Pr lexuesin

Gjat 140 viteve t fundit, Darvinizmi, i cili mohon faktin e krijimit e, si

rrjedhoj, edhe vet ekzistencn e Allahut, ka br q shum njerz t largo-
hen nga besimi i tyre dhe t bien n kthetrat e dyshimit. Ndaj, duke provuar
se kjo teori nuk sht gj tjetr ve nj mashtrim, ne kryejm nj detyr
shum t rndsishme q sht e lidhur ngusht me fen. Ska dyshim, se ky
sht nj shrbim i rndsishm q duhet tu ofrohet t gjithve.
Nj pik q duhet theksuar ka t bj me prmbajtjen e librit. N t gjith
librat e autorit, temat q kan lidhje me besimin trajtohen n dritn e ajeteve
kuranore dhe njerzit ftohen q t msojn fjalt e Allahut dhe t jetojn
bashk me to. T gjitha temat q kan lidhje me ajetet kuranore jan shpje-
guar n mnyr t atill q t mos ln asnj shteg pr dyshime apo dilema
n mendjen e lexuesit. Stili i qart, i leht e i rrjedhshm mundson do njeri
t fardo moshe apo grupi social q t kuptoj me lehtsi librat. Kjo gj i bn
ata shum trheqs pr tu lexuar njhersh, pa e ndrprer leximin. Edhe ata
persona q e mohojn ann shpirtrore ndikohen pozitivisht nga faktet e pr-
mendura n kto libra dhe nuk mund ta hedhin posht vrtetsin e tyre.
Ky libr, ashtu si dhe t gjith librat e tjer t autorit, mund t lexohet indi-
vidualisht ose n grupe. Leximi i librit n grup sht shum i dobishm dhe
i rndsishm, pasi do lexues mund ti prcjell tjetrit mendimet dhe ekspe-
riencn e tij.
Kta libra jan shkruar vetm pr t fituar knaqsin e Allahut, ndaj dhe
kontributi i dokujt pr leximin dhe prezantimin e tyre do t ishte nj shr-
bim i madh pr fen e Allahut. Ndaj, ata q duan tua transmetojn fen t
tjerve, do t gjejn nj mjet tepr efikas n librat e Harun Jahjas.
N kto libra ju nuk do t gjeni shpjegime q bazohen n burime t
dyshimta, apo stil shkrimi q bie ndesh me respektin dhe nderimin q duhet
t tregojm pr gjrat e shenjta, apo ide t pabaza q fusin dyshim dhe shkak-
tojn devijim n zemr.
KRIJIMI I
UNIVERSIT
HARUN JAHJA
Shtator 2002
Rreth autorit dhe veprave t tij
Autori, i cili shkruan me pseudonimin HARUN JAHJA, ka lindur n
Ankara n vitin 1956. Pasi mbaroi shkolln tetvjeare dhe t mesme n
Ankara, ai studioi artet n universitetin Mimar Sinan t Stambollit, si dhe
filozofi n Universitetin e Stambollit. Q nga viti 1980, autori ka publikuar
libra t shumt n fusha t ndryshme, si ato politike, fetare dhe shkencore.
Harun Jahja njihet si nj autor q ka shkruar punime tepr t rndsishme
pr nxjerr n shesh mashtrimet e evolucionistve, pavlefshmrin e pre-
tendimeve t tyre, si dhe ant e errta q lidhin Darvinizmin me disa ide-
ologji shkatrrimtare.
Pseudonimi i tij prbhet nga emrat "Harun" (Aron) dhe Jahja (Gjon), pr
t prkujtuar kta dy profet q luftuan kundr mosbesimit. Vula e Profetit,
e cila gjendet n kapakun e librave t autorit prmban nj kuptim simbolik
q ka lidhje me prmbajtjet e tyre. Kjo vul prfaqson Kuranin, i cili sht
libri dhe fjala e fundit e Allahut dhe Profetin, i cili sht profeti i fundit. Nn
udhheqjen e Kuranit dhe Sunetit, autori ka pr qllim t hedh posht t
gjitha bazat e ideologjive anti-fetare, n mnyr q t shuhen t gjitha
kundrshtimet ndaj fes.
T gjitha kto punime t autorit prqendrohen rreth nj qllimi: transme-
timi i mesazhit t Kuranit pr t gjith njerzit, duke i nxitur ata t mendo-
jn rreth temave t rndsishme q kan lidhje me besimin, si ekzistenca e
Allahut, njsimi i Tij, bota tjetr etj., dhe shkatrrimi i plot i themeleve t
rrnuara t sistemeve ateiste.
Harun Jahja gzon nj reputacion t madh n nj gam mjaft t gjer lex-
uesish q nga India n Amerik, nga Anglia n Indonezi, nga Polonia n
Bosnje, nga Spanja n Brazil. Disa prej librave t tij jan t disponueshm n
Anglisht, Frengjisht, Gjermanisht, Italisht, Portugalisht, Urdu, Arabisht,
Shqip, Rusisht, Boshnjakisht dhe Malajo; ata jan mirpritur nga lexuesit n
t gjith botn.
T vlersuar n t gjith botn, kto punime kan shrbyer pr t ndih-
muar shum njerz t gjejn rrugn e besimit apo t arrijn nj kuptim m t
thell t besimit t tyre. Stili i qart, i leht dhe i rrjedhshm i ktyre librave
u jep atyre disa veori karakteristike q mund t vihen re nga kushdo q i
lexon apo i shqyrton ato. Kto punime kan pasur nj ndikim t shpejt dhe
rezultate tepr t knaqshme. sht e pamundur pr ata persona, q i lexo-
jn kto libra me kujdes dhe mendojn rreth tyre seriozisht q t vazhdojn
t mbrojn filozofin materialiste, ateizmin apo fardo ideologjie apo filo-
zofie shkatrrimtare. Edhe nse ata vazhdojn mbrojtjen, kjo tregon se ata
bazohen n sentimentalizmin e tyre, pasi kto libra i hedhin posht kto ide-
ologji q nga themelet. Sot sht br e mundur q t gjitha lvizjet
bashkkohore jobesimtare t psojn nj disfat ideologjike, n saj t kolek-
sionit t librave t shkruar nga Harun Jahja.
Ska dyshim se kto veori e kan origjinn nga urtsia dhe udhzimi i
Kuranit. Autori sigurisht q nuk ndihet krenar pr veten e tij; ai synon q t
jet nj mjet q ndihmon t tjert pr t gjetur rrugn e drejt t Zotit. Pr m
tepr, ai nuk merr asnj prfitim material nga librat e tij. Edhe ata q pr-
gatisin kto libra nuk marrin asnj prfitim material. Ata duan vetm t fito-
jn knaqsin e Allahut.
Duke pasur parasysh kto fakte, ata q inkurajojn njerzit q t lexojn
kto libra, t cilt hapin syt e zemrs dhe ndihmojn t tjert t bhen adhu-
rues t devotshm t Zotit, bjn nj shrbim t pamueshm pr fen.
Nga ana tjetr, do t ishte humbje kohe dhe energjie prhapja e atyre
librave q krijojn konfuzion n mendjet e njerzve dhe nuk kan ndonj
ndikim t efektshm n largimin e dyshimeve dhe dilemave nga zemrat e
tyre, si e ka vrtetuar dhe eksperienca shumvjeare. sht m se natyr-
shme q libra t till q jan shkruar m tepr pr t theksuar forcn letrare
t autorit t tyre, sesa pr t fituar knaqsin e Allahut, nuk mund t ken
kurr nj efekt pozitiv. Ata q dyshojn n kt, mund t shohin se qllimi i
vetm i librave t Harun Jahjas sht triumfi ndaj mosbesimit dhe prhapja
e vlerave morale t Kuranit.
Nuk duhet t harrojm nj pik shum t rndsishme: Shkaku kryesor i
vazhdimit t problemeve dhe konflikteve q prballojn muslimant sot
sht ndikimi ideologjik i mosbesimit. T gjitha kto do t marrin fund kur
t arrihet disfata ideologjike e mosbesimit dhe t sigurohemi q do njeri i
njeh mrekullit e krijimit dhe moralin kuranor, n mnyr q t gjith njerz-
it t jetojn me frymn e tyre. Duke marr n konsiderat gjendjen e bots
sot, e cila i on njerzit n nj humner t thell dhune, korrupsioni dhe kon-
fliktesh, sht e qart q ky shrbim duhet t jet i diponueshm sa m shpe-
jt dhe sa m efektivisht q t jet e mundur. Prndryshe, mund t jet shum
von.
Ne shpresojm q me Vullnetin e Zotit, librat e Harun Jahjas do t luajn
kt rol tepr t rndsishm n shekullin XXI dhe do t ndihmojn njerzit
t fitojn paqen, bekimin, drejtsin dhe lumturin e premtuar n Kuran.
Titulli i origjinalit:
Krijimi i Universit
www.harunyahya.com
T drejtat e botimit n gjuhn
shqipe jan t rezervuara pr
Komuniteti Musliman Shqiptar
Prktheu nga turqishtja:
Ahmet Gjinishi
Redaktor Letrar:
Roald A. Hysa
Botuar nga:
Komuniteti Musliman Shqiptar
Rr. Puntort e Rilindjes, Nr.50
Tiran-ALBANA
Tel & Fax: +355 4 223701
icalb@yahoo.com
Shtypur nga:
an Ofset, Cendere Yolu No:23
Ayazaa, stanbul-TURKEY
P r m b a j t j a
Hyrje
Rrzimi Shkencor i Materializmit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Kreu I
Krijimi i Universit nga Mosekzistenca . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Kreu II
Ekuilibri n Shprthim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Kreu III
Ritmi i Atomeve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43
Kreu IV
Rregulli n Qiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Kreu V
Planeti Blu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Kreu VI
Projektimi n Drit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Kreu VII
Projektimi n Uj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Kreu VIII
Projektimi i Veant i Elementve t Jets . . . . . . . . . . . . . 139
Prfundimi
Thirrje pr Arsyetim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Shtojc
Rrzimi i Evolucionit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
H Y R J E
RRZIMI
SHKENCOR I
MATERIALIZMIT
Materializmi nuk mund t pretendoj
m tepr, jetgjatsin e tij si filozofi
shkencore.
Artur Kstler, Filozof i njohur
1
S
i u krijua ky univers i paskajshm ku ne jetojm?
Si u shfaq ekuilibri, harmonia dhe organizimi n kt univers? Si arriti
bota ku ne jetojm t bhej nj streh kaq e sigurt pr ne?
Kto pyetje q n agim t historis s njerzimit kan trhequr vmendjen e
shum mendimtarve. Mes tyre ka patur edhe shkenctar dhe/apo filozof, t
cilt kan kan studiuar dhe analizuar t bazuar n logjik dhe arsye (prakticizm)
kto pyetje dhe kan arritur n prfundimin e prbashkt se: Prsosmria e rre-
gullit dhe projektimit n univers jan nj tregues i qart pr ekzistencn e nj
Krijuesi Suprem, Zotrues i gjithsis.
Kjo sht e nj e vrtet e padiskutuar e q mund t arrihet duke vn n
pun inteligjencn ton. Kt realitet Allahu e ka deklaruar para 14 shekujsh n
librin e Tij, Kuranin, t cilin e zbriti si udhzim pr njerzimin. Aty njoftohemi
edhe mbi krijimin e universit nga mosekzistenca, organizimin e tij pr nj qllim
t veant dhe krijimin e t gjitha sistemeve dhe ekuilibreve n univers pr t
mundsuar jetesn njerzore.
N nj ajet t Kuranit, Allahu i fton njerzit t arsyetojn mbi kt aspekt n
vargun pasues:
A sht m i rnd rnd krijimi juaj apo ai i qiellit?
E Ai e ngriti at! Ngriti kupn e tij dhe e prsosi at.
Natn ia errsoi e ditn ia ndrioi.
E pastaj tokn e sheshoi. (Naziat, 27- 30)
Prsri duke iu mbshtetur thnieve n Kuran, njeriu duhet t dshmoj
krijimin prej Zotit, t t gjith sistemeve dhe ekuilibreve n univers pr t (njeri-
un), t thellohet mbi kt realitet dhe t nxjerri msim prej vzhgimeve t tij:
Edhe pr at q ju krijoi n tok lloje t ndryshme (bagti, bim, pem, minerale
etj); ka fakte pr nj popull q di t marr prvoj. (Nahl, 13)
N nj tjetr ajet t Kuranit thuhet:
Ai sht q zgjat natn n pjes t dits dhe zgjat ditn n pjes t nats, i nn-
shtroi diellin dhe hnn q secili lviz (udhton) deri n afatin e caktuar. Ky sht
Allahu, Zoti juaj, i tr sundimi sht i Tij, e ata q i luteni n vend t Tij, nuk
zotrojn as sa nj cip (e hurmave, fije). (Fatir, 13)
Kt t vrtet, t ciln e msojm nga Kurani e pranojn edhe shum
shkenctar t konfirmuar, themelues t astronomis moderne. Emra si Galilei,
Kepler, Njutoni duke zbuluar strukturn e ndrtimit t universit, projektimin e
KRIJIMI I UNIVERSIT
10
Sistemit Diellor, ligjet e fiziks dhe ekuilibre t ndryshm e kan kuptuar m s
miri se t gjitha kto jan t krijuara nga Zoti.
Materializmi: Argumenti i rrem i shekullit t 20-t
E vrteta e krijimit, t ciln e shpjeguam deri tani, refuzohet q prej kohsh
t hershme prej nj pikpamjeje filozofike, e ashtuquajtur materializm. Kjo filo-
zofi, e cila fillimisht sht shfaqur te Grekt e vjetr dhe m pas u pranua prej kul-
turash apo/dhe personash t ndryshm, hedh tezn se materia ekziston q n
infinit. Duke pohuar se universi rrjedh nga pafundsia paraprakisht mohonin kri-
jimin e saj nga Zoti.
Materialistt ashtu si hipotezojn q universi ekziston q n infinitet, pre-
tendojn se n gjithsi nuk ekziston qllim dhe projektim. Ata pohojn se t gjitha
ekuilibret, harmonia dhe rregulli jan vepr vetm e koinidencs (rastsis). Ky
pretendim mbi rastsin sht prdorur m pas edhe si prgjigje ndaj pyetjes se
si u shfaqn gjallesat. Teoria e evolucionit apo e thirrur ndryshe Darvinizm, sht
nj tjetr zbatim i materializmit mbi natyrn.
E shprehm edhe m par se kishte edhe nga ata persona, themelues t
shkencs moderne, t cilt besonin n krijimin e universit nga Zoti. N shekullin
e 19-t ndodhi nj ndryshim n kt qndrim t bots s shkencs. Materializmi,
n mnyr t paramenduar u fut n kalendarin e shkencave moderne prej grupeve
t ndryshme. Kjo filozofi gjeti mbshtetje t gjer dhe u prhap shum shpejt n
botn e shkencs edhe pr shkak t kushteve sociale e politike t shek. t 19-t.
Megjithat, zbulimet e shkencs moderne e demostrojn n mnyr t
padiskutueshme shum qart pavleftsin dhe fallcitetin e materializmit n fjal.
Zbulimet shkencore t shekullit 20-t
Le t kujtojm edhe nj her dy pohimet themelore t materializmit rreth
universit:
Universi ekziston q nga pafundsia, pra, nuk ka as fillim as fund, ai nuk
sht i krijuar.
do gj n univers sht thjesht fryt i rastsis dhe jo nj plan apo projek-
tim me nj vizion t qllimt.
T dy kto nocione t materialistve si rrjedhoj e nj shkence primitive t
shekullit t 19-t, t mbrojtura me shum ngulm, u shembn plotsisht nga ana e
HARUN JAHJA 11
zbulimeve shkencore t shekullit pasardhs.
Fillimisht n harres mbetn pretendimet mbi ekzistencn q n infinit t
universit. Q n vitet 1920 kishte nj mori faktesh q kjo smund t ishte e
vrtet. Shkenctart tashm ishin t
sigurt pr krijimin e tij nga mosekzis-
tenca e shkaktuar kjo prej nj
Shprthimi t Madh (Big Beng). Me
fjal t tjera universi nuk ka ekzistuar
n pafundsi por prfundimisht sht
krijuar nga Zoti.
Ajo q shkenca gjunjzoi s dyti
n shek. e 20-t ishte pretendimi i
rastsis, t krijimit t gjithsis n
mnyr aksidentale dhe e paprojektuar.
Krkimet e bra q prej viteve 1960-t,
treguan se t gjitha ekuilibret fizike
ishin t prllogaritura (programuara) n
nj mnyr shum t ndrlidhur q t
bjn t mundshme jetn njerzore. Me
thellimin e krkimeve, u gjetn nj nga
nj ligjet fizike, kimike dhe biologjike n
univers, forcat themelore si ato t rn-
dess dhe t elektromagnetizmit, struk-
turn n trsi t atomeve dhe elemen-
tve prbrs t universit, t programuara kto me at saktsi pr t mundsuar
jetn e qenieve njerzore. Sot shkenctart perndimor kt projektim t
jashtzakonshm e quajn Parim Human (Anthropic Principle). Pra, do
detaj n univers sht projektuar me shum kujdes q t bj t mundshme jetn
e njeriut.
Shkurtimisht n ditt tona materializmi sht refuzuar dhe shembur
plotsisht nga shkenca moderne. I pozicionuar si vizion shkencor dominues pr
shekullin e 19-t, materializmi u prmbys n shekullin e 20-t, duke psuar nj
humbje prfundimtare.
sht shum e natyrshme t ndodhte kshtu. Ashtu si deklaron edhe
KRIJIMI I UNIVERSIT
12
Me anullimin q i bri shkenca materia-
lizmit dshmoi edhe nj her mbi krijim e
universit nga Allahu. Mbi kt tem
revista e mirnjohur Newsweek n numrin
e botuar m 27 Korrik 1998 n kopertinn
e saj, i dha titullin Shkenca gjeti Zotin.
Allahu: Ne nuk e krijuam qiellin e as tokn dhe ka ka n mes tyre, pa qllim
(shkel e shko), ai sht mendim i atyre q nuk besuan.... (Sad 27), sht nj
supozim i gabuar q universi t jet i krijuar pa nj qllim t caktuar. sht e pash-
mangshme pr do tez t hedhur mbshtetur mbi kto supozime, t falimentoj
prball realitetit qysh n fillim.
Krijimi sht nj fakt. N kt libr kto t vrteta do ti analizojm s
bashku me argumentet prkatse. T gjith ne do t shohim disfatn q psoi
materializmi prball shkencs dhe do t bhemi dshmitar pr krijimin e uni-
versit prej Allahut me nj forc krijuese superiore dhe t prsosur.
HARUN JAHJA 13
K r e u I
Krijimi i
Universit nga
Mosekzistenca
N formn e saj standarte, teoria e Big Bengut
pohon se universi ka filluar me zgjerimin e
menjhershm t t gjitha pjesve. Po si arritn
t zgjeroheshin n t njjtin ast, t sinkronizuar
t gjitha pjest e universit? Kush ua dha
komandn atyre?
Andrei Linde, profesor kozmologjie
2
KRIJIMI I UNIVERSIT
16
N
j shekull m par, krijimi i universit ishte nj koncept q injorohej nga
nj pjes e mir e astronomve. Shkak pr kt ishte koncepti i gabuar i
shkencs s shekullit t 19-t ku pranohej gjersisht ekzistenca e gjith-
sis q nga pafundsia. Shumica e shkenctarve q studionin mbi universin duke
supozuar se ndodheshin prball me nj mas lndsh, e cila meq ekzistonte q
n infinit as nuk e merrnin mundimin ta kalonin ndrmendje pr nj krijim t
universit, pra, pr ekzistencn e nj fillimi (t tij).
Idea mbi ekzistencn n pafundsi (vazh-
dueshmri) ka hyr n Perndim s bashku me filo-
zofin materialiste. Kjo filozofi, e cila i ka rrnjt te
Grekt e lasht, mbron iden se nuk ka ekzistenc tjetr
ve materies dhe se universi ekziston q nga pafundsia
dhe do t vazhdoj deri n pafundsi. Kjo filozofi mbi-
jetoi n forma t ndryshme gjat sundimit roman dhe n
Perandorin e Von Romane dhe n Mesjet, materializ-
mi psoi nj rnie si rezultat i influencs s Kishs
Katolike dhe filozofve t krishter. Por pas Rilindjes
mes shkenctarve dhe filozofve perndimor filloi t
lindte nj kuriozitet pr burimet filozofike t Greqis s
lasht. Kshtu pra, filloi prqafimi i materializmit n kt periudh.
Ishte filozofi i shquar gjerman Imanuel Kant ai q gjat Iluminizmit
Evropian ka pranuar dhe mbrojtur materializmin. Kanti deklaronte se universi ka
ekzistuar vazhdimisht dhe brenda ksaj pafundsie do probabilitet duhet t shi-
het si i mundshm. Ndjeksit e Kantit iden mbi nj univers t pafund vazhduan
ta mbronin s bashku (bashkangjitur) me materializmin. Qysh nga fillimi i sheku-
llit t 19-t edhe teza se nuk ekziston nj zanafill e universit, pra, e krijimit n nj
ast filloi t prqafohej gjersisht. Kjo ideologji, e cila u prvetsua me kmb-
ngulje t madhe edhe nga materialist dialektik si Karl Marksi dhe Frederik
Engels, arriti t avancoj deri n shekullin e 20-t.
Ideja n fjal pr nj univers t pafund n do periudh ka qen e lidhur fort
me ateizmin. Nuk sht e vshtir pr ta kuptuar pse? Sepse ekzistenca e nj
zanafille pr universin flet pr krijimin e tij nga Zoti dhe e vetmja rrug pr tiu
kundrvn ksaj ishte dalja n sken me pretendimin se universi ka ekzistuar
gjithmon. Nj nga ata, t cilt e prvetsuan me kmbngulje kt ideologji ishte
Xhorxh Policer, i cili me librat q shkroi n shekullin e 20-t u b nj mbrojts i njo-
hur i materializmit dhe marksizmit. N librin e tij me titull: Parimet themelore t
Filozofi gjerman Imanuel
Kant ishte i pari person q
pohoi universin e
pafundm n Koht e
Reja. Megjithat zbulimet
shkencore vleftsuan
pohimin e Kantit.
filozofis, Policer duke u bazuar n modelin e universit t prhershm i del
kundra (krijimit) n kt mnyr:
Universi sht dika e pakrijuar. N qoft se do t ishte e kundrta, ather duhet
t jet i krijuar nga Zoti n nj ast t vetm dhe duhet t jet krijuar nga asgjja,
pra, mosekzistenca. Pr t pranuar krijimin, para s gjithash duhet t pranojm,
iden e nj asti kur universi akoma nuk ekzistonte, dhe m pas do gj u krijua nga
hii. Kjo sht dika q shkenca nuk mund ta pranoj.
3
Policer ishte kundra krijimit, duke mbrojtur iden e pafundsis s univer-
sit, mendonte se shkenca prparonte n ann e tij. N fakt shkenca pa kaluar
shum koh demostroi me t vrtet se universi ka nj fillim. Dhe ashtu si e
kishte deklaruar Policeri vet, nse ka nj krijim ather duhet t ket gjithashtu
nj Krijues.
Zgjerimi i Universit dhe Zbulimi i Big Bengut
Vitet 1920 do t ishin shum t rndsishme pr zhvillimin e astronomis
moderne. N vitin 1922 fizikanti rus Aleksandr Fridman arriti t prllogaris se
sipas Teoris s Relativitetit t Ajnshtajnit, struktura e universit nuk ishte statike (e
palvizshme) dhe do t ishte e mjaftueshme edhe nj impuls i vogl t shkaktonte
zgjerim apo tkurrje (t saj). I pari person q arriti t tregoj rndsin e zgjidhjes s
Fridmanit, ishte astronomi belg Xhorxh Lmetr. I bazuar n kto kalkulime,
Lmetr deklaroi se universi kishte nj fillim dhe q prej asaj zanafille vazhdon n
mnyr konseguente t zgjerohet. Prve ksaj bri t ditur se do t arrihej t llo-
garitej edhe masa e mbetur e rrezatimit q prej ksaj piknisjeje.
Llogaritjet teorike t ktyre shkenctarve nuk trhoqn vmendje n at
koh por me shfaqjen e nj argumenti binds gjat viteve 1929, si rezultat i
vzhgimeve t shumta, ran si nj bomb n botn e shkencs. Po at vit n qen-
drn vzhguese Kalifornia Maunt Uillson, astronomi amerikan Edvin Habll
bri nj nga zbulimet m t mdha n historin e astronomis. Habll duke studi-
uar qiellin me ann e nj teleskopi gjigand, zbuloi se drita e yjeve do dit e m
tepr prthyhej drejt ngjyrs s kuqe, fundit t spektrit dhe kjo ka lidhje t
drejtprdrejt me distancn e yjeve nga toka. Ky zbulim tronditi t gjitha bazat e
modeleve t nj universi t qndrueshm t supozuara deri n at koh.
Sipas ligjeve t njohura t fiziks, spektri i rrezeve t drits, t cilat lvizin
drejt piks s vzhgimit kthehen n vjollc, ndrsa spektri i atyre rrezeve t drits,
t cilat largohen prej piks s vzhgimit anojn drejt s kuqes. (E njjt kjo me ho-
llimin e zrit t sirens s trenit, i cili i largohet vzhguesit.) Vzhgimi i Habllit tre-
HARUN JAHJA 17
gon se sipas ktij ligji, trupat qiellor n
mnyr t vazhdueshme largohen prej nesh.
Pa kaluar shum koh Habll, zbuloi
dika tjetr shum t rndsishme: galak-
tikat dhe yjet nuk largoheshin vetm prej
nesh por edhe nga njri-tjetri. Prball nj
universi ku do trup qiellor, n t cilin dis-
tancohen nga njri-tjetri, i vetmi prfundim q mund t arrihet sht se universi
sht n zgjerim t prhershm.
Ky ishte nj zbulim pr t cilin Xhorxh Lmetr pati profetizuar pak koh
m par, dhe nj nga mendjet m t shquara t shekullit, pati shprehur dika n
lidhje me kt 15 vjet m par se ai. N vitin 1915 Albert Ajnshtajn me an t pr-
llogaritjeve t prfituara nga Teoria e prgjithshme e Relativitetit arriti n pr-
fundimin se universi sht nj struktur jo-statike (kshtu duke i paraprir pr-
fundimeve t Fridmanit dhe Lmetrit). Por i habitur prball ktij zbulimi
Ajnshtajni, ekuacioneve t tij i shtoi edhe nj faktor t ri, t cilin e emrtoi kon-
stante kozmologjike q t dilte nj prgjigje e drejt sepse n at koh
astronomt thonin se universi sht statik dhe ai krkoi q teoria ti prshtatej ktij
modeli. Vite m von konstanten kozmologjike do ta prkufizonte si, gabimi m i
madh i karriers s tij.
E vrteta mbi zgjerimin e universit, t ciln na e parashtroi Habll, m pas
do t lindte nj model t ri pr universin. Nse universi sht n zmadhim nse do
t kthehemi pak n koh (n t shkuarn) do t konstatojm nj univers m t
vogl, e nse shkojm m tej do t vrejm vetm nj pik.
Duke iu mbshtetur matjeve t bra, kjo pik, e cila prfshinte t gjith
materien e universit, do t kishte nj vllim zero pr shkak t forcs t madhe
trheqse (gravitetit). Kshtu q universi duhet t jet shfaqur me shprthimin e
ksaj pike me vllim zero. Ky shprthim u quajt Big Beng (Shprthimi i Madh)
dhe ekzistenca e tij n mnyr t prsritur pohohet nga faktet e vrejtura.
Big Beng tregoi nj t vrtet shum t madhe: T thuash q dika ka zero
volum sht njsoj sikur t thuash sht Hi. I gjith universi sht krijuar nga
KRIJIMI I UNIVERSIT
18
Edvin Habll zbuloi se universi po zgjerohej.
Me kt rast ai gjeti fakte pr "Big Bengun",
nj ngjarje kataklizmike, zbulimi i s cils i
detyroi shkenctart t braktisin iden e nj
universi t pafundm dhe t prjetshm.
ky hi. Dhe pr m tepr ky univers ka nj fillim n t kundrt me pikpamjen
e materialistve q mbshtesin se universi ka ekzistuar nga pafundsia.
Hipoteza e gjendjes s qndrueshme (palvizshme)
Teoria e Big Bengut pr shkak t argumentave t forta q sillte, filloi t pra-
nohej gjersisht nga bota e shkencs. Por astronomt, t cilt ishin t vendosur n
mbshtetje t filozofis materialiste dhe mbi iden e ksaj filozofie mbi nj
univers t pafund, vazhdonin ti rezistonin Big Bengut dhe t mbanin n kmb
ideologjin e tyre. Shkakun e ksaj prapjeje kuptohet fare qart n fjalt e
fizikantit t shquar Artur Edington, i cili thot: N mnyr filozofike idea pr fi-
llimin e menjhershm t ktij rregulli t tanishm natyror m duket shum e
neveritshme.
4
Nj tjetr astronom q kundrshtoi teorin e Big Bengut, ishte Fredi Hoil.
Ky i fundit aty nga mesi i shekullit t 20-t nxorri nj model t ri, pasues i filozofis
s universit t pafund t shekullit t 19-t, me emrin gjendje e palvizshme
Steady-state. Hoil e pranoi faktin e pakundrshtueshm t zgjerimit t universit
dhe propozoi dika t re se universi sht i pafundm n t dyja, dimensionin dhe
kohn e tij. Sipas ktij modeli me zgjerimin e universit materia n sasi t duhura,
n mnyr spontane filloi t ekzistonte vetvetiu pr ta mbajtur universin n gjend-
je t palvizshme. Qllimi i vetm i dukshm i ksaj teorie sht mbshtetja e dog-
ms s materies q ekziston q n pafundsin e kohs, e cila sht baza e filo-
zofis materialiste, kjo teori e Big Bengut sht plotsisht e kundrta sepse mbron
q universi ka nj fillim. Prkrahsit e teoris s gjendjes s palvizshme i rezistu-
an pr nj koh t gjat Big Bengut. Por megjithat shkenca prparonte kundra
tyre.
Triumfi i Big Bengut
N vitin 1948 Xhorxh Gamov duke i avancuar m tej
llogaritjet e Xhorxh Lmetrit, hodhi nj tez t re mbi Big
Bengun. Nse universi sht formuar me nj shprthim
kataklizmik, padyshim q duhet t ket ln pas nj
HARUN JAHJA 19
Gjendja e sr Artur Edingtonit q idea pr fillimin e
menjhershm t ktij rregulli t tanishm natyror
m duket shum e neveritshme sht nj pranim i
shqetsimit q solli Big Bengu pr materialistt.
prqindje t caktuar t rrezatimit. Dhe mbi t gjitha ky rrezatim duhet t jet
prhapur n raport t njjt n t gjith universin.
Ky argument q duhej t vrtetohej, pa kaluar shum koh u gjend. N vitin
1965, dy krkues Arno Penzias dhe Robert Uillson si prfundim i nj rastsie, zbu-
luan kto rrezatime (val) t panjohura. Ky rrezatim, t cilin e quajtn Sfondi
Kozmik i Rrezatimit ishte i ndryshm nga rrezatimet q reflektoheshin nga do
vend i hapsirs pr uniformitetin e jashtzakonshm. E shprehur ndryshe ky nuk
ishte nj rrezatim me origjin t lokalizuar, pra, nuk kishte nj burim t prcaktu-
ar dhe ishte i prhapur gjithandej. Kshtu
q shum shpejt u zbulua se kto rreza-
time i takonin mbetjeve t periudhs s
Big Bengut q vazhdojn q nga asti i
par i shprthimit t madh. Gjithashtu
Gamovi nxorri se frekuenca e rrezatimeve
ishte shum e afrt me vlern e
parashikuar nga shkenctart m par.
Penzia dhe Uillson fituan edhe mimin
Nobel pr zbulimin e tyre.
N 1989, Xhorxh Smut me ekipin e
tij t NASAs hodhn n hapsir Satelitin e Zbulimit t Rrezatimit t Sfondit
Kozmik (COBE). Me aparatet e ndjeshme t vendosura n kt anije kozmike u
deshn vetm 8 minuta pr t detektuar dhe pohuar matjet e Penzias dhe
Uillsonit. Konkluzionet vrtetuan rezultatet e mbetjeve t trysnis dhe nxehtsis
prej shprthimit t madh n fillim t universit. Shumica e shkenctarve pohuan
se COBE n mnyr t sukseshme kishte kapur mbetjet e Big Bengut.
Shum fakte t reja pr Big Bengun po dilnin. Nj argument tjetr i rnd-
sishm i Big Bengut ishte sasia e gazeve t hidrogjenit dhe heliumit n hapsir.
Me matjet e bra n ditt tona kuptohet se raporti hidrogjen-helium n univers
prputhet plotsisht me raportin teorik t llogaritjeve t mbetjes s hidrogjen-heli-
um nga Big Bengu. Kjo na drejton n at se n teorin e gjendjes s palvizshme
nse universi pa nj fillim vjen nga infiniti dhe nuk ka fillim, hidrogjeni n univers
do t digjej plotsisht dhe do t kthehej n helium. I mbshtetur nga fakte t
mjaftueshme Big Bengu u pranua n mnyr t prer nga shkenca. Sipas nj shkri-
mi n numrin e Tetorit 1994 t revists Scientific American shnon se modeli i
Big Bengut sht i vetmi q merr parasysh zgjerimin e vazhdueshm dhe siste-
KRIJIMI I UNIVERSIT
20
Rrezatimi kozmik i zbuluar nga Penzia dhe
Uillson shikohet si nj fakt i pakundr-
shtueshm pr Big Bengun nga bota
shkencore.
matik t universit dhe prfundime t tjera observuese.
Denis Shama, i cili pr nj koh t gjat s bashku me Fred Hoil, prkrahu
teorin e gjendjes s palvizshme, u shpreh n kt mnyr mbi argumentat e nj-
pasnjshme t Big Bengut:
Edhe un si gjith ato q prkrahnin teorin e gjendjes s palvizshme u frkuan
pr nj koh t gjat me argumentat bindse... Nj rol t rndsishm luaja dhe un
por jo se i besoja vrtetsis por vetm se do t doja q gjndja e palvizshme t
ishte e vrtet. Kundra argumenteve mora pjes prkrah Fredit pr t gjetur prgji-
gje pr kto zbulime armike. Por me grumbullimin e m tepr t argumenteve, e
kuptova q nuk kishte m kuptim t vazhdoja t luaja rolin dhe mendova se tashm
duhet ln mnjan gjndja e palvizshme.
5
Kush e krijoi universin nga mosekzistenca?
Me triumfin e Big Bengut, edhe dogma themelore e materialistve, nocioni
mbi universin e pafund u varros n faqet e historis. Ather far ishte ajo forc
q krijoi universin me nj shprthim t madh n mosekzistenc?
Pa dyshim q kjo pyetje tregon (shfaq) at t vrtet, t ciln nuk e plqen
Artur Edington dhe materialist t tjer, pra, ekzistencn e nj Krijuesi. Filozofi i
shquar ateist Antoni Flu pr kt ka thn:
Thon se shpifjet i bjn mir gjendjes shpirtrore t njeriut. Un do t rrfehem:
Modeli i Big Bengut sht shum shqetsues pr sa i prket nj ateisti. Sepse shken-
ca ka vrtetuar nj pretendim t prkrahur nga burime fetare: Tezn mbi ekzistencn
e nj zanafille t universit. Un i besoj akoma ateizmit por duhet t theksoj se nuk
sht fare e leht dhe e qet t mbrohet prball Big Bengut.
6
Shum shkenctar t tjer q nuk e kishin detyruar veten n besimin e ver-
br n ateizm, sot n krijimin e universit e pranojn ekzistencn e nj Krijuesi,
zotrues t nj force t pafund, pra, Allahun. Psh, astrofizikanti i njohur amerikan
Hjuxh Ros shpjegon ekzistencn e Krijuesit prtej dimensioneve t universit n
kt mnyr:
Koha sht dimensioni ku shfaqen ngjarjet. N qoft se materia sht e shfaqur s
bashku me shprthimin, ather shkaku i ekzistencs s universit duhet t jet nj
fenomen plotsisht i pavarur nga dimensioni kohor dhe ai i vendit. Kjo na tregon se
krijuesi sht mbi t gjitha dimensionet e universit. N t njjtn koh tregon se Zoti
nuk sht universi n vetvete dhe nuk prmbledh at apo t jet nj forc e tij (uni-
versit).
7
HARUN JAHJA 21
Ankesat dhe pavleftsit (mangsit) ndaj krijimit
Si e studiuam deri n kt pik, Big Beng do t thot krijimi i universit nga
mosekzistenca, pra, pohim i hapur i krijimit t qllimshm. Pr kt shkak fizikan-
tt dhe astronomt, t cilt e kishin prvetsuar ideologjin materialiste, u mun-
duan t sillnin disa shpjegime alternative pr ti dal kundra ktij realiteti. Nj nga
kto ishte dhe teoria e gjendjes s palvizshme, t ciln e prekm n faqet e
msiprme ku tham se kjo teori ishte nj prapje e pashpres e disa shkenc-
tarve, t cilt n mnyr filozofike shqetsoheshin nga idea e krijimit t univer-
sit.
Dy alternativat e tjera, t cilat materialistt u munduan ti sillnin ishin mo-
dele q e pranonin Big Bengun por q mundoheshin ta komentonin jasht krijim-
it. I pari ishte modeli i oshilacionit (hapje-mbylljes) t universit dhe i dyti ishte
modeli kuantum i universit. Tani le t analizojm hollsisht kto teori dhe t
shpjegojm pavleftsit e tyre.
Modeli i oshilacionit t universit u shfaq si tez nga ata astronom, t
cilt nuk e pranonin dot Big Bengun si fillimin e universit. N kt model pre-
tendohet se pas Big Bengut universi u mblodh prsri n vetvete, pra, n nj pik
t vetme dhe m pas shprtheu prsri dhe u mblodh prsri n nj pik t till.
Kshtu me kt rutin vazhdon deri n pafundsi. Prsri sipas ktij modeli edhe
para Big Bengut ka patur shprthime deri n pafundsi. Pra, sipas teoris, univer-
si dhe materia ekzistonin q nga pafundsia por q me kalimin e kohs prjetonin
shprthime dhe tkurrje (mbledhje n nj pik) her pas here. Edhe universi ku ne
jetojm sht nj prej atyre universeve t ktij cikli.
Ajo q bn ata q parashtruan kt model ishte thellimi i tyre mbi Big
Bengun duke shkruar nj skenar pr ta kthyer at n nj teori q mbron pafunds-
in e universit. Por ky ishte nj skenar jashtshkencor, sepse krkimet e 15-20
viteve t fundit na tregojn se ky model i oshilacionit t universit sht i pamund-
shm. Sepse edhe sikur universi t tkurret e t mblidhet n vetvete, nuk ekziston
asnj forc fizike q t kushtzoj nj tkurrje kaq t madhe dhe duke e kthyer
prsri at mbrapsht, me nj shprthim tjetr t madh, ta ndrtoj at prsri.
8
Faktori m i madh, i cili miraton pavlefshmrin e ktij modeli sht se edhe
sikur universi me oshilacion t vazhdueshm t ekzistoj, ky mekanizm nuk do
t vazhdonte n pafundsi. Sepse llogaritjet tregojn se kto universe t njpas-
njshm do ti transferonin pasuesit nj sasi entropie. Pra, energjia n do univers
sa do t vinte e do t bhej m e padobishme, pra, sasia e energjis ekzistuese do
KRIJIMI I UNIVERSIT
22
t ishte m e vogl dhe do univers q do t hapej srish do t zotronte nj hapje
m t ngadalt dhe nj siprfaqe m t madhe. Dhe nse do t ktheheshim pas n
koh do t prballeshim me universe m t vegjl dhe prsri kjo do t kyej n nj
univers fillestar. E nse do t ekzistonin universe t ktill prsri duhet q n
fillim t jen krijuar nga mosekzistenca.
9
Shkurtimisht modeli i oshilacionit t pafund t universit sht nj fantazi
q fizikisht nuk sht e mundur t realizohet.
Modeli kuantum i universit, ishte modeli i dyt i paraqitur pr nj shpje-
gim jashtkrijimit pr Big Bengun. Ata q mbronin kt tez e patn bazuar ske-
narin e tyre n vzhgimin e br n fizikn nnatomike (kuantumit). N fizikn e
kuantumit u vzhgua se copzat nnatomike formoheshin dhe zhdukeshin spon-
tanisht brenda n vakum. Kt vzhgim disa prej fizikantve e komentuan se
materia fillon dhe krijohet n nivelin kuantum dhe se kjo cilsi i takon materies
n vetvete, po kshtu edhe n krijimin e universit nga mosekzistenca sht nj
veti q i prket lnds, duke u munduar t tregonin kt dukuri si nj pjes e li-
gjeve t natyrs. Brenda modelit t kuantumit, universi yn interpretohet si nj
copz nnatomike n nj (univers) m t madh.
N fakt prshkrimi i br fiziks s kuantumit n asnj mnyr nuk ka li-
dhje dhe nuk mund t jet nj shpjegim mbi krijimin e universit. Uilliam Lein
Kreg, shkrimtar i librit Big Beng, Theism and Atheism (Shprthimi i madh,
Teizmi-besimi n nj Zot- dhe Ateizmi) kt tem e shpjegon si m posht:
Vakumi kuantum mekanik me copzat, t cilat valzonin (dukeshin e zhdukeshin)
n t vrtet sht shum larg vakumit real e nuk do t thot hapsir boshe. N
nj model kuantumi t till, copzat, t cilat vazhdimisht duken e zhduken marrin
energji nga (vet) ky boshllk pr t siguruar kt ekzistenc t tyre t shkurtr. Kjo
nuk sht nj hapsir boshe dhe pr kt shkak edhe copzat e materies nuk u kri-
juan nga hii.
10
Dmth, edhe n fizikn e kuantumit materia nuk u krijua nga mosekzisten-
ca, vetm se energjia prreth n mnyr spontane kthehet n materie e m pas me
shprbrjen e ksaj materieje kthehet srish n energji. Shkurtimisht ktu nuk jemi
prball nj krijimi n mosekzistenc.
Por ashtu si n degt e tjera t shkencs edhe n fizik ka nga ato shkenc-
tar ateist, t cilt pa i vn re disa pika dhe detaje kritike i kalojn pa i prfillur
kto t vrteta pr shkak t pikpamjeve t tyre materialiste. Sepse pr to nxjerrja
dhe shpjegimi i t vrtetave shkencore mbart nj rndsi jetike pr qndrimin n
HARUN JAHJA 23
kmb t materializmit, dmth, ateizmit.
Modeli i universit kuantum, t cilin e shtjelluam m sipr, do t refuzohej
nga shumica e shkenctarve: me shprehjen e fizikantit t njohur C. J. Isham pr
arsye t vshtirsive vdekjeprurse t dala prpara teoris, modeli kuantum i
universit nuk u prqafua gjersisht.
11
Aq sa ky model sot sht braktisur edhe nga
fizikantt R. Brout dhe Ph. Shpindel, t cilt ishin ata q e shfaqn pr her t par
kt.
12
Nj version i modelit kuantum i njohur shum kto vitet e fundit, vjen nga
fizikanti i njohur botror Stefan Hauking. Ky i fundit, n modelin e prmbledhur
n librin Historia e shkurtr e kohs, pretendon se Big Bengu nuk t l t kuptosh
krijim nga mosekzistenca. Prball realitetit se prpara Big Bengut nuk ka patur
koh, propozoi konceptin koh imagjinare. Sipas tij Big Bengu ka patur vetm
nj interval 10
-43
sekonda koh imagjinare dhe koha reale sht formuar pas saj.
Shpresa e Hauking ishin vetm q t kundshtonte at koncept t pakohsis para
Big Bengut.
Faktikisht koha imagjinare, numri i njerzve imagjinar n dhom apo
numri i makinave imagjinare n rrug, jan koncepte t barazvlefshm me zero,
pra, hapsir boshe. Ai sht
duke br vetm nj loj fjalsh
me kt gj. Hauking pretendon
se me ekuacionet e ndrtuara me
faktorin koh imagjinare jan t
drejta, por n t vrtet kjo nuk
ka asnj lidhje.
Matematicieni i njohur Sr
Herbert Dingll probabilitetin
pr t treguar si t drejta gjrat
q nuk ekzistojn e shpjegon:
N gjuhn e matematiks ne
themi aq gnjeshtra sa dhe t
vrteta, dhe mbrenda kufinj-
ve t matematiks nuk ke
asnj shans ti dallosh kto
nga njra-tjetra. Veimi i tyre
mund t arrihet vetm jasht
KRIJIMI I UNIVERSIT
24
Stefan Hauking ashtu si shkenctart e tjer material-
ist, t cilt prpiqen t sjellin shpjegime jashtkri-
juese pr Big Bengun shfaq disa koncepte t
mbshtetura n imagjinat dhe kontradikta.
matematiks me logjik apo me eksperimente; duke arritur t analizohet mundsia
e relacioneve midis rezultatit matematikor dhe reaksionit korrespondent fizik.
13
Shkurtimisht n matematik do rezultat teorik nuk kushtzon domos-
doshmrin q t ket pasoj reale. Ja pra, dhe Hauking duke prdorur kt veori
subjektive t matematiks prodhon hipoteza, t cilat nuk mund t korrespondojn
me realitetin. Po far mund t jet arsyeja e prpjekjeve t tij? Prgjigjen mund ta
gjejm srish te fjalt e tij. N shumicn e rasteve Hauking modelet e universit, t
cilat na i parashtron si alternativa t Big Bengut, pohon se kto jan hedhur pr
t asgjsuar krijimin hyjnor.
14
T gjitha kto tregojn se alternativat q iu ofruan Big Bengut; teoria e
gjendjes s palvizshme, modeli i oshilacionit t universit, modeli kuantum i uni-
versit dhe prpjekjet e modelit t Haukingut, rrjedhin t gjitha vetm nga
paragjykimet e ideologjis materialiste. Zbulimet shkencore tregojn haptazi se
teoria e Big Bengut sht e vrtet dhe kjo shpjegon krijimin n mosekzistenc.
Dhe ky sht nj demostrim i hapur i krijimit t universit n mosekzistenc nga
ana e Zotit por q materialistt kt nuk e pranojn dot.
Nj shembull i ksaj replike drejtuar Big Bengut sht cituar n nj shkrim
nga Xhon Madoks, editor i nj nga revistave t njohura shkencore materialiste,
Nature. Madoksi n editorialin e tij me titull (Down with the Big Bang) Posht
Big Bengu ka deklaruar se Big Bengu nuk mund t pranohet ideologjikisht
sepse teologt me Big Bengun kan gjetur nj mbshtetje t fort n iden e
krijimit dhe se n 10 vitet e ardhshm do ta hedhim posht Big Bengun.
15
Disa materialist iu afruan shtjes me maturi. Psh, fizikanti materialist
anglez H. P. Lipson, edhe pse nuk e dshiron dika t till e pranon krijimin si
nj e vrtet shkencore n kt mnyr:
Pr mua duhet ta kaprcejm kt pik dhe duhet me doemos ta miratojm shpje-
gimin e vetm t pranueshm, krijimin. Un e di q kjo do t vij repulsive (shtytse)
s bashku me mua edhe shum fizikantve t tjer por nse argumentet eksperi-
mentale e mbshtesin nj teori, nuk mund ta refuzojm kt vetem pse nuk na
plqen neve.
16
Si prfundim shkenca ka arritur n kt t vrtet: Materia dhe koha jan t
krijuara nga ana e nj Krijuesi q zotron forc t pafundme dhe i pavarur nga
kto t dyja. Krijuesi i universit ku jetojm, zotrues i nj force, dijeje dhe inteli-
gjence t pafund, sht Allahu.
HARUN JAHJA 25
KRIJIMI I UNIVERSIT
26
Shenjat e Kuranit
Modeli i Big Bengut me ndihmn q i dha njerzimit t njoh universin rea-
lizoi nj funksion tjetr t rndsishm. Me shprehjen e filozofit ateist Antoni Flu
q me Big Bengun shkenca miratoi nj pretendim t prkrahur nga burimet
fetare.
Kjo e vertet e mbrojtur nga burimet fetare sht realiteti i krijimit t uni-
versit nga mosekzistenca. Para se shkenca t bnte zbulimet e saj, Zoti e pati
deklaruar n librat e tij hyjnor t zbritura si udhzim pr njerzin. N secilin prej
librave t Tij hyjnor si Teurati, Ungjilli dhe Kurani, ka informuar se universi dhe
t gjitha materiet jan t krijuara spontanisht nga Zoti.
Mes ktyre burimeve hyjnore, Kurani, i cili nuk ka psuar asnj ndryshim
na informon edhe mbi krijimin nga mosekzistenca por edhe mbi shtjen e
mnyrs s krijimit, kto informata t zbuluara 14 shekuj me par jan plotsisht
paralele me zbulimet e shkencs moderne t shek. 20-t.
Fillimisht n Kuran informohemi pr mosekzistencn n krijimin e ktij
universi si vijon:
Ai (Allahu) sht q krijoi (pa kurrfar shembulli) qiejt dhe tokn.... (Enam,
101)
14 shekuj para nesh, n nj koh kur dijet e njerzve mbi universin ishin
shum t cekta, na deklarohet nj aspekt tjetr n Kuran, ashtu si e parashtron
edhe teoria e Big Bengut, i gjith universi ka dal n pah nga veimi dhe zgjerimi
i nj vllimi shum t vogl, i cili ishte i mbledhur:
A nuk e din ata, t cilt nuk besuan se qiejt dhe toka ishin t ngjitura, e Ne i
ndam ato t dyja dhe ujin e bm baz t jets s do sendi; a nuk besojn?
(Enbija, 30)
N origjinalin arabisht t ajetit t msiprm jo pa qllim sht zgjedhur nj
fjal e veant. Fjala ratk n ajet u prkthye t ngjitura me njra-tjetrn.
Kuptimi n fjalort arabisht sht t ndrthurura me njra-tjetrn, t pandara, t
shkrira n njra-tjetrn. Pra, sht nj fjal q prdoret pr dy lnd, t cilat for-
mojn nj mas (trsi). Shprehja n ajet i ndam sht folja fatk, e cila ka kup-
timin e shkputjes s nj sendi nga gjendja ratk duke e copzuar dhe e shprndar.
Psh, kjo folje prdoret edhe te rasti i arjes s fars nga filizi dhe dalja e saj nga
toka.
Me kt informacion le ti hedhim nj sy prsri ajetit. Aty flitet pr nj
gjendje ratk t qiellit dhe toks. M pas kto t dyja u ndan me foljen fatk. Pra,
kan dal n pah duke ar (prshkuar) njra-tjetrn. Faktikisht mund t kujtojm
gjendjen e par t Big Bengut ku shohim nj pik t quajtur veza kozmike q
prfshinte t gjitha materiet e universit. E thn ndryshe do gj qiejt dhe toka
ishin n nj gjendje ratk brenda ksaj pike. M pas kjo vez kozmike ka shprthy-
er furishm dhe me kt (direktim) materiet u bn fatk, pra, doln jasht dhe for-
muan t gjith universin.
Nj tjetr e vrtet e deklaruar n Kuran sht zgjerimi i universit, i cili arri-
ti t zbulohej nga shkenca vetm n vitin 1920. Kurani, kt aspekt, i cili pr her
t par doli me vzhgimet e animit n t kuqe t spektrit t drits s yjeve nga ana
e Habll, e tregon kshtu:
Ne, me forcn ton e ngritm qiellin dhe Ne e zgjerojm at. (Dharijat, 47)
Me pak fjal, n nj an zbulimet e shkencs moderne zhvlersojn dogmn
materialiste, nga ana tjetr vrtetojn saktsin e informacioneve t ajeteve t
Kuranit. Sepse universi n t kundrt nga e kujtojn materialistt, me nj sr
aksidentesh brenda n materie; sht krijuar nga Zoti dhe informatat e ardhura
nga Ai, padyshim q jan dijet m t drejta mbi origjinn e universit.
HARUN JAHJA 27
K r e u I I
EKUILIBRI
N
SHPRTHIM
Fuqia e shprthimit t universit sht prcaktuar saktsisht n
mnyr t prer dhe sht aq delikate sa sht e pabesueshme
kontrolli i forcs trheqse t saj. Pr kt arsye Big Bengu
nuk sht nj shprthim dosido por nj ekzistenc (formim) e
prllogaritur mir dhe e sistemuar.
Pol Devis, profesor i fiziks teorike
17
N
kreun e mparm analizuam se universi sht krijuar nga mosekzis-
tenca me nj shprthim t furishm dhe spontan t Big Bengut. Tani
duke mbajtur parasysh kt informacion le t studiojm strukturn e
tanishme t universit.
N univers gjenden prafrsisht 300 miliard galaktika. Kto kan forma t
caktuara, si galaktika spirale, eliptike ... dhe po aq kan dhe yje. Njri nga kto yje
sht edhe Dielli yn, prreth t cilit sillen n harmoni t plot 9 planete. Ne jeto-
jm n t tretin e ktyre planeteve.
Shihni prreth jush: Ky univers a ju l ndopak prshtypjen se pr arsye t
shprthimit sht si nj lmsh materiesh t prhapura rastsisht prreth?
Natyrisht q jo. Materia e shprndar ashtu rastsisht, si sht e mundur t for-
moj galaktika t sistemuara? Pr far arsye materia n pika t caktuara sht
mbledhur dhe ka formuar yje? Qoft vetm ekuilibri aq i prpikt i Sistemit
Diellor, a mund t jet formuar nga nj shprthim aq i frikshm? Kto jan pyetje
t rndsishme q na shpien n pyetjen themelore se si sht formuar (prpiluar)
universi pas Big Bengut.
Nse Big Bengu sht nj shprthim kataklizmik, pasojat q priten pas
shprthimit t tij padyshim q jan shprndarja e materies n hapsirn boshe. Kjo
materie e prhapur ashtu rastsisht formon nj gjendje aq normale, saq n nj
pik t caktuar ato mblidhen dhe formojn galaktika, yje dhe sisteme diellor. Kjo
sht njsoj sikur t pressh nga nj bomb e hedhur n hambarin e grurit, t
mbledhi kokrrat dhe ti sistemoj n mnyr t rregullt ato. Sr Fredi Hoil, i cili pr
vite t tra i doli kundra Big Bengut i habitur nga kjo gjendje u shpreh n kt
mnyr:
Teoria e Big Bengut pohon at q universi ka filluar me nj shprthim t vetm dhe
t madh. Por si e dim shprthimet e shprbjn materien dhe e prhapin n
mnyr t rregullt. N fakt Big Bengu n mnyr shum misterioze ka sjell n pah
plotsisht t kundrtn e ksaj: Materia u soll n at harmoni saq t bashkohen
me njra-tjetrn e t formohen galaktikat.
18
Me t vrtet materia e formuar me Big Bengun mori nj form dhe sis-
temim t jashtzakonshm. Formimi i nj sistemi t till na shpie vetm te nj e
vrtet: Krijimi i prsosur i universit sht vepr e Allahut, zotrues i nj fuqie t
eprme...
N kt pjes t librit do t studiojm prsosmrin dhe madhshtin n
fjal.
KRIJIMI I UNIVERSIT
30
Shpejtsia e Shprthimit
Ata, t cilt kan dgjuar mbi Big Bengun por q nuk jan thelluar n kt
shtje, mund t mendojn se pas shprthimit nuk ekziston nj prllogaritje e ho-
llsishme. Sepse shprthimi tek njerzit nuk mund t zgjoj koncepte si projektim,
plan apo sistem.
Nj dimension i ktij rregulli sht edhe shpejtsia e shprthimit. Materia e
krijuar me Big Bengun sigurisht q ka filluar t prhapet prreth me nj shpejtsi
tmerrsisht t madhe. Por ktu duhet t kemi kujdes nj pik. N astin e
shprthimit ekzistonte edhe nj forc trheqse relativisht e madhe. Nj forc kjo
q mund ta mblidhte t gjith universin n nj pik t vetme.
Prandaj n astet e para t Big Bengut duhet
t flasim pr dy forca t kundrta. Forca shtytse e
shprthimit dhe forca trheqse e saj, e cila duke i
rezistuar ktij shprthimi mundohej t mblidhte
prsri materien n pika t caktuara. Universi arri-
ti t krijohej pr shkak t ekzistencs t nj ekuilib-
ri midis dy forcave. N qoft se q n astet e para
forca trheqse do t ishte m e madhe se forca
shprthyese, ather universi pa arritur t zgjerohej
do t mblidhej prsri n vetvete. N qoft se do t
ekzistonte mundsia tjetr e superioriteti t forcs
s shprthimit, n kt rast materia do t prhapej
n hapsir n at mnyr q t mos bashkohej m.
Por sa i ndjeshm ka qen ky ekuilibr? N
raport ka qen elasticiteti midis ktyre dy forcave?
Profesori i njohur i fiziks matematikore n Universitetin Adelaide n
Australi, Pol Devis n lidhje me prgjigjen e pyetjes bri shum llogaritje t gjata
ku arriti n nj rezultat t pabesueshm. Sipas tij n qoft se shpejtsia e zma-
dhimit (zgjerimit) pas Big Bengut sikur t ndryshonte n nj raport prej 10
-18
sekon-
dash (nj t biliardtn e sekondit), nuk do t dilte n pah ky univers. Kt pr-
fundim Davies e tregon kshtu:
Llogaritjet tregojn se shpejtsia e zgjerimi t universit prshkohet n kufinj tepr
kritik. N qoft se universi do t zgjerohej me nj shpejtsi m t vogl (t ngadalt)
pr shkak t forcs trheqse do t mblidhej, e nse do t zgjerohej pak m shpejt,
materiali kozmik do t prhapej dhe do t zhdukej n hapsir. Prgjigjja e pyetjes
HARUN JAHJA 31
Pol Devis: Faktet jan aq
t forta sa t pranosh ekzis-
tencn e nj plani t
ndrgjegjshm kozmik.
sht shum interesante mbi kt ekuilibr te mirllogaritur midis dy rasteve
katastrofike; sikur shpejtsia e prcaktuar e shprthimit t ndryshonte vetm 10
-18
t
shpejtsis reale do t mjaftonte t zhdukte kt ekuilibr t duhur. Prandaj shpe-
jtsia e shprthimit sht prllogaritur me nj prsosmri t pabesueshme. Big
Bengu nuk sht nj shprthim dosido, sht formulim i planifikuar dhe siste-
matik.
19
Kt ekuilibr t mrekullueshm n fillim t krijimit t universit, nj shkrim
i revists s njohur Science shprehimisht e shtjellon kshtu:
N qoft se dendsia e materies n univers do t ishte pak m e madhe ather uni-
versi sipas ligjit t relativitetit t prgjithshm pr shkak t forcs trheqse midis
copzave atomike nuk do t zgjerohej por do t kthehej prsri n piknisje. Nse
kjo dendsi do t ishte pak m e vogl ather universi do t zgjerohej me nj shpe-
jtsi tmerruese dhe copzat atomike nuk do t arrinin t trhiqnin njra-tjetrn ksh-
tu q nuk do t formoheshin kurr galaktikat. Sipas matjeve t bra ndryshimi midis
dendsis reale n fillim t universit dhe asaj dendsie kritike q nuk ka asnj
mundsi t formohej, sht m e vogl se nj e kuadrilionta e nj prqindit t saj. Kjo
i ngjan vendosjes s nj lapsi me maj n at mnyr q t qndroj ashtu pr 1 mi-
liard vjet... Mbi t gjitha, me zgjerimin e vazhdueshm t universit edhe ky ekuilibr
bhet akoma edhe m i ndjeshm.
20
Edhe Stefan Hauking sado q mundohet t shpjegoj origjinn e universit me
nj sr rastsish, kt ekuilibr t jashtzakonshm t shpejtsis s zgjerimit t
universit n veprn me titull Histori e Shkurtr e Kohs, e pohon kshtu:
Shpejtsia e zgjerimit t universit sht nj pik aq kritike saq qysh n sekondn e
par pas Big Bengut ky raport t ishte nj e milionta her m e vogl, universi nuk
do t vinte n kt gjendje.
21
far na tregon ky ekuilibr i jashtzakonshm? Padyshim q nj pro-
gramim i till delikat nuk mund t shpjegohet me rastsin dhe sht argumenti-
mi i nj projektimi t vullnetshm. Pol Devis edhe pse ishte nj fizikant, i cili ka
prqafuar ideologjin materialiste, kt realitet e pohon si m posht:
Konstrukti i tanishm i universit, i cili sht shum i ndjeshm edhe ndaj
ndryshimeve m t vogla t vlerave numerike, sht i krijuar nga nj vullnet shum
i kujdesshm q nuk mund ti dilet dot kundra... Ekuilibret e ndjeshm numerik
jan nga ekuilibrat m themelor t natyrs dhe prbjn nj argument t fort pr
t pranuar ekzistencn e nj projektimi kozmik.
22
KRIJIMI I UNIVERSIT
32
Ne, me forcn ton e ngritm
qiellin dhe Ne e zgjerojm at .
(Dharijat, 47)
Katr Forcat
Faktikisht shpejtsia e shprthimit te Big Bengu sht vetm nj nga ato
ekuilibra numerik t formuara n at ast n univers. Pas Big Bengut doln n
pah prmasat, t cilat prcaktojn strukturn e universit tek e cila ne bjm
pjes, dhe kto ishin t prcaktuara n vlera t duhura.
Kto prmasa prbjn at q sot fizika moderne i quan katr forcat
themelore. T gjitha strukturat dhe lvizjet fizike n univers kryhen n saje t
ekuilibrit dhe relacioneve midis ktyre katr forcave. Kto jan: forca trheqse e
toks, forca elektromagnetike, forca e fuqishme brthamore dhe forca e dobt
brthamore. Forcat e fuqishme dhe t dobta brthamore prcaktojn vetm struk-
turn prbrse t atomit. Kurse dy t tjerat, pra, forca trheqse e toks dhe forca
elektromagnetike, prcaktojn marrdhniet midis atomeve dhe gjithashtu t
gjith ekuilibrat e objekteve materiale (dmth, vet materien). Kto katr forca kon-
trollojn dhe prcaktojn t gjith materien e shprndar n univers pas Big
Bengut.
Tek krahasojm kto forca me njra-tjetrn, prpara na del nj pamje shum
interesante. Kto katr forca zotrojn vlera jashtzakonisht t ndryshme nga
njra-tjetra. Nse do t krkojm t prdorim nj njsi t prbashkt pr raportet e
t gjitha ktyre forcave, do t shkruajm dika t till:
Forca e fuqishme brthamore : 15
Forca e dobt brthamore : 7.03 x 10
-3
Forca elekromagnetike : 3.05 x 10
-12
Forca trheqse e toks : 5.90 x 10
-39
Nse do t shihnim me kujdes numrat e msiprm, do t vrejm nj dife-
renc shum e madhe midis tyre. Psh, vlera e forcs s fuqishme brthamore sht
25 e ndjekur kjo nga 38 zero m e madhe se forca trheqse e toks! Vall, cila sht
arsyeja e nj diference t till?
Biologu molekular Majkll Denton n librin Natures Destiny: How the
Laws of Biology Reveal Purpose in the Universe (Fati i Natyrs: Si shfaqin q-
llim ligjet biologjike n univers), ksaj pyetjeje i kthen kt prgjigje:
N qoft se forca trheqse e toks do t ishte nj trilion her m e madhe, ather
universi do t kishte nj siprfaqe m t vogl dhe jetgjatsia do t ishte m e
shkurtr. Prmasa e nj ylli prafrsisht do t ishte nj trilion her m i vogl se
KRIJIMI I UNIVERSIT
34
Dielli yn dhe jetgjatsia e tij do
t ishte vetm nj vit. Nga ana
tjetr nse forca trheqse e
toks do t ishte pak m e vogl
se realja nuk do t arrihej kurr-
sesi t krijohej ndonj yjsi apo
galaktik. N t njjtn mnyr
edhe te forcat e tjera vihet re nj
ndjeshmri e till. Nse forca e
fuqishme brthamore do t
kishte nj vler paksa m t
vogl ather i vetmi element
statik do t ishte ai atom, i cili n
brtham prbhet nga dy pro-
tone. N kt gjendje n univers
nuk do t mbes fare hidrogjen dhe nse yjet dhe galaktikat do t ishin t krijuara,
do t kishin nj struktur shum m ndryshe nga ajo kan sot. Qartsisht nse kto
konstante dhe kto forca themelore nuk do t kishin vlerat preize, t cilat zotro-
jn sot, nuk do t ekzistonte asnj yll, supernov, planet apo atom. Me nj fjal
nuk do t kishte jet.
23
Pol Devis bn nj koment t till mbi prcaktimin (prpilimin) e ligjeve
themelore t fiziks n univers n harmoni me jetesn e njeriut:
Nse natyra do t kishte zgjedhur vlera numerike pak m ndryshe, universi do t
ishte nj vend shum m ndryshe. Dhe me shum mundsi ne nuk do t gjendeshim
ktu pr ta par... Dhe njeriu me studimin e kozmologjis, pabesueshmria sa vjen
e bhet m e dukshme. Zbulimet e fundit mbi zanafilln e universit tregojn se ky
univers, i cili sht vazhdimisht n zgjerim prbhet nga nj struktur shum
preize, e cila lind nj admirim t madh.
24
Arno Penzias, me zbulimin e argumentit t madh t sfondit kozmik t
rrezatimit, s bashku me Robert Uillson m 1965 fituan mimin Nobel. Penzias
mbi kt projektim t mahnitshm bn kt koment:
HARUN JAHJA 35
Biologu molekular i njohur Majkll
Denton n librin me titull Fati i Natyrs:
Si shfaqin qllim ligjet biologjike n
univers, shpjegon nj t vrtet kshtu:
Universi sht krijuar me nj projektim
t veant q synon jetn e njeriut
Astronomia na shpie n nj ngjarje t mahnitshme; nj univers i krijuar n
mosekzistenc. sht ndrtuar mbi nj ekuilibr shum t ndjeshm me kushtet e
duhura pr t lejuar jetn n tok. Ky sht nj univers i planifikuar pr kt ql-
lim.
25
Te kto pjes, t cilat i shkputm nga thniet e shkenctarve t njohur
vrejm se t gjith kan evidentuar t njjtin realitet. Kjo e vrtet, i shfaqet do
personi, i cili studion kto sisteme dhe ekuilibre t universit q na mahnisin pa
mas. sht shum e qart q n t gjith universin ekspozohet nj projektim
superior dhe nj sistem i prsosur. Zoti i ktij sistemi padyshim sht Allahu q
krijon gjithka t prsosur. Allahu na trheq vmendjen n nj nga ajetet e Tij
mbi prsosmrin dhe maturin n krijimin e universit:
(Ai sht q) Vetm Atij i takon sundimi i qiejve dhe i toks, Ai nuk ka as
fmij e as shok n sundimin e Tij. Ai krijoi do gj, duke e prsosur n mnyr
t qart e t matur. (Furkan, 2)
Llogaritjet e probabilitetit e prgnjeshtrojn Rastsin
Gjithka q studiuam deri tani tregon haptazi se do ekuilibr numerik q
u prcaktua menjher pas Big Bengut, ka nj rndsi me t vrtet jetike pr
vazhdimsin e racs njerzore. Pra, si fuqia shprthyese, vlerat e katr forcave
themelore dhe t gjitha ato ndryshore, t cilat do ti analizojm n faqet vijuese,
jan harmonizuar n at mnyr q t formojn nj univers ku t mund t jeto-
het dhe kjo harmoni sht prllogaritur me delikatesn m t madhe.
N kt pik le t marrim n dor pretendimin e rastsis (koinidencs)
t materializmit. Rastsia sht term matematikor dhe nse dika mund t rea-
lizohet me an t rastsis mund ta llogarisim n saje t matematiks s proba-
bilitetit. Le ta shohim s bashku.
Vall, sa sht mundsia q nj univers, i cili na jep mundsin e jets, t
jet vetformuar rastsisht s bashku me t gjitha ndryshoret fizike? Nj e bi-
lionta e bilionit? Nj e trilionta e trilionit, t trilionit? Apo m tepr?
Kt shifr e zbuloi matematicieni i njohur anglez Roxher Penrouz, shok
i ngusht pune me Stefan Hauking. Duke futur n llogaritje t gjitha ndryshoret
fizike evidentoi se n sa forma t ndryshme mund t rreshtoheshin, dhe pr t
formuar nj mjedis ku mund t jetojn gjallesat prcaktoi rezultatet e proba-
biliteteve t tjera t mundshme t Big Bengut.
KRIJIMI I UNIVERSIT
36
Probabiliteti i gjetur nga Penrouz ishte 10
10
123
.
sht e vshtir bile t mendohet se kuptim ka ky numr. N mate-
matik nj numr i shkruar n formn 10
123
do t thot, 1 i ndjekur nga 123 zero.
Kjo sht nj shifr astronomike, e cila sht m e madhe se numri i mbledhjes i
t gjith atomeve t universit, pra, 10
78
. Por numri i gjetur nga Penrose sht
shum her m i madh se ky i fundit.
Kt shifr le t mundohemi ta shpjegojm me disa shembuj: 10
3
do t
thot 1000. 10
10
3
do t thot nj numr, i cili formohet nga nj 1 i ndjekur nga 1000
zero. Nse pas 1 vendosim nnt zero kjo formon 1 miliard, 12 zero, 1 trilion...
Por t vendossh pas numrit 1* 10
123
zero nuk mund t prkufizohet apo t ket
nj emrtim as n matematik.
N termat praktike n matematik probabilitetet m t vogla se 1 n 10
50
nnkuptojn nj probabilitet zero. Por numri i Penrouz ishte nj numr tri-
liarda t triliardit her m i madh se ky. Ai numr formohet nga 1 i pasuar prej
10
123
zerosh. Shkurtimisht ky numr na tregon pamundsin pr t shpjeguar
universin nprmjet rastsis.
Roxher Penrouz bn kt koment mbi kt numr q i kalon muret e
logjiks:
1000000000000000000000000000000
0000000000000000000000000000000
0000000000000000000000000000000
0000000000000000000000000000000
Llogaritjet e matematicienit anglez Roxher Penrouz demostruan se probabiliteti i
formimit t rastsishm t nj universi t prshtatshm pr jetes sht 1 n 10
10
123
.
Pr t prkufizuar kt numr fjala e pamundur mbetet e pafuqishme.
PROBABILITETI PR T FORMUAR NJ UNIVERS KU MUND T KET JET:
10
HARUN JAHJA 37
Ky numr, na tregon edhe nj her mprehtsin dhe saktsin e qllimit t
Krijuesit, pra, nj mundsi n 10
10
123
. Ky sht me t vrtet nj numr i jashtza-
konshm. Kt asnj njeri nuk mund t arrij ta shkruaj n formn e nj numri
natyror sepse i duhet t shtoj pas numrit 1 edhe 10
123
zero. Edhe sikur ti shtojm
nga nj zero n vend t t gjith protoneve dhe neutroneve t universit prsri do
ta kishim t vshtir t prfitonim nj numr t till.
26
Kto shifra, t cilat prkufizojn saktsin e ekuilibreve dhe t projekti-
mit (dizenjimit) luajn nj rol themelor q i tejkalon kufinjt e inteligjencs son.
Jan tregues q vrtetojn se universi kurr nuk mund t jet fryt i rastsis
por ashtu si e shprehu edhe Penrouz, demostrues i mprehtsis dhe i saktsis
s Krijuesit.
N fakt pr t kuptuar se universi nuk sht fryt i rastsis, nuk sht e
nevojshme t dihen kto llogaritje probabiliteti q treguam m lart. Sepse do
person q hedh nj sy prreth mund ta perceptoj kudo n univers kt krijim t
qart. Padyshim q pas nj shprthimi t rastsishm me radhitjen vetvetiu t
atomeve nuk mund t formohet nj univers i prsosur, e brenda tij sisteme,
Dielli, Toka, njerzit n t, kafsht, bimt, insektet dhe gjithka tjetr. Detajet q
evidentojm kudo nga kthejm kokn ne, jan nj nga nj, argumente t ekzis-
tencs s Allahut, fuqis s Tij supreme dhe t nj krijimi t vullnetshm. Por
kt mund ta konceptojn vetm ata njerz q arrijn t arsyetojn:
sht fakt se n krijimin e qiejve e t toks, n ndrrimin e nats e t dits, t ani-
jes q lundron n det q u sjell dobi njerzve, n at shi q e lshon Allahu prej s
KRIJIMI I UNIVERSIT
38
Roger Penrose:
Ky numr na tre-
gon edhe njher
mprehtsin dhe
saktsin e q-
llimit t Krijuesit.
HARUN JAHJA 39
larti e me t ngjall tokn pas vdekjes s saj dhe prhap n t nga do lloj gjallese, n
qarkullimin e errave dhe reve t nnshtruara mes qiellit e toks, (n t gjitha kto),
ka argumente pr nj popull q arsyeton. (Bekare, 164)
T shohsh (plotsisht) t vrtetn
Ashtu si studiuam deri tani, shkenca e shekullit t 20-t na ka treguar
shum argumente bindse, t cilat argumentojn krijimin e universit nga Allahu.
Nocioni Parim Human (Anthropic Principle) tregon se n kt sistem nuk ka
vend pr rastsin dhe se do detaj i universit sht i programuar posarisht pr
njeriun.
Ana interesante sht se nj pjes e madhe e shkenctarve, t cilt me an
t zbulimeve arritn n konkluzionin se universi nuk mund t komentohet
nprmjet rastsis por q faktikisht pr shkak t pikpamjeve t tyre materia-
liste, nuk ishte ky rezultati q krkonin. Asnj prej shkenctarve si Pol Devis,
Arno Penzias, Fredi Hoil, Roxher Penrouz, prej t cilve shkputm thnie t
ndryshme, nuk kan qen fetar. Duke br krkime nuk kan synuar t gjejn
argumente mbi ekzistencn e Zotit. Por t gjith, edhe pse nuk e dshironin nj gj
t till arritn n prfundimin se i vetmi shpjegim pr universin sht ky projek-
tim madhshtor i vetdijshm.
Astronomi amerikan Xhorxh Grinshtajn n librin e tij The Symbiotic
Universe (Universi Simbiotik), kt gj na e rrfen kshtu:
Si mund t jet e mundur kjo (projektimi i ligjeve t fiziks posarisht pr jetn)?
Tek analizojm argumentet, prballemi me kmbngulje me nj fakt t rndsishm:
duhet q t ket hyr n kontakt nj inteligjenc e mbinatyrshme. Vall pr nj ast
edhe pse nuk patm nj qllim t till po ballafaqohemi me argumente shkencore
mbi pranin e nj Ekzistence Hyjnore?
27
Grinshtajn, i cili sht nj ateist, pyetjes t ciln e filloi me vall po
mundohet ti shmanget realitetit sikur nuk e v re at. Por shum shkenctar t
tjer, t cilt nuk i afrohen me paragjykime shtjes, e pohojn me z t lart se uni-
versi sht i krijuar posarisht nga ana e Zotit pr jetn e njeriut. Astrofizikanti
amerikan Hjuxh Ros n nj shkrim me titull Projektimi dhe Parimi Human e
prfundon kshtu:
Universin nga mosekzistenca duhet ta ket krijuar medoemos nj Krijues
Suprem dhe Inteligjent. Nj Krijues duhet ta ket projektuar planetin Tok. Dhe
prsri po ky Krijues Suprem dhe Inteligjent duhet ta ket projektuar jetn.
HARUN JAHJA 41
Kshtu q shkenca e argumenton krijimin: Zoti ekziston dhe sht krijuesi i
do qenieje ka shihet dhe nuk shihet prreth. Ai sht i vetmi Krijues, Zot i pro-
jektimit dhe ekuilibrit n qiej dhe n tok.
Nga ana tjetr, sot materializmi sht hedhur jasht kufinjve t shkencs
dhe tashm prjetohet si nj bestytni. Mbi kt fakt studiuesi i gjenetiks,
amerikani Robert Grifits thot me humor: Kur krkoj pr vete nj ateist pr t
diskutuar shkoj gjithmon n departamentin e filozozofis. Sepse tani e tutje n
departamentin e fiziks nuk del dikush i till.
Duke e prmbledhur, cilindo ligj t fiziks apo ndryshore, do t vrejm se kto
zotrojn vlera posarisht pr t mundsuar jetn n tok. N lidhje me kt Pol
Devis n paragrafin e fundit t librit t tij me titull The Cosmic Blueprint (Plani
Kozmik) shpjegon se: ideologjia e nj projektimi vjen sunduese mbi gjithka.
30
Padyshim projektimi i universit do t thot krijim dhe programim nga
ana e Zotit. Ekuilibret delikat n univers jan argumente t qarta mbi artin e
eprm krijues t Allahut, t do krijese, qoft e gjall apo inorganike. Ky pr-
fundim n t cilin arriti shkenca nuk sht asgj tjetr vese pohimi i s vrtets t
informuar nga Kurani 14 shekuj m par:
Vrtet, Zoti juaj, Allahu sht Ai q krijoi qiejt dhe tokn brenda gjasht ditsh,
pastaj qndroi mbi Arshin, Ai e mbulon ditn me nat, q me t shpejt e krkon
at (mbulimin e drits s dits), edhe dielli, edhe hna e edhe yjet i jan nn-
shtruar sundimit t Tij. Ja, vetm Atij i takon krijimi dhe sundimi. I madhruar
sht Allahu, Zoti i botve. (Araf, 54)
K r e u I I I
RITMI I
ATOMEVE
Nse kompleksi i punve t realizuara n thellsi t natyrs
kuptohet me vshtirsi edhe nga njerzit m inteligjent t
bots, si mund t mendojm q kto (pun) jan fryt i aksiden-
teve apo i nj rastsie t verbr?
Pol Devis, profesor i fiziks teorike
31
S
ipas mendimit t prbashkt t shkenctarve, Big Bengu ngjau 17 miliard
vjet m par. Trsia e materieve q prbjn universin, ashtu si e thek-
suam edhe n pjest e kaluara, jan t krijuara nga mosekzistenca dhe t for-
muluara n nj ekuilibr t jashtzakonshm. Por universi i shfaqur pas Big
Bengut mund t ishte nj vend krejt ndryshe nga ky q jetojm ne sot.
Psh, sikur vlerat e katr forcave themelore q i prmendm n faqet e
mparshme t ishin pak m ndryshe, universi do t formohej vetm nga rrezati-
mi. N nj univers t till sigurisht q nuk mund t ekzistonin galaktikat, yjet,
planetet dhe t jetonin njerzit. Por fal krijimit t ktyre katr forcave fizike n nj
mnyr t prsosur pas Big Bengut, erdhn n jet atomet themeli i asaj q ne e
quajm materie.
Sipas pohimit t prbashkt t shkenctarve, 14 sekonda pas Big Bengut
filluan t formoheshin 2 atomet m t thjesht t universit: Hidrogjeni dhe
Heliumi. Pas Big Bengut nxehtsia e universit filloi t ulet me shpejtsi dhe ato-
met e hidrogjenit dhe t heliumit filluan t shfaqen me prhapjen me shpejtsi t
materies n univers. E thn ndryshe universi fillestar pas Big Bengut ishte nj
grumbull gazi hidrogjeni dhe heliumi. N qoft se universi do t qndronte
gjithmon n kt gjendje, n t nuk do t formohej kurr jeta, yjet, planetet, gurt,
toka, pemt apo njerzit. Do t ishte nj univers ku notojn n hapsirn boshe dy
gaze t ndryshm, dmth, nj univers i pajet.
Por si sht e mundur q n nj univers t prbr nga gaze, t shfaqen ele-
mente m t rnd, si karboni, i cili sht elementi themelor i jets pr gjallesat?
Shkenctart, duke br krkime mbi kt pyetje u prballn me zbulimet
m t habitshme t shekullit t 20-t.
Struktura e elementeve
Kimia sht shkenca q studion strukturn e brendshme t materies, pr-
brjen e saj kimike, vetit dhe transformimet q psojn. Baza e kimis moderne
sht tabela periodike. Kjo tabel e formuar pr her t par nga kimisti i njohur
rus Dimitri Ivanovi Mendelejev, sht formuluar sipas strukturs s tyre atomike.
N krye t tabels z vend hidrogjeni sepse sht elementi m i thjesht. N
brthamn e tij gjendet vetm nj proton dhe gjithashtu rreth brthams s tij rro-
tullohet vetm nj elektron.
Protonet jan grimca q zen vend n brtham t atomit dhe mbartin
ngarkes elektrike pozitive (+). N tabel vendin e dyt e z heliumi, i cili ka
KRIJIMI I UNIVERSIT
44
HARUN JAHJA 45
vetm 2 protone. Karboni 6 dhe oksigjeni 8 t tilla. Elementet mund ti veojm
nga njri-tjetri sipas numrit t protoneve q mbartin n brtham.
S bashku me protonin grimca tjetr q merr pjes n brtham, sht neu-
troni. Neutronet nuk kan ngarkes elektrike, edhe vet emri i tyre do t thot i
pangarkes.
Elementi i tret themelor prbrs i atomit sht elektroni me ngarkes elek-
trike negative (-). Elektronet n t kundrt t 2 elementeve t tjer q ndodhen n
brtham, zn vend prreth saj. N do atom ka aq elektrone sa numri i proto-
neve. Ngaq kan ngarkes elektrike t kundrt, elektronet trhiqen nga ana e pro-
toneve pr n qendr por n saje t shpejtsis s tyre t madhe mbrohen nga kjo
trheqje.
Si e tham edhe m par elementet ndryshojn nga njri-tjetri nga struk-
tura e tyre atomike. Diferenca q e veon atomin e hidrogjenit nga ai i hekurit
sht numri i elektroneve/protoneve; t hidrogjenit q sht 1 dhe ai i hekurit q
sht 26.
E rndsishme n kt pik sht se ligjet e natyrs nuk e lejojn trans-
formimin e tyre n nj tjetr element. Sepse transformimi i nj elementi n nj
tjetr krkon ndryshim t numrit t protoneve n brtham. Protonet lidhen me
elektroni (-)
protoni (+)
neutroni
(i pa ngarkuar)
njri-tjetrin nga forca m e madhe fizike, ajo e forcs s fuqishme brthamore dhe
vetm me nj reaksion brthamor mund t ndryshojn vend. Vetm se t gjith
ato reaksione t realizuara n kushte toksore, jan reaksione me baz elektronin
q nuk ndikon fare n brtham.
Alkimia (parashikuese, lajmtare) ka qen nj nga shkencat m popullore
n Mesjet. Alkimistt pr vet shkakun se nuk i dinin prfundimet e msiprme
mbi elementet dhe tabeln periodike, fantazonin sikur elementet transformo-
heshin n njri-tjetrin dhe u munduan pr nj koh t gjat t transformonin n ar,
element si hekuri. Faktikisht alkimia n kushtet toksore sht e pamundur.
Shndrrimi i nj elementi n nj tjetr arrihet vetm n nxehtsi tmerrsisht t
larta. Nxehtsia e duhur sht aq e lart aq sa mund t gjendet vetm n zemr t
yjeve.
Qendrat Alkimike: Gjigandt e Kuq
Temperatura e krkuar pr transformimin e nj elementi n nj tjetr sht
prafrsisht 10 milion
o
C. Prandaj nj alkimi reale mund t zbatohet vetm ndr
yje. N yjet me madhsi mesatare si t Diellit vazhdimisht hidrogjeni shndrrohet
n helium dhe kshtu lirohet nj energji e madhe.
Tani duke i mar parasysh kto dije themelore mbi kimin, le t kujtojm
gjendjen pas Big Bengut. N univers ekzistonin vetm atomet e hidrogjenit dhe
heliumit. Astronomt besojn se Dielli dhe tipet e yjeve si ai jan t formuar nga
shtllunga t mdha resh (nebula) t formuara nga kto atome t ndikuara nga
kushte atmosferike t programuara posarisht. Por prsri universi do t mbetej
nj lmsh i madh gazi i pajet. Pr t mundsuar jetn duhet t kryhet nj funk-
sion tjetr, kthimi i ktyre dy gazeve n elemente t tjer m t rnd si karboni,
oksigjeni etj.
Qendra e prodhimit t ktyre elementeve t rnd jan gjigandt e kuq, pra,
Dielli dhe yjet e tjer 50 her m t mdhenj se ai.
Gjigandt e kuq jan m t nxeht se tipet e yjeve si Dielli dhe pr kt
shkak arrijn t kryejn gjra q nuk mund ti bjn yjet normale: transformojn
n atome karboni ato t heliumit. Por ky shndrrim nuk realizohet aq leht. Si
shprehet edhe astronomi amerikan Grinshtajn n thellsi t ktyre yjeve reali-
zohet nj funksion shum i jashtzakonshm.
32
Pesha atomike e heliumit sht 2; dmth, n brthamn e tij ka 2 protone.
Ndrsa pesha atomike e karbonit sht 6, dmth, ka 6 protone. N mes t nxeht-
KRIJIMI I UNIVERSIT
46
Gjigandt e kuq jan yje 50 her m t
mdhenj se Dielli yn. N thellsi t ktyre
yjeve realizohet nj funksion shum i
jashtzakonshm.
KRIJIMI I UNIVERSIT
48
sis marramendse t ktyre gjigandve t kuq bashkohen 3 atome heliumi dhe
formojn nj atom karboni. Kjo sht periudha m themelore alkimike pas Big
Bengut pr t mundsuar ekzistencn e elementeve t rnd n univers.
Por na duhet tiu trheqim vmendjen n nj pik. Atomet e heliumit nuk
jan materie q kur bashkohen ngjiten si magnet. Prandaj duket si e pamundur q
tre atome t till t bashkohen dhe t formojn nj atom t karbonit. Po, si pro-
dhohet karboni ather?
Kjo realizohet me an t nj procesi me dy faza. Fillimisht bashkohen dy
atome heliumi dhe formohet kshtu nj formul e ndrmjeme me katr protone
e katr neutrone. Me ndrhyrjen e nj atomi tjetr t heliumit n kt formul t
ndrmjeme formohet atomi i karbonit me 6 protone e 6 neutrone.
Formula e ndrmjeme quhet berilium. Ky i fundit q shfaqet te gjigandt
e kuq prmban 4 protone e 4 neutrone. Beriliumi ka nj struktur t paqn-
drueshme n krahasim me beriliumin q gjendet n tok. Beriliumi, i cili formo-
het te gjigandt e kuq sht nj version ndryshe i tij. N gjuhn e kimis ktij i
thon izotop.
Ajo pik, e cila i habiti fizikantt q vite me radh studionin mbi kt sht-
je sht paqndrueshmria anormale e gjendjes s izotopit t beriliumit, i cili for-
mohet te gjigandt e kuq. sht aq i paqndueshm saq pikrisht pas
0.000000000000001 sekondash shkatrrohet plotsisht!
Ather si sht e mundur q nj atom i heliumit t bashkohet rastsisht
dhe t transformoj n karbon, nj izotop beriliumi, i cili n ast sa formohet
Brthama e Heliumit
Brthama e Karbonit
HARUN JAHJA 49
zhduket? sht aq e pamundur saq nj person q hedh (flak) dy tulla ku brenda
0.000000000000001 sekondash ti bashkangjis atyre nj t tret dhe n kt
mnyr t ndrtoj nj ndrtes. Po, si arrihet ather ky proces te gjigandt e kuq?
Kjo pyetje pr dhjetra vjet me radh i bri kurioz t gjith fizikantt e bots e
askush nuk arriti t gjej nj prgjigje t sakt. I pari q hodhi drit mbi kt sht-
je ishte astrofizikanti amerikan Edvin Salpeter. Salpeter pr her t par iu prgjigj
pyetjes misterioze me konceptin rezonanc atomike.
Rezonanca dhe Rezonanca e Dyfisht
Rezonanca sht harmonia e dy frekuencave (dridhjeve) me njra-tjetrn t
dy materieve t ndryshme.
Fizikantt aplikuan shembuj t ndryshm pr t shpjeguar rezonancn
atomike. Nj nga kto sht shembulli i lisharses: Mendoni sikur keni shkuar n
nj park lodrash dhe atje po tundni nj fmij n lisharse. Lisharsja, e cila n fi-
llim nuk lvizte fillon t fitoj shpejtsi me shtytjen tuaj dhe fillon t lviz sa para-
mbrapa. Ju qndroni pas lisharses dhe ndrsa ajo ju afrohet pran e shtyni
prsri. Por nse e vreni me kujdes, duhet ta tundni n mnyr harmonike. Nse
nuk e llogaritni mir kohn e saj, lisharsja prplaset n an duke prishur ritmin
dhe humbur ekuilibrin.
Nse do t mundohemi ta shprehim me gjuhn e fiziks, kjo prbn at q
quhet harmonia e frekuencave, pra, koncepti rezonanc. Lisharsja ka nj
frekuenc; psh, do 1.7 sekonda vjen te pika q ndodheni ju. Edhe ju duke pr-
Izotopi tepr i paqndrueshm i beriliumit i
cili formohet brenda gjigandve t kuq
Izotopi i qndrueshm i beriliumit
q gjendet n tok
KRIJIMI I UNIVERSIT
50
dorur duart e shtyni at n nj interval prej 1.7 sekondash. Nse do ta shtynit pak
m fort ather frekuenca do t ulet dhe ju duhet ta shtyni at do 1.5 apo 1.4
sekondash. Nse e arrini kt harmoni, pra, nse kapni rezonancn, arrini ta
shtyni n mnyr t ekuilibruar lisharsen. E nse nuk e arrini dot rezonancn e
saj as lisharsja nuk do t tundej.
33
Ashtu si lkundja n harmoni e dy objekteve jep rezonanc, rezonanca e nj
trupi realizon edhe lvizjen e nj trupi t palvizshm. Shembujt e saj prjetohen
tek instrumentet muzikore. Kjo quhet rezonanc akustike dhe psh, mund t pr-
jetohet midis dy violinave t akorduara njlloj. Nse i biem njrs prej ktyre dy
violinave, i njjti akord do t prsritej edhe te violina tjetr si pasoj e dridhjeve
t zrit. Pr shkak se t dyja violinat jan programuar n t njjtn dridhje, lvizja
e njrs ka ndikuar edhe tjetrn.
34
Kto rezonanca q i vzhguam te lisharsja apo te violinat, jan rezonanca
t thjeshta dhe t lehta pr tu kapur. Por disa rezonanca t tjera n fizik nuk jan
kaq t thjeshta. Veanrisht rezonancat midis brthamave t atomeve, t cilat jan
t ndrtuara mbi ekuilibra tepr delikat.
do brtham ka nj nivel energjie natyral. Fizikantt kt arritn ta zbu-
lonin pas shum krkimesh t gjata. U dallua se nivelet e ktyre energjive ishin
shum t ndryshme. Por n disa raste shum t rralla u zbulua se midis disa
brthama atomesh prjetoheshin rezonanca. N saje t ksaj rezonance brthamat
e atomeve fitojn nj harmoni midis njra-tjetrs. Kjo ndihmon reaksionet
brthamore, t cilat ndikojn brthamat.
35
Edvin Salpeter q krkoi t kuptonte se si arrihej prodhimi i karbonit te gji-
gandt e kuq, parashtroi se nj rezonanc e till ekziston edhe midis brthamave
t berilimit dhe heliumit. Ai deklaroi se sht nj mundsi e madhe q n saje t
ksaj rezonance atomet e heliumit ngjiten (bashkohen dhe shkrihen) me ato t
beriliumit dhe kjo ngjarje te gjigandt e kuq mund t shpjegohet vetm n kt
mnyr. Por llogaritjet e bra i hodhn posht pretendimet e tij.
Fredi Hoil ishte personi i dyt i rndsishm i adresuar n kt pyetje. Hoil
iden e Salpeterit mbi rezonancn e shpuri m tej dhe propozoi nj koncept t ri,
rezonanc e dyfisht. Sipas tij te gjigandt e kuq duhet t ekzistoj nj rezo-
nanc, e cila dy atome heliumi i kthen n berilium dhe rezonanca tjetr, e cila e bn
strukturn e beriliumit t paqndrueshme dhe n at ast kushtzon q nj atom
heliumi t ndrhyj n reaksion. Hoil nuk gjeti mbshtetje n tezn e tij sepse ishte
nj mundsi shum e vogl ekzistenca e nj rezonance dhe kur flitej pr dy t tilla
kjo dukej si e pamundur. Hoil pa u dorzuar
vazhdoi krkimet e tij dhe pas shum mat-
jesh e llogaritjesh t holla arriti n nj kon-
kluzion real pr t cilin m par askush nuk i
jepte probabilitetin m t vogl. Tek bashko-
heshin me an t rezonancs dy atomet e
heliumit dhe formonin beriliumin brenda
0.000000000000001 sekondash nj helium i
tret duke br po t njjtn rezonanc merr
pjes n reaksion dhe formojn atomin e kar-
bonit.
Xhorxh Grinshtajn shkakun se pse kjo
rezonanc e dyfisht ishte nj mekanizm
kaq i jashtzakonshm, e tregon kshtu:
Kjo ngjarje prbhet nga tri struktura
shum t ndryshme nga njra-tjetra (helium, berilium, karbon) dhe dy rezonanca t
veanta. sht e vshtir t kuptosh pse kto brthama atomesh punojn n kaq har-
moni me njra-tjetrn... Reaksionet e tjera brthamore nuk funksionojn n nj grad
kaq t jashtzakonshme me hallka t tilla t rastsishme e me kaq fat... Kjo sht e
njjt sikur t zbulosh rezonancat e thella dhe t komplikuara midis nj kamioni, nj
makine dhe nj biiklete. Pse kto struktura kaq t ndryshme me njra-tjetrn vepro-
jn me kaq harmoni s bashku? T gjitha format e ekzistencs s jets n univers jan
formuar vetm n saje t ktij funksioni t mahnitshm.
36
N vitet vijuese u zbulua se edhe oksigjeni dhe disa elemente t till formo-
heshin me t njjtat rezonanca t mahnitshme. Fredi Hoil ishte i pari q zbuloi kt
funksion t jashtzakonshm n librin me titull Galaxies, Nuclei and Quasars
(Galaktikat, Brthamat dhe Kuazart) pati arritur n konkluzionin se ky sht nj
funksion aq i planifikuar saq kurr nuk mund t jet fryt i rastsis megjithse ai
ishte nj ateist i betuar pohon se te rezonancat, t cilat arriti ti zbulonte, ekzistonte
nj pun e programuar.
37
Ndrsa n nj shkrim tjetr shkruan se:
HARUN JAHJA
51
Fredi Hoil ishte ai person, i cili zbuloi se te gji-
gandt e kuq realizoheshin n nj ekuilibr t
jashtzakonshm, reaksione brthamore. Hoil
edhe pse ishte nj ateist, pohoi se ky ekuilibr
nuk mund t formohet rastsisht dhe se kjo
sht nj pun e programuar.
Nse krkojm t prfitojm karbon apo oksigjen me an t nukleosintezs
(bashkim brthamor) t yjeve, na duhet t programojm dy nivele t veant dhe ai
programim q do t na duhet t bjm sht i njjti me at q ndodh kto aste n
yje... Duke i filtruar kto fakte n arsyen ton arrijm t bjm kt koment: nj
Inteligjenc mbinatyrore ka ndrhyr n fizik, kimi, biologji e nuk ekziston asnj
forc e errt n natyr. Shifrat e dala n pah pas llogaritjeve ishin aq marramendse
saq m detyrojn mua ti pranoj pa diskutuar.
38
Hoil deklaron se edhe shkenctart e tjer, t cilt sillen sikur nuk kan kup-
tuar gj, nuk do ti rezistojn m tepr ktij fakti:
do shkenctar, i cili i studion kto argumente, besoj se do t arrij n t vetmin
prfundim: Ligjet e fiziks, duke vzhguar prfundimet e dhna n yje, padyshim
q jan t organizuara me dijeni (vullnet).
39
Prfundimi q arritn shkenctart mbas studimeve t gjata dhe t
lodhshme mbi kto fakte, Kurani i ka deklaruar para 1400 vjetsh. Allahu n nj
ajet e tregon harmonin n krijimin e qiejve si m posht:
A nuk e keni par se si Allahu krijoi shtat pal qiej (n kate). (Nuh, 15)
Dielli: Qendra e Vogl Alkimike
Transformimi i heliumit n karbon, t cilin e shpjeguam m lart sht
alkimia e gjigandve t kuq. Ndrsa te Dielli yn dhe tek yjet e tjer t ngjashm
realizohet nj funksion alkimik m modest. Ashtu si e theksuam edhe n fillim,
Dielli kthen atomet e hidrogjenit n helium dhe energjin e tij e fiton nga ky reak-
sion brthamor.
Edhe ky reaksion brthamor te Dielli sht aq i domosdoshm pr jetn
ton po aq sa reaksionet e gjigandve t kuq. Prve ksaj, reaksioni brthamor te
Dielli sht nj pun e programuar njsoj si te gjigandt e kuq.
Elementi i par i reaksionit te dielli, i cili sht hidrogjeni, sht elementi m
i thjesht i universit. N brthamn e tij z vend vetm nj proton. Ndrsa n at
t heliumit gjenden dy protone dhe dy neutrone. Procesi q ngjet te dielli sht
bashkimi i katr atomeve t hidrogjenit pr t formuar nj atom heliumi. Gjat
ktij procesi lirohet nj energji shum e madhe. Pothuajse e gjith drita dhe nxe-
htsia q vjen n tok, formohet nga ky reaksion brthamor brenda Diellit.
Por ashtu si ndodh edhe te gjigandt e kuq, ky reaksion brthamor diellor
vjen me nj ndrthurje procesesh t papritshme. Nuk mund t jet e mundur q
KRIJIMI I UNIVERSIT
52
HARUN JAHJA 53
katr atome, t cilat sillen rastsisht prreth, pr nj ast t formojn heliumin. Pr
kt prsri nevojitet nj proces me dy faza. Fillimisht bashkohen 2 hidrogjene dhe
na del n pah nj formul ndrmjetse me nj proton e nj neutron. Kjo formul
quhet deuteron.
Kush sht ajo forc, e cila bashkon dy brthama t ndryshme dhe e mban
t qndrueshm deuteronin? Kjo forc sht forca e fuqishme brthamore, t
ciln e prekm n kreun e kaluar. Kjo sht forca fizike m e madhe e universit.
sht t miliardat e miliardit, t miliardit her m e madhe se forca trheqse e
N t vrtet Dielli sht nj reaktor i madh brthamor. Ai transformon vazhdimisht atomet e
hidrogjenit n helium dhe n saje t ktij reaksioni liron nxehtsi. Por ajo q sht e rnd-
sishme sht programimi aq mahnits i prllogaritur me nj ndjeshmri (delikates) t jashtza-
konshme e ktyre reaksioneve brenda tij. M i vogli ndryshim te forcat, t cilat prcaktojn reak-
sionin, do t shkaktonte shuarjen e Diellit apo hedhjen e tij n er brenda disa sekondash.
nxehtsia q arrin
n siprfaqe
shtresa e
hidrogjenit
nxehtsia q deprton
n shtresn e siprme
t hidrogjenit
brtham
heliumi
KRIJIMI I UNIVERSIT
54
Reaksioni kritik n Diell
1-N Diell me bashkimin e katr brthamave t ndryshme t hidrogjenit formohet nj atom
heliumi.
2-Ky proces realizohet n dy faza. Fillimisht bashkohen dy hidrogjene dhe nxjerrin n pah
brthamn deuteron. Ky transformim sht i ngadalt dhe prandaj Dielli digjet dalngadal.
3-Sikur forca e fuqishme brthamore t ishte pak m e madhe, n kt rast n vend t
deuteronit do t formoheshin di-proton. Kshtu q struktura brthamore do t
ndryshonte n ast dhe Dielli si prfundim i nj shprthimi t madh do t hidhej n er.
Vetm pas disa minutash e gjith toka do t digjej nga flak t tmerrshme.
Brthama hidrogjeni me nga nj proton Brthama e heliumit me dy protone dhe
dy neutrone
Brthama hidrogjeni me nga nj proton Brthama e "deuteronit" me nj proton
dhe nj neutron
HARUN JAHJA 55
toks. N saje t ksaj force dy brthamat e hidrogjenit bashkohen me njra-
tjetrn.
Studimet kan treguar se forca e fuqishme brthamore sht e mjaftueshme vetm
pr ti mbajtur t bashkuara. Nse do t ishte pak m e vogl se vlera reale q
zotron, nuk do t arrinte t bashkonte kto dy brthama t hidrogjenit. Dy pro-
tonet, t cilt afrohen, menjher do t shtynin njri-tjetrin dhe ky reaksion
brthamor te Dielli do t mbaronte pa filluar mir. Pra, Dielli nuk do t ekzistonte
kurr. Xhorxh Grinshtajn kt e shpjegon kshtu: Sikur qoft vetm pak m e
vogl t ishte forca e fuqishme brthamore drita e Toks nuk do t ndizej
kurr.
40
Vall do t ndodhte sikur kjo forc t ishte pak m e madhe? Para se ti
prgjigjemi ksaj pyetjeje le t shohim edhe nj her transformimin e dy atom-
eve t hidrogjenit n deuteron. Nse do t vzhgohet me kujdes, ky proces ka dy
an t veanta. Fillimisht nj proton duke e lshuar (humbur) ngarkesn e tij
elektrike kthehet n neutron. M pas ky neutron bashkohet me nj proton tjetr
ku formojn atomin e deuteronit. Fuqia, e cila mundson kt bashkim sht
forca e fuqishme brthamore. Ndryshe nga kjo, fuqia q shndrron protonin n
neutron, sht forca e dobt brthamore. Ksaj force i duhet pothuajse 10
minuta pr t kthyer nj proton n neutron. Kjo sht nj periudh shum e gjat
pr atomin por, e cila siguron q reaksioni brthamor n Diell t vazhdoj
ngadal.
Duke u mbshtetur n kto informacione le ti rikthehemi edhe njher
pyetjes: far do t ndodhte sikur forca e fuqishme brthamore t ishte pak m
e madhe? Nse do t ishte me t vrtet kshtu, reaksioni n Diell do t
Brthama hidrogjeni me nga nj proton
Brthama e "di-protonit" me dy protone
KRIJIMI I UNIVERSIT
56
ndryshonte kategorikisht. Sepse n kt rast, forca e dobt brthamore do t
mbetej jasht reaksionit e nuk do t kishte forc t ndrhynte. Forca e fuqishme e
brthams pa e pritur procesin 10 minuta t shndrrimit t njrit proton n neu-
tron, do ti bashkonte n ast t dy protonet. Si prfundim n vend t deuteronit
do t formohej nj brtham atomi me dy protone.
Kt struktur q do t shfaqej shkenctart e emrtuan di-proton. N t
vrtet nuk ekziston dika e till. Ky sht plotsisht nj element imagjinar. Nse
forca e fuqishme brthamore do t kishte vler pak m t madhe ather brenda
n Diell do t shfaqej ky atom i di-protonit. Edhe ajo struktur e djegies s Diellit
dalngadal, do t ndryshonte rrnjsisht. Xhorxh Grinshtajn pr rastin nse
forca e fuqishme brthamore do t ishte pak m e madhe ka thn:
N kt rast struktura e Diellit do t ndryshonte plotsisht sepse faza e par e reak-
sionit nuk do t ishte prodhimi i deuteronit por do t ishte prodhimi i di-protonit.
Roli i forcs s dobt brthamore n reaksion do t eleminohej dhe n t do t mbetej
vetm forca e fuqishme brthamore... Dhe n kt gjendje lnda djegse e Diellit dhe
e t gjith yjeve t ngjashm me t, do t ishte aq e fuqishme sa brenda disa sekon-
dash do ti shprthente n er.
41
Pak minuta pas shprthimit n er t Diellit, t gjitha gjallesat mbi tok do
t mbyteshin n flak dhe planeti blu, brenda pak sekondash do t shkrumbohej.
Por meq forca e fuqishme brthamore sht n vlern e duhur, Dielli realizon nj
reaksion brthamor t ekuilibruar dhe digjet dalngadal.
T gjitha kto jan pr t treguar se forca e fuqishme brthamore sht e pro-
gramuar n at mnyr q t mundsoj jetn n Tok. Nse do t kishte qoft
edhe nj gabim sado t vogl, Dielli dhe yjet si ai ose nuk do t ishin fare ose n
nj koh t shkurtr pas formimit t tyre do t zhdukeshin me nj shprthim t
frikshm.
E thn ndryshe, edhe struktura e Diellit nuk sht e rastsishme dhe e
paqllimt. Pr t kundrtn, na sqaron Allahu me thnien e Tij q kt yll e ka kri-
juar posarisht pr t mundsuar jetesn e njeriut: Dielli dhe hna udhtojn
sipas nj prcaktimi t sakt. (Rrahman, 5)
Protonet dhe Elektronet
Tema q prekm deri tani kishte lidhje me ekuilibrin e forcave, t cilat
ndikonin brthamn. Brenda atomit ekziston edhe nj ekuilibr pr t cilin akoma
nuk kemi folur. Ky sht ekuilibri midis elektroneve jasht brthams s atomit.
HARUN JAHJA 57
Dim se elektronet vazhdimisht sillen rreth brthams. Arsyeja e ksaj sht
ngarkesa e tyre elektrike. T gjith elektronet jan t ngarkuar me ngarkesa elek-
trike negative (-) dhe protonet me ngarkesa pozitive (+). Fizikisht polet e kundr-
ta trheqin dhe polet e njjta shtyjn njri-tjetrin. Prandaj edhe brthama me
ngarkes pozitive trheq drejt vetes kto elektrone. Kto t fundit nuk mund t
largohen nga rrotull brthams edhe pse shpejtsia e tyre mundohet ti shtyj larg
saj (centrifug).
Atomet n lidhje me kt ngarkes kan nj ekuilibr shum t rnd-
sishm. Aq sa protone t ket n brtham po aq elektrone gjenden rreth saj. Psh,
n brthamn e atomit t oksigjenit gjenden 8 protone dhe kshtu q rreth saj
sillen 8 elektrone. Kshtu ekuilibrohen edhe ngarkesat elektrike n atom.
Kto jan dije themelore t kimis. Brenda tyre ekziston edhe nj pik pr t
ciln shumica nuk tregon interes: protoni sht shum her m i madh se elek-
troni. Si vllimi edhe masa e protonit jan shum her m t mdhenj se ato t
elektronit. Nse do t bnim nj krahasim t proporcioneve t tyre, ndryshimi
midis njri-tjetrit do t ishte sa proporcioni i njeriut me nj kokrr lajthi. Dmth,
midis elektronit dhe protonit nuk ekziston nj struktur e njjt fizike.
Por ngarkesat e tyre elektrike jan t njjta!
Njri zotron ngarkes elektrike pozitive e tjetri nj ngarkes elektrike ne-
gative por q fuqia e ngarkesave sht plotsisht e barabart. Kt gj nuk e
kushtzon asnj arsye. Ajo q pritej n krahasimin proporcional t tyre do t ishte
nj ngarkes elektrike m e vogl e elektronit.
do t ndodhte nse me t vrtet do t ishte dika e till, pra, ngarkesat
elektrike t elektronit dhe protonit t mos ishin t barabarta?
N kt rast t gjith atomet n univers pr shkak t ngarkess s teprt
pozitive, do t kishin nj ngarkes elektrike pozitive. Si prfundim t gjith ato-
met n univers do t shtynin njri-tjetrin.
do t ndodhte nse do t prjetohej dika e till sot sikur t gjith atomet
t shtynin njri-tjetrin?
Ajo q do t ndodhte do t ishte dika anormale. Fillimisht le t fillojm te
ndryshimet q do t psonte trupi yn. N astin q do t ndodhte ky ndryshim
tek atomet, duart dhe kraht tuaj me t cilt po mbani kt libr do t shpr-
bheshin. Jo vetm duart dhe kraht tuaj por edhe kmbt, syt, koka; shkur-
timisht t gjitha pjest e trupit tuaj pr nj ast do t hidheshin n er (copzo-
heshin). Po ashtu edhe dhoma si edhe e gjith bota q na rrethon pr nj ast
do t shprbhej plotsisht. T gjith detet, malet dhe t gjith planetet n sistemin
diellor s bashku me t gjith trupat qiellor t universit do t copzoheshin n
pjes t panumrta dhe do t zhdukeshin prfundimisht. Ajo q ne e quajm
univers do t prbhej nga nj lmsh i madh atomesh, t cilt shtyjn pa ndrpre-
rje njri-tjetrin.
N raport duhet t jet ky mosekuilibr midis ngarkesave elektrike t pro-
tonit dhe elektronit pr tu prjetuar nj katastrof e till? Nse do t kishte vetm
1% diferenc, a do t prjetohej kjo katastrof? Apo kufiri kritik sht 1/1000?
Xhorxh Grinshtajn n librin e tij The Symbiotic Universe (Universi Simbiotik) kt
tem e shpjegon kshtu:
Nse dy ngarkesat elektrike do t psonin nj ndryshim 1/100 miliard, kjo do t
mjaftonte pr copzimin e njeriut dhe gurve si t ishin sende t vogla. Trupa t tjer
si Dielli apo Toka jan akoma m delikat n kt ekuilibr. Atyre do tu mjaftonte
nj disekuilibr i nj t miliardn e miliardit.
42
Ky ekuilibr na pohon edhe nj her se universi nuk sht shfaqur rastsisht
por sht i programuar drejt nj qllimi t caktuar. N nj shkrim t astrofizikan-
tit U. Pres n revistn Nature thuhet se n univers ekziston nj projektim i
madh, i cili favorizon zhvillimin e jets inteligjente.
43
Padyshim do projektim sht nj prov e ekzistencs s nj projektuesi t
gjithdijshm. Sigurisht q sht Allahu, Ai q e ka krijuar t gjith universin nga
mosekzistenca dhe m pas e projektoi dhe e sistemoi n at form q deshi dhe q
me shprehjen e Kuranit cilsohet si Zot i t gjith botrave. Si deklarohet edhe
n Kuran:
protoni
elektroni
(+)
(-)
Q t dyja, masa dhe vllimi i
nj protoni jan pakra-
hasimisht t mdha se sa ato
t nj elektroni por uditrisht
kto dy pjesza (megjithse t
kundrta), kan ngarkesa
elektrike t barabarta. N baz
t ktij fakti atomet jan
pjesza elektrike neutrale.
HARUN JAHJA 59
A sht m i rnd (vshtir) krijimi juaj apo ai i qiellit? E Ai e ngriti at! Ngriti
kurorn e tij dhe e prsosi at. (Naziat, 27-28)
Ky sht nj argument q tregon prsosmrin e Allahut n krijim dhe q
tregon gjendjen e qndrueshme t trupave qiellor n saje t ekuilibreve t
jashtzakonshm, t cilat i shqyrtuam m sipr. N Kuran deklarohet se:
Nga argumentet e Tij sht q me fuqin e Tij bri t qndroj (pa shtyll,
pezull) qielli e Toka. (Rrum, 25)
K r e u I V
Rregulli n
Qiej
...Mbas materies fshihet dika tjetr q n nj mnyr e
kontrollon at. Dhe kjo, mund t thuhet se sht njlloj
argumenti i ekzistencs matematikore t nj krijuesi.
Gai Mari, shkrimtar shkencor amerikan
44
G
jat nats s 4 korrikut 1054, astronomt e perandoris kineze vzhguan
se n qiell ngjau dika shum interesante. N afrsi t shenjs zodiakale
t Demit u shfaq papritmas nj yll shum i shndritshm. Ylli ishte aq i
shndritshm saq drita e tij mund t vrehej edhe gjat dits ndrsa natn
ndrionte edhe m tepr se Hna.
Astronomt kinez e vzhguan dhe e regjistruan kt fenomen, i cili sht
m interesanti ndr fenomenet astronomik. Ai ishte nj supernov.
Supernova sht nj term, i cili prdoret kur nj yll shprbhet nga nj
shprthim i fuqishm. Nj yll gjigand, me an t nj shprthimi t frikshm asgj-
son vetveten dhe po me nj shpejtsi tmerrsisht t madhe prhapet n hapsir.
Drita, e cila rrezatohet nga ky shprthim sht mijra her m e fort se drita e tyre
normale.
Astronomt mendojn se supernovat luajn nj rol t rndsishm n
formimin e universit. Kto shprthime sipas hamendjes s tyre ndihmojn n
transportimin e materieve n pika t ndryshme t universit. Mbetjet e nj ylli, t
cilat shprndahen nga shprthimi supozohet se mblidhen n nj skaj t universit
nga ku formojn prsri yje apo sisteme yjor. Sipas ktij supozimi Dielli, planetet
n Sistemin Diellor dhe padyshim edhe Toka jon jan shfaqur shum koh m
par si prfundim i nj shprthimi t nj supernove.
Interesante sht se me shikim t par, shprthimi i supernovs qndron si
nj fenomen i thjesht fizik por q n t vrtet sht i mbshtetur n disa ekuili-
bre tepr delikat. Kt gj Majkll Denton n librin Natures Destiny (Fati i
Natyrs) e prshkruan kshtu:
Largsit midis supernovave dhe faktikisht midis t gjith yjeve jan shum kri-
tike. N galaktikn ton largsit midis yjeve jan prafrsisht 30 milion milje. N
qoft se kjo largsi do t ishte pak m e vogl do t sillte nj destabilizim n orbitn
e planeteve. E nse do t ishte pak m e madhe, materia e shprndar nga nj super-
nov do t ishte aq e rregullt sa q me shum mundsi sisteme planetar q i ngja-
jn tonit nuk do t formoheshin kurr. Q universi t jet nj vend i prshtatshm
pr jet, shprthimet e supernovave duhet t realizohen n nj raport shum preiz
dhe me kto shprthime distanca midis t gjith yjeve duhet t jet n nj largsi po
aq preize.
45
KRIJIMI I UNIVERSIT
62
HARUN JAHJA 63
Raportet e supernovave dhe distancat e yjeve faktikisht jan vetm dy
veori t vogla brenda ktij rregulli t madh t universit. Nse do ta studionim pak
m me imtsi universin do t shikonim nj rregull t jashtzakonshm.
Prse ekzistojn hapsirat e mdha?
Le t kujtojm shkurtimisht at q shpjeguam n kapitujt e mparshm:
Universi, i cili u shfaq pas Big Bengut ishte nj mas gazi e prbr vetm nga
hidrogjeni e heliumi dhe m pas kjo mas e gazt me an t reaksioneve
brthamore t projektuara qllimisht formuan elemente m t rnd. Por pr
kthimin e universit n nj ambient t prshtatshm pr jet, nuk mjaftonte vetm
ekzistenca e ktyre elementeve t rnd. Nj pik e rndsishme ktu sht edhe
forma e rregulli q do t merrte universi.
Shprthimet e supernovave ven n lvizje t gjith materien n hapsirn e universit.
Interesante sht se largsit n univers jan t prcaktuara n at mnyr q t mos
ndikohen nga kto shprthime.
Vrtet, Ne e kemi stolisur
qiellin m t afrt (Toks) me
bukurin e yjeve.
(Safat, 6)
HARUN JAHJA 65
Fillimisht le t shohim se sa i madh sht universi.
Si e dim planeti Tok sht nj pjes e Sistemit Diellor. Ky sistem formo-
het nga nnt planete, t cilt sillen rrotull Diellit s bashku me 54 satelit t tyre.
Toka sht planeti i tret afr Diellit.
Fillimisht le t konceptojm madhsin e ktij sistemi. Diametri i Diellit
sht 103 her m i madh se diametri i Toks. Le ta shtjellojm kt me nj kra-
hasim: Nse diametrin e Toks prej 12.200 kilometra do ta sillnim n madhsin e
nj zari t vogl qelqi, Dielli do t merrte nj prmas m t madhe se nj glob, sa
dy topa futbolli. Interesante sht edhe largsia mes tyre pr t formuar nj model
t njjt me dimensionet reale, largsia e zarit t vogl prej qelqi nga globi duhet
t jet 280 metra. Ndrsa ato planete orbita e t cilve sht m larg Diellit, duhet
ti vendosim me kilometra larg.
Ky dimension kaq gjigand i Sistemit Diellor qndron shum modest n
raport me galaktikn Rruga e Qumshtit ku ndodhet. Sepse n galaktikn
Rruga e Qumshtit ekzistojn rreth 250 miliard yje n madhsin e Diellit apo
m t mdhenj se ai. Ylli m i afrt me Diellin sht Alfa Centauri. Nse do ta pr-
shtasim edhe Alfa Centaurin me maketin q vendosm Tokn dhe Diellin at do
t na duhet ta vendosim diku rreth 78.000 kilometra larg globit q prfaqsonte
Diellin.
Le ta zvoglojm disi kt model. Toka le t jet nj grimc e vogl pluhuri,
e cila mezi shihet me sy. Ather Dielli do t jet n madhsin e nj kokrre arre
dhe do t zer nj vend 3 metra larg Toks. Mbshtetur ktyre prmasave Alfa
Centaurin duhet ta vendosim 640 kilometra larg Diellit.
Galaktika e Rrugs s Qumshtit mbart 250 miliard yje, t cilt ndodhen
larg njri-tjetrit n kto distanca t pabesueshme. Dielli yn z vend n nj skaj
larg qendrs s ksaj galaktike n form spirale.
Interesante sht se nse do t mendojm vendin q z galaktika e Rrugs
s Qumshtit n hapsir, kjo sht shum e vogl. Sepse n hapsir ndodhen
edhe rreth 300 miliard galaktika t tjera!... Hapsirat midis ktyre galaktikave jan
miliona her m t mdha se largsia reale e Diellit me Alfa Centaurin.
N lidhje me kto madhsi kaq marramendse, Xhorxh Grinshtajn n librin
e tij The Symbiotic Universe (Universi Simbiotik) shkruan se:
Nse yjet do t ishin pak m afr me njri-tjetrin, astrofizika nuk do t ishte shum
m ndryshe. Nuk do t ndodhte asnj proces ndryshimi n funksionet themelore t
fiziks n yje, nebula apo n trupat e tjer qiellor. Nse e shohim nga larg pamja e
galaktiks son do t ishte e njjta. I vetmi ndryshim do t ishte kur mbrmjeve t
shtriheshim n bar dhe tek vshtronim yjet, do t shihnim se qielli do t ishte i tejm-
bushur me yje. M falni, po; Do t kishte edhe nj ndryshim tjetr. Un, i cili do t
shihja kt peisazh nuk do t ekzistoja... Kjo hapsir gjigande n yjsi sht nj
kusht pr ekzistencn ton.
46
Grinshtajn e shpjegon edhe arsyen; hapsirat boshe n kozmos sigurojn q
disa ndryshore fizike t formulohen n harmoni pikrisht me jetn ton. Kjo sht
nj arsye edhe pr ruajtjen e Toks nga prplasjet me trupat qiellor gjigand, t
cilt enden npr kto hapsira kaq t mdha pa ushtruar m t voglin krcnim
pr Tokn.
Shkurtimisht prhapja e trupave qiellor n univers sht n strukturimin e
duhur harmonik pr jetn ton. Hapsirat gjigande nuk jan formuar pa qllim
por jan shfaqur si prfundim i nj krijimi t vullnetshm.
Entropi dhe Rregull
Pr t kuptuar m mir konceptin e rregullit n univers, fillimisht le tiu
flasim pr nj nga ligjet m themelore t fiziks, mbi Ligjin e Dyt t
Termodinamiks.
Ligji i Dyt i Termodinamiks tregon se t gjith ato sisteme q jan t
pavarur dhe enden n kushte (natyrale) normale, me kalimin e kohs prishen,
destabilizohen dhe rregullohen. Kjo shprehet edhe si Ligji Entropik. Entropia
sht njsia matse mbi rregullimin q prmbledh nj sistem fizik. Kalimi i nj
sistemi t rregullt, t organizuar dhe t planifikuar n nj gjendje t rregullt, shpri-
shur dhe t paorganizuar reflekton drejtprdrejt n entropin e atij sistemi. Sa m
i madh t jet rregullimi n nj sistem aq m e lart do t jet edhe entropia e tij.
Kjo sht dika n t ciln asistojm shpesh gjat jets son. Psh, nse brak-
tisim nj makin n shkrettir dhe pas shum muajsh nse do ta kontrollojm at
makin padyshim q nuk do t prballemi me nj makin m t zhvilluar se e vje-
tra apo n kushte m t mira se ajo. N t kundrt do ta gjejm me goma t pla-
sura, xhama t thyera, me motorr t kalbur dhe llamarina t ndryshkura. Ose nse
e lm shtpin t pabanuar, n nj koh t shkurtr do t shohim se rregulli aty
fillon e prishet dhe gjithka mbulohet nga pluhuri. Kt mund ta parandalojm
vetm me nj ndrhyrje t vetdijshme (pra, duke e rregulluar dhe sistemuar at).
Ligji i Dyt i Termodinamiks apo si njihet me emrin tjetr Ligji Entropik,
sht nj ligj, i cili sht vrtetuar teorikisht dhe eksperimentalisht. Abert
KRIJIMI I UNIVERSIT
66
HARUN JAHJA 67
Ajnshtajn q pranohet si shkenctari m i
madh i shekullit ton, e ka prkufizuar kt
ligj si ligji i par i t gjitha shkencave.
Shkenctari amerikan Xheremi Rifkin n librin
Entropy: A New World View (Entropia:
Vshtrimi i nj bote t re) thot:
Ligji entropik do t jet nj paradigm sun-
duese gjat periudhs s ardhshme t his-
toris. Albert Ajnshtajni ka thn se ky sht
ligji i par i t gjitha shkencave; ndrsa Sr
Artur Edington shprehet pr t se sht ligji
metafizik m suprem i t gjith universit.
47
Interesante sht se ligji entropik
zhvlerson n nj mnyr t prer pre-
tendimin e materializmit se universi sht nj
grumbull materiesh, e cila sht e mbyllur kundrejt do ndrhyrjeje t mbinatyr-
shme. N univers ekziston nj rregull shum i qart por q vet ligjet e universit
mundohen pr ta prishur at rregull. Nga ktu dalin dy prfundime:
1- Universi nuk mund t ket ekzistuar q nga pafundsia si pretendojn
materialistt. Po t ishte ashtu Ligji i Dyt i Termodinamiks prej kohsh do ta
kishte ngritur n maksimum entropin n univers dhe ky i fundit do t kthehej n
nj gjendje homogjene pa asnj lloj rregulli n t.
2- sht i pavlefshm edhe pretendimi se universi sht formuar pas Big
Bengut pa asnj kontroll, mbikqyrje dhe ndrhyrje t mbinatyrshme. Universi i
shfaqur pas Big Bengut ishte nj univers q sundohej nga parregullsia. Me kalim-
in e kohs rregulli n kt univers sht shtuar dhe universi ka arritur n struktu-
ra t prsosura sot. Dhe kjo meq sht realizuar n kundrshtim me ligjin
entropik, dmth, q universi sht organizuar me nj krijim t mbinatyrshm.
Pikn e dyt le ta shtjellojm me ann e nj shembulli. Universin ta mendo-
jm si nj shpell gjigande t mbushur me grumbuj gursh e shkmbinjsh. Nse
do ta braktisim n kushte natyrore dhe do t presim miliarda vjet me radh, do t
shohim se ajo do t jet n nj gjendje m t rregullt se ishte. Nse pas miliarda
vjetsh n shpell do t gjendeshin statuja t panumrta gursh e t punuara holl,
menjher do t mendonit se ky rregull nuk kishte prejardhje nga ligjet natyrore.
I vetmi shpjegim mbi shkakun e ktij rregulli do t ishte ndrhyrja e nj mendje-
je t ndrgjegjshme.
Nj makin e braktisur prkeqsohet
dhe bie cop-cop. do gj n
univers i nnshtrohet entropis: li-
gjet thon se e ln n vetvete, do
gj me kalimin e kohs bhet m pak
e qndrueshme dhe e organizuar.
Ja pra, ky rregull q mbizotron n kt univers sht nj tregues i qart i
ekzistencs s nj Inteligjence t Eprme. Fizikanti nobelist gjerman Maks Plank
rregullin n univers, e shpjegon si m posht:
Galaktikat jan nga nj prov mbi strukturn e rregullt t universit. Kto sisteme t mahnit-
shme, t cilat n brendsi t tyre mbartin mesatarisht 300 miliard yje, sillen n nj ekuilibr
dhe harmoni t qart.
HARUN JAHJA 69
Nse do ti prmbledhim fjalt, do gj q
msojm nga shkencat pozitive rreth struk-
turs gjigande t natyrs sht nj tregues i
nj rregulli, i cili sundon mbi t. Ky sht nj
rregull i pavarur nga inteligjenca njerzore.
Aq sa mund t prkufizojm me perceptimet
tona ky rregull mund t jet shfaqur vetm
n saje t nj prpilimi t qllimshm. Ky
sht nj argument i qart q universi zotron nj rregull t vullnetshm.
48
Materializmi, i cili mbron tezn se universi ekziston q nga pafundsia
dhe n asnj mnyr nuk sht sistemuar, sht brenda nj kolapsi prball rre-
gullit dhe ekuilibrit madhshtor t universit. Pol Devis shpjegon se:
Kudo q t hedhim syt n univers q nga galaktikat m t largta e deri
n thellsi t atomit ndodhemi prball nj rregulli t prsosur... N qendr t
ktij universi special dhe t rregullt shtrihet koncepti informacion. Nj sis-
tem, i cili ekspozon nj rregull t veant dhe t organizuar n nj shkall
shum t lart, krkon informacione shum t dendura pr ta prshkruar at.
Apo e thn ndryshe ky sistem prfshin informacione tejmase t denduara
(voluminoze)...
Ktu na shfaqet nj pyetje tepr kurioze. Meq informacioni dhe rregulli zotrojn
nj prirje natyrore drejt vetasgjsimit t tyre, nga ka ardhur n at fillim i gjith
ai informacion, i cili e bri Tokn nj vend t veant? Universi i ngjan zemrekut
t nj ore, i cili zbrazet dal nga dal. Si ka mundur t shptoj fillimisht?
49
Ajnshtajni rregullin n univers e ka quajtur dika t papritur por q fak-
tikisht duhet quajtur mrekulli dhe e shpjegon kshtu:
Faktikisht si a priori (e parapranuar) Toka mund t vij n gjendje t rregullt
(ligjore) vetm nse at e sistemojm me inteligjencn ton sistemuese. Ky do t
ishte nj sistemim si renditja e shkronjave alfabetike t nj gjuhe... Por n Tokn
materiale ekziston nj grad aq e lart e rregullit, e cila nuk mund t lejoj auto-
Fizikanti nobelist Maks Plank: N
univers mbizotron nj rregull i
qart... Ky rregull mund t shfaqet
vetm me nj prpilim t
ndrgjegjshm.
rizimin e a priorit. Kjo sht nj mrekulli dhe paralelisht me shkencn ton sa vjen
e forcohet m tepr.
50
Shkurtimisht rregulli ekzistues n univers, i cili prmbledh nj informa-
cion t madh, sht krijuar nga ana e nj Krijuesi Suprem, zotrues i t gjith uni-
versit. M nj shprehje disi m t qart, i gjith universi sht krijuar dhe
sistemuar nga Allahu dhe prej Tij mbrohet nga rregullimet.
Allahu n Kuran shpjegon se qiejt dhe Toka vetm nse qndrojn nn
mbrojtjen e fuqis s Tij nuk do t arrijn t rregullohen:
Allahu i mban qiejt dhe tokn q t mos zhduken, e nse zhduken,
ska askush pos Tij q mund ti mbaj; Ai sht q nuk nxitohet, sht q fal.
(Fatir, 41)
Ky rregull hyjnor n univers tregon edhe nj her se sa fjal boshe jan pre-
tendimet e materialistve kur thon universi sht nj grumbull materiesh t
pakontrolluara. Allahu kt e shpjegon kshtu n nj ajet:
E sikur t prputhej e vrteta me dshirat e tyre, do t shkatrroheshin qiejt e
toka dhe do gj q gjendet n to.... (Muminun, 71)
Sistemi Diellor
Sistemi Diellor ku ndodhet edhe Toka, sht nj nga siprfaqet ku mund t
vzhgohet m qart, rregulli i universit. N Sistemin Diellor zn vend 9 planete
dhe 54 satelit t lidhur me to. Kto planete jan, duke i marr sipas largsis s
tyre nga Dielli: Mrkuri, Afrdita, Toka, Marsi, Jupiteri, Saturni, Neptuni, Urani
dhe Plutoni. Mes ktyre planeteve dhe 54 satelitve t tyre, i vetmi trup qiellor q
zotron nj siprfaqe dhe atmosfer t prshtatshme pr jet sht Toka.
Tek analizojm strukturn e Sistemit Diellor prballemi me nj ekuilibr
shum t madh. Faktori, i cili i ruan planetet nga i ftohti ngrirs i hapsirs sht
forca trheqse e Diellit dhe forca centrifugale e planeteve. Dielli me an t
forcs s madhe trheqse q zotron trheq t gjith planetet rreth tij dhe ato n
saje t orbitave q shkaktohen nga forca centrifugale i rezistojn ksaj trheqjeje.
Por nse shpejtsia orbitale e planeteve do t ishte pak m e ngadalt, ather kto
planete do t thitheshin me shpejtsi nga Dielli dhe do t glltiteshin nga ai me nj
shprthim t madh.
Edhe e kundrta sht e mundshme. Nse planetet do t silleshin rreth
Diellit m shpejt, ather forca e tij nuk do t mjaftonte pr ti mbajtur dhe kto
planete do t endeshin shkujdesshm npr hapsir. Pr fatin ton t mir ky
KRIJIMI I UNIVERSIT
70
HARUN JAHJA 71
ekuilibr ekziston dhe sistemi i mbron forcat n mnyr q gjithka t qarkulloj
sipas orbits prkatse.
T trheq vmendjen ktu ky rregull, i cili sht krijuar i veant pr do
planet. Largsit e tyre me Diellin jan t ndryshme dhe aq m tepr q jan t
ndryshme edhe prmasat e tyre. Pr kt arsye duhet prcaktuar nj shpejtsi
orbitale e veant pr secilin n nj mnyr t till q as ti afrohen e as ti largo-
hen m tepr Diellit.
Konceptet materialiste astronomike pretendojn se origjina e Sistemit
Diellor nuk mund t shpjegohet me perioda fizike natyrore, pra, ky sistem sht
formuar rastsisht vetvetiu. Por t gjitha teorit e shfaqura kto 300 vitet e fundit
nuk jan gj tjetr vese spekulacione. Origjina e Sistemit Diellor pr pikpamjet
materialiste sht akoma nj sekret i pashpjegueshm.
Kepler, Galilei si dhe t tjer astronom, t cilt zbuluan ekuilibrin e
jashtzakonshm delikat t Sistemit Diellor, patn deklaruar se projektimi kaq i
qart i ktij sistemi tregon ekzistencn e Zotit dhe provon ndrhyrjen e Tij n
univers. Isak Njutoni q ka br zbulime t rndsishme n strukturn e Sistemit
Diellor dhe q quhet shkenctari m i madh q ka jetuar deri m sot ka thn:
Albert Ajnshtajn: N botn
materiale ekziston nj rregull i
mrekullueshm.
Mrkuri
Afrdita
Toka
Marsi
Hna
Jupiteri
Dielli
SISTEMI DIELLOR
Saturni
Urani
Neptuni
Plutoni
As dielli nuk mund ta arrij
hnn, e as nata ditn. Po secili
noton n nj orbit t caktuar.
(Jasin 40)
Ky sistem delikat i prbr nga Dielli, planetet dhe kometat sht burim vetm i
vullnetit dhe mbikqyrjes s nj Ekzistence Inteligjente dhe Supreme... Ai i drejton
kto dhe pr shkak t ktij sovraniteti thrritet Zot i nj fuqie t eprme.
51
Pozicioni i Toks
Pran ktij ekuilibri t mahnitshm t Sistemit Diellor edhe pozicioni i
Toks, planetit ku ne jetojm, n kt sistem dhe n hapsir n prgjithsi, sht
prsri tregues i ekzistencs s nj krijimi t prsosur.
Zbulimet e fundit astronomike tregojn se ekzistenca e planeteve t tjer n
sistem luan nj rol t rndsishm mbi orbitn dhe sigurin e Toks. I till sht
edhe pozicioni i Jupiterit. Ky i fundit sht planeti m i madh i Sistemit Diellor.
Faktikisht me ekzistencn e tij ai siguron ekuilibrin e planetit Tok. Llogaritjet
astrofizike nxorrn n pah se ekzistenca e Jupiterit n orbitn ku gjendet siguron
stabilitetin e Toks dhe t planeteve t tjer n sistem. Nj funksion dytsor i
Jupiterit pr mbrojtjen e Toks shpjegohet kshtu n nj shkrim t Xhorxh
Uethrill me titull Sa i veant sht Jupiteri:
N vendin ku gjendet Jupiteri nse nuk do t ishte nj planet me madhsin e tij,
Toka do t ishte nj objektiv efektiv prafrsisht 1.000 her m tepr pr kometat dhe
meteort q enden n hapsir... Nse Jupiteri nuk do t ndodhej n vendin ku sht
edhe ne nuk do t ekzistonim pr t krkuar origjinn e Sistemit Diellor.
52
KRIJIMI I UNIVERSIT
74
Isak Njuton, nj nga
pioniert dhe
themeluesit e fiziks
moderne dhe t
astronomis,
shikonte n struk-
turn e universit fak-
tin e mrekullueshm
t krijimit hyjnor.
Shkurtimisht struktura e Sistemit Diellor zotron nj projektim posarisht
pr t siguruar jetn n Tok. Tani le t flasim pak pr pozicionin e Sistemit Diellor
n univers. Ashtu si e cilsuam edhe m lart Sistemi Diellor nuk z vend n
qendr t galaktiks Rruga e Qumshtit, por n nj skaj t krahve t saj gji-
gand. A krijon kjo ndonj avantazh pr ne? Majkll Denton n librin Natures
Destiny (Fati i Natyrs) kt shtje e shpjegon si m posht:
Nj tjetr fakt godits sht se universi jo vetm sht i harmonizuar n mnyr t
jashtzakonshme pr t mbuluar ekzistencn dhe nevojat tona biologjike, por sht
edhe i formuluar n at mnyr q ne t arrijm ta perceptojm at... Pozicioni i sis-
temit ton n nj skaj t krahve t galaktiks sht nj pozicion q netve duke
vzhguar qiellin t na mundsoj marrjen e sa m tepr informacioneve rreth struk-
turs s prgjithshme t universit dhe pr t arritur studimin e galaktikave edhe m
t largta. Nse do t zinim vend n mesin e galaktiks asnjher nuk do t dinim
rreth strukturs spirale t galaktiks dhe nuk do tia kishim iden as strukturs s
universit.
53
E thn ndryshe si ligjet fizike t universit ashtu edhe pozicioni i Toks n
hapsir, prmbledhin argumente, t cilat tregojn se ky univers sht projektuar
posarisht pr njeriun.
Pra, sht nj fakt tashm q universi sht krijuar dhe sistemuar nga
Allahu.
N disa raste njerzit pr ta konceptuar dika t till duhet t arsyetojnt
sinqerisht dhe pa paragjykime. do njeri, i cili n ndrgjegjen e tij mendon t sin-
qert se n univers asgj nuk sht fryt i rastsis dhe i paqllimt si cilsohet
edhe n ajet Ne nuk e krijuam qiellin e as tokn dhe ka ka n mes tyre pa ql-
lim, ai sht mendimi i atyre q nuk besuan.... (Sad 27), kupton se gjithka sht
krijuar dhe sistemuar nga Zoti posarisht pr njeriun.
Ky kuptim i thell n nj ajet tjetr t Kuranit shpjegohet:
N krijimin e qiejve e t toks, n ndyshimin e nats dhe t dits, ka argumente
t qarta pr ata q kan arsye dhe intelekt. Pr ata q Allahun e prmendin me
prkujtim kur jan n kmb, kur jan ulur, kur jan t shtrir dhe thellohen n
mendime rreth krijimit t qiejve e t toks (duke thn): Zoti yn, kt nuk e kri-
jove kot, i lartsuar qofsh, ruana prej dnimit t zjarrit! (Ali Imran, 190-191)
HARUN JAHJA 75
K r e u V
Planeti
Blu
Toka me atmosfern dhe oqeanet, me biosfern e ndr-
likuar, me oksidimin e prcaktuar t kores s saj, me
shtretrit e pasur t Silicit, me shkmbinjt e ngurt
apo/dhe metamorfik, me shtretrit e pasur t akujve,
shkrettirat, pyjet, tundrat, fushat me bar, liqenet me uj
t mbl, shtretrit e nafts dhe t qymyrit, vullkanet,
kafsht, bimt, fushat magnetike, relievi i fundoqeanit
dhe magmat e saj lvizse..., prbn nj sistem t ndr-
likuar dhe tepr mahnits (admirues).
J. S. Ljuis, gjeolog amerikan
54
KRIJIMI I UNIVERSIT
78
N
se do t kryenim nj udhtim n Sistemin Diellor do t prballeshim
me nj tabllo interesante. T supozojm se e filluam udhtimin nga
fundi i sistemit planetar dhe atje do t hasnim planetin Pluton. Ky trup
qiellor i vogl sht nj vend shum i ftoht. Prafrsisht -238C!... N kt t
ftoht ngrirs brenda planetit z vend edhe atmosfera e tij tepr e mpreht.
Atmosfera, vetm kur planeti zotron nj orbit ekliptike dhe n periudha kur
sht m afr Diellit, sht n gjendje t gazt. Pjesn tjetr t kohs atmosfera e tij
kthehet n nj mas akulli. Shkurtimisht Plutoni sht nj grumbull akulli i
vdekur (i pa jet).
Tek prparojm drejt qendrs s Sistemit Diellor ndalesa tjetr do t jet
Neptuni. Edhe ky planet sht mjaft i ftoht. Temperatura n siprfaqe sht
rreth 218C. Atmosfera, e cila prbhet nga hidrogjeni, heliumi dhe gazet metan,
sht helmuese pr njeriun. Errat q fryjn n siprfaqe t planetit prngjajn me
furtunat e tmerrshme, t cilat arrijn nj shpejtsi 2.000 km n or.
Planeti tjetr do t jet Urani. Ai sht nj planet i gazt me nj struktur
t prbr nga shkmbinj dhe akuj t shumt. Temperatura atmosferike sht
mesatarisht 214C. Atmosfera e prbr nga hidrogjeni, heliumi dhe metani nuk
sht aspak e prshtatshme pr jet.
Ndrsa vazhdojm udhtimin arrijm te Saturni. Ky planet, i dyti pr nga
madhsia n Sistemin Diellor njihet nga unazat q e rrethojn. Kto t fundit pr-
bhen prej gazit, akullit dhe copa shkmbinjsh. Interesante sht edhe struktura e
ktij planeti. Saturni me kuptimin e plot t fjals sht nj planet i gazt: 75% t
vllimit t tij e z hidrogjeni dhe 25% heliumi. Dendsia sht akoma m e ult se
ajo e ujit. Pr kt arsye, nse do t krkojm t ulim nj anije kozmike n Saturn,
duhet ta projektonim n formn e nj gomoneje n mnyr q t notonte.
Temperatura srish sht tmerrsisht e ult: -178C.
Duke prparuar drejt, arrijm te planeti m i madh i Sistemit Diellor,
Jupiteri. Jupiteri me, nj prmas 318 her m t madhe se Toka, sht edhe ky nj
planet i gazt. sht e vshtir t bsh dallim mes atmosfers, siprfaqes dhe
strukturs s brendshme t ktij planeti dhe po aq e vshtir sht t prcaktosh
nj temperatur atmosferike pr t. Por n pjest e siprme t tij duke e quajtur
si atmosfer, temperatura sht -143C. Ekzistenca e njollave t mdha t kuqe n
siprfaqe t tij, nga vzhgimet e bra nga Toka dihet q prej afrsisht 300 vjetsh.
Kto njolla t kuqe u zbuluan n shekullin ton se nuk ishin gj tjetr vese furtu-
na 2 her m t mdha se Toka. Shkurtimisht Jupiteri sht nj planet ku nuk gjen-
Allahu krijoi qiejt dhe tokn
me nj seriozitet t caktuar.
N to m t vrtet ka fakte
pr besimtart.
(Ankebut, 44)
det m e vogla pjes toke, ku mbizotron nj i ftoht ngrirs, ku prjetohen furtu-
na t tmerrshme q zgjasin me qindra vite me radh dhe me nj fush magnetike
q mund t vras do gjalles.
Pas Jupiterit vjen Marsi. Atmosfera e Marsit sht nj przierje helmuese q
prmban sasi t konsiderueshme dioksidi karboni. N siprfaqe t planetit nuk
gjendet absolutisht uj. N siprfaqe t tij na trheqin vmendjen kratere gjigand,
t cilt jan shfaqur me prplasjen e meteorve t mdhenj mbi t. Mbi siprfaqen
e tij fryjn erra t fuqishme dhe furtuna rre, t cilat zgjasin me muaj.
Temperatura sht afrsisht 53C. Edhe pse pr t jan br shum spekulime,
Marsi sht nj planet pa jet.
Duke e ln mnjan Planetin Blu q na shfaqet, kalojm tek Afrdita. N t
kundrt me t ftohtt q pllakosnin planetet e tjer, n Afrdit mbizotron nj i
nxeht djegs. Temperatura n siprfaqe arrin n 450C. Kjo sht nj temperatur
q mjafton pr t shkrir edhe plumbin. Nj veori tjetr tmerruese e tij sht
atmosfera e rnd q formohet nga nj shtres e dendur dioksidi karboni. Trysnia
atmosferike arrin deri n 90 atmosfer. Kjo sht e njjt me trysnin e ujit 1 km
thell n det. Veanrisht, n atmosfern e Afrdits gjendet edhe nj cip kilome-
tra e gjer acidi sulfurik. Pr kt arsye vazhdimisht n planet bien shira acide
KRIJIMI I UNIVERSIT
80
HARUN JAHJA 81
vdekjeprurse. N nj ambient t till q t prkujton ferrin, nuk mund t jetoj
asnj gjalles.
Nse vazhdojm akoma drejt Diellit do t arrijm n planetin Mrkur, n
krye t sistemit. Karakteristika m interesante e Mrkurit sht rrotullimi jashtza-
konisht i ngadalt rreth vetes. Shpejtsia e rrotullimit rreth boshtit t tij sht aq e
ngadalt sa edhe vet rrotullimi i tij rreth Diellit. Nse kryen dy rrotullime rreth
Diellit planeti arrin t plotsoj vetm tre rrotullime rreth vetes. Pra, dy vite jan
t barabarta me tre dit. Zgjatja kaq e madhe e dits dhe e nats, duke e skuqur
njrn an tjetrn e ngrin. Pr kt arsye ndryshimi i temperaturs s dits nga
nata sht afro 1.000C. Sigurisht q nj mjedis i till nuk mund t strehoj kurr
gjallesa.
Shkurtimisht, 8 prej 9 planeteve (bashkangjitur ktu edhe 54 satelit, t cilt
nuk i prmendm) nuk jan trupa qiellor t prshtatshm pr t jetuar. donjri
prej tyre sht i pajet dhe nj grumbull gazi, akulli dhe shkmbinjsh.
Ndryshe nga t gjith kto sht vetm Planeti Blu, t cilin e kaluam pa
folur rreth tij. Q prej atmosfers e deri n format e relievit, nga temperatura n
fushn magnetike, nga elementet deri te largsia nga Dielli, me t gjith ekuilibret
e tij sht i krijuar posarisht pr jetn.
Edhe Marsi, i cili sht nj nga
planetet e Sistemit Diellor q ka
karakteristika m t prafrta
me Tokn, faktikisht sht aq i
that dhe nj grumbull shkm-
binjsh t pajet q kurr nuk
mund t krahasohen me Tokn.
Siprfaqja e
tmerrshme e Afrdits.
Temperatura n sipr-
faqe t Afrdits arrin
deri n 450
o
C. Kjo
nxehtsi do t
mjaftonte pr t
shkrir edhe plumbin.
Siprfaqia e ktij pla-
neti prngjan me nj
top zjarri t mbuluar
nga llava. Atmosfera e
mbushur me shtresa
acidi sulfurik, shkak-
ton shira t vazh-
dueshm acid.
Trysnia atmosferike
sht e barazvlefshme
me trysnin e ujit 1 km
thell n det.
Nj paralajmrim ndaj mashtrimit t Adaptacionit
N kt pjes do t studiojm se Toka sht nj planet i zgjedhur posa-
risht pr jetn dhe t gjitha veorit e saj jan formuluar pr kt qllim. Por para
ksaj do t ishte e dobishme pr t kuptuar m mir kt shtje t bnim nj
kujtes. Kjo sht nj kujtes pr ata, t cilt jan msuar t supozojn si t vrtet
shkencore teorin e evolucionit dhe pr ato, t cilt mbrojn me ngulm konceptin
e adaptacionit.
Adaptacion do t thot prshtatje. Teoria e evolucionit, e cila mbron tezn
ndr koinidenca se t gjitha gjallesat rrjedhin nga nj strgjysh i prbashkt, e
prdor shpesh kt koncept. Evolucionistt pretendojn se gjallesat duke iu pr-
shtatur ambientit ku jetojn vazhdimisht jan transformuar n t tjera specie
(lloje). Pavleftsin e ktij pretendimi e kemi studiuar n punimet tona t
mparshme. Mekanizmat pr tiu prshtatur kushteve t ndryshme t natyrs
funksionojn brenda kufinjve t caktuar dhe asnjher nuk mund t transformo-
jn nj specie n nj tjetr.
55
(Shihe kreun te Rrzimi i Evolucionit). Faktikisht
koncepti i evolucionit me adaptacion sht mbetje e nj botkuptimi t nj shkence
primitive q nga periudha e Lamarkut dhe q sht refuzuar shpesh prej zbu-
limeve shkencore.
Edhe pse nuk mbshtetet n baza shkencore idea e adaptacionit indoktri-
nohet shpejt te njerzit. Ktyre personave nse u thuhet se Toka sht nj planet i
krijuar posarisht pr jetn e tyre, menjher fillojn t thon se n kt planet
t tilla kushte jetese jan shfaqur, ashtu si zhvillohen kushte t tjera n planete t
tjer. Psh, n Tok jetojn njerz si ne, ndrsa n planetet e tjer si Plutoni, men-
dojn se jetojn specie t vogla e t gjelbrta, t cilat n vend t ujit pijn acid sul-
furik dhe n vend t oksigjenit thithin helium dhe ku djersisin n nj temperatur
238C. Pamjet e ktyre specieve t vogla imagjinare, t cilat u xhiruan n studiot e
Hollywood-it si filma shkencor, ushqejn vazhdimish imagjinatn e ktyre per-
sonave.
N fakt, n themel t ksaj imagjinate shtrihet injoranca. Prandaj ato evolu-
cionist, t cilt njohin biologjin dhe biokimin nuk i mbshtesin fantazi t tilla.
Ata e din shum mir q jeta mund t ekzistoj vetm ather kur sigurohen ele-
ment dhe kushte t caktuara. Ata, t cilt mbshtesin prralln rreth asaj specieje
t gjelbrt jan pothuajse n do koh ato persona, t cilt i besojn verbrisht
nocionit t evolucionit e q nuk e kan as m t vogln njohuri mbi biologjin dhe
biokimin por q kt padituri t tyre e mbulojn me inkurajimin q i japin kto
skenare t trilluara.
HARUN JAHJA 83
Pr kt arsye, pr t mos rn n kurthin e mashtrimit t adaptacionit n
fjal, le t theksojm se: Jeta mund t ekzistoj vetm nse i sigurohen elemente
dhe kushte t caktuara. Modeli i jets reale shkencore sht nj jet me baz kar-
bonin dhe shkenctart kan arritur n prfundimin e prbashkt se n asnj
pik tjetr t universit nuk mund t ket jet fizike.
Karboni sht elementi i gjasht i tabels periodike. Ky atom sht baza e
jets n Tok sepse t gjitha molekulat themelore organike (si aminoacidet, pro-
teinat, acidet nukleike) formohen nga kombinimet e karbonit me disa atome t
tjer. Karboni duke u bashkuar me atome t tjer, si hidrogjeni, oksigjeni dhe azoti
nxjerr n pah me miliona lloje t ndryshme proteinash n trupin ton. Nuk ka
asnj element tjetr q t zer vendin e karbonit; sepse si do t shpjegojm edhe
n krert vijues, asnj element tjetr nuk zotron veorin e krijimit t nj larmie
t till lidhjesh kimike nga t cilat varet jeta jon.
Prandaj nse do t ket jet n nj planet tjetr n univers, kjo duhet t jet
medoemos nj jet me baz karbonin.
56
Jeta me baz karbonin ka disa kushte t pandryshueshme. Psh, prbrjet me
baz karbonin (psh, proteinat) mund t krijohen vetm n kufinj t caktuar tem-
perature. Proteinat fillojn t shkatrrohen n temperatura m t larta se 120C
dhe t ngrijn n temperatura m t ulta se 20C. Pr t br t mundur nj jet
me baz karbonin duhet t jen n kufinj shum t ngusht dhe t caktuar jo vetm
temperatura por edhe faktor si forca trheqse e Toks, prbrsit atmosferik,
fuqia magnetike etj. E nse prishet qoft njri prej ktyre kufinjve, psh, nse luhat-
jet e temperaturs i kalojn 120C, ather mbi tok nuk do t kishte jet.
Pr kt arsye as n Tok e as n ndonj planet tjetr nuk mund t ekzisto-
jn qenie t shembullit t specieve t gjelbrta q prmendm m sipr. Jeta mund
t ekzistoj n ambiente t tilla ku plotsohen shum kushte t posame dhe t
caktuara. E thn ndryshe, gjallesat mund t ekzistojn n nj ambient t krijuar
posarisht pr to.
Toka sht nj ambient i projektuar posarisht pr kt qllim.
Temperatura e Toks
Kushtet m t domosdoshme pr jetn n Tok n shikim t par jan
atmosfera dhe temperatura. Planeti Blu zotron nj atmosfer t prshtatshme pr
frymmarrje dhe vlera temperature pr t lejuar nj llojshmri t madhe gjallesash
t ndrlikuara dhe veanrisht pr jetn njerzore. Kto dy faktor kaq t
KRIJIMI I UNIVERSIT
84
Toka ndryshe nga t gjitha trupat e tjer qiellor q dihen, zotron nj atmosfer, temper-
atur dhe siprfaqe t prshtatshme pr jetn. N 63 trupat e tjer qiellor t Sistemit
Diellor nuk ka shenja uji, baz ky pr jetn.
Ndrsa n Tok 3/4 e saj jan t mbuluara nga uji.
ndryshm nga njri-tjetri jan shfaqur si rezultat i plotsimit t kushteve ideale pr
secilin.
Njra nga kto sht largsia e Toks nga Dielli. Sigurisht q Toka po t ishte
afr Diellit sa sht Afrdita apo larg tij sa sht Jupiteri, nuk do t kishte vle-
rat e duhura t temperaturs pr t mundsuar jetn. Molekulat organike me baz
karbonin, ashtu si e cilsuam pak m par mund t formohen vetm midis kufi-
njve t temperaturs 120C dhe 20C. I vetmi planet, i cili zotron vlera t tilla
tempetature n Sistemin Diellor sht Toka.
Kur mendojm universin n trsi shohim se sht nj fakt q kto kufinj
temperature, t cilat jan t domosdoshme pr jetn, nuk mund ti gjejm kudo.
Sepse temperaturat n univers ndryshojn nga temperaturat e tmerrshme me mili-
arda grad t yjeve m t nxeht deri n pikn zero absolute q sht 273.15
O
C.
N kt raport gjigand t temperaturs sht shum e vshtir pr t prcaktuar
intervalin e temperaturs q t lejoj jetn me baz karbonin. Vetm Toka zotron
plotsisht kt interval t duhur t temperaturs.
Gjeologt amerikan Frank Pres dhe Rajmond Siver na trheqin vmendjen
mbi temperaturn e siprfaqes s toks. Sipas deklaratave t tyre jeta sht e
mundur vetm n nj interval shum t kufizuar t temperaturs!... dhe kto
kufinj formojn pothuajse nj pjes prej vetm 1% midis temperaturs s Diellit
dhe zeros absolute. Edhe temperatura e Toks sht pikrisht n kt interval t
ngusht.
57
Temperatura e Toks, e cila sht ideale, sigurisht q ka lidhje ngusht me
distancn Diell-Tok dhe nxehtsin q prhapin rrezet e Diellit mbi Tok. Sipas
llogaritjeve, energjia e Diellit q mbrrin n Tok sikur t ishte vetm 10 % m e
vogl, n siprfaqen e Toks do t formoheshin shtresa akujsh me trashsi disa
metra. Me ngritjen pak t temperaturs, t gjitha gjallesat do t vdisnin nga nxe-
htsia.
E rndsishme sht edhe shprndarja e ksaj temperature ideale t Toks
n mnyr t ekuilibruar n t gjith planetin. Dhe pr tu arritur nj ekuilibr i
till jan marr disa masa t posame.
Psh, plani i pjerrt prej 23 27 i Toks, pengon nxehtsin e teprt, e cila
mund t krijoj pengesa n formimin e atmosfers midis ekuatorit dhe poleve. Po
t mos ekzistonte nj plan i till pjerrsie ndryshimi i nxehtsis midis territoreve
polare dhe ekuatorit do t rritej shum dhe do t bhej i pamundur krijimi i nj
atmosfere t prshtatshme pr t jetuar.
KRIJIMI I UNIVERSIT
86
Shpejtsia e rrotullimit t Toks rreth vetes ndihmon prhapjen e ekuilibru-
ar t temperaturs. Toka plotson rrotullimin e plot rreth vetes brenda 24 orve
dhe pr kt arsye nett dhe ditt zgjasin pak. Ngaq zgjasin n periudha t shkur-
tra kohore, edhe ndryshimi midis temperaturave t tyre sht i vogl. Rndsin
e ktij ekuilibri mund ta vrejme tek e krahasojm me Mrkurin ku nj dit ishte
pothuajse sa nj vit dhe ndryshimi i temperaturs mes dits dhe nats arrinte
1.000C.
Po ashtu edhe relievi i siprfaqes s rruzullit toksor ndihmon n prhap-
jen e ekuilibruar t temperaturs. Ndryshimi i temperaturs mes poleve dhe eku-
atorit arrin deri n 100C. Nse ky raport i temperaturave do t realizohej n nj
siprfaqe t parregullt gjeografike, Tokn do ta shkatrronin furtuna q do t
arrinin nj shpejtsi 1.000 km/or. Siprfaqja e Toks sht e mbushur plot me ba-
rriera gjeografike, t cilat bllokojn rrymat e mundshme t fuqishme t ajrit. Ky
reliev i siprfaqes s toks, pra, vargmalet, fillon nga Himalajat n Kin (Uralet n
Azin e Mesme) vazhdon me Taurus n Anadoll dhe deri n Alpet n Evrop, t
cilat bashkohen me oqeanin Atlantik n perndim dhe at Paqsor n lindje. N
oqeane, ajo temperatur e teprt q formohet nga ajri apo nga uji n Ekuator,
Shum faktor krejtsisht t ndryshm si jan largsia midis Diellit dhe Toks, shpejtsia
e rrotullimit t planetit, pjerrsia e aksit t tij, dhe relievi gjeografik i siprfaqes; t gjitha
kto kombinohen pr t siguruar q bota jon t ngrohet n mnyrn m t mir pr t ciln
ka nevoj jeta dhe q kjo ngrohje t shprndahet n mnyr t prshtatshme.
qarkullohet n rryma t ndryshme drejt poleve pr t krijuar nj ekuilibr ndrm-
jet tyre.
N t njjtn koh ekzistojn edhe nj sr sistemesh automatike, t cilt
vazhdimisht ekuilibrojn atmosfern e rruzullit toksor. Psh, kur nj zon nxehet
shum aty rritet avullimi dhe shtohen ret. Kto re (nj pjes e t cilave) pasqyro-
jn mbrapsht nj pjes t rrezeve t Diellit dhe kshtu pengojn nxehjen e teprt t
temperaturs dhe t siprfaqes aty.
Masa e rruzullit toksor dhe fusha magnetike
Largsia e Toks nga Dielli ka nj rndsi t madhe si pr nga shpejtsia rro-
tulluese e Toks por edhe n format e relievit t saj. Nse do ta krahasojm Tokn
me Mrkurin, i cili sht vetm sa 8% e mass s Toks apo me Jupiterin, i cili ka
nj mas 318 her m t madhe se Toka, do t vrejm se planetet mund t zotro-
jn prmasa t ndryshme. Vall midis ktyre planeteve me masa nga m t
ndryshmet, madhsia e Toks sht prcaktuar rastsisht?
Jo! Ndrsa studiojm cilsit e rruzullit toksor shohim se ky trup qiellor
sht pikrisht n at madhsi q duhet t jet. Gjeologt amerikan Pres dhe Siver
mbi kt an t prshtatshmris s Toks na vn n dijeni se:
Madhsia e Toks sht aq sa duhet t jet. Nse do t ishte m e vogl forca trhe-
qse e saj do t zvoglohej shum dhe nuk do t mund t mbante n ekuilibr atmos-
fern, e nse do t ishte m e madhe kt radh forca trheqse e Toks do t rritej
aq shum sa me trheqjen q do ti bnte disa gazeve helmuese do ta kthente at n
nj atmosfer vdekjeprurse....
58
Prve madhsis s saj, edhe struktura e brendshme e Toks zotron nj
projektim t veant pr jetn. N saje t shtresave n kt struktur t brendshme
t saj Toka ka nj fush magnetike dhe kjo fush sht shum e rndsishme pr
jetn. Pres dhe Siver e shpjegojn kshtu kt shtje:
Brthama e Toks sht e ekuilibruar me nj delikates shum t madhe dhe sht
nj motor nxehtsie i ushqyer nga radioaktiviteti... Nse ky motor do t punonte m
ngadal, kontinentet nuk do t arrinin t kishin strukturn e sotme... Hekuri nuk do
t shkrihej kurr dhe nuk do t zbriste n brthamn e lngt e kshtu q nuk do t
formohej kurr fusha magnetike e Toks... Nse Toka do t kishte m tepr lnd
djegse radioaktive dhe meq do t kishte nj motor nxehtsie m t shpejt, ret
vulkanike do t ishin aq t trasha sa t na mbulonin t tr Diellin, dendsia atmos-
ferike do t rritej tej mase dhe siprfaqja e Toks do t prfshihej pothuajse do dit
nga shprthime vullkanike dhe trmete t njpasnjshme.
59
KRIJIMI I UNIVERSIT
88
Fusha magnetike pr t ciln foln, Pres dhe Siver, ka nj rndsi t madhe
pr jetn ton. Kjo fush ashtu si e cilsuam edhe m sipr, shkaktohet nga struk-
tura e brthams s rruzullit toksor. Brthama prmban elemente t rnd q
zotrojn veti magnetike si hekuri dhe nikeli. Thelbi i ksaj brthame sht i
ngurt dhe pjesa tjetr sht e lngt. T dyja kto shtresa t brthams lvizin
vazhdimisht rreth njra-tjetrs. Kjo lvizje ndikon n nj lloj magnetizmi mbi kto
metale t rnd duke krijuar nj fush magnetike. Toka me an t ksaj fushe, e cila
shtrihet edhe m tej atmosfers sht e mbrojtur nga do lloj rreziku q mund t
vij nga hapsira. Rrezet kozmike vdekjeprurse t rrezatuara nga yjet prtej
Diellit nuk mund ta prshkojn dot kt mburoj mbrojtse rreth Toks. Sidomos
Brezat Van Allen, t cilat prshkruajn rrath magnetik n nj largsi dhjetra-
mijra kilometra larg Toks, e mbrojn at nga energjit vrasse.
HARUN JAHJA 89
N brtham t Toks gjenden nj lloj motori nxe-
htsie. Ky sht programuar n nj mnyr kaq t pr-
sosur q edhe t jet i fort pr t for-
muar fushn magnetike pr
mbrojtjen e Toks por edhe
ekuilibrues pr ta mbaj-
tur n lvizje koren e
Toks pa e mbytur
at n llav.
brtham hekuri
t shkrir
magma e cila pr-
bhet nga shkm-
binj t shkrir
korja
KRIJIMI I UNIVERSIT
90
sht llogaritur se ret plazmike jan t barabarta me 100 milion bomba
atomike si ajo e hedhur n Hiroshim. N t njjtn mnyr edhe rrezet kozmike
mund t jen po aq t fuqishme. Por fusha magnetike e Toks lejon kalimin e
vetm t 0.1 % t ktyre rrezeve vdekjeprurse dhe kjo prqindje, e cila prbn
vetm nj t mijtn e ktyre rrezeve thithet prej atmosfers. Pr t prodhuar nj
fush t till magnetike sht e nevojshme nj rrym energjie elektrike prej 1 mili-
ard ampersh. Kjo do t ishte prafrsisht e njjt me energjin elektrike t
prgjithshme t prodhuar gjat gjith historis s njerzimit.
N qoft se nuk do t ekzistonte nj mburoj e till e Toks, jeta n mnyr
t vazhdueshme do t shkatrrohej dhe mbase nuk do t ekzistonte fare. Si
deklaruan Pres dhe Siver, meq brthama e rruzullit toksor sht pikrisht aq sa
duhet t jet, Toka n kt mnyr arrin q t mbrohet.
E thn ndryshe, n qiell, ashtu si na trheq vmendjen edhe nj ajet i
Kuranit: Qiellin ua kemi br kulm t sigurt por ata zmbrapsen prej atyre
argumenteve (Enbija, 32); ekziston nj mburoj (ati) mbrojtse e krijuar kjo
posarisht pr ne.
Prshtatshmria e Atmosfers
Toka, si e pam deri tani zotron nj temperatur t duhur, prmasa t
duhura dhe shtresa t ndryshme mbrojtse t posame pr jetn. Por nuk jan
vetm kto kushtet e mjaftueshme pr t mundsuar jetn e gjallesave n tok. Nj
kusht tjetr me rndsi jetike sht edhe struktura e atmosfers. Nj shembull pr
kt sht edhe prshtatja e atmosfers s leht, t ciln e rastisim shpesh her
npr filma. Njerz, t cilt me an t nj anijeje kozmike i afrohen nj planeti t
largt, mund t shohin pa zbritur n t nse atmosfera e tij sht e prshtatshme
pr frymmarrje apo jo. N prgjithsi rastisin atmosfera t prshtatshme. Ky ske-
nar na l t kuptojm sikur njeriu mund t gjej rastsisht dhe me lehtsi atmos-
fera t prshtatshme. N fakt nse do t bnim nj udhtim n thellsi t universit
me kto anije kozmike, do t ishte pothuajse e pamundur t gjendet nj atmosfer
e prshtatshme n nj planet tjetr. Sepse atmosfera e Toks sht nj przierje
(komponim) e jashtzakonshme e projektuar kjo duke plotsuar kushte t vean-
ta e shum t domosdoshme pr jetn.
Atmosfera e Toks prbhet nga przierja e 77% azot, 21% oksigjen, 1%
dioksid karboni dhe nga disa gaze t tjer si argoni. Le t fillojm me gazin m t
rndsishm, oksigjenin. Oksigjeni sht shum i rndsishm sepse si njerzit
Nj pamje e atmosfers mbi
Filipine e fotografuar nga
astronautt e NASA-s
Do t mjaftonte vetm nj rritje prej 5%
t oksigjenit n atmosfer q t shkak-
tonte djegien e pjess m t madhe t
pyjeve mbi tok.
edhe gjallesat e tjera, t cilat zotrojn nj organizm t ndrlikuar, shumica e reak-
sioneve kimike q prdorin pr t fituar energji realizohen n saje t oksigjenit.
Komponimet karbonike hyjn n reaksion me oksigjenin dhe si rezultat shtijm n
dor uj, dioksid karboni dhe energji. N kt reaksion shfaqen paketzat
energjike, t cilat prdorin qelizat tona dhe q quhen ATP (adenozin trifosfat).
Pikrisht edhe ne pr kt gj e ndiejm t nevojshme pranin e vazhdueshme t
oksigjenit dhe pr t prmbushur kt nevoj kryejm frymmarrje.
Ana interesante sht se prqindja e oksigjenit n ajr, t ciln e thithim,
sht e llogaritur me nj saktsi t mahnitshme. Mbi kt aspekt Majkll Denton
shkruan:
Ado t mundte atmosfera jon t mbante m tepr oksigjen dhe kjo a do t arrinte
t mbshteste jetn? Jo! Oksigjeni sht nj element tepr reaktiv. Prqindja e oksi-
gjenit q gjendet n atmosfer, pra 21%, sht pikrisht n at pik ideale q pr sig-
urin e jets nuk duhet t kaprcehet. do 1% oksigjen q shtohet mbi 21
prqindshin, do t krijoj nj probabilitet prej 70% m tepr q nj rrufe t shkak-
toj zjarr ndr pyje.
60
Po pr t njjtn shtje biokimisti anglez Xheims Lovelok shkruan:
Vetm nj pjes e vogl e ushqimeve vegjetariane do t mundet t mbijetoj prej
ndryshimit t vlerave t oksigjenit n nj kuot prej 25%, e cila do t shkaktonte
fatkeqsi t mdha natyrore, zjarre t mdha, t cilat do t asgjsonin plotsisht pyjet
tropikale dhe tundrat arktike... Prqindja e tanishme e oksigjenit sht nj pik
(numerike) ku ekuilibrohen shum mir rreziku me dobin.
61
Ekuilibrimi i prqindjes s oksigjenit n atmosfer realizohet n saje t sis-
temit t riqarkullimit. Kafsht vazhdimisht konsumojn oksigjen dhe prodhojn
dioksid karboni, helmues pr to. Bimt n t kundrt, me kthimin e dioksidit t
karbonit n oksigjen jetdhns, sigurojn vazhdimsin e jets organike. N kt
mnyr nga lulet do dit sigurohet me miliarda tonelata oksigjen pr atmosfern.
Kto dy grupe gjallesash, pra, bimt dhe kafsht nse do t realizonin t
njjtin reaksion, Toka n nj koh fare t shkurtr do t kthehej n nj planet t
shkret. N rastin q edhe kafsht do t prodhonin oksigjen ashtu si bimt, atmos-
fera do t fitonte nj veti djegse dhe shkndija m e vogl do t shkaktonte
zjarre gjigande prej ku e gjith bota do t shprthente si bombul gazi. Nga ana
tjetr, nse do t prodhonin q t dyja dioksid karboni, oksigjeni n atmosfer do
t konsumohej me shpejtsi dhe pas nj kohe t shkurtr edhe pse arrijn t ma-
rrin frym, gjallesat do t fillonin t vdisnin duke u mbytur (nga mungesa e oksi-
gjenit).
HARUN JAHJA 93
Faktikisht ekuilibrimi n atmosfer sht krijuar n mnyr aq t prsosur
saq oksigjeni n t kufizohet n at prqindje ideale pr jetn dhe qndron me
shprehjen e Lovelok, n nj pik numerike ku ekuilibrohet shum mir rreziku me
dobin.
Nj aspekt tjetr i prsosmris s ekuilibrit t atmosfers sht dendsia e
saj ideale pr t na mundsuar frymmarrjen.
Atmosfera dhe Frymmarrja
Ne marrim frym n do ast t jets ton. Mushkrit vazhdimisht thithin
ajr dhe n t njjtn koh po t njjtin ajr e kthejn mbrapsht. Kt e bjm aq
shpesh sa mendojm se sht nj gj normale. Faktikisht ky sht nj proces
shum i ndrlikuar.
Sistemi yn trupor sht programuar n at mnyr q tek marrim frym
nuk sht e nevojshme t mendojm pr t. Tek ecim, vrapojm, lexojm nj libr,
bile edhe kur flejm vazhdimisht llogaritet se sa frym duhet t marrim dhe n li-
dhje me kt funksionojn mushkrit. Arsyeja pr t ciln ne kemi kaq shum
nevoj pr frymmarrje sht sigurimi i energjis, t ciln e prfitojm n saje t
reaksioneve q vazhdimisht i mundson oksigjeni, pr ato miliarda funksione t
veanta q realizohen do sekond n trupin ton.
Pr t lexuar kt shkrim tani, duhet q vazhdimisht t ushqehen me oksi-
gjen ato miliona qeliza n shtresn e retins s syrit. Nse do t ulej prqindja e
oksigjenit n gjak do t na errsohej shikimi. N t njjtn mnyr t gjith
muskujt e trupit, trsia e qelizave q prbjn kto muskuj, prfitojn energji duke
djegur komponente karbonike, dmth, duke futur n reaksion oksigjenin. Ndrsa
prfitohet nj energji e till n trup shfaqet dioksidi i karbonit, i cili duhet t nxir-
ret jasht.
Ja pra, pr kt gj marrim frym. N astin q thithim ajr prafrsisht 300
milion dhomza t vogla n mushkrit tona mbushen me oksigjen. Kapilart t
ngjitura n muret e ktyre dhomzave e thithin menjher kt oksigjen dhe pas
zemrs e drgojn at n t gjith trupin. Kto kapilar duke e trhequr brenda n
gjak oksigjenin, n t njjtn koh nxjerrin dioksidin e karbonit si mbeturin. Me an
t ktij procesi, i cili nuk zgjat m tepr se gjysm sekonde, thithim brenda vetes ajrin
e pastr (oksigjenin) dhe lshojm jasht ajrin e pa pastr (me dioksid karboni).
Mund t mendoni, pse n mushkrit tona ndodhen 300 milion dhomza.
Arsyeja pr kt sht pr t ngritur n maksimum siprfaqen me t ciln
KRIJIMI I UNIVERSIT
94
mushkria kontakton me ajrin. Kjo siprfaqe e dendur n saje t dhomzave sht
aq e madhe sa nse kt e nxjerrim nga mushkria dhe e hapim n nj siprfaqe t
shesht z vend sa nj fush tenisi.
Tju trheqim vmendjen ktu n nj pik: Ky sht nj projektim shum i
mrekullueshm q n nj vend kaq t ngusht brenda n mushkri kto dhomza
dhe kanalet lidhse mes tyre t arrijn prfitimin maksimal t oksigjenit. Ky projek-
tim sht i lidhur ngusht me plotsimin e nj kushti: Duhen t arrihen vlera t pr-
shtatshme t dendsis, qarkullimit (paqndrueshmri, rrjedhshmri, ndryshim
ivazhdueshm) dhe trysnis s ajrit pr t qarkulluar lehtsisht npr kto kanale.
Trysnia e ajrit shte 760 mm Hg. Dendsia e tij n nivel t detit sht prafr-
sisht 1 gram/litr. Ndrsa qarkullimi i ajrit n siprfaqe t detit sht 50 her m i
madh se i ujit. Kto vlera q mund t quhen shifra t parndsishme, jan shum
jetike pr sa i prket jets son. Sepse pr t mundsuar jetn e gjallesave, t
cilat marrin frym veorit karakteristike t prgjithshme t atmosfers-
dendsia, qarkullimi, trysnia- jan t domosdoshme t jen n vlera shum t
ngjashme me ato q zotrojn n kt ast.
62
Tek marrim frym, mushkrit tona prdorin nj energji prball forcs q
quhet rezistenca e ajrit. Kjo rezistenc sht gjendja statike q tregon ajri ndaj
lvizshmris. Por sht e dobt pr shkak t vetive t tjera t atmosfers, kshtu
q mushkrit tona me lehtsi marrin dhe nxjerrin frym jasht. N rast se kjo
rezistenc mund t rritet do t shkaktoj vshtirsi t mdha n frymmarrje. Kjo
mund t shpjegohet me nj shembull t till: sht e leht t trhiqet uj me an t
nj shiringe (gjilpre, injektori), por po me t njjtn shiring sht e vshtir t
trhiqet nj sasi mjalti. Sepse mjalti zotron nj qarkullim m t ngadalt dhe nj
dendsi m t madhe se uji.
Ja pra, edhe dendsia, qarkullimi apo trysnia e ajrit nse ndryshon pak n
vlera, frymmarrja jon do t vshtirsohet ashtu si trheqja e mjaltit me nj shiri-
ng. Nse do t mendojm t zgjerojm shiringn, pra, t zgjerojm kanalet e
mushkrive, do t jet propozim i gabuar. Ather ajo siprfaqe e mushkris q do
t kontaktoj me ajrin do t ulet n minimum dhe do t humbi at struktur t
duhur pr t prballuar nevojat e trupit pr oksigjen. sht kusht q vlerat e dend-
sis, qarkullimit dhe trysnis t jen medoemos n kufinjt e caktuar dhe vlerat q
zotron ajri q thithim jan pikrisht n kt interval t ngusht t vlerave.
Majkll Denton rreth ksaj shtjeje bn kt koment:
sht e qart se nse dendsia apo viskoziteti (gjendja statike) i ajrit do t ishte disi
HARUN JAHJA 95
m e madhe, rezistenca e tij do t rritej shum dhe do t ishte e pamundur t pro-
jektohej nj aparat frymmarrjeje pr t siguruar prqindjen e oksigjenit q i nevo-
jitet nj gjallese... Duke krahasuar prqindjet e mundshme t trysnis atmosferike
dhe t oksigjenit, tek krkojm vlera numerike t prshtatshme pr jet, prballemi
me nj interval shum t kufizuar. Trsia e t gjith kushteve tejmase t shumta
t domosdoshme pr jetn realizohen n kt interval t shkurtr dhe vendi i
atmosfers n kt interval - padyshim q sht nj prshtatje e jashtzakon-
shme.
63
Vlerat numerike t atmosfers jan t rndsishme jo vetm pr frymmarr-
jen ton por edhe pr qenien blu t planetit ton. Nse trysnia atmosferike do t
zvoglohej sa 1/5 e vlerave t sotme, avulli n det do t rritej shum dhe ky avull
uji, i cili n atmosfer do t arrij n raporte shum t larta duke formuar mbi tok
nj ndikim sere, do ta rriste tejmase temperaturn e planetit. Nse trysnia
atmosferike do t ishte edhe nj her m e madhe se vlera e sotme n kt rast
prqindja e avullit t ujit n atmosfer do t ulej shum dhe i gjith rruzulli tok-
sor do t kthehej n shkrettir.
T gjith kto ekuilibre tregojn edhe nj her se si veorit e tjera t toks
edhe ato atmosferike jan krijuar posarisht pr t mundsuar jetn e njeriut.
Kto fakte, t cilat na i shfaq shkenca provojn se universi nuk sht nj grumbull
materiesh t rastsishme dhe t pakontrolluara. Sigurisht q ekziston nj Krijues,
i cili zotron t gjith universin, i cili i jep form materies sipas vullnetit t Vet dhe
q mban nn pushtetin e Tij galaktikat, yjet dhe planetet.
Ky Krijues Suprem, ashtu si msojm edhe nga Kurani, sht Allahu, Zot i
t gjith universit.
Ky planet blu ku ne jetojm, sht organizuar e sistemuar posarisht pr
jetn ton si shprehet edhe n Kuran Tokn e sheshoi pr njeriun (Naziat, 30),
duke deklaruar haptazi se Toka sht e krijuar nga Allahu posarisht pr njeriun.
N disa ajete t tjera deklarohet:
Allahu sht Ai q ua bri tokn vendbanim e qiellin kulm, dhe ju formsoi, e
formn tuaj e bri m t mir dhe ju pajisi me t mira. Ky sht Allahu, Zoti juaj
i lart, pra, sht Allahu, Zot i botve! (Gafir, 64)
Ai sht q juve tokn ua bri t prshtatshme, andaj, ecni npr pjes t saj dhe
shfrytzoni begatit e Tij, meq vetm tek Ai sht e ardhmja. (Mulk, 15)
KRIJIMI I UNIVERSIT
96
Lista e ekuilibreve q mundsojn jetn
Ajo q prekm deri ktu sht vetm nj pjes e atyre ekuilibreve t domos-
doshm pr jetn n Tok. Tek studiojm mbi rruzullin toksor mund t formojm
nj list mbi ekuilibret e domosdoshm pr jetn aq t gjat sa do t na duket
sikur nuk ka pr t mbaruar kurr. Psh, astronomi amerikan Hjuxh Ros ka br nj
list t tijn n lidhje me prshtatshmrin e Toks pr jetn duke i radhitur n
kto paragrafe.
Forca Trheqse e Toks:
-Nse do t ishte m e madhe: Atmosfera e Toks do t akumulonte sasi t
mdha amoniaku dhe metani, e cila do t ishte negative pr jetn.
-Nse do t ishte m e vogl: Atmosfera e Toks do t humbte sasira t
mdha uji q do ta bnte t pamundur jetesn.
Largsia nga Dielli:
-Nse do t ishte m e madhe: Planeti do t ftohej shum duke krijuar efek-
te negative mbi qarkullimin e ujit n atmosfer dhe planeti do t hynte n epokn
e akullit.
-Nse do t ishte m e vogl: Planeti do t skuqej nga rrezet e Diellit duke
shkaktuar efekte negative mbi qarkullimin e ujit n atmosfer, gj q do ta bnte
t pamundur jetesn n t.
Trashsia e Kores s Toks:
-Nse do t ishte m e madhe: Do t transportohej nga atmosfera pr n
koren e Toks m tepr oksigjen.
-Nse do t ishte m e vogl: Do t kishte aq lvizje vullkanike sa do ta
bnin t pamundur jetesn n planet.
Shpejtsia e Rrotullimit t Toks rreth vetes:
-Nse do t ishte m e madhe: Errat atmosferike do t fitonin shpejtsi t
mdha, tufanet dhe ciklonet do ta bnin t pamundur jetesn.
-Nse do t ishte m e vogl: Ndryshimi i temperaturs midis dits dhe
nats do t ishte shum i madh.
HARUN JAHJA 97
Forca Trheqse midis Hns:
-Nse do t ishte m e madhe: Forca trheqse e fuqishme e Hns do t ndi-
hej shum efektive mbi kushtet atmosferike, rrotullimin e Toks rreth vetes dhe
mbi baticat e zbaticat n dete.
-Nse do t ishte m e vogl: Do t shkaktonte ndryshime negative t klims
pr jetn.
Fusha Magnetike e Toks:
-Nse do t ishte m e madhe: Do t formoheshin furtuna t fuqishme elek-
tromagnetike.
-Nse do t ishte m e vogl: Do t hiqej ajo mburoj e Toks kundrejt
Errave t Diellit dhe rrezatimit t dmshm t tij.
Albedo: (Rrezet e Diellit q reflektojn n siprfaqe t Toks,
prqindja e rrezeve t Diellit q arrijn deri n siprfaqe t Toks)
-Nse do t ishte m e madhe: Me nj shpejtsi t rrufeshme do t hynim n
epokn e akullit.
-Nse do t ishte m e vogl: Pasojat ser do ta rrisnin shum nxehtsin
ku Toka fillimisht do t mbetej posht ujit nga shkrirja e akullnajave dhe m pas
do t nxehej tej mase.
Prqindja e Oksigjenit dhe e Azotit n Atmosfer:
-Nse do t ishte m e madhe: Funksionet jetsore do t shpejtsoheshin
negativisht.
-Nse do t ishte m e vogl: Funksionet jetsore do t ngadalsoheshin
negativisht
Prqindja e Ujit dhe Dioksidit t Karbonit n Atmosfer:
-Nse do t ishte m e madhe: Atmosfera do t ngrohej tej mase.
-Nse do t ishte m e vogl: Temperatura atmosferike do t ulej.
Trashsia e Shtress s Ozonit:
-Nse do t ishte m e madhe: Temperatura n rruzullin toksor do t ulej.
KRIJIMI I UNIVERSIT
98
-Nse do t ishte m e vogl: Rruzulli toksor do t nxehej shum dhe do t
mbetej i pambrojtur prball rrezeve t dmshme ultravjollc t Diellit.
Lvizjet Sizmike (Trmetet):
-Nse do t ishin m t mdha: Do t ishte nj shkatrrim i vazhdueshm
pr gjallesat.
-Nse do t ishin m t vogla: Lndt ushqimore n fund t oqeanit nuk do
t prziheshin n uj, gj q do t ndikonte negativisht n jetn n oqeane dhe
dete, si rrjedhoj edhe n t gjitha gjallesat e Toks.
64
Kto q numruam deri ktu jan vetm nj pjes e atyre ekuilibreve aq
delikat aq t domosdoshm pr t formuar dhe mundsuar jetn n Tok. Madje
vetm kto q u radhitn ktu do t mjaftonin pr t demostruar se universi dhe
Toka kurr nuk mund t arrijn t formohen si fryt i rastsis dhe i zhvillimit t
ngjarjeve aksidentale njra pas tjetrs.
T gjith kto informacione kan cilsin t konfirmojn edhe nj her nj
fakt t qart. Ai, q ka krijuar n mnyr t prsosur t gjith universin, yjet, plane-
tet, malet dhe detet, q i jep jet njeriut dhe t gjitha gjallesave, q i mjafton fuqia
t krijoj do gj nga mosekzistenca, q krijimet e Tij i v nn urdhrat e njeriut e q
zotron nj forc dhe fuqi t pafund, sht Allahu. Allahu, kt krijim t Tijin t
prsosur nj ajet t Kuranit e tregon si m posht:
A sht m i rnd krijimi juaj apo ai i qiellit? E Ai e ngriti at! Ngriti kurorn
e tij dhe e prsosi at. Natn ia errsoi e ditn ia ndrioi. E pastaj tokn e sheshoi.
Dhe prej saj nxorri ujin e saj dhe kullotat e saj. Kurse kodrat ia prforcoi. Si
furnizim pr ju dhe pr kafsht tuaja. (Naziat, 27-33)
HARUN JAHJA 99
K r e u V I
Projektimi n
Drit
Drita e duhur e rrezatuar nga Dielli, pr t mbshtetur
jetn n Tok sht kufizuar n nj interval aq t
ngusht duke krijuar me t vrtet nj situat t
jashtzakondshme.
Jan Kempbell, fizikant anglez
65
G
jat jets son trupi qiellor q shohim m shpesh sht Dielli. Sa her q
ngrem kokn drejt qiellit gjat dits shohim rrezet e tij q bien mbi ne.
Nse dikush vjen dhe pyet se pr far shrben Dielli, do ti prgji-
gjeshim pa u menduar: Dielli na siguron drit dhe nxehtsi. Kjo prgjigje edhe pse
sht siprfaqsore sht nj prgjigje e drejt.
Vall, a sht rastsi dhe e paqllimt kjo drit dhe nxehtsi q na jep Dielli?
Mos vall Dielli nuk sht projektuar posarisht pr ne? Vall, a sht ky top zja-
rri n qiell nj llamb gjigande e krijuar n at mnyr t prshtatshme pr t
prmbushur veanrisht nevojat tona?
Zbulimet shkencore t viteve t fundit tregojn vrtetsin e dy pyetjeve t
fundit sepse n dritn e Diellit ekziston nj projektim mahnits.
Gjatsia e duhur e valve
Si drita ashtu edhe nxehtsia jan dy aplikime t ndryshme prej rrezatimit
elektromagnetik. T gjitha format e ndryshme t rrezatimeve elektromagnetike,
lvizin n univers n formn e valve energjike. Kjo mund t krahasohet me ato
val q krijohen n siprfaqen e ujit kur hedhim nj gur n t. Ashtu si valt n uj
q mund t ken gjatsi t ndryshme edhe rrezatimet elektromagnetike kan
gjatsi t ndryshme valsh.
Midis gjatsive t valve t rrezatimeve elektromagnetike ekzistojn dife-
renca shum t mdha. Disa prej atyre valve mund t arrijn gjatsi prej kilome-
trash, ndrsa disa t tjera nj gjatsi vale m t vogl se 1 e trilionta e nj cen-
timetri. Shkenctart i ndajn kto gjatsi valsh npr klasa t ndryshme. Psh,
rrezatimet q zotrojn nj gjatsi m t vogl se nj e trilionta e centimetrit njihen
si rrezet Gama. Kto mbartin energji shum t lart. Rrezet e gjata, t cilat i kalo-
jn gjatsit prej kilometrash quhen val radioje dhe kto val zotrojn energji
shum t dobt. Pr kt arsye rrezet gama prbjn rrezik pr jetn ton n nj
koh kur valt e radios nuk na ndikojn fare.
Pika q duhet tiu trheqim vmendjen sht se kto gjatsi valsh jan t
prhapura n nj spektr shum t madh. Gjatsia e vals m t shkurtr sht
pikrisht 10
25
her m e vogl se gjatsia e vals m t gjat. Pr ta kuptuar m
mir, madhsin e ktij numri t cilin mund ta shkruajm n formn
10.000.000.000.000.000.000.000.000, sht me vend t bjm disa krahasime. Psh,
numri i mbledhjes i t gjith sekondave q kan kaluar n kt bot q prej 4 mi-
liard vjetsh n Tok, arrin vetm nj shifr prej 10
17
. Nse do t krkojm t
KRIJIMI I UNIVERSIT
102
10
-16
10
-4
10
-2
10
3
10
9
blu 0.40
kuqe 0.70
0.30
drita e
Diellit
1.50
rrezet gama
rrezet X
rrezet utraviolet
rrezet e dukshme
rrezet infra t kuqe
mikrovalt
valt e radios
Valgjatsia e Ndryshme e Drits
Yjet dhe burimet e tjera t drits n univers nuk shfaqin po t njjtin lloj rrezatimi. Kto rreza-
time t ndryshme, grupohen sipas valgjatsis s tyre. Kto rrezatojn energji n nj
shumllojshmri valgjatsie. Midis rrezeve gama, t cilat zotrojn gjatsin e valve m t
shkurtr dhe valve t radiove, t cilat zotrojn gjatsin m t madhe t valve, ekziston
nj diferenc prej 10
25
. Aspekti interesant ktu sht se: afrsisht t gjitha rrezatimet e
lshuara nga Dielli bien n nj shirit t ngusht t spektrit elektromagnetik q prbn vetm
1/10
25
e t gjith spektrit. Arsyeja e ksaj sht se vetm nj prqindje e till rrezatimi sht
e nevojshme dhe e prshtatshme pr jet.
numrojm numrin 10
25
do t na duhet t qndrojm dit nat pa pushim pr nj
koh 100 milion her m t madhe se mosha e Toks! Nse do t krkonim t ven-
dosnim njra mbi tjetrn 10
25
letra bixhozi do t na duhet t dalim jasht galaktiks
Rruga e Qumshtit dhe t prshkojm prafrsisht gjysmn e universit q ne
arrijm t vzhgojm.
Si shihet, gjatsit e ndryshme t valve n univers jan t prhapura n nj
spektr mjaft t madh. Interesante sht se energjia elektromagnetike e rrezatuar
nga Dielli prbn nj prqindje mjaft t kufizuar t ktij spektri. 70% t gjatsive
t valve t rrezatuara nga Dielli ndodhen brenda nj kufiri midis 0.3 mikron dhe
1.5 mikron. Ky interval prbhet prej 3 lloje rrezesh: Rrezet e dukshme, rrezet e
afrta infra t kuqe dhe rrezet e afrta ultraviolet.
Kto 3 lloje rrezesh duken sikur jan t shumta n numr. N t vrtet t
treja kto rreze s bashku zn nj vend prej nj njsie brenda spektrit elektro-
magnetik! E thn ndryshe trsia e rrezeve t Diellit korrespondon vetm me
njrn prej 10
25
t letrave t bixhozit t vendosura njra mbi tjetrn.
Prse vall rrezet e Diellit q mbrrisin tek ne jan t ngjeshur n kufinj kaq
t ngusht?
Fizikanti anglez Jan Kempbell n librin e tij me titull Energy and the
Atmosphere (Energjia dhe Atmosfera) e prek gjersisht kt shtje dhe thot:
Drita e duhur e rrezatuar nga Dielli, pr t mbshtetur jetn n Tok sht
kufizuar n nj interval aq t ngusht duke krijuar me t vrtet nj situat t
jashtzakondshme. Sipas Kempbell kjo sht nj gjendje tepr habitse.
66
Tani le t shohim m nga afr kt projektim kaq habits t drits.
Nga ultraviolet n infra t kuqe
Deklaruam se drita mund t zotroj nj larmi valgjatsie prej 10
25
. Kto
gjatsi valsh mbartin nivele t ndryshme energjie. Ndrsa studiojm nivelin
energjitik t tyre shohim se rrezatime t gjatsive t ndryshme vale tek krijojn
kontakt me materien shfaqin efekte shum t ndryshme.
Karakteristikat e prbashkta q zotrojn rrezatimet e gjatsive t valve t
shkurtra n kt spektr elektromagnetik, sht se mbartin nj energji shum t
lart. Rrezet gama, rrezet X dhe ato ultraviolet tek kontaktojn me atomet apo
molekulat, pr shkak t energjis s tyre t lart i shkatrrojn ato. do materie q
u del prpara n mikropozicion e prshkojn duke e shkatrruar plotsisht.
Nga ana tjetr ato rreze q zotrojn gjatsi valsh t gjata q fillojn q prej
KRIJIMI I UNIVERSIT
104
HARUN JAHJA 105
infra t kuqe deri n valt e radios, pr shkak se mbartin sasi t vogla energjie nuk
prbjn asnj rrezik pr materien.
Ato q krijojn nj ndikim t rndsishm mbi materien jan reaksionet
kimike. Si dihet nj pjes e mir e reaksioneve kimike realizohen vetm n pran-
in e nj energjie n reaksion. Kt sasi t duhur t energjis e quajm energjia e
aktivizimit. Nj nivel m i madh apo m i vogl i ksaj energjie do t ishte i pado-
bishm pr reaksionin.
Vetm nj pjes e vogl e atyre rrezeve q marrin pjes n spektrin elektro-
magnetik zotrojn nj energji t barabart me energjin e aktivizimit. Gjatsit
e valve t ktyre rrezeve, t cilat ndryshojn midis 0.70 mikron dhe 0.40 mikron
nse do t krkonim ti shihnim do t mjaftonte t ngrinim kokn e t shihnim.
Kto rreze prbjn at q ne e quajm drita e dukshme. N ndikimin e ktyre
rrezeve n syrin ton formohen reaksione kimike dhe n saje t tyre arrijm t
shikojm.
dendsia e
rrezeve t
Diellit
ultraviolet drita e dukshme infra t kuqe
0.2
0.4 0.8
1.5
T gjitha rrezet e Diellit jan t ngjeshura n kufinj gjatsie valsh tepr t ngusht prej 0.30
mikron dhe 1.50 mikron. Ktu marin pjes rrezet ultraviolet, rrezet infra t kuqe dhe ato t duk-
shme.
Kto rreze, t cilat emrtohen si drita e dukshme edhe pse zn vend n
1/10
25
t spektrit prbjn rreth 41% t rrezeve t Diellit. Fizikanti i shqur Xhorxh
Vald n shkrimin e tij t njohur Life and Light (Jeta dhe Drita), t botuar nga
revista Scientific American, ka folur gjersisht mbi kt shtje dhe ka theksuar se
midis nevojave energjike t kimis biologjike dhe rrezeve t Diellit ekziston nj
harmoni e jashtzakonshme.
67
Me t vrtet rrezatimi i rrezeve t Diellit n nj
harmoni t till me jetn sht nj projektim tepr i mrekullueshm.
far veorish prbjn rrezet e tjera t Diellit?
Tek bjm shqyrtimet e duhura shohim se pjesn m t madhe t rrezeve q
mbesin pas rrezeve t dukshme e prbjn rrezet q ne i quajm rrezet e afrta
infra t kuqe. Fusha e rrezeve infra t kuqe fillon n pikn q mbarojn rrezet e
dukshme dhe zn vend n nj interval tepr t ngusht.
68
Ky sht nj interval aq
i ngusht sa n spektrin elektromagnetik z nj vend akoma m t vogl se 1/10
25
.
Prse shrbejn rrezet e afrta infra t kuqe?
Kt her, pr t par se prse shrbejn kto rreze nuk mund t ngrejm
kokn e t shohim prreth, sepse kto rreze nuk mund t shihen me sy t lir. Kto
rreze, t cilat nuk mund ti shohim, fare mir mund ti ndiejm n nj dit vere me
diell. Dilni jasht dhe drejtoni kokn tuaj drejt Diellit. Nxehtsia q do t ndieni n
fytyrn tuaj sht nj pasoj (ndikim) q e kryejn rrezet e afrta infra t kuqe.
Rrezet infra t kuqe mbartin energji termale dhe kshtu q sigurojn ngro-
hjen e Toks. Edhe kto rreze jan t domosdoshme pr jetn po aq sa drita e duk-
shme. Po ashtu edhe Dielli sht krijuar posarisht pr t prhapur kto rreza-
time t domosdoshme pr ne: Pjesa m e madhe e rrezatimit t Diellit prbhet
nga kto dy lloje rrezesh.
Po pjesa e tret e rrezeve t Diellit? Ana sjellin edhe ato ndonj dobi?
Grupi i rrezeve me prqindje m t ult n rrezatimet e Diellit jan rrezet
e afrta ultraviolet. Rrezet ultraviolet n prgjithsi mbartin energji shum t
lart dhe pr kt arsye jan t dmshme pr jetn. Por kto rreze ultraviolet q
rrezaton Dielli jan t llojit m t padmshme, pra, zn vend menjher n krye
t rrezeve t dukshme. Kto rreze edhe pse ndikojn ndjeshm n mutacione dhe
n kancer, pr shkak t nj karakteristike t rndsishme t tyre jan t domos-
doshme pr jetn. Kto rreze t koncentruara n nj rrip tepr t holl
69
t rreza-
timeve t Diellit, si pr njerzit ashtu edhe pr vertebralt e tjer jan t domos-
doshme pr sintezn e vitamins D. Kjo e fundit sht shum e rndsishm pr
formimin dhe ushqimin e eshtrave (kockave) n trup. Pr kt arsye tek ata njerz
KRIJIMI I UNIVERSIT
106
q rrijn nj koh t gjat larg rrezeve t Diellit shfaqen mungesa t vitamins D
dhe smundje t ndryshme kockash si pasoj e ksaj.
Shkurtimisht t gjitha rrezet e rrezatuara nga Dielli jan t domosdoshme
pr jetn e njeriut. Rrezatimi Diellor z nj vend t kufizuar ngusht n ato 10
25
valgjatsi t ndryshme t spektrit elektromagnetik dhe sa interesante sht q
kto rreze jan pikrisht t atyre vlerave t duhura pr t siguruar ngrohjen ton,
shikimin dhe pr t mundsuar realizimin e funksioneve t ndryshme n trup.
Nse do t ishin plotsuar t gjitha ato kushte t domosdoshme pr jetn, t
cilat i numruam n kapitullin e mparshm, prsri Toka do t ishte nj vend pa
jet n qoft se do t ndrhynte nj tjetr interval i rrezatimeve t nj spektri prej
10
25
alternativash. Sigurimi dhe realizimi i ktij kushti me nj probabilitet 1/10
25
sigurisht q nuk mund t shpjegohet me logjikn e rastsis.
Nj veori tjetr e ktyre rrezeve, t ciln krkojm ta theksojm sht se
kto rreze n t njjtn koh jan duke na ushqyer.
Fotosinteza dhe Drita
Fotosinteza sht nj proces kimik q e kemi msuar q n 8-vjeare apo
gjimnaz. Por shumica e njerzve kt tem t fshehur mes librave t shkolls, nuk
ia dallojn dot rndsin jetike q mbart pr jetn ton.
Fillimisht le t kujtojm ato msime t gjimnazit dhe ti hedhim nj sy for-
muls s fotosintezs:
6H
2
O + 6 CO
2
+ Drita e Diellit > C
6
H
12
O
6
+ 6O
2
Glukoz
N kt reaksion kimik n saje t drits s Diellit arrijn t bashkohen
gjasht molekula uji (H
2
O) dhe gjasht molekula dioksidi karboni (CO2).
Molekula q shfaqet dhe q e quajm glukoz, sht nj struktur q prmban
energji t lart dhe prbn bazn e t gjitha ushqimeve.
Shkurtimisht bimt kryejn fotosintezn duke prdorur energjin e ardhur
nga Dielli, pr t prodhuar ushqime. I vetmi prodhim ushqimor mbi Tok sht ky
proces kimik i jashtzakonshm q kryhet te bimt. T gjitha gjallesat e tjera
ushqehen prej tyre. Kur kafsht barngrnse han kto bim, marrin edhe kt
energji me burim diellor. Ndrsa kafsht mishngrnse e prfitojn kt energji me
burim diellor duke ngrn kto kafsh barngrnse q kan konsumuar bim.
HARUN JAHJA 107
Njerzit, t njjtn energji e sigurojn si nprmjet kafshve ashtu edhe nprmjet
bimve. Pr kt arsye pr do moll, patate, okollat apo biftek q ham faktik-
isht ne prfitojm kt energji t ardhur nga Dielli.
Fotosinteza ka edhe nj aspekt tjetr t rndsishm. Nse e shikoni me
kujdes formuln e msiprme, fotosinteza pran glukozs ka liruar edhe 6
molekula oksigjeni. N kt mnyr bimt pastrojn atmosfern e ndotur nga
kafsht dhe njerzit. Njerzit dhe kafsht pr t prfituar energji djegin
vazhdimisht oksigjenin q gjendet n atmosfer dhe me frymmarrjen e tyre t
vazhdueshme prqindja e oksigjenit sa vjen e ulet. Paksimi i oksigjenit balanco-
het srish nga ana e bimve.
Shkurtimisht nse nuk do t kishte fotosintez nuk do t kishte as bim dhe
pa bim nuk do t kishte as kafsh dhe rrjedhimisht nuk do t ekzistonin as njer-
zit. Ky reaksion kimik q realizohet n barin q shkelim, n pemt q i presim dhe
n ato bim q i prdorim si material pr sallat - e q akoma nuk sht arritur t
imitohet n asnj laborator - sht nj nga kushtet themelore t jets.
Ana interesante n kt kuadr sht se fotosinteza sht nj proces i pro-
jektuar n mnyr fantastike. Nse do t shikonim me kujdes do t vrenim nj
ekuilibr t prpikt midis fotosintezs q kryejn bimt dhe energjis q kon-
sumojn njerzit dhe kafsht. Bimt na sigurojn glukoz dhe oksigjen. Ne, n
qelizat tona duke bashkuar e djegur glukozn me oksigjenin arrijm t pr-
dorim at energji t liruar me burim diellor q bimt ua kishin shtuar glukozs.
Ajo q ne bjm faktikisht sht kthimi n t kundrt i fotosintezs. Si rezultat i
ksaj ne lirojm dioksidin e karbonit si mbeturin (mbetje e prodhimit) dhe e
nxjerrim me an t mushkrive n atmosfer. Menjher ky dioksid karboni pr-
doret nga bimt pr t kryer fotosintezn. Ky qarkullim i mrekullueshm vazhdon
gjithmon pa ndrprerje dhe quhet qarkullimi karbonik.
Pr t par se me far prshtatje t prsosur jan krijuar, le t marrim n
dor vetm nj prej faktorve t ktij procesi: Dritn e Diellit.
Pak m par cilsuam se drita e Diellit sht projektuar posarisht pr jetn
mbi Tok. Vall, drita e Diellit sht programuar veanrisht edhe pr fotosin-
tezn? Apo jan bimt ato q zotrojn nj elasticitet q mund t vlersojn do tip
drite q u vjen dhe sipas ksaj t kryejn fotosintezn?
Astronomi amerikan Xhorxh Grinshtajn n librin e tij me titull The
Symbiotic Universe (Universi Simbiotik) ka shkruajtur kto rreth ksaj teme:
Molekula q realizon fotosintezn sht klorofili... Mekanizmi i fotosintezs fillon
KRIJIMI I UNIVERSIT
108
me thithjen e rrezeve t Diellit prej nj molekule t klorofilit. Por pr tu arritur kjo,
drita duhet t jet n ngjyrat e duhura. Nj drit n ngjyra t gabuara nuk do t
vlente pr asgj.
Pr kt rast mund t marrim si shembull televizorin. Nj televizor q t arrij t
kap transmetimin e nj kanali duhet q t jet i programuar n frekuencat e duhu-
ra. Nse e programojm kanalin n frekuenca t tjera, nuk do t arrijm t kapim
pamje. E njjta gj sht e vlefshme edhe pr fotosintezn. Diellin pranojeni si sta-
cionin televiziv q bn transmetimin dhe molekuln e klorofilit si televizor. Nse kjo
molekul nuk sht e programuar saktsisht n prputhj me frekuencat e Diellit
nuk mund t krijohet fotosinteza. Tek shqyrtojm Diellin shohim se ngjyra e rrezeve
t tij sht pikrisht ajo q duhet.
70
N krert e kaluar ju trhoqm vmndjen mbi nj ide t gabuar t prsh-
tatjes s jets ndaj kushteve t ndryshme. Edhe ato, t cilt e mendojn shtjen e
bimve dhe fotosintezs prciptazi, mbase mund t bien n t njjtin gabim dhe t
mendojn se nse drita e Diellit do t ishte m ndryshe edhe bimt do t zhvillo-
heshin n at mnyr t prshtatshme me t. Por kjo nuk sht aspak e mundur.
Xhorxh Grinshtajn edhe pse sht nj evolucionist kto fakte i pohon si m posht:
HARUN JAHJA 109
Nj proces q akoma nuk arrihet n laboratort m modern, bimt kan qindra miliona vjet q
e realizojn dika t till. Ato kryejn fotosintezn duke prdorur dritn e Diellit dhe prodhojn
ushqim. Nj kusht shum i rndsishm i ktij procesi sht se drita q arrin te bimt duhet t
jet nj drit e prshtatshme pr t kryer fotosintezn.
KRIJIMI I UNIVERSIT
110
drita e
rrezatuar
nga Dielli
rrezet gama
t dukshme-infra t kuqe
valt e radios
rrezet gama
10
-16
valt e radios
10
9
t dukshme-infra t kuqe
rrezet gama
10
-16
valt e radios
10
9
t dukshme-infra t kuqe
rrezet e
prshtat-
shme pr
fotosentez
Prshtatja e prkryer e drits s Diellit me klorofilin
Ajo q siguron kryerjen e fotosintezs te bimt sht ndjeshmria e molekulave t klorofilit n
qeliz ndaj energjis s drits. Klorofili mund t prdor vetm rrezatime t nj gjatsie t caktu-
ar valsh dhe Dielli prhap ekzaktsisht t njjtat rrezatime. Ana m interesante sht se kto
gjatsi valsh t caktuara pr fotosintezn i takojn vetm nj prej 10
25
valgjatsive t spektrit
elektromagnetik.
Grafikt e msiprm tregojn haptazi kt prshtatje t jashtzakonshme. Qenia prafrsisht e
njjt e drits q rrezaton Dielli (grafiku i siprm) me dritn e duhur pr fotosintez (grafiku i
poshtm), jan tregues t nj projektimi t mrekullueshm n drit.
Mbase njeriu mund t mendoj se ktu sht kryer nj far prshtatjeje: Mund t
supozoj se mnyra e jetess s bimve sht mundsuar duke iu prshtatur drits
s Diellit. Si prfundim, nse Dielli do t kishte nj temperatur tjetr (dhe t reflek-
tonte nj drit tjetr) n vend t klorofilit, a nuk do t zhvillohej nj molekul tjetr
pr ta prdorur kt drit?
Prgjigja sht e qart, JO. Sepse edhe brenda kufinjve m t gjr, trsia e
molekulave t ndryshme mund t thithin vetm disa ngjyra t caktuara t drits.
Procesi i thithjes s drits kryhet n lidhje me ndjeshmrin e elektroneve ndaj
niveleve t larta t energjis brenda molekulave dhe do molekul q t merrni n
dor energjia e krkuar pr t realizuar kt pun sht e njjt. Drita prbhet nga
fotonet dhe kto t fundit nuk mund t thithen n asnj mnyr n nivele t gabuara
energjie... Shkurtimisht ekziston nj harmoni e bukur mes fizikut t yjeve dhe t
molekulave. Po t mos jet kjo prshtatje jeta nuk do t ishte e mundur.
71
Me pak fjal Grinshtajn krkon t na thot se: Nse nj bim krkon t krye-
j fotosintezn, kjo sht e mundur vetm e vetm n nj interval t prcaktuar
drite. Ky interval korrespondon plotsisht me dritn q rrezaton Dielli.
Me shprehjen e Grinshtajnit kjo harmoni midis fizikut t yjeve dhe fizikut
t molekulave, asnjher nuk mund t jet nj prshtatje q t komentohet me
rastsin. Rrezatimi mbi ne i nj drite Dielli t duhur me nj probabilitet 1 n 10
25
dhe ekzistenca n rruzullin toksor t nj kompleksi molekular pr t prdorur
kt drit, sigurisht q na shfaq se prshtatja n fjal sht krijuar n nj mnyr
t vullnetshme.
E thn ndryshe, Zot edhe i drits s yjeve edhe i molekulave t bimve q
i ka krijuar kto n harmoni me njra tjetrn, sht vetm nj Krijues. Ashtu si
deklarohet edhe n Kuran: Ai sht Allahu, Krijuesi, Shpiksi, Formdhnsi.
T tij jan emrat m t bukur. At e lartson ka ka n qiej e n tok. Dhe Ai
sht i Fuqishmi, i Urti! (Hashr, 24)
Syt dhe Drita
Deri tani vzhguam se drita e Diellit q mbrrin te ne sht nj drit shum
e veant dhe prbn 3 shirita t ngusht t drits s spektrit t elektromagnetiks.
Kto jan:
1) Rrezet infra t kuqe, t cilat ngrohin Tokn e q zen vend menjher nn
rrezet e dukshme.
2) Rrezet ultraviolet n sasira t pakta, t domosdoshme pr sintezn e vi-
HARUN JAHJA 111
KRIJIMI I UNIVERSIT
112
tamins D e q zn vend menjher mbi dritn e dukshme.
3) Dhe, rrezet e dukshme, t cilat bjn t aft shikimin dhe mbshtesin
procesin e fotosintezs te bimt.
Ekzistenca e rrezeve t dukshme ashtu si pr fotosintezn edhe pr
mbshtetjen n aftsin e t parit, luan nj rol shum t rndsishm. Arsyeja pr
kt sht se nj sy biologjik e ka t pamundur t shikoj ndonj shirit tjetr jasht
spektrit t rrezeve t dukshme dhe nj pjes shum t vogl t rrezeve infra t
kuqe.
Pr ta shpjeguar m mir kt le t kujtojm shkurtimisht se si kryhet pro-
cesi i t parit me sy. Shikimi fillon me kalimin nga thjerrzat e syve dhe rnien mbi
shtresn e retins q gjendet n pjesn e pasme t tij, t copzave t vogla t drits
q quhen fotone. N siprfaqe t retins gjenden qeliza tepr t ndjeshme ndaj
drits. donjra prej tyre ka aftsin pr t perceptuar vetm nj foton q bie
(shnon) mbi t. Energjia e fotonit v n lvizje nj molekul t ndrlikuar q
quhet rodopsin, e q gjendet n sasira t mdha brenda ktyre qelizave.
Rodopsina ndikon n molekulat e tjera dhe kto t fundit vn n lvizje moleku-
la t tjera.
72
Si prfundim brenda n qeliza formohet nj rrym elektrike dhe kjo
rrym me an t nervave prcillet n tru.
rrezet gama
10
-16
valt e radios
10
9
drita e dukshme
rrezet e
prshtat-
shme pr
shikimin
biologjik
Spektri i rrezatimeve t prshtatshme pr nj shikim biologjik (pr t gjitha speciet) jan vetm
valgjatsit q ne i quajm drita e dukshme. Pjesa m e madhe e drits q rrezaton Dielli
korrespondon me kt gjatsi vale.
Nse e vreni me kujdes kushti m themelor n kt sistem sht percepti-
mi i fotoneve t drits nga qelizat n retin. Ja pra, pr tu realizuar kjo sht kusht
q fotonet duhet t mbesin n kufinj t dukshm drite. Sepse fotonet n nj gjatsi
vale m t ndryshme do t jen ose m t dobta ose m t forta se kto dhe nuk
do ta ven dot n lvizje reaksionin n sy. Zvoglimi apo zmadhimi i dimensionit
t syrit nuk ndryshon asgj. E rndsishme sht prshtatja e gjatsive t qelizave
me gjatsin e valve t fotoneve.
Pr t projektuar nj sy q t perceptoj rrezet e tjera t spektrit elektro-
magnetik nuk sht e mundur n kt bot ku sundon jeta me baz karbonin.
Majkll Denton n librin me titull Natures Destiny (Fati i Natyrs) duke e shtjellu-
ar me imtsi kt tem shpjegon se nj sy organik mund t shoh vetm brenda
kufinjve t rrezeve t dukshme. Projektimi teorik i nj modeli tjetr syri nuk
sht i mundur q t shikoj gjatsi t tjera valsh. Denton shkruan se:
Rrezet ultraviolet, X dhe gama mbartin energji shum t lart dhe po aq t lart e
kan edhe forcn e tyre shkatrruese. T dmshme pr jetn jan edhe rrezet e larg-
ta infra t kuqe dhe rrezatimet mikroval. Rrezet e afrta infra t kuqe dhe valt e
radios pr shkak se zotrojn nj energji shum t vogl dhe t paprfillshme nuk
prbjn rrezik... Si prfundim arrijm n konkluzionin se e varur nga shum arsye
rajoni q mund t shihet n spektrin elektromagnetik, sht pikrisht rajoni i spek-
trit t prshtatshm pr aftsin e shikimit biologjik. Po ashtu edhe pr syt verte-
bral t kamerave me nj qartsi t lart q i ngjajn veanrisht syve t njeriut, nuk
i prshtatet asnj lloj intervali tjetr drite prve ksaj valgjatsie.
73
Tek i mendojm t gjitha kto s bashku arrijm n kt prfundim: Dielli
rrezaton nj drit t projektuar n nj interval aq t holl sa q prbn vetm 1/10
25
t t gjith spektrit elektromagnetik, mbshtet edhe ngrohjen e Toks edhe proce-
set biologjike t gjallesave t ndrlikuara, n t njjtn koh sht i vetmi interval
ideal i drits pr t kryer fotosintez. Por edhe q t gjitha gjallesat mbi Tok t
zotrojn aftsi shikimi.
Ylli i Duhur, Planeti i Duhur, Largsia e Duhur
N kreun e kaluar patm krahasuar Tokn me planetet e tjera t sistemit
diellor. N kt krahasim vum re se ato kufinj temperature t nevojshm pr jet
gjendeshin vetm n Tok. Arsyeja m e madhe pr kt sht largsia ideale e
Toks nga Dielli. Planetet e largt nga Dielli si Jupiteri, Saturni apo Plutoni jan t
pllakosur nga nj i ftoht i tmerrshm dhe ato planete t afrt me t si Mrkuri apo
HARUN JAHJA 113
Siprfaqja e Diellit ton arrin nj temper-
atur prej 6000C. Nse kjo temperatur
do t ishte pak m e vogl apo m e
madhe, drita e Diellit nuk do ta mbsh-
teste jetn.
HARUN JAHJA 115
Afrdita kan nj siprfaqe me nj temperatur tmerrsisht t lart.
N kt rast, ata persona q nuk duan t pranojn se largsia mes Toks dhe
Diellit sht nj projektim i veant, formojn nj logjik t till: N univers gjen-
den yje m t mdhenj apo m t vegjl se Dielli. Edhe kto sigurisht q mund t
ken sistemin e tyre planetar. Kto yje n qoft se do t ken prmasa m t mdha
se Dielli ather edhe largsia ideale pr nj planet do t jet m e madhe se
largsia Tok-Diell. Psh, nj planet, i cili sillet rreth nj gjigandi t kuq n distanc
sa t Plutonit mund t ket nj temperatur t but si t Toks. Nj planet i till do
t jet po aq i prshtatshm pr jet sa edhe vet Toka.
Ky pretendim sht i pavlefshm pr nj fakt shum t rndsishm: Nuk
sht futur n llogari se yjet me prmasa t ndryshme prhapin rrezatime t
ndryshme.
Faktori, i cili prcakton se n valgjatsi do t jen rrezatimet e prhapura
nga yjet, sht prmasa e ktyre yjeve dhe temperatura e siprfaqes s tyre n
raport t drejt me prmasn. Psh, arsyeja q Dielli rrezaton rrezet e afrta ultra-
violet, rrezet e dukshme dhe rrezet e afrta infra t kuqe sht temperatura e sipr-
faqes s tij prej rreth 6000C. Nse masa e Diellit do t ishte m e madhe dhe tem-
peratura e siprfaqes s tij do t ishte m e madhe. N kt rast, niveli i energjis
s rrezeve t Diellit do t rritej dhe do t fillonte t rrezatonte m tepr rreze ultra-
violet me pasoja vdekjeprurse.
Kjo gjendje na tregon se ato yje q do t prhapin rreze favorizuese pr jetn
duhet t jen pikrisht n dimensionin e Diellit. Kto yje pr t mbshtetur jetn
n nj planet tjetr duhet q medoemos ky planet t ket nj largsi prej tij ekzak-
tsisht sa largsia e Diellit nga Toka.
E thn ndryshe, nj planet, i cili rrotullohet rreth nj gjigandi t kuq, gji-
gandi blu, apo t nj ylli me prmasa t ndryshme nga Dielli, nuk do t mundej t
jet nj streh pr jetn. Burimi i vetm i energjis q do t mundi t mbshtes
jetn, sht Dielli dhe yjet e ngjashm me t. Largsia planetare e vetme e pr-
shtatshme pr jetn sht ajo mes Diellit dhe Toks.
E njjta gj mund t shprehet edhe kshtu: Dielli sht krijuar pikrisht si
duhet gjithshtu edhe Toka pikrisht ashtu si duhet. Krijimi i gjithkaje sipas nj
prllogaritjeje preize nga Allahu tregohet kshtu n Kuran:
Ai sht krijues i drits s mngjesit. Natn e bri koh pushimi, e diellin dhe
hnn pr llogaritje t kohs. Ky (rregull) sht caktim i Plotfuqishmit, i
Gjithdijshmit. (Enam, 96)
KRIJIMI I UNIVERSIT
116
Harmonia midis atmosfers dhe drits
Q nga fillimi i ktij kreu qndruam mbi rrezatimet q prhap Dielli dhe
theksuam se rrezet e tij zotrojn nj projektim t veant dhe posarisht pr t
mbshtetur jetn. Duke qndruar n kt kuadr krkojm tiu trheqim vmend-
jen mbi nj faktor tjetr t rndsishm: Kto rreze pr t arritur deri n tok duhet
t kalojn (prshkojn) atmosfern.
Nse atmosfera nuk do t zotronte nj struktur pr t deprtuar kto
rreze sigurisht q ne nuk do t prfitonim asnj dobi nga kto rreze. Por atmosfera
jon zotron nj struktur t veant q lejon kalimin e ktyre rrezeve t dobishme
pr ne.
Interesante ktu nuk sht lejimi i deprtimit t ktyre rrezeve nga atmos-
fera por sht se kjo e fundit lejon q t prshkohet vetm nga kto rreze.
Atmosfera n nj an duke lejuar deprtimin e atyre rrezeve t dobishme pr ne si
rrezet e dukshme apo rrezet e afrta infra t kuqe, nga ana tjetr n mnyr t
prer pengon prshkimin e rrezeve t rrezikshme pr jetn ton. Kjo mas e ndr-
marr nga atmosfera formon nj rrjet filtruese pr t gjith ato rrezatime
kozmike me burim jasht-diellor q arrijn n Tok. Denton bn nj shpjegim t
till mbi kt fakt:
Gazet atmosferike thithin n mnyr t menjhershme t gjith ato rreze q zen
vend menjher pas rrezeve t dukshme dhe atyre t afrta infra t kuqe. Nse do t
vrejm me kujdes, atmosfera mes shum alternativash t gjera t spektrit elektro-
magnetik lejon q t kalojn n t vetm nj interval (shirit) t ngusht rrezesh q
prfshihet nga rrezet e dukshme dhe t afrta infra t kuqe. Pr nj arsye apo tjetr
n siprfaqe t Toks nuk arrin dot asnj rrezatim, gama, X, ultraviolet, infra t
kuqe t largta apo mikroval.
74
Nuk sht aspak e mundur q ky projektim kaq i imt t mos bjeri n sy.
Dielli ndrmjet nj probabiliteti 1 n 10
25
t spektrit t drits na prcjell vetm ato
rreze q jan t dobishme pr ne dhe sidoqoft atmosfera vetm kto rreze lejon
q ta deprtojn. (Edhe ajo prqindje e vogl e rrezeve t afrta ultraviolet q
Dielli rrezaton mbi ne, nj pjes e madhe e saj pengohet nga shtresa e ozonit.)
Nj pik tjetr, e cila e bn akoma m interesante temn sht se edhe uji
ashtu si atmosfera, zotron nj veori prshkueshmrie shum t przgjedhur.
Drita q rrezaton n uj sht vetm drita e dukshme. Rrezet e afrta infra t kuqe
q kalojn n atmosfer (dhe ngrohin tokn), n uj nuk mund t deprtojn m
tepr se disa centimetra. Prandaj vetm nj shtres prej disa centimetrash e sipr-
faqeve t deteve arrin t ngrohet nga rrezet e Diellit. Kjo nxehtsi prcillet shkall-
shkall n thellsi, kshtu q pothuajse t gjith detet n thellsi t caktuara
HARUN JAHJA 117
rrezet gama
10
-16
valt e radios
10
9
drita e dukshme
rrezet t
cilat
thithen
prej
atmosfers
rrezet gama
10
-16
valt e radios
10
9
drita e dukshme
rrezet t
cilat
thithen
nga uji
Si atmosfera edhe uji lejojn t deprtohen vetm nga ato rreze t dobishme dhe t nevojshme
pr jetn. T gjith ato rrezatime t dmshme dhe vdekjeprurse q vijn drejt Toks prej yjeve
t largt, bllokohen nga ky filtrim i projektuar n mnyr kaq t prsosur.
zotrojn t njjtat temperatura me njri-tjetrin. Kjo shfaq nj ambjent tepr t pr-
shtatshm pr jetn n det.
Nj pik tjetr interesante n lidhje me ujin sht se edhe ngjyrat e
ndryshme t drits s dukshme, n uj mund t deprtojn vetm n distanca t
caktuara. Psh, pas 18 metra thellsi mbaron drita e kuqe. Drita e verdh mund t
prparoj deri n 100 metra. Kurse e gjelbrta dhe bluja zbresin deri n 240 metra
thellsi. Ky sht nj projektim shum i rndsishm sepse ngjyrat e drits s
duhur pr fotosintez fillimisht jan bluja dhe e gjelbrta. N saje t prshkimit t
ujit nga kjo ngjyr m tepr se t tjerat, bimt nnujore arrijn t jetojn deri n nj
thellsi detare prej 240 metrash.
T gjitha kto jan fakte shum t rndsishme. do ligj t fiziks q t ma-
rrim n dor n lidhje me dritn, nxjerrim n pah prfundimin se do gj sht
plotsisht ashtu si duhet t jet pr t mbshtetur jetn. Nj koment, i cili ze vend
n Encyclopedia Britannica e pohon n kt mnyr kt gjendje tepr t
jashtzakonshme:
Tek mendojm rndsin q mbart drita e dukshme pr drejtimet e ndryshme t
jets n Tok prpara faktit se prshkimi i ujit dhe atmosfers nga drita sht i
kufizuar n nj shirit kaq t ngusht sa njerzit nuk mund ta fshehin dot habin.
75
Prfundimi
Filozofia materialiste dhe darvinizmi pretendojn se jeta e njeriut sht nj
rastsi, e cila sht shfaqur rastsisht n univers e q nuk prbn asnj drejtim t
Edhe pse uji i pengon rrezatimet e tjera, dritn e dukshme e lejon ta prshkoj n thellsin e
tij me metra t tr. Pr kt arsye bimt nnujore arrijn t kryejn fotosintezn. Po t mos
ekzistonte kjo veori e ujit, n Tok nuk do t formohej nj ekuilibr ekologjik i prshtatshm
pr jetn.
qllimt. Por informacionet e shfaqura s bashku me zhvillimin paralel t
shkencs, na tregojn se do detaj i universit n fakt sht nj projektim dhe plan
i qart q synon mbshtetjen e jets njerzore. Ky sht nj projektim i till q edhe
pr nj prbrse si drita, q mbase nuk e kemi menduar ndonjher m par,
sht kaq i qart sa nuk mund ta fshehim dot veten nga habia.
sht e jashtlogjikshme t mundohesh ta shpjegosh me rastsi t gjithin
kt projektim kaq madhshtor: Prqndrimin brenda nj shiriti q prbn 1 t 10
25
t spektrit t prgjithshm t rrezatimeve elektromagnetike t Diellit; qenia e drits
s nevojshme pr jet pikrisht nj shirit drite sa ky interval i ngusht; pr-
shkueshmria e gazeve t atmosfers pikrisht vetm nga kto rreze n nj koh q
t gjitha rrezatimet e tjera bllokohen; dhe pengimi nga ana e ujit i t gjitha rrezeve
vdekjeprurse por q lejon vetm prshkimin nga kto rreze... Kto programime t
jashtzakondshme dhe kaq delikate mund t shpjegohen jo me rastsin por vetm
me an t nj projektimi t vullnetshm. Kjo na tregon se i gjith universi duke prf-
shir edhe dritn e Diellit q na ndrion e ngroh, pra, t gjitha detajet e universit,
jan projektuar dhe sistemuar nga Allahu posarisht pr ne.
Ky prfundim i nxjerr nga shkenca sht nj fakt q u tregohet njerzve n
Kuran pothuajse prej 14 shekujsh me radh. Shkenca na tregon se drita e Diellit
sht krijuar posarisht vetm pr ne, e thn ndryshe nn shrbimin ton,
kurse n Kuran thuhet se dielli dhe hna udhtojn sipas nj prcaktimi (orbite)
t sakt. (Rrahman, 5) dhe theksohet:
Allahu sht Ai q i krijoi qiejt dhe tokn dhe lshoi prej s larti uj (shi), e me
t nxjerr fruta si ushqim pr ju, dhe pr t mirn tuaj u vuri n shrbim anijet, t
lundrojn npr det me urdhrin e Tij, e n shrbimin tuaj i vuri edhe lumenjt.
Pr ju nnshtroi diellin dhe hnn q n mnyr t zakonshme vazhdimisht
udhtojn. Pr ju prshtati edhe natn e ditn. Dhe Ai ju dha gjith at q e
krkuat (ndjet nevoj) dhe, edhe n qoft se prpiqeni ti numroni t mirat (n
numr). Vrtet, njeriu sht i padrejt dhe shum prbuzs. (Ibrahim, 32-34)
Dielli sht vn n at mnyr nn urdhrat tona, sht krijuar n at
mnyr t prsosur pr jetn e njeriut, saq n histori (t kaluarn) disa popuj u
ndikuan shum nga kto cilsi t Diellit por q m pas devijuan dhe filluan ta
adhuronin at si t ishte Zot. Allahu mbi kt tem u drejtohet n Kuran njerzve
me kto fjal:
Nga faktet e madhshtis s Tij jan nata, dita, dielli e hna. Mos i bni sexhde
as diellit, as hns! Bni sexhde vetm Allahut q i krijoi ato, nse adhuroni
vetm At! (Fusilet, 37)
HARUN JAHJA 119
Si t gjitha pretendimet e tjera t ateistve edhe kjo rrjedh nga nj
injoranc e thell ndaj Filozofis Natyrore. Nse n rruzullin toksor
do t kishte nj siprfaqe sa gjysma e t sotmes t mbuluar me uj,
ather edhe avullimi i tij do t ishte sa gjysma e avullimit t ta-
nishm, kshtu q edhe ne do t zotronim vetm gjysmn e atyre
lumejve pr t vaditur tokat sepse sasia e avullimit t ujit sht n
raport t drejt me gjersin e siprfaqes nga ku avullon. Prandaj
edhe Krijuesi Intelegjent e ka sistemuar n at mnyr q detet t
ken nj shtrirje t mjaftueshme pr t siguruar avullimin e nevo-
jshm t ujit pr tokn.
Xhon Rei
76
, natyralist anglez i shek. 18-t.
K r e u V I I
Projektimi
n uj
P
jesa m e madhe e rruzullit toksor sht e mbuluar nga uji. Oqeanet dhe
detet prbjn 3/4e t gjith siprfaqes s Toks. Prsri edhe n at pjes
t mbetur toksore ka liqenj dhe lumenj t pamumrt. Bora q mbulon
majat e larta t maleve sht prsri uj por n nj gjendje t ngurt. Nj prqind-
je e konsiderueshme e ujit gjendet edhe n qiell; n donjrn prej reve gjenden
me mijra, ndonjher me miliona tonelata uj. Pjesa m e madhe e ktij uji na
zbret her pas here pika-pika n formn e shiut. Edhe n prbrjen e ajrit, t cilin
thithim, sigurisht q gjendet nj sasi e caktuar avulli uji.
Shkurtimisht mund t themi lehtsisht, kudo q t hedhim syt n
rruzullin toksor shohim uj. Mund t shkohet edhe m tej ku mund t themi
se edhe brenda dhoms ku gjendemi tani gjendet nj mas uji afrsisht 40-50
litra. Vall, a arrini t shikoni nj mas t till uji? Shikoni me kujdes dhe do ta
dalloni. Do t mjaftoj t shkputni syt prej rreshtave e ti hidhni nj sy duarve,
krahve, kmbve, trupit tuaj. Sepse kjo mas uji 40-50 lt jeni ju!
Kjo mas uji jeni ju, sepse pothuajse 70% e trupit t njeriut prbhet nga
uji. N brendsi t qelizave tuaja m tepr se do gj ka uj. Po ashtu edhe pjesa
m e madhe e gjakut q qarkullon n trupin tuaj prbhet nga uji. Jo vetm ju,
por te t gjith njerzit dhe gjallesat, pjesn m t madhe t trupit t tyre e pr-
bn uji. Si shihet nj jet pa uj nuk mund t jet absolutisht e mundur.
Uji sht projektuar pikrisht pr t qen baz e jets dhe sht nj lnd
q me t gjitha vetit e tij kimike dhe fizike sht krijuar posarisht pr jetn.
Prshtatshmria e ujit
Biokimisti i njohur A. E. Nidham n librin e tij me titull The Uniqueness
of Biological Materials (Unikaliteti i Materieve Biologjike) tregon se pr formimin
e jets sht e domosdoshme ekzistenca e materialeve t lngta. Nse ligjet e
universit do t lejonin vetm ekzistencn e materieve t ngurta e t gazta, jeta
nuk do t shfaqej kurr. Sepse atomet e lndve t ngurta jan shum t
ndrthurur dhe t qndrueshm me njri-tjetrin dhe kurr nuk mund t lejojn
procese molekulare dinamike t domosdoshme pr t formuar organizma t
gjalla. N gaze atomet nuk kan stabilitet dhe enden t lir, e kshtu q n nj
struktur t till nuk sht e mundur t kryhen ato mekanizma t komplikuara
t organizmave t gjalla.
Shkurtimisht, pr tu zhvilluar proceset e duhura pr jetn sht e domos-
doshme ekzistenca e nj mjeti t lngt. I vetmi lng ideal sht uji.
KRIJIMI I UNIVERSIT
122
Zotrimi i veorive jashtzakonisht t prshtatshme pr jetn, i ujit q prej
kohsh i pat trhequr vmendjen shkenctarve. Puna e par e imtsishme mbi
kt tem sht libri i natyralistit anglez Uilliam Ueuell, i botuar n vitin 1832
me titull Astronomy and General Physics Considered with Reference to Natural
Theology (Astronomia dhe Fizika e Prgjithshme nn Referimet e Teologjis
Natyrore). Ueuell shqyrtoi m tepr veantit termale t ujit dhe tregoi se disa
veori termale t tij, t cilat reagojn n kundrshtim me ligjet e prgjithshme t
natyrs, jan argumente mbi krijimin posarisht pr jetn t ksaj lnde.
Komentet m t gjera mbi prshtatshmrin e ujit pr jetn erdhn
pothuajse nj shekull m von pas librit t Ueuell nga profesori n degn e
kimis biologjike t Universitetit t Harvardit, Lorenc Henderson. Ky i fundit n
librin e tij me titull The Fitness of Evironment (Prshtatshmria e Mjedisit) q
m pas do t cilsohej si vepra m e rndsishme shkencore e erekut (25-
vjearit) t par t shekullit 20-t, ka rezervuar nj vend t veant pr ujin.
Henderson n kt libr arriti n prfundime t rndsishme prreth ambientit
natyror t Toks:
Mjedisi yn, me veorit themelore t tij (pra, n aspektin e veorive kimike dhe
fizike t hidrosfers me proceset fiziko-kimike dhe kimikatet e ndryshme q
prmbajn gjallesat) sht ai mjedis q mund t ishte m i prshtatshm pr
jetn.
77
Veorit e jashtzakondshme termale t ujit
Nj nga temat q ka t bj me librin e Hendersonit sht veorit termale
t ujit. Ai na trheq vmendjen se veorit termale t ujit jan interesante n 5 drej-
time t veanta. Kto mund ti radhisim:
1- Si dihet t gjitha lndt kur humbasin nxehtsi, tkurren. Edhe lngjet q
njihen, me rnien e temperaturs tkurren dhe humbasin vllim. Me uljen e tem-
peraturs rritet dendsia dhe kshtu q ato pjes q jan m t ftohta bhen m t
rnda. Pr kt arsye gjendjet e ngurta t lngjeve jan m t rnda se gjendjet e tyre
normale t lngta. Uji n t kundrt t t gjitha lngjeve tkurret deri n nj rnie t
caktuar temperature (+4
o
C) dhe m pas menjher n mnyr t papritur fillon t
bymehet. Kur ngrin, bymehet edhe m tepr. Pr kt arsye gjendja e ngurt e ujit
sht m e leht se gjendja e tij e lngt. Pra, akulli n vend q t notoj n uj sipas
ligjeve faktikisht normale t fiziks duhet t fundoset n fund t tij.
2- Me shkrirjen e akullit apo me avullimin e ujit trhiqet nj sasi nxehtsie
nga prreth. E kur ndodh e kundrta e ksaj, jepet nxehtsi jasht. Ky veprim pr-
faqson at term fizik q ne e quajm nxehtsia e fshehur.
78
T gjitha lngjet
zotrojn nxehtsi t fshehur. Vetm se kjo nxehtsi e ujit konsiderohet si m e
larta e t gjithave. N temperatura normale vetm amoniaku zotron nj energji t
fsheht ngrirjeje m t lart se uji. N nxehtsin e fsheht n avullim asnj lng
nuk mund t matet me ujin.
3- Kapaciteti termal i ujit, pra, sasia e nxehtsis (energjis) s duhur pr
t rritur nj grad temperaturn e ujit sht m e madhe n krahasim me t gjitha
lngjet.
4- Prcjellshmria termale e ujit, pra, aftsia e prcjellshmris s nxehtsis
n krahasim me lngjet e tjera sht pothuajse 4 her m e madhe.
5- Prcjellshmria termale e gjendjes s ngurt t ujit, pra, bors dhe akullit,
sht e ult.
Mbase t pesta pikat e msiprme qndrojn si veori teknike-fizike pran-
daj mbase bheni kurioz t dini se rndsi prbjn kto. Kto kan secila nga
nj rndsi shum t madhe, sepse jetesa n tok dhe padyshim jeta jon sht e
mundur n saje t qenies ekzaktsisht t tilla t veorive t msiprme.
Le ti hedhim nj sy, nj nga nj ktyre veorive.
KRIJIMI I UNIVERSIT
124
HARUN JAHJA 125
Ndikimi i ngrirjes nga lart
Veoria e ujit e prmendur lart n pikn e par, prbn nj rndsi t
veant pr sa i prket deteve. Po t mos ekzistonte nj veori e till e ujit, pjesa
m e madhe e ujit mbi tok do t ngrinte plotsisht dhe nuk do t mbeste shpres
jete as n liqene e as n dete.
Le ta shpjegojm m me detaje kt fakt. N shum vende n Tok tem-
peratura gjat ditve t ftohta t dimrit zbret posht 0C. Ky i ftoht natyrisht q
ndikon edhe detet edhe liqenet dhe kshtu q masat e ujit fillojn e ftohen.
Shtresat e ftohta zhyten drejt fundit duke nxjerr n siprfaqe shtresa m t
ngrohta por q edhe kto me ndikimin e ktij ajri t ftoht, ftohen dhe zhyten
drejt fundit. Kur nxehtsia arrin n 4C ky ekuilibr ndryshon. Kt radh n
do ulje t nxehtsis uji bymehet dhe rrjedhimisht bhet m i leht. Kshtu q
temperatura prej 4C qndron m n fund dhe lart saj vazhdon me radh 3C,
2C... N temperaturn 0C n siprfaqe t ujit fillon ngrirja. Por ktu vetm
siprfaqja sht e ngrir sepse ajo shtres uji prej 4C q qndron nn siprfaqe
N t kundrt me lngjet e tjera uji, kur ngrin bymehet. Kjo sht edhe arsyeja q akulli noton
n siprfaqe t ujit.
KRIJIMI I UNIVERSIT
126
sht e domosdoshme pr t siguruar jetesn peshqve dhe gjallesave t tjera nnu-
jore.
(N kt kuadr edhe veoria e piks s pest luan nj rol tepr t rnd-
sishm: kjo veori sht prcjellshmria e ult termale e akullit dhe bors. Pra,
akulli prcjell shum pak t ftohtt e ajrit npr shtresat e mposhtme t ujit.
Kshtu q edhe kur temperatura jasht arrin deri n 50C, shtresa e akullit mbi
siprfaqe t ujit nuk i kalon 1 apo 2 metra. Pr kt arsye edhe fokat, pinguint dhe
kafsht e tjera polare mund t arrijn t deprtojn lehtsisht n uj.)
do t ndodhte po t mos ishte me t vrtet kshtu? do t ndodhte nse
uji ashtu si t gjitha lngjet e tjera do t sillej normal ku n paralel me humbjen
e nxehtsis t rritej dendsia e tij dhe akulli t binte n fund?
N nj rast t till n oqeane, dete e liqene, ngrirja do t fillonte nga posht.
Kur ngrirja t fillonte nga posht, n siprfaqe nuk do t ekzistonte nj shtres pr
t penguar t ftohtt dhe do t vazhdonte t ndikonte gjithmon e m lart. Kshtu
q pjesa m e madhe e oqeaneve, deteve dhe liqeneve do t ktheheshin n gjend-
jen e nj mase gjigande akulli. Mbi siprfaqen e deteve do t mbeste nj shtres e
N saje t veoris s ngrirjes nga lart edhe pse siprfaqet e deteve mbulohen nga shtresa
akulli, ato (detet) mbesin gjithmon t lngt. Nse uji nuk do t zotronte nj veori t till
t jashtzakondshme, detet do t ngrinin pothuajse plotsisht dhe jeta nndetare do t
bhej e pamundur.
holl uji prej disa metrash dhe, edhe nse do t rritej temperatura e ajrit, akulli n
fund nuk do t mundej t shprbhej kurr. N detet e nj bote t till nuk do t
jetonin dot gjallesat nnujore. N nj sistem ekologjik ku detet jan t vdekur
nuk mund t jet e mundur po ashtu edhe jeta e gjallesave toksore. Shkurtimisht
Toka do t ishte nj planet i pajet nse uji do t sillej normalisht.
Pyetjes se prse uji nuk sillet normal, pra, q deri n 4
o
C tkurret e m pas
menjher fillon e bymehet, nuk mund ti prgjigjet asnj.
T ftohesh duke djersitur
Pika e dyt dhe e tret, te radhitja e msiprme e veorive termale t ujit,
pra, nxehtsia e fsheht e ujit dhe kapaciteti termal q sht m i lart se n t
gjitha lngjet, sht shum e rndsishme pr ne. Kjo veori sht elsi themelor
i nj procesi shum t rndsishm t trupit ton q shumica e njerzve nuk e din
se prse vlen. Ky sht procesi i djersitjes.
Me t vrtet, prse vlen djersitja?
Pr t shpjeguar kt duhet q kt tem ta nisim nga fillimi. T gjith gji-
tart kan pothuajse t njjtn nxehtsi trupore. Kjo nxehtsi q ndryshon nga 35-
40C, te njerzit sht 37C. Kjo sht nj nxehtsi shum e ndjeshme dhe sigurisht
q duhet t mbahet e fiksuar. Me uljen e disa gradve t temperaturs s trupit
ndodhemi ball pr ball me rrezikun e ngrirjes. Me ngritjen e saj disa grad trupi
yn fillon dhe plogshtohet dhe humbet fuqit. N rritjen e temperaturs s trupit
n mbi 40C do t thot rrezik vdekjeje pr ne.
Shkurtimisht nxehtsia e trupit ton zotron nj ekuilibr aq delikat sa lejon
vetm luhatje t vogla temperature.
N kt pik trupi yn ka nj problem t rndsishm: sht vazhdimisht
n lvizje. T gjitha lvizjet fizike duke prfshir edhe vendosjen n pun t
makinerive, krkojn nj prodhim t caktuar energjie. Prodhimi i energjis gjith-
mon liron nxehtsi. Kt nxehtsi mund ta ndjeni lehtsisht. Lreni mnjan lib-
rin dhe vraponi 10 km posht nj dielli t nxeht e do ta ndjeni shum dukshm
se trupi juaj sht nxehur.
Por prsri nuk jemi tepr t nxehur.
Njsia e nxehtsis sht kaloria. Nj njeri normal kur vrapon nj rrug 10
km pr nj or, liron nj nxehtsi prafrsisht 1.000 kalori. Nse kjo nxehtsi nuk
do t nxirret nga trupi gjat vrapimit, nxehtsia trupore e atij personi do t rritet
aq shum sa do t hynte n koma q n kilometrin e par.
HARUN JAHJA 127
Ky rrezik kaq i madh parandalohet nga dy veori q zotron uji.
E para, e ktyre veorive sht kapaciteti i lart termal i ujit. Pra, pr t rri-
tur temperaturn e ujit krkohen kalori shum t larta. Pr kt arsye trupi yn q
prbhet nga 70% uj nuk ngrohet lehtsisht. Psh, nj pun q do t rriste tempera-
turn e trupit ton 10C, nse trupi yn n vend t ujit do t prbhej prej alkolit,
temperatura jon do t rritej 20C. Lndt e tjera jan akoma m keq dhe do t
psonin nj rritje: kripa 50C, hekuri 100C, plumbi 300C. Por kapaciteti i lart
termal i ujit na mbron nga ky ndryshim tmerrsisht i lart i nxehtsis.
Ashtu si e cilsuam edhe n fillim edhe nj rritje
prej 10C sht prsri vdekjeprurse pr ne. Pr t
parandaluar kt hyn n reaksion veoria tjetr e ujit,
lartsia e nxehtsis s fsheht.
Trupi yn prdor mekanizmin e djersitjes pr t
freskuar veten kundrejt nxehtsis s liruar prgjat nj
pune. Uji q prhapet n lkur gjat djersitjes, avullon
me shpejtsi. Gjat ktij avullimi pr shkak se nxehtsia
e fsheht sht e lart, ndjen nevojn e nj temperature t
lart. Kt nxehtsi e largon prej trupit ton dhe kshtu
q arrin ta ftoh at. Kjo ftohje sht aq efikase sa q
ndonjher mund edhe t mrdhihim.
Si rrjedhoj vrapuesi i 10 kilometrave q folm m
sipr n saje t avullimit t vetm nj litre djers, e ul
temperaturn e trupit 6C. Sa m tepr energji t konsumohet aq m tepr rritet
dhe temperatura dhe si kundrprgjigje trupi do t djersitet-ftohet m tepr. N
krye t faktorve q mundsojn kt sistem termostatik kaq t mahnitshm n
trupin ton, vijn veorit termale t ujit. Asnj lng tjetr nuk djersin m mir se
sa uji. Nse n vend t tij do t prdornim lngje t tjera, psh, alkool, temperatura
nuk do t ulej 6C, por vetm 2.2C. Amoniaku mund t siguroj nj ulje prej
vetm 3.6C.
Qndron edhe nj an tjetr e rndsishme e shtjes. Nse nxehtsia e for-
muar brenda n trup nuk do t transportohej n siprfaqe, dmth, lkur, t dyja
kto veori t ujit dhe sistemi i djersitjes nuk do t vlenin pr asgj. Pr kt arsye
struktura e trupit ton duhet q ta prcjell shum shpejt nxehtsin. Ktu hyn
n proces nj veori tjetr e ujit. Uji, n t kundrt t t gjith lngjeve, zotron nj
prcjellshmri t lart termale, pra, zotron aftsin e prcjellshmris t nxeht-
KRIJIMI I UNIVERSIT
128
Veorit termale t ujit
me an t djersitjes na
shptojn nga nxehtsia
e teprt e formuar n
trup.
sis. N saje t ksaj veorie trupi e nxjerr jasht shum shpejt nxehtsin e lart t
formuar n t. (Ata damar q jan afr lkurs fryhen dhe prandaj ne skuqemi
kur nxehemi.) N qoft se veorit prcjellse termale t ujit do t ishin disa her
m t ulta, do t ulej shum edhe nxjerrja jasht n siprfaqe e nxehtsis s pro-
dhuar n trup dhe kjo pr gjitart, t cilt jan gjallesa me struktura tej mase t
ndrlikuara do t thot pamundsi pr t jetuar.
T gjitha kto tregojn se kto tre veori t veanta termale t ujit kan nj
qllim t prbashkt, u shrbjn pr freskim organizmave t ndrlikuara si
njerzit. Uji sht nj lng i przgjedhur pikrisht pr kt pun.
Nj bot me klim t but
Pes veorit e ndryshme termale t ujit, t cilat na trhoqn vmendjen n
librin e Hendersonit, n t njjtn koh luajn edhe nj rol t rndsishm q Toka
t ket nj klim t but dhe t ekuilibruar.
Qenia m e lart e nxehtsis s fsheht dhe kapacitetit termal t ujit se sa
lngjet e tjera, siguron ngrohjen dhe ftohjen m t vonuar t deteve se sa Toka. Pr
kt arsye temperatura e vendit m t ngroht me at m t ftoht lviz 140
o
C,
kurse temperatura ndr dete nuk lviz m tepr se 15
o
-20
o
C. E njjta gj vrehet
edhe n temperaturat ndrmjet dits e nats. N nj vend t that n tok ndryshi-
mi i temperaturs mes dits dhe nats arrin deri n 20
o
-30
o
C, kurse mbi det kjo
ndryshon m e teprta vetm disa grad. Jo vetm detet por edhe avullimi i ujit n
atmosfer siguron nj ekuilibrim shum t madh. Ndryshimi i nxehtsis midis
nats dhe dits sht m i madh n shkrettir ku avullimi i ujit sht zero dhe m
i vogl aty ku avullimi i ujit sht i madh.
N saje t ktyre karakteristikave termale q i prkasin vetm ujit,
ndryshimet e temperaturs mes dits e nats, mes dimrit e vers lejohen deri n
ato kufinj q mund ti duroj njeriu dhe gjallesat e tjera. Nse prqindja e pjess s
mbuluar me uj e rruzullit do t ishte m e vogl n krahasim me pjesn e toks,
do t rritej shum ndryshimi i temperaturs mes dits dhe nats, pjesa m e
madhe e toks do t kthehej n shkrettir dhe jeta do t bhej e pamundur apo
m e pakta do t vshtirsohej shum. Apo veorit termale t ujit t kishin vlera
disi m ndryshe, prsri do t na paraqitej nj planet i pavolitshm pr jet.
HARUN JAHJA 129
Masa e madhe e ujit npr dete siguron barazpeshn e temperaturs n Tok. Pr kt arsye n
zona afr detit sidomos n bregdet, ndryshimi i temperaturs mes nats dhe dits sht e
vogl. N nj koh kur n ato zona shkrettire t largta prej ujit ndryshimi i temperaturs mes
nats dhe dits mund t arrij deri n 40
o
C.
Hendersoni pasi shqyrtoi imtsisht t gjitha kto veori t ujit bri nj
koment t till:
Duke i prmbledhur fjalt, kjo veori e ujit mbart nj rndsi t madhe n tre aspek-
te. Fillimisht sht i dobishm pr t ekuilibruar dhe sistemuar temperaturn n
Tok. E dyta siguron n nj mnyr t prsosur ekuilibrin e nxehtsis n trupat e
qenieve t gjalla. E treta mbshtet qarkullimin meteorologjik. T gjitha kto realizo-
hen n nj harmoni t lart dhe pr kt drejtim, asnj lnd tjetr nuk mund t kra-
hasohet me ujin.
79
Tensioni i lart n siprfaqe
T gjitha veorit e ujit q prekm deri tani kishin t bnin me nxehtsin
(termale). Uji ka edhe disa veori t tjera fizike t rndsishme ku edhe kto jan
po aq t prshtatshme pr jetn.
Njra nga kto sht tensioni i lart i siprfaqes s tij. Pr shkak se tensioni
i siprfaqes s tij sht shum i lart, prjetohen nj sr dukurish interesante
fizike. Psh, nj got me uj mund t mbarti pa derdhur nj mas uji pak m t
madhe se vllimi i gots. Apo nj gjilpr metali nse vendoset me kujdes parale-
lisht me siprfaqen e ujit noton mbi t pa u zhytur. Kjo shkaktohet prej trheqjes
q ndodh mes molekulave t ujit.
Tensioni i siprfaqes s ujit sht pothuajse m i lart nga t gjitha lngjet e
tjera dhe ka nj ndikim biologjik t rndsishm. N krye t ktyre vjen ndikimi te
bimt.
Akeni menduar si arrijn bimt t trheqin lart npr gjethe uj q gjendet
disa metra n thellsi t toks pa patur asnj pomp, sistem muskular etj? Prgjigja
e ksaj sht tensioni siprfaqsor i ujit. Kanalet npr damar dhe rrnjt te bimt
jan t projektuara n at mnyr q t prfitojn nga ky tension. Kto damar, t
cilt tek ngjitesh lart fillojn e rrallohen shkaktojn ngjitjen lart t ujit.
Ajo q e mundson kt projektim kaq fantastik, sht tensioni i lart i
siprfaqes s ujit q folm pak m par. Nse tensioni i siprfaqes s tij do t jet
m i ult, aq sa sht pr t gjith lngjet e tjer, n mnyr fiziologjike jeta e
bimve t toks do t bhej e pamundur.
Nj ndikim tjetr i tensionit t lart t siprfaqes s ujit sht shkatrrimi i
shkmbinjve. Uji n saje t ktij tensioni t lart i prshkon shkmbijt deri n thell-
si t arjeve (krisjeve) t tyre. M pas koha ftohet dhe uji ngrin. Ky uj, i cili ngrin
HARUN JAHJA 131
KRIJIMI I UNIVERSIT
132
dhe kthehet n akull pr shkak t bymimit t tij i sforcon shum shkmbinjt dhe
me kalimin e kohs i shprbn ato. Kjo siguron pr natyrn prfitimin e mi-
neraleve brenda n shkmbinj dhe n t njjtn koh ka nj rndsi jetike mbi
formimin e toks n brigje.
Veorit kimike t ujit
Pran veorive fizike t ujit, po aq ideale pr jetn jan edhe veorit e tij
kimike. N krye t ktyre veorive sht vetia tretse e ujit. Pothuajse t gjitha sub-
stancat kimike treten n uj lehtsisht.
Nj ndikim i rndsishm i ksaj pr jetn sht derdhja npr dete me an
t lumenjve t mineraleve t panumrta dhe kimikateve t ngjashm me ato t tre-
tura n uj. N kt form sht prllogaritur se npr dete transportohen prafr-
sisht 5 miliard ton kimikate n vit. Kto t fundit jan shum t domosdoshme pr
jetn n uj.
Bimt jan programuar n at mnyr q t prfitojn nga tensioni i lart i
siprfaqes s ujit. N saje t ndikimit ngjits t ktij tensioni uji arrihet t shpi-
het me metra t tra lart npr gjethe.
Uji pothuajse t gjitha reaksionet kimike i prshpejton, pr kt arsye ai
sht nj katalizues shum i mir. Nj veori tjetr kimike e ujit sht reaktiviteti
ideal i tij. Uji nuk sht nj prbrje si acidi sulfurik q sht tepr reaktiv e pr
kt arsye ka veti shkatrruese mbi lndt por as edhe lnd si argoni q t jet aq
statik sa t mos hyj n asnj reaksion. Ashtu si deklaron edhe Majkll Denton
niveli i hyrjes n reaksion t ujit sht vlera m e prshtatshme q mund t ket
pr detyrat e tij biologjike apo gjeologjike.
80
Prshtatshmria e veorive kimike t ujit me jetn n do studim t br
rreth tyre na shfaqet m e detajuar. Profesori i njohur i biofiziks n Universitetin
Jeil, Harold Morovic, bn kt koment mbi kt tem:
Me krkimet e bra n vitet e fundit u kuptua edhe nj veori tjetr e ujit q nuk
dihej m par. U vzhgua se kjo veori (prcjellshmria e protoneve) sht nj karak-
teristik e veant vetm e ujit dhe me transferimin biologjiko-energjik prbn nj
rndsi t madhe pr sa i prket burimit t jets. Me shtimin e dijeve tona rritet edhe
admirimi yn i madh ndaj prshtatshmris s prsosur t natyrs (me jetn).
81.
Vlera ideale e rrjedhshmris s ujit
Kur themi lng, gjja e par q na shkon ndrmend sht nj lnd tepr e
rrjedhshme. N t vrtet lngjet kan rrjedhshmri t ndryshme. Psh, mes katra-
nit, glicerins, vajit t ullirit dhe acidit sulfurik ka diferenca gjigande. Nse kto
lngje do t krahasoheshin me ujin do t shfaqeshin diferenca akoma m t
mdha. Sepse uji sht 10 miliard her m i rrjedhshm se katrani, njmij her se
glicerina, njqind her se vaji i ullirit dhe 25 her m i rrjedhshm se acidi sulfu-
rik.
Ashtu si mund t vrehet edhe n krahasimet e msiprme, uji zotron nj
rrjedhshmri tepr t lart. Nse do t lenim mnjan eterin dhe hidrogjenin e
lngshm forma normale e t cilve sht e gazt, mund t themi lehtsisht se uji
sht lngu me rrjedhshmri m t madhe.
far rndsie ka pr ne kjo rrjedhshmri e tij? A do t ndryshonte ndonj
gj pr ne, nse ky lng jetik do t ishte m pak apo m tepr i rrjedhshm? Majkll
Denton i jep nj prgjigje t till ktyre pyetjeve:
Nse rrjedhshmria e ujit do t ishte pak m e lart, uji do t humbiste patjetr
cilsin e tij si baza m e rndsishme pr jetn. Psh, nse rrjedhshmria e tij do t
ishte sa e hidrogjenit t lngshm, struktura mbrojtse e gjallesave prball forcave
shkatrruese do t mbeste e pafuqishme dhe pre e lvizjeve akoma m t dhun-
HARUN JAHJA 133
KRIJIMI I UNIVERSIT
134
shme... Do t jet e pamundur mbshtetja nga ana e ujit e strukturs delikate t
molekulave dhe struktura tepr e ndjeshme e qelizs organike nuk do mund t
jetonte (m gjat)...
Nse rrjedhshmria e ujit do t ishte pak m e ult, kontrolli i makromolekulave (si
proteinat, enzimat) dhe veanrisht i strukturave tepr t veanta si mitokondrit
dhe organelet e vogla do t ishte e pamundur. N t njjtn mnyr do t bhej e
pamundur edhe ndarje-shumimi i qelizave. Praktikisht t gjitha aplikimet jetsore
n qeliz do t ngriheshin dhe do t ishte e pamundur formimi i nj qelize organike
n at struktur t njohur pr ne. Zhvillimi i atyre organizmave t larta, t cilat jan
t lidhura me aftsit lvizse dhe rrshqitse t qelizs gjat embriogjenezs (zhvi-
llimi n mitrn e nns), nse uji do t ishte sado pak m i vishkullt nuk do t reali-
zoheshin kurr.
82
Rrjedhshmria e ujit sht e rndsishme jo vetm n pikpamjen e
aktivitetit brenda n qeliz por n t njjtn koh edhe pr sistemin e qarkullimit
t gjakut.
T gjitha qelizat q zotrojn nj trup sa 1/4 e milimetrit zotrojn nj sis-
tem qarkullimi t centralizuar. Shkaku pr kt sht se pas ksaj madhsie nuk
Rrjedhshmria e lart e
ujit prbn pr ne nj
rndsi jetike. Nse
rrjedhshmria e tij do t
ishte disi m e ult trans-
portimi i gjakut nga ana e
kapilarve do t ishte e
pamundur. Psh, kjo rrjet
kaq e dendur dhe e ndr-
likuar e damarve n
mli q shihni pran,
nuk do t formohej kurr.
HARUN JAHJA 135
sht e mundur shprndarja e drejtprdrejt e oksigjenit apo/dhe e ushqimit n
qeliz me an t difuzionit. Brenda trupit ka qeliza t shumta prandaj n mnyr
t vazhdueshme me an t disa kanaleve duhet t pompohet pr n kto qeliza
energjia dhe ajri i marr nga jasht dhe me an t disa kanaleve t tjer duhet t
mblidhen mbetjet e tyre npr qeliza. Kto kanale jan damart. Zemra sht
pompa q siguron rrjedhshmrin npr damar. Ajo q rrjedh npr damar
sht ai lng q ne e njohim si gjak, i cili faktikisht n baz prbhet nga uji. (Nse
do ti hiqnim qelizave t gjakut proteinat dhe hormonet ajo q mbetet sht plaz-
ma, 95% t s cils e prbn uji.)
Ja pra, pr kt arsye rrjedhshmria e ujit sht shum e rndsishme pr
punn sa m efektive t sistemit t qarkullimit. Psh, nse uji do t kishte nj
rrjedhshmri t ngjashme me t katranit, sigurisht q asnj lloj zemre nuk do t
mund ta pomponte. Bile edhe nj uj i ngjashm me vajin e ullirit, i cili ka nj
rrjedhshmri 100 milion m t lart se katrani, edhe sikur t arrihej t pompohej
nga zemra, nuk do t arrinte t deprtonte npr kapilar ose do t haste vshtirsi
tepr t madhe n qarkullimin e tij npr to.
Le t thellohemi pak m tepr mbi kapilart. Detyra e kapilarve sht q t
transportojn n t gjitha qelizat e mbar trupit, sasin e duhur t oksigjenit,
energjis, ushqimeve dhe hormoneve. Nj qeliz pr t prfituar lndt e nevo-
jshme prej kapilarve, duhet q prafrsisht t jet n nj largsi 50 mikron larg tij.
(1mikron sht 1/1000 e milimetrit.) Ato qeliza, t cilat pozicionohen n nj largsi
m t madhe se kjo rrezikohen t vdesin nga t paushqyerit.
Ja pra, pr kt shkak trupi i njeriut sht krijuar n nj mnyr q kapilart
si nj rrjet e vrtet ti mbulojn t gjith trupin. Gjatsia e prgjithshme e prafr-
Rrjedhshmria e lart
e ujit sht tepr e
domosdoshme pr t
gjitha qeniet e gjalla.
Edhe bimt ashtu si
shihet edhe te gjethja
pran, e transportojn
ujin me an t kapi-
larve tepr t holl.
sisht 5 milion kapilarve t trupit ton sht 950 km. N disa gjitar brenda nj
siprfaqe muskuloze prej 1 cm
2
gjenden 3000 kapilar. Nse do t sillnim s
bashku 10 mij nga m t vegjlit, t gjith s bashku nuk do t ishin m t trash
se maja e nj lapsi plumbi. Diametri i ktyre kapilarve ndryshon nga 3-5 mikron.
Sigurisht q qarkullimi i gjakut brenda ktyre damarve kaq t holl pa u
bllokuar dhe pa u ngadalsuar arrihet t kryhet vetm n saje t rrjedhshmris s
lart t ujit. Majkll Denton tregon se qoft edhe vlera pak m t ulta t rrjedhsh-
mris s ujit, do ta kthenin sistemin e qarkullimit t gjakut n nj sistem t pavlef-
shm:
Sistemi kapilar arrin t punoj vetm nse lngu q qarkullon n t zotron nj
rrjedhshmri t lart. Kjo rrjedhshmri sht shum e rndsishme sepse lvizja
brenda n damar, e lngut, sht e lidhur n raport t drejt me rrjedhshmrin e tij...
Ktu arrijm t evidentojm qartsisht se nse rrjedhshmria e ujit t jet vetm pak
her m e madhe, pr t siguruar qarkullimin e gjakut npr kapilar do t duhej nj
presion tepr i lart pompimi dhe donjri prej sistemeve kapilar do t ishte i
pamundur t funksiononte.
Nse rrjedhshmria e ujit do t ishte m e ult dhe diametri i kapilarve n vend t
3 mikron me doemos duhet t jet 10 mikron. Kto kapilar pr t uar prqindjen e
duhur t oksigjenit dhe glukozs, do t mbulonin pothuajse t gjitha ato inde
muskulare q duhet t ushqejn. sht e qart (se n kt gjendje) do t ishte e
pamundur ose do t kufizohej tej mase projektimi i formave t gjra (makroskopike)
jetsore.
N kt aspekt, uji pr t qen nj baz e prshtatshme pr jetn duhet me doemos
t ruaj vlerat e sotme t rrjedhshmris s tij.
83
E thn ndryshe, ashtu si t gjitha veorit e tjera t ujit dhe rrjedhshmria
e tij sht n vlerat m ideale pr jetn. Rrjedhshmria e lngjeve ndryshon n
diferenca miliarda her t ndryshme. Dhe, uji mes ktyre miliarda vlerash, sht
krijuar pikrisht n ato vlera t prshtatshme pr jetn.
Prfundimi
Gjithka q prekm q nga fillimi i kreut e deri ktu mbi veorit termale,
veorit kimike dhe fizike dhe vlerat e rrjedhshmris s ujit, tregojn se jan
pikrisht n ato vlera favorizuese pr jetn. Uji sht aq harmonik me jetn ton
saq ndonjher pr t mbrojtur kt prshtatshmri, pr disa ligje t natyrs jan
krijuar edhe prjashtime. Shembulli m i bukur pr kt sht se n t kundrt t
KRIJIMI I UNIVERSIT
136
lngjeve t tjer, menjher pas uljes s temperaturs n + 4
o
C fillon e bymehet
duke mundsuar akullin t qndroj n siprfaqe t ujit.
Uji ka nj prshtatshmri pr jetn ton, t pakrahasueshme me asnj lng
tjetr. Aq m tepr q pjesa m e madhe e nj planeti si Toka i prshtatshm pr
jet, me t gjitha kushtet e tjera (temperatura, drita, fusha elekromagnetike, atmos-
fera, relievi etj), sht e mbushur pikrisht n sasi t duhura uji pr t favorizuar
jetn. sht fare e qart se t gjitha kto nuk jan t krijuara rastsisht dhe se n to
evidentohet nj projektim i vullnetshm.
E thn ndryshe, t gjitha veorit fizike dhe kimike t ujit tregojn se ky
lng sht krijuar posarisht pr t mbshtetur jetn njerzore n Tok. Kjo e fun-
dit, e cila sht krijuar posarisht pr jetn n t, u b m energjike me krijimin e
ujit si baz pikrisht pr jetn e njeriut.
M e rndsishme ktu sht se ky fakt, i cili u zbulua nga shkenca moderne
sht deklaruar 14 shekuj m par nga Kurani, i cili i sht zbritur njerzimit si
udhrrfyes pr to. Allahu deklaron n Kuran rreth ujit kshtu:
Ai sht q pr ju lshoi nga (lart) qielli uj q prej tij t keni pr t pir dhe prej
tij t keni bim q n to do ti kullotni (bagtin). Me at (shiun) mbijn, pr t
mirn tuaj, t lashtat, ullinjt, hurmat, rushnajat dhe nga t gjitha frutat (e
pemve). N kto (t mira) ka argumente pr nj popull q vshtron. (Nahl, 10-
11)
HARUN JAHJA 137
K r e u V I I I
Projektimi i
veant i
Elementve t
Jets
Tek dallojm se n far mnyre t jashtzakondshme
jan programuar ligjet e natyrs pr t krijuar universin,
shohim se ky univers nuk sht krijuar kot por prapa tij
fshihet nj mendje dhe qllim.
Xhon Polkinghorn, fizikant anglez
84
D
eri tani shqyrtuam se t gjitha ekuilibrat fizik t universit n t cilin
jetojm jan t programuar posarisht pr jetn ton. Pam gjithashtu
se struktura e prgjithshme e universit, pozicioni i Toks brenda tij,
vetit fizike t kores s toks dhe faktort si ajri, uji dhe drita jan projektuar
posarisht me ato cilsi q ne kemi nevoj. Por prve ktyre na duhet t anali-
zojm edhe elementt organik, prbrs t trupit ton. Edhe ato elemente pr-
brs t dors, syve, flokve, organeve apo t t gjith atyre gjallesave q na si-
gurojn ushqim bimve, kafshve, pemve dhe zogjve, jan projektuar posarisht
pr t shrbyer pikrisht aty ku vlejn.
Fizikanti Robert E. D. Klark me shprehjen e tij Krijuesi ka krijuar pjes t
veanta pr ndrtimin e jets
85
, tregon se Zoti ka krijuar me nj projektim suprem
dhe t veant t gjitha bazat e jets.
Baza m e rndsishme ktu sht karboni.
Projektimi n karbon
N kapitujt e kaluar shpjeguam se karboni, i cili z vendin e 6-t n tabeln
periodike, prodhohej n ato yje t mdhenj q i quanim gjigandt e kuq me nj
proces tepr fantastik. Pam se edhe Fred Hoil q zbuloi kt proces t mahnit-
shm deklaroi se nse do t vlersonim kto procese q ndodhin npr yje mund
t themi se ligjet e fiziks jan t organizuar n mnyr t vullnetshme.
86
N studimet e bra mbi karbonin kt vullnet nuk e shohim vetm n pro-
cesin e formimit t tij por edhe n sistemin e vetive fizike t ktij elementi.
Karboni i lir (i pastr) n natyr gjendet n dy forma t veanta; si grafit
dhe si elmaz. Me przierjet e kryera, karboni formon substanca t llojeve t
ndryshme. T gjitha ato struktura organike t ndryshme q nga brthamat qeli-
zore n lvoren e pems, nga thjerrzat e syve n brirt e drerit, nga e bardha e
vezs n helmin e gjarprit, prbhen nga komponime me baz karbonin. Karboni
i kombinuar n forma gjeometrike dhe radhitjeve t ndryshme n przierje me
hidrogjenin, oksigjenin dhe azotin, nxjerr n pah substanca tepr t larmishme
dhe t ndryshme.
Komponimet karbonike n disa raste prbhen vetm nga disa atome e n
disa t tjera prej mijra madje miliona atomesh. Vetm atomet e karbonit mund t
formojn komponime t tilla t gjata dhe t qndrueshme (jetgjat). Ashtu si e
deklaron edhe David Burni n librin Life karboni sht element i jashtzakond-
KRIJIMI I UNIVERSIT
140
HARUN JAHJA 141
shm... nse nuk do t ishte karboni dhe kto veori t tij, jeta n tok do t ishte
e pamundur.
87
Kimisti anglez Nevil Sixhvik n librin me titull Chemical Elements and
Their Compounds (Elementet kimike dhe komponimet e tyre) shkruan pr kar-
bonin se:
N aspektin e llojshmris dhe numrit t komponimeve q kryen, karboni zotron
nj struktur tepr t veant, plotsisht ndryshe nga elementet e tjer. Deri tani kar-
boni ishte i prkufizuar dhe i ndar n mbi gjysm milioni komponime t ndryshme.
Por, edhe ky sht nj informacion i pamjaftueshm mbi fuqit e karbonit sepse baza
e t gjith lndve organike prbhet prej tij.
88
Pr arsye t veorive fizike dhe kimike do t ishte e pamundur mbshtetja
e jets n nj element tjetr n vend t karbonit. Dihet shum mir se edhe silikoni,
i cili dikur u paraqit si alternativ e karbonit, ishte nj kandidat i pavlefshm.
Sixhvik thot se sot zotrojm dije t mjaftueshme dhe jemi t bindur se do t
ishte e pamundur nj ide e zvendsimit, si baz pr jetn, e silikonit me kar-
bonin.
89
Lidhjet Kovalente
Lidhje kovalente, sht emri q u jepet lidhjeve midis atomeve n przierjet
e karbonit me atome t tjera pr formimin e komponimeve organike. Nj lidhje
kovalente formohet me prpjestimin e elektroneve t dy atomeve.
Elektronet zen vend npr orbita t caktuara prreth brthams s atomit.
N orbitn m afr brthams mund t marrin pjes vetm dy elektrone. N
orbitn pasuese marrin pjes tet elektrone dhe nj m pas saj 18 elektrone e ksh-
tu me radh. Interesante sht se elektronet jan t epur pr t prmbushur num-
rin e caktuar t do orbite. Psh, oksigjeni, i cili n orbitn e tij t dyt zn vend 6
N shumicn e rasteve karboni n natyr gjen-
det n formn e grafitit. Kjo lnd e zez n
komponime me atome t tjer formon lnd
jashtzakonisht t ndryshme dhe t
larmishme. Materiali, i cili formon trupin e
njeriut dhe t do gjallese tjetr sht karboni
me lidhjet q krijon me disa elemente t tjer.
elektrone, krkon vazhdimisht q t shtoj edhe dy elektrone t tjer pr t prm-
bushur numrin tet n kt orbit. Akoma nuk sht gjetur nj prgjigje pr kt
aftsi (elasticitet) t atomeve por dihet se po t mos ishte dika e till nuk do t
ekzistonin organizmat e gjalla.
Lidhjet kovalente formohen n saje t ksaj dshire t atomeve pr t plot-
suar orbitat. Dy atome t ndryshme, t cilt q t dy krkojn t plotsojn orbi-
tat e tyre, e arrijn dika t till duke prpjestuar elektronet mes njri-tjetrit. Psh,
dy atome hidrogjeni dhe nj atom oksigjeni q formojn molekuln e ujit (H
2
O)
krijojn mes tyre nj lidhje kovalente. Oksigjeni
duke prpjestuar donjrin elektron t dy atome-
ve t hidrogjenit, plotson numrin tet n orbitn e
tij t dyt. Po ashtu, donjri prej hidrogjeneve
duke prdorur secili nga nj elektron oksigjeni,
plotsojn orbitn e tyre t par me nga dy elek-
trone.
Ja pra, edhe karboni duke kryer lidhje t
tilla kovalente formon substanca t shumllo-
jshme. Njri prej tyre sht edhe metani. Metani
formohet me lidhjen kovalente t katr atomeve t
ndryshme t hidrogjenit me karbonin. Numri
atomik i karbonit sht 6 dhe n vend t oksigje-
nit, i cili kishte 8 dhe i mungonin dy, karbonit i
duhet q t kryej lidhje me katr hidrogjene.
Tham se karboni sht veanrisht i shu-
manshm n formimin e lidhjeve me atome t tjer
duke shfaqur nj numr jashtzakonisht t madh komponimesh. Vetm me kom-
ponimet q kryhen me hidrogjenin, formon nj familje tepr t gjr q quhen
hidrokarbure. N kt familje marrin pjes: gazi natyror, nafta e lngt, vajguri
dhe (vajra) lubrifikant t ndryshm. Hidrokarbure si etileni dhe popileni jan
baz n industrin petrokimike. Hidrokarbure si benzeni, tolueni dhe turpentini
prdoren npr bojra. Naftalina sht nj tjetr hidrokarbur, t cilin e prdorim
pr t mbrojtur teshat tona nga mola. Hidrokarburet, t cilt przihen me klorin
apo fluorin, formojn substanca t ndryshme si lnd anestezike, shuajts zjarri
dhe freon q e prdorim npr frigorifer.
Komponimet e karbonit me hidrogjenin dhe oksigjenin zen prsri nj
vend t gjer. N kt familje marrin pjes alkoole si, etanoli dhe propanoli, alde-
KRIJIMI I UNIVERSIT
142
Struktura e gazit metan: Prreth
atomit t karbonit n mes, jan
lidhur katr atome t njjt
hidrogjeni.
HARUN JAHJA 143
Vaji i ullirit, mishi apo sheqeri jan lnd t ndryshme,
t cilat formohen me programime t ndryshme t kom-
ponimeve t karbonit, oksigjenit, hidrogjenit apo azotit.
hidet, ketonet dhe acidet e yndyrshme. Dy substanca t tjera q hyjn n kt
familje t komponimeve karbonike me hidrogjenin dhe oksigjenin jan glukoza
dhe fruktoza q na sigurojn energji nga ushqimet q hajm. Po ashtu edhe lnda
e ashpr (sert) e pemve njkohsisht lnda e par pr letr, celuloza, dylli, uthul-
la si dhe acidet formike jan secila nga nj komponim i lidhjeve kovalente t kar-
bonit me hidrogjenin dhe oksigjenin.
N lidhjet q formon karboni me hidrogjenin, oksigjenin dhe azotin prsri
shfaqen komponime tepr t rndsishme pr ne. N krye t ktyre komponimeve
radhiten aminoacidet, t cilat formojn proteinat baz pr trupin ton. Edhe
molekulat nukleotide q formojn ADN-n, jan komponime t przierjes s kar-
bonit me hidrogjenin, oksigjenin dhe azotin.
Shkurtimisht lidhjet kovalente q kryen atomi i karbonit jan kusht i
domosdoshm pr ekzistencn e jets. Nse karboni nuk do t kishte aftsin t
formonte lidhje kovalente me hidrogjenin, oksigjenin dhe azotin as q nuk do t
bhej fjal pr jet.
KRIJIMI I UNIVERSIT
144
Ajo q e mundson (kushtzon) karbonin t kryej lidhje t tilla sht karak-
teristika e tij q kimistt e quajn metastabl. Kt karakteristik t karbonit,
biokimisti i njohur J. B. S. Haldane e shpjegon kshtu:
Qenia metastabl e nj molekule do t thot lirimi i nj energjie t lir
gjat nj transformimi dhe mbetja e saj stabl pr nj koh t gjat por duke pr-
jashtuar ktu ndrhyrjet n reaksion t temperaturs, rrezatimit apo t nj kata-
lizatori.
90
Ky prkufizim teknik do t thot se atomi i karbonit zotron nj struktur
tepr t veant. N saje t ksaj strukture n kushte normale, karboni mund t
formoj lidhje kovalente shum lehtsisht.
Na trheq vmendjen ktu nj pik interesante. Karakteristika n fjal, e
domosdoshme pr jetn e karbonit, realizohet vetm n nj interval shum t
ngusht temperature. Komponimet karbonike mbi 100C jan t paqndrueshm.
Kt gj e vrejm q t gjith n jetn ton t prditshme. Ajo q ne bjm
kur skuqim mish ssht asgj tjetr vetm ndryshimi struktural i komponimeve
t karbonit. Por duhet tiu trheqim vmendjen n nj pik; mishi q skuqet kthe-
Uji dhe metani: Dy shembuj
t ndryshm t lidhjeve
kovalente
Molekula e ujit (sipr) sht
formuar nga lidhje kovalente
midis nj atomi t oksigjenit
dhe dy atomeve t hidro-
gjenit. Kurse molekula e
metanit (posht) sht for-
muar nga lidhja kovalente
midis nj atomi t karbonit
dhe katr atomeve t
hidrogjenit.
C
O
H
H
H H
H
H
het n nj gjendje plotsisht t vdekur, pr shkak se aty zhduket do struktur
e gjall e organizmave. Kshtu q komponimet karbonike shkatrrohen mbi
100C. Nj pjes e madhe e vitaminave shkatrrohet menjher, po ashtu edhe
sheqernat psojn po t njjtat ndryshime strukturale dhe i humbasin plotsisht t
gjitha vlerat ushqimore. N nj temperatur m t lart psh, n 150C, kom-
ponimet karbonike fillojn dhe digjen.
Krijimi dhe ruajtja e stabilitetit t lidhjeve kovalente t komponimeve kar-
bonike nuk e kalojn kufirin e siprm prej 100C dhe kufirin e poshtm t inter-
valit t temperaturs q sht 0C. N nj temperatur posht 0C sht e
pamundur ekzistenca e biokimis organike.
Komponimet e tjera nuk jan kshtu. N shumicn e rasteve pr lndt inor-
ganike nuk ndodhin ndikime t tilla n ndryshimet e temperaturs. Pr t par
dika t till, pran nj cope mishi vendosni nj cop metali, xhami apo nj gur
dhe ngroheni. Me rritjen e temperaturs do t vreni se struktura e mishit po
ndryshon, skuqet, nxihet dhe n fund digjet. Dika e till nuk mund t ndodh te
metali, xhami apo te guri edhe n qoft se e rrisim me qindra grad temperaturn.
Nse e shikoni me kujdes, nevoja pr intervalin e duhur t temperaturs pr
formimin dhe mbrojtjen e lidhjeve kovalente t komponimeve karbonike, sht
pikrisht ajo temperatur q ekziston n Tok. Si e kemi cilsuar edhe m par,
temperatura n univers ndryshon q nga temperatura e yjeve t zjarrt q arrin n
nxehtsira me miliarda grad deri n pikn absolute zero 273.15C. N nj
koh kur Toka, e cila sht krijuar posarisht pr jetn njerzore, zotron pikr-
isht n nj interval aq t ngusht at temperatur t nevojshme pr komponimet
karbonike, baz pr jetn.
Nj an tjetr m interesante sht se po ky interval sht e vetmja tempe-
ratur e gjendjes s lngshme t ujit. Ashtu si e pam edhe n kreun e kaluar edhe
pr ujin, i cili sht nj nga bazat e jets nevojitet po i njjti interval temperature
q i duhet edhe komponimeve t karbonit. Nuk ekziston asnj ligj i natyrs q t
kushtzoj nj prshtatje t till. Kjo, sht nj tregues q uji, karboni dhe veorit
e toks jan t krijuara n harmoni me njra-tjetrn.
Lidhjet e Dobta
Lidhjet, t cilat i mbajn t ngjitura s bashku atomet e trupave organike
nuk jan lidhjet kovalente. Ekziston edhe nj klas e dyt e lidhjeve. Trsis s
ktyre lidhjeve me llojshmri t ndryshme u jepet emri lidhjet e dobta.
HARUN JAHJA 145
Lidhjet e dobta jan pothuejse 20 her m t pafuqishme se lidhjet kova-
lente por q zotrojn nj rndsi t veant n kimin organike. Proteinat, t cilat
jan baz t trupave t qenieve t gjalla, format e tyre tri-dimensionale t ndr-
likuara i fitojn n saje t lidhjeve t dobta.
Pr t shpjeguar dika t till duhet t thellohemi n strukturn e pro-
teinave. Proteinat n prgjithsi njihen si zinxhir aminoacidesh. Nj prkufi-
zim i till bhet sepse ato jan t rreshtuara njri pas tjetrit, si rruazat e nj varse-
je n nj seri dy-dimensionale.
Lidhjet kovalente mbajn lidhur me njri-tjetrin ato atome q formojn
aminoacidet. Lidhjet e dobta bashkojn aminoacidet n format e duhura tri-
dimensionale. Po t mos ishin lidhjet e dobta do t ishte e pamundur qenia e pro-
teinave. N nj ambient q nuk ndodhen proteinat nuk mund t flitet pr jet.
Interesante sht se temperatura e duhur e lidhjeve t dobta sht po e
njjta temperatur e duhur edhe pr lidhjet kovalente dhe se sht pikrisht ajo
temperatur q zotron atmosfera e Toks. Struktura e lidhjeve t dobta sht
krejtsisht ndryshe me t lidhjeve kovalente dhe nuk ka asnj arsye t natyrshme
q t kushtzoj nevojn e tyre pr t njjtn temperatur. Megjithat t dyja kto
klasa lidhjesh formohen n t njjtin interval temperature. Nse lidhjet kovalente
dhe lidhjet e dobta do t tregonin stabilitet n intervale t ndryshme temperature
ndrtimi i proteinave do t ishte prsri i pamundur.
T gjith kto informacione, t cilat i shtjelluam mbi veorit e jashtza-
kondshme t atomit t karbonit, tregojn se mes ktij atomi baz materiale e jets,
me ujin, i cili sht nj tjetr material baz i jets dhe Tokn, si planet strehues t
jets, ekziston nj harmoni tepr e madhe. Majkll Denton n librin e tij Natyres
Destiny (Fati i Natyrs) e thekson kshtu kt fakt:
Brenda vlerave kaq gjigande t temperaturs sht nj interval i ngusht tempe-
rature q brenda tij arrijm t zotrojm 1) ujin n gjendje t lngt 2) karakteristikn
metastabl pr sigurimin e komponimeve t ndryshme dhe t larmishme organike
dhe 3) stabilitetin e lidhjeve t dobta me format e ndrlikuara molekulare tri-
dimensionale.
91
Ky interval i ngusht temperature, ashtu si e kemi cilsuar edhe m par,
midis trupave qiellor q njihen ekziston vetm n Tok. Gjithashtu edhe ato dy
baza shum t rndsishme pr jetn, uji dhe karboni, gjenden n sasira t boll-
shme n tok.
KRIJIMI I UNIVERSIT
146
HARUN JAHJA 147
T gjitha kto tregojn se atomi i karbonit me t gjitha veorit e tij t
jashtzakondshme, sht krijuar posarisht pr jetn dhe se Toka sht progra-
muar pr nj jet me baz karbonin.
Projektimi n oksigjen
Pam se karboni sht baza m e rndsishme e organizmave t gjalla dhe
se sht krijuar pr kt funksion t tij, me nj projektim t veant. Por ekzisten-
ca e t gjitha qenieve t gjalla me baz karbonin sht e lidhur edhe pas nj kushti
t dyt: energjis. Energjia sht nevoj e domosdoshme pr jetn.
Bimt e gjelbrta energjin e marrin nga drita e Diellit. Kurse pr kafsht
dhe njerzit burimi i energjis sigurohet prej oksidimit. Duke djegur
ushqimin bimor fitojm energji. Pra, si mund ta kuptojm edhe nga vet termi i
oksidimit, djegia realizohet me pranin e oksigjenit n reaksion. Pr kt arsye
edhe oksigjeni sht nj baz pr jetn e ndrlikuar ashtu si uji dhe karboni.
Lidhja kovalente: Atomet jan t lidhur ngusht me njri-tjetrin.
Lidhja e dobt: Zinxhiri atomik i nj komponenti n pika t ndryshme sht i mbajtur n nj
form t vetme tri-dimensionale.
lidhje e dobt
lidhje e dobt
Formula e reaksionit t djegies q liron energji sht:
Komponime karbonike + oksigjen > uj + dioksid karboni + energji
N prfundimin e reaksionit t msiprm, pran ujit dhe dioksidit t kar-
bonit lirohet edhe nj sasi e konsiderueshme energjie. N krye t komponimeve
karbonike vijn hidrokarburet, t prbra nga atome karboni dhe hidrogjeni. Psh,
glukoza (sheqeri) sht nj hidrokarbur, i cili vazhdimisht digjet n trupin ton
dhe sht baz e sigurimit t energjis.
Interesante sht se atomet e hidrogjenit dhe karbonit q formojn hidrokar-
buret jan atomet m t prshtatshme pr tu oksiduar. Hidrogjeni midis t gjith
atomeve t tjer kur oksidohet liron m tepr energji. E thn ndryshe sht
lnda djegse m e mir pr oksigjenin. Karboni n aftsin e tij si lnd djegse
sht i treti, pas boronit. Henderson, autori i librit The Fitness of the Environment
(Prshtatshmria e Mjedisit) ka deklaruar se ka mbetur tepr i mahnitur prball
ksaj prshtatjeje t dobishme t jashtzakondshme dhe shkruan se:
Reaksionet kimike, t cilat japin rezultatet m t prshtatshme q mund t jen,
pr fiziologjin, n t njjtn koh jan reaksione q i prcjellin m mir energji
organizmave.
92
Projektimi n Zjarr (Prse nuk digjemi n ast?)
Si e prekm edhe m sipr, reaksionet m themelore q u sigurojn energji
qenieve t gjalla jan oksidimet q psojn komponimet e karbonit me hidro-
gjenin. N kt pik mund t formulojm nj pyetje interesante: Edhe trupi yn n
baz, sht i formuar nga komponimet e karbonit me hidrogjenin. Ather prse
nuk oksidohet edhe trupi yn? Apo e shprehur m qart, prse trupi yn nuk merr
flak dhe t ndizet si nj fije shkrepse?
N t vrtet sht nj rast tepr habits q trupi yn tek kontakton me
oksigjenin nuk digjet.
Ky paradoks ndodh pr shkak se shumica e molekulave t oksigjenit n
temperatura normale, t cilat zotrojn formn O
2
, jan molekula t paafta dhe
nuk hyjn dot n reaksione me substanca t tjera. (T paafta sht nj term q
prdoret nga kimistt pr ato gaze q i kan t plotsuara orbitat e tyre me elek-
trone, prandaj emrtohen si t paafta apo t ngopura sepse aftsia e nj atomi
pr t hyr n reaksion prcaktohet nga elasticiteti q tregon ky atom pr t plot-
KRIJIMI I UNIVERSIT
148
suar vendet boshe t elekroneve npr orbitat rreth brthams.) Por ktu lind
prsri nj pyetje tjetr: Meq O
2
sht nj molekul q nuk merr pjes lehtsisht
npr reaksione, si arrin trupi yn ta kthej kt molekul n nj trajt q t hyj
n reaksion?
Prgjigjja e ksaj pyetjeje, e cila pritej me padurim q prej shekullit t 19-t,
ka arritur t kuptohet nga zhvillimet e shkencs s gjysms s dyt t shekullit t
20-t. Vzhgimet biokimike zbuluan se disa enzima t veanta n trupin ton jan
t ngarkuara me detyrn pr t futur n reaksion formn O
2
t oksigjenit q gjen-
det i lir n atmosfer. Kto enzima t veanta, npr qelizat tona si rezultat i pro-
ceseve tepr t ndrlikuara, sjellin n gjendje reaktive
oksigjenin duke prdorur si katalizator (prshpejtues)
atomet e bakrit dhe hekurit q gjenden n trupin ton.
93
sht nj tabllo tepr interesante: Oksigjeni sht
nj element djegs dhe normalisht pritet q edhe trupi
yn t digjet. Pr t parandaluar kt, n nj mnyr
habitse oksigjeni n atmosfer me formn e tij O
2
sht i paaft dhe nuk hyn lehtsisht n reaksion.
Por q trupi yn t prfitoj energji, ka nevoj pr ve-
tin djegse t oksigjenit. Pr kt gj brenda qelizave
tona sht vendosur nj sistem enzime i ndrlikuar q
kt gaz t paaft ta kthej n nj gjendje tepr reaktive.
Meq jemi brenda tems duhet t theksojm se ky sistem enzime sht nj
mrekulli e projektimit dhe q i hedh posht pretendimet e teoris s evolucionit
mbi formimin e rastsishm t gjallesave.
94
Ekziston edhe nj mas tjetr e marr nga trupi yn pr t parandaluar
djegien e tij. Kjo, me thnien e kimistit Nevil Sixhvik, sht karakteristika inerte
e karbonit.
95
E thn ndryshe, n temperatura normale karboni nuk merr pjes
lehtsisht n reaksion me oksigjenin. Kjo karakteristik e shprehur n gjuhn
kimike n t vrtet sht dika q ne e prjetojm do ast n jetn ton.
Vshtirsit q heqim tek mundohemi pr t ndezur zjarr duke prdorur dru apo
qymyr n nj dit t ftoht, shkaktohen nga kjo veti e karbonit. Pr t ndezur zja-
rrin duhet q t mundohemi pr t ngritur nxehtsin e druve apo t qymyrit. Por
pasi zjarri merr flak, karboni hyn me shpejtsi n reaksion dhe liron nj energji
t madhe. Prandaj pr t ndezur zjarr (pa ndihmn e nj shkrepseje apo t nj
burimi tjetr zjarri) sht tepr e vshtir. Mbasi zjarri lshon flakt e para, ai rritet
HARUN JAHJA 149
me shpejtsi duke liruar nj nxehtsi t madhe dhe fillon t djeg do komponim
karbonik prreth.
Nse e vrejm me kujdes, n zjarr do t shohim nj projektim tepr intere-
sant. Vetit kimike t oksigjenit dhe karbonit jan t programuara n at mnyr
q edhe pse zotrojn veti tepr djegse, hyjn n reaksion dhe shkaktojn zjarr
vetm n temperatura shum t larta. Po t mos ishte kshtu jeta mbi Tok do t
ishte e pamundur. Nse eprsia e oksigjenit dhe e karbonit do t ishte disi m e
madhe, me rritjet e temperaturs n Tok do t krijohej nj katastrof e vrtet ku
t gjith njerzit, pemt, kafsht do t merrnin flak n ast dhe do t ishte dika
normale. Psh, nj njeri q ecn n shkrettir n at ast kur temperatura e dits
ngrihet n kulmin e saj, do t digjej n ast si fije shkrepseje. Po ashtu edhe bimt
e kafsht do t kishin po t njjtat pasoja. Padyshim q t flitet pr jet n nj bot
t till do t ishte pak e vshtir.
Nse karakteristikat pasive t oksigjenit dhe karbonit do t ishin m t
mdha, do t ishte tepr e vshtir t ndizej zjarr mbi tok, mbase mund t ishte
edhe e pamundur. N nj mjedis ku nuk ndodhet zjarri do t ishte e pamundur
ngrohja e njerzve si edhe zhvillimi i teknollogjis. Sepse si dihet teknollogjia
mbshtetet n metale dhe metalet mund t zbuten e marrin form vetm n tem-
peratura tepr t larta.
Kjo gjendje na shfaq edhe njher q vetit kimike t oksigjenit dhe karbonit
jan n format m t prshtatshme pr jetn e njeriut. N kt kuadr Majkll
Denton shkruan:
Midis elasticitetit q tregohet pr t mos hyr n reaksion, i atomeve t oksigjenit
dhe karbonit n temperatura normale, dhe energjis me prmasa gjigande q liro-
het kur kto hyjn n reaksion, ekziston nj programim tepr i rndsishm pr jetn
n tok. Ky programim kaq interesant i oksigjenit dhe karbonit siguron prfitimin e
nj energjie n nj mnyr t vazhdueshme dhe t kontrolluar t organizmave t
ndrlikuara dhe n t njjtn koh njerzimi t arrij ta prdori n mnyr t kon-
trolluar zjarrin duke prfituar temperaturat e duhura pr teknollogjin.
96
E thn ndryshe, si oksigjeni edhe karboni jan krijuar n formn m t pr-
shtatshme pr jetn ton. Veorit e ktyre dy elementeve na japin mundsin q
t mund t ndezim zjarr dhe kt zjarr ta prdorim n mnyrn m t prshtat-
shme. do an e toks sht e mbushur me pem q prmbledhin sasira t kon-
siderueshm karboni dhe q ne mund ti prdorim lehtsisht pr t ndezur zjarr.
T gjitha kto tregojn se edhe zjarri me materialet e tjera jan t krijuara n for-
KRIJIMI I UNIVERSIT
150
mn m t prshtatshme pr jetn humane. Allahu n Kuran u drejtohet n kt
mnyr njerzve:
Ai q prej drurit t gjelbr ju bri zjarrin, e ju prej tij ndizni. (Jasin, 80)
Tretshmria ideale e oksigjenit
Prdorimi i oksigjenit nga trupi yn arrihet si rrjedhoj e vetis s tret-
shmris s ktij gazi n uj. Tek marrim frym oksigjeni q hyn n mushkrit
tona tretet menjher dhe przihet me gjakun. Proteina e quajtur hemoglobin
pasi i lokalizon kto molekula t tretura oksigjeni, i shprndan npr qeliza. Nga
ana tjetr qelizat n saje t atij sistemi t veant enzime q e prekm m lart, pr-
fitojn energji duke prdorur kt oksigjen pr t djegur ato komponime organike
q quhen ATP.
T gjitha organizmat e ndrlikuara prfitojn energji n kt sistem. Por si-
gurisht q ky sistem t funksionoj sht i lidhur ngusht me vetin tretse t
oksigjenit. N qoft se oksigjeni nuk do t tretej mjaftueshm, n gjak do t hynin
sasira shum t vogla oksigjeni dhe kjo nuk do t prmbushte nevojat e qelizave
pr energji. Nse oksigjeni do t ishte m i tretshm, prqindja e oksigjenit n gjak
do t rritej tej mase dhe do t shfaqej helmimi i oksidimit.
Interesante sht se prqindja e tretshmris midis gazeve ndryshon 1 mi-
lion her. Pra, midis gazit m t tretshm dhe atij m pak t tretshm ekziston nj
diferenc tretshmrie prej 1 milion her. Pothuajse asnj gaz nuk zotron vlera
tretshmrie t njjta me tjetrin. Psh, dioksidi i karbonit ka nj tretshmri 20 her
m t madhe n krahasim me oksigjenin. Brenda ktyre vlerave kaq t ndryshme
tretshmrie oksigjeni zotron pikrisht ato vlera m t prshtatshme pr jetn
ton.
far do t ndodhte nse tretshmria e oksigjenit do t ishte pak m e vogl
apo e madhe?
Le t shohim fillimisht mundsin e par. Nse oksigjeni n uj (dhe rrje-
dhimisht n gjak) do t tretej disi m pak, n gjak do t przihej m pak oksigjen
dhe qelizat nuk do t merrnin sasin e duhur t oksigjenit. N nj situat t till
do t ishte shum e vshtir jetesa e qenieve t gjalla me nj metabolizm t lart
si njeriu. N kt gjendje le t marrim sa t duam frym, pr shkak se oksigjeni q
thithim nuk arrin mjaftueshm npr qeliza, do t mbesnim ball pr ball me
rrezikun e mbytjes.
Nse tretshmria e oksigjenit do t ishte m e madhe do t shfaqej helmi-
HARUN JAHJA 151
mi prej oksidimit, t cilin e prmendm m lart. Faktikisht oksigjeni sht nj gaz
shum i rrezikshm dhe n kushte mbi kufinjt normal zotron efekte vdek-
jeprurse pr gjallesat. Me rritjen e prqindjes s oksigjenit n gjak, ky oksigjen
duke hyr n reaksion me ujin shfaqen produkte ansore tepr reaktive dhe
shkatrruese. N trup jan sistemet tepr t ndrlikuar t enzimave q eleminojn
kt efekt t oksigjenit. Por nse prqindja e oksigjenit do t rritej kto sisteme do
t ishin t padobishm dhe sa her q t merrnim frym duke e helmuar pak nga
pak trupin ton n nj koh t shkurtr do t shkonim drejt vdekjes. Kimisti Irvajn
Fridovi mbi kt shtje thot:
T gjitha organizmat q kryejn frymmarrje kan rn n nj kurth tepr interesant.
Oksigjeni, i cili favorizon jetn e tyre n t njejtn koh ka veti helmuese (toksike)
pr to dhe vetm n saje t disa mekanizmave t veanta e tepr delikate mbrojtse
arrin t shmang kt rrezik.
97
Ja pra, ajo q na mbron prej rrezikut t kurthit n fjal, pra, prej helmimit
nga oksigjeni dhe t mbytjes prej mungess s tij sht krijimi dhe prcaktimi i
prqindjes s tretshmris s oksigjenit dhe sistemi i ndrlikuar i enzimave n
trup, pikrisht ashtu si nevojitet. E thn ndryshe, Allahu ka krijuar me nj pr-
shtatje t prsosur, si ajrin q ne marrim frym po ashtu edhe ato sisteme q si-
gurojn prdorimin e tij.
Elementet e tjera
Padyshim q elementet e projektuara posarisht pr jetn nuk jan t
kufizuar vetm me karbonin dhe oksigjenin. Edhe elemente si hidrogjeni apo azoti
q prbjn prsri nj pjes t madhe t trupit t qenieve t gjalla, zotrojn veori
t caktuara q mundsojn jetn organike. Faktikisht t gjith elementeve t
tabels periodike n kt apo nj tjetr mnyr u jan dhn detyra t veanta
favorizuese pr jetn.
N tabeln periodike q nga hidrogjeni deri tek uraniumi, gjenden 92 ele-
ment. (Elementet pas uraniumit nuk gjenden t lir n natyr por prodhohen n
kushte laboratorike dhe nuk jan t qndrueshm.) 25 prej ktyre 92 elementeve,
jan drejtprdrejt t domosdoshm pr jetn. 11 prej tyre jan elemente baz q
prbjn prafrsisht 99.9 % t organizmave t gjalla. Kto jan: hidrogjeni, kar-
boni, oksigjeni, azoti, sodiumi, magnezi, fosfori, sulfuri, klori, potasiumi dhe
kalciumi. 14 elementet e tjer gjenden n sasira tepr t pakta npr organizmat e
gjalla por q marrin prsipr funksione t rndsishme, kto jan: vanadiumi,
KRIJIMI I UNIVERSIT
152
kromi, mangani, hekuri, kobalti, nikeli, bakri, zinku, molibdeni, bori, silikoni, sele-
niumi, neoni dhe jodi. Prve tyre edhe arseniku, kallai dhe tungsteni marrin pjes
n prbrjen e disa organizmave dhe kryejn nj mori funksionesh t pazgjidhura
plotsisht. Tre elemente bromi, stronciumi dhe bariumi dihet q marrin pjes n
organizma t ndryshme por akoma nuk sht zbuluar funksioni i tyre.
98
Ky spektr kaq i gjer prfshin atome t grupeve t ndryshm t tabels
periodike. (N tabel ndodhen grupe q i ndajn atomet sipas vetive t tyre.) N
kt gjendje shohim se atome q bjn pjes n grupe t ndryshme n nj far
mnyre q t gjith prdoren pr t mbshtetur jetn. J. J. R. Frausto da Silva dhe
R. J. P. Uilliams n librin e tyre me titull The Biological Chemisrty of the Elements
(Kimia Biologjike e Elementeve) shkruajn se:
Elementet biologjike, duken sikur jan zgjedhur pikrisht nga do grup dhe nn-
grup i tabels periodike dhe do veti kimike e tyre, brenda kushteve t vendosura
nga mjedisi, tregojn se ndodhen n kontakt t vazhdueshm me funksionet
jetike.
99
Elementet radioaktive q zen vend n fund t tabels periodike edhe pse
n mnyr indirekte, prsri shrbejn pr jetn njerzore. Ashtu si tregohet me
imtsi n librin Natures Destiny (Fati i Natyrs) t Majkll Dentonit, elementet
radioaktive si uraniumi, kan luajtur nj rol t rndsishm n formimin e struk-
turs gjeologjike t toks. Ka lidhje t ngushta gjithashtu me izolimin e nxehtsis
radioaktive n brtham t toks duke penguar prhapjen e saj. N saje t ksaj
nxehtsie n brtham t toks ka rezerva hekuri t lngshm duke mbrojtur n
kt mnyr edhe fushn magnetike t toks. Ato gaze inerte dhe metale t rralla
toksore t tabels periodike, t cilat duken sikur nuk luajn asnj rol pr jetn,
jan shkall t rndsishme pr zgjatimin e procesit t prodhimit t atomeve deri
tek uraniumi.
100
Shkurtimisht t gjith elementet q njohim, t cilat ndodhen n univers n
nj mnyr apo tjetr jan n shrbim t jets njerzore. Asnjri prej tyre nuk sht
kot dhe i paqllimt. Kjo nuk sht asgj tjetr vese nj demostrim i qart i kri-
jimit t universit nga Zoti posarisht pr njeriun.
Prfundim
T gjith ato veti fizike apo kimike t universit q shqyrtuam, arritm n nj
prfundim se jan pikrisht si duhet pr t mundsuar ekzistencn e jets. Sado
q ti shumojm studimet tona, ky kriter i prgjithshm nuk ndryshon. N do
HARUN JAHJA 153
pjes t universit ekziston nj qllim dhe drejt ktij qllimi nj prshtatje, projek-
tim dhe ekuilibr i prsosur.
Sigurisht q kjo situat sht nj prov e ekzistencs s nj Krijuesi t vetm
Suprem q e ka krijuar universin me kt qllim. N do veti t lnds q ana-
lizuam, pam fuqin, inteligjencn dhe dijen e pafund t Zotit q e ka krijuar mate-
rien nga mosekzistenca. do gj prulet prpara vullnetit t Tij dhe rrjedhimisht
gjithka sht brenda nj harmonie t prsosur.
Shkenca e shekullit t 20-t, e cila ka arritur n kto prfundime, sht argu-
mentuese e fakteve, t cilat i jan deklaruar njerzve n Kuran. Allahu n Kuran u
drejtohet njerzve n kt mnyr mbi do detaj t universit q nuk sht gj tjetr
vese demostrim i prsosmris s krijimit t Tij:
I madhruar sht Ai q n dorn e fuqis s Tij sht i tr sundimi dhe Ai ka
fuqi mbi do send. Ai sht q krijoi vdekjen dhe jetn, pr tju sprovuar se cili
prej jush sht m veprmir. Ai sht ngadhnjyesi, mkatfalsi. Ai sht q
krijoi shtat qiej pal mbi pal. N krijimin e Mshiruesit nuk mund t shohsh
ndonj kontrast (t met), prandaj, drejto shikimin (prreth) se a sheh ndonj
arje (boshllk)? Pastaj, her pas here drejto shikimin, e shikimi do t kthehet te
ti i prulur dhe i molisur. (Mulk, 1-4)
KRIJIMI I UNIVERSIT
154
P r f u n d i m i
Thirrje pr
Arsyetim
Idea se e gjith kjo struktur e tanishme e universit sht
fryt i rastsis, sht nj ide krejtsisht e mendur. Me
nocionin t mendur nuk nnkuptoj qllimin zhargon t
fjals por e prdor plotsisht me kuptimin teknik
psikologjik. Faktikisht nj ide e ktij lloji prngjan me mo-
delin e ideve skizofrenike.
Karl Stern, psikiatr i Universitetit t Montrealit
101
N
hyrje t ktij libri folm rreth konceptit t Parimit Human (Anthropic
Principle), i cili pranohet gjersisht nga bota e shkencs. Ashtu si e cil-
suam edhe m par, Parimi Human do t thot se universi nuk sht nj
lmsh materiesh t rastsishme dhe t paqllimta por n t kundrt sht i pro-
jektuar n nj mnyr tepr delikate sipas nj qllimi shrbyes pr jetn njerzore.
Q nga fillimi i librit e deri ktu pam argumente t ndryshme t ktij fakti.
Bm analiza t hollsishme mbi strukturn e universit q nga shprthimi i Big
Bengut deri n ekuilibret fizike t atomeve, nga raportet e katr forcave themelore
n procesin alkimik t yjeve, nga sistemi misterioz i hapsirs n projektimin e sis-
temit Diellor. Zbuluam se atmosfera, struktura e brendshme apo prmasat e pla-
netit Tok jan pikrisht ashtu si duhet t jen. U bm dshmitar se drita e ar-
dhur nga Dielli, uji q pijm apo atomet q formojn trupin ton ose q formojn
ajrin q do sekond e thithim n mushkri, jan jashtzakonisht t prshtatshm
pr jetn ton.
Shkurtimisht do studim i br rreth universit na shfaq nj projektim t
mahnitshm t tij q kultivon jetn njerzore. T ngrihesh e t refuzosh kt pro-
jektim, ashtu si e cilsoi edhe psikiatri Karl Stern n shprehjen e tij, do t thot t
dalsh jasht kufijve t logjiks.
sht e qart se nnkuptohet me kt projektim. Sigurisht q nj projektim
i fshehur n do detaj t universit sht njkohsisht prov e ekzistencs s nj
Krijuesi q do detaj t universit e zotron me nj forc dhe inteligjenc t pafund.
Po ky Krijues sht ai q shfaqi teorin e Big Bengut dhe krijoi universin nga
mosekzistenca.
Ky prfundim i arritur nga shkenca sht nj fakt q e msojm nga Kurani
q 14 shekuj m par. Allahu ka krijuar universin nga mosekzistenca dhe e ka sis-
temuar:
Vrtet, Zoti juaj, Allahu sht Ai q krijoi qiejt dhe tokn brenda gjasht ditsh,
pastaj qndroi mbi Arshin, Ai e mbulon ditn me nat q me t shpejt e krkon
at (mbulimin e drits s dits), edhe dielli, edhe hna e edhe yjet i jan nn-
shtruar sundimit t Tij.... (Araf, 54)
Interesant sht fakti se argumentet e ktij realiteti t nxjerra n pah nga
shkenca, disa shkenctar i ka shqetsuar tej mase dhe vazhdon ti shqetsoj
akoma. Kta shkenctar jan persona, t cilt shkencn e quajn t barazvlefshme
me ideologjin materialiste. Ata besojn se shkenca kurr nuk mund t prputhet
me fen dhe se t qenit shkencor sht kuptimplot me t qenin ateist. Ata jan
KRIJIMI I UNIVERSIT
158
rritur n frymn se universi dhe jeta jan formuar fal rastsis pa asnj projektim.
Pr kt arsye, prball realitetit kaq t qart mbi krijimin, sht i natyrshm refu-
zimi dhe konfuzioni i tyre.
Pr t par m mir kt gjendje ku kan rn materialistt, le ti hedhim nj
sy shkurtimisht origjins s jets.
Origjina e Jets
Origjina e jets, pra, pyetja se si u formuan qeniet e para t gjalla n tok,
sht dilema m e madhe e materializmit q prej 150 vjetsh. Sepse edhe qeliza, t
ciln e pranojm si organizmin m t thjesht, zotron nj kompleks kaq t ndr-
likuar saq nuk mund t krahasohet me asnj teknologji t dors njerzore.
Llogaritjet e probabilitetit kan provuar se jo qeliza, por madje as proteinat, t cilat
jan baza m themelore e qelizs, nuk mund t shfaqen rastsisht. Kjo sigurisht q
sht prov e krijimit.
Nga kjo tem, t ciln n shqyrtimet e
kaluara e kemi shtjelluar me shum imtsi, le t
marrim disa shembuj.
N faqet e mparshme t librit kemi shp-
jeguar se nuk sht e mundur q ekuilibret n
univers t formohen si fryt i rastsis. Ndrsa
tani do t shpjegojm se as organizmat m t
thjeshta nuk mund t formohen rastsisht. Nj
nga punimet ku mund t zbatohet kjo tem
sht llogaritja q ka br profesori i kimis dhe
specialisti i ADN-s n universitetin e Nju
Jorkut, Robert Shapiro. Ky i fundit q sht
evolucionist darvinist, llogariti probabilitetin e
daljes n pah t rastsishm t 2000 llojeve t
ndryshme t proteinave q ndodhen n nj bakterie t thjesht. Shifra q shtiu n
dor ishte nj probabilitet 1 n 10
40.000
.
102
(Ky numr formohet me vendosjen e 40
mij zerove pas numrit 1 dhe sht nj numr q nuk ka t barazvlefshm n
univers.)
Sigurisht q sht e qart se kuptim ka ky numr: Materializmi, i cili
mundohet t komentoj jetn me rastsin dhe Darvinizmi jan t pavlefshm.
Mbi llogaritjet e Shapiros, profesor i Astronomis dhe Matematiks s Aplikuar n
HARUN JAHJA 159
Probabiliteti i daljes n pah
rastsisht i 2000 llojeve t
ndryshme t proteinave q
ndodhen n nj bakterie t
thjesht sht 1 n 10
40.000
.
Te njeriu gjenden prafr-
sisht 200.000 lloje pro-
teinash. Pr t prkufizuar
nj probabilitet t till fjala
e pamundur sht e
pafuqishme.
Universitetin e Kardifit, andra Uikramasinge, shprehet kshtu:
Ky numr (10
40.000
) sht i mjaftueshm pr t groposur darvinizmin dhe t gjith
teorin e evolucionit. N kt apo n nj tjetr planet, asnjher nuk ka patur nj jet
primitive dhe meq zanafilla e jets nuk mund t realizohet rastsisht, duhet t jet
fryt i nj inteligjence t vullnetshme.
103
Pr t njjtn tem astronomi i njohur Sr Fred Hoil bn kt koment:
Faktikisht sht aq e qart q jeta sht e shfaqur prej nj ekzistence inteligjente
saq habitem prse ky fakt nuk sht prqafuar gjersisht nga njerzit. Shkaku i
mospranimit nuk sht shkencor por psikologjik.
104
Si Hoil ashtu edhe Uikramasinge jan persona q gjat karriers s tyre
shkencore patn prvetsuar materializmin si ideologji baz. Por ky realitet i
shfaqur para tyre, sht krijimi i jets dhe ato e miratuan dika t till. Sot n botn
e shkencs shum m tepr biolog dhe biokimist e kan braktisur plotsisht pr-
rralln rreth zanafills s jets me rastsi.
Ata, t cilt tregohen t mshirshm ndaj darvinizmit dhe q akoma
mbshtesin iden se jeta sht fryt i rastsis, nuk jan gj tjetr vese t hutuar
nga ky realitet. Biokimisti i njohur Mikael Behe tek thot se koncepti i projektim-
it t jets prej nj inteligjence t eprme pr ne t cilt jemi msuar ta perceptojm
jetn si rezultat i ligjeve t thjeshta t natyrs, ka krijuar nj efekt shokues,
105
i cili
sht nj shok q i ka tronditur njerzit pr t konceptuar ekzistencn e Allahut,
Zotit q i ka krijuar.
Kjo dilem sht e pashmangshme pr ato njerz, t cilt zotrojn nj besim
materialist. Sepse kta njerz jan duke refuzuar realitetin edhe pse dika t till e
shohin fare qart. Kt gjendje n t ciln kan rn kta njerz me nj besim mate-
rialist, Allahu n Kuran e shpjegon kshtu:
Pr qiellin plot rrug. Ju gjendeni n nj thnie kontradiktore, Nga ai (besimi)
zmbrapset ai q ishte zmbrapsur. Mallkuar qofshin gnjeshtart! Ata, t cilt jan
t harruar n injoranc (n verbri, n padituri). (Dharijat, 7-11)
N kt aspekt ajo q na takon neve sht q ti bjm thirrje pr t arsye-
tuar t gjith atyre njerzve q kan dal jasht logjiks, t indoktrinuar nga filo-
zofia materialiste. Nj thirrje pr t pranuar, duke ln mnjan do paragjykim q
projektimi i jashtzakonshm n organizma dhe univers sht nj prov e qart e
krijimit t Allahut.
KRIJIMI I UNIVERSIT
160
Ska dyshim se krijimi i qiejve dhe toks
sht m i madh se krijimi i njerzve por
shumica e njerzve nuk e dijn.
(Gafir, 57)
Faktikisht, ai q e bn nj apel t till sht Allahu. Zoti, q u ka dhn
form dhe ka krijuar nga mosekzistenca si tokn dhe qiejt, u bn nj thirrje pr
arsyetim njerzve, t cilt i ka krijuar:
Vrtet Zoti juaj sht Allahu, i cili krijoi qiejt e tokn brenda gjasht ditsh e
pastaj qndroi mbi Arshin; Ai rregullon gjendjen. Ndrmjetsues nuk do t ket
vetm po qe se lejon Ai. Ky, madhria e Tij sht Allahu, Zoti juaj, pra, adhuro-
jeni At! A nuk merrni msim? (Junus, 3)
N nj ajet tjetr u drejtohet kshtu njerzve:
Ather pra, a sht Ai q krijon njsoj sikurse ai q nuk krijon? Anuk po men-
doni? (Nahl, 17)
Shkenca moderne n fakt e ka provuar t vrtetn mbi krijimin. Tani ka ar-
dhur radha q bota e shkencs ta prqafoj kt realitet dhe t nxjerr msime prej
tij. T gjith ato, t cilt vite me radh kan mohuar apo i jan shmangur ekzis-
tencs s Zotit dhe q predikimet e tyre i bjn gjoja n emr t shkencs, duhet t
shohin se jan brenda nj mashtrimi t thell dhe t heqin dor nga kjo rrug.
Nga ana tjetr ky realitet q shkenca zbuloi, pr ata q mendojn un si-
gurisht q besoj n ekzistencn e Zotit dhe se universi sht i krijuar prej Tij nxi-
rret nj tjetr msim. Mbase kta persona kt besim t tyre e kan vetm sipr-
faqsor dhe nuk i kan mbshtetur bindjet e tyre n argumente t maftueshme. Pr
kt arsye kt besim t tyren nuk e perfeksionojn deri n gradn e duhur. Kta
njerz prshkruhen n kt mnyr nga Allahu n Kuran:
Thuaj: E kujt sht toka dhe do gj q ka n t, nse jeni q e dini? Ata do t
thon: E Allahut. Ather thuaju: Prse pra, nuk mendoni? Thuaj: Kush
sht Zoti i shtat qiejve dhe Zot i Arshit t madh? Ata do t thon: Allahu!
Thuaju: E pse nuk friksoheni, pra? Thuaj: N dorn e kujt sht i tr
pushteti i do sendi, dhe Ai sht q mbron (k t doj), e q prej Atij nuk mund
t ket t mbrojtur; nse jeni q e dini? Ata do t thon: N dor t Allahut!
Thuaj: E si mashtroheni pra? (Muminun, 84-89)
Njerzit pasi t arrijn t dallojn ekzistencn e Allahut dhe se gjithka sht
e krijuar prej Tij, vetm me nj ndikim magjie mund t qndrojn indiferent
kundrejt tyre. Ai q ka krijuar n mnyr t padyshimt posarisht pr ne botn
dhe universin e m pas na krijoi neve, sht Allahu dhe njeriu duhet ta pranoj
kt si t vrtetn m t madhe t jets. Allahu sht Zoti i qiejve dhe i toks dhe
KRIJIMI I UNIVERSIT
162
gjithkaje q ndodhet mes tyre. Pr kt arsye edhe njeriu duhet ta pranoj
Allahun si Zotin e tij dhe ti prulet Atij me falenderim. Kt fakt Allahu e
deklaron si m posht:
Ai sht Zoti i qiejve dhe i toks dhe ka ka n mes tyre, pra, At adhuroje, e n
adhurim ndaj Tij bhu i qndrueshm. A di pr T ndonj q i ngjason (n
emr)! (Merjem, 65)
HARUN JAHJA 163
S h t o j c
Rrzimi i
Evolucionit
Pyetja sht kjo: A mund t m thoni nj gj t vetme n
lidhje me evolucionin, nj gj me t vrtet reale? Kt
pyetje ua drejtova t gjith ekipit t gjeologjis n
muzeun e Historis s Natyrs dhe prgjigja q mora
ishte nj qetsi e plot... M pas kuptova faktin se t
gjith jetn time e kalova nn mashtrimin se evolucioni
ishte nj e vrtet e qart.
106
Kolin Paterson, ish/palentolog i Muzeut Historia e
Natyrs, Angli dhe autori i librit Evolution (Evolucioni)
G
jat gjith librit vazhdimisht kemi analizuar natyrn inorganike, pra,
trupat qiellor, dritn, atomet, elementet etj. Prfundimi q nxorrm nga
kto studime sht se universi nuk mund t jet kurr nj fryt i rastsis.
N t kundrt, do detaj i universit sht shenj e qart e nj krijimi t eprm.
Materializmi, i cili mundohet t refuzoj t vrtetn e ktij krijimi n univers nuk
sht asgj tjetr vese nj mashtrim jashtshkencor.
Pavleftsia n kt mnyr e materializmit i l pa baza t gjitha ato teori q
mbshteten n kt filozofi. N krye t tyre vjen darvinizmi, dmth, teoria e evolu-
cionit. Kjo teori, e cila pretendon formimin e rastsishm t materies organike dhe
inorganike, me argumentimin shkencor t krijimit t universit prej Allahut, sht
shembull plotsisht. Kt gj astrofizikanti amerikan Hjuxh Ros e shpreh si m
posht:
Ateizmi, darvinizmi dhe t gjith -izmat e lindura si zgjatime t ktyre filozofive
q nga shekulli i 18-t e deri n shekullin e 20-t i patn mbshtetur supozimet e tyre
t gabuara n pretendimin se universi ekziston q nga pafundsia. Unikaliteti i Big
Bengut na ballafaqoi me nj Qllim, i cili zuri vend (mbizotroi) pas universit dhe
ky Qllim u b burimi i do gjje duke prfshir edhe jetn.
107
Allahu sht krijuesi dhe Ai q e ka sistemuar universin deri n detajet m
t hollsishme. Ather nuk sht aspak e mundur q t jet e drejt teoria e evolu-
cionit, e cila mbron tezn se jeta sht fryt i rastsis dhe nuk sht e krijuar nga
Zoti.
Faktikisht tek shqyrtojm teorin e evolu-
cionit shohim se kjo teori refuzohet nga zbulimet
shkencore. Projektimi n organizma sht m i
ndrlikuar dhe m godits se projektimi i bots
inorganike q studiuam gjat gjith librit. Psh,
mund t analizojm imtsisht se n far ekuili-
bresh delikate jan sistemuar atomet n botn
inorganike, ndrsa kta atome n botn organike
mund ti vzhgojm se si kan arritur t krijojn
relacione mes njri-tjetrit me nj projektim kaq t
ndrlikuar si dhe mekanizmat e jashtzakonshme
strukturale t proteinave, enzimave dhe qelizave.
KRIJIMI I UNIVERSIT
166
arls Darvini
Ja pra, ky projektim i jashtzakonshm n qeniet e gjalla n fund t shekullit
t 20-t e ka br t pavlefshm darvinizmin.
Kt tem le ta vazhdojm ta shtjellojm m imtsisht n disa punime tona
t tjera. Pr shkak t rndsis e pam me vend t bjm nj prmbledhje.
Rrzimi shkencor i Darvinizmit
Teoria e evolucionit edhe pse sht nj doktrin, e cila shtrihet qysh nga
Grekt e Vjetr, n shekullin e 19-t u prqafua gjersisht. Progresi m i rnd-
sishm q e futi teorin n aktualitetin e bots s shkencs sht botimi n vitin
1859 i librit Origjina e Llojeve. N kt libr Darvini del kundra s vrtets se
speciet e gjalla t ndryshme n tok jan t krijuara ve e ve nga ana e Allahut.
Sipas Darvinit t gjitha gjallesat vijn nga nj strgjysh i prbashkt dhe jan dife-
rencuar n ndryshime t vogla brenda kushteve dhe kohe t prcaktuar. Teoria e
Darvinit nuk mbshtetet n asnj zbulim shkencor objektiv: Ashtu si rrfehet
edhe n kapitullin me titull Vshtirsit e teoris n t njjtin libr, teoria linte
hapsira t mdha prball pyetjeve shum t rndsishme.
Darvini shpresonte q vshtirsit q i dilnin prpara teoris me zhvillimin
e shkencs do t kaprceheshin dhe zbulimet e reja shkencore do ta forconin edhe
m tepr, gj t ciln e deklaronte shpesh n libr. Por shkenca prparonte plot-
sisht n t kundrt t shpresave t Darvinit, t gjitha hipotezat themelore t teoris
i la nj nga nj t pambshtetura.
Disfata e darvinizmit prball shkencs mund t analizohet n tre tituj baz:
1) Teoria nuk shpjegon kurr se si ka filluar fillimisht jeta n tok.
2) Teoria, e cila na parashtron mekanizmat e evoluimit nuk mbshtetet n
asnj zbulim shkencor q t tregoj realisht ndikimin e tyre evolucionar.
3) Regjistrimet e fosileve na shfaqin nj tabllo t kundrt me hetimet e
teoris s evolucionit.
Le t shtjellojm n linja kryesore kto tre tituj baz.
Shkalla e par e pakaprcyeshme: Origjina e jets
Teoria e evolucionit pretendonte se t gjitha speciet rrjedhin nga nj qeliz
e vetme e gjall e shfaqur n nj bot primitive prafrsisht para 3.8 miliard
vjetsh. Pyetjet q nuk mund t shpjegoj teoria jan se si sht e mundur q nj
HARUN JAHJA 167
KRIJIMI I UNIVERSIT
168
Lui Pastr me eksperimentet q
kreu e bri t pavlefshm pre-
tendimin mbi formimin e jets
nga materiet inorganike, baz
kjo e teoris s evolucionit.
qeliz e vetme t ndrtoj me miliona specie t gjalla t komplikuara dhe nse me
t vrtet t ket ndodhur dika e till, prse kto shenja (gjurm) nuk gjenden t
regjistruara n zbulimet e fosileve. Por para s gjithash duhet t ndaloj n
shkalln e par q pretendohet prej procesit t evoluimit. Si u shfaq ajo qeliz e
par pr t ciln flitet?
Teoria e evolucionit, ngaq e refuzon krijimin dhe nuk pranon asnj
ndrhyrje t mbinatyrshme, supozon se ajo qeliz e par sht shfaqur brenda disa
ligjeve t natyrs ashtu spontanisht n mnyr aksidentale pa asnj projektim,
plan apo sistem. Dmth, sipas teoris lndt inorganike si rrjedhim i rastsis
duhen t ken nxjerr n drit nj qeliz t gjall. Por kjo sht nj hipotez, e cila
bie ndesh me ligjet m themelore biologjike q njihen.
Jeta rrjedh nga jeta
Darvini n librin e tij nuk ka folur fare mbi origjinn e jets sepse koncepti
primitiv n periudhn e tij supozonte q gjallesat zotrojn nj konstrukt shum
elementar. Sipas teoris me titull gjeneracioni spontan q besohej q n Mesjet,
besojn se lndt inorganike duke u bashkuar mund t formojn nj qenie t gja-
ll. N kt periudh ekzistonte shum i prhapur mendimi se buburrecat formo-
hen nga tepricat e ushqimeve dhe minjt nga gruri. Pr t demostruar dika t till
jan br eksperimente t uditshme. Nj leck e ndotur dhe me pak grur t ven-
dosur mbi t n nj cep dhe
n cepin tjetr dijetari duke
pritur q pas nj far kohe t
formoheshin minj.
Mendohej se t znit e
mishit krimba ishte nj argu-
ment q jeta rridhte prej
lndve inorganike. Por m
von do t kuptohej se ato
krimba mbi mishin nuk for-
moheshin aksidentalisht por
nga larvat q nuk shihen me sy t cilat silleshin dhe liheshin nga mizat.
N periudhn q Darvini ka shkruajtur librin Origjina e Llojeve, besimi
se bakteriet formoheshin nga lnd inorganike n botn e shkencs s asaj kohe,
shihej si nj pranim i prhapur gjersisht.
Por vetm pas 5 vjetsh pas botimit t librit t Darvinit, biologu i shquar
francez Lui Pastr e zhduku plotsisht kt besim, i cili formon bazat e evoluimit.
N prfundimin q nxori pas shum studimeve dhe ekperimenteve t gjata q
bri, i prkufizoi kshtu: Pretendimet se lndt inorganike mund t formojn jet
tani e tutje u varrosn plotsisht n histori.
108
Mbrojtsit e teoris s evolucionit, kmbnguln pr nj koh t gjat pr-
ball zbulimeve t Pastrit. Shkenca q prparonte duke nxjerr n drit ndrtimin
me nj prbrje komplekse t qelizs s gjall, e qartsoi edhe m tepr pavlefts-
in e pretendimeve mbi vetformimin e jets spontanisht.
Prpjekjet pa prfundim t shekullit t 20-t
Evolucionisti i par, i cili n shekullin e 20-t mori n dor shtjen mbi
origjinn e jets ishte biologu i njohur rus Aleksandr Oparin. Oparini me nj sr
tezazh t hedhura nga vet ai, n vitet 1930 u mundua t demostronte q qeliza e
gjall mund t formohej spontanisht. Por kto punime do t dilnin t pasuk-
sesshme dhe Oparin do t detyrohej t bnte kt rrfim: Origjina e qelizs fatke-
qsisht prbn pikn m t errt, e cila prmbledh t gjith teorin e evolu-
cionit.
109
Evolucionistt q ndoqn rrugn e Oparinit u
munduan t bnin eksperimente pr t gjetur nj zgjidhje
mbi origjinn e jets. M i njohuri nga eksperimentet u
organizua n vitin 1953 nga kimisti amerikan Stenli
Miller. Miller, gazet, t cilat pretendoheshin se ekzistonin
n atmosfern e bots primitive duke i grupuar s
bashku n nj eksperiment dhe ktij komponimi duke i
shtuar energji, formoi disa molekula organike
(aminoacide) q prdoren n konstruktin e proteinave.
Ky eksperiment, i cili n ato vite paraqitej si nj
faz e rndsishme n emr t evolucionit, nuk u b i vlef-
shm dhe atmosfera e prdorur n eksperiment do t dilte
n shesh n vitet pasardhse q ishte shum ndryshe nga
HARUN JAHJA 169
Prpjekjet e Aleksandr
Oparinit pr ti dhn
nj shpjegim origjins
s jets prfunduar me
nj dshtim (bllof) t
madh.
kushtet reale t bots.
110
Pas nj kohe t gjat
qetsie Milleri pranoi se atmosfera e prdorur
nga ai nuk ishte aspak reale.
111
T gjitha prpjekjet evolucionare q u
ndrmorn gjat shekullit t 20-t, pr t shpje-
guar problemin e origjins s jets, u prfundu-
an pa sukses. Xhefri Bada gjeokimisti i njohur
nga Instituti Skrips, San Diego, n nj artikull t
botuar n vitin 1998 n revistn evolucioniste
Earth, kt t vrtet e pohon kshtu:
Sot, duke e ln pas shekullin e 20-t, akoma
jemi ball pr ball me problemin m t madh
t pazgjidhur q kemi q kur kemi hyr n
kt shekull: Si filloi jeta n tok?
112
Ndrtimi i ndrlikuar i jets
Shkaku kryesor q shtja mbi origjinn e jets e teoris s evolucionit ka
hyr n nj dilem t till, sht konstrukti i pabesueshm i prbr i atyre gjalle-
save q supozoheshin me ndrtim elementar. Qeliza e gjall sht akoma m e pr-
br se t gjitha ato produkte teknologjike q njeriu arrin t bj. Edhe nse pr-
dorim laboratorin m t prparuar t bots, duke grupuar komponime inorganike
nuk mund t arrihet t prfitohet nj qeliz e gjall.
Kushtet q duhen t krijohen pr shfaqjen e qelizs jan aq t shumta sa
kurr nuk mund t shpjegohen me spontanitet. Molekula e ADN-s, e cila merr
pjes n brthamn e qelizs dhe fsheh informacionet gjenetike, sht nj bank
informacionesh e pabesueshme. Informacionin q prfshin ADN-ja e njeriut nse
do ta hidhnim n letr, llogaritet se do t nevojitej t krijohej nj bibliotek me 900
volume me nga 500 faqe. Probabiliteti pr proteinat q jan prbrsit baz t
qelizs, si sintez e spontanitetit pr nj protein mesatarisht 500 aminoacidesh
sht 1 n 10
950
. N matematik probabilitetet m t vogla se 10
50
paraprakisht
quhen t pamundur.
Padyshim nse sht e pamundur dalja n shesh e jets aksidentalisht do t
na duhet t besojm se jeta sht e krijuar n nj form t mbinatyrshme. Synimi
kryesor i ktij realiteti sht q t anulloj haptazi do vler t teoris s evolu-
cionit, e cila mohon krijimin. Profesori i Astronomis dhe Matematiks s
KRIJIMI I UNIVERSIT
170
M n fund u pranua edhe nga
burimet evolucioniste q
origjina e jets sht akoma
nj dilem e madhe pr teo-
rin e evolucionit.
Aplikuar n Universitetin e Kardifit, andra
Uikramasinge, si nj shkenctar, i cili pr gjat 10
vjetve besonte se jeta ssht e krijuar, e shpjegon
n kt mnyr kt t vrtet me t ciln u pr-
ball si prfundim i zbulimeve t shkencs:
Gjat gjith studimeve t mia si nj shkenctar,
kam qndruar statik me nj larje truri shum
zotruese dhe kmbngulse q shkenca kurr nuk do t pajtohet me nocionin e kri-
jimit t vetdijshm. Kt koncept duhej q ta mohonim me vrull... Por tani, prba-
ll shpjegimit gj q na detyron besimin n Zot, nuk mund t gjej asnj argument
pr ta hedhur posht... Ne jemi msuar t arsyetojm me nj mentalitet t hapur dhe
tani prgjigjja e vetme e logjikshme q mund t sillet mbi ekzistencn e jets n tok
sht n konkluzionin se ajo sht e krijuar dhe nuk ekzistojn komponente t rast-
sishm.
113
Mekanizmat imagjinare t evolucionit
Pika e dyt e madhe q e bn teorin e Darvinit t pavlefshme sht shpje-
gimi i mekanizmave t evoluimit, t cilat na parashtrohen si dy koncepte q nuk
zotrojn asnj forc evoluese.
Darvini hipotezn e shfaqur t evolucionit e mbshteti t gjithn n
mekanizmin e seleksionit natyror. Rndsia q i jepte ktij mekanizmi mund t
kuptohej fare leht edhe nga titulli i librit Origjina e Llojeve, me rrugn e selek-
sionimit natyror...
Seleksion natyror do t thot przgjedhje e natyrs. Kjo mbshtetej n
logjikn se, t prfshir nga lufta pr mbijetes, n natyr do t mbesin n jet
vetm ato gjallesa, t cilat i prshtaten m s miri kushteve natyrore dhe fizike.
Psh, n nj kope sorkadhesh q krcnohet prej kafshve t ndryshme grabitqare,
do t mbesin n jet vetm ato sorkadhe q vrapojn m tepr. Kshtu q kopeja e
Njri nga faktet q e bn t pavlefshm teorin e
evolucionit sht struktura tepr e ndrlikuar e gjalle-
save. Molekula e ADN-s q merr pjes n brthamn
e qelizave t gjalla sht shembull i ksaj. ADN sht
nj bank informacioni ku zn vend t gjitha shifrat e
veorive fizike prkatse t nj gjallese. Nse do t
hidhnim n nj flet ADN-n e njeriut, llogaritet se do
t formohej nj enciklopedi me afrsisht 900 volume.
Sigurisht q nj informacion i till i jashtzakonshm,
n mnyr t prer e bn t pavlefshm konceptin e
rastsis.
sorkadheve do t prbhej nga individ (pjestar) t fort dhe t shpejt.
Sigurisht q ky mekanizm nuk mund t ndrhyj n evoluimin e sorkadheve e ti
kthej ato n kafsh t tjera psh, n kuaj.
Pr kt qllim mekanizmi i seleksionit natyror nuk zotron asnj forc
evoluese. Edhe Darvini ishte n dijeni t ktij realiteti dhe n librin e tij Origjina
e Llojeve u detyrua t thonte se po nuk u formuan ndryshime t dobishme e t
shndosha, seleksioni natyror sbn dot asgj.
114
Ndikimi i Lamarkut
Si mund t formohen kto ndryshime t dobishme? Darvini brenda kon-
ceptit t periudhs q ka jetuar n at shkenc primitive, ksaj pyetjeje u mundua
ti prgjigjej duke iu mbshtetur Lamarkut. Sipas Lamarkut, biologut francez, i cili
ka jetuar para Darvinit, gjallesat ia prcjellin brezit pasardhs t gjitha ndryshimet
fizike, t cilat i kan kaluar gjat jets s tyre. Si prfundim i ktyre cilsive, t cilat
akumulohen brez pas brezi, dalin n pah specie t reja. Psh, sipas Lamarkut gji-
rafat kan evoluar nga sorkadhet n prpjekje pr t arritur gjethet e pemve t
larta, nga brezi n brez kan psuar nj zgjatim t qafs.
Edhe Darvini ka dhn shembuj t ngjashm n librin e tij ku pretendon se
disa arinj pr t gjetur ushqim n thellsi t detit jan shndrruar n balena.
115
Por me zbulimet e Mendelit dhe me zhvillimin s teprmi t ligjeve t
trashgimis, t cilat u saktsuan nga shkenca e gjenetiks n shekullin e 20-t, u
shemb plotsisht legjenda e prcjelljes t karakteristikave t fituara n brezat
pasardhs. Kshtu q seleksioni natyror mbeti i vetm dhe i gjithi pa nj
mekanizm efektiv.
Mutacionet dhe Neo-darvinizmi
N kt gjendje Darvinistt n fund t vitit 1930 pr t gjetur nj zgjidhje,
hodhn n shesh Teorin Sintetike Moderne, apo si njihet me emrin m t
prhapur Neo-darvinizmi. Neo-darvinizmi pran seleksionit natyror si shkak i
ndryshimeve t dobishme prdori mutacionet, dmth, prishjet gjenetike t gjalle-
save prej ndikimeve t jashtme si radiacioni apo prej gabimeve gjat kopjimit.
Modeli, i cili edhe sot e ruan vleftsin n emr t evolucionit sht Neo-
darvinizmi. Teoria hipotezon se t gjitha ato miliona specie q gjenden n natyr
ashtu edhe vesht, syt, mushkrit, duart dhe organet e tjera t komplikuara e t
panumrta, formohen si konkluzion i mutacioneve, pra, n nj periudh t
KRIJIMI I UNIVERSIT
172
mbshtetur n shformime gjenetike. Por ekziston nj realitet shkencor shum i
qart q e l teorin pa rrugdalje: Mutacionet nuk mund t zhvillojn gjallesat,
prkundrazi n do koh i kan dhn vetm dme atyre.
Arsyeja sht shum e thjesht: ADN-ja zotron nj sistem shum t ndr-
likuar. do ndikim spontan i formuar mbi kt molekul, mund t shkaktoj
vetm dme. Gjenetisti amerikan B. G. Ranganathan e shpjegon kshtu:
Mutacionet jan t vogla, spontane dhe t dmshme. Shfaqen shum rrall dhe
n probabilitetin m pozitiv jan t pandikueshm. Kto 3 cilsi tregojn se muta-
cionet nuk mund t sjellin zhvillime evolucioniste. Nj ndryshim spontan q
mund t shfaqet n nj organizm t prvetsuar m s miri ose do t shkaktoj
efekt steril ose t dmshm (shkatrrues). Nj ndryshim i rastsishm q mund t
ndodh n nj or dore nuk do ta zhvilloj at. Me shum mundsi do ta shkatr-
roj ose po ti afrohemi pozitivisht rastit, ky ndikim do t jet i padmshm. Nj
trmet nuk e zhvillon nj qytet por vetm e shemb at.
116
Deri n ditt e sotme nuk sht vzhguar asnj rast i ndonj mutacioni t
dobishm. Kuptohet q mutacionet, q teoria e evolucionit i tregon si mekaniz-
ma evoluese jan raste gjenetike q i ln t gjymtuara dhe i shkatrrojn gjalle-
sat. (Ndikimi m i shpesht i mutacionit te njerzit jan kanceret.) Sigurisht q
nj mekanizm shkatrrues nuk mund t ket efekte evoluese, kshtu q edhe
seleksioni natyror, ashtu si pohon edhe Darvini, i vetm smund t bj asgj.
Ky realitet na on t besojm se n natyr nuk ekziston asnj mekanizm
evolues, dhe ashtu si nuk ekziston asnj mekanizm i till dhe ai prfytyrim
imagjinar q e quajn evolucion nuk sht prjetuar n asnj periudh.
HARUN JAHJA 173
Evolucionistt q prej fillimit
t ktij shekulli duke krijuar
mutacione t ndryshme npr
insekte, u munduan pr t
arritur n shembullin e muta-
cionit t dobishm. Por pr-
fundimi i vetm i arritur nga
rezultatet e prpjekjeve dhje-
tra-vjeare ishte vetm insekte
t smura, t gjymtuara dhe t
mangta. Pran kemi kokn e
nj insekti normal dhe n t
djatht t tij nj insekt q ka
psuar mutacion.
syu
antena kmb
Teoria e evolucionit mbron tezn se speciet e gjalla kan evoluar nga njri-tjetri ngadal
dhe me ndryshime t vogla. Faktikisht regjistrat e fosileve e prgnjeshtrojn haptazikt
pretendim. Psh. n epokn Kembriane e cila filloi 530 milion vjet m par, jan shfaqur me
dhjetra specie t gjalla t ndryshme nga njra-tjetra njkohsisht. Gjallesat t cilat i
prkasin ksaj apoke t prshkruara n tabllon e msiprme zotrojn nj struktur tepr t
komplikuar. Ky fakt, i cili n gjuhn gjeologjike emrohet si "Shprthimi Kembrianik",
sht nj argument i qart i krijimit.
Regjistrat e Fosileve:
Ska ndonj shenj nga format kalimtare (ndrklasore)
Regjistrat e fosileve jan treguesi m i qart se skenari q pretendohet nga
teoria evolucionit nuk sht prjetuar kurr.
Sipas teoris, t gjitha gjallesat jan evoluar nga njra-tjetra. Nj specie, e
cila ekzistonte m par me kalimin e kohs do t kthehej n nj ur kalimi pr
formimin e nj specieje tjetr dhe n kt mnyr evoluimi, kan dalur n drit t
gjitha speciet e tjera. Sipas teoris, ky transformim prfshin nj koh t gjat prej
qindra, miliona vjetsh dhe ka prparuar shkall-shkall.
Brenda ktij intervali t gjat transformimi q supozohet, duhet t jen for-
muar dhe jetuar specie kalimtare.
Psh, n t kaluarn duhet t ket ekzistuar nj qenie gjysm peshk - gjysm
zvarranik q edhe pse mbart akoma karakteristikat e peshkut n nj an ka prfi-
tuar veori zvarranike. Ose prkrah cilsive zvarranike duhen t ken dalur edhe
disa zogj-zvarranik q kan ndihmuar n evoluimin e ktyre specieve. E meq
kjo sht nj periudh transformimi duhet t jet nj qenie me mangsira, t gjym-
tuara dhe me nj sr defektesh. Evolucionistt kto qenie teorike q besojn t
ken jetuar n t kaluarn i quajn forma ndrmjetse-kalimtare.
Nse me t vrtet n t kaluarn qenie t tilla do t ken jetuar, llojet
(larmia) dhe numri i tyre do t ishin me miliona madje me miliarda. Kshtu q
absolutisht mbetjet e ktyre qenieve t uditshme do t haseshin npr regjistrat e
fosileve. Darvini n librin e tij kt e shpjegon kshtu:
Nse teoria ime sht e vrtet, me siguri q duhet t ken jetuar llojet e panumr-
ta ndrmjetse-kalimtare q lidhin llojet me njra-tjetrn... Dhe argumentet pr to,
q me t vrtet t ken ekzistuar mund t faktohen vetm nga regjistrat e fosileve
t gjetura.
117
Shpresat e shembura t Darvinit
Nga mesi i shekullit t 19-t e deri m sot edhe pse jan br shum krkime
intensive fosilesh, kurr nuk jan rastisur kto forma ndrmjetse dhe kalimtare.
T gjitha zbulimet q shtihen n dor nga grmimet dhe krkimet e bra, n t
kundrt t pritjeve t evolucionistve, tregojn se n tok qeniet jan shfaqur spon-
tanisht t prsosura dhe pa mangsira.
Paleontologu (shkenctar fosilesh) i njohur anglez Derek W. Ager, edhe pse
ishte nj evolucionist, iu desh t rrfehej n kt form mbi kt realitet:
HARUN JAHJA 175
Problemi yn sht ky: Tek analizojm me detaje regjistrat e fosileve qoft n
nivelin klasor apo t llojeve, hasim vazhdimisht po me t njjtn t vrtet: Shohim
grupe q nuk jan t zhvilluara me evoluim t pjesshm por jan t formuara (kri-
juara) n nj ast n siprfaqe t toks.
118
T gjitha qeniet e gjalla pa patur asnj form kalimtare me njra-tjetrn
npr regjistra fosilesh, kan dal n pah n nj ast t vetm n form t prso-
sur. Kto jan krejtsisht e kundrta ka pretendonte Darvini. Njkohsisht ky
sht nj argument i fort q tregon se kto qenie t gjalla jan t krijuara.
Shpjegimi i vetm pr ekzistencn e nj qenieje t gjall, e cila nuk ka evoluar nga
nj strgjysh i saj por e dal n pah papritur e prsosur, sht se ajo qenie sht e
krijuar. Ky realitet pohohet edhe nga ana e biologut t njohur evolucionist Dugllas
Futujama:
Krijimi dhe evolucioni jan dy shpjegimet e vetme q mund t bhen rreth origjins
s qenieve t gjalla. Qeniet ose jan shfaqur n tok plotsisht t prsosura dhe pa
mangsira ose ka ndodhur ndryshe. E nse nuk ka ndodhur kshtu n saje t nj
periudhe transformimi duhet t ket dal n drit duke evoluar nga ato specie, t
cilat ekzistonin m par (gj q nuk po mundim ta vrtetojm). Por nse jan shfaqur
perfekte e t prsosura, ather duhet t jen t krijuara nga ana e nj mendjeje q
zotron forc t pafund.
119
Faktikisht fosilet tregojn se njerzit jan shfaqur n tok n nj mnyr t
prsosur dhe pa mangsira. Pra, n t kundrt me prentendonte Darvini, origji-
na e llojeve sht krijim e jo evoluim.
KRIJIMI I UNIVERSIT
176
Regjistrat e fosileve
jan nj penges e
madhe pr teorin e
evolucionit. Sepse
me t dhnat q na
shfaqin tregojn se
midis specieve t
gjalla nuk ka asnj
form kalimtare dhe
se jan shfaqur indi-
vidualisht dhe spon-
tanisht. Ky fakt sht
prov se t gjitha
speciet jan t kri-
juara ve e ve.
Prralla e evolimit t Njeriut
Tema, e cila sillet m tepr n aktualitet nga ana e atyre q mbshtesin teor-
in e evolucionit sht origjina e njeriut. Darvinizmi pretendon se njeriu i sotm
ka evoluar nga disa krijesa t ngjashme me majmunt. Gjat ktij procesi evolues,
i cili mendohet t ket filluar 4-5 milion vjet m par, thuhet se ekzistonin disa
forma kalimtare midis njeriut modern dhe strgjyshve t tij. Sipas ktij skenari
krejtsisht t fantazuar, kategorit baz jan katr:
1- Australopitekt
2- Homo habilis
3- Homo erektus
4- Homo sapiens
Evolucionistt e quajn t ashtuquajturin strgjyshin e par t njeriut dhe
majmunve Australopitek, q do t thot majmuni i jugut. Kto nuk jan gj
tjetr vese nj specie e vjetr majmunsh t disa llojeve t zhdukura. Punimet
tepr t gjera t anatomistve t njohur si n Angli ashtu edhe n Amerik, t Lord
Solly Zukerman dhe Prof. arl Oksnard mbi shembujt e Australopitekve do t
nxirrnin se kjo ishte vetm nj rac e konsumuar majmunsh dhe q nuk kishin
asnj lidhje me njeriun.
120
Fazn tjetr t evolucionit t njeriut evolucionistt do ta klasifikonin si
homo, pra njeri. Sipas pretendimit ato gjallesa q marrin pjes n serin homo
jan m t zhvilluar se Ausralopitekt. Evolucionistt duke i vendosur kto fosile
t gjallesave t ndryshme formuan tabeln e nj evoluimi imagjinar. Kjo tabel
sht imagjinare sepse me t vrtet kurr nuk sht vrtetuar nj lidhje evoluese
midis ktyre klasave. Ernst Mayr, nj nga mbshtetsit m t rndsishm t
teoris s evolucionit t shekullit t 20-t pranon se me t vrtet ka humbur zin-
xhiri q zgjatet pr te Homo sapiens.
121
Duke futur n zinxhirin e lidhjes formn Austrolopitek>Homo habilis>
Homo erektus> Homo sapiens, evolucionistt nnkuptojn se secila prej ktyre
specieve sht paraardhse e njra-tjetrs. Zbulimet e fundit t paleo-
antropologve kan treguar se Austrolopiteku, Homo habilis dhe Homo erektus
kan ekzistuar n pjes t ndryshme t bots n t njjtn periudh.
122
Pr m tepr,
nj segment i caktuar njerzish i klasifikuar si Homo erektus ka ekzistuar deri n
koht moderne. Homo sapiens, Neandertali dhe Homo sapiens sapiens (njeriu
modern) kan bashkjetuar n t njjtn zon.
123
Kjo situat tregon qart pavlefsh-
mrin e thnies se ata jan paraardhsit e njri-tjetrit.
HARUN JAHJA 177
Stefan Xhei Guld, nj nga paleontologt e Universitetit Harvard edhe pse
personalisht ishte nj evolucionist, kt qorrsokak ku ka hyr teoria darviniste e
shpjegon kshtu:
do t ndodhte me pemn ton racore nse n nj mnyr paralele me njra-tjetrn
ekzistojn tre vija t ndryshme hominidsh (humansh)? sht e qart se kto nuk
rrjedhin nga njri-tjetri. Aq m tepr q kur i krahasojm kto njri me tjetrin nuk
vrejm asnj rrym pr nj zhvillim evolucionar.
124
Shkurtimisht, skenari i evoluimit t njeriut, i cili mundohet t mbahet n
kmb me an t nj propogande boshe me an t medias apo me an t disa viza-
timeve t gjallesave imagjinare gjysm njeri-gjysm majmun q zen vend npr
librat e shkolls, ssht gj tjetr vese nj tregim q nuk ka baza shkencore.
Shkenctari i mirnjohur dhe i nderuar i Anglis, Lord Solli Zukerman, i cili
pr vite me radh ka br studime t imta mbi kt shtje sidomos mbi fosilet e
Australopitekut ka br punime gjat 15 vjetve dhe, edhe pse sht nj evolu-
cionist ka arritur n prfundimin se nuk ekziston ndonj pem racore q zgjatet
nga majmuni te njeriu.
Nuk ekziston asnj mbetje fosile q t mbshtes pr-
ralln e evoluimit t njeriut. N t kundrt, regjistrat e
fosileve tregojn se n mes njerzve dhe majmunve
ekziston nj kufi i pakaprcyeshm. Prpara ktij fakti
evolucionistt i lidhn shpresat pas disa vizatimeve
dhe maketeve t fantazuar. Mbetjeve t fosileve u
hidhnin (mvishnin) maskat q dshironin dhe formonin
fytyra imagjinare gjysm-majmun e gjysm-njeri.
Maska t improvizuara
(fallco) prej
Evolucionistve
HARUN JAHJA 179
Zukerman ka br edhe nj shkall shkencore, ai ka br disa vlersime
mbi degt e shkencs dhe i klasifikon ato si shkencore apo jashtshkencore. Sipas
ksaj tablloje t tij degt e shkencs, t cilat mund t quhen m shkencore t
cilat mbshteten n t dhna konkrete - jan fizika dhe kimia. M pas kto ndiqen
nga biologjia dhe shkencat sociale. Nga ana tjetr ajo pjes, e cila mund t quhet si
jashtshkencore, sipas Zukerman, jan telepatia, shqisa e gjasht, koncepti per-
ceptim prtej ndjesis si dhe evolucioni i njeriut. Kt gj e shpjegon si m
posht:
Duke dalur jasht trajektores t s vrtets objektive, e duke kaluar n kto fusha,
t cilat i konceptojm si shkenca biologjike pra, perceptimet prtej ndjesis dhe
komentimi i historis s fosileve t njeriut -, shohim se pr at q i beson teoris s
evolucionit do gj sht e mundur. Aq sa sht e mundur q n t njjtn koh t
mbrojn dy gjykime kontradiktore me njra-tjetrn.
125
Ja pra, prralla e evolucionit t njeriut rrjedh nga komentimi me
paragjykime i disa fosileve t gjetura nga disa njerz q i besojn verbrisht
teoris s evolucionit.
Nj besim materialist
Ajo far kemi analizuar deri ktu tregon se teoria e evolucionit sht nj
hipotez, e cila bie ndesh me zbulimet e qarta t shkencs. Pretendimi i teoris n
lidhje me origjinn e jets sht n kundrshtim me fjaln e fundit t shkencs.
Mekanizmat evoluese q parashtron nuk prmbajn asnj efekt evolucionar dhe
po ashtu edhe fosilet tregojn se format e evolucionit jan nj koncept q bie ndesh
me zbulimet dhe q na duhet ta hedhim posht, ashtu si gjat gjith historis
shum mendime si nj kozmos me qendr tokn jan nxjerr jasht aktualitetit t
shkencs.
Pr fat t keq teoria evolucionit po mbahet n aktualitet me shum km-
bngulje, aq sa disa njerz kritikimin e teoris mundohen ta shmbllejn si sulm
ndaj shkencs. E pse ndodh kjo?...
Shkaku i ksaj tablloje sht se pr disa ambiente, teoria e evolucionit pr-
bn nj besim dogmatik q kurr smund t braktiset nga to. Kto rrethe jan t
lidhura ngusht e qorrazi me filozofin materialiste t Darvinit dhe kt e
prkrahin vetm se kjo ideologji i jep nj shpjegim materialist natyrs, t ciln e
pranojn edhe haptazi.
(Engjjt) Than: Ti je pa t meta, ne nuk
kemi dije tjetr prve at q Ti na msove.
Vrtet, Ti je i gjithdijshmi, i urti!
(Bekara 32)
KRIJIMI I UNIVERSIT
180
Richard Levontin, nj gjenetist i njohur nga Universiteti i Harvardit si nj
evolucionist i mirfillt e shpjegon kshtu q fillimisht sht materialist e m pas
shkenctar:
Ne kemi nj besim n materializm, nj besim a priori (t pranuar m par, t
supozuar t vrtet). Ajo q ne na detyron ti sjellim bots nj shpjegim materialist
nuk jan metodat e shkencs apo kushtet e saj. Prkundrazi, pr shkak t lidhjes
son a priori me materializmin spekulohen koncepte dhe metoda krkimi q na
detyrojn nj shpjegim materialist pr botn. Arsyeja q materializmi sht abso-
lutisht i vrtet (pr ne) nuk mund t lejoj t hyj n sken nj shpjegim hyjnor.
126
Kto fjal tregojn haptazi q (teoria e evolucionit) sht nj dogm e he-
dhur nga Darvini pr hir t lidhjes ngusht me filozofin materialiste. Pr kt
arsye besohet se jeta sht krijuar nga materia (lnda) inorganike e pavullnetshme.
Me miliona qenie t gjalla t ndryshme si zogjt, peshqit, gjirafat, luant, insektet,
pemt, lulet, balenat dhe njerzit, me ndikimet e veta brenda lnds, dmth, me
shiun q bie, me rrufet, pranojn q formohen brenda lnds inorganike. N t
vrtet kjo sht nj tez n kundrshtim me logjikn si dhe me shkencn por
darvinistt mbrojtjen e ksaj teze, e vazhdojn pr t mos lejuar hyrjen n sken
t nj shpjegimi hyjnor.
dokush q origjinn e jets nuk e sheh me nj paragjykim materialist (por
me vet arsyen e tij), do t vshtroj kt t vrtet t qart: T gjitha qeniet jan
vepr e nj krijuesi q zotron mendje, dije dhe fuqi t eprme. Ky Krijues, i cili
krijoi nga mosekzistenca t gjith universin, i dha form dhe krijoi gjallesat, sht
Allahu.
Nga argumentet e Tij sht krijimi i qiejve
dhe i toks dhe shprndarja e gjallesave n
t dyjat dhe Ai me fuqin e Tij mund ti
bashkoj kurdo q t dshiroj.
(Shura 29)
Nga argumentet e Tij sht krijimi i qiejve
dhe i toks dhe shprndarja e gjallesave n
t dyjat dhe Ai me fuqin e Tij mund ti
bashkoj kurdo q t dshiroj.
(Shura 29)
Nga argumentet e Tij sht krijimi i qiejve
dhe i toks dhe shprndarja e gjallesave n
t dyjat dhe Ai me fuqin e Tij mund ti
bashkoj kurdo q t dshiroj.
(Shura 29)
Nga argumentet e Tij sht krijimi i qiejve
dhe i toks dhe shprndarja e gjallesave n
t dyjat dhe Ai me fuqin e Tij mund ti
bashkoj kurdo q t dshiroj.
(Shura 29)
KRIJIMI I UNIVERSIT
182
1. Arthur Koestler, Janus: A Summing Up, New York:
Vintage Books, 1978, f. 250.
2. Andrei Linde, "The Self-Reproducing Inflationary
Universe", Scientific American, vll. 271, 1994, f. 48.
3. George Politzer, Principes Fondamentaux de Philo-
sophie, Editions Sociales, Paris 1954, f. 84.
4. S. Jaki, Cosmos and Creator, Regnery Gateway, Chi-
cago, 1980, f. 54.
5. Stephen Hawking, Evreni Kucaklayan Karinca, Al-
kim Publishing, 1993, f. 62-63.
6. Henry Margenau, Roy Abraham Vargesse. Cosmos,
Bios, Theos. La Salle IL: Open Court Publishing,
1992, f. 241.
7. Hugh Ross, The Creator and the Cosmos: How Gre-
atest Scientific Discoveries of The Century Reveal
God, Colorado: NavPress, revised edition, 1995, f.
76.
8. William Lane Craig, Cosmos and Creator, Origins &
Design, Spring 1996, vll. 17, f. 19.
9. William Lane Craig, Cosmos and Creator, Origins &
Design, Spring 1996, vll. 17, f. 19.
10. William Lane Craig, Cosmos and Creator, Origins &
Design, Spring 1996, vll. 17, f. 20.
11. Christopher Isham, "Space, Time and Quantum Cos-
mology", faqe t prezantuara n konferencn "God,
Time and Modern Physics", Mars 1990, Origins &
Design, Spring 1996, vll. 17, f. 27 .
12. R. Brout, Ph. Spindel, "Black Holes Dispute", Nature,
vll 337, 1989, f. 216.
13. Herbert Dingle, Science at the Crossroads, London:
Martin Brian & O'Keefe, 1972, f. 31-32.
14. Stephen Hawking, A Brief History of Time, New
York: Bantam Books, 1988, f. 46.
15. John Maddox, "Down with the Big Beng", Nature,
vll. 340, 1989, f. 378.
16. H. P. Lipson, A Physicist Looks at Evolution,
Physics Bulletin, vll. 138, 1980, f. 138.
17. Paul Davies, Superforce: The Search for a Grand
Unified Theory of Nature, 1984, f. 184.
18. Fred Hoyle, The Intelligent Universe, London, 1984,
f. 184-185.
19. Paul Davies, Superforce: The Search for a Grand
Unified Theory of Nature, 1984, f. 184.
20. Bilim ve Teknik (Science and Technics) 201, f. 16.
21. Stephen Hawking, ABrief History Of Time, Bantam
Press, London: 1988, f. 121-125.
22. Paul Davies. God and the New Physics. New York:
Simon & Schuster, 1983, f. 189.
23. Michael Denton, Nature's Destiny: How the Laws of
Biology Reveal Purpose in the Universe, The New
York: The Free Press, 1998, f. 12-13.
24. Paul Davies. The Accidental Universe, Cambridge:
Cambridge University Press, 1982, Foreword.
25. Hugh Ross, The Creator and the Cosmos, f. 122-123.
26. Roger Penrose, The Emperor's New Mind, 1989;
Michael Denton, Nature's Destiny, The New York:
The Free Press, 1998, f. 9.
27. George Greenstein, The Symbiotic Universe, f. 27.
28. Hugh Ross, Design and the Anthropic Principle, Re-
asons To Believe, CA, 1988.
29. Hugh Ross, The Creator and the Cosmos, f. 123.
30. Paul Davies, The Cosmic Blueprint, London: Pengu-
in Books, 1987, f. 203.
31. Paul Davies, Superforce, New York: Simon and
Schuster, 1984, f. 235-236.
32. George Greenstein, The Symbiotic Universe, f. 38.
33. Grolier Multimedia Encyclopedia, 1995
34. Grolier Multimedia Encyclopedia, 1995
35. Renozanca e prshkruar ktu ndodh si m posht:
Kur dy brthamat e atomeve bashkohen, brthama e
re e formuar prmban totalin e energjs potenciale
dhe kinetike e t dy brthamave q e krijuan at. Kjo
brtham e re prpiqet q t arrij nj nivel t lejues-
hm energjie pr nj atom t zakont. Sidoqoft kjo
bhet e mundur vetm kur kjo brtham merr nj
energji q korrespondon pikrisht me kt nivel
energjie. Nse kjo nuk i korrespondon ksaj vlere
brthama prishet menjher. Q brthama e re t je-
t e qndrueshme duhet q energjia e akumuluar n
trupin e saj t jet e barabart me nivelin natyral t
ener-gjis s krkuar. Kur ky barazim realizohet, at-
her ndodh rezonanca. Sidoqoft kjo rezonanc nuk
ka mundsi shum t mdha pr tu realizuar.
36. George Greenstein, The Symbiotic Universe, f. 43-44.
S h n i m e
37. Paul Davies. The Final Three Minutes, New York:
BasicBooks, 1994, f. 49-50. (Cituar nga Hoyle)
38. Fred Hoyle, "The Universe: Past and Present Reflec-
tions", Engineering and Science, Nntor 1981, f. 8-
12.
39. Fred Hoyle, Religion and the Scientists, London:
SCM, 1959; M. A. Corey, The Natural History of Cre-
ation, Maryland: University Press of America, 1995,
f. 341.
40. George Greenstein, The Symbiotic Universe, f. 100.
41. George Greenstein, The Symbiotic Universe, f. 100.
42. George Greenstein, The Symbiotic Universe, f. 64-
65.
43. W. Press, "APlace for Teleology?", Nature, vll. 320,
1986, f. 315.
44. Guy Murchie, The Seven Mysteries of Life, Boston:
The Houghton Mifflin Company, 1978, f. 598.
45. Michael Denton, Nature's Destiny, f. 11.
46. George Greenstein, The Symbiotic Universe, f. 21.
47. Jeremy Rifkin, Entropy: A New World View, New
York, Viking Press, 1980, f. 6.
48. Max Planck, Maj 1937, cituar n A. Barth, The Cre-
ation (1968), f. 144.
49. Paul Davies, The Accidental Universe, (1982) Camb-
ridge: Cambridge University Press. Preface
50. Albert Einstein, Letters to Maurice Solovine, 1956, f.
114-115.
51. Michael A. Corey, God and the New Cosmology:
The Anthropic Design Argument, Maryland: Row-
man & Littlefield Publishers, Inc., 1993, f. 259.
52. G. W. Wetherill, "How Special is Jupiter?", Nature,
vll. 373, 1995, f. 470.
53. Michael Denton, Nature's Destiny, f. 262.
54. F. Press, R. Siever, Earth, New York: W. H. Freeman,
1986, f. 2.
55. Shih. Harun Yahya, Gjunjzimi i Evolucionit: Rrzi-
mi Shkencor i Darvinizmit dhe Sfondi i tij Ideolog-
jik, Stamboll, 1998.
56. Michael Denton, Nature's Destiny, p. 106.
57. F. Press, R. Siever, Earth, New York: W. H. Freeman,
1986, f. 4.
58. F. Press, R. Siever, Earth, New York: W. H. Freeman,
1986, f. 4.
59. F. Press, R. Siever, Earth, New York: W. H. Freeman,
1986, f. 4.
60. Michael Denton, Nature's Destiny, f. 121.
61. James J. Lovelock, Gaia, Oxford: Oxford University
Press, 1987, f. 71.
62. Michael Denton, Nature's Destiny, f. 127.
63. Michael Denton, Nature's Destiny, f. 128.
64. Hugh Ross, The Fingerprint of God: Recent Scienti-
fic Discoveries Reval the Unmistakable Identity of
the Creator, Oranga, California, Promise Publishing,
1991, f. 129-132.
65. Ian M. Campbell, Energy and the Atmosphere, Lon-
don: Wiley, 1977, f.1-2.
66. Ian M. Campbell, Energy and the Atmosphere, f. 1-
2.
67. George Wald, "Life and Light", Scientific American,
1959, vll. 201, f.92-108.
68. The near infrared range occupies the rays which ex-
tends from 0.70 micron, where visible light ends, to
1.50 micron.
69. This narrow range occupies the ultraviolet rays bet-
ween 0.29 micron and 0.32 micron.
70. George Greenstein, The Symbiotic Universe, p 96.
71. George Greenstein, The Symbiotic Universe, f.96-
97.
72. Kto zinxhir reaksionesh q ndodhin n sy n fakt
jan m t ndrlikuara. Drita q arrin n sy kalon
npr thjerrzn dhe drejtohet drejt pjess s pasme
t retins s syrit. Sapo drita kontakton n retin aty
thithet nga nj molekul e quajtur 11-cis-retinal.
Ndryshimi q pson forma e ksaj molekule dety-
ron nj ndryshim edhe n formn e proteins s qu-
ajtur rhodopsin, e cila sht e lidhur ngusht me t.
Deformimi i proteins sjell ndryshim n funksionin
e saj. At tani e quajm metarhodopsin II, e cila m
pas ngjitet me nj tjetr protein t quajtur trans-
duksin. Prpara se t lidhej me metarhodopsin II,
transduksina ka qen lidhur me GDP, e cila bie men-
jher duke formuar GTP. Pra, dy proteina dhe nj
molekul kimike lidhen duke formuar GTP-trans-
duksin-metarhodopsin II, e cila m pas lidhet me
nj protein tjetr t quajtur phosphodiesterase q
kput molekuln cGMP. Kjo e fundit shrben si
rregullatore gjat shkmbimit t joneve n organi-
zm. Kur sasia e cGMP-s ulet, pompat e ra+
mbyllen duke e akumuluar kt jon n membran.
Ky ndryshim jonik i transmetohet trurit nprmjet
nervave optike. Dhe si rezultat bhet i mundur shi-
kimi. Por ky ishte vetm nj shpjegim siprfaqsor i
procesit t t parit. Ka edhe shum procese t tjera
pr t br t mundur shikimin. Ne kt e shpjegu-
am vetm nga ana biokimike.
73. Michael Denton, Nature's Destiny, f. 62, 69.
74. Michael Denton, Nature's Destiny, f. 55.
75. Encyclopaedia Britannica, 1994, 15th ed., volume 18,
f. 203.
76. John Ray, The Wisdom of God Manifested in the
World of Creation, 1701; Michael Denton, Nature's
Destiny, f. 73.
77. Lawrence Henderson, The Fitness of the Environ-
ment, Boston: Beacon Press, 1958, Foreword.
78. Nxehtsia e fsheht sht ajo nxehtsi q ndryshon
temperaturn e ujit por q kt nxehtsi e siguron
vetm kur uji kalon nga gjendja e ngurt n t ln-
gt apo/dhe gjendja e lngt n t gazt. Tek i japim
nxehtsi pr t shkrir akullit, ky i fundit arrin deri
n 0
o
C. M pas nse akoma e rrisim nxehtsin n
temperaturn e akullit nuk do t shohim rritje por
vrejm se ai qndron konstant n 0
o
C. Por tani e
tutje ai nuk sht m akull por sht shndrruar n
uj. Edhe prse nuk ndodhin ndryshime n tempe-
ratur, kjo nxehtsi, e cila e ktheu ujin nga gjendja e
ngurt n t lngt quhet nxehtsia e fsheht.
HARUN JAHJA 183
KRIJIMI I UNIVERSIT
184
79. Lawrence Henderson, The Fitness of the Environ-
ment, Boston: Beacon Press, 1958, f. 105.
80. Michael Denton, Nature's Destiny, f. 32.
81. Harold J. Morowitz, Cosmic Joy and Local Pain,
New York: Scribner, 1987, f. 152-153.
82. Michael Denton, Nature's Destiny, f. 33.
83. Michael Denton, Nature's Destiny, f. 35-36.
84. "Science Finds God", Newsweek, 27 July 1998.
85. Robert E. D. Clark, The Universe: Plan or Accident?,
London, Paternoster Press, 1961, f. 98.
86. Fred Hoyle, Religion and the Scientists, London:
SCM, 1959; M. A. Corey, The Natural History of Cre-
ation, Maryland: University Press of America, 1995,
f. 341.
87. David Burnie, Life, Eyewitess Science, London: Dor-
ling Kindersley, 1996, f. 8.
88. Nevil V. Sidgwick, The Chemical Elements and The-
ir Compounds, vol 1. Oxford: Oxford University
Press, 1950, f. 490.
89. Nevil V. Sidgwick, The Chemical Elements and The-
ir Compounds, vol 1., f. 490.
90. J. B. S. Haldane, "The Origin of Life", New Biology,
1954, vll. 16, f. 12.
91. Michael Denton, Nature's Destiny, f. 115-116.
92. Lawrence Henderson, The Fitness of the Environ-
ment, Boston: Beacon Press, 1958, f. 247-48.
93. L. L. Ingraham, "Enzymic Activation of Oxygen",
Comprehensive Biochemistry, (ed. M. Florkin, E. H.
Stotz), Amsterdam: Elsevier, vll. 14, f. 424.
94. Ali Demirsoy, Ligjet Themelore t Jets: Zoologjia e
Prgjithshme, Vllimi 1, Pjesa 1, Ankara, 1998, f.
578.
95. Nevil V. Sidgwick, The Chemical Elements and The-
ir Compounds, vol 1. Oxford: Oxford University
Press, 1950, f. 490.
96. Michael Denton, Nature's Destiny, f. 122-123.
97. Irwin Fridovich, "Oxygen Radicals, Hydrogen Pero-
xide, and Oxygen Toxicity", Free Radicals in Bi-
ology, (ed. W. A. Pryor), New York: Academic Press,
1976, f. 239-24 0.
98. J. J. R. Frasto da Silva, R. J. P. Williams, The Biolo-
gical Chemistry of the Elements, Oxford: Oxford
University Press, f. 3-4.
99. J. J. R. Frasto da Silva, R. J. P. Williams, The Biolo-
gical Chemistry of the Elements, f. 5.
100. Michael Denton, Nature's Destiny, f. 79-85.
101. Jeremy Rifkin, Algeny, New York: The Viking Press,
1983, f. 114.
102. Robert Shapiro, Origins: A Sceptics Guide to the
Creation of Life on Earth, New York, Summit Books,
1986. f. 127.
103. Fred Hoyle, Chandra Wickramasinghe, Evolution
from Space, New York, Simon & Schuster, 1984, f.
148.
104. Fred Hoyle, Chandra Wickramasinghe, Evolution
from Space, f. 130.
105. Michael Behe, Darwin's Black Box: The Biochemical
Challenge to Evolution, New York, The Free Press,
1996, f. 252-253.
106. Colin Patterson, Evolution and Creationism, Prej
fjalimit n hapjen e Muzeut Amerikan Historia e
Natyrs, New York, 5 Nntor 1981; Henry Morris,
That Their Words May Be Used Againist Them, AR:
Master Books, 1997, f. 128.
107. Hugh Ross, The Fingerprint of God, f. 50.
108. Sidney Fox, Klau Dose, Molecular Evolution and
The Origins of Life, New York: Marcel Dekker, 1977,
f. 2.
109. Alexander Oparin, Origin of Life, (1936) New York:
Dover Publications, 1953 (Reprint), f. 196.
110. New Evidence on Evolution of Early Atmosphere
and Life, Bulletin of the American Meteorological
Society, Vll. 63, Nntor 1982, f. 1328-1330.
111. Stanley Miller, Molecular Evolution of Life: Current
Status of the Prebiotic Synthesis of Small Molekules,
1986, f. 7.
112. Jeffrey Bada, Earth, Shkurt 1998, f. 40.
113. Leslie E. Orgel, The Origin of Life on Earth, Scien-
tific American, vll.271, Tetor 1994, f. 78.
114. Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile
of the First Edition, Harvard University Press, 1964,
f. 189.
115. Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile
of the First Edition, Harvard University Press, 1964,
f. 184.
116. B. G. Ranganathan, Origins?, Pennsylvania: The
Banner Of Truth Trust, 1988.
117. Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile
of the First Edition, Harvard University Press, 1964,
f. 179.
118. Derek W. Ager, Proceeding of the British Geological
Association, Vll. 87, 1976, f. 133.
119. Douglas J. Futuyma, Science on Trial, New York:
Pantheon Books, 1983, f. 197.
120. Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, New
York: Toplinger Publications, 1970, f 75-94; Charles
E. Oxnard, The Place of Australopithecines in
Human Evolution: Grounds for Doubt, Nature,
vll. 258, f. 389.
121. J. Rennie, Darwins Current Bulldog: Ernst Mayr,
Scientific American, Dhjetor 1992.
122. Alan Walker, Science, vll.207, 1980, f 1103: A. J. Kel-
so, Physical Antropology, 1st ed., New York: J. B.
Lipincott Co., 1970, f 221; M. D. Leakey, Olduvai
Gorge, vll. 3, Cambridge: Cambridge University
Press, 1971, f. 272.
123. Time, Nntor 1996.
124. S. J. Gould, Natural History, vll. 85, 1976, f. 30.
125. Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, New
York: Toplinger Publications, 1970, f. 19.
126. Richard Lewontin, The Demon-Haunted World,
The New York Review of Books, 9 Janar 1997, f. 28.
L I B R A N G A H A R U N J A H J A
GJUNJEZIMI I EVOLUCIONIT,
DISFATA SHKENCORE E DARVINIZMIT DHE E SFONDIT TE TIJ IDE-
OLOGJIK
Fallsifikimi m i madh n historin e shkencs Shum njerz mendo-
jn se Teoria e Darvinit sht nj fakt i vrtetuar. Por n kundrshtim me
kt mendim, shkenca bashkkohore e ka hedhur posht trsisht kt
teori. Arsyea e vetme q kjo teori mbahet gjall nprmjet nj fushate pra-
pagandistike botrore fshihet n aspektin ideologjik t saj. T gjitha teorit
dhe filozofit sekulariste prpiqen t sigurojn nj baz pr veten e tyre
duke u bazuar n teorin e evolucionit. Ky libr shtjellon kolapsin shken-
cor t teoris s evolucionit, duke ndjekur nj mnyr t thjesht e t deta-
juar. Ai analizon fallsifikimet dhe keqinterpretimet q kan br evolu-
cionistt pr t provuar evolucionin. N fund ai analizon forcat dhe
motivimet e tyre, q luftojn pr mbajtur gjall kt teori e pr ti br
njerzit me do kusht ta besojn at. Kushdo q dshiron t msoj rreth
origjins s gjallesave, duke prfshir edhe vet njeriun, duhet t lexoj
kt libr.
FATKEQESITE QE SOLLI DARVINIZMI PER NJEREZIMIN
Fashizmi dhe komunizmi, t cilt shkaktuan kaq shum dhimbje pr
njerzimin, konsiderohen si ide krejt t kundrta. Sidoqoft kto dy teori
ushqehen nga i njti burim, nprmjet sfondit t t cilit ata prpiqen t
trheqin masat e gjera. Ky burim nuk e ka trhequr vmendjen e oponion-
it public dhe ka mbetur gjithmon n hije. Ky burim sht filozofia mate-
rialiste bashk prshtatjen e saj t konceptit t natyrs, e cila njihet me
emrin DARVINIZM. Njohja e pavlefshmris shkencore t ksaj teorie, e
cila ka shrbyer si baz e prligjies s krimeve t shum diktatorve
gjakatar, ndihmon n shkatrrimin dhe zhdukjen e ksaj teorie anti-
shkencore.
MREKULLITE E KURANIT
Katrmbdhjet shekuj m par, Allahu zbriti Kuranin pr t udhzuar
njerzimin, nprmjet ndjekjes dhe zbatimit t urdhrave dhe porosive q
prmban ky libr i shenjt. Deri Ditn e Gjykimit, ky libr do t mbetet
udhzimi i vetm pr mbar njerzimin. Stili i paprsritshm dhe urtsia
e pakrahasueshme q shfaqet n Kuran jan prova t pakundrshtueshme
q dshmojn pr burimin e tij hyjnor. Prve ksaj, nj numr shum i
madh i mrekullive q gjenden n Kuran e prforcojn akoma m tepr
kt fakt. Nj prej ktyre mrekullive sht prmendja e nj numri t kon-
siderueshm faktesh shkencore, t cilat jan zbuluar vetm n saj t
arritjeve teknologjike t shekullit XX. N kt libr, prve mrekullive
shkencore te Kuranit, ju do t gjeni disa profeci mbi t ardhmen si dhe
disa shembuj t mrekullis matematikore.