispravno ono to zahtijevaju i to tvrde subjekti koji imaju
nadlenost ili pravnu mo da to ine u odreenim vrstama predmeta. To se oituje u vidu
principa zakonitosti, jer se sve pravne pojave smatraju sadrajno i formalno pravno
ispravnim, pravno valjanim, samo sako su sukladni sa normama pravnih autoriteta;
posljedica ovoga je i pravni formalizam.
Advocatus D.

Akademska 2005/2006

POSTAVKE osnovni politiki pravni zahtjevi, izrazi volje nosioca ekonomske i

politike vlasti, koji prisilno uobliuju (kao obavezne( pravne odnose, pravne vrijednosti
i pravne norme. Neki od tih istina autoriteta su:
a) nosioci pravne vlasti mogu stvarati obavezujua znaenja u pravnom poretku
b) princip zakonitosti
c) princip prisilnog znaenja jednog dijela pravnih izraza
d) principi postupaka stvaranja, primjene, promjene i prestanka vaenja pravnih
akata
e) princip sticanja, mijenjanja, prestanka i zatite pravnih ovlatenja i pravnih
obaveza, te pravne odgovornosti
f) principi konstituiranja, djelovanja, odgovornosti i ukidanja dravnih organa i
slubenih osoba, te pravnih osoba i njihovih organa
g) principi o intenzitetu pravnog normiranja (strogo, diskreciono, dispozitivno)
h) principi o nainima, hijerarhiji i subjektima tumaenja
POSTUPCI konkretnija normativna odreenja ili prinudna pravila ponaanja pomou
kojih se spomenuti principi sprovode u ivot. U uem smislu tu spadaju i publikacije,
isprave, formulari, tipske odredbe, oznake inova, uniforme, dravni simboli, geste,
peati, slubene knjige i dr, koje su pravni subjekti duni upotrebljavati da bi postigli
neke legalne uinke, ili izbjegli negativne posljedice.
U PRAVNOJ PRAKSI temeljni je postulat da treba poznavati sadraj normativnih
pravnih akata i ponaati se u skladu sa njima. Nesumnjivo je da se pravna dogmatika
najee pokazuje kao prepreka na putu potpune spoznaje i etikog vrednovanja pravnih
pojava, ali ipak takva dogmatska kontrola nikada nije totalna. Pravni poredak moe
uspjeno funkcionirati i razvijati se samo pod uvjetom da se u djelovanju pravnih
subjekata odri stanovita ravnotea izmeu stvarne spoznaje i vrednovanja, kojima se
otkrivaju, objanjavaju i ocjenjuju pravne pojave, i istine autoriteta kojima se nameu
rjeenja u skladu sa vladajuim interesima i ciljevima.
U PRAVNOJ NAUCI se postavke i postupci dogmatske metode koriste u izlaganju,
komntiranju, tumaenju (egzegezi) i sistematiziranju pravnih normi, pravnih ustanova i
cjelina pravnih grana i pravnog sistema. Ovo nauno prouavanje pravnih normi putem
dogmatske metode u pravilu samo potvruje i objanjava rjeenja i deklarirane ciljeve
autoriteta, ali ipak, u izuzetnim sluajevima, kada pravna nauka ima vii ugled i mo u
pravnom poretku, nauna rjeenja mogu i sama dobiti veu ili manju teinu istine
autoriteta. Takoer, i pravnici mogu jedni drugima biti izvori istine autoriteta.

Advocatus D.

Akademska 2005/2006

Advocatus D.