Bai Giang Co Hoc Newton

Benjamin Crowell
Trn Nghim (hiepkhachquay) dch

An Minh, h 2008
Ti liu pht hnh ti
Www.thuvienvatly.com

i

Tng Cng v Hu
Trng THPT U Minh Thng, Kin Giang

ii

Bi ging C hc Newton
Quyn 1 trong lot sch vt l 6 tp ca tc gi Benjamin Crowell
(Quyn 5: Bi ging in hc pht hnh ti www.thuvienvatly.com)
Rt mong nhn c kin ng gp ca cc bn
trannghiem@ymail.com

iii

MC LC
Trang
Chng 0
Gii thiu v nhn xt ......................................................................................................... 1
0.1 Phng php khoa hc ........................................................................................................... 2
0.2 Vt l l g .............................................................................................................................. 4
0.3 Hc vt l nh th no ............................................................................................................ 8
0.4 T nh gi ............................................................................................................................ 9
0.5 C s ca h mt .................................................................................................................... 9
0.6 Newton, n v h mt ca lc ............................................................................................ 13
0.7 Cc tip u ng h mt km thng dng hn .................................................................... 14
0.8 K hiu khoa hc .................................................................................................................. 15
0.9 Chuyn i n v ................................................................................................................ 16
0.10 Nhng con s c ngha ...................................................................................................... 17
Bi tp ........................................................................................................................................ 20

Chng 1
c tnh quy m v bc ln ...................................................................................... 23
1.1 Gii thiu ............................................................................................................................. 23
1.2 Xc nh din tch v th tch .............................................................................................. 26
1.3 S phn chia t l p dng cho Sinh hc .............................................................................. 34
1.4 c tnh bc ln .............................................................................................................. 38
Bi tp ........................................................................................................................................ 40

Phn I
Chuyn ng trong khng gian mt chiu

Chng 2
Vn tc v chuyn ng tng i ............................................................................... 47
2.1 Cc loi chuyn ng ........................................................................................................... 47
2.2 M t khong cch v thi gian ........................................................................................... 53
2.3 th chuyn ng, Vn tc ............................................................................................... 55
2.4 Nguyn l qun tnh .............................................................................................................. 60
2.5 Cng vn tc ........................................................................................................................ 63
2.6 th vn tc thi gian ..................................................................................................... 65
2.7 p dng gii tch .................................................................................................................. 66
Bi tp ........................................................................................................................................ 68

Chng 3
Gia tc v s ri t do ....................................................................................................... 71
3.1 Chuyn ng ca vt ri ...................................................................................................... 71
3.2 Gia tc .................................................................................................................................. 74

iv

3.3 Gia tc dng v m ............................................................................................................ 78
3.4 Gia tc bin thin ................................................................................................................. 81
3.5 Din tch bn di th vn tc thi gian ...................................................................... 83
3.6 Kt qu i s i vi gia tc khng i ............................................................................. 85
3.7 Tc dng sinh l ca s khng trng lng .......................................................................... 87
3.8 p dng gii tch .................................................................................................................. 90
Bi tp ........................................................................................................................................ 91

Chng 4
Lc v chuyn ng ........................................................................................................... 98
4.1 Lc ....................................................................................................................................... 99
4.2 nh lut I Newton ............................................................................................................. 102
4.3 nh lut II Newton ........................................................................................................... 105
4.4 Lc khng phi l .............................................................................................................. 108
4.5 H quy chiu qun tnh v phi qun tnh ........................................................................... 110
Bi tp ...................................................................................................................................... 112

Chng 5
Phn tch lc ....................................................................................................................... 115
5.1 nh lut III Newton .......................................................................................................... 115
5.2 Phn loi v hnh vi ca lc .............................................................................................. 119
5.3 Phn tch lc ...................................................................................................................... 127
5.4 S truyn lc bi cc vt khi lng thp ......................................................................... 129
5.5 Cc vt di sc cng ........................................................................................................ 131
5.6 My c n gin: Rng rc ............................................................................................... 132
Bi tp ...................................................................................................................................... 134

Phn II
Chuyn ng trong khng gian ba chiu

Chng 6
Cc nh lut Newton trong khng gian ba chiu ................................................. 141
6.1 Cc lc c tc dng khng vung gc ............................................................................... 141
6.2 H ta v cc thnh phn .............................................................................................. 143
6.3 Cc nh lut Newton trong khng gian ba chiu .............................................................. 147
Bi tp ...................................................................................................................................... 149

Chng 7
Vector .................................................................................................................................... 151
7.1 K hiu vector ..................................................................................................................... 151
7.2 Cc php tnh vi ln v hng .................................................................................... 154
7.3 Phng php cng vector .................................................................................................. 155
7.4 K hiu vector n v ......................................................................................................... 157
7.5 Bt bin quay ...................................................................................................................... 157

v

Bi tp ...................................................................................................................................... 159

Chng 8
Vector v chuyn ng .................................................................................................... 161
8.1 Vector vn tc .................................................................................................................... 162
8.2 Vector gia tc ..................................................................................................................... 163
8.3 Vector lc v cc my c n gin .................................................................................... 165
8.4 Gii tch vector ................................................................................................................... 166
Bi tp ...................................................................................................................................... 170

Chng 9
Chuyn ng trn .............................................................................................................. 174
9.1 Khi nim chuyn ng trn .............................................................................................. 174
9.2 Chuyn ng trn u ........................................................................................................ 179
9.3 Chuyn ng trn khng u ............................................................................................. 181
Bi tp ...................................................................................................................................... 183

Chng 10
Lc hp dn ......................................................................................................................... 187
10.1 Cc nh lut Kepler ........................................................................................................ 188
10.2 nh lut hp dn Newton ............................................................................................... 190
10.3 S mt trng lng biu kin ........................................................................................... 195
10.4 Php cng vector cc lc hp dn ..................................................................................... 196
10.5 Cn nng trn Tri t ...................................................................................................... 198
10.6 Bng chng cho lc hp dn y ..................................................................................... 200
Bi tp ...................................................................................................................................... 203
Bi ging C hc Newton | Trn Nghim (hiepkhachquay) dch
1

Phi thuyn Mars Climate Orbiter chun b cho s mnh ca n. Cc nh lut vt l l nh nhau mi ni, k c trn
Ha tinh, nn con tu c th c thit k trn cc nh lut vt l pht hin trn Tri t. C mt l do ng tic
na l gii v sao phi thuyn ny li c lin quan ti ch ca chng ny: n b ph hy khi c i vo bu kh
quyn ca Ha tinh v cc k thut vin ti Lockheed Martin qun i s liu v ng c y t pound sang n
v h mt ca lc (newton) trc khi cung cp thng tin cho NASA. Vic i n v tht quan trng !

Chng 0
Gii thiu v nhn xt
Nu bn th ri chic giy ca bn v mt ng tin st bn nhau, chng s chm t
cng mt lc. Ti sao chic giy khng ri xung trc, v lc hp dn ht n mnh hn m ?
Lm th no thy tinh th ca mt bn hot ng c, v tc dng c mt ca bn phi nn thy
tinh th ca n thnh nhng hnh dng khc nhau hi t cc vt gn hay xa ? y l
nhng loi cu hi m cc nh vt l c gng tr li v hnh vi ca nh sng v vt cht, hai
th cu thnh nn v tr.
2 http://www.thuvienvatly.com | trannghiem@ymail.com

0.1 Phng php khoa hc
Mi cho n rt gn y trong lch s, khng c tin b no c thc hin trong vic tr
li nhng cu hi nh th ny. T hi hn na, nhng cu tr li sai vit ra bi cc nh t tng
nh nh vt l ngi Hi Lp c i Aristotle c chp nhn m khng h nghi ng trong
hng nghn nm. Ti sao kin thc khoa hc tin trin k t thi Phc hng li tin b hn ton
b thin nin k trc k t khi c lch s ghi li ? R rng cuc cch mng cng nghip l
mt phn ca cu tr li. Vic pht trin cc khu pho, ng c hi nc, i hi nhng k thut
ci tin cho xy dng v o lng chnh xc. (Ngay t sm, n c xem l mt tin b ln
khi cc ca hng my mc Anh hc c cch ch to piston v xilanh v lp vo nhau vi
mt khe hp hn b dy ca ng penny) Nhng trc c cch mng cng nghip, c cc
bc khm ph, ch yu v a ra phng php khoa hc hin i. Mc d n tin trin theo thi
gian, nhng a s nh khoa hc ngy nay thng nht vi nhau v mt s iu nh lit k di
y v cc nguyn tc c bn ca phng php khoa hc:
(1) Khoa hc l mt chu trnh ca l thuyt v thc nghim. Cc l thuyt khoa hc c
a ra gii thch kt qu th nghim to ra di nhng iu kin nht nh. Mt l thuyt thnh
cng cng s a ra nhng tin on mi v nhng th nghim mi di nhng iu kin mi.
Tuy vy, cui cng, iu lun xy ra l mt th nghim mi xut hin, cho thy di nhng iu
kin nht nh, l thuyt khng hn l mt s gn ng tt hay thm ch khng cn gi tr na.
Qu bng khi c tr li sn ca cc nh l thuyt. Nu mt th nghim khng n khp
vi l thuyt hin ti, th l thuyt phi thay i, ch khng phi th nghim.

a/ Khoa hc l mt chu trnh ca l thuyt v thc nghim
(2) L thuyt phi va c tnh tin on va c tnh gii thch. Yu cu ca sc mnh d
on c ngha l mt l thuyt s ch c y ngha nu nh n c kh nng tin on ci g
c th kim tra trn c s cc php o thc nghim m l thuyt khng vi ti ngay. Ngha
l, mt l thuyt phi c th kim tra c. Gi tr gii thch c ngha l nhiu hin tng phi
c xem xt i vi vi nguyn l c bn. Nu bn tr li mi cu hi ti sao rng bi v n
l nh th th l thuyt ca bn khng c gi tr gii thch. Su tp nhiu s liu m khng c
kh nng tm ra bt k nguyn l nn tng c s no th khng phi l khoa hc.
(3) Cc th nghim phi c th lp li c. Mt th nghim s b xem xt vi s hoi
nghi nu nh n ch hot ng i vi mt ngi, hoc ch hot ng trong mt b phn ca th
gii. Bt k ai c k nng v trang thit b cn thit u c th thu c kt qu nh nhau t
3

nhng th nghim nh nhau. iu ny ng rng nn khoa hc vt qua ranh gii quc gia v
tn gio; bn c th chc chn rng chng c ai ang lm khoa hc tht s khi h khng nh
cng vic ca h l Aryan, khng phi Do Thi, mc-xt, khng phi t bn, hay Cng gio,
khng phi v thn. Mt th nghim khng th ti dng li c nu nh n l b mt, cho nn
khoa hc nht thit phi l mt s nghip chung.

b/ Hnh v chm bim phng lm vic ca mt nh gi kim thut. H. Cock, v li theo Peter Brueghel (th k 16)
Mt th d ca chu trnh l thuyt v thc nghim, mt bc tin cn thit n nn ha
hc hin i l quan st thc nghim cho thy cc nguyn t ha hc khng th chuyn ha ln
nhau, chng hn nh ch khng th bin thnh vng. iu ny dn ti l thuyt cho rng cc phn
ng ha hc bao gm s sp xp li ca cc nguyn t theo nhng kt hp khc nhau, khng c
bt k s thay i no nhn dng ca bn thn cc nguyn t. L thuyt hot ng trong
hng trm nm, v c xc nhn bng thc nghim trn mt phm vi rng ca p sut v nhit
v vi nhiu kt hp ca cc nguyn t. Ch trong th k 20, chng ta mi bit rng mt
nguyn t c th chuyn ha thnh mt nguyn t khc di nhng iu kin p sut v nhit
cc cao tn ti trong qu bom ht nhn hoc bn trong mt ngi sao. Quan st khng hon
ton v hiu ha l thuyt ban u v s bt bin ca cc nguyn t, nhng n cho thy n ch l
mt s gn ng, hp l iu kin nhit v p sut bnh thng.
Mt php s ln ng tham gia ni chuyn vi linh hn ngi mt. ng ni ng c sc mnh ma
thut c bit m ngi khc khng c, n cho php ng lin lc thng tin vi cc linh hn. y, phn
no ca nguyn tc khoa hc b vi phm ?
Phng php khoa hc m t y l mt s l tng ha, v khng nn hiu l mt tp
hp th tc dng trong lm khoa hc. Cc nh khoa hc c nhiu nhc im v tnh xu nh
mi nhm ngi khc, v rt thng xy ra vi cc nh khoa hc l c gng lm mt uy tn ca
th nghim ca ngi khc khi kt qu ca ngi ta tri ngc vi quan im a thch ca h.
Nn khoa hc thnh cng cng phi lm vic vi s may mn, trc gic v sng to nhiu hn a
s mi ngi nhn thy, v hn ch ca phng php khoa hc l khng h kim ch c tnh v
s t biu hin hn so vi dng fugue sonata kim ch Bach v Haydn. C mt xu hng gn
y trong s cc nh khoa hc x hi l i xa hn na v i ti ph nhn s tn ti ca phng
php khoa hc, khng nh khoa hc khng g hn l mt h thng x hi c on xc nh
tng no c chp nhn da trn tiu chun ca nhm ngi c chung quyn li. Nu khoa

hc l mt l nghi x hi c on, th hnh nh kh m gii thch c tnh hiu qu ca n
trong vic ch to cc c hu ch nh my bay, my ht a CD v my may. Nu nh thut
gi kim v chim tinh hc khng km tnh khoa hc hn trong phng php ca n so vi ha
hc v thin vn hc, th ci g khin cho chng khng to ra c ci no c ch c ?
Xt xem c hay khng c phng php khoa hc p dng trong nhng th d sau y. Nu phng php
khoa hc khng c p dng, hi nhng ngi c hot ng c m t c ang tin hnh mt hot ng
con ngi hu ch hay khng, du l mt hot ng phn khoa hc ?
A. Chm cu l mt k thut y khoa c truyn c ngun gc chu trong nhng cy kim nh c cm
vo c th con ngi lm gim au n. Nhiu bc s c o to phng ty xem chm cu l
khng c gi tr nghin cu thc nghim, v nu nh n c tc dng cha bnh, th nhng tc dng
khng th no gii thch bng l thuyt ca h v h thn kinh. Ai l ngi mang tnh khoa hc hn, nhng
ngi hnh ngh phng ty hay phng ng ?
B. Goethe, mt nh th c, t c bit ti cho l thuyt ca ng v mu sc. ng xut bn mt cun
sch v ti , trong ng bin h rng dng c khoa hc dng o v nh lng mu sc, nh lng
knh, thu knh v b lc mu, khng th mang li cho chng ta ci nhn trn vn vo ngha ti hu ca
mu sc, chng hn cm gic lnh gi ln bi mu lam v lc, hay tnh khoa trng do mu kch ng.
Hi nghin cu ca ng c mang tnh khoa hc khng ?
C. Mt a tr thc mc ti sao mi vt u ri xung, v mt ngi trng thnh tr li v hp dn. Nh
trit hc Hi Lp c i Aristotle gii thch rng t ri xung v bn cht ca chng tm li v tr t nhin
ca chng, tip gip vi Tri t. Nhng li gii thch ny c mang tnh khoa hc khng ?
D. o Pht phn no l mt li gii thch tm l hc ca s tri nghim ca con ngi, v tm l hc tt
nhin l mt khoa hc. c Pht c th ni l phi bn rn trong mt chu trnh l thuyt v thc nghim, v
ng nghin cu bng cch th v sai, v cho du mun trong cuc i ng, ng yu cu cc mn th
thch tng ca ng. Pht gio cn c th xem l c tnh sinh si, v c Pht bo cc mn ca ng
rng h c th tm s khai sng cho chnh h nu h tun theo mt kha nghin cu v rn luyn nht nh.
Hi Pht gio c phi l mt hot ng theo ui khoa hc hay khng ?
0.2 Vt l l g ?
Cho rng trong chc lt, mt ngi thng minh c th lnh hi tt c cc lc m nh
t nhin c cp thm sinh kh v v tr tng ng ca nhng th to ra n th khng
c g l khng chc chn, v tng lai cng nh qu kh s nm trc mt n.
Pierre Simon de Laplace
Vt l l s dng phng php khoa hc tm ra cc nguyn l c bn chi phi nh sng
v vt cht, v khm ph ra h qu ca nhng nh lut ny. Mt phn ca ci phn bit quan
im hin i vi th gii quan c i l gi nh c nhng quy lut m nh cc chc nng v
tr, v nhng nh lut c th c hiu t nht l phn no bi con ngi. T k nguyn
L tr cho n th k 19, nhiu nh khoa hc bt u b thuyt phc rng cc nh lut t nhin
khng nhng c th hiu c m, nh Laplace khng nh, nhng nh lut v nguyn tc
cn c th s dng tin on mi th v tng lai ca v tr nu nh c thng tin v trng
thi hin nay ca ton b nh sng v vt cht. Trong nhng phn sau, ti s m t hai loi gii
hn chung trn tin on s dng cc nh lut vt l, chng ch c ghi nhn trong th k 20.
5

Vt cht c th nh ngha l th g b tc dng bi hp dn, tc l n c trng lc hay
s c sc nng nu n nm gn Tri t hoc mt ngi sao khc hoc mt hnh tinh nng
to ra sc hp dn c th o c. nh sng c th nh ngha l th g c th truyn t ni
ny sang ni khc qua khng gian trng rng v c th tc dng ln vt cht, nhng khng c
trng lng. V d, nh sng Mt tri c th tc dng ln c th bn bng cch lm n nng ln
hay ph hng DNA ca bn v lm cho bn b ung th da. nh ngha nh sng ca nh vt l
bao gm nhiu hin tng phong ph khng nhn thy vi mt thng, gm c sng v tuyn, vi
sng, tia X v tia gamma. Nhng i tng ny l mu ca nh sng khng ri vo ngng
hp t-tm-ti- ca cu vng m chng ta c th nhn thy.
Vo u th k 20, mt hin tng mi l c pht hin thy trong ng chn khng: cc tia b n c
ngun gc v bn cht khng r. Nhng tia ny ging nh cc tia bn t pha sau ng n hnh ti vi nh bn
v chm ti pha trc to ra hnh nh. Cc nh vt l vo nm 1895 khng h c tng xem nhng tia
ny l ci g, nn h t tn n gin cho chng l tia cathode, theo tn ca tip xc in t chng
pht ra. Mt cuc tranh lun si ni n ra, hon ton vi ngha quan nim, xem nhng tia ny thuc dng
nh sng hay vt cht. Ngi ta s phi lm g gii quyt vn ?
Nhiu hin tng vt l bn thn chng khng phi l nh sng hay vt cht, m l tnh
cht ca nh sng hay vt cht hoc tng tc gia nh sng v vt cht. Chng hn, chuyn
ng l mt tnh cht ca mi nh sng v mt s vt cht, nhng bn thn n khng phi l nh
sng hay vt cht. p sut gi cho lp xe p cng ln l s tng tc gia khng kh v lp xe.
p sut khng thuc dng vt cht m thuc dng ring ca n. N l mt tnh cht ca lp xe
cng nh ca khng kh. Tng t, tnh cnh ch em v ch t l quan h gia ngi vi ngi,
nhng khng phi l bn thn con ngi.

Hnh chp qua knh thin vn ny cho thy hai nh ca cng mt vt xa, mt vt k l, rt sng gi tn l quasar.
y c xem l bng chng cho mt vt nng, m ti, c kh nng l mt l en, dng nh nm gia chng ta v
n. Ni cch khc, cc tia sng s trt qua Tri t mi pha b b cong bi sc hp dn ca vt ti sao cho chng
i ti chng ta. Hng tht s n quasar c th on chng l chnh gia hnh, nhng nh sng truyn dc theo
ng chnh gia khng i ti chng ta v n b vt ti hp th. Quasar trn c gi tn qua s danh mc ca n,
MG1131+0456, hay tn gi km chnh thc hn l Vng Einstein.

d/ Gin ha lun
Mt s th dng nh khng trng lng li tht s c trng
lng, v v th c xem l vt cht. Khng kh c trng
lng, v v th n l mt dng vt cht, mc d 1 inch khi
khng kh nh hn c mt ht ct. Qu bng helium c trng
lng, nhng c gi cho khi ri xung bi lc tc dng
ca khng kh xung quanh m c hn, chng y n ln.
Cc nh thin vn trn qu o xung quanh Tri t c trng
lng, v ang ri theo mt ng cong, nhng h chuyn
ng qu nhanh nn cung cong ca qu o ri ca h
rng mang h theo hnh trnh xung quanh Tri t c
dng hnh trn. H t cm thy mnh khng c trng lng
v t hp khng gian ang ri cng vi h, v v th sn
khng y chn h ln.
S thay i hin i nh ngha nh sng v vt cht
Einstein tin on mt h qu ca l thuyt tng i ca ng l
nh sng sau ht thy s b tc ng bi hp dn, mc d hiu
ng cc k yu di nhng iu kin bnh thng. Tin on
ca ng khai sinh ra cc quan st s b cong tia sng pht ra
t cc sao khi chng i gn Mt tri trong hnh trnh ca chng
n vi Tri t. L thuyt ca Einstein cn gi s tn ti ca
cc l en, cc sao nng v rn chc n mc sc hp dn mnh
ca chng khng cho php nh sng thot ra ngoi (Hin nay, c
bng chng mnh m cho thy cc l en tht s tn ti).
Gii thch ca Einstein l nh sng khng phi tht s c khi
lng, m l nng lng b tc ng bi hp dn ging ht nh
khi lng vy. Nng lng trong mt chm sng tng ng
vi mt lng khi lng nht nh, cho bi cng thc ni ting
E = mc
2
, trong c l tc nh sng. V tc nh sng l
mt con s ln, nn mt lng ln nng lng l tng ng
vi ch mt lng rt nh ca khi lng, nn lc hp dn tc
dng ln tia sng c th b qua trong a s mc ch thc tin.
Tuy nhin, c mt s khc bit cn c bn v tha ng hn na
gia nh sng v vt cht, i vi bn iu c th hiu c
nu nh bn c hc qua ha hc. Trong ha hc, ngi ta bit
rng cc electron tun theo nguyn l loi tr Pauli, nguyn l
cm c nhiu hn mt electron chim gi cng mt qu o nu
nh chng c cng spin. Nguyn l loi tr Pauli c tun th
bi cc ht h nguyn t cu thnh nn vt cht, nhng khng
c tun th bi cc ht, gi l photon, cu thnh nn chm tia
sng.
L thuyt tng i ca Einstein s c tho lun trn vn hn
trong quyn 6 ca b sch ny.
Ranh gii gia vt l hc v cc khoa hc khc khng phi
lc no cng r rng. Chng hn, ha hc nghin cu cc
nguyn t v phn t, chng l th cu thnh nn vt cht, v
c mt s nh khoa hc hi lng nh nhau t gi h l nh
ha l hoc nh l ha. Dng nh s khc bit gia vt l
hc v sinh hc th r rng hn, v vt l hnh nh lm vic
vi cc vt v tri v gic. Tht ra, hu nh mi nh vt l u
ng rng cc nh lut c bn ca vt l p dng cho cc
7

phn t trong mt ng th hot ng tt tng t i vi s kt hp ca cc phn t cu thnh
nn mt con vi khun. (Mt s ngi c l tin rng mt s th th c kh nng xy ra hn trong
ngh ca con ngi, hay thm ch l tng ca mo v ch) Ci phn bit vt l vi sinh hc l
nhiu l thuyt khoa hc m t s sng, trong khi rt cuc thu c t cc nh lut c bn ca
vt l, khng th no suy lun cht ch t cc nguyn l vt l.
H c lp v gin ha lun
trnh nghin cu mi th cng mt lc, cc nh khoa hc c lp mi th m h ang
c gng nghin cu. Chng hn, mt nh vt l mun nghin cu chuyn ng ca mt con quay
hi chuyn ang quay s c kh nng thch n c tch ri khi cc dao ng v dng khng
kh xung quanh. Ngay c trong sinh hc, lnh vc nghin cu cn thit phi tm hiu s sng lin
h nh th no vi ton b mi trng ca chng, tht ho hng lu n vai tr lch s thit
yu ca nghin cu ca Darwin trn qun o Galapagos, ni tch ri khi phn cn li ca th
gii. Bt k b phn no ca v tr c xem l tch ri khi phn cn li c th gi l mt h.
Vt l hc c nhng thnh cng to ln ca n khi tin hnh qu trnh c lp ny
cch li, chia nh v tr thnh nhng phn ngy cng nh hn. Vt cht c th chia thnh cc
nguyn t, v hnh vi ca tng nguyn t c th nghin cu c. Cc nguyn t c th phn
chia thnh cc neutron, proton v electron cu thnh ca chng. Proton v neutron hnh nh c
cu thnh t cc ht cn nh hn na gi l quark, v c mt s khng nh bng chng thc
nghim cc quark c nhng b phn nh hn bn trong chng. Phng php phn tch cc th
thnh nhng b phn cng lc cng nh hn v nghin cu xem nhng b phn tng tc ln
nhau nh th no c gi l s gin ha lun. Hi vng l cc quy lut c v phc tp chi phi
nhng n v ln c th c hiu tt hn di dng nhng quy lut n gin hn chi phi
nhng n v nh hn. nh gi ng ci do gin ha lun mang li cho khoa hc, ch cn
nghin cu mt cun sch gio khoa ha hc thi th k 19. Vo lc y, s tn ti ca cc
nguyn t vn cn b mt s ngi nghi ng, cc electron th b kh nghi l khng tn ti, v hu
nh ngi ta chng hiu nhng quy lut c bn no chi phi cch thc cc nguyn t tng tc
ln nhau trong phn ng ha hc. Hc sinh phi ghi nh nhng danh sch di cc ha cht v
phn ng ca chng, v khng c cch no hiu c n mt cch c h thng. Ngy nay, hc
sinh ch cn ghi nh mt tp hp nh cc quy lut v cch thc cc nguyn t tng tc, chng
hn cc nguyn t thuc mt nguyn t khng th no chuyn ha thnh nguyn t khc qua
phn ng ha hc, hay cc nguyn t pha bn phi ca bng h thng tun hon c xu hng
hnh thnh lin kt mnh vi cc nguyn t pha bn tri.
A. Ti va ngh thay nh ngha bnh thng ca nh sng bng mt nh ngha mang tnh k thut
hn, chnh xc hn bao hm s khng trng lng. D vy, vn c kh nng l cht liu m mt ci bng
n to ra, thng thng gi l nh sng, tht s c mt lng nh trng lng no . Hy xut mt
th nghim nhm o xem n c trng lng hay khng.
B. Nhit khng c trng lng (tc l mt vt khng h tr nn nng hn khi b nung nng), v c th
truyn qua cn phng trng t bp la ti da ca bn, ni n tc ng n bn qua vic lm nng bn. Vy
th theo nh ngha ca chng ta, nhit c c xem l mt dng nh sng hay khng ? Ti sao c hay ti
sao khng ?
C. Tng t, m thanh c c xem l mt dng nh sng hay khng ?

0.3 Hc vt l nh th no
Nhiu sinh vin n vi kha hc khoa hc vi tng rng h c th thnh cng bng
vic ghi nh cc cng thc, khi mt bi ton c a vo bi tp nh hay bi thi, h s c th
th s vo cng thc v thu c kt qu bng s trn chic my tnh b ti ca mnh. Tht sai
lm ! khng phi l cch hc khoa hc u ! C mt s khc bit ln gia vic hc thuc cc
cng thc v hiu cc khi nim. bt u, cc cng thc khc nhau c th p dng trong
nhng tnh hung khc nhau. Mt phng trnh c th biu din mt nh ngha, n lun lun
ng. Mt phng trnh khc c th l mt phng trnh rt c bit cho tc ca mt vt trt
trn mt mt phng nghing, n s khng ng nu nh vt l mt tng ang tri git xung
y i dng. Nu bn khng chu kh tm hiu vt l mc khi nim, bn s khng bit
cng thc no c s dng khi no.
a s hc sinh tham gia nhng kha hc khoa hc ln u tin cn c rt t kinh nghim
vi vic gii thch ngha ca mt phng trnh. Hy xt phng trnh e = A/h lin h chiu
rng ca mt tam gic vi chiu cao v din tch ca n. Mt hc sinh khng c pht trin k
nng gii thch c th xem y l mt phng trnh khc hc thuc v vn dng khi cn thit.
Mt hc sinh hiu bit hn mt cht nhn ra y n gin l cng thc quen thuc A = eh mt
dng khc. Khi hi mt tam gic s c chiu rng ln hn hay nh hn so vi mt tam gic khc
c cng din tch nhng chiu cao nh hn, ngi hc sinh ngy th c th lng tng, khng c
con s no bm my tnh c. Ngi hc sinh kinh nghim hn th bit cch l gii mt phng
trnh lin quan ti php chia nu h nh hn, v A gi khng i, th e phi ln hn. Thng th
hc sinh hay tht bi vic nhn ra h qu ca cc phng trnh nh con ng a n kt qu
cui cng, nn h ngh tt c cc bc trung gian u l nhng cng thc quan trng nh nhau
m h phi hc thuc.
Khi tm hiu bt k vt no, iu quan trng l cng lin h tch cc cng tt, t khng
tm cch c ton b thng tin mt cch nhanh chng m khng ngh v n. Mt tng hay l
hy c v ngh ti nhng cu hi t ra cui mi phn ca nhng ti liu ny khi bn gp
chng, sao cho bn bit rng bn hiu ci mnh ang c.
Kh khn ca nhiu hc sinh v vt l rt li ch yu l nhng kh khn vi ton hc. Gi
s bn cm thy t tin rng bn c nn tng ton hc thnh cng trong kha hc ny,
nhng bn ang gp rc ri vi mt s th nht nh. Trong mt s lnh vc, nhn xt chnh nu
trong chng ny c l l , nhng trong mt s lnh vc khc, n c kh nng khng . Mt
khi bn nhn ra nhng lnh vc ton hc m bn gp trc trc, hy tm s h tr trong nhng lnh
vc . ng l chn qua ton kha hc vi cm gic m h ngh ti m s v th kiu nh khi
nim khoa hc. Kh khn s khng bin mt nu bn b qua n. iu tng t p dng cho cc
k nng ton hc cn thit m bn hc trong kha hc ny ln u tin, v d nh php cng
vector.
i khi, hc sinh bo ti h c gng tm hiu mt ch nht nh trong sch, v n
khng c ngha g ht. Th ti t nht bn c th lm trong tnh hung l c c ti c lui
mt trang mi. Mi sch v gii thch nhng th nht nh tht t - k c sch ca ti! nn
9

th tt nht lm trong tnh hung ny l nhn vo mt cun sch khc. Thay cho gio trnh
nhm ti cng mc ton hc nh kha hc bn ang tham gia, trong mt s trng hp, bn
c th nhn thy sch v trung hc hay sch mc ton thp hn cho li gii thch r rng
hn. Ba cun sch lit k bn tri, theo quan im ca ti, l nhng cun sch gii thiu vt l
hc tt nht hin c, mc d chng khng thch hp lm sch gio khoa s cp cho kha hc cao
ng v khoa hc c bn.
Cui cng, khi n tp thi, ng nn r sot li nhng cu ch v ch nh bn hc.
Thay v vy, hy th s dng mt phng php n tp tch cc, chng hn bng vic tho lun
mt s cu hi vi hc sinh khc, hoc lm bi tp nh m bn cha tng lm ln no.
0.4 T nh gi
Phn gii thiu ca mt cun sch kiu nh th ny tht kh vit, v mi hc sinh c xut
pht im khc nhau vi s chun b khc nhau. Mt hc sinh c th trng thnh mt t
nc khc, v v th c l hon ton yn tm vi h mt, nhng nhiu hc sinh c l hc i
s v thy gio dy qu nhanh v cc k hiu khoa hc. Mt hc sinh khc c l hc bit
tnh ton, nhng nhiu ngi cha h hc v h mt. Phn t nh gi sau y l danh sch kim
tra gip bn vch ra ci bn cn nghin cu chun b cho phn cn li ca kha hc.
Nu bn khng ng vi pht biu ny bn nn nghin cu phn ny:
Ti quen thuc vi cc n v h mt c bn:
mt, kilogram v giy, v cc tip u ng h
mt thng dng nht: milli (m-), kilo (k-) v
centi (c-)
0.5 C s ca h mt
Ti bit v newton, mt n v ca lc 0.6 Newton, n v h mt ca lc
Ti quen thuc vi cc tip u ng h mt
km thng dng ny: mega (M-), micro (-) v
nano (n-)
0.7 Cc tip u ng h mt km thng dng
hn
Ti kh v cc k hiu khoa hc 0.8 K hiu khoa hc
Ti c th t tin thc hin chuyn i n v
h mt
0.9 Chuyn i n v
Ti hiu mc ch v cng dng ca nhng
con s c ngha
0.10 Nhng con s c ngha

Nu bn thy mnh cn m m v phn no, hy t kim tra kin thc ca mnh trong
phn .
0.5 C s ca h mt
H mt
Cc n v khng c t thnh tiu chun mi cho n kh gn y trong lch s,
nn khi nh vt l Isaac Newton trnh by kt qu th nghim vi mt con lc, ng phi khng

nhng ch r si dy di 37+7/8 inch m l di 37+7/8 inch London. n v inch c xc
nh Yorkshire s khc i. Ngay c sau khi quc Anh chun ha xong h n v ca
mnh, th vn cn bt tin vic tnh ton c lin quan ti tin bc, th tch, khong cch, thi gian
hay trng lng, v ton b cc h s chuyn i tht k cc, v nh 16 ounce mt pound, v
5280 feet mt dm. Tri qua th k 19, hc sinh ph thng ph phm phn ln thi gian hc
ton ca h rn luyn tnh ton, v d nh thc hin chuyn i khi ngi khch hng trong
mt ca tim tr gi mt cun sch gi 2 pound, 13 shilling v xu. ng la lun tnh theo n
v thp phn, v ng tin Anh tin sang h thp phn hng thp k trc, nhng nc M vn
cn s dng h n v c xa gm feet, inch, pound, ounce, v vn vn
Mi quc gia trn th gii cng nhn mt h n v gi l h mt. H ny hon ton
thp phn, chnh do ngi thc thi ca Cuc cch mng Php mang li. Nhm tn vinh nc
Php, tn chnh thc ca h n v l Systme International, hay SI, ngha l H n v quc
t. (Cm t h SI v th l tha)
Th tuyt vi h SI l nhng ngi sng nhng t nc hin i hn t nc
chng ta [M] khng cn phi hc thuc c bao nhiu ounce trong mt pound, c bao nhiu tch
trong mt pint, c bao nhiu feet trong mt dm, v.v Ton b h hot ng vi mt b thch
hp, n gin ca cc tip u ng (c ngun gc t ting Hi Lp) b sung cho cc n v c
bn. Mi tip u ng biu din cho s m ca 10, v c mt ch vit tt c th kt hp vi k
hiu cho n v. Chng hn, mt l mt n v o khong cch. Tip u ng kilo- biu din cho
10
3
, nn mt kilomt, 1 km, l mt nghn mt.
Cc n v c bn ca h mt l mt cho khong cch, giy cho thi gian, v gram cho
khi lng.
Sau y l nhng tip u ng h mt thng dng nht. Bn cn ghi nh chng.
Tip u ng ngha V d
kilo- k 10
3
60 kg = khi lng ca mt ngi
centi- c 10
-2
20 cm = chiu cao ca mt t giy
mili- m 10
-3
1 ms = thi gian cho mt dy n ghita
chi nt D

Tip u ng centi-, ngha l 10
-2
, ch dng trong centimet; mt phn trm ca mt gram
khng vit l 1 cg m vit l 10 mg. Tip u ng centi- c th d dng ghi nh v mt cent l
10
-2
la. K hiu SI chnh thc cho giy l s (khng phi sec) v gram l g (khng phi
gm).
Giy
Mt tri vn ng trn cao v Mt trng vn l lng trn u cho n khi t nc qut sch k th
Joshua 10:12-14
Thi gian tuyt i, ch thc v mang tnh ton hc, t thn n, v t bn cht ring ca n, tri qua mt
cch u u m khng lin quan ti bt k th g bn ngoi Isaac Newton
11

Khi ti ni ngn gn phn trn rng giy l mt n v ca thi gian, vi bn y
khng hn tht s l mt nh ngha g cho lm. Hai cu trch dn trn mun chng minh c
bao nhiu s ln xn gia nhng ngi mun ni ti cng mt th bng mt t l thi gian.
Trch dn th nht c mt s v hc gi kinh vin gii thch l s xc nhn mt nim tin thi
c i rng chuyn ng ca Mt tri qua bu tri khng ch l ci g xy ra vi s tri qua
ca thi gian m Mt tri cn tht s lm cho thi gian i qua bng chuyn ng ca n, cho nn
vic n ng li trn bu tri s c mt s loi tc ng suy gim siu nhin ln mi ngi, tr
nhng chin binh Hebrew. Nhiu nn vn ha c i cn quan nim thi gian l tun hon, ch
khng tin ln theo mt ng thng nh nm 1998, 1999, 2000, 2001, Trch dn th hai, t
mt nh vt l tng i hin i, nghe c v mang nhiu tnh khoa hc hn, nhng a s cc nh
vt l ngy nay xem n l mt nh ngha thi gian khng c ch. Ngy nay, khoa hc vt l xy
dng da trn cc nh ngha hnh ng, ngha l cc nh ngha phi gii thch r rng cc bc
(hot ng) thc t cn thit o th g bng s.

e/ Gio hong Gregory sng to ra lch Gregory hin i ca chng ta, vi h nm nhun ca n, lm cho di
ca nm lch ph hp vi di ca chu k ca cc ma. Mi n nm 1752 th nc Anh Tin lnh mi chuyn sang
dng lch mi. Mt s cng dn t hc vn hn tin rng vic thu ngn thng i 11 ngy s lm vi i cuc i ca h
mt khong thi gian tng ng. Trong bc ha ny ca William Hogarth, mt ngi tn ngng ang nm trn t
c cu Hy ban cho chng con 11 ngy ca chng con.
Ngy nay, trong thi i l nng bnh, chic bt mc v bnh c ph mch bo thi gian
cho chng ta, cn lu th a s mi ngi mi bit u l nh ngha mang tnh hnh ng ca
thi gian. Cho n gn y, gi, pht v giy c nh ngha theo kiu hnh ng di dng
thi gian cn thit Tri t quay xung quanh trc ca n. Tht khng may, chuyn ng quay
ca Tri t li ang chm dn cht mt, v nm 1967 y tr thnh mt vn trong nhng th
nghim khoa hc yu cu php o thi gian chnh xc. V th, giy c nh ngha li l thi
gian cn thit cho mt s lng nht nh cc dao ng ca sng nh sng pht ra bi mt
nguyn t cesium trong mt bng n cu to ging nh n neon quen thuc nhng neon c
thay th bng cesium. nh ngha mi khng nhng ha hn l khng i v hn nh, m i

vi cc nh khoa hc n cn l mt cch ch to ng h thun tin hn vic phi tin hnh cc
php o thin vn.
u l nh ngha mang tnh thc hnh kh d xem mt ngi mnh c no ?
Mt
Ngi Php ban u nh ngha mt l 10
-7
ln khong cch t ng xch o ti cc
bc khi o qua Paris (tt nhin). Cho d l nh ngha mang tnh hnh ng, nhng hot ng
i n cc bc v t mt chui trc a pha sau bn khng phi l vic m a s cc nh khoa
hc ang hot ng mun tin hnh. Khng lu sau, mt chun mi c to ra di dng mt
thanh kim loi c hai vch trn n. nh ngha ny tn ti cho n nm 1960, khi mt c nh
ngha li l khong cch m nh sng truyn i trong chn khng trong khong thi gian
(1/299792458) giy.

f/ nh ngha ban u ca mt
Kilogram
n v c bn th ba ca h SI l kilogram, n v ca khi lng. Khi lng c
dng lm s o lng cht ca mt cht, nhng khng phi l mt nh ngha hnh ng. Ci
cn bnh thng hot ng bng cch o lc ht hp dn ca hnh tinh ca chng ta i vi vt
cn nng, nhng vic s dng loi cn nh ngha khi lng hnh ng s gy phin phc
v lc hp dn thay i ln t ni ny sang ni khc trn Tri t.
C mt cht bt ng ng ngc nhin gia cc sch gio khoa vt l v cch nh ngha
khi lng, nhng y l cch thc n tht s c lnh hi bi mt vi nh vt l ang hot
ng chuyn v cc php o chnh xc cc cao. H gi mt i tng vt cht Paris, l
kilogram chun, mt khi tr ch to t hp kim platnium-iridium. Cc bn sao c i chiu
vi mu kilogram m ny bng cch t bn gc v bn sao trn hai a ca mt ci cn. Mc d
phng php so snh ny ph thuc vo lc hp dn, nhng vn i cng vi s chnh lch lc
13

hp dn cc v tr a l khc nhau b loi tr, v hai vt c a vo so snh ti cng mt ni.
Cc bn sao khi c th mang khi cn hm t kilogram chun Paris v chuyn n mi ni
trn th gii.
Kt hp ca cc n v h mt
Hu nh bt c th g bn mun o u c th o vi mt s kt hp ca mt, kilogram
v giy. Vn tc c th o l m/s, th tch l m
3
, v mt l kg/m
3
. Mt phn ca ci lm cho
h SI v i l tnh n gin c bn ny. Khng h c cc n v ng ngh nh cord g, cy vi
hay ly whiskey. Khng c s o lng v kh. ng l mt b n v n gin, nht qun. Cc s
o SI t li vi nhau t mt, kilogram, v giy to thnh h mks. V d, n v mks ca vn tc
l m/s, ch khng phi km/h.
A. Isaac Newton tng vit: cc ngy t nhin tht s khng bng nhau, d cho chng thng c
xem l bng nhau, v c dng lm mt s o thi gian C l khng c th g l chuyn ng u nh
th, nh thi gian c th c o chnh xc. Mi chuyn ng c th c gia tc hay gim tc
Newton ng. Ngay c nh ngha hin i ca giy di dng nh sng pht ra bi cc nguyn t
cesium cng dn bin i. Chng hn, t trng c th lm cho cc nguyn t cesium pht ra nh sng vi
tc dao ng hi khc. Du vy, ci lm cho chng ta suy ngh l chic ng h qu lc chnh xc hn
ng h Mt tri, hay nguyn t cesium l b nh thi gian chnh xc hn so vi ng h qu lc ? Ngha
l, lm th no ngi ta c th kim tra bng thc nghim mc chnh xc ca cc chun thi gian so vi
nhau ?
0.6 Newton, n v h mt ca lc
Mt lc l y hoc ht, hay tng qut hn l th g c th lm thay i tc hay
hng chuyn ng ca mt vt. Mt lc l cn thit lm mt chic xe hi chuyn ng,
lm chm li mt vn ng vin bng chy trt trn nn nh, hay lm cho mt chic my bay
i hng. (Cc lc c th tht bi trc vic lm thay i chuyn ng ca mt vt nu chng
b trit tiu bi nhng lc khc, v d lc hp dn ht bn xung pha di ngay lc ny b trit
tiu bi lc ca gh y bn ln) n v h mt ca lc l newton, c nh ngha l lc m,
nu tc dng trong mt giy, s lm cho mt vt khi lng 1 kilogram bt u t trng thi ngh
t ti vn tc 1 m/s. Cc chng sau s ni v khi nim lc chi tit hn. Tht vy, ton b
cun sch ny l ni v mi quan h gia lc v chuyn ng.
Trong phn 0.5, ti cung cp mt nh ngha theo hp dn ca khi lng, nhng bng
vic nh ngha c s ca lc, chng ta cn c th chuyn hng v c th nh ngha khi lng
m khng cn tham chiu ti lc hp dn. V d, nu mt lc hai newton l cn thit gia tc
mt vt nht nh t ngh ln vn tc 1 m/s trong 1 s, th vt phi c khi lng 1 kg. T quan
im ny, khi lng c trng cho mc cn tr ca mt vi s thay i chuyn ng ca n, ci
chng ta gi l qun tnh, hay khi lng qun tnh. Mc d khng c nguyn nhn c bn no l
gii ti sao mc cn tr ca mt vt vi s thay i chuyn ng ca n phi lin h vi mc
mnh m lc hp dn tc dng ln n, nhng cc th nghim cn thn v chnh xc cho thy rng
nh ngha qun tnh v nh ngha hp dn ca khi lng ph hp cao i vi nhiu vt a
dng. Do , i vi bt k mc ch thc tin no, chuyn ngi ta tha nhn nh ngha no
tht chng quan trng.

A. Tri qua thi gian lu trong trng thi phi trng lc tht khng tt cho sc khe. Mt trong nhng
hiu ng tiu cc quan trng nht m nh du hnh phi chu l s mt khi lng c v xng. V mt ci
cn bnh thng s khng hot ng i vi mt nh du hnh trn qu o, nn u l phng php kh d
nhm theo di s thay i ny khi lng ? (Vic o tht lng hay bp tay ca nh du hnh vi mt
ming bng o tht khng tt, v n khng cho bit cht no v khi lng xng, hay v s thay th c
vi m)
0.7 Cc tip u ng h mt km thng dng hn
Sau y l ba tip u ng h mt, trong khi khng thng dng nh ba tip u ng
ni phn trc, nhng cng ng gi ghi nh.
Tip u ng ngha V d
mega- M 10
6
6,4 Mm = bn knh Tri t
micro-

10
-6
10 m = kch thc mt t bo bch cu
nano- n 10
-9
0,154 nm = khong cch gia cc ht nhn
cacbon trong phn t ethane
Lu ch vit tt cho micro l k t Hi Lp mu, - mt sai lm thng mc phi v
nhm n vi m (mili) hay M (mega).

g/ y l mt bn nh gip bn ghi nh nhng tip u ng h mt quan trng nht. T little l nhc bn
rng danh sch bt u vi cc tip u ng s dng cho nhng i lng nh v xy dng dn ln. S m bin i
ln 3, ngoi tr tt nhin l chng ta khng cn tip u ng cho 10
0
, n bng 1.
Cn c nhng tip u ng khc km thng dng hn, dng cho nhng i lng cc ln
v cc nh. V d, 1 femto mt = 10
-15
m l n v tin dng ca khong cch trong vt l ht
nhn, v 1 gigabyte = 10
9
byte c dng cho a cng ca my vi tnh. y ban quc t ra
quyt nh v h SI mi y thm mt s tip u ng mi nghe nh khi hi, v d
1 yoctogram = 10
-24
g l khong phn na khi lng ca mt proton. Tuy nhin, trong tng lai
15

trc mt, khng chc bn trng thy cc tip u ng nh yocto- v zepto- c s dng,
ngoi tr c l trong nhng cuc tranh lun tm pho trong hi ngh khoa hc vin tng hay cc
truyn vin vng khc.
Gi s bn c th lm chm thi gian li sao cho theo cm nhn ca bn, mt chm nh sng s chuyn
ng qua phng tc i b chm. Nu bn cm nhn mt nano giy nh th n l mt giy, th bn s
cm nhn mt micro giy nh th no ?
0.8 K hiu khoa hc
a s cc hin tng l th xy ra trong v tr ca chng ta khng thuc quy m con
ngi. Cn n khong 1.000.000.000.000.000.000.000 vi khun bng vi khi lng c th
ca mt ngi. Khi nh vt l Thomas Young pht hin ra nh sng l sng, quay tr li nhng
ngy xa ti t trc khi c k hiu khoa hc, v ng bt buc vit rng thi gian cn thit cho
mt dao ng ca sng l 1/500 ca mt phn triu ca mt phn triu ca mt giy. K hiu
khoa hc l mt phng php t ri rm hn vit nhng con s rt ln v rt nh ging nh
th ny. y l mt cch nh gi nhanh.
K hiu khoa hc c ngha l biu din mt con s di dng tch ca mt con s t 1 n
10 v mt con s khc l ly tha ca 10. V d
32 = 3,2 x 10
1

320 = 3,2 x 10
2

3200 = 3,2 x 10
3

Mi s ln hn s trc 10 ln.
V 10
1
nh hn 10
2
10 ln, nn cn nh l s dng k hiu 10
0
biu din cho 1, s ny
thnh ra nh hn 10
1
10 ln. Tip tc nh th, chng ta c th vit 10
-1
cho 0,1, con s nh hn
10
0
10 ln. Cc s m m c dng cho nhng con s nh:
3,2 = 3,2 x 10
0

0,32 = 3,2 x 10
-1

0,032 = 3,2 x 10
-2

Mt nguyn nhn chnh thng gy ln xn l k hiu dng cho hin th ca nhiu my
tnh b ti. V d:
3,2 x 10
6
(k hiu c ghi)
3,2E+6 (k hiu trn mt s my tnh b ti)
3,2
6
(k hiu trn mt s my tnh b ti khc)
K hiu sau cng phn no d gy nhm ln, v 3,2
6
tht ra l k hiu cho con s 3,2 x 3,2
x 3,2 x 3,2 x 3,2 x 3,2 = 1074, mt con s hon ton khc vi 3,2 x 10
6
= 3200000. K hiu trn
my tnh b ti khng bao gi c s dng trong ghi chp. N ch l mt cch cho nh sn sut
tit kim chi ph bng cch ch to mn hin th n gin hn.

Mt hc sinh hc c rng 10
4
vi khun, sp thng hng ghi danh vo lp hc ti trng Cao ng
Cng ng Paramecium, s hnh thnh mt hnh kch thc nh th ny:

Ngi hc sinh kt lun rng 10
2
vi khun s hnh thnh mt ng c chiu di nh th ny:

Ti sao ngi hc sinh khng ng ?
0.9 Chuyn i n v
Ti khuyn cc bn khng nn hc thuc qu nhiu h s chuyn i gia h SI v h o
lng M. Gi s nc M a my bay trc thng ca mnh n xm chim California (xt cho
cng ai m chng mun sng y thay v New York ?), v a florua vo nc v h SI, lm
cho vic s dng inch v pound l mt vi phm c th b pht t hnh. Ti ngh bn c th lm
iu vi ch hai bi hai h s chuyn i cn nh:
1 inch = 2,54 cm
Mt vt c trng lng trn Tri t 2,2 pound-lc c khi lng l 1 kg.
Biu thc th nht l nh ngha hin nay ca inch, cho nn n chnh xc. Pht biu th
hai th khng chnh xc, nhng n tt cho a s mc ch s dng. (H n v M ca lc v
khi lng tht rc ri, nn iu tt nht l chng khng c s dng trong khoa hc. Trong h
o lng M, n v ca lc l pound-lc, v n v tt nht s dng cho khi lng l slug, n
khong 14,6 kg).
Quan trng hn vic hc thuc cc h s chuyn i l hiu cho ng phng php thc
hin chuyn i. C trong h SI, bn c th cn phi i, v d, t gram sang kilogram. Nhng
ngi khc nhau c nhng cch khc nhau ngh v s chuyn i, nhng phng php ti m t
y mang tnh h thng v d hiu. tng l nu nh 1 kg v 1000 g biu din cho cng mt
khi lng, th chng ta c th xem mt phn s kiu nh
10
3
g
1 kg
l mt cch biu din s 1. iu ny c th lm bn lo lng. Chng hn, nu bn g 1000/1 vo
my tnh b ti ca mnh, bn s nhn c 1000, ch khng phi 1. Mt ln na, nhng ngi
khc nhau c nhng cch khc nhau ngh v n, nhng l l l ch n gip chng ta thc hin
chuyn i, v n hot ng c ! By gi, nu chng ta mun i 0,7 kg sang n v gram,
chng ta c th nhn kg vi s 1
0,7 kg x
10
3
g
1 kg
Nu bn xem cc k hiu nh kg nh th chng l cc bin dng trong i s, khi bn c th
n gin kg trn t vi kg di mu, thu c
17

0,7 kg x
10
3
g
= 700 g
1 kg
i gram sang kg, bn ch vic lt phn s trn ngc li.
Mt li th ca phng php ny l n c th d dng p dng cho mt lot chuyn i.
V d, i mt nm ra giy
1 nm x
365 ngy
x
24 gi
x
60 pht
x
60 s
= 3,15 .10
7
s
1 nm 1 ngy 1 gi 1 pht
S m phi dng hay m ?
Mt sai lm thng gp l vit phn s chuyn i khng ng. Chng hn, phn s
10
3
kg
(khng ng)
1 g
khng bng 1, v 10
3
kg l khi lng ca mt chic xe hi, cn 1 g l khi lng ca mt qu
nho kh. Mt cch ng thit t h s chuyn i l
10
-3
kg
(ng)
1 g
Bn c th thng pht hin ra li nh th nu bn b thi gian kim tra cu tr li ca bn v
xem n c hp l hay khng.
Nu nh kh nng phn on thng thng khng ch ra c s m dng hay m, y
l mt cch na m bo bn chuyn i ng. C nhng tip u ng ln v nhng tip u
ng nh:
Tip u ng ln: k M
Tip u ng nh: m n
(Khng kh g vic xp thng hng tip u ng ny vi tip u ng kia, v mega v micro
u c tnh lin tng, v tht d nh l 1 km th ln hn 1 m, v 1 mm th nh hn) Trong v d
trn, chng ta mun t ca phn s bng vi mu s. V k l mt tip u ng ln, nn chng
ta cn b li bng mt s nh nh 10
-3
pha trc n, ch khng phi mt con s ln nh 10
3
.
A. Mi php i n v sau y c mt sai st. Trong tng trng hp, hy gii thch sai st l g.
(a) 1000 kg x (1 kg/ 1000 g) = 1 g
(b) 50 m x (1 cm/ 100 m) = 0,5 cm
(c) Nano l 10
-9
, nn c 10
-9
nm trong 1 m
(d) Micro l 10
-6
, nn 1 kg l 10
6
g
0.10 Nhng con s c ngha
Mt ngi k s ang thit k mt ng c xe hi, v ng c bit rng ng knh ca
piston (n c mt ngi khc thit k) l 5 cm. Anh ta bit rng k h 0,02 cm l cn thit cho

mt piston c kch c ny, nn anh ta thit k xilanh c ng knh trong 5,04 cm. May thay,
ngi gim st ca anh ta pht hin ra sai lm ca anh trc khi chic xe i vo sn sut. B gii
thch cho anh sai st ca anh, v v mt tinh thn a anh vo loi khng c kh nng thng
tin.
u l sai st ca anh k s ? Ngi cho anh ta bit piston c ng knh 5 cm l c
kinh nghim vi phng php ch s c ngha, ging nh b ch ca anh, ngi gii thch vi
anh rng anh cn xem xt li v tnh ton mt con s tt hn cho ng knh ca piston. Ngi
ni 5 cm ch khng phi 5,00 cm r rng trnh n tng l con s cc k chnh xc.
Trn thc t, ng knh piston l 5,13 cm. Chng khng bao gi lp va trong mt xilanh
ng knh 5,04 cm.
S ch s ca chnh xc mt con s c quy l s ch s c ngha. Nh trong v d
trn, s ch s c ngha mang li mt cch biu din chnh xc ca mt con s. Trong a s
trng hp, kt qu ca mt php tnh bao gm vi mu s liu c th khng chnh xc hn mu
s liu chnh xc km nht trong . Ni cch khc, vo tp nham th ra rc. V ng knh
5 cm ca piston l khng chnh xc lm, nn kt qu tnh ton ca ngi k s, 5,04 cm, tht ra
khng chnh xc nh anh ta ngh. Ni chung, kt qu ca bn khng nn c nhiu ch s c
ngha hn mu s liu km chnh xc nht m bn s dng khi bt u tnh ton. Php tnh trn
phi c thc hin nh sau:
5 cm (1 ch s c ngha)
+ 0,04 cm (1 ch s c ngha)
= 5 cm (lm trn n 1 ch s c ngha)
Tht ra kt qu cui cng ch c mt ch s c ngha khi nhc bn lu n thc t l kt qu
khng chnh xc lm, v n khng thch hp cho s dng thit k ng c.
Lu l nhng con s 0 ng u trong s 0,04 khng c m l ch s c ngha, v
chng ch l ci ch bc ln. Mt khc, mt con s nh 50 cm l lng ngha s 0 c th
xem l mt ch s c ngha, hoc n c mt ch l ch bc ln. S nhp nhng lin
quan n chui s 0 c th trnh c bng cch s dng k hiu khoa hc, theo 5 x 10
1
cm
ng mt ch s c ngha chnh xc, cn 5,0 x 10
1
cm s ng hai ch s c ngha.
Trch dn sau y ly t mt bi x lun ca Norimitsu Onishi trn t New York Times, ngy 18/8/2002:
Xt trng hp Nigeria. Mi ngi ng y l quc gia ng dn nht chu Phi. Nhng dn s nc ny
l bao nhiu ? Lin hp quc ni 114 triu; B Ngoi giao M ni 120 triu. Ngn hng th gii ni 126,9
triu, cn Cc Tnh bo trung ng cho n l 126.635.626.
Ci g khin bn i ngi v nhng con s ny ?
X l ng s ch s c ngha c th tit kim thi gian cho bn! Thng thng, hc sinh
hay chp nhng con s t my tnh b ti ca mnh vi tm ch s c ngha ca chnh xc,
ri nhp chng tr li cho php tnh tip theo. l mt s lng ph thi gian, tr khi s liu ban
u ca bn c chnh xc n kh tin .
19

Quy tc v s ch s c ngha ch l nhng quy tc sch v, v khng phi l ci thay th
cho s suy ngh thn trng. V d, $20,00 + $0,05 l $20,05. Khng cn thit v khng nn lm
trn l $20. Ni chung, quy tc s ch s c ngha hot ng tt nht cho php nhn v php
chia, v chng ta cn p dng chng khi thc hin mt php tnh phc tp bao hm nhiu loi
ton t. i vi php cng v php tr n gin, cn ch hn ti vic gi s ch s khng i
sau du thp phn.
Khi cn m h, tt nht ng s dng quy tc s ch s c ngha. Thay v vy, hy c
thay i mt mu s liu ban u ca bn bng lng ti a m bi bn ngh n c th khng
cn, v tnh li kt qu cui cng. Cc ch s cui hon ton ngu nhin l khng c ngha, v
nn b qua.
C bao nhiu s ch s c ngha trong tng s o sau y ?
(a) 9,937 m
(b) 4,0 s
(c) 0,0000000000000037 g

Tm tt chng
T kha chn lc
vt cht . bt k th g b tc dng bi lc hp dn
nh sng ... bt k th g c th truyn t ni ny n ni khc qua
khng gian trng rng v c th tc dng ln vt cht,
nhng khng b tc dng bi lc hp dn
nh ngha hot ng nh ngha pht biu nhng hot ng no phi c tin
hnh o ci c nh ngha
h n v quc t .. mt tn gi khc cho h mt
h mks .. s dng cc n v h mt da trn mt, kilogram v giy.
V d, n v mks ca vn tc l m/s, ch khng phi
cm/s hay km/h
khi lng s o bng s mc kh lm thay i chuyn ng ca
mt vt
ch s c ngha cc ch s gp phn vo chnh xc ca php o
K hiu
m ............................... mt, n v h mt ca khong cch
kg ............................... kilogram, n v h mt ca khi lng
s ................................. giy, n v h mt ca thi gian
M- .............................. tip u ng h mt mega, 10
6


k ................................. tip u ng h mt kilo, 10
3

m ............................... tip u ng h mt mili, 10
-3

................................ tip u ng h mt micro, 10
-6

n ................................. tip u ng h mt nano, 10
-9

Tm tt
Vt l hc l s dng phng php khoa hc nghin cu hnh vi ca nh sng v vt
cht. Phng php khoa hc yu cu mt chu trnh ca l thuyt v thc nghim, cc l thuyt
va c gi tr tin on va c gi tr gii thch, v cc th nghim c th lp li c.
H mt l mt khun kh n gin, thch hp cho o lng xy dng t mt, kilogram,
v giy, cng vi mt b tip u ng biu th s m ca 10. Phng php mang tnh h thng
nht dng chuyn i n v c trnh by trong v d sau:
370 ms x
10
-3
s
= 0,37 s
1 ms
Khi lng l s o lng cht. Khi lng c th nh ngha bng tng tc hp dn,
bng cch so snh mt vt vi khi lng chun trn mt ci cn hai a, hoc di dng qun
tnh, bng cch so snh tc dng ca lc ln mt vt vi tc dng ca lc ln khi lng
chun. Hai nh ngha c tm thy trong thc nghim l tng xng vi nhau vi mc
chnh xc cao, nn chng ta thng n gin ni l khi lng, m khng phi bn tm l thuc
loi no.
Lc l ci c th lm thay i chuyn ng ca mt vt. n v h mt ca lc l newton,
c nh ngha l lc cn thit gia tc mt khi lng chun 1 kg t trng thi ngh ln vn
tc 1 m/s trong 1 s.
K hiu khoa hc ngha l, v d, vit 3,2 x 10
5
thay cho 320 000.
Vic trnh by cc con s vi s ch s c ngha ph hp cho bit mc chnh xc ca
chng. L mt nguyn tc ch dn, kt qu cui cng ca mt php tnh khng chnh xc hn, v
khng c s ch s c ngha nhiu hn, mu d liu km chnh xc nht ban u.

Bi tp
1. S dng chnh xc my tnh b ti.
(a) Tnh 74658/(53222 + 97554) trn my tnh b ti.
(b) Con s no biu th gi ca mt ci ti vi, v con s no nghe nh gi ca mt cn nh,
$3,5 x 10
5
hay 3,5
5
?
2. Hy tnh nhng th sau. Nu chng khng c ngha v l do n v, hy gii thch.
(a) 3 cm + 5 cm
21

(b) 1,11 m + 22 cm
(c) 120 dm + 2,0 gi
(d) 120 dm / 2,0 gi
3. Sn sau nh bn c tng gch c hai u. Bn o c khong cch 23,4 m t phn
bn trong bc tng ny sang phn bn trong bc tng kia. Mi bc tng d 29,4 cm. Hi
khong cch t bn ngoi bc tng ny sang bn ngoi bc tng kia bng bao nhiu ? Nh lu
s ch s c ngha.
4. Vn tc ca nh sng l 3,0 x 10
8
m/s. Hy i gi tr ny sang n v furlong trn
fortnight. Mt furlong l 220 yard v mt fortnight l 14 ngy. Mt inch l 2,54 cm.
5. Biu din mi i lng sau y theo n v microgram:
(a) 10 mg, (b) 10
4
g, (c) 10 kg, (d) 100 x 10
3
g, (e) 1000 ng
6. i 134 mg sang n v kg, vit cu tr li ca bn theo k hiu khoa hc
7. Trong th k va qua, tui bnh qun bt u dy th i vi n gim i 7 tui. Li
sng th c nguyn do y l v cc hormone do tht gia sc cung cp, nhng c kh nng hn
l v nhng c gi hin i tnh trung bnh c nhiu cht bo c th hn v c kh nng v nhng
ha cht gi estrogen trong mi trng t s phn hy ca thuc tr su. Mt ci hamburger lm
t tht b nhim hormone c khong 0,2 ng estrogen (chng gp i so vi trong tht b t
nhin). Mt bc u cha khong 300 ng estrogen. Mt ngi ph n trng thnh sn sinh
khong 0,5 mg estrogen mi ngy (lu khc n v!)
(a) Hi mt ngi con gi phi n bao nhiu ci hamburger mi ngy tiu th nhiu
estrogen nh sc sn sinh hng ngy ca mt ngi ph n trng thnh ?
(b) Gi tr tng ng vi bao nhiu bc u ?
8. nh ngha bnh thng ca tr trung bnh ca hai s a v b l (a + b)/2. y c gi
l tr trung bnh s hc. Tuy nhin, tr trung bnh hnh hc c nh ngha l (ab)
1/2
(tc l cn
bc hai ca ab). Nhm mc ch lm cho sng t, hy gi s c hai s c n v ca khi lng.
(a) Tnh tr trung bnh s hc ca hai s c n v gram. Sau , i hai s ra n v kg
v tnh li tr trung bnh ca chng. Cu tr li c nht qun khng ?
(b) Lm yu cu tng t i vi tr trung bnh hnh hc.
(c) Nu a v b u c n v gram, th chng ta s c n v ca ab l g ? Cu tr li ca
bn c ngha g khng khi bn ly cn bc hai ?
(d) Gi s mt ai xut vi bn mt loi tr trung bnh th ba, gi l tr trung bnh
siu la bp, c nh ngha l (ab)
1/3
. Hi nh vy c hp l hay khng ?
9. Trong mt bi bo v dch bnh SARS, ngy 7/5/2003, t New York Times bn v
nhng c tnh mu thun nhau ca thi k bnh (thi gian trung bnh tri qua t s nhim cho
ti triu chng u tin). Nghin cu c tnh l 6,4 ngy. Nhng nhng tnh ton thng k
khc cho thy thi k bnh c th ko di c 14,22 ngy. Hi ci g sai st y ?

10. Hnh bn di cho thy mt gc ca ti bnh quy. Hi ci g sai y ?

11. Khong cch n ng chn tri c cho bi biu thc 2rh , trong r l bn
knh ca Tri t, v h l chiu cao ca ngi quan st ng trn b mt Tri t. (Biu thc ny
c th chng minh bng nh l Pythagore) Hy ch ra rng n v ca biu thc ny l c
ngha.

23

Cuc sng s rt khc i nu nh bn c kch thc ca mt con cn trng

Chng 1
c tnh quy m v bc ln

1.1 Gii thiu
Ti sao mt con cn trng khng th c kch thc ca mt con ch ? Mt s t bo gy
tr ra trong dy sng ca bn cao mt mt ti sao t nhin biu hin khng c n t bo no
khng ch cao mt mt, m cn rng mt mt, v dy mt mt ? Cho d c tin hay khng th
nhng cu hi ny c th tr li d dng m khng cn bit v vt l nhiu hn bn. K thut ton
hc duy nht bn tht s cn n l php bin i xong xnh, p dng cho din tch v th tch.
Din tch v th tch
Din tch c th nh ngha bng cch ni rng chng ta c th chp li hnh dng thy
thch ln mt t giy k li 1 cm x 1 cm v m s bn trong n. Cc phn l ca li c th
c lng bng mt. Khi , chng ta c th ni din tch bng vi s li, theo n v cm vung.
Mc d iu ny nghe c v km thun khit hn vic tnh din tch bng cc cng thc i

loi nh A = tr
2
cho hnh trn hay A = eh/2 cho tam gic, nhng cng thc khng c ch khi
nh ngha din tch v chng khng th p dng cho nhng din tch hnh khng u n.

a/ Con amip kch c nh th ny tht him gp
n v cm vung c vit thng dng hn l cm
2
trong khoa hc. Tt nhin, n v ca
s o vit tt bng cm khng phi l mt k hiu i s biu din mt con s c th t nhn
theo ngha en. Nhng tht tin li khi vit cc n v ca din tch theo cch v xem n v
nh th chng l nhng k hiu i s. Chng hn, nu bn c mt tam gic vi din tch 6 m
2
v
chiu rng 2 m, th vic tnh chiu cao ca n l (6 m
2
) / (2 m) = 3 m cho kt qu c ngha c
v mt s hc ln n v. Vic xem xt kiu i s ny ca n v cn m bo cho phng php
i n v ca chng ta hot ng chnh xc. V d, nu chng ta ng phn s
100
1
cm
m

l mt cch vit ng ca s mt, th mt nhn vi mt bng mt, nn chng ta cn ni mt c
th biu din bng
100
1
cm
m
x
100
1
cm
m

hay tng ng
2
2
10000
1
cm
m

iu c ngha l h s chuyn i t mt vung sang cenimt vung l 10
4
, tc l mt mt
vung c 10
4
centimt vung bn trong n.
Ton b nhng quy tc trn cng c th p dng cho th tch, s dng n v centimt
khi thay cho cc li trn giy v th.
Vi nhiu ngi, hnh nh kh m tin rng mt mt vung bng 10000 centimt vung,
hay mt mt khi bng mt triu centimt khi h ngh n s d hiu hn nu c 100 cm
2
trong
1 m
2
, v 100 cm
3
trong 1 m
3
, nhng iu khng ng. Cc v d trong hnh b nhm ti a ra
25

cu tr li ng d tin tng hn, s dng cc n v foot v yard truyn thng ca M (Mt foot
l 12 inch, v mt yard l 3 foot).

b/ Minh ha vic i n v din tch v th tch bng cc n v truyn thng M
Da trn hnh b, hy t thuyt phc bn rng c 9 ft
2
trong mt yard vung, v 27 ft
3
trong mt yard
khi, sau chng minh iu tng t v mt k hiu (tc l vi phng php s dng phn s bng mt).
A. C bao nhiu cm
2
trong mt inch vung ? (1 inch = 2,54 cm) Trc ht, hy tm cu tr li thch hp
bng cch v hnh, sau xut pht t h s chuyn i chnh xc hn bng phng php k hiu.

c/ Galileo Galilei (1564 1642) l mt ngi Italy thi Phc hng khai sinh phng php khoa hc trong vt l
hc, to ra phin bn hin i ca khoa hc. Xut thn t mt gia nh qu tc nhng rt ngho, Galileo phi b hc
trng y khoa ti i hc Pisa khi ng cn sch tin. Cui cng tr thnh mt ging vin ton hc ti ngi trng ,
ng bt u s nghip mt k gy s kht ting bng vic vit mt bi ch giu cc quy nh ca nh trng ng
b buc thi vic, nhng tm mt v tr ging dy mi ti Padua. ng pht minh ra ng h qu lc, nghin cu
chuyn ng ca vt ri, v khm ph ra cc v tinh ca Mc tinh. Sc mnh ca nghin cu ca i ng l lm mt
uy tn nn vt l hc Aristotle bi lm cho n ng u vi nhng th nghim mu thun nhau, mt chng trnh lt
ng cho khm ph ca Newton ra mi lin h gia lc v chuyn ng. Trong chng 3 chng ta s n vi cu
chuyn s phn ti hu ca Galileo trong bn tay ca Gio hi.

1.2 Xc nh din tch v th tch
Nhng con b ln c nhng con b nh hn
trn lng ca chng cn x
V nhng con b nh cn c nhng con b nh hn na
V c th v hn
Jonathan Swift
Gi th nhng php bin i ny ca din tch v th tch lin h nh th no vi nhng
cu hi ti a ra v kch thc ca cc vt sng ? Vng, gi s bn b thu nh ging nh
nhn vt Alice trong Wonderland bng kch thc ca mt con cn trng. Mt cch ngh v s
thay i kch thc l ci thng nhn l 1 cm gi trng c l l 1 m i vi bn, v bn nh
hn nhiu ri. Nu din tch v th tch chia theo trng i trc gic, khng chnh xc ca a s
mi ngi, vi 1 m
2
bng vi 100 cm
2
, th khng c l do g khin t nhin c x khc bit i
kch thc mi, thu nh ca bn. Nhng t nhin tht s hnh x khc i lc bn thu nh. V d,
bn s nhn thy mnh c th i b trn nc, v nhy ln gp nhiu ln chiu cao ca bn. Nh
vt l Galileo Galilei c ci nhn c bn rng s chia t l din tch v th tch xc nh mc
khc bit m cc hin tng t nhin hnh x nhng cp khc nhau. Trc tin ng l gii
v cc cu trc c gii, nhng sau m rng ci nhn ca ng cho cc vt sng, a ra quan
im cp tin khi rng mc c bn, mt sinh vt sng s tun theo cng cc quy lut t
nhin nh mt c my. Chng ta s ln theo s ch dn ca ng trc tin bn v my mc v
sau l cc vt sng.
Galileo bn v hnh vi ca t nhin quy m ln v nh
Mt trong nhng mu tc phm khoa hc ni ting nht th gii l cun i thoi ca
Galileo bn v hai nn khoa hc mi. Galileo l mt tc gi th v mun gii thch mi th r
rng vi cng chng, v ng khi ng cng vic ca ng bng cch lng n vo di dng mt
cu chuyn i thoi gia ba ngi. Salviati tht ra l bn thn Galileo. Simplicio l nhn vt
xun ngc, v mt trong nhng nguyn nhn khin Galileo gp rc ri vi Gio hi l c tin n
rng Simplicio l m ch c gio hong. Sagredo l mt ngi hc tr thng minh, nghim tc,
xem nh c gi nhn thc ra vn . (on trch sau y ly t bn dch nm 1914 bi Crew
v de Salvio)
Sagredo: Vng, l ci ti mun ni ti; v ti c bit thch iu khng nh sau cng ca anh ta m ti
lun xem l sai; c th l khi ni v nhng c my ny v nhng c my tng t khc, ngi ta khng
th bin h t nh thnh ln, v nhiu dng c thnh cng cp nh khng hot ng cp ln. Nay,
v c hc c nn tng ca n thuc hnh hc, trong kch thc n thun [l khng quan trng], ti
khng thy tnh cht ca hnh trn, hnh tam gic, hnh tr, hnh nn v nhng dng v chc chn khc s
thay i theo kch thc ca chng. V th, nu mt c my ln c ch to theo kiu sao cho cc b phn
ca n gn vi nhng b phn khc cng t s nh c my nh hn, v nu c my nh hn mnh cho
mc ch m n c thit k ra, ti khng thy ti sao c my ln hn li khng th tr vng vi nhng
kim tra kht khe v ph hoi m n phi chu.
Salviati ci li Sagredo:
Salviati: Xin hy quan st, tha qu ng, lm th no nhng s tht ban u dng nh khng chc s,
cho d l gii thch va thi, lm ri lp o ph che giu chng v hin trc mt trn v p n gin.
27

d/ Con thuyn nh va ng vng

e/ Mt con thuyn ln hn vi cng t l nh con thuyn nh
s p xung di sc nng ring ca n.

f/ Chic thuyn ln c ny cn c cc thanh x g dy hn so
vi kch thc ca n
Ai m chng bit mt con nga ri t cao ba hay
bn cubit xung s b gy gng, cn mt con ch
ri t cng cao hay mt con mo ri t cao
tm hay mi cubit s khng b chn thng ? S
v hi nh nhau s l s ri ca mt con chu chu
t trn mt ta thp xung, hay s ri ca mt con
kin t khong cch Mt trng.
kin Galileo a ra y l cc
vt nh cn cng cp hn t l so vi kch
thc ca chng. Tuy nhin, c rt nhiu
i tng c th gy nn. Sau ht thy, ci
tht s c ngha lm cho ci g l
mnh, l mnh t l so vi kch thc
ca n, hay l mnh ngoi t l so vi
kch thc ca n l g ? Galileo khng c
nhng nh ngha mang tnh hot ng ca
nhng th nh cng , tc l cc nh
ngha ch r lm th no o lng chng
bng s.
Ngoi ra, mt con mo c hnh
dng khc vi mt con nga - nh phng to
ca mt con mo s khng b nhm vi con
nga, cho d l cc chuyn gia chnh sa
nh Cc Kim nh quc gia lm cho n
ging ht nh c mt ngi ang ci trn
lng ca n. Mt con chu chu cn khng
phi l mt ng vt c v, v n c b
xng ngoi thay cho b xng trong.
Ton b lp lun s thuyt phc hn nhiu
nu chng ta c th tin hnh mt s php
c lp bin, mt thut ng khoa hc c
ngha l lm thay i ch mt th ti mt
thi im, tch ri n vi cc bin khc c
th c tc dng. Nu kch thc l mt bin
c tc dng m chng ta ang xem xt, th
chng ta tht s khng cn phi so snh
nhng th khc nhau v kch thc m cn
khc nhau nhng i lng khc.

Salviati: chng ti hi nguyn nhn v sao [nhng ngi ng tu] s dng tr , gin gio v thanh
ging c kch thc ln h thy mt con thuyn ln so vi vic h lm i vi mt con thuyn nh; v
[mt ng gi] tr li rng h lm nh vy trnh nguy hi cho cc b hanaj ca con tu di sc nng ca
ring n, mt mi nguy hi m nhng con thuyn nh khng phi chu ?
Sau s bt u th v nhng khng cht ch khoa hc ny, Galileo bt u mt s th
quan trng theo cc tiu chun hin i. ng n gin ha mi th bng cch xt sc mnh ca
mt tm vn g. Cc bin c lin quan khi c th thu hp xung gm loi g, chiu rng,
chiu dy v chiu di. ng cn a ra mt nh ngha hot ng ca ci c ngha cho tm vn

c mt sc mnh nht nh t l vi kch thc ca n bng cch a ra quan nim tm vn di
nht s khng b gy tch di sc nng ring ca n nu c chng mt u. Nu bn
tng chiu di ca n ln mt lng khng ng k, khng lm tng chiu rng hay chiu dy
ca n, th n s b gy. ng ni nu nh mt tm vn c hnh dng ging nh tm vn kia
nhng c kch thc khc, c v l nh chp thu nh hay phng to ca tm kia, th cc tm vn
s bn chc t l vi kch thc ca chng nu nh c hai va c kh nng chng c
trng lng ring ca chng.

g/ 1. Tm vn ny va di nn n khng b sp di sc nng ring ca n. Nu n di thm mt phn trm
ca mt inch, n s sp xung. 2. Tm vn ny cu to t cng loi g. N dy gp i, di gp i, v rng gp i.
N s xung di sc nng ca ring n.
Ngoi ra, Galileo cn tin hnh mt s th s khng c tn thnh trong khoa hc hin
i: ng khng phn bit cc th nghim c kt qu m ng tht s quan st c (vic ng
nhng con tu c kch c khc nhau), vi cc th nghim m ng khng c kh nng thc hin
(th ri mt con kin t cao ca Mt trng). By gi, ng lin h cch thc ng thc hin
nhng th nghim tht s vi nhng tm vn , v nhn thy rng, theo nh ngha hot ng
ny, chng khng bn t l vi kch thc ca chng. Tm vn ln hn b gy. ng dm chc
chn ni vi c gi rng kt qu quan trng nh th no, thng qua cu tr li kinh ngc ca
Sagredo:
Sagredo: u c ti quay cung. Tm tr ca ti, ging nh mt m my trong chc lt c ri sng
bng mt le chp, trong giy lt cha y mt th nh sng khc thng, by gi n vy tay ra hiu vi
ti v by gi n t ngt trn ln v lm m i nhng tng l, th thin. T ci ng ni i vi ti
dng nh khng th no ch to hai cu trc ging nhau thuc cng mt cht, nhng c kch thc khc
nhau v c mnh tng xng vi chng.
Ni cch khc, th nghim c bit ny, s dng nhng th nh tm vn g khng c sc
hp dn khoa hc thc cht, nhng c hm rt rng v n vch ra mt nguyn tc chung, rng
t nhin x s khc nhau nhng cp khc nhau.
kt thc cuc tranh lun, Galileo a ra mt li gii thch. ng ni rng sc mnh ca
tm vn (c nh ngha bng, v d, trng lng ca tng nng nht m bn c th t trn
mt u ca n m khng lm n b gy) t l vi tit din ca n, tc l din tch b mt ca
29

phn g ti b phi ra nu bn ca ngang qua n on gia. Tuy nhin, trng lng ca n th
t l vi th tch ca n.

h/ Galileo ni v nhng tm vn cu to t g, nhng
quan nim c th d tng tng vi t st. C ba
que t st trong hnh ban u c hnh dng ging nh
nhau. Ci kch thc trung bnh gp i chiu cao, gp
i chiu di v gp i chiu rng ca ci nh, v
tng t ci ln to gp i ci trung bnh mi kch
thc thng ca n. Ci ln c kch thc thng gp 4
ln ci nh, tit din gp 16 ln khi ct vung gc vi
trang giy, v th tch gp 64 ln. iu c ngha l
ci ln phi chng sc nng gp 64 ln, nhng ch
c sc mnh gp 16 ln so vi ci nh nht.
Th tch v tit din ca tm vn di so vi th
tch v tit din ca tm vn ngn nh th no ?
Chng ta va thy, khi ni v s chuyn i n
v din tch v th tch, rng nhng i lng
ny khng tc dng theo kiu m a s nhng
ngi cht phc trng i. Bn c th ngh rng
din tch v th tch ca tm vn di hn s u
gp i so vi tm vn ngn, nn chng s tng
cn xng vi nhau, v tm vn di s c th chu
c sc nngn ca n y nh c. C l bn sai,
nhng Galileo bit y l mt quan nim sai lm
ph bin, cho nn ng Salviati pht biu ra
iu mt cch r rng:
Salviati: Ly v d mt khi lp phng 2 inch mi
cnh nn mi mt c din tch 4 inch vung v din tch
tng cng, tc l tng din tch ca 6 mt, ln ti 24 inch
vung; by gi hy tng tng khi lp phng ny b
ca qua ba ln [vi lt ct theo 3 mt phng vung gc]
chia n thnh 8 khi lp phng nh hn, mi khi c
cnh 1 inch, mi mt 1 inch vung, v tng din tch ca
tng khi lp phng l 6 inch vung thay v 24 inch
vung trong trng hp khi lp phng ln. V th, r
rng l din tch ca khi lp phng nh ch bng b
mt ca khi ln, c th l 6/24; nhng th tch ca chnh
khi lp phng rn ch bng 1/8; th tch, v do trng
lng, v th gim nhanh hn nhiu so vi din tch. .. V
th, ng thy y Simplicio, ti khng sai lm khi ti
ni rng din tch ca mt khi rn nh th ln hn tng
i so vi din tch ca mt khi ln.
L gii tng t p dng cho cc tm vn. Mc
d chng khng phi hnh khi lp phng,
nhng ci ln s b ca thnh tm ci nh, mi
ci c phn na chiu di, phn na chiu dy,
v phn na chiu rng. V th, tm vn nh c
nhiu din tch b mt hn trong t l vi trng
lng ca n, v do c th chu c sc
nng ring ca n trong khi tm ln th b gy.

Xc nh din tch v th tch i vi cc vt hnh dng khng ng u
C l bn khng tin khng nh ca Galileo rng iu ny c hm su sc i vi ton
b gii t nhin, tr khi bn b thuyt phc rng iu tng t cng ng i vi bt k hnh
dng no. Mi hnh v bn trng thy t trc n nay l nhng hnh vung, hnh ch nht v
nhng khi hp. R rng vic l gii nhng th nhn thy chia thnh nhng mnh nh hn s

khng chng t c iu g v, ni v d, mt qu trng khng th no ct thnh tm vt hnh
qu trng nh hn vi phn na chiu di.

i/ Din tch ca mt hnh t l vi bnh
phng kch thc thng ca n, cho d hnh
dng ca n khng ng u
C lun lun ng hay khng mt vt g c phn na
kch thc th c din tch b mt 1/4 v th tch1/8, cho
d n c hnh dng khng ng u ? Ly v d cy n
violin tr em. Violin ch to cho tr nh c kch thc
nh hn ph hp vi c th nh b ca chng. Hnh i
biu din mt cy n violin kch thc trn vn, cng
vi hai cy n violin ch to vi phn na v 3/4 chiu
di bnh thng. Hy xt din tch b mt ca mt pha
trc ca ba cy violin ny.
Xt hnh vung phn bn trong ca mt trc ca cy
violin kch thc trn vn. cy violin 3/4 kch thc,
chiu cao ln chiu rng ca n u nh i 3/4 ln, nn
din tch hnh vung tng ng, nh hn 3/4 x 3/4 =
9/16 din tch ban u, ch khng phi 3/4 din tch ban
u. Tng t, din tch hnh vung tng ng cy
violin nh nht c phn na chiu cao v phn na
chiu rng ca cy violin ban u, nn din tch ca n
bng 1/4 din tch ban u, ch khng phi1/2.
L gii tng t cho cc phn mt gn ra cnh, v nh
phn ch y c mt phn trong hnh vung khc. Ton
b hnh vung v ging nh hnh vung bn trong, v
trong mi cy violin, cng mt t l (khong 70%) ca
hnh vung c lp y, nn ng gp ca phn ny
cho tng din tch chim t l y nh nhau.
V bt k vng hnh vung nh no hay bt k vng nh
no bao ph mt phn ca hnh vung v ra ging nh
mt vt vung, nn tng din tch b mt ca mt vt
hnh dng khng u thay i theo kiu ging nh din
tch b mt ca hnh vung: phn chia n xung 3/4 lm
gim din tch i 9/16 ln, v vn vn.
Ni chung, chng ta c th thy rng h khi no hai vt
vi cng hnh dng, nhng kch thc thng khc nhau
(tc l mt vt ging nh nh thu nh ca vt kia), th t
s din tch ca chng bng vi t s ca bnh phng
kch thc thng ca chng:
2
1 1
2 2
A L
A L
| |
=
|
\ .

Ch l khng quan trng vic chng ta chn ni o kch thc thng, L, ca mt vt. V
d, trong trng hp cc cy n violin, n c th c o theo chiu dc, theo chiu ngang,
theo ng cho, hay thm ch t pha di ca l f bn tri n chnh gia ca l f bn phi.
31

Chng ta ch phi o n theo mt cch thch hp trn tng cy violin. V ton b cc phn c
cho l co hoc dn theo kiu ging nh nhau, nn t s L
1
/L
2
c lp vi s chn la php o.
Cng tht quan trng cn nhn thy rng hon ton khng cn thit phi c mt cng
thc cho din tch ca cy n violin. Ngi ta ch c th a ra nhng cng thc n gin cho
din tch ca nhng hnh nht nh nh hnh trn, hnh ch nht, hnh tam gic, v vn vn,
nhng khng phi l tr ngi i vi loi l gii m chng ta ang s dng.

j/ Bnh xp nng va ly ra khi l qu nng m n. Ct n thnh bn ming lm tng din tch b mt ca n,
ng thi gi th tch tng khng i. N ngui i nhanh hn v t s din tch trn th tch ln hn. Ni chung,
nhng vt nh hn c t s din tch trn th tch ln hn, nhng trong v d ny, khng cch no d tnh ra kt qu
chnh xc, v nhng ming bnh nh khng c hnh dng nh chic bnh ban u.
i khi, vic vit cc phng trnh di dng t s tht bt tin, nht l khi c nhiu hn
hai vt c em ra so snh. Mt cch sc tch hn vit li phng trnh trn l
A L
2

K hiu ngha l t l vi. Cc nh khoa hc v k s thng ni v nhng mi quan h
nh th bng li, s dng cm t t l, v d din tch t l vi chiu di bnh phng.
Ton b l gii trn p dng tng t cho trng hp th tch. Th tch t l vi chiu di
lp phng:
V L
3

Nu nhng vt khc cu to t cng cht vi cng mt , = m/V, th khi lng ca chng,
m = V, t l vi L
3
, v trng lng ca n cng vy. (K hiu mt l , ch ci Hi Lp in
thng rho)
Mt im quan trng l ton b l gii trn v vic chia nh ch p dng cho cc vt c
cng hnh dng. Chng hn, mt mnh giy th ln hn mt ci bt ch, nhng c t s din tch
trn th tch ln hn nhiu.
Mt trong nhng th u tin ti hc c vi t cch mt thy gio l hc sinh khng
h c cht g ring cho lm v sai lm ca h. Tng nhm hc sinh c xu hng i ti cng

nhng sai lm nh lp trc. Sau y l mt s v d l gii chnh xc v khng chnh xc v s
t l.
V d 1. Chia nh din tch ca mt tam gic
Trong hnh k, tam gic ln c cnh di gp i. Hi din tch ca n ln hn bao nhiu ln ?

k/ V d 1. Tam gic ln c din tch ln hn bn ln so vi tam gic nh
Li gii ng #1: Din tch t l vi bnh phng kch thc thng, nn tam gic ln c din tch ln hn
bn ln (2
2
= 4).
Li gii ng #2: Bn c th ct tam gic ln thnh mt tam gic nh hn, nh biu din trn hnh l, nn
din tch ca n ln hn bn ln (Li gii ny ng, nhng n khng p dng c cho mt hnh nh hnh
trn, hnh khng th ct thnh nhng hnh trn nh hn)

l/ Mt cch kho lo gii v d 1, gii thch trong li gii #2
Li gii ng #3: Din tch tam gic cho bi A = bh/2, trong b l cnh y v h l chiu cao. Din tch
ca cc tam gic l
A
1
= b
1
h
1
/2
A
2
= b
2
h
2
/2
= (2b
1
)(2h
1
)/2
= 2b
1
h
1

A
2
/A
1
= (2b
1
h
1
)/(b
1
h
1
/2)
= 4
(Mc d li gii ny ng, nhng n mt lm nhiu php tnh hn li gii #1, v n ch c th dng trong
trng hp ny v tam gic l mt dng hnh hc n gin, v chng ta bit cng thc tnh din tch ca
n).
Li gii ng #4: Din tch ca tam gic l A = bh/2. So snh cc din tch s lm xut hin cng nhng t
s kch thc thng ca tam gic nh ch r, nn hy ly v d b
1
= 1,00 m v b
2
= 2,00 m. Chiu cao khi
cng l h
1
= 1,00 m v h
2
= 2,00 m, cho din tch A
1
= 0,05 m
2
v A
2
= 2,00 m
2
, nn A
2
/A
1
= 4,00.
33

(Li gii l chnh xc nhng n khng ph hp vi mt hnh c din tch m chng ta khng c cng thc
tnh. Tng t, php tnh bng s c th lm cho p s 4,00 c v nh khng chnh xc, trong khi li gii
#1 ch ra r rng rng n chnh xc bng 4).
Li gii khng chnh xc: Din tch ca tam gic l A = bh, v nu bn thay b = 2,00 m v h = 2,00 m, bn
thu c A = 2,00 m
2
, nn tam gic ln c din tch gp hai ln. (Li gii ny khng ng v khng c s
so snh vi tam gic nh hn)
V d 2. Phn chia th tch ca mt hnh cu
Trong hnh m, hnh cu ln c bn knh ln gp 5 ln. Hi th tch ca n nhiu gp bao nhiu ln ?
Li gii ng #1: Th tch phn chia theo ly tha ba ca kch thc thng, nn hnh cu ln c th tch
ln hn 125 ln (5
3
= 125).
Li gii ng #2: Th tch ca hnh cu V = (4/3)tr
3
, nn
3
1 1
4
3
V r t =
( )
3
3 3
2 2 1 1
4 4 500
5
3 3 3
V r r r t t t = = =
3 3
2 1 1 1
500 4
125
3 3
V V r r / / t t
| | | |
= =
| |
\ . \ .

m/ V d 2. Qu cu ln c th tch gp 125 ln qu cu nh
Li gii khng ng:


(Li gii ny khng ng v (5r
1
)
3
khng bng vi 5r
1
3
)
V d 3. Phn chia t l mt hnh phc tp hn
Ch S th nht trong hnh n theo co ch 36 im, v ch th hai theo co ch 48 im. Hi cn tn nhiu
hn bao nhiu mc to ra ch S ln ? (im l n v chiu di dng trong in n)
Li gii ng: Lng mc ph thuc vo din tch cn in qut v din tch th t l vi bnh phng ca
kch thc thng, nn lng mc cn thit cho ch S th hai nhiu hn (48/36)
2
= 1, 78 ln.
Li gii khng ng: Chiu di ca ng cong ca ch S th hai di hn 48/36 = 1,33 ln, nn lng
mc cn nhiu hn 1,33 ln.
(Li gii ny sai v n gi s khng ng rng chiu rng ca ng cong l bng nhau trong c hai trng
hp. Tht ra, c chiu rng ln chiu di ca ng cong u ln hn 48/36 ln, nn din tch ln hn
(48/36)
2
= 1,78 ln)

n/ V d 3. Ch S 48 im c din tch gp 1,78 ln ch S 36 im
A. Mt ng c t chi c kch thc 1/30 ng c thc s, nhng n c ch to vi cng kim
loi v cng t l kch thc. Hi trng lng ca n nh hn bao nhiu ln ? Lng nc sn mu cn
sn n t hn bao nhiu ln ?
B. Galileo mt rt nhiu thi gian trong bi i thoi ca ng bn v ci tht s xy ra khi cc vt b ph v.
ng ni v mi th theo cch gii thch ngy nay khng cn c tin tng ca Aristolte rng cc vt kh
m chia ct, v nu ci g b chia ct, th c khe trng gia hai na khng c g bn trong, t nht l vo
lc ban u. T nhin, theo Aristole, khng chp nhn chn khng, tc l t nhin khng thch khng
gian trng rng tn ti. Tt nhin, khng kh s trn vo khe trng ngay tc th, nhng ngay lc mi chia
ct, Aristotle hnh dung mt chn khng bn trong khe. Hi li gii thch ca Aristotle l gii kh m chia
ct mi th c phi l mt pht biu c th kim tra v mt thc nghim ? Nu nh vy th lm th no c
th kim tra n bng thc nghim ?
1.3 S phn chia t l p dng cho Sinh hc
Nhng sinh vt kch thc khc nhau vi cng hnh dng
Pha bn tri trong hnh o biu din gi tr gn ng ca tng quan t l m L
3
i vi
con gin (v li t sch ca McMahon v Bonner). S phn tn ca cc im xung quanh ng
cong cho thy mt s con gin c t l hi khc vi nhng con khc, nhng ni chung s liu
dng nh m t tt m L
3
.
iu c ngha l nhng con gin ln nht m nh th nghim c
th bt (khng bit c gii thng 4-H khng ?) c hnh dng xp x ging nh nhng con nh
nht.
Mt mi quan h khc phi tn ti i vi nhng loi vt kch thc khc nhau c cng
hnh dng theo kiu tng t l mi quan h gia din tch b mt v khi lng c th. Nu tt
c cc con vt c t trng trung bnh nh nhau, th khi lng c th phi t l vi lp phng
kch thc thng ca con vt, m L
3
, cn din tch b mt phi bin thin t l vi L
2
. Do ,
din tch b mt ca con vt phi t l vi m
2/3
. Nh biu din trong phn bn phi ca hnh o,
35

mi quan h ny hnh nh c gi kh tt i vi con k ging. Ch cch ng cong ny
un khc, ngha l din tch b mt khng tng nhanh nh khi lng c th, v d con k ging
c khi lng c th gp 8 ln s ch c din tch b mt gp 4 ln.

o/ T l hnh hc ca loi vt
Hnh trng ny ca t s din tch b mt trn khi lng (hay tng ng, t s din
tch b mt trn th tch) c h qu quan trng i vi ng vt c v, chng phi duy tr mt
nhit c th khng i. Cn nh l tc mt nhit qua da ca ng vt t l vi din tch b
mt ca n, nn chng ta trng i nhng con vt nh, c t s din tch b mt trn th tch ln,
cn phi to ra rt nhiu nhit so vi kch thc ca chng trnh b cht v nhit c th
thp. S trng i ny c xc nhn bi s liu phn bn tri ca hnh p, cho thy tc tiu
th oxygen ca ln guinea l hm ca khi lng c th ca chng. C s sn sinh nhit ca
ng vt v din tch b mt ca n u khng tin o, nhng to ra nhit, ng vt phi
chuyn ha oxygen, nn s tiu th oxygen l mt ch th tt ca tc sn sinh nhit. V din
tch b mt t l vi m
2/3
, s t l ca tc tiu th oxygen vi m
2/3
l ph hp vi tng l
ng vt cn phi to ra nhit tc t l vi din tch b mt ca n. Mc d nhng con vt
nh chuyn ha t oxygen hn v to ra t nhit hn dng tuyt i, nhng lng thc n v
oxygen chng phi tiu th ln hn theo t l vi khi lng ca ring chng. Ging chut ch
nh Etruscan, cn nng 2 gram khi trng thnh, nm gii hn kch thc nh hn i vi
ng vt c v. N phi n lin tc, tiu th nhiu ln trng lng c th ca n mi ngy tn
ti.

p/ S phn chia t l c th ca ng vt lin h vi tc trao i cht v chc xng
Thay i hnh dng thch nghi s thay i kch thc
Nhng loi th ln, nh voi, c t s din tch b mt trn th tch nh, v gp trc trc
vic gii quyt nhit ca chng nhanh. Mt con voi khng th n gin n lng nh
gi khng b sn sinh nhit qu mc, v cc t bo cn phi c tc trao i cht ti thiu nht
nh iu hnh c my ni bo ca chng. V th, tai voi th ln, n lm tng thm din tch
b mt ca con voi v gip n t lm mt. Trc y, chng ta thy mt vi v d s liu
trong mt loi cho trc ph hp vi mt hnh dng nht nh, sp xp ln xung trong trng
hp ca tng mu. Ci tai ca con voi l mt th d ca s thay i hnh dng do s thay i t l
yu cu.
Nhng con vt ln cng phi c kh nng chng sc nng ca ring chng. Tr li th
d v bn ca nhng tm vn kch thc khc nhau, chng ta c th thy rng nu nh bn
ca tm vn ph thuc vo din tch, cn trng lng ca n ph thuc vo th tch, th t s
bn trn trng lng c cho nh sau:
bn/trng lng A/V 1/L
Nh vy, kh nng ca cc vt chng c trng lng ca ring chng gim t l nghch vi
kch thc thng ca chng. Nu mt vt ch va kh nng chng trng lng ca ring n,
th mt mu ln hn s c s phn chia t l khc i, vi mt hnh dng khc.

37

q/ Hnh v nguyn bn ca Galileo cho thy xng ca con vt ln hn
phi c ng knh ln hn nh th no so vi chiu di ca chng
V s liu v loi gin hnh nh ph hp vi nhng hnh dng ging i khi trong loi,
nn dng nh kh nng chng trng lng ca ring n khng phi l s rng buc mu m
cht ch nht m T nhin ang hot ng di khi to ra chng. i vi nhng con vt ln,
bn cu trc tht quan trng. Galileo l ngi u tin nh lng lp lun ny v gii thch
ti sao, chng hn, mt con vt ln phi c xng dy hn theo t l vi chiu di ca chng.
Hy xt mt ci xng i khi hnh tr nh xng ng chn hay xng sng. Chiu di ca
xng, L, b chi phi bi kch thc thng ton phn ca con vt, v xng sng ca con vt phi
i ti ton b chiu di ca con vt. Chng ta trng i khi lng con vt t l theo L
3
, nn
bn ca xng cng phi t l theo L
3
. bn t l vi tit din, nh i vi tm vn g, cho nn
nu ng knh ca xng l d, th
d
2
L
3

hay
d L
3/2

Nu hnh dng vn gi khng i bt k kch thc, th ton b kch thc thng, gm d v L, s
t l vi nhau. Nu lp lun ca chng ta ng, th thc t d t l vi L
3/2
, ch khng phi L, ng
s thay i t l ca xng. Nh ch ra phn bn phi ca hnh p, xng sng ca loi Bovidae
chu Phi tun theo quy lut d L
3/2
kh tt. Xng sng ca con linh dng chu Phi khng l
chc nh vi c ph, cn xng sng ca con sn dng nh ng Phi Gunther mnh mai nh
np bt mc.
A. Cc ng vt n bo phi th ng hp th cht dinh dng v oxygen t mi trng xung quanh
ca chng, khng ging nh con ngi c phi bm khng kh vo ra v qu tim phn b mu oxygen ha
i khp c th ca mnh. Cn cc t bo cu thnh nn c th ng vt a bo phi hp th oxygen t mt
mao mch gn k b mt ca chng. Da trn nhng thc t ny, gii thch ti sao cc t bo lun lun vi
m v kch thc.
B. Cch l gii ca cu hi phn trc hnh nh mu thun vi thc t l nhng t bo thn kinh ca con
ngi trong dy sng c th di nhiu mt, mc d chiu rng ca chng vn rt nh. Ti sao iu ny li
c th xy ra ch ?


1.4 c nh bc ln
Du hiu ca mt tr tu c o to l ngng li hi lng vi mc chnh xc rng
bn cht ca i tng cho php v khng tm kim mt s chnh xc trong ch mt s
gn ng ca s tht l c th.
Aristotle
Tht l mt quan nim sai lm d mc phi khi cho rng khoa hc phi chnh xc. V d,
trong lot phim truyn hnh Star Trek, iu thng xy ra l thuyn trng Kirk hi ng Spock,
Spock, chng ta ang trong tnh trng tht ti t. ng ngh nh th no v c hi cho chng ta
thot ra khi y ? ng Spock c tnh khoa hc tr li ai loi nh th ny Tha thuyn
trng, ti c tnh t l l 237,345 trn mt. Trn thc t, ng ta khng th no c tnh t l
vi su ch s c ngha ca chnh xc, nhng tuy vy mt trong nhng du hiu ca mt
ngi c o to tt v khoa hc l kh nng a ra c tnh c kh nng t nht l thuc v
u trong sn chi bng chy. Trong nhiu trng hp nh th, thng th ch cn c cu tr
li sai lch khng hn h s 10 theo mi hng. V cc th khc nhau 10 ln c cho l khc
nhau mt bc ln, nn s c tnh nh th c gi l c tnh bc ln. Du gn sng, ~,
dng ch cc th cng bc ln vi nhau, nhng khng chnh xc bng nhau, v d nh
trong
t l sng st ~ 100 trn mt
Du gn sng c th dng pha trc tng con s nhn mnh rng con s l duy nht c
bc ln thch hp.
Mc d vic a ra c tnh bc ln dng nh n gin v t nhin i vi cc nh
khoa hc kinh nghim, nhng n mt kiu lp lun hon ton khng quen thuc vi a s hc
sinh sinh vin. Mt s nc tr tu tiu biu c th minh ha nh trong v d sau.
V d 4. Gi thnh vn chuyn khoai ty
Hy phng chng xem bao nhiu phn trm gi mt c khoai ty c ngun gc t gi vn chuyn n trong
xe ti ?
Li gii khng ng sau y minh ha cho mt trong nhng con ng chnh m bn c th i sao trong
c tnh bc ln.
Li gii sai: Hy gi s ngi li xe ti cn 400 la tin li cho mi chuyn hng. Xt li nhun ca c ta,
gi kh t, v tin bo dng v chi ph mua xe, ly v d gi tng cng l hn 2000 la. Ti on chng
5000 c khoai ty s cha y khoang xe ti, nn gi thm cho mi c khoai ty l 40 cent. iu c
ngha l gi vn chuyn mt c khoai ty l c th snh vi gi ca chnh c khoai ty . S vn chuyn
tht s mang thm rt nhiu gi thnh vo sn sut, ti on th.
Vn l no ngi khng hay lm vic c tnh din tch hay th tch, nn thnh ra c
tnh 5000 c khoai ty cha y xe ti l khng ng. l l do v sao ngi ta phi mt thi
gian vt v v ci nhau xem bn da vo u c tnh s ht u hm trong mt ci vi to.
Mt th d khc l a s mi ngi ngh rng gia nh ca h s dng khong 10 gallon nc
mi ngy, nhng trong thc t trung bnh l khong 300 gallon mi ngy. Khi c tnh din tch
39

hay th tch, tt hn ht bn nn c tnh kch thc thng, v tnh th tch t kch thc thng.
Sau y l mt li gii tt hn.
Li gii tt hn: Nh trong li gii trc, gi s gi mi chuyn hng l 2000 la. Kch
thc ca thng xe c kh nng l 4 m x 2 m x 1 m, cho th tch 8 m
3
. V ton b vn ch l
c tnh bc ln, nn hy lm trn ti s m 10 gn nht l 10 m
3
. Hnh dng c khoai ty l
phc tp, v ti chng bit cng thc no tinh th tch ca hnh c khoai ty, nhng v y ch l
mt c tnh, nn hy gi s c khoai ty c hnh lp phng, 0,05 m x 0,05 m x 0,05 m, cho th
tch 1,25.10
-4
m
3
. V y ch l mt c tnh i khi nn hy lm trn l 10
-4
m
3
. Chng ta c
th tm tng s c khoai ty bng cch chia th tch thng xe cho th tch mt c khoai ty:
10m
3
/10
-4
m
3
= 10
5
c. Gi thnh vn chuyn mi c khoai ty l 2000 la/10
5
c khoai ty =
0,02 la/c khoai ty. iu c ngha l s vn chuyn tht ra khng ng gp nhiu lm vo
gi thnh ca mt c khoai ty.
Vic xp x hnh dng c khoai ty l hnh lp phng l mt th d ca mt chin lc
chung khc nhm a ra c tnh bc ln. Mt tnh hung tng t s xy ra nu bn th c
tnh c bao nhiu m
2
da c th to ra t mt n mi nghn con gia sc. Khng c cng thc
no c th a vo hnh dng c th ca con b. Mt k hoch kho st c kh nng l xt mt
con b hnh cu. C kh nng i khi mt con b c din tch b mt bng vi mt hnh cu bn
knh chng 1 m, din tch s l 4t (1 m)
2
. S dng thc t r l pi bng 3, v 4 nhn 3 ly
khong bng 10, chng ta c th on chng mt con b c din tch b mt khong 10 m
2
, nn
tng n gia sc s cho 10
5
m
2
da.

r/ Xt mt con b hnh cu
Danh sch sau y tm tt cc chin lc thu c c tnh bc ln tt.
1. Khng c gng a ra hn mt ch s c ngha ca chnh xc.
2. Khng on din tch hay th tch mt cch trc tip. Hy on kch thc thng v thu
din tch hay th tch t chng.
3. Khi lm vic vi din tch hay th tch ca nhng vt c hnh dng phc tp, hy l tng
ha chng nh th chng c mt s hnh dng n gin hn, v d nh hnh lp phng
hay hnh cu.

4. Kim tra cu tr li cui cng ca bn xem n c hp l hay khng. Nu bn c tnh mt
n gia sc mi nghn con mang li 0,01 m
2
da, th c kh nng bn mc sai lm vi
nhng h s chuyn i u .

Tm tt chng 1
K hiu
............................................t l vi
~ ............................................vo bc, c chng
Tm tt
T nhin hnh x khc nhau quy m ln v nh. Galileo ch ra rng iu ny v c
bn l do cch thc din tch v th tch phn chia t l. Din tch t l theo ly tha bc hai ca
chiu di, A L
2
, cn th tch t l vi chiu di theo ly tha bc ba, V L
3
.
c tnh bc ln l mt qu trnh trong chng ta khng c gng hay trng i thu
c cu tr li chnh xc. Nguyn nhn khin nhiu ngi c tnh bc ln sai l v no
ngi qua trc gic khng a ra c tnh chnh xc v din tch v th tch. c tnh din tch
v th tch phi c tip cn trc tin bng vic c tnh kch thc thng, l th m no
ngi c th phn on c.
Bi tp
1. C bao nhiu inch khi trong mt feet khi ?
2. Gi s no ch c ng knh gp i no mo, nhng mi t bo no ca con vt c
kch thc bng nhau v no ca chng c cng hnh dng. Ngoi vic l mt k ng hnh v
thn thin trong nh, hi no ch c nhiu t bo hn bao nhiu so vi no mo ? p s khng
phi l 2.
3. Mt dn s ca Los Angeles khong 4000 ngi/km
2
. Mt dn s ca San
Francisco khong 6000 ngi/km
2
. Hi khong cch trung bnh tnh n ngi lng ging gn
nht ca mt ngi Los Angeles gp bao nhiu ln khong cch San Francisco ? p s
khng phi 1,5.
4. Mi ca con ch sn c din tch hot ng khong 10 inch vung. Lm th no iu
ny c th xy ra, v mi con ch ch khong 1 in x 1 in x 1 in = 1 in
3
. Sau ht thy, 10 th ln 1,
nn lm th no n c th lp va ?
5. Hy c tnh s l c trn mt sn bng .
6. Trong chip nh my tnh, mi bit thng tin (0 hoc 1) c lu tr trong mt mch
in nh xu khp trn mt ca chip silicon. Cc mch in chim b mt chip ging nh cc l
t trong pht trin nh. Mt con chip tiu biu lu tr 64 Mb (megabyte) d liu trong 1 byte
l 8 bit. Hy c tnh (a) din tch ca mi mch in, v (b) kch thc thng ca n.
41

7. Gi s mt ngi no xy dng mt ta chung c khng l trn mt bng 10 km x
10 km. Hy c tnh chiu cao ca ta nh c khng gian cho ton b dn c ca th gii
sinh sng.
8. Mt dy chuyn hamburger qung co n bn c 10 t Bongo Burgers. Hy c
tnh tng khi lng thc n cn thit nui ln nhng con b dng cho lm bnh.
9. Hy c tnh th tch ca c th ngi, theo n v cm
3
.
10. 1 mm
2
l bao nhiu cm
2
?
11. So snh sc thu thp nh sng ca mt knh thin vn ng knh 3 cm vi knh thin
vn 30 cm.
12. Mt nc trong thang o Richter tng ng vi h s 100 di dng nng lng hp
th bi ci g trn mt t, v d nh cn nh. Chng hn, mt trn ng t 9,3 s gii
phng nng lng gp 100 ln trn ng t 8,3 . Nng lng ta ra t tm chn di dng
sng, v trong mc tiu ca bi ton ny, chng ta gi s chng ta lm vic vi sng a chn
phn tn ra theo ba chiu, nn chng ta c th hnh dung chng l nhng bn cu ta ra di mt
t. Nu mt trn ng t 7,6 v mt trn ng t 5,6 to ra cng lng dao ng ni
chng ta sinh sng, th hy so snh khong cch t nh chng ta ti hai tm chn.
13. chu u, mt t giy c kch thc chun, gi l A4, th hp hn v cao hn mt
cht so vi t giy M. T s chiu cao trn chiu rng l 2 , v t s ny c mt s tnh cht
hu ch. Chng hn, nu bn ct mt t giy A4 t tri sang phi, bn s thu c hai t nh hn
c cng t l. Bn c th mua nhng t giy kch thc nh hn ny, v chng c gi l A5.
C c mt chui kch thc giy lin h theo kiu ny, ton b c t l nh nhau. (a) So snh t
giy A5 vi t A4 theo din tch v kch thc thng. (b) Mt lot kch thc giy bt u t t
A0, n c din tch 1 m
2
. Gi s chng ta c mt lot hp c nh ngha nh th ny: hp B0
c th tch 1 m
3
, hai hp B1 lp va kht trong hp B0, v c th. Hi cc kch thc ca mt
hp B0 bng bao nhiu ?
14. Hy c tnh khi lng ca mt trong nhng si ru mp ca Albert Einstein, theo
n v kg.

Albert Einstein v ru mp ca ng, bi ton 14

Bi ton 19

15. Theo tp qun lu truyn, mi ln bn th l bn ht vo mt s nguyn t trt ra
trong nhng li cui cng ca Caesar. iu ny c ng khng ? Nu ng, th c bao nhiu
nguyn t ?
16. B mt Tri t khong 70% l nc. ng knh ca Ha tinh khong phn na
ng knh Tri t, nhng khng c nc b mt. Hy so snh din tch t lin ca hai hnh
tinh.
17. Ci ly Martini truyn thng c hnh dng ging nh ci nn c u nhn pha di.
Gi s bn pha ch mt ly Martini bng cch vermouth vo ly n su 3 cm, v ri
thm ru gin cho su 6 cm. Hi t l ru gin so vi vermouth bng bao nhiu ?
18. Phn chnh gia CD khot mt l v mt s cht plastic trong sut bao quanh, v din
tch ny khng dng c cho ghi tr d liu. Bn knh ca vng trn chnh gia bng khong
35% bn knh ca vng lu tr d liu. V th, hi c bao nhiu phn trm din tch CD khng
s dng ?
19. Khi mt lt trong hnh c chia thnh nhng khi nh, vi kch thc thng bng
mt phn mi kch thc ca khi ln. Hi th tch ca mi khi nh bng bao nhiu ?

Bi ton 20

Bi ton 22
20. (a) Da trn nh ngha ca sin, cos v tan, hi chng phi c n v g ? (b) Mt
cng thc xinh xn t lng gic hc cho bn tm bt k gc no ca mt tam gic nu bn bit
chiu di cc cnh ca n. S dng k hiu nh trong hnh, v t s = (a + b +c)/2 l na chu vi,
chng ta c
( )( )
( )
2
s b s c
A
s s a
tan /

=

Hy ch ra rng cc n v trong phng trnh ny l c ngha. Ni cch khc, hy kim tra n
v ca v phi l ging nh cu tr li ca bn cho cu a ca bi ton ny.
21. Hy c tnh s gi cng lao ng cn thit xy dng Vn L Trng Thnh
Trung Quc.
43

22. (a) S dng nh chp hin vi trong hnh, hy c tnh khi lng ca mt t bo ca
vi khun E. coli, mt trong nhng vi khun hay gp nht trong rut ngi. Lu t l gc di
bn phi, n l 1 m. Mi i tng hnh ng trong hnh l mt t bo. (b) Phn trong rut ngi
ch yu l vi khun (mt s cht, mt s cn sng), trong E. coli l thnh phn nhiu v tiu
biu. Hy c tnh s vi khun trong rut ca bn, v so vi s t bo trong c th ca bn,
ngi ta cho l n phng chng vo bc 10
13
. (c) Gii thch kt qu ca bn rt ra t phn b, n
cho bn bit g v kch thc ca mt t bo ngi tiu biu so vi kch thc ca mt t bo vi
khun tiu biu ?


Phn I
Chuyn ng trong khng gian mt chiu

45

Mi cho n khi gn hc xong i hc ti mi rt kinh nghim c rng ti c th hiu
mt cun sch tt hn nhiu nu nh ti t phc tho n trong u ti trc khi ti tht s c n.
l phng php lun nhc nh ti sp xp nhng ti liu trong u sn sng cho nhng ch
khc nhau. Ti chun b hc, v khi ti c, n cho php ti t ni vi mnh, , l do h ni
v ci ny vo lc ny v h chun b cho ci g xut hin trong phn sau, hay Ti khng
cn phi m hi cho chi tit ca tng ny vo lc ny, v h s gii thch n mt cch cn
k phn sau.
Ti im ny, bn ang i vo nhng ch chnh ca cun sch ny, l lc v
chuyn ng. Cc khi nim bn sp hc chia thnh ba lnh vc nh sau:
ng hc cch thc m t chuyn ng bng s
ng lc hc cch thc lc nh hng n chuyn ng
vector phng php ton hc nghin cu bn cht ba chiu ca lc v chuyn ng
Ni i khi, l trnh t chng ta s xem xt ba lnh vc ny, nhng nhng chng
trc tht s c mt cht chun b cho nhng ch sau ny. Chng hn, ngay trc im
ny bn bit v newton, mt n v ca lc. Ging gii v lc mt cch thch ng thuc v
ng lc hc m chng ta khng lao u vo x l ngay trong mt vi chng, nhng ti nhn
thy khi ti dy ng hc n gip ti c th ni ti lc ngay lc ny v ri ch ra ti sao n mang
li ngha cho vic nh ngha nhng khi nim ng hc nht nh. V mc d ti khng dt
khot a vector vo mi cho n chng 8, nhng c s c thit t cho chng trong
nhng chng trc.
Hnh v trang sau l bn ch dn cho phn cn li ca cun sch.


47

Chng 2
Vn tc v chuyn ng tng i

2.1 Cc loi chuyn ng
Nu bn phi suy ngh c thc lm di chuyn c th bn, th bn chc chn l khng
lm c. Ngay c i b, m chng ta xem l khng phi mt k cng g v i, cng yu cu
mt lot chuyn ng phc tp m no bn hon ton khng kh nng phi hp. Nhim v
t chn ny trc chn kia c iu khin bi nhng b phn nguyn thy hn ca no bn,
nhng b phn khng thay i g nhiu k t khi ng vt c v v b st tch ring ra trong con
ng tin ha ca chng. B phn suy ngh ca no bn t hn ch n vi nhng ch th chung
chung nh i nhanh ln hay ng gim ln ngn chn c ta, ch khng phi iu khin vi
m mi s co v dn hng trm hay ngn y c chn, c hng v c ngn chn ca bn.

a/ Chuyn ng quay

b/ Chuyn ng va quay va tnh tin

c/ Mt ngi c th ni rng ci gh lt nghing ch quay
trong mt vng trn xung quanh im tip xc ca n vi
sn nh, nhng ngi khc c th m t n va quay va
chuyn ng tnh tin trong khng gian.

Vt l hc ni chung l tm hiu r s chuyn ng, nhng r rng chng ta khng c
chun b ngay hiu a s cc loi chuyn ng phc tp. Thay v vy, chng ta s s dng
phng php chia--tr. Trc tin, chng ta phn loi cc dng chuyn ng khc nhau, v ri
bt u chin dch ca chng ta nhm ti nhng trng hp n gin nht. lm cho r rng
ci chng ta sn sng v cha sn sng xem xt, chng ta phi kho st v nh ngha cn thn
nhng loi chuyn ng no c th tn ti.
Chuyn ng vt rn khc vi chuyn ng
lm thay i hnh dng ca mt vt
Khng ai, ngoi tr Fred Astaire, c th lt i d dng v pha trc m khng un cong
khp xng. i b v th l mt th d trong va c chuyn ng chung ca ton b vt va
c s thay i hnh dng ca vt. Mt th d khc l chuyn ng ca mt qu bng nc lc lc
khi n bay trong khng kh. Chng ta hin khng c gng m t bng ton hc cch thc hnh
dng ca mt vt thay i. Chuyn ng khng c s thay i hnh dng c gi l chuyn
ng vt rn.
Chuyn ng khi tm tri vi chuyn ng quay
N din vin ma lao vo khng kh v quay trn mt lt trc khi chm t. Chng ta
cm thy qua trc gic rng chuyn ng vt rn ca c ta trong khi chn c ta ri mt t gm
hai loi chuyn ng ng thi: mt chuyn ng quay v mt chuyn ng ca c th c ta nh
mt tng th trong khng gian, theo mt ng cong. Tuy nhin, khng hin nhin ngay u l
phng php hu ch nht vch ra s khc bit gia chuyn ng quay v chuyn ng tnh
tin trong khng gian. Mt ngi c th ni rng mt chuyn ng duy nht l chuyn ng
quay v im tip xc ca chic gh vi sn nh, nhng mt ngi khc c th ni c c chuyn
ng quay ln chuyn ng xung di v sang bn.

f/ Chuyn ng ca din vin ma th phc tp, nhng chuyn ng ca khi tm ca c ta th n gin
49

Ha ra c mt cch c bit t nhin v hu ch nhm a ra mt nh ngha r rng,
nhng n yu cu mt s lc . Mi vt c mt im cn bng, trong vt l c quy cho l khi
tm. i vi mt vt hai chiu nh mt ming ba ct ri, th khi tm l im m ti bn c
th treo vt t mt si dy v lm cho n cn bng. Trong trng hp n din vin ma (ngi l
i tng ba chiu, tr khi ch n king ca c ta c bit kht khe), n c th l mt im
nm bn trong hoc bn ngoi c th c ta, ty thuc vo cch c ta gi nhng cnh tay ca
mnh. Cho d l khng thc tin cht no vic gn mt si dy v chnh im cn bng, nhng
khi tm c th c ch ra nh biu din trong hnh e.

e/ Cho d bn treo qu l t im no, th si dy lun
thng hng vi khi tm ca qu l. Do , khi tm c
th nh ngha l giao im ca mi ng thng v ra
bng cch treo qu l theo kiu ny. Ch du X trong
hnh khng nn hiu l khi tm nm trn b mt tht
ra n nm bn trong qu l.

f/ Nhng ngi din vin xic treo vi dy i qua khi
tm ca h.
Ti sao khi nim khi tm c lin quan ti cu hi phn loi chuyn ng quay khc vi
chuyn ng tnh tin trong khng gian ? Nh minh ha trong hnh d v g, ha ra chuyn ng
ca khi tm ca mt vt hu nh lun lun n gin hn nhiu so vi chuyn ng ca bt k
b phn no khc ca vt. C th ca ngi din vin ma l mt vt ln c hnh dng phc tp.
Chng ta c th trng i chuyn ng ca c ta s phc tp hn nhiu so vi chuyn ng ca
mt vt nh, hnh dng n gin, v d mt hn bi, nm ln gc bng vi gc c ta nhy ln.
Nhng ha ra chuyn ng ca khi tm ca ngi din vin ging ht nh chuyn ng ca
hn bi. Ngha l, chuyn ng ca khi tm ging nh chuyn ng m ngi din vin s c
nu ton b khi lng ca c ta tp trung ti im . V th, bng cch gii hn s ch ca
chng ta vi chuyn ng ca khi tm, chng ta c th n gin ha mi th i ng k.
By gi chng ta c th thay th tng m h v chuyn ng nh mt tng th trong
khng gian vi khi nim c nh ngha tt hn v hu ch hn v chuyn ng khi tm.
Chuyn ng ca bt k vt rn no cng c th chia r thnh chuyn ng quay v chuyn ng
khi tm. Bng nh ngha ny, chic gh lt nghing tht s c c chuyn ng quay ln chuyn
ng khi tm. Tp trung vo chuyn ng khi tm cho php chng ta a ra mt m hnh n
gin ha ca chuyn ng, nh th mt vt phc tp nh c th con ngi ch l mt hn bi hay

mt ht cht im. Khoa hc tht ra khng bao gi x tr vi thc ti; n x tr vi cc m hnh
ca thc ti.

g/ Cng ngi din vin ma , nhn t trn cao xung. Khi tm ca c ta vch ra mt ng thng, nhng mt
im cch xa khi tm, nh khuu tay ca c ta, vch ra mt qu o phc tp hn nhiu biu din bng ng
chm chm.

h/ Mt bnh xe cn bng khng ng cch c khi tm ca
n khng nm tm hnh hc ca n. Khi bn thay mt lp
xe mi, ngi th my kp nhng vt nng nh vo vnh
lm thng bng bnh xe.

i/ Mn chi ny c tnh c thit k sao cho
mnh kim loi hnh nm pha trn lch ra khi khi
tm. Khi bn vn n ln, ci nm quay trn, nhng
khi tm khng mun di chuyn, nn phn cn li ca
mn chi c xu hng cn tr chuyn ng ca ci
nm, lm cho ton b mn chi nhy vng vng.
Ch l t tm trong khi tm khng c ngha l khi tm phi nm ti tm hnh hc
ca vt. Mt bnh xe hi khng c cn bng ng cch c khi tm khng trng vi tm hnh
hc ca n. Mt vt nh c th con ngi thm ch cn khng c mt tm hnh hc r rng.
C th hu ch nu ngh khi tm l v tr trung bnh ca ton b khi lng trong vt.
Vi cch hiu ny, chng ta c th thy v d rng vic a cnh tay bn ln pha trn u bn
lm nng cao khi tm ca bn, v v tr cao hn ca cnh tay lm tng v tr trung bnh. Chng ta
s khng tnh ton khi tm bng ton hc ngay lc ny; cc phng trnh c lin quan nm
trong chng 4 ca cun Cc nh lut bo ton.
Din vin ma ba l v vn ng vin bng r chuyn nghip c th to ra mt o gic
bay ngang qua trong khng kh v no ca chng ta qua trc gic mong i chng c chuyn
ng vt rn, nhng c th khng cn l rn khi ang thc hin mt ng tc hay v iu. Cc
51

chn v tr thp vo lc bt u v kt thc nhy, nhng t ti im cao vo lc gia. Khng
xt ti cc chi thc hin, th khi tm s i theo cng mt cung, nhng v tr thp ca cc chi vo
lc bt u v kt thc c ngha l thn mnh cao hn so vi khi tm, cn gia bc nhy
th thp hn so vi khi tm. Mt chng ta di theo chuyn ng ca thn mnh v c gng gii
thch n l chuyn ng khi tm ca vt rn. Nhng v thn mnh i theo mt qu o phng
hn so vi chng ta trng i, nn s gii thch rt c gng ny l sai, v chng ta tri nghim
mt o gic l ngi ang bay ngang.

j/ Mt im c nh trn c th ngi din vin ma i theo
mt qu o phng hn so vi ci chng ta trng i, to ra o gic bay.
V d 1. Khi tm l v tr trung bnh
Gii thch lm th no chng ta bit khi tm ca tng vt ti v tr ch r trong hnh k.

k/ V d 1
Khi tm l mt loi tr trung bnh, nn cao ca khi tm trong hnh 1 v 2 phi nm gia hai hnh
vung, v cao l trung bnh ca cao ca hai hnh vung. V d l s kt hp hai v d 1 v 2, nn
chng ta c th tm khi tm ca n bng cch ly trung bnh v tr ngang ca khi tm ca chng. Trong v
d 4, mi hnh vung b nghing i mt cht, nhng phn khi lng tng v gim nh nhau, nn v tr
trung bnh thng ng ca khi lng khng thay i. V d 5 r rng khng khc hn v d 4, s khc bit

ch yu l s quay i mt cht theo chiu kim ng h, nn ging nh trong v d 4, khi tm phi nm
trong khong trng khng, ni tht ra khng c cht khi lng no. Theo phng ngang, khi tm phi
nm gia gt chn v cc ngn chn, nu khng th ngi ta khng th no ng vng m khng b
nghing lt nho.
Mt th d l th khc t th gii th thao l mn nhy cao, trong c th un cong ca
vn ng vin i qua x, nhng khi tm th i qua bn di x! y, ngi vn ng vin h
thp chn v phn c th trn ca anh ta chp cao mang eo tht lng ca anh ta cao hn so
vi khi tm.
phn sau trong bi ging ny, chng ta s tm xem c nguyn nhn c bn no na
(da trn cc nh lut chuyn ng ca Newton) l gii v sao khi tm x s theo kiu n gin
nh th so vi nhng phn khc ca vt. Chng ta cng hon li vic trao i cc phng php
s hc dng cho tm khi tm ca vt. Tnh cho n phn sau ca bi ging ny, chng ta s ch
lm vic vi chuyn ng ca khi tm ca cc vt.

l/ C th ca vn ng vin nhy cao i qua pha trn x, nhng khi tm ca anh ta i qua bn di n.
Chuyn ng khi tm trong khng gian mt chiu
Ngoi vic hn ch nghin cu ca chng ta v chuyn ng vi chuyn ng khi tm
m thi, chng ta s bt u bng vic ch xem xt nhng trng hp trong khi tm chuyn
ng theo mt ng thng. y s bao gm nhng trng hp nh mt vt ri thng t trn
xung, hoc mt chic xe hi tng tc v gim tc nhng khng ngot cua.
Lu l mc d chng ta r rng khng nghin cu cc kha cnh phc tp hn ca
chuyn ng, nhng chng ta vn c th phn tch chuyn ng khi tm trong khi b qua nhng
loi chuyn ng khc c th xy ra ng thi. Chng hn, nu mt con mo ri khi cnh cy
v ban u ri thng t trn xung, n tri qua mt lot ng tc un o mang chn ca n bn
di n. y dt khot khng phi l mt v d ca chuyn ng vt rn, nhng chng ta vn c
th phn tch chuyn ng ca khi tm con mo ging nh trng hp mt hn ri.
A. Xt mt ngi ang chy b, mt ngi ang p xe p, mt ngi ang lao xung dc trn mt
chic xe p, v mt ngi ang lt i trn giy trt bng. Trong nhng trng hp no chuyn ng
khi tm l mt chiu ? Nhng trng hp no l v d ca chuyn ng vt rn ?
B. Hnh trang bn cho thy mt hun luyn vin th thao ang c gi bn trong mt bnh xe to. T bn
trong bnh xe, lm th no ng c th lm cho n quay theo chiu ny hoc chiu kia ?
53

m/ Cu hi B
2.2 M t khong cch v thi gian
Chuyn ng khi tm trong khng gian mt chiu c phn d nghin cu v ton b
thng tin v n c th gi gn trong hai bin: x, v tr tng i ca khi tm so vi vt mc, v t,
i lng o mt thi im trong thi gian. Chng hn, nu ai mang cho bn mt bng ghi
y chi tit ca cc gi tr x v t, bn s bit ton b nhng g cn bit v chuyn ng khi
tm ca vt.
Thi im khc vi khong thi gian
Trong ngn ng thng thng, chng ta s dng t thi gian theo hai ngha khc
nhau, chng c phn bit r trong vt l. N c th c s dng, nh trong mt thi gian
ngn hay thi gian ca chng ta trn Tri t ny, ch di hay mt khong ca thi gian,
hay n c th c s dng ch s c trn ng h, nh trong ti khng bit thi gian lc
ny l my gi, hay thi gian hin nay. Trong k hiu, t thng c s dng ch mt thi
im, cn At l ch khong thi gian. K t Hi Lp in hoa delta, A, ngha l bin thin, tc
l mt khong thi gian l s thay i hoc s chnh lch gia mt s ch ny v mt s ch khc
ca ng h. K hiu At khng biu th tch ca hai s, A v t, m l mt s thi, At. Nu mt
bui chiu phim bt u ti thi im t = 1 gi v kt thc lc t = 3 gi, th di b phim l s
thay i thi gian t
At = 3 gi - 1 gi = 2 gi
trnh s dng cc s m cho At, chng ta vit s ch ng h lc sau bn tri du tr, v
s ch ng h lc trc bn phi du tr. Mt nh ngha c th hn ca k hiu delta do
l delta vit tt cho sau tr cho trc.
Cho d nh ngha ca chng ta v k hiu delta bo m rng At l dng, nhng khng
c l do g ti sao t li khng th m. Nu nh t khng th m, th ci g xy ra mt giy trc

t = 0 ? iu khng c ngha l thi gian i li theo kiu nhng ngi trng thu li thnh
tr nh v c chm nom trong ni. N ch c ngha l chng ta phi ly mt im tham chiu
v gi n l t = 0, v khi nhng thi gian trc y c biu din bng gi tr m ca t.
Mc d mt thi im c th xem l mt s ch ng h, nhng thng th tng tt l
nn trnh tnh ton vi cc biu thc nh 2:35 kt hp ca gi v pht. Thay v vy, thi gian
c th c biu din hon ton theo mt n v n l, v d nh gi. Cc phn ca gi c th
biu din theo kiu thp phn thay v l pht, v tng t nu bi ton c tnh theo pht, th
nhng ch s thp phn c th dng thay cho giy.
C. Trong s nhng cm t sau, cm t no ch thi im, cm t no ch thi gian, v cm t no ch
thi gian tru tng ch khng phi mt con s o c ?
(1) Thi khc n
(2) Thi gian chng ch i ai
(3) Sut thi gian , hn ngi chng cm

V tr khc vi s thay i v tr
Nh i vi thi gian, c s khc bit gia mt im trong khng gian, k hiu l ta x,
v s thay i v tr, k hiu l Ax.
Nh i vi t, x c th m. Nu mt chic xe la ang chy trn ng ray, th khng
nhng bn tht s c s t do la chn bt k im no dc theo ng ray v gi n l x = 0, m
cn c quyn quyt nh xem pha no ca x = 0 l x dng, v pha no l x m.
V chng ta nh ngha k hiu delta ch ci sau tr ci trc, nn c kh nng Ax
s l m, khng ging nh At m bo l dng. Gi s chng ta ang m t chuyn ng ca
chic xe la trn ng ray ni lin Tucson v Chicago. Nh ch r trong hnh, bn hon ton c
quyn quyt nh u l chiu dng.

n/ Hai cch c gi tr ngang nhau m t chuyn ng ca chic xe la t Tucson i Chicago.Trong v d 1, chic xe
la c Ax dng khi n i t Enid ti Joplin. Trong v d 2, cng chic xe la i theo hng c c Ax m.
55

Lu l ngoi x v Ax, cn c mt i lng th ba chng ta c th nh ngha, n ging
nh mt s ch ng h o ng, hay qung ng tht s i. Nu bn li xe i 10 dm,
ngot cua ch U, v li tr v 10 dm, th Ax ca bn bng khng, nhng s ch ng h o
ng trn xe ca bn tng thm 20 dm. Tuy s ch ng h o ng quan trng vi ngi
s hu xe v ngi bun bn xe qua s dng, nhng n khng quan trng lm trong vt l hc,
v thm ch cn khng c mt tn gi chun hay k hiu cho n. S thay i v tr, Ax, c ch hn
v n d tnh ton hn nhiu: tnh Ax, chng ta ch cn bit v tr u v cui ca vt, khng
cn ton b thng tin lm th no n i t ni ny n ni kia.
D. Mt qu bng ri xung sn nh, ny ln cao 1 m, ri tr xung, v chm sn ln na. Hi Ax gia
hai va chm bng khng, bng 1, hay bng 2 m ?
H quy chiu
V d trn cho thy c hai s chn la c on bn phi thc hin nh ngha mt
bin v tr, x. Bn phi quyt nh t x = 0 u, v cn hng lm chiu dng na. y
c xem l vic chn h ta hay chn h quy chiu. (Hai thut ng gn nh tng ng,
nhng h ta tp trung nhiu hn vo bin x tht s, cn h quy chiu nghing v mt phng
php chung ch dn im nhn ca ngi quan st) H ph hp vi bn l c, mi h quy
chiu c gi tr nh nhau. Bn chng nn thay i h ta vo gia lc tnh ton.
Bn c bao gi ngi trn mt chic xe la trong nh ga khi bt ng bn thy nh ga
ang chuyn ng li li ? a s mi ngi m t tnh hung bng cch ni rng bn sai
khi ch thy xe la ang chuyn ng n ch hnh nh ging nh l nh ga ang chuyn
ng. Nhng iu ny cho thy cn c mt s chn la c on th ba i vo vic chn h ta
: nhng h quy chiu c gi tr c th khc nhau bi s chuyn ng tng i vi nhau.
Dng nh tht l l bt k ai cng kh chu vi mt h ta ang chuyn ng tng i so
vi Tri t, nhng chng hn h quy chiu chuyn ng cng vi chic xe la c th thun tin
hn nhiu trong vic nhng th xy ra bn trong xe la.
2.3 th chuyn ng; Vn tc
Chuyn ng vi vn tc khng i
Trong v d o, mt vt ang chuyn ng vi tc khng i theo mt chiu. Chng ta
c th ni nh vy v mi 2 giy, v tr ca n thay i i 5 m.
Theo k hiu i s, chng ta ni rng th ca x theo t cho thy s thay i v tr nh
nhau, Ax = 5 m, trn mi khong thi gian At = 2,0 s. Vn tc hay tc ca vt thu c bng
cch tnh v = Ax/At = (5,0 m)/(2,0 s) = 2,5 m/s. Theo thut ng hnh hc, vn tc c th xem l
dc ca ng thng. V th l mt ng thng, nn s khng h g nu chng ta ly
khong thi gian lu hn v tnh v = Ax/At = (10,0 m)/(4,0 s). Cu tr li vn nh c, 2,5 m/s.
Lu khi chng ta chia mt con s c n v mt cho mt con s khc c n v giy,
chng ta thu c n v mt trn giy, vit l m/s. y l mt trng hp na trong chng ta
xem n v nh th chng l nhng k hiu i s, cho d chng khng phi nh vy.

o/ Chuyn ng vi vn tc khng i

p/ Chuyn ng gim x c biu din
vi gi tr m ca Ax v v.
Trong v d p, vt ang chuyn ng theo hng ngc li: khi thi gian tri qua, ta
x ca n gim i. Nhc li nh ngha ca k hiu A l ly sau tr trc, chng ta nhn thy At
vn dng, nhng Ax th m. dc ca ng thng v th l m, v chng ta ni vt c vn
tc m, v = Ax/At = (- 5,0 m)/(2,0 s) = - 2,5 m/s. Chng ta va thy du cng v tr ca gi tr Ax
c cch hiu cho chng ta bit hng vt chuyn ng. V At lun lun dng, nn vic chia cho
At khng lm thay i du cng hay tr, v du cng v tr ca vn tc c hiu ging nh vy.
Theo thut ng hnh hc, dc dng c trng cho mt ng thng i ln khi chng ta i
sang pha phi, cn dc m cho chng ta bit rng ng thng i xung khi chng ta i sang
bn phi.

q/ Chuyn ng vi vn tc bin thin

r/ Vn tc ti mt im cho trc c xc nh l
dc ca ng tip tuyn i qua im c lin quan trn
th
57

Chuyn ng vi vn tc bin thin
Gi th mt th ging nh hnh q ni ln iu g ? y c th l th ca chuyn
ng ca xe hi khi ngi li xe ang rong rui trn xa l, sau li chm li nhn mt v va
chm t trn ng, v ri tng tc tr li, tht vng rng chng c g ngon mc ang xy ra
nh la chy hay nhng a tr b gi trn ch ngi trong xe ca chng. (Lu chng ta vn
ang ni v chuyn ng trong khng gian mt chiu. Ch v th cong khng c ngha l qu
o ca chic xe cong. th khng ging nh bn , v hng ngang ca th biu din s
tri qua ca thi gian, ch khng phi khong cch)

s/ V d 2: tm vn tc ti im ch r bng du chm

t/ o chiu chuyn ng
V d q ging v d o ch vt i c tng cng 25,0 m trong khong thi gian 10,0 s,
nhng n tng lng tin trin mi giy khng cn ging nhau. Khng c cch no m t th
bng mt vn tc hay dc nht nh, v vn tc khc nhau ti mi thi im. S khng chnh
xc nu ni rng v chic xe i 25,0 m trong 10,0 s nn vn tc ca n l 2,5 m/s. N chuyn
ng nhanh hn vo lc khi u v kt thc, nhng lc gia i chm hn. C th c nhng
chc lt nht nh chic xe tht s chuyn ng 2,5 m/s, nhng tc k trn xe qut qua gi tr
m khng ngng li, ging nh n qut qua nhng gi tr khc ca tc . (Ti dt khot
mun chic xe sau ny ca mnh c tc k ch to theo m/s v th hin c gi tr dng v m)
Chng ta gi s rng tc k ca chng ta cho chng ta bit ci ang xy ra l tc ca
chic xe ca chng ta ti mi thi im, nhng lm th no chng ta c th nh ngha tc v
mt ton hc trong trng hp nh th ny ? Chng ta khng th nh ngha ngay n l dc
ca th cong, v mt ng cong khng c mt dc r rng nh ng thng. Mt nh
ngha ton hc tng ng vi s ch tc k l mt nh ngha gn mt gi tr vn tc khc nhau
cho mt im trn ng cong, tc l mt thi im trong thi gian, ch khng phi ton b
th. Nu chng ta mun nh ngha tc ti mt thi im nh thi im c ch ra bng du
chm, th cch bt u tt nht l minh ha trong hnh r, trong chng ta v mt ng thng

i qua im gi l ng tip tuyn, ng thng m ly ng cong. Khi chng ta c
th tha nhn nh ngha vn tc nh sau:
nh ngha vn tc
Vn tc ca mt vt ti mt thi im cho trc l dc ca ng tip tuyn i qua
im c lin quan trong th x t ca n.
Mt cch hiu nh ngha ny l vn tc cho chng ta bit bao nhiu mt m vt i c
trong mt giy, nu nh n chuyn ng lin tc mt tc trong t nht l mt giy. i vi
mt s ngi, bn cht hnh hc ca nh ngha ny dng nh l khng chnh xc hay khng
mang tnh ton hc. Tuy nhin, bn thn phng trnh ch c gi tr nu nh vn tc l khng
i, v v th n khng th no l mt nh ngha tng qut.
V d 2. dc ca ng tip tuyn
Vn tc ti im nh du chm trn th bng bao nhiu ?
Trc tin, chng ta v ng tip tuyn i qua im . tm dc ca ng tip tuyn, chng ta
cn ly hai im trn n. Trn l thuyt, dc phi nh nhau cho d chng ta chn hai im no cng
vy, nhng trong thc t chng ta s c th o chnh xc hn nu nh chng ta ly hai im cch nhau kh
xa, v d nh hai du kim cng trng trn hnh. tit kim cng sc, chng ta ly cc im nm v pha
trn im nh du trn trc t, cho nn d dng c c At = 4,0 s. Mt du kim cng thng hng vi
x ~ 17,5 m, v du kia thng hng vi x ~ 26,5 m nn Ax = 9,0 m. Vn tc l Ax/At = 2,2 m/s.
Quy c v v th
Vic sp xp t trn trc honh v x trn trc tung trng nh mt s quy c c on,
hay c l n cn lm bn bi ri, v thy dy i s ca bn lun bo bn rng x nm trn trc
ngang v y nm trn trc dc. Tuy nhin, c mt l do khin ngi ta b tr theo kiu nh th ny.
Trong v d s, chng ta c mt vt i hng chuyn ng ca n hai ln. N ch c th mt
ni ti mt thi im cho trc, nhng c nhiu hn mt thi im n khi n mt ni cho
trc. Chng hn, vt ny i qua x = 17 m trong ba trng hp khc nhau, nhng khng c
ng no cho n nhiu hn mt ni ti t = 5,0 s. Hy nh li mt s thut ng bn hc
mn lng gic, chng ta ni x l hm s ca t, nhng t khng phi l hm ca x. Trong nhng
tnh hung nh th ny, c mt quy c hu ch l th phi nh hng sao cho bt k ng
thng ng no cng ch ct qua ng cong ti mt im. t trc x nm ngang trang giy v
trc t thng ng s vi phm quy c ny. i vi nhng ngi quen gii thch th, mt th
vi phm quy c ny kh chu ging nh vic c mng tay trn bng phn. Chng ta ni y l
mt th ca x theo t. Nu cc trc b o li, n s l th ca t theo x. Ti nh thut ng
theo bng cch hnh dung cc nhn trn trc x v t v ghi nh rng khi bn c, bn i t tri
sang phi v t trn xung di.
A. Park ang chy t t trong phng tp th thao, nhng khi anh ta thy Jenna ang nhn mnh, anh ta
tng tc ln gy n tng vi c ta. th no trong cc th trang bn c th biu din chuyn ng
ca anh ta ?
B. Hnh trang bn cho thy mt lot v tr i vi hai chic my ko ang chy ua. Hy so snh vn tc
ca hai chic my ko nh cuc ua tin trin. Vo lc no chng c vn tc bng nhau ?

59

Cu hi A

Cu hi B
C. Nu mt vt c th chuyn ng l ng thng vi Ax = 0 v At = 0, th pht biu v vn tc ca n
nh th no l ng ? iu ny trng nh th no trn th ? Cn khi At = 0 v Ax = 0 th sao ?
D. Nu mt vt c th chuyn ng gn sng nh th trong hnh t trang trc, th ti nhng im
no vt i chiu chuyn ng ca n ? Pht biu no l ng khi ni v vn tc ca vt ti nhng im
ny ?
E. Hy trnh by nhng th khng bnh thng trong ba th sau y.

F. Ti s dng thut ng vn tc v trnh dng t thng dng hn l tc , v cc sch ph bin
vt l thng nh ngha chng theo ngha khc nhau. H s dng t tc v k hiu s ch gi tr
tuyt i ca vn tc, s = |v|. Mc d ti la chn l khng nhn mnh s khc bit ny v mt ng
ngha k thut, nhng r rng c hai khi nim khc nhau y. Bn c th ngh ra mt th d v mt th
ca x theo t, trong vt c tc khng i, nhng khng c vn tc khng i, hay khng ?
G. i vi th cho trong hnh trang bn, hy m t vn tc ca vt thay i nh th no.
H. Hai nh vt l trn khi mt bui hi ngh chn ngt i ung bia. Trn ng n qun bar, h chng
kin mt v tai nn trong ngi i b b li xe m vo lm b thng. Mt phin ta c t chc, v
chng cn c chng thc. Trong li khai ca c ta, tin s Transverz Waine ni , Chic xe ang chy
trn ng rt nhanh, ti cho rng vn tc l + 40 dm/gi. H trng thy ngi ph n ln tui qu tr, v

mc d h p phanh, h vn m vo b ta trc khi dng li. Ri h ngot li theo ch U v chy i
vn tc khong 20 dm/gi, ti cho l nh vy. Tin s Longitud N.L. Vibrasheun ni, Anh ta tht s
chy xe qu nhanh, c l vn tc ca anh ta l -35 hay -40 dm/gi. Sau khi anh ta ng phi c b Hapless,
anh ta quay u xe v b i vn tc, , ti on c l l +20 hay +25 dm/gi. Hi li khai ca h c
mu thun vi nhau khng ? Hy gii thch.

Cu hi G
2.4 Nguyn l qun tnh
Cc hiu ng vt l ch lin quan n s bin thin vn tc
Xt hai pht biu thuc loi c thi tng c a ra ht sc nghim tc:
Nhng ngi nh Galileo v Copernicus bo Tri t ang quay trn phi tht l
in di. Chng ta bit Tri t khng th no chuyn ng c. Ti sao , nu
Tri t tht s quay mt vng mi ngy, th ton b thnh ph ca chng ta s di
chuyn hng trm l [n v o lng c] trong mt gi. iu l khng th
c! Cc ta nh s lung lay trn nn mng ca chng. Gi bo s h gc chng
ta. Cy ci s ng . a Trung Hi s trn qua b bin ng ca Ty Ban Nha
v Italy. V hn na, lc no lm cho th gii xoay chuyn ch ?
Ton b cu ni cc xe la ch khch chuyn ng 40 dm mt gi ch l v vn!
tc , khng kh trong gian hnh khch s tc dng lc ln thnh xe pha
sau. Nhng ngi pha trc xe s b ngt th, v nhng ngi pha sau s
cht v trong bu khng kh m c nh vy, h khng th no th ra c.
Mt s hiu ng tin on trong trch dn th nht r rng ch da trn s thiu tri
nghim vi chuyn ng nhanh m v s t do dao ng. Nhng c mt nguyn l su sc hn
lin quan y. Trong tng trng hp, ngi pht biu gi s s kin chuyn ng n thun
phi c nhng nh hng vt l y kch tnh. Xo quyt hn, h cn tin rng mt lc l cn thit
gi cho mt vt chuyn ng: ngi th nht ngh rng mt lc s cn thit duy tr s quay
ca Tri t, v ngi th hai r rng cho rng thnh xe pha sau y ln khng kh gi cho
n chuyn ng.
Kin thc hin i thng dng v kinh nghim cho chng ta bit rng tin on ca
nhng ngi ny v l do g phi da trn nhng suy lun khng chnh xc, nhng tht khng
r rng ngay ch sai lm c bn nm u. N l mt trong nhng th m mt a tr 4 tui c
61

th lm bn pht cu v yu cu gii thch kht khe. Mt cch t c nguyn l c bn c lin
quan l xt xem quan nim hin i v v tr khc nh th no vi quan nim ph bin thi k
Phc hng Italy. i vi chng ta, t Tri t ch ti mt hnh tinh, mt trong chn hnh tinh
ca h Mt tri ca chng ta, mt qu cu nh ca v bi khng quan trng v vi ai trong v
tr, ngoi tr cc thnh vin trong ging loi ca chng ta, nhng ngi sng trn n. Tuy nhin,
i vi nhng ngi ng thi ca Galileo, Tri t l th to nht, rn chc nht, quan trng
nht trong ton b to ha, khng so snh vi nhng nh sng le li trn bu tri gi l cc hnh
tinh. i vi chng ta, Tri t ch l mt vt th khc, v khi chng ta ni m h v mc
nhanh m mt vt nh chic xe hi ang chuyn ng, l tht s chng ta mun ni ti vn
tc tng i ca vt l chic xe hi so vi vt l Tri t.

u/ Ngi bc s Khng qun ny tnh nguyn li mt xe trt tn la lm th nghim y khoa. Nhng tc ng r rt
ln u v khun mt ca ng ta khng phi v tc ca xe v v s thay i vn tc nhanh chng ca n: tng ln
trong hnh 2 v 3, v gim i trong hnh 5 v 6. Trong hnh 4, tc ca ng l ln nht, nhng v tc ca ng
khng tng hay gim nhiu lm ti thi im , cho nn c t tc ng ln ng.


Chuyn ng l tng i
Theo th gii quan hin i ca chng ta, khng
phi l khng hp l khi trng i mt lc nht nh l cn
thit lm cho khng kh trong xe la c mt vn tc
nht nh tng i so vi hnh tinh ca chng ta. Sau ht
thy, khng kh ang chuyn ng trong chic xe la
ang chuyn ng dng nh c vn tc bng khng so
vi mt s hnh tinh khc m chng ta cn cha bit.
Aristotle khng nh rng vn vt t nhin mun nm
yn, trn b mt Tri t. Nhng th nghim ni tip th
nghim cho thy tht s chng c g qu c bit v vn
vt nm ngh tng i so vi Tri t. Chng hn, nu
mt tm m ri ra khi pha sau xe ti trn ng cao
tc, nguyn nhn khin n nhanh chng i n nm yn
tng i so vi hnh tinh n gin l v lc ma st tc
dng bi nha ng, th dng nh gn cht vi hnh
tinh.
S hiu bit su sc ca Galileo c tm lc
nh sau:
Nguyn l qun tnh
Khng cn n mt lc no duy tr
chuyn ng vi mt vn tc khng i
theo mt ng thng, v chuyn ng
tuyt i khng gy ra bt k hiu ng vt
l no c th quan st c.
C nhiu th d v nhng tnh hung c v nh bc b
nguyn l qun tnh, nhng ton b nhng th d ny u
qun rng ma st l mt lc. V d, dng nh mt lc l
cn thit gi cho chic thuyn bum chuyn ng. Nu
gi ngng thi th chic thuyn bum cng ngng li.
Nhng lc ca gi khng phi l lc duy nht tc dng ln
con thuyn; cn c lc ma st do nc tc dng. Nu con
thuyn ang lt i v gi t ngt bin mt, th lc ma
st ngc chiu vn tn ti, v v khng cn c lc ca
gi chng li na, nn con thuyn ngng li. bc b
nguyn l tng i, chng ta phi tm mt th d trong
mt vt chuyn ng chm dn i mc d chng c th
lc no tc dng ln n.

iu no khng ng v nhng th d i lp vi nguyn
l qun tnh c xut sau y ?
(1) Khi cc nh du hnh bay ln cng tn la, vn tc khng
l ca h tht s gy ra mt tc ng vt l ln c th ca h
- h b p xung ch ngi ca mnh, da tht trn gng mt
h b bp mo, v h kh m nhc ni tay ca mnh ln.

v/ Ti sao Aristotle trng bun th ? C
phi ng nhn ra rng ton b h thng
vt l ca ng l sai lm ?

w/ Tri t quay trn. Nhng ngi sng
Thng Hi ni h ang ng yn v
nhng ngi Los Angeles th ang
chuyn ng. Nhng ngi sng Los
Angeles th ni ging ht nh vy v
nhng ngi sng Thng Hi.

x/ Cc my bay phn lc ng yn. Cn
thnh ph New York ang chuyn ng.

63

(2) Khi bn li mt chic t g b mui i th gi la trn
gng mt bn l mt tc ng vt l c th quan st c
ca chuyn ng tuyt i ca bn.
A. Mt hnh khch trn mt con thuyn bum nhn thy,
trong khi con tu u trong vnh, anh ta c th nhy khi
boong trn v ri vo ng ci h trn boong di. Nu con
tu ngng u v ang lt nhanh i, th ngi hnh khch
m yu ny c cn lm c iu khng ?
B. Bn l mt hnh khch trn ci gi m treo di mt kh
cu helium. Kh cu c gi mang i vn tc khng i.
Nu bn gi mt l c trong tay mnh th l c c vy
khng ? Nu c, n vy theo chiu no ?
C. Aristotle pht biu rng mi vt u t nhin mun tr li
nm ngh, vi ng khng ni ra l nm ngh c hiu
theo ngha l so vi mt t. Gi s chng ta i ngc dng
thi gian v ch Aristotle ln Mt trng. Aristotle bit, nh
chng ta bit, l Mt trng quay trn xung quanh Tri t;
ng ni n khng ri xung v, ging nh mi th khc trn
bu tri, n cu thnh t mt s cht c bit c hnh vi t
nhin l quay trn xung quanh Tri t. Chng ta h cnh,
mc phi hnh gia cho ng ta v ng ta ra khi ca. Hi
ng ta s trng i iu g vi s phn ca ng trong tnh
hung ny ? Nu nh cc sinh vt thng minh sng c trn
Mt trng, v mt trong s chng, mt cch c lp, i n
vi ci tng ng ca nn vt l Aristotle, th chng s
ngh g v cc vt i n nm yn ?
D. Mt chai bia nm trn ci bn nm ngang trong phng n
trn xe la, nhng mt bia nghing i. Bn c th suy ra iu
g v chuyn ng ca xe la ?
2.5 Cng vn tc
Cng vn tc m t chuyn ng tng i
V chuyn ng tuyt i khng th no o r rng
c, nn cch duy nht m t chuyn ng mt cch
khng m h l m t chuyn ng tng i ca vt ny
so vi vt khc. Mt cch tng trng, chng ta c th
vit v
PQ
cho vn tc ca vt P tng i so vi vt Q.
Nhng vn tc o so vi nhng im tham chiu
khc nhau c th so snh bng php cng. Trong hnh bn
di, vn tc tng i ca qu bng so vi chic gh di
bng vi vn tc tng i ca qu bng so vi xe ti
cng vi vn tc tng i ca xe ti so vi chic gh di:

Phng trnh tng t c th s dng cho bt k kt hp
no ca ba vt, ch bng cch thay th cc ch s di
tng ng cho B [bng], T [xe ti] v C [gh di]. Hy
nh vit phng trnh sao cho vn tc c cng c cng

Cu hi A

Cu hi B

Cu hi D

ch s di xut hin hai ln trong mt dng. Trong th d
ny, nu bn c trn ch s di t tri sang phi, bn
thu c BC = BTTC. Tht ra th hai ch s pha
trong v phi c cng ngha l phng trnh c
thit lp chnh xc. Ch cch cc ch s di v tri
trng ging nh cc ch s di v phi, nhng vi hai
k hiu T b loi tr.

Vn tc m trong chuyn ng tng i
Trnh by ca ti v cch hiu cc du dng v m ca vn tc c l khin bn nghi vn
ti sao chng ta phi rc ri nh vy. Ti sao khng cho vn tc dng ngay bng nh ngha ?
Nguyn nhn cn nguyn ti sao s m c pht minh l v nhng ngi k ton thy s thun
li ca vic s dng s m cho cc khon chi phn bit n vi tin thu vo. N ng l d hn
vic vit tin thu vo bng mc en v tin chi ra bng mc . Sau khi cng tin dng thu vo
v tin m chi ra hng thng ca bn, bn thu c mt s dng, biu th s tng trng, hoc
mt s m, biu th s thua l. Khi bn c th biu din tng vi mt du cng ngh cao
+ hoc - , thay cho vic loay hoay i tm l mc thch hp.
Ngy nay, chng ta s dng s dng v s m cho mi th, nhng trong mi trng hp,
im c ngha l cng v tr nhng th theo nhng quy lut bn c hc trng ph
thng, v d tr tr l cng, ti sao iu ny ng th chng ta khng phi bn ci. Cng vn
tc c ngha so snh chuyn ng tng i, v vi cch hiu ny, cc vn tc dng v m c
th c s dng trong mt khun kh thch hp. V d, vn tc tng i ca xe ti so vi
chic gh di bng vi vn tc tng i ca xe ti so vi qu bng cng vi vn tc tng i
ca qu bng so vi chic gh di:

Nu chng ta khng c k thut s m, chng ta s phi ghi nh mt b quy lut phc tp cho
php cng: (1) nu hai vt u chuyn ng v pha trc, bn cng li, (2) nu mt vt chuyn
ng ti trc v mt vt chuyn ng ra sau, bn tr i, nhng (3) nu hai vt u chuyn ng
ra pha sau, bn cng li. ng l mt hnh pht.
A. Gii thch quy lut chung v
AB
= - v
BA
bng li.
B. Wa-Chuen b lc mt cha ca em ti khu ch ng ngi v i ln chic thang cun ang chy xung,
nn c b vn gim chn ti ch. Hy vit li iu ny theo k hiu.

65

y/ Hai nh vt l snh si ny bt ng v vn tc tuyt i, nhng chng ng vi nhau v vn tc tng i. Con
Dino hng xem chic gh di l ng yn, cn con Dino xanh th coi chic xe ti l ng yn. Tuy nhin, chng
ng rng vn tc tng i ca xe ti so vi chic gh di l v
TC
= 10 cm/s, vn tc tng i ca qu bng so
vi xe ti l v
BT

= 5 cm/s, v vn tc tng i ca qu bng so vi chic gh di l v
BC
= v
BT
+ v
TC
= 15 cm/s.
2.6 th vn tc thi gian
V s bin thin vn tc gi vai tr ni bt trong vt l hc,
nn chng ta cn mt phng php kho st s bin thin vn
tc tt hn so vi vic cn c v cc ng tip tuyn trn th
x theo t. Mt phng php hay l v th vn tc theo thi
gian. Cc v d hnh bn cho thy th x t v v t c th v
ra cho mt chic xe hi bt u chy i t n tn hiu giao
thng, tng tc, lt i trong mt khong thi gian vi vn tc
khng i, v cui cng chy chm li n im dng n .
Nu bn c mt chai xt thm treo cnh gng chiu hu ca
bn, th bn s thy s tc dng ln chai xt trong khong thi
gian bt u v kt thc khi vn tc bin thin, nhng n s
khng nghing i trong khong thi gian vn tc khng i biu
din bng on nm ngang gia th v t.
Hc sinh thng nhm ln cc th biu din trn hai loi
th ny. Chng hn, nhiu hc sinh nhn vo th trn ni
rng chic xe tng tc trong ton b thi gian, v th dc ln
trn. Ci tng ln trong th ny l x, khng phi v.

z/ th ca x v v theo t i vi
mt chic xe ang tng tc ra xa
mt ct n giao thng, v ri
dng li trc ngn n khc.

Tng t, nhiu hc sinh nhn vo th bn di v ngh n biu din chic xe hi quay
tr li v n i ngc li ti phn cui. Nhng ci gim i ti phn cui l v, khng phi x. C
c th x t v v t trc mt bn ging nh th ny thng tht tin li, v th ny c th
d gii thch hn th kia cho mt mc ch nht nh. Vic chng chng ln nhau nh th ny
c ngha l nhng im tng ng trn trc thi gian ca hai th thng hng vi nhau theo
chiu ng. Tuy nhin, mt iu hi khc thng v s sp xp ny l trong mt tnh hung nh
th ny ngi ny th ngh ti chic xe hi, ngi kia th d nhm hnh dung ra phong cnh tri
ra theo trc ngang ca mt trong hai th. Tuy nhin, cc trc ngang biu din thi gian, khng
phi v tr. Cch chnh xc hnh dung ra phong cnh l quay nhm trong u ng chn tri i
90 ngc chiu kim ng h v tng tng n tri dc theo trc thng ng ca th x t,
trc duy nht biu din nhng v tr khc nhau trong khng gian.
2.7 } p dng gii tch
K hiu tch phn, }, trc phn ny c ngha l phn ny ch dnh cho nhng hc sinh
hc vi tch phn. Hc sinh c nn tng i s nn b qua nhng phn ny. Nhng phn c lin
quan ti vi tch phn trong cun sch ny khng thch hp cho nhng hc sinh ng thi ang
hc gii tch, nn ti im bt u ny trong kha hc vt l, ti khng gi s bn bit bt k php
tnh gii tch no. V th, phn ny khng khc g mt phn xem trc ca php tnh gii tch,
nhm gip bn lin h ci bn ang hc hai mn gii tch v vt l.
Newton l ngi u tin nu ra nh ngha ng tip tuyn ca vn tc cho nhng
trng hp trong th x t khng thng. Trc Newton, khng ai tng khi nim ha m t
chuyn ng theo th x t v v t. Ngoi k thut hnh hc ni ti trong chng ny, Newton
cn pht minh ra mt b k thut tru tng gi l vi tch phn. Nu bn c mt phng trnh
cho x theo t, th vi tch phn cho php bn, chng hn, tm mt phng trnh cho v theo t. Theo
thut ng gii tch, chng ta ni hm v(t) l o hm ca hm x(t).Ni cch khc, o hm ca
mt hm s l mt hm s mi cho bit hm ban u bin thin nhanh nh th no. Ngy nay,
chng ta khng s dng tn gi ca Newton cho k thut ca ng (ng gi n l phng php
lin tc) cng khng dng k hiu ca ng. K hiu c s dng thng dng hn l do ngi
c ng thi vi Newton, Leibnitz, ngi m ngi Anh cho l n cp tng gii tch t
Newton. Theo k hiu Leibnitz, chng ta vit
dx
v
dt
=
ch rng hm v(t) bng dc ca ng tip tuyn ca th x(t) ti mi thi im t. K hiu
Leibnitz gi ln k hiu delta, nhng vi khong thi gian rt nh. V dx v dt c cho l Ax v
At rt nh, tc l nhng bin thin rt nh, nn phn gii tch lm lm ton vi o hm c
gi l gii tch vi phn.
Php tnh vi phn gm ba iu:
- Khi nim v nh ngha ca o hm, chng khng c trnh by trong cun sch ny
nhng s c trnh by chi tit trong mn ton bn hc.
67

- K hiu Leibnitz m t trn bn s hc cho quen dn trong mn ton.
- Mt b quy lut cho php bn tm mt phng trnh cho o hm ca mt hm cho trc.
V d, nu bn gp mt tnh hung trong v tr ca mt vt c cho bi phng trnh
x = 2t
7
, th bn c th s dng nhng quy lut tm dx/dt = 14t
6
. Gi mnh li ny s
c mt trong mn ton ca bn.

Tm tt chng
T kha chn lc
khi tm . im cn bng ca mt vt
vn tc tc bin thin ca v tr; dc ca ng tip
tuyn trn th x t
K hiu
x . mt im trong khng gian
t .. mt im trong thi gian; s ch ng h
A . s bin thin; gi tr ca mt bin sau khi tr cho gi
tr trc ca n
Ax .. khong cch, hay chnh xc hn l bin thin ca x,
n c th nh hn qung ng i; du cng v tr
ca n cho bit hng
At mt khong thi gian
v . vn tc
v
AB
.. vn tc tng i ca vt A so vi vt B
Thut ng v k hiu khc
di.. mt tn gi cho k hiu Ax
tc .. gi tr tuyt i ca vn tc, tc l vn tc b loi mt
mi thng tin v hng ca n
Tm tt
Khi tm ca mt vt l im m ti n c th cn bng. Vo lc ny, chng ta ang
nghin cu m t ton hc ch ca chuyn ng ca khi tm ca vt trong nhng trng hp
hn ch vi mt chiu. Chuyn ng ca khi tm ca vt thng n gin hn nhiu so vi
chuyn ng ca bt k phn no khc ca n.
iu quan trng l phn bit v tr, x, vi khong cch, Ax, v s ch ng h, t, vi
khong thi gian, At. Khi th x t ca mt vt l ng thng, chng ta nh ngha vn tc
ca n l nghing ca ng thng , Ax/At. Khi th l ng cong, chng ta khi qut
ha nh ngha sao cho vn tc l dc ca ng tip tuyn ti mt im cho trc trn th.

Nguyn l qun tnh Galileo pht biu rng khng cn lc no duy tr chuyn ng vi
vn tc khng i theo mt ng thng, v chuyn ng tuyt i khng gy ra bt k hiu ng
vt l no c th quan st c. Mi vt thng c xu hng gim vn tc tng i ca chng
so vi b mt hnh tinh chng ta ch v chng b ma st vt l vi hnh tinh (hay vi mt s vt
gn lin vi hnh tinh), khng phi v c ci g c bit l nm ngh so vi mt t. V d, khi
mt lc l cn thit gi cho mt cun sch trt trn bn, thc ra th lc ch ng vai tr
trit tiu vi lc ma st c chiu ngc li.
Chuyn ng tuyt i khng phi l mt khi nim hon ton xc nh, v nu hai nh
quan st khng ng yn so vi nhau, h s bt ng v vn tc tuyt i ca cc vt. Tuy nhin,
h s thng nht vi nhau v vn tc tng i. Nu vt A chuyn ng tng i so vi vt B,
v B chuyn ng tng i so vi C, th vn tc tng i ca A so vi C c cho bi
v
AC
= v
AB

+ v
BC
. Cc du dng v m c s dng ch hng chuyn ng ca vt.
Bi tp
1. th hnh bn biu din chuyn ng ca mt
xe hi i qua trm n trn xa l. (a) Nu bn ch bit
chic xe i bao xa trong ton b khong thi gian ny, th
bn ngh vn tc ca n l bao nhiu ? (b) Vn tc ln
nht ca chic xe l bao nhiu ?
2. (a) t u l v ca mt im trn b mt Tri
t. Hy tm phng trnh i s cho qung ng, L, i
c bi im trong mt vng quay ca Tri t quanh
trc ca n, tc l trong mt ngy, biu din theo L, u, v
R, bn knh ca Tri t. Hy kim tra: phng trnh ca
bn s cho L = 0 i vi Cc Bc.
(b) tc no l Fullerton, ti v u = 34
o
,
chuyn ng cng vi s quay ca Tri t quanh trc ca
n ? a ra p n ca bn theo n v dm/gi.

Bi ton 1
3. Mt ngi ang nhy d. Trong thi gian t khi c ta nhy khi my bay n khi c ta
bung d, cao ca c ta c cho bi phng trnh
y = (10000 m) (50 m/s) [t + (5,0 s) e
-t/5,0 s
]
Tm vn tc ca c ta ti t = 7,0 s. (Yu cu ny c th thc hin trn my tnh b ti, khng cn
bit n vi tch phn) Do sc cn khng kh, vn tc ca c ta khng tng ln tc u nh
mt vt ri ang t do chn khng.
4. Mt nm nh sng l n v khong cch dng trong thin vn hc, v c nh ngha
l qung ng m nh sng i c trong mt nm. Tc nh sng l 3,0 x 10
8
m/s. Tm xem
c bao nhiu mt trong mt nm nh sng, biu din p n ca bn theo k hiu khoa hc.
5. Bn ang ng trong mt xe la ch hng, v khng c cch no nhn ra bn ngoi.
Nu bn phi nghing chn ca mnh tr li, th n c th cho bn bit iu g v vn tc ca
xe la ? Hy gii thch.
69

6. V tr ca mt con ong mt l mt hm ca thi
gian cho bi x = 10t t
3
, trong t o bng s v x o bng
m. Hi vn tc ca n bng bao nhiu lc t = 3,0 s ?
7. Hnh bn biu din chuyn ng ca mt im trn
vnh bnh xe ang quay (Hnh c tn gi l cycloid). Gi s
con rp A ang bm trn vnh bnh xe trn mt chic xe p
ang ln bnh, cn con rp B bm trn bnh xe quay trn ca
chic xe p ang dng ngc trn sn nh. C hai bnh xe
quay vi s vng quay mi pht bng nhau. Hi con rp no
kh bm vng hn, hay l chng cm thy kh cn bng nh
nhau ?
8. Cy u phng khp l ca chng li vo ban m.
Hy c tnh tc ln nht ca phn ra mt trong nhng
chic l trong hnh, biu din p n ca bn bng k hiu
khoa hc theo n v SI.
9. (a) Hy chuyn thng tin sau y thnh k hiu, s
dng k hiu vi hai ch s di a ra trong phn 2.5.
Eowyn ang ci trn con nga ca c ta vn tc 11 m/s.
C xoay ngi quanh yn nga v bn ra mt mi tn v
pha sau. Cung tn ca c ta bn tn ra vn tc 25 m/s.
(b) Tm tc ca mi tn tng i so vi t.
10. Phn kho st ca chng ta v chuyn ng hai v
ba chiu c hon li n phn sau ca cun sch ny,
nhng y l c hi s dng mt cht c sng to ton hc
tham gia vo hot ng khi qut ha. Gi s mt con tu
ang chy v hng ng vn tc nht nh v, v mt hnh
khch ang i b trn boong tu cng tc v, sao cho
ng i ca anh ta trn boong tu vung gc vi ng
chnh gia con tu. Hi tc tng i ca anh ta so vi
nc bng bao nhiu, v anh ta chuyn ng tng i so
vi nc theo hng no ?
11. Freddi Fish
()
c v tr l hm ca thi gian cho
bi phng trnh x = a / (b + t
2
). Hy tm tc ln nht ca
n.

Bi ton 7

Bi ton 8
12. ang li xe, bn a chn mnh ra ngoi khng kh, v tc k ca bn ch mt s
gim tc . Hy m t mt h quy chiu trong chic xe ca bn ang tng tc cng trong
khong thi gian ny (H quy chiu phi c nh ngha bi mt nh quan st khng thay i
tc hay hng chuyn ng ring ca c ta, mc d c th nm trong chuyn ng tng i
so vi Tri t).
13. Hnh bn di cho thy chuyn ng ca mt con c ng i dng o bng mt tm
th pht v tuyn, trong khong thi gian chng vi nm. Tnh cho n nghin cu ny, ngi ta
tin rng s lng c ng min ng v ty i Ty Dng l c lp nhau, nhng loi c c
bit ny c theo di l i xuyn qua ton b i Ty Dng, t Virginia n Ireland.

Cc im A, B, v C biu din khong thi gian mt thng, trong thi gian c ng di
chuyn nhanh nht. Hy c tnh tc ca n trong thng , theo n v km/h.

Bi ton 13

71

S mu thun ca Galileo vi Aristotle c nhng h qu nghim trng. ng b gii chc Gio hi thm vn v p
buc phi ging dy rng Tri t quay xung quanh Mt tri, nh trc ng xut, ch l mt gi thuyt ton
hc thun ty, ch khng phi s tht. ng b qun thc vnh vin ti nh, v cm vit sch hay ging dy l thuyt
ca ng. Ngay sau khi b buc phi rt li li khng nh ca ng rng Tri t quay xung quanh Mt tri, lo gi
vn bng bnh lm bm v d sao th n vn quay. Cu chuyn y kch tnh, nhng c mt s thiu st trong
phin bn mang tnh cht anh hng thng c truyn dy. C tin n l nhn vt Simplicio l m ch c Gio
hong. Ngoi ra, mt s tng do Galileo ch trng c nhng ng tn gio gy tranh ci. ng tin vo s tn ti
ca cc nguyn t, v nguyn t lun b mt s ngi cho l mu thun vi hc thuyt ha th ca Gio hi, hc
thuyt ni rng trong i chng Cng gio, phc lnh ca bnh m v ru ng l chuyn ha chng thnh mu tht
ca Cha. S ng h ca ng cho mt l thuyt v tr trong Tri t quay trn xung quanh Mt tri cng b mang
tai mang ting, v mt trong nhng ngi ng h ca n, Giordano Bruno, cng xut mt s dung hp k l
ca o C c vi tn ngng Hi Lp c i.
Chng 3
Gia tc v s ri t do
3.1 Chuyn ng ca vt ri
Chuyn ng ca vt ri l th d n gin nht v thng dng nht ca chuyn ng vi
vn tc bin thin. Nhng ngi tin phong bui u nghin cu vt l c trc gic chnh xc
rng cch thc vt ri l mt li nhn gi trc tip t T nhin v cch thc v tr hot ng.

Nhng th d khc dng nh km c tm quan trng su sc hn. Mt ngi i b bc i
nhanh ln l ang thc hin mt s la chn c thc. Nu nh mt nhnh ca con sng chy
nhanh hn nhnh khc, c th ch l v dng chy hp hn, n ch l mt s ngu nhin ca
a l cc b. Nhng c mt s iu ht sc ph hp, ph bin v khng lay chuyn c v cch
thc cc vt ri.

a/ Galileo th ri mt qu i bc v
mt vin n ng thi t mt ta
thp xung, v quan st thy chng
chm t gn nh cng mt lc.
iu ny mu thun vi tng
c chp nhn lu nay ca
Aristotle rng cc vt nng s ri
nhanh hn.
Hy ng dy no v hy ng thi th ri mt ng
tin m mt ming giy. Ming giy mt nhiu thi gian hn
chm t. l l do ti sao Aristotle vit rng cc vt nng
ri nhanh hn. Ngi chu u tin vo ng ta trong hai
nghn nm tri.
Gi hy lp li th nghim, nhng lm mt cuc ua
gia ng tin v chic giy ca bn. Chic giy ca ti nng
gp 50 ln ng nickel, nhng ti thy hnh nh chng chm
t chnh xc cng mt lc. Qu sai lm cho Aristotle! Galileo,
k c ti nhn thy ngay tnh hnh, tin hnh th nghim th
ri mt vin n v mt qu i bc nng t mt ta thp cao.
Cc quan st ca Aristotle khng hon chnh, cch gii thch
ca ng l qu sc n gin.
Tht khng th tng tng c, Galileo l ngi
u tin quan st thy mt s tri ngc vi nhng tin on
ca Aristotle. Galileo l ngi lm thay i ni dung bi
hc lch s v ng c kh nng tp hp cc quan st thnh mt
khun mu cht ch, v cng v ng tin hnh nhng php
o nh lng (dng s) c h thng thay cho vic m t cc
th mt cch nh tnh.
Ti sao mt s vt, nh ng tin v chic giy, c
chuyn ng ging nhau, nhng mt s vt khc, nh lng
chim hay ming giy, li chuyn ng khc nhau ? Galileo
bin lun rng ngoi lc lun lun ht vt xung di, cn c
mt lc hng ln trn tc dng bi khng kh. Bt k ai cng
c th bin lun, nhng Galileo vt xa hn bin lun v i
n hai th nghim ti tnh kho st vn . Th nht, ng
th nghim vi cc vt ri trong nc, n kho st cng loi
vn nhng lm cho chuyn ng chm ng tin hnh
o thi gian vi mt ci ng h qu lc ban s. Vi k thut
ny, ng thit lp nn nhng thc t sau:
- Tt c cc vt nng, dng thun (v d mt thanh thp
th thng ng) chm y b trong khong thi gian
nh nhau, ch hi lu hn thi gian cho chng ri t
cng khong cch trong khng kh.
- Cc vt nh hn hay km thun hn mt nhiu thi
gian hn mi chm ti y.
Kt qu ny cng c cho gi thuyt ca ng v hai lc ngc chiu. ng tng tng ra
mt tnh hung l tng trong vt ri khng phi x y ng i ca n qua bt k cht no
73

c. Ri trong khng kh s ging trng hp l tng ny hn ri trong nc, nhng ngay c mt
mi trng mng, tha tht nh khng kh cng gy ra nhng hiu ng r rng ln chic ng
chim hay nhng vt nh khc khng c dng thun di. Ngy nay, chng ta c bm chn khng
cho php chng ta ht hu nh ton b khng kh ra khi ng, v nu chng ta th mt ci lng
chim v mt vin ng thi trong chn khng, ci lng chim s khng cn ri tr hn na.
Hnh ng thin ti th hai ca Galileo l tm mt
cch thc hin cc php o nh lng xem vn tc ca vt
ri tng ln nh th no khi n chuyn ng xung. Mt ln
na tht kh m tin hnh nhng php o thi gian chnh
xc vi mt ci ng h th s, v mt ln na ng tm thy
mt cch tinh t lm chm mi th i trong khi vn gi
nguyn cc hin tng vt l c bn: ng cho mt qu cu
ln xung mt mt nghing thay v th n ri thng ng.
Mt phng nghing cng dc th qu cu thu vn tc cng
nhanh. Khng h c camera thu hnh ti tn no, Galileo
pht minh ra mt cch tin hnh phin bn chuyn ng
chm ca s ri.
Mc d ng h ca Galileo ch tt cho tin hnh
nhng th nghim chnh xc nhng gc nh, nhng ng
chc chn sau khi thc hin mt nghin cu c h thng
nhiu gc nh khc nhau rng kt lun c bn ca ng ni
chung l ng. Pht biu theo ngn ng hin i, ci ng
tm thy l th vn tc theo thi gian l mt ng thng.
Theo ngn ng i s, chng ta bit mt ng thng c
phng trnh thuc dng y = ax + b, nhng cc bin ca
chng ta l v v t, nn n s l v = at + b (Hng s b c th
hiu n gin l vn tc ban u ca vt, tc l vn tc ca
n ti thi im khi chng ta bt u o gi, thng chng
ta vit l v
0
).

b/ Vn tc tng nhanh hn trn mt nghing dc hn, nhng mt khc,
chuyn ng l ging nh chuyn ng ca vt ri.

Mt vt ang ln xung mt mt phng nghing. Sau khi ln
c mt khong thi gian, ngi ta thy n i c 13 cm
trong khong thi gian 1 giy nht nh. Trong giy tip sau
, n i c 16 cm. Hi n s i c bao nhiu cm trong
giy th hai sau ?

c/ th v t ca mt vt ri l ng
thng.

d/ Cc th nghim ca Galileo cho thy
tt c nhng vt ri c cng chuyn
ng nu nh sc cn khng kh c th
b qua.

e/ 1. Aristotle ni vt nng th ri
nhanh hn vt nh. 2. Nu hai hn
buc li vi nhau, to thnh mt hn
nng hn, th chng s ri nhanh hn.
3. Nhng l thuyt ca Aristotle cng
tin on rng hn nh b gi li
pha sau hn nng, lm cho s ri
chm hn.


Mu thun trong l gii ca Aristotle
Th nghim mt phng nghing ca Galileo bc b iu khng nh c cng nhn
lu nay bi Aristotle rng mt vt ri c mt tc ri t nhin xc nh t l vi trng lng
ca n. Galileo tm thy tc ch gi tng ln, v trng lng chng c lin quan g khi sc cn
khng kh c th b qua. Galileo khng ch chng minh bng th nghim rng Aristotle sai,
m ng cn ch ra mt mu thun l gic trong cch l gii ring ca Aristotle. Simplicio, nhn vt
xun ngc, khoe khoang kinh nghim hc t Aristotle:
Simplicio: Khng nghi ng g mt vt nht nh c mt vn tc c nh c xc nh
bi t nhin
Salviati: Nu khi chng ta xt hai vt c vn tc t nhin khc nhau, th r rng rng
[theo Aristotle], khi buc hai vt li vi nhau, vt ri nhanh s b vt ri chm ko li,
cn vt ri chm s b vt ri nhanh thc ln. Anh ng vi ti trn quan im ny ch ?
Simplicio: Nht nh l anh ni ng.
Salviati: Nhng nu iu ny ng, v nu hn ln chuyn ng vi tc , ni v d,
8 [n v khng r] cn hn nh chuyn ng vi tc 4, th hai vt hp lm mt, h
s chuyn ng vi tc nh hn 8; nhng hai hn khi buc cht vi nhau, chng
to thnh mt hn ln hn hn trc ri vi tc 8. Vy th vt nng chuyn
ng vi tc nh hn vt nh; mt kt qu tri vi gi thuyt ca anh. Nh vy, anh
thy , t gi thuyt ca anh rng vt nng ri nhanh hn vt nh, ti suy ra rng vt
nng li chuyn ng chm hn.
Hp dn l g ?
Nh vt l Richad Feynman thch k mt cu chuyn rng khi ng cn l mt a tr, ng
hi b ng Ti sao cc vt li ri xung ?. Khi trng thnh, ng ca ngi b ca ng v
tr li rng Khng ai bit ti sao cc vt li ri xung. N l mt b n su sc, v nhng con
ngi au kh trn th gii khng bit nguyn do c bn cho iu . Tri vi cu tr li ng
khu ca mt ngi bnh thng, , l v lc hp dn, Feynman thch cu tr li ca b
ng, v b ng nhn ra rng vic n gin t mt ci tn cho mt th g khng c ngha l
bn hiu n. iu cn bn v phng php tip cn khoa hc ca Galileo v Newton l h tp
trung trc ht vo vic m t ci tht s xy ra, ch khng mt qu nhiu thi gian cho nhng
lp lun khng th kim tra c nh pht biu ca Aristotle rng Cc vt ri xung v chng
c chm ti v tr t nhin ca chng l tip xc vi t. iu khng c ngha l khoa hc c
th khng bao gi tr li c nhng cu hi ti sao. Trong mt hai thng ti khi bn nghin
cu su hn v vt l, bn s bit rng c nhng l do c bn hn l gii v sao mi vt ri c
th v t c cng dc, bt k khi lng ca chng. Tuy nhin, cc phng php khoa hc
lun lun gp phi nhng hn ch trn mc su sc m li gii thch ca chng ta c th i ti.
3.2 Gia tc
nh ngha gia tc cho cc th v t thng
75

Th nghim ca Galileo vi cc vt nng v nh ri t mt ta thp cho thy mi vt ri
c chuyn ng ging nh nhau, v th nghim mt phng nghing ca ng cho thy chuyn
ng c m t bi phng trnh v = at + v
0
. Vn tc ban u v
0
ph thuc vo vic bn th
vt ra t trng thi ngh hay l nm n xung, nhng cho d l bn nm n xung, bn khng th
lm thay i dc, a, ca th v t.
V nhng th nghim ny cho thy tt c nhng vt
ri u c th v t thng vi cng dc, cho nn
dc ca mt th nh th hin nhin l quan trng v l
i lng c ch. Chng ta s dng t gia tc, v k hiu a,
cho dc ca mt th nh th. Theo k hiu th
a = Av/At. Gia tc c th hiu l lng vn tc thu c
trong mi giy, v n c n v ca vn tc chia cho thi
gian, tc l mt trn giy trn giy, hay m/s/s. Tip tc
xem n v nh th chng l k hiu i s, chng ta n
gin m/s/s c m/s
2
. Gia tc c th l i lng c
ch cho vic m t nhng loi chuyn ng khc ngoi s
ri, v t gi v k hiu a c th s dng trong ng cnh
tng qut hn. Chng ta dnh k hiu g chuyn dng hn
cho gia tc ca vt ri, trn b mt hnh tinh chng ta n
bng 9,8 m/s
2
. Thng thng khi tnh gn ng hay nhng
v d bng s mang tnh minh ha n thun, c th ly g =
10 m/s
2
cng , sai s ch l 2%.

V d 1. Cho bit thi gian, tm tc cui cng
Mt hc sinh vt l thoi ch nhy cu t vn, v ri trong ba
giy trc khi chm ti nc. Hi anh ta chuyn ng bao
nhanh khi anh ta chm ti nc ?
Ly xp x g = 10 m/s
2
, anh ta s thu c 10 m/s tc mi
giy. Sau 1 giy, vn tc ca anh ta l 10 m/s, sau 2 giy, n l
20 m/s, v khi va chm, sau khi ri ht 3 giy, anh ta ang
chuyn ng vn tc 30 m/s.

f/ V d 1

g/ V d 6
V d 2. Tnh gia tc t th
Cc th x t v v t biu din chuyn ng ca mt chic xe hi bt u t im dng n . Gia tc
ca xe bng bao nhiu ?
Gia tc c nh ngha l dc ca th v t. th tng 3 m/s trong khong thi gian 3 s, nn gia
tc l (3 m/s)/(3 s) = 1 m/s
2
.
Li gii khng ng #1: Vn tc cui cng l 3 m/s, v gia tc l vn tc chia cho thi gian, nn gia tc l
(3 m/s)/(10 s) = 0,3 m/s
2
.
Li gii khng ng v bn khng th tm dc ca mt th t mt im. Ngi ny ch s dng im
ti u cui bn phi ca th v t tm dc ca ng cong.
Li gii khng ng #2: Vn tc l qung ng chia cho thi gian nn v = (4,5 m)/(3 s) = 1,5 m/s. Gia tc
l vn tc chia cho thi gian, nn a = (1,5 m/s)/(3 s) = 0,5 m/s
2
.
Li gii khng ng v vn tc l dc ca ng tip tuyn. Trong trng hp vn tc thay i nh th
ny, bn khng th ly hai im trn th x t v s dng chng tm vn tc.

V d 3. i g sang n v khc
- g bng bao nhiu tnh theo n v cm/s
2
?
Cu tr li l c bao nhiu cm/s tc m mt vt ri thu c trong mt giy. Nu n thu c 9,8 m/s
trong 1 s, th n thu c 980 cm/s trong 1 s, nn g = 980 cm/s
2
. Cch khc, chng ta c th s dng
phng php phn s bng 1:
9,8 m
x
100 cm
=
980 cm
s
2
1 m s
2
- g bng bao nhiu tnh theo n v dm/gi
2
?
9,8 m
x
1 dm
x (
3600 s
)
2
= 7,9 x 10
4
dm/gi
2
s
2
1600 m 1 gi

Con s ln ny c th hiu l tc , theo n v dm/gi, m bn thu c khi ri trong 1 gi. Ch
chng ta c h s chuyn i bnh phng ca 3600 s/gi trit tiu n v s
2
mu.
- g bng bao nhiu tnh theo n v dm/gi/giy ?
9,8 m
x
1 dm
x
3600 s
= 22 dm/gi/s
s
2
1600 m 1 gi

y l con s m ngi M c s cm nhn trc gic. Nu chic xe ca bn ang gia tc v pha trc bng
vi gia tc ca mt vt ri, th bn thu c 22 dm/h tc trong mi giy. Tuy nhin, vic s dng thi
gian hn hp gi v giy nh th ny thng khng thun tin cho vic gii ton. N ging nh vic s
dng n v foot-inch cho din tch thay v ft
2
hay in
2
.
Gia tc hp dn khc nhau nhng ni khc nhau
Mi ngi bit rng trn Mt trng lc hp dn yu hn, nhng tht ra n cn khng
bng nhau mi ni trn Tri t, nh cho bi v d s trong bng sau y.
a im
Cc bc
Reykjavik, Iceland
Fullerton, California
Guayaquil, Ecuador
Ni Cotopaxi, Ecuador
Ni Everest
V
90
o
N
64
o
N
34
o
N
2
o
S
1
o
S
28
o
N
cao (m)
0
0
0
0
5896
8848
g (m/s
2
)
9,8322
9,8225
9,7957
9,7806
9,7624
9,7643
Cc bin chnh lin quan n gi tr ca g trn Tri t l v v cao. Mc d bn
cha bit g c tnh nh th no da trn bt k l thuyt hp dn no su sc hn, nhng tht
chng kh khn g vic on xem v sao g ph thuc vo cao. Lc hp dn l lc ht gia cc
vt c khi lng, v lc ht yu i khi khong cch tng ln. Khi bn i t hi cng Guayaquil
ln nh ni Copotaxi gn , bn ang tng khong cch ca mnh n khi lng ca hnh tinh.
S ph thuc vo v xy ra v chng ta o gia tc hp dn tng i so vi mt t, nhng
chuyn ng quay ca Tri t lm cho mt t ri khi bn di chn bn. (Chng ta s ni v
lc hp dn v s quay ny chi tit hn phn sau)
77

h/ Bn nh mu gi ny biu din s bin thin ca ln lc hp dn ca Tri t. Vng mu ta c lc hp dn
mnh nht, vng mu vng l yu nht. Khuynh hng chung cng v xch o lc hp dn cng yu v cng v hai
cc lc hp dn cng mnh b loi tr nhn to cho php biu din cc bin thin cc b yu hn. Bn ch
bao qut vng i dng do k thut s dng to ra n: v tinh tm kim cc ch li v lm trong mt i dng.
Mt ch li rt yu s xut hin trn mt ngn ni chm, chng hn, v lc ht hp dn ca ngn ni ko nc v
pha n. Chnh quyn M ban u bt u thu thp d liu nh th ny cho mc ch qun s, hiu chnh s chch
hng qu o ca tn la. D liu gn y c cng b cho mc ch khoa hc v thng mi (v d, tm v tr
cc m du).
S khc bit ngon mc hn nhiu ln lc hp dn c th quan st cch xa b mt
Tri t:
V tr
Tiu hnh tinh Vesta (trn mt)
Mt trng ca Tri t (trn mt)
Ha tinh (trn mt)
Tri t (trn mt)
Mc tinh (nhng m my trn cng)
Mt tri (b mt nhn thy)
Sao neutron in hnh (trn mt)
L en (ti tm)
g (m/s
2
)
0,3
1,6
3,7
9,8
26
270
10
12

V hn, theo mt s l thuyt; vo bc 10
52
,
theo mt s l thuyt khc
Mt sao neutron tiu biu khng khc bit g nhiu v kch thc so vi mt tiu hnh
tinh c ln, nhng bc ln lc hp dn th ln hn nhiu, nn khi lng ca mt vt tng
quan rch ri vi g m n to ra. Mt khc, mt sao neutron c khi lng c nh Mt tri ca
chng ta, vy ti sao g ca n li ln hn hng t ln ? Nu nh bn c vn xui trn mt ca
mt sao neutron, bn trong vng vi nghn dm ca ton b khi lng ca n, cn trn b
mt Mt tri, bn vn cch hng triu dm n a phn khi lng ca n.

A. iu g sai vi nhng nh ngha sau y ca g ?
(1) g l lc hp dn
(2) g l tc ca mt vt ri
(3) g l mc mnh m lc hp dn ht cc vt
B. Khi cc nh qung co ch r bao nhiu gia tc m mt chic xe hi c th thu vo, h khng cung cp
gia tc nh nh ngha trong vt l. Thay v vy, h thng ghi r bao nhiu giy l cn thit cho chic xe
i t trng thi ngh ln 60 dm/h. Gi s chng ta s dng k hiu a cho gia tc nh nh ngha trong
vt l, v a
qcx
cho i lng s dng cho qung co xe hi. Trong h n v phi mt ca ngi M, th n
v ca a v a
qcx
l g ? Hi cng dng v phi hiu nh th no trc cc gi tr ln v nh, dng v m
khc nhau i vi a v a
qcx
?
C. Hai ngi ng trn b ca mt vch . Khi h da ln thnh, mt ngi nm mt hn xung, cn
ngi kia nm hn thng ln trn vi vn tc ban u chnh xc ngc li. Hy so snh tc ca cc
hn khi va chm ti y vch .
3.3 Gia tc dng v m
Lc hp dn lun lun ht xung, nhng iu
khng c ngha l n lun lun lm tng tc vt ln. Nu
bn nm mt qu cu thng ln trn, thot u lc hp dn
s lm chm n xung n v = 0 v sau bt u lm tng
tc ca n. Khi ti hc vt l trng ph thng, ti c
n tng l cc du dng ca gia tc ch s tng tc, cn
gia tc m biu din s chm dn, tc l gim tc. Tuy
nhin, mt nh ngha nh th s tht bt tin v khi
chng ta s phi ni cng mt lc ht xung ca hp dn
c th to ra gia tc dng hoc m. Nh chng ta s thy
trong v d sau, mt nh ngha nh th cng s khng
ging nh dc ca th v t.
Hy nghin cu v d qu bng bay ln v ri
xung. Trong v d ngi nhy ra khi cu, ti gi s
gi tr vn tc dng m khng ch ti n, ngha l ti
gi s mt h ta c trc x hng xung. Trong v d
ny, trong qu bng o chiu chuyn ng, khng th
no trnh vn tc m bng th thut chn trc ta , nn
hy thc hin mt la chn t nhin hn l trc hng ln
trn. Vn tc ca qu bng ban u s l s dng, v n
hng ln trn, cng chiu vi trc x, nhng trn ng i
tr xung, n s l s m. Nh biu din trong hnh, th
v t khng c g c bit ti chp nh ng bay ca qu
bng, ni v = 0. dc ca n lun lun m. Trong na
bn tri ca th, c dc m v vn tc dng tin gn
ti 0. pha bn phi, dc m l do vn tc m tin xa
khi 0, nn chng ta ni qu bng ang tng tc, nhng
vn tc ca n th ang gim!

i/ Gia tc qu bng vn nh c - trn
ng i ln, ti trn nh, v trn
ng i xung. N lun lun m.
Tm li, iu c ngha nht l nn nh nh ngha ban u ca gia tc l dc ca
th v t, Av/At. Theo nh ngha ny, khng nht thit cc vt ang tng tc c gia tc dng cn
79

cc vt ang gim tc c gia tc m. T gim tc khng c nhiu nh vt l s dng, v t
gia tc c s dng v ti v ch s gim tc cng nh tng tc: C mt ngn n ,
chng ta gia tc n im dng.
V d 4. Tnh ton bng s mt gia tc m
Trong hnh i, iu g xy ra nu nh bn tnh gia tc gia t = 1,0 v 1,5 s ?
c th, c v vn tc l khong 1 m/s ti t = 1,0 s, v khong 6 m/s ti t = 1,5 s. Gia tc, tnh
gia hai im ny, l

Mc d qu bng ang tng tc, nhng n c gia tc m.
Mt cch khc thuyt phc bn rng phng php trnh by vi du cng v tr ny c
ngha l hy ngh ti mt dng c o gia tc. Xt cho cng, vt l hc c cho l s dng cc
nh ngha hot ng, cc nh ngha lin h kt qu bn thu c vi nhng dng c o tht s.
Hy xt ci bnh xt thm khng kh treo t gng nhn ra sau trong xe hi ca bn. Khi bn tng
tc, ci bnh xt lc ra pha sau. Gi s chng ta nh ngha y l s ch dng. Khi bn cho xe
i chm dn, bnh xt nghing ra pha trc, nn chng ta gi y l s ch m trn gia tc k ca
chng ta. Nhng iu g xy ra nu bn cho xe hi chy ngc v bt u tng tc ra pha sau ?
Cho d bn ang tng tc, gia tc k vn phn ng theo kiu ging nh khi bn ang chy v
pha trc v chm dn. C 4 trng hp c th xy ra:
Chuyn ng ca
xe
ti trc, nhanh dn
ti trc, chm dn
ra sau, nhanh dn
ra sau, chm dn
Gia tc k
ch
ra sau
ti trc
ti trc
ra sau
dc ca
th v t
+
-
-
+
Hng ca lc tc dng
ln xe
ti trc
ra sau
ra sau
ti trc
Lu tnh nht qun ca ba ct bn phi t nhin mun ni vi chng ta rng y l s phn
loi ng, ch khng phi ct bn tri.
V du dng v m ca gia tc ph thuc vo vic chn h ta , nn gia tc ca mt
vt di tc dng ca lc hp dn c th dng hoc m. Thay v phi vit g = 9,8 m/s
2
hay
g = - 9,8 m/s
2
mi khi chng ta mun ni ti gi tr bng s ca g, chng ta nh ngha n gin
g l gi tr tuyt i ca gia tc ca vt chuyn ng di tc dng ca lc hp dn. Chng ta
trc sau t g = 9,8 m/s
2
, nhng chng ta c th c a = g hoc a = - g, ty thuc vo vic chn
h ta ca chng ta.
V d 5. Gia tc vi s thay i hng chuyn ng
Mt ngi vo mt qu bng, n ln ln mt con ng nghing dc, n im dng, v ri ln ngc
tr xung. Qu bng c gia tc khng i. Qu bng ban u chuyn ng vn tc 4,0 m/s, v sau 10,0 s
n tr li v tr ni n bt u. Lc sau, n tng tc tr li bng vi tc m n c lc u, nhng theo
hng ngc li. Hi gia tc ca n bng bao nhiu ?

Gn s dng cho vn tc ban u, cch trnh by ca cu hi ng trc ta hng ln theo
nghing ca ngn i. Tc nh c theo hng ngc li v th c biu din bng mt s m, - 4,0
m/s. Gia tc l
a = Av/At = (v
sau
- v
trc
)/10,0 s = [(- 4,0 m/s) (4,0 m/s)]/10,0 s = - 0,80 m/s
2

Gia tc khng khc nhau trong sut on i ln cng nh on i xung ca qu bng.
Li gii khng ng: Gia tc l Av/At, v lc sau qu bng khng chuyn ng nhanh hn hay chm hn
lc mi bt u, nn Av = 0, v a =0.
Vn tc tht s bin i, t mt s dng sang mt s m.

j/ Cu hi B
A. Mt a b lin tc nhy ln nhy xung trn mt tm
bt l xo cng trn khung. Hy ni v du v ln ca gia
tc ca n, xt thi gian khi n trong khng kh v thi
gian khi chn ca n chm vi tm bt.
B. Hnh j biu din mt ngi t nn t tranh v ca Picasso
ang thi ln mt chai nc ang ln. Trong mt s trng
hp, vic thi ca ngi lm ci chai chuyn ng nhanh
ln, nhng trong mt s trng hp khc, n lm ci chai
chuyn ng chm dn. Mi tn bn trong chai biu din
hng n ang chuyn ng, v mt h ta c cho ti
di mi hnh. Trong tng trng hp, hy ch ra du cng
hay tr ca vn tc v gia tc. C l c ch l hy v th
v t trong tng trng hp.
C. Sally tham gia tr chi trong cng vin bt u vi gh
ngi ca c ta c ko thng ng ln mt ta thp tc
khng i 60 dm/h. Bt chp li cnh bo nghim khc t
pha b c rng c s phi nm lit trong nh nu c hnh x
khng ng, c quyt nh vn tin hnh mt th nghim
khoa hc m c cn l b ri thi xc xch sang mt bn trn
ng i ln. C khng nm n. C ch n gin bung n ra
khi ra, cho n chuyn ng, v xem n i qua nn tri,
khng c cy ci hay nh ca lm im tham chiu. Hi
chuyn ng ca thi xc xch m Sally nhn thy trng nh
th no ? Tc ca n c bao gi bng khng i vi c
hay khng ? Gia tc c quan st m n c: l dng ? m ?
bng khng ? Cu tr li bc dc ca b c l g nu nh ng
c yu cu cho mt m t tng t v chuyn ng ca n
nh n xut hin trc mt ng, ang ng trn mt t ?

Cu hi C
81

D. Mt vt c th duy tr mt gia tc khng i trong khi hng vn tc ca n o ngc li hay khng ?
E. Mt vt c th c mt vn tc dng v tng ln ng thi khi gia tc ca n ang gim i hay khng ?
3.4 Gia tc bin thin
T trc n gi, chng ta ch xt nhng v d trong
th v t l ng thng. Nu chng ta mun khi qut
ha nh ngha ca chng ta cho nhng th v t l nhng
ng cong phc tp hn, cch tt nht l bt u tng t
nh cch chng ta nh ngha vn tc cho cc th x t
cong:
nh ngha gia tc
Gia tc ca mt vt ti mt thi im bt k l dc
ca ng tip tuyn i qua th v theo t ca n ti
im tng ng.

V d 6. Ngi nhy d
Cc th trong hnh k biu din kt qu ca mt m phng my
tnh kh thc t v chuyn ng ca mt ngi nhy d, c tnh
c tc dng ca sc cn khng kh. Trc x c chn hng t
trn xung, nn x tng khi c ta ri. Tm (a) gia tc ca ngi
nhy d ti t = 3,0 s, v (b) ti t = 7,0 s.
Li gii biu din trong hnh l. Ti v thm cc ng tip
tuyn ti hai im trong cu hi.
(a) tm dc ca ng tip tuyn, ti ly hai im trn
ng thng (khng nht thit trn ng cong): (3,0 s; 28 m/s)
v (5,0 s; 42 m/s). dc ca ng tip tuyn l (42 m/s 28
m/s)/(5,0 s 3,0 s) = 7,0 m/s
2
.
(b) Hai im trn ng tip tuyn ny l (7,0 s; 47 m/s) v (9,0
s; 52 m/s). dc ca ng tip tuyn l (52 m/s 47
m/s)/(9,0 s 7,0 s) = 2,5 m/s
2
.
Theo quy lut t nhin, ci ang xy ra l ti t = 3,0 s, ngi
nhy d khng chuyn ng nhanh lm nn sc cn ca khng
kh cha mnh lm. V th, c ta c gia tc ln gn nh c g. Ti
t = 7,0 s, c ta chuyn ng gn nh nhanh gp i (chng 100
dm/h), v sc cn khng kh cc k mnh, em li s lch ng
k khi trng hp l tng khng c sc cn khng kh.

k/ V d 6

l/ Li gii cho v d 6
Trong v d 6, th x t khng c s dng trong li gii ca bi ton, v nh ngha
gia tc xt n th v t. Tuy nhin, c th gii thch th x t suy lun ra i iu v gia
tc. Mt vt c gia tc bng khng, tc l vn tc khng i, c th x t l mt ng thng.
Mt ng thng th khng c cong. Mt s thay i vn tc yu cu mt s thay i dc
ca th x t, ngha l n cong ch khng thng. Nh vy, gia tc lin h vi cong ca
th x t. Hnh m trnh by mt s th d.
Trong v d 6, th x t cong nhiu hn ti lc bt u, v tr nn gn nh thng vo
lc sau. Nu th x t gn nh thng, th dc ca n, tc vn tc, gn nh khng i, v gia
tc v th l nh. Do , chng ta c th hiu gia tc theo cong ca th x t, nh trnh by

trong hnh m. Nu ci tch ca ng cong hng ln trn, th gia tc l dng, v nu n
hng xung, th gia tc l m.

m/ Gia tc lin h vi cong ca th x t
V mi quan h gia a v v tng t nh mi quan h gia v v x, nn chng ta cng c
th v th gia tc l hm ca thi gian, nh trnh by trong hnh n.

n/ V d cc th x, v v a theo t.
1. Mt vt ri t do, khng c ma st.
2. Hnh v tip theo v d 6, ngi nhy d

o/ Lin h gia v tr, vn tc, v gia tc

Hnh o tm tt mi quan h gia ba loi th trn.

A. Hy m t bng li s thay i trong th a t hnh n/2 lin h nh th no vi hnh vi ca th
v t.
B. Gii thch xem tng b th bn di cha mu thun nh th no, v hy sa chng li.
C. Trong tng trng hp, hy chn mt h ta v v cc th x t, v t v a t. Chn mt h ta
c ngha l ly mt ni m bn mun x = 0, v ly mt hng lm chiu dng cho trc x.
(1) Mt tu thy ang tin ln theo ng thng tc khng i.
(2) Bn th ri mt qu bng. Hy v hai b th khc nhau (tng cng 6 th), vi trc x dng ca b
ny hng ngc li so vi b kia.
(3) Bn ang li xe trn ng tm kim mt ngi nh bn cha bao gi. Bn nhn ra mnh i qua
khi, nn bn chy chm li, quay u xe, chy tr li, v dng pha trc ngi nh.
83

Cu hi B
3.5 Din tch bn di
th vn tc thi gian
Mt cu hi t nhin v cc vt ri l chng ri nhanh
nh th no, nhng Galileo ch ra rng cu hi khng c cu
tr li. Quy lut vt l m ng pht hin lin h mt nguyn
nhn (lc ht ca khi lng hnh tinh Tri t) vi mt kt
qu, nhng kt qu c on trc theo gia tc ch khng
phi vn tc. Tht vy, khng c mt nh lut vt l no tin
on mt vn tc r rng l kt qu ca mt hin tng nht
nh, v vn tc khng th o theo gi tr tuyt i, v ch s
bin thin vn tc mi lin quan trc tip n cc hin tng
vt l.
iu khng may tnh hung ny l nh ngha ca vn
tc v gia tc c pht biu theo k thut ng tip tuyn, n
a bn i t x sang v n a, nhng khng i xoay trn ht
vng. Khng c k thut no i ngc li t a sang v n x, nn
chng ta khng th ni bt c iu g nh lng, chng hn, v
th x t ca mt vt ri. Mt k thut nh th tht s tn ti,
v ti s dng n v th x t cho tt c nhng v d trn.
Trc ht, hy tp trung vo cch ly thng tin x ra khi
th v t. Trong v d p/1, mt vt chuyn ng tc 20
m/s trong khong thi gian 4,0 s. Qung ng i l Ax = vAt =
(20 m/s) x (4,0 s) = 80 m. Lu l cc i lng em nhn l
chiu rng v chiu cao ca hnh ch nht t m hay, ni
ng ra, thi gian biu din bng chiu rng ca n v vn tc
biu din bng chiu cao ca n. Qung ng Ax = 80 m nh
vy tng ng vi din tch ca phn t en ca th.

p/ Din tch bn di th v t
cho bit Ax
Bc tip theo trong s phc tp ha l v d nh p/2, trong vt chuyn ng tc
khng i 10 m/s trong 2 s, ri trong 2 s sau chuyn ng tc khng i khc l 20 m/s.
Vng t m c th tch thnh mt hnh ch nht nh bn tri, vi din tch biu din

Ax = 20 m, v mt hnh ch nht cao hn bn phi, tng ng vi 40 m na ca chuyn ng.
Nh vy, qung ng tng cng l 60 m, n ng vi tng din tch nm di th.
Mt v d nh p/3 by gi ng l mt s khi qut ha tm thng; n gin l c mt
s ln din tch hnh ch nht gy cng dn. Nhng lu th p/3 l mt s gn ng kh
tt cho ng cong trn p/4. Cho d chng ta khng c cng thc tnh din tch mt hnh l l
nh p/4, nhng chng ta c th xp x din tch ca n bng cch chia n thnh nhng din tch
nh hn ging hnh ch nht, c din tch d tnh hn. Nu ai a cho bn mt th nh p/4
v yu cu bn tm din tch bn di n, cch n gin nht l bn hy m s hnh ch nht
nh trn giy k li bn di, tin hnh c tnh s b cc hnh ch nht l khi bn cng li.
l ci ti lm trong hnh q. Mi hnh ch nht trn giy k li l 1,0 s rng v 2 m/s
cao, nn n biu din 2 m. Cng tt c cc s cho Ax = 41 m. Nu bn cn chnh xc chi li
hn, bn c th s dng giy k li nh hn.

q/ Mt th d s dng php c tnh cc phn l ca hnh ch nht
iu quan trng cn nhn ra l k thut ny cho bn Ax, ch khng phi x. th v t
khng c thng tin cho bit vt u khi n bt u chuyn ng.
Sau y l nhng im quan trng bn cn ghi nh khi p dng k thut ny:
- Nu nh vng gi tr v trn th ca bn khng tri rng xung ti khng, th bn s
nhn cu tr li sai tr khi bn b sung bng cch cng thm phn din tch khng c
biu din.
- Nh trong v d, mt hnh ch nht trn giy v th khng nht thit ng vi qung
ng 1 m.
- Cc gi tr vn tc m biu din chuyn ng theo hng ngc li, nn din tch di
trc t phi tr i, tc l m nh din tch m.
85

- V kt qu l mt gi tr Ax, n ch cho bn bit x
sau
- x
trc
, n c th nh hn qung
ng i. Chng hn, vt c th i tr li v tr ban u ca n vo lc cui, ng vi
Ax = 0, mc d tht ra n i mt qung ng khc khng.
Cui cng, cn lu rng ngi ta c th tm Av t th a t bng cch s dng
phng php hon ton tng t. Mi hnh ch nht trn th a t biu din mt lng bin
thin vn tc nht nh.
A. i khi th th v t ca mt con lc trng nh th no ? iu g xy ra khi bn p dng k thut
din tch di ng cong tm Ax ca con lc trong khong thi gian nhiu chu k chuyn ng qua li ?
3.6 Kt qu i s i vi gia tc khng i
Mc d k thut din tch di ng cong c th p dng cho bt k th no, khng
quan trng chng phc tp nh th no, nhng c th tht kh thc hin, v nu phi c tnh
cc phn l ca hnh ch nht th kt qu s ch l gn ng. Trong trng hp chuyn ng c
bit vi gia tc khng i, ngi ta c th tm mt bin php tt tin li mang li kt qu chnh
xc. Khi gia tc khng i, th v t l ng thng, nh biu din trn hnh. Din tch di
ng cong c th chia thnh mt hnh tam gic cng vi mt hnh ch nht, c hai c din tch
c th tnh chnh xc: A = bh cho hnh ch nht v A = bh/2 i vi hnh tam gic. Chiu cao ca
hnh ch nht l vn tc ban u, v
0
, v chiu cao ca hnh tam gic l bin thin vn tc t
lc u n lc cui, Av. Ax ca vt v th c cho bi phng trnh Ax = v
0
At + AvAt/2.
Phng trnh ny c th n gin ha i mt cht bng s dng nh ngha gia tc, a = Av/At,
loi b Av, cho ta
2
0
1
2
x v t a t A = A + A [chuyn ng vi gia tc khng i]
V y l a thc bc hai theo At, nn th ca Ax theo At l mt parabol v iu tng t ng
cho th ca x theo t hai th ch khc nhau s lch dc theo hai trc. Mc d ti suy ra
phng trnh t mt hnh v biu din v
0
dng, a dng, v vn vn, nhng n vn ng cho d
l bn s dng du cng v tr.
Mt phng trnh hu ch khc c th suy ra nu
ngi ta mun lin h bin thin vn tc vi qung
ng i c. Phng trnh ny c ch, v d, trong trng
hp tm qung ng m mt chic xe hi phi i ti
im dng. cho n gin, chng ta bt u bng vic rt
ra phng trnh cho trng hp n gin v
0
= 0, trong
vn tc cui cng v
f
c vai tr nh Av. V vn tc v qung
ng l cc bin ta quan tm, ch khng phi thi gian,
nn chng ta ly phng trnh
2
1
2
x a t A = A v s dng
t v a / A = A loi tr At. Kt qu l Ax = (Av)
2
/2a, c th
vit li nh sau:
v
f
2
= 2aAx [chuyn ng vi gia tc khng i, v
0
= 0]

r/ Din tch t m cho bit vt i
c bao xa trong khi gia tc ca n
khng i

i vi trng hp tng qut hn, chng ta hy b qua php bin i i s t ngt dn n
phng trnh tng qut hn,
v
f
2
= v
0
2
+ 2aAx [chuyn ng vi gia tc khng i]
gip t chc tt c nhng th ny trong u ca bn, trc tin hy phn loi cc bin
nh sau:
Cc bin thay i trong chuyn ng vi gia tc khng i:
x, v, t
Bin khng thay i:
a
Nu bn bit mt trong cc bin thay i v mun tm bin kia, lun lun c mt phng
trnh lin h hai bin :

S i xng gia ba bin ny khng hon ho ch v phng trnh lin h x v t c cha
vn tc ban u.
C hai kh khn ch yu m hc sinh thng gp phi khi p dng cc phng trnh ny:
- Cc phng trnh ch p dng cho chuyn ng vi gia tc khng i. Bn khng th p
dng chng nu nh gia tc bin thin.
- Hc sinh thng khng bit chc nn s dng phng trnh no, hoc lm nhng bc
khng cn thit theo ng i di trong tam gic nh hnh trn. Hy t chc suy ngh
ca bn bng cch lit k cc bin bn bit, bin no bn mun tm, v nhng bin no
bn khng c cho bit hoc khng chc lm.
V d 7. Cu mt b lo
Bn ang c ko mt b lo ra khi con ng c chic xe ti ang lao ti. Bn c th cp cho b lo gia tc 20
m/s
2
. Bt u t trng thi ngh, hi cn c bao nhiu thi gian a b lo i ra 2 m?
Trc tin, chng ta hy t chc suy ngh ca mnh:
Cc bin cho: Ax, a, v
0

Bin cn tm: At
Bin khng lin quan: v
t

87

Tham kho biu tam gic trn, phng trnh chng ta cn r rng l
2
0
1
2
x v t a t A = A + A , v n cha 4
bin ta quan tm v b qua bin khng lin quan. Kh iu kin v
0
v gii cho At mang li 2 t x a / A = A =
0,4 s.
A. Trong chng 1, ti cho cc v d gii thch ng v khng ng v s t l, s dng cc phng trnh
v s phn chia din tch v th tch. Hy th chuyn nhng kiu l gii khng ng cho thnh sai st v
cu hi sau: Nu gia tc hp dn trn Ha tinh bng 1/3 trn Tri t, hi thi gian cn thit cho mt hn ri
t cng cao nh vy trn Ha tinh di hn bao nhiu ?
B. Kim tra cc n v l c ngha trong ba phng trnh lun ra trong phn ny.
3.7 Tc dng sinh l ca s khng trng lng
Li ch ca khng gian bn ngoi c
a vo tn nh c dn Bc M vo nm 1998 bi s
tht bi bt ng ca v tinh vin thng iu khin hu
nh ton b tn hiu n giao thng ca chu lc .
So vi chi ph kinh t v khoa hc khng l ca cc
v tinh v tu thm d khng gian, th vic du hnh
khng gian ca con ngi c t kiu hnh hn trong
chng bn thp k. a ngi ln qu o ng l
qu t l mt hot ng khoa hc hay thng
mi hiu qu. Trm Khng gian Quc t bi chi ngn
sch hu nh khng mang li kt qu khoa hc g, v
chng trnh tu con thoi khng gian hin gi k lc
hai tht bi thm khc trong s 113 s mnh.
Trong cuc sng ca chng ta, chng ta c
th ch mun nhn thy mt nguyn do kh thi v mt
kinh t cho vic a ngi ln khng gian: l du
lch! Cha c n ba cng ti t nhn sn sng nhn
tin ca bn t cc cho mt chuyn du hnh 2 n 4
pht vo khng gian, mc d khng cng ti no c
lch trnh chc chn ngy bt u phc v. Trong mt
thp k, du hnh khng gian c th l mt biu tng
a v x hi mi trong s nhng ngi c can
m v giu c.
Bnh khng gian
Khe, giu c, can m, v c sc chu ng
thp. Cc cng ti du lch c l s khng nhn mnh
n tnh xc thc ca chng bnh khng gian. i
vi chng ta, loi vt tin ha chc nng trong
g = 9,8 m/s
2
, sng trong g = 0 l cc k khng d
chu. Chng trnh khng gian ban u tp trung mt
cch m nh vo vic gi cc nh hun luyn du
hnh v tr hnh th vt l hon ho, nhng iu
sm tr nn r rng l mt c th nh mt thn Hi
Lp khng chng chi ni cm gic khng khip l

s/ Vo ngy 4/10/2004, con tu SpaceShipOne
do t nhn ti tr ginh gii thng Ansari X
10 triu la khi t ti cao 100 km hai ln
trong khng gian 14 ngy.

t/ Cc du hnh Nga v M trn Trm Khng
gian Quc t, thng 10/2000.


d dy ca bn ang ri xung bn di bn v bn
khng bao gi bt kp n. Tai trong ca chng ta, c
quan thng cho chng ta bit hng no l hng
xung, tra tn chng ta khi hng xung khng c
tm thy u c. C thng tin tri ngc v vic
ngi ta c khc phc c n hay khng; nn vn
ha nhi nht to khch l mnh m cho cc nh du
hnh v tr ph nhn rng h b bnh.
nh hng ca cc s mnh khng gian
di ngy
T hi hn c s bun nn l cc tc dng e
da sc khe ca s mt trng lng di ngy.
Ngi Nga l nhng chuyn gia trong cc s mnh
di ngy, trong cc nh du hnh chu s tn hi
n mu, c v, quan trng nht, xng ca h.
Tc dng ln c v b xng c v ging nh
tc dng m nhng ngi gi v ngi nm lu ngy
trn ging bnh phi chu. Mi ngi bit rng c
ca chng ta tr nn mnh hn hay yu hn ph
thuc vo lng vn ng m chng ta tp, nhng
xng cng c th thch nghi. Thng thng, khi
lng xng gi lin tc suy gim v c thay th
bng cht mi, nhng s cn bng gia s mt mt
v thay th ca n b ph hng khi ngi ta khng c
bi tp mang nng. Tc dng ch yu l xng
ca phn c th di. Cn c thm nghin cu tm
ra xem s mt khi lng xng ca nh du hnh do
s ph hy xng nhanh hn, s thay th chm hn,
hay c hai. Ngi ta cng khng bit tc dng c
th loi tr thng qua thc n hay thuc ung hay
khng.

u/ Trm Khng gian Quc t, thng 9/2000.
Trm khng gian khng quay to ra s hp
dn gi. Trm hon chnh s to hn nhiu.
Mt tp hp tc dng sinh l c hi khc dng nh c nguyn nhn t s phn b li ca
cht lng. Bnh thng, cc ng mch v tnh mch chn b sit cht li ngn khng cho
lc hp dn lm mu t li . Tht khng d chu cho ngi trng thnh trng cy chui tht
lu, v cc mch mu u khng c kh nng sit li cht. Mu ca nh du hnh khng
trng lng c xu hng b tng ra bi cc mch mu sit cht phn c th di, v ng li
xung quanh tim ca h, trong ngc ca h, v trn u ca h. Kt qu trc tip duy nht l cm
gic kh chu v s cng ln trong phn c th trn, nhng trong iu kin di ngy, chui s
kin c hi s xy ra. Nhng c gng ca c th nhm duy tr dung tch mu chnh xc l nhy
nht vi mc cht lng trong u. V nh du hnh c thm cht lng trong u ca h, nn c
th tng rng dung tch mu tng cng tr nn qu ln. N phn ng bng cch gim dung tch
mu di mc bnh thng. Vic ny lm tng nng cc t bo hng cu, nn c th khi
quyt nh mu tr nn qu c, v gim s t bo mu. Trong nhng s mnh ko di chng
mt nm, hin tng ny khng gy tn hi nh cc tc dng c-xng, nhng ngi ta khng
89

bit nhng khong thi gian lu hn trong khng gian c lm cho s t bo hng cu gim ti
mc nguy hi hay khng.
Ti sn sut trong khng gian
i vi nhng ai b cun ht bi s lng mn ca vic chim hu khng gian ca con
ngi, s ti sn sinh con ngi trong tnh trng khng trng lng tr thnh mt vn . Mt
nh du hnh v tr ngi Nga va c mang tri qua mt s thi gian trn qu o hi thp
nin 1960, v sau h sinh mt a tr bnh thng trn mt t. Gn y, mt trong
nhng mi quan h cng chng ca NASA v chng trnh tu con thoi khng gian lm nn
lng nghin cu v tnh dc khng gian, v ni e ngi phn ng ca nhng ngi dn ng thu
phn i chng trnh khng gian tr thnh mt dng xa x ca th vui k l.
Nghin cu khoa hc tp trung vo vic nghin cu s ti sn sut thc vt v ng vt
trong khng gian. Cy xanh, nm, cn trng, c, v ng vt lng c u tri qua t nht l
mt th h trong cc th nghim hp dn bng khng m khng gp bt k vn nghim trng
no. Trong nhiu trng hp, phi ng vt hnh thnh trn qu o bt u bng s pht trin
khc thng, nhng trong giai on pht trin sau , chng hnh nh t sa li. Tuy nhin, phi
g th tinh trn Tri t cha y 24 gi trc khi a vo qu o khng sng c. V g l
sinh vt gn gi vi con ngi nht trong s nhng loi nghin cu t trc ti nay, cho nn
xt cho cng th khng chc chn l con ngi s ti sn sinh thnh cng trong mt cuc chim
hu khng gian hp dn bng khng.
Gi hp dn
Nu con ngi tng sng v lm vic trong khng gian trong hn mt nm hay ngn y
thi gian, th gii php duy nht c kh nng l xy dng cc trm khng gian quay trn mang
li o gic trng lng, nh trnh by trong phn 9.2. Lc hp dn bnh thng c th m phng
c, nhng nhng ngi du lch c kh nng thch g = 2 m/s
2
hay g = 5 m/s
2
. Nhng ngi say
m khng gian xut ton b nhng thnh ph qu o xy dng trn nhng k hoch hnh
tr quay. Mc d truyn khoa hc vin tng ni v s xm chim ca con ngi i vi
nhng vt th tng i ging Tri t nh Mt trng ca chng ta, Ha tinh, v v tinh Europa
bng gi ca Mc tinh, nhng c kh nng l khng c bin php kh thi no xy dng nhng
cu trc ln quay trn trn b mt ca chng. Nu tc dng sinh l ca gia tc hp dn 2 3 m/s
2

ca chng gy tn hi nh tc dng ca g = 0, th c l chng ta phi i n kt qu ngc nhin
l khng gian gia cc hnh tinh cn thch hp cho s sng ca ging loi chng ta hn l Mt
trng v cc hnh tinh.

T chn: Ni thm v s mt trng lng biu kin
Cc nh du hnh trn qu o khng tht s khng c trng lng; h ch trn cao vi trm dm, nn h
vn b tc dng mnh bi lc hp dn ca Tri t. Mc 10.3 ca cun sch ny s trnh by v sao h li
chu s mt trng lng biu kin. Thng tin thm v s m phng lc hp dn bng cch quay trn phi
thuyn, xem mc 9.2 ca cun sch ny.


3.8 } p dng gii tch
Trong mc p dng gii tch cui chng trc, ti trnh by lm th no tng
dc ca ng tip tuyn lin quan n khi nim gii tch ca php tnh o hm, v ngnh
hc gii tch gi l vi tch phn. Php tnh ch yu khc ca gii tch, php tnh tch phn, phi
thc hin vi khi nim din tch di ng cong trnh by trong mc 3.5 ca chng ny. Mt
ln na, c mt khi nim, mt k hiu v mt ti quy tc thc hin cc php tnh mang tnh biu
trng ch khng cn l hnh hc na. Trong gii tch, din tch di th v t gia t = t
1
v
t = t
2
c k hiu nh th ny:
din tch di ng cong
2
1
t
t
x vdt = A =
}

Biu thc v phi gi l tch phn, v k hiu hnh ch s, du tch phn, c c l tch phn
ca
Php tnh tch phn v php tnh vi phn lin h cht ch vi nhau. V d, nu bn ly o
hm ca hm x(t), bn nhn c hm v(t), v nu bn tch phn hm v(t), bn nhn c hm
x(t) tr li. Ni cch khc, tch phn v o hm l nhng ton t ngc nhau. y l nh l c
s ca gii tch.
V mt ch khng c lin quan, c mt k hiu c bit cho vic ly o hm ca mt
hm s hai ln. V d, gia tc l o hm bc hai ca v tr, v ly o hm x mt ln cho ta v, v
sau o hm v cho ta a. N c vit nh sau:
2
2
d x
a
dt
=
S sp t dng nh khng nht qun gia hai s 2 trn t v di mu lm ri tr mi hc
sinh mi hc gii tch. ng c cho k hiu ng ng ny l gia tc c n v m/s
2
, v k hiu
cho thy chnh xc rng: t trng c v c n v m, cn mu c n v s
2
. Tuy nhin, k hiu
khng c ngha l t tht s bnh phng ln.

Tm tt chng
T kha chn lc
hp dn .. thut ng chung ch hin tng ht nhau gia cc
vt c khi lng. Lc ht gia hnh tinh chng
ta v mt vt kch c con ngi lm cho vt ri
xung.
gia tc tc bin thin vn tc; dc ca ng tip
tuyn trn th v t.
K hiu
a . gia tc
91

g .. gia tc ca vt ri t do; ln ca trng hp
dn a phng
Tm tt
Galileo ch ra rng khi sc cn khng kh l khng ng k, th mi vt ri c chuyn
ng ging nhau, bt k n khi lng. Ngoi ra, th v t ca chng l ng thng. Do ,
chng ta nh ngha mt i lng gi l gia tc l dc, Av/At, ca th v t ca vt. Trong
nhng trng hp khc ngoi s ri t do, th v t c th cong, trong trng hp nh
ngha gia tc c khi qut ha l dc ca mt ng tip tuyn trn th v t. Gia tc ca
vt ri t do khc nhau cht t trn mt t, v khc bit nhiu trn nhng hnh tinh khc.
Du dng v m ca gia tc c xc nh theo dc th v t l hng ln hay
hng xung. nh ngha ny c s tin li l mt lc theo mt hng cho trc lun to ra gia
tc c cng du.
Din tch nm di th v t cho bit Ax, v tng t, din tch di th a t cho
bit Av.
i vi chuyn ng vi gia tc khng i, p dng ba phng trnh sau y:

Chng khng c gi tr nu nh gia tc bin thin.

Bi tp
1. th bn di biu din vn tc ca mt con ong bay theo mt ng thng. Lc
t = 0, con ong ti t ong. (a) Khi no con ong xa t ong nht ? (b) im xa nht cch t
ca n bao xa ? (c) Lc t = 13 s, con ong cch t ca n bao xa ?


2. Th mt hn ri vo trong mt h nc. V th v tr ca n theo thi gian, vn
tc theo thi gian, v gia tc theo thi gian. Xt ton b chuyn ng ca n, bt u t thi
im n ri, v tip tc khi n ri trong khng kh, i vo nc, v cui cng nm yn ti y h.
Hy v trn giy photocopy hoc bn in sau y.

3. Trong mt trn thy chin th k 18, mt qu i bc c bn i theo phng ngang,
i qua mn v tu ca k th, bay qua thuyn, v m vo bung tu. Hy v th v tr theo
phng ngang, vn tc v gia tc ca n l hm ca thi gian, bt u khi n bn trong khu
i bc v cha b bn, v kt thc khi n nm yn. Khng c lng ma st ng k no t
pha khng kh. Mc d qu n c th bay ln v ri xung, nhng bn ch quan tm ti chuyn
ng theo phng ngang ca n, ging nh nhn t trn xung. V hnh trn mu giy hnh
trn.
93

4. V th v tr, vn tc, v gia tc l hm ca
thi gian cho mt ngi nhy bunjee (Trong tr nhy
bunjee, mt ngi c mt si dy thng n hi ko
cng buc ngang mt c chn anh ta/c ta, v nhy ra
khi mt sn cao. Ti y qu o ri, si dy thng
git ngi ln. C l ngi hi bt tr ln mt
cht) Hy v trn mu giy trang trc.
5. Mt qu bng ln xung b dc nh trong
hnh, gm mt khp cong, mt dc thng, v mt y
cong. Trong mi phn ca b dc, hy cho bit vn tc
ca qu bng tng, gim, hay khng i, v cn gia tc
ca qu bng tng, gim, hay khng i. Gii thch cu
tr li ca bn. Gi s khng c ma st ca khng kh v
lc cn chuyn ng ln.
6. Mt chic xe hi chi chy trn mt mt
mu ng rnh un cong thnh hnh ch U dng ng.
Chic xe chy ti chy lui. Khi chic xe t ti gii hn
ca chuyn ng ca n mt pha, vn tc ca n bng
khng. Hi gia tc ca n cng c bng khng hay
khng ? Gii thch bng th v t.
7. Gia tc ca mt chic xe hi chuyn ng
vn tc u 100 km/h trong 100 s bng bao nhiu ? Gii
thch.
8. Mt bi tp vt l v nh yu cu, Nu bn
bt u t trng thi ngh v gia tc 1,54 m/s
2
trong
3,29 s th bn i c bao xa vo cui thi gian ?.
Mt hc sinh tr li nh sau:
1,54 x 3,29 = 5,07 m
D ca cu ta l mt ngi gii tnh ton vi nhng con
s, nhng cha h hc qua vt l. B khng bit khong
cch i c di gia tc khng i trong mt lng
thi gian cho trc, nhng b ni b bit bi lm ca
ngi chu trai kia khng th no ng c. Hi lm
sao b bit ?

Bi ton 3

Bi ton 5
9. Bn ang nhn vo mt ci ging su. N ti en, v bn khng th nhn thy y. Bn
mun tm xem ci ging su bao nhiu, nn bn th mt hn vo, v bn nghe ting nc bn
te 3,0 s sau . Hi ci ging su bao nhiu ?
10. Bn thc hin mt chuyn du lch trn phi thuyn ca mnh n mt v sao khc. Ct
cnh, bn tng tc ca mnh ln gia tc khng i. Mt khi bn i c na chng
ng, bn bt u gim tc, tc nh c, sao cho lc bn n , bn gim vn tc ca
mnh xung ti khng. Bn thy nhng sc ht du lch, v ri thng tin v nh bng phng
php nh c.

(a) Tm cng thc cho thi gian, T, cn thit cho trn vng chuyn du hnh, theo d,
khong cch t Mt tri ca chng ta n ngi sao , v a, ln ca gia tc. Lu gia tc
khng phi khng i trong sut hnh trnh, nhng chuyn i c th chia thnh nhng chng
ng c gia tc khng i.
(b) Ngi sao gn Tri t nht (ngoi Mt tri ca chng ta) l Proxima Centauri,
khong cch d = 4 x 10
16
m. Gi s bn s dng gia tc 4 m/s
2
, ch cho b li s thiu lc hp
dn tht v lm cho bn cm thy thoi mi. Hi chuyn du hnh ko di bao lu, tnh theo nm ?
(c) Cng s dng cc s d v a, hy tm tc ln nht ca bn. So snh tc ny vi
tc nh sng, 3,0 x 10
8
m/s (Trong phn sau cun sch ny, bn s bit c mt s iu mi l
xy ra trong vt l khi ngi ta tin gn n tc nh sng, v khng th no vt qu tc
nh sng. Tuy nhin, hin ti, ch s dng nhng tng n gin m bn hc c t trc
n gi thi).
11. Bn tro na chng ln mt ci cy v th ri mt hn . Sau , bn leo ln ngn
cy v th ri mt hn na. Hi vn tc ca hn th hai khi chm t ln hn bao nhiu
ln so vi hn th nht ? Gii thch (p n khng phi l hai ln).
12. Alice th mt hn xung vch . Bubba bn mt pht n thng xung t cng
b vch . So snh gia tc ca hn v vin n khi chng ang trn ng ri xung
trong khng kh.
13. Mt ngi ang nhy d. Trong thi gian t lc c t nhy khi my bay n lc c
t m d, cao ca c ta c cho bi phng trnh c dng
( )
t k
y b c t ke
/
= +
trong e l c s logarithm t nhin, cn b, c v k l cc hng s. Do sc cn khng kh, vn
tc ca c ta khng tng tc u nh trng hp mt vt ri trong chn khng.
(a) b, c v k phi c n v g cho phng trnh c ngha ?
(b) Tm vn tc v ca ngi l hm ca thi gian. [Bn cn s dng quy lut dy
chuyn, v s tht th d(e
x
)/dx = e
x
]
(c) S dng cu tr li ca bn cho cu (b) cho li gii thch v hng s c [Gi e
-x

tin ti khng khi x ln]
(d) Tm gia tc a ca ngi l hm ca thi gian.
(e) S dng cu tr li ca bn cho cu (b) ch ra rng nu nh c t ch lu mi
m d, th gia tc ca c ta s tr nn rt nh.
95

14. Phn trn ca hnh biu din th v tr theo
thi gian cho mt vt chuyn ng trong khng gian mt
chiu. phn di ca hnh, hy ko tng ng th v
theo t.
15. Vo ngy nm mi, mt k ngu ngc bn mt
pht sng lc thng ng ln tri. Vin n ri khi sng
tc 100 m/s. Hi mt bao nhiu thi gian trc khi vin
n chm t ?
16. Nu gia tc hp dn ca Ha tinh bng 1/3 trn
Tri t, hi thi gian cho mt vin ri t cng mt
cao trn Ha tinh lu gp bao nhiu ln ? B qua sc cn
khng kh.
17. V tr ca mt con ong mt l hm ca thi gian
cho bi x = 10t t
3
, trong t tnh theo s v x tnh theo m.
Gia tc ca n bng bao nhiu lc t = 3,0 s ?
18. Thng 7/1999, Popular Mechanics tin hnh
nhng php th nhm tm xem chic xe no c bn bi
mt nh sn sut t ch o i c mt phn t dm
(402 m) trong thi gian ngn nht, bt u t trng thi
ngh. Do khong cch qu ngn, nn loi php th ny
c thit k xem xt chic xe no c gia tc ln nht,
ch khng phi tc ln nht (n khng lin quan ti mt
ngi bnh thng). K chin thng l Dodge Viper, vi
thi gian 12,08 s. Tc ln nht ca xe (v c l l tc
cui cng) l 118,51 dm/h (52,98 m/s). (a) Nu mt chic
xe, bt u t trng thi ngh v chuyn ng vi gia tc
khng i, i ht mt phn t dm trong khong thi gian
ny, th gia tc ca n bng bao nhiu ? (b) Tc cui
cng ca chic xe hi i mt phn t dm vi gia tc
khng i bn tm c trong cu a bng bao nhiu ? (c)
Da trn s chnh lch gia p s ca bn trong cu b v
tc cui cng tht s ca Viper, bn c th kt lun gia
tc ca n bin thin theo thi gian nh th no ?
19. th hnh bn biu din chuyn ng ca mt
qu bng ang ln bt ra khi tng. Khi no qu bng
quay tr li v tr ban u ca n lc t = 0 ?
20. (a) Qu bng c th ra t nh ca mt b
dc nh trong hnh. Ma st l khng ng k. Dng cch l
gii vt l v th v t v a t. Gi s qu bng khng
b bt ti im b dc thay i nghing. (b) Thc hin
yu cu tng t cho trng hp trong qu bng ln ln
dc t pha bn phi, nhng khng tc ln ln ti
nh.
21. Bn nm mt qu bng cao su ln cao, v n ri
v ny tr ln mt vi ln. V th v tr, vn tc v gia

Bi ton 14

Bi ton 19

Bi ton 20

tc l hm ca thi gian.
22. Bt u t trng thi ngh, mt qu bng ln
xung mt b dc, i qung ng L v thu c vn tc
cui cng v. Hi qu bng i c qung ng bao
nhiu trc khi thu c tc v/2 ?
23. th hnh bn biu din gia tc ca mt con
sc chut trong phim hot hnh trn ti vi. Lc t = 0,00 s,
vn tc ca con sc chut l 3,10 m/s. Vn tc ca n
bng bao nhiu lc t = 10,00 s ?
24. Tm sai st trong php tnh sau. Mt hc sinh
mun tm qung ng i c bi mt chic xe gia tc t
trng thi ngh trong 5,0 s vi gia tc 2,0 m/s
2
. Trc tin,
anh ta gii a = Av/At, cho Av = 10 m/s. Sau anh ta nhn
tm (10 m/s)(5,0 s) = 50 m. Khng cn tnh li kt qu
bng mt phng php khc; nu bn lm li nh vy, bn
khng c cch no bit cch tnh no ng, ca bn hay
ca anh ta.
25. Gia tc c th nh ngha l Av/At, hoc l
dc ca ng tip tuyn trn th v t. C nh ngha
no l u tin hn, hay chng tng ng nhau ? Nu bn
ni nh ngha ny tt hn, hy cho th d v mt tnh
hung trong c s khc bit do loi nh ngha bn s
dng.

Bi ton 23

Bi ton 27
26. Nu mt vt bt u gia tc t trng thi ngh, chng ta c v
2
= 2aAx cho tc ca
n sau khi i c qung ng Ax. Gii thch bng li ti sao phng trnh c ngha khi m
n c vn tc bnh phng, nhng qung ng ch ly tha mt. Khng tm tt li ch dn
trong sch, hay cho suy lun da trn n v. Vn l gii thch c im ny ca phng trnh
cho chng ta bit iu g v cch thc tc tng ln khi qung ng i c tng thm.
27. Hnh trn biu din mt th nghim n gin, thc t dng xc nh g n chnh
xc cao. Hai qu cu thp c treo bng cc nam chm in, v th ra ng thi khi dng in
b ngt. Chng ri qua nhng cao khng bng nhau Ax
1
v Ax
2
. Mt my vi tnh ghi li m
thanh qua mt microphone khi qu cu th nht v ri qu cu kia chm xung sn. T s ghi
ny, chng ta c th xc nh chnh xc i lng T c nh ngha l T = At
2
- At
1
, tc l tr
thi gian gia va chm th nht v th hai. Lu cc qu bng khng pht ra m thanh no khi
chng c th ra, nn chng ta khng c cch no o tng thi gian ring At
2
v At
1
.
(a) Tm phng trnh cho g theo cc i lng o c, T, Ax
1
v Ax
2
.
(b) Kim tra n v phng trnh ca bn.
(c) Kim tra phng trnh ca bn cho kt qu chnh xc trong trng hp Ax
1
rt gn vi
khng. Tuy nhin, trng hp ny c thc t khng ?
(d) iu g xy ra khi Ax
1
= Ax
2
? Hy trnh by theo ton hc ln theo vt l hc.
97

28. Tc cn thit cho mt qu o thp quanh Tri t l 7,9 x 10
3
m/s (xem chng
10). Khi tn la c phng vo qu o, ban u n i thng ln hu nh khi bu kh quyn,
nhng sau n i ngang i vo tc qu o. Gi s gia tc ngang c hn ch n 3g
gi cho khng ph hng hng ha (hay lm tn thng phi hnh gia, trong chuyn bay c ngi).
(a) Qung ng ti thiu tn la phi i thng ng trc khi t ti tc qu o ca n
bng bao nhiu ? Hi gi tr lch i bao nhiu nu bn tnh c vn tc hng v pha ng ban
u do s quay ca Tri t ? (b) Thay cho phi thuyn tn la y, c th tht tin li l s dng
mt thit k kiu sng bn ray, trong phi hnh on c gia tc ln tc qu o theo mt
ng ray xe la. Cch ny c tin li l khng cn thit phi nng mt khi lng ln nhin
liu, v ngun nng lng nm bn ngoi. Da trn tr li ca bn cho cu a, hy bnh lun v
tnh kh thi ca kiu thit k ny cho vic phng phi hnh on ln t mt t.
29. Mt s con b cht c th nhy cao n 30 cm. Con b ch c thi gian ngn tng
tc trong thi gian , khi tm ca n gia tc hng ln trn nhng chn ca n vn tip xc
vi t. Hy c tnh bc ln ca gia tc m con b phi c trong khi nn thng chn n ln,
v trnh by cu tr li theo n v g, tc l bao nhiu g m n ko. ( so snh, ngi phi
cng my bay s thong ngt hay mt mng nu gia tc vt qu 5 hay 10 g)
30. Xt on vn sau trch t truyn Alice X s thn k, trong Alice ri mt thi
gian di xung mt ci l v tn:
Xung, xung, xung. S ri khng h c kt thc ? Ti t hi khng bit n lc ny
mnh ri bao nhiu dm ri ?, c b la to. Ti phi u gn tm ca Tri t. xem:
ti ngh, n phi c bn ngn dm ch khng t (y, bn thy, Alice hc c vi iu
thuc loi ny trong nhng bi hc trn lp, v du vy y khng phi l c hi tt lm cho
vic trnh din kin thc ca c b, v khng c ai nghe c b ni c, nhng y vn l mt bi
thc hnh tt ni v n)
Alice khng bit nhiu v vt l, nhng hy th tnh thi gian cn thit ri bn ngn
dm, bt u t ngh vi gia tc 10 m/s
2
. y tht ra ch l mt gii hn thp; nu ci h tht
s su, th s ri tht ra cn nhiu thi gian hn so vi kt qu bn tnh, do sc cn khng kh v
v lc hp dn yu hn i khi bn su hn (ti tm Tri t, g bng khng, v Tri t ht bn
bng nhau theo mi hng cng lc).


Isaac Newton
Chng 4
Lc v chuyn ng
Nu ti c tm nhn xa hn nhng ngi khc, l v ti ng trn vai ca nhng ngi
khng l.
Newton, nhc ti Galileo
Ngay c mt bc thin ti v i v hay ng vc nh Galileo cng khng th mang li
nhiu tin b v nguyn nhn ca chuyn ng. Mi cho n th h sau ny, Isaac Newton (1642
1727) mi c kh nng gii quyt vn mt cch thnh cng. Theo nhiu mt, tnh cch ca
Newton tri ngc hn vi Galileo. Trong khi Galileo ho hng cng khai tng ca ng, th
Newton phi b bn b tn d mi chu cho xut bn sch v nhng khm ph vt l ca ng.
Trong khi tc phm ca Galileo ni ting v y kch tnh, th Newton xut pht t phong cch
cng nhc, v t m a s mi ngi ngh l chun cho tc phm khoa hc. (Cc tp san khoa
hc ngy nay khuyn khch phong cch km nng n hn, v cc bi bo thng vit theo ngi
th nht) Ti nng ca Galileo trong vic khuy ng s th ch trong s nhng ngi giu c
99

v quyn lc cn xng vi s kho lo ca Newton vic lm cho bn thn ng tr thnh v
khch ni ting ti ta n. Galileo sut na b chn vi ti gin thiu, cn Newton c vn may tt
v phe chin thng ca cuc cch mng thay th nh vua James II vi William v Mary x
Cam, a n mt tr ct c li iu hnh hong gia Anh.
Newton pht hin ra mi quan h gia lc v chuyn ng, v lm cch mng ha quan
im ca chng ta v v tr bng vic ch ra rng cc nh lut vt l l p dng nh nhau cho
ton b vt cht, cho d l sng hay khng sng, trn hay bn ngoi b mt hnh tinh ca
chng ta. Cun sch ca ng v lc v chuyn ng, Cc nguyn l ton hc ca trit hc t
nhin, khng mu thun vi thc nghim trong 200 nm, nhng cng trnh ch yu khc ca
ng, Quang hc, i theo li mn sai lm, qu quyt rng nh sng gm cc ht ch khng phi
sng. Newton cn l mt nh gi kim thut nhiu tham vng, mt s tht m cc nh khoa hc
hin i mun qun i.
4.1 Lc
Chng ta ch cn gii thch s thay i trong chuyn ng, ch khng phi
bn thn s chuyn ng

a/ Aristotle ni chuyn ng c nguyn
nhn bi mt lc. gii thch ti sao mi
tn vn gi hng bay sau khi dy cung
khng cn y ln n, ng ni khng kh x
xung quanh pha sau mi tn v y n v
pha trc. Chng ta bit iu ny sai, v
mt mi tn bn trong bung chn khng
khng ri ngay xung sn khi n ri cy
cung. Galileo v Newton nhn ra rng mt
lc s ch cn thit lm bin i chuyn
ng ca mi tn, ch khng lm cho
chuyn ng tip tc.
T trc ti nay, bn nghin cu php o
chuyn ng mt s mc chi tit, nhng khng l
gii ti sao mt vt nht nh s chuyn ng theo mt
hng nht nh. Chng ny nghin cu cu hi ti
sao . tng ca Aristotle v nguyn nhn ca
chuyn ng hon ton sai lm, ging nh mi tng
khc ca ng v khoa hc vt l, nhng tht ng hc
l hy bt u vi chng, v chng chung quy l l trnh
hnh thnh quan nim sai lm ca hc sinh hin i.
Aristotle ngh ng cn phi gii thch ti sao
chuyn ng xut hin ln ti sao chuyn ng c th
bin i. Newton k tha t Galileo t tng chng
Aristotle quan trng rng chuyn ng khng cn gii
thch, rng ch c s bin i chuyn ng l i hi
mt nguyn nhn vt l. H thng phc tp v ch ca
Aristotle a ra ba nguyn nhn cho chuyn ng:
Chuyn ng t nhin, nh s ri, do xu hng
ca cc vt i n v tr t nhin ca chng,
trn mt t, v i n nm yn.
Chuyn ng t pht l loi chuyn ng biu
hin bi ng vt, chng chuyn ng v chng
chn nh th.
Chuyn ng cng bc xy ra khi mt vt b
tc dng bi mt s vt khc lm cho n chuyn
ng.


Chuyn ng bin i do tng tc gia hai vt
Theo l thuyt Aristotle, chuyn ng t
nhin v chuyn ng t pht l hin tng mt
chiu: vt gy ra chuyn ng ring ca n. Chuyn
ng cng bc c cho l hin tng hai chiu,
v vt ny p t yu cu ca n ln vt kia.
Trong khi Aristotle xem mt s hin tng chuyn
ng l mt chiu v mt s khc l hai chiu, th
Newton nhn ra rng s bin i chuyn ng lun
lun l mi quan h hai chiu ca lc tc dng gia
hai i tng vt cht.
M t chuyn ng t nhin mt chiu
ca s ri phm phi mt sai st quan trng. Gia tc
ca mt vt ri khng gy ra bi khuynh hng t
nhin ring ca n m bi lc ht gia n v hnh
tinh Tri t. t Mt trng mang v Tri t
chng ta khng mun bay tr li Mt trng l v
tr t nhin ca chng. Chng ri xung sn khi
bn th chng, ging ht nh t qu nh ca
chng ta. Nh chng ta s tho lun chi tit hn
phn sau kha hc ny, lc hp dn n gin l lc
ht gia bt k hai khi lng vt cht no. Lc hp
dn nh cn c th o gia nhng vt kch c con
ngi trong phng th nghim.

b/ Mt ca chng ta nhn nh sng mu xanh
phn x t bc tranh ny v Monte mun th hin
nc vi mu xanh. y l mt pht biu c gi
tr mt mc gii thch, nhng vt l hot ng
mc vt cht ca gii thch, trong nh sng
xanh i n mt bn v n b phn x bi sc t
mu xanh trong bc tranh.
T tng chuyn ng t nhin cng gii thch khng ng ti sao cc vt i n nm
yn. Mt qu bng r ln trn bi bin chm dn n ngng li v n tng tc vi cc thng qua
lc ma st, khng phi v mong mun ring ca n l nm yn. Nu khng c ma st b mt, n
s khng bao gi chm li. Nhiu sai st ca Aristotle c nguyn nhn t s tht bi ca ng
trc vic cng nhn ma st l mt lc.
Quan nim chuyn ng t pht cng rn nt khng km. Bn c th c cht bn
khon v n t khi bt u, v n gi nh mt s khc bit r rng gia cc vt sng v khng
sng. Tuy nhin, ngy nay, chng ta thng snh c th ngi vi mt c my phc tp. Trong
th gii hin i, ranh gii gia vt sng v vt v tri v gic l mt vnh ai trng m nht
thng tr bi virus, prion v chip silicon. Hn na, pht biu ca Aristotle rng bn c th bc
v pha trc v bn chn th ha trn khng thch hp hai mc gii thch. mc
gii thch vt l, nguyn nhn c th bn bc v pha trc l v lc ma st tc dng gia chn
bn v sn nh. Nu sn nh y mt vng du, th khng c lng chn nh th cho php
bn si chn phong nh v pha trc.
Lc c th hon ton o c trn cng thang o s
Theo truyn thng kinh vin Aristotle, m t ca chuyn ng l t nhin, t pht v
cng bc ch l nhng mc rng nht ca s phn loi, ging nh phn chia ng vt thnh
chim, b st, th, v ng vt lng c. C th c hng nghn loi chuyn ng, mi loi tun
101

theo nhng quy lut ring ca n. Nhn thc r ca Newton l tt c nhng bin i chuyn
ng gy ra bi cc tng tc hai chiu khin dng nh rng hin tng bao qut hn n
biu hin. Theo m t ca Newton, ch c mt nguyn nhn cho s thay i chuyn ng, ci
chng ta gi l lc. Lc c th thuc nhiu loi khc nhau, nhng chng u to ra s thay i
chuyn ng theo nhng quy lut nh nhau. Bt k gia tc no c th to ra bi mt lc t c th
c to ra bng nh vy bi mt dng nc c iu khin thch hp. Chng ta c th ni hai
lc l bng nhau nu chng to ra cng s thay i chuyn ng khi tc dng trong cng tnh
hung, ngha l chng y hoc ht mnh nh nhau theo cng hng.
tng thang o s v n v newton ca lc c gii thiu trong chng 0. tm
li ngn gn, mt lc l khi mt cp vt y hoc ht ln nhau, v mt newton l lc cn thit
gia tc mt vt 1 kg t ngh ln tc 1 m/s trong 1 s.
Nhiu lc tc dng ln mt vt
Nh th chng ta khng lo gi Aristotle ti nghip i xa, l thuyt ca ng c
mt sai lm quan trng na, n ng c bn ti v n tng ng vi mt quan nim sai lm
cc k ph bin hc sinh. Aristotle ngh v chuyn ng cng bc l mt mi quan h trong
mt vt l ch v vt kia tun theo mnh lnh. V th, ch c th nhn thc mt vt chu mt
lc ti mt thi im, v mt vt khng th tun theo mnh lnh t hai vt ng thi. Theo l
thuyt Newton, lc l s, khng phi mnh lnh, v nu c nhiu hn mt lc tc dng ln mt
vt ng thi, th kt qu c tm thy bng cch cng gp tt c cc lc. Tht khng may l
vic s dng t ting Anh lc tr thnh chun, v vi nhiu ngi n gi ra rng bn ang
buc mt vt thc hin ci g . Lc ca sc hp dn ca Tri t khng th buc con tu
chm, v cn c nhng lc khc tc dng ln con tu. Cng chng li cho tng bng khng, cho
nn con tu khng gia tc ln hoc xung.
Cc vt c th tc dng lc ln nhau xuyn khong cch
Aristotle cng nhin rng lc ch c th tc dng gia cc vt chm tip xc nhau, c kh
nng v ng mun trnh loi lp lun huyn b gn cho cc hin tng vt l s tc ng ca mt
v cha tri xa xi v v hnh. Tuy nhin, ng sai, nh bn c th quan st thy khi mt nam
chm nhy trn t lnh nh bn hay khi hnh tinh Tri t tc dng lc hp dn ln cc vt nm
trong khng kh. Mt s loi lc, nh ma st, ch hot ng gia cc vt tip xc, v c gi l
lc tip xc. Mt khc, lc t l mt th d ca loi lc khng tip xc. Mc d lc t l mnh
hn khi nam chm gn t lnh hn, nhng s tip xc l khng cn thit.
Trng lng
Trong vt l, trng lng ca mt vt, F
W
, c nh ngha l lc hp dn ca Tri t tc
dng ln n. n v SI ca trng lng do l newton. Ngi ta thng xem kilogram l mt
n v ca trng lng, nhng kilogram l mt n v khi lng, khng phi trng lng. Lu
trng lng ca mt vt khng phi l tnh cht c hu ca vt . Cc vt cn nng ni ny
hn so vi ni khc, ty thuc vo ln hp dn a phng. Ch khi lng ca n l lun
lun gi nguyn khng i. Mt cu th bng chy c th nm bng 90 dm/gi trn Tri t s
khng th nm i nhanh hn cht no trn Mt trng, v qun tnh ca qu bng vn nh c.

Du dng v m ca lc
Chng ta s bt u ch xt nhng trng hp
chuyn ng khi tm mt chiu trong tt c cc lc
song song vi hng chuyn ng, tc l hoc hng v
pha trc, hoc hng v pha sau. Trong khng gian mt
chiu, du cng v tr c th s dng ch hng ca
lc, nh biu din trong hnh. Khi chng ta c th xem
xt tng qut php cng lc, thay v phi ni i khi l
cng, i khi l tr. Chng ta cng cc lc biu din trong
hnh v thu c 11 N. Ni chung, chng ta chn mt h
ta mt chiu vi trc x song song vi hng chuyn
ng. Cc lc hng xui theo trc x l dng, v cc lc
hng ngc li l m. Cc lc khng hng theo trc x
khng th kt hp ngay trong khun kh ny, nhng
khng h g, v lc ny chng ta trnh nhng trng hp
nh th.
A. Trong chng 0, ti nh ngha 1 N l lc s gia tc
mt khi lng kg t trng thi ngh ln 1 m/s trong 1 s.
Bit trc, bn c th on rng 2 N c th nh ngha l lc
s gia tc cng khi lng ln tc gp i, hay khi
lng gp i ln cng tc . C cch no d hn nh
ngha 2 N da trn nh ngha 1 N khng ?

c/ Trong v d ny, du dng dng cho
lc hng sang phi, v du m cho lc
hng sang tri. (Lc t vo nhng ni
khc nhau trn cy kn saxophone, nhng
gi tr s ca lc khng mang thng tin v
iu )
4.2 nh lut I Newton
By gi chng ta sn sng a ra mt pht biu li c sc mnh hn ca nguyn l
qun tnh:
nh lut I Newton
Nu tng hp lc tc dng ln mt vt bng khng, th khi tm ca n tip tc trng thi
chuyn ng nh c.
Ni cch khc, mt vt ban u nm yn c on l vn nm yn nu nh tng hp lc
t ln n bng khng, v mt vt ang chuyn ng vn chuyn ng vi vn tc c theo hng
c. iu ngc li ca nh lut I Newton cng ng: nu chng ta thy mt vt chuyn ng
vi vn tc khng i theo mt ng thng, th tng hp lc tc dng ln n phi bng khng.
Trong kha hc vt l tng lai hoc trong sch gio khoa khc, bn c th gp thut ng
hp lc, n n gin l t ng ngha vi lc tng hp.
iu g xy ra nu nh tng hp lc tc dng ln mt vt khng bng khng ? N s gia
tc. D on dng s ca gia tc thu c l ni dung ca nh lut II Newton, chng ta s ni
ti trong phn sau.
y l nh lut th nht trong s ba nh lut ca Newton v chuyn ng. Khng quan
trng vic ghi nh nh lut no trong ba nh lut ny ca Newton l mang s mt, hai, hay ba.
Nu nh thy dy vt l tng lai hi bn nh th ny, nh lut Newton no m bn ang ngh
ti, th mt cu tr li hon ton c th chp nhn l nh lut I ni v vn tc khng i khi
103

c lc tng hp bng khng. Quan nim th quan trng hn bt k cng thc c bit no ca
chng. Newton vit bng ting Latin, v ti khng quan tm n bt k cun sch gio khoa hin
i no s dng bn dch nguyn vn pht biu ca ng v cc nh lut chuyn ng. Vit r
rng khng phi l phong cch thnh hnh vo thi ca Newton, v ng thit lp ba nh lut ca
ng theo ci ngy nay gi l ng lng, v sau lin h n vi khi nim lc. Hu nh ton
b sch v hin i, trong c cun ny, u bt u vi lc v trnh by v ng lng phn
sau.
V d 1. Thang my
Mt thang my c trng lng 5000 N. So snh cc lc m dy cp phi tc dng nng n ln vn tc
khng i, h n xung vn tc khng i, v gi treo n.
Tr li: Trong c ba trng hp, dy cp phi ko ln vi mt lc ng bng 5000 N. a
s mi ngi ngh bn cn t nht l nhiu hn 5000 mt cht ko n ln, v t hn 5000 N
mt cht h n xung, nhng iu khng ng. Lc thm vo t dy cp ch cn thit cho
vic tng tc bung thang my khi n bt u i ln hay h n xung khi n kt thc vic i
xung. Lc hm l cn thit tng tc bung thang my ln khi n hon thnh vic i xung v
lm chm n li khi n kt thc vic i ln. Nhng khi thang my lt i vn tc khng i,
nh lut I Newton ni rng bn ch cn trit tiu lc hp dn ca Tri t.
i vi nhiu hc sinh, pht biu trong v d trn rng lc hng ln ca dy cp trit tiu lc
hp dn hng xung ca Tri t ng rng c mt s giao tranh, v lc ca dy cp chin thng,
nh bi lc hp dn ca Tri t v lm cho n bin mt. iu khng ng. C hai lc vn tip tc
tn ti, nhng v chng cng li v mt s lng bng khng, nn thang my khng c gia tc khi tm.
Chng ta bit c hai lc tip tc tn ti v chng u c tc dng hai chiu ngoi tc dng ca chng ln
chuyn ng khi tm ca bung thang my. Lc tc dng gia dy cp v xe tip tc to ra sc cng
trong dy cp, v gi cho dy cp cng ra. Lc hp dn ca Tri t tip tc gi hnh khch (nhng ngi
m chng ta xem l mt b phn ca vt-thang my) dnh ln sn v to ra sc cng ni trong thnh
bung, chng phi nng sn bung ln.
V d 2. Vn tc cui cng ca vt ri
Mt vt nh ci lng chim khng m c hay thun di khng ri vi gia tc khng i, v sc cn khng
kh khng th b qua c. Tht ra, gia tc ca n gim n gn nh bng khng trong mt phn ca mt
giy, v ci lng chim cui cng ri tc khng i (gi l vn tc cui cng ca n). Ti sao iu ny
xy ra c ?
nh lut I Newton cho chng ta bit tng hp lc tc dng ln ci lng chim phi gim xung gn nh
bng khng sau mt thi gian ngn. C hai lc tc dng ln ci lng chim: lc hp dn hng xung t
hnh tinh Tri t, v lc ma st hng ln t khng kh. Khi ci lng chim tng tc, lc ma st khng kh
cng lc cng mnh, v cui cng n trit tiu lc hp dn ca Tri t, nn ci lng chim tip tc ri vi
vn tc khng i m khng tng tc thm cht no na.
Tnh hung ngi nhy d ging ht nh vy. Ch c iu l ngi nhy d chu lc hp dn c l ln hn
mt triu ln so vi ci lng chim, v c ta ri nhanh th lc cn ca khng kh mnh nh lc hp dn. C
ta mt vi giy t ti vn tc cui cng, n vo c hng trm dm trn gi.
S tng hp tng qut hn ca cc lc
Tht qu cng p khi hn ch s ch ca chng ta vi nhng trng hp trong tt

c cc lc nm dc theo ng chuyn ng ca khi tm. i vi mt trng hp, chng ta
khng th phn tch bt k chuyn ng theo phng ngang no, v bt k mt vt no trn Tri
t cng s chu mt lc hp dn thng ng! Chng hn, khi bn ang li xe ca mnh trn con
ng thng, th c c lc nm ngang v lc thng ng. Tuy nhin, lc thng ng khng nh
hng n chuyn ng khi tm, v lc hng ln ca con ng d dng lm trung ha mt
lc hp dn hng xung ca Tri t v gi chic xe khng ln vo t.
Trong phn sau ca sch, chng ta s nghin cu trng hp tng qut nht ca nhiu lc
tc dng ln mt vt bt k gc no, s dng k thut ton hc cng vector, nhng vic suy
rng mt cht nh lut I Newton cho php chng ta phn tch rt nhiu trng hp l th:
Gi s mt vt c hai tp hp lc tc dng ln n, mt tp hp lc hng theo ng
thng chuyn ng ban u ca vt v tp hp lc kia vung gc vi tp th nht. Nu c hai tp
hp lc trit tiu nhau, th khi tm ca vt tip tc trng thi chuyn ng nh c.
V d 3. Mt hnh khch trn tu in ngm
M t cc lc tc dng ln mt ngi ng trn tu in ngm chy vn tc khng i.
Khng c lc no cn thit gi cho ngi chuyn ng tng i so vi t. Anh ta s khng b
cun v pha sau xe la cho d sn xe trn hay khng. C hai lc thng ng tc dng ln anh ta, lc hp
dn hng xung ca Tri t v lc hng ln ca sn xe, chng trit tiu nhau. Khng c lc theo
phng ngang tc dng ln anh ta, nn tt nhin lc tng hp theo phng ngang l bng khng.
V d 4. Lc tc dng ln thuyn bum
Nu mt con thuyn bum ang lt i vn tc khng i vi gi thi thng t pha sau n ti, th thc t
cc lc tc dng ln n l g ?
Cc lc tc dng ln con thuyn phi trit tiu ln nhau. Con thuyn khng chm xung hay nhp nh
vo khng kh, nn hin nhin cc lc thng ng trit tiu nhau. Cc lc thng ng l lc hp dn hng
xung tc dng bi hnh tinh Tri t v mt lc hng ln t pha nc.
Khng kh tc dng mt lc hng v pha trc ln con thuyn, v nu con thuyn khng gia tc theo
phng ngang th lc ma st hng ra pha sau ca nc phi trit tiu vi n.
Tri vi Aristotle, lc tng cng l khng cn thit duy tr mt tc cao hn. Lc tng hp bng
khng lun cn thit duy tr vn tc khng i. Hy xt nhng con s h cu sau y:
Con thuyn chuyn ng
vn tc khng i, chm
Con thuyn chuyn ng vn
tc khng i, cao
Lc hng v trc ca gi tc
dng ln cnh bum
10.000 N 20.000 N
Lc hng v sau ca nc tc
dng ln thn thuyn
- 10.000 N - 20.000 N
Lc tng hp tc dng ln con
thuyn
0 N 0 N
Con thuyn i nhanh hn vn c lc tng hp bng khng tc dng ln n. Lc hng v trc tc dng
ln n ln hn, v lc hng v sau nh hn (m hn), nhng iu khng lin quan v nh lut I
Newton lm vic vi lc tng hp, ch khng phi tng lc ring l.
V d ny kh tng t vi v d v vn tc cui cng ca vt ri, v c lc ma st tng theo tc . Sau khi
nh neo v ging bum, con thuyn s gia tc trong thi gian ngn, v ri t ti vn tc cui cng ca n,
ti lc ma st ca nc tr nn ln bng lc ca gi tc dng ln cnh bum.
105

V d 5. Va chm xe hi
Nu bn li xe ca mnh vo mt bc tng gch, th lc b n no
p mt ca bn vo thit b li ?
Bc s ca bn c hc vt l, nn c ta s khng tin khng
nh ca bn rng mt lc b n lm vic . C ta bit mt ca
bn ch tun theo nh lut I Newton. Ngay sau khi xe ca bn
chm vo tng, nhng lc duy nht tc dng ln u bn chnh l
nhng lc trit tiu nhau tn ti trc : lc hp dn hng
xung ca Tri t v lc hng ln t c ca bn. Khng c lc
no hng ra trc hay ra sau tc dng ln u bn, nhng chic
xe chu mt lc hng ra sau t pha tng, nn chic xe chm
dn v mt ca bn p vo.
A. Newton ni rng cc vt tip tc chuyn ng nu nh
khng c lc no tc dng ln chng, nhng bc tin bi Aristotle
ca ng ni rng mt lc l cn thit gi cho mt vt chuyn
ng. V sao l thuyt ca Aristotle c v hp l hn, cho du ngy
nay chng ta tin l n sai lm ? Aristotle thiu st iu g v cch
l gii nguyn nhn cc vt dng nh chm dn mt cch t
nhin ?
B. Trong hnh, chuyn ng ban u ca ci kn saxophone l g
nu cc lc biu din mang li mt chuyn ng mt chiu tip tc
ca khi tm ca n ?
C. Hnh ny yu cu mt s khi qut ha hn ht nhng g trnh
by phn trc. Sau khi nghin cu lc, trc gic vt l ca bn
cho bn bit iu g s xy ra ? Bn c th pht biu bng li lm
th no khi qut ha cc iu kin cho chuyn ng mt chiu
bao gm cc tnh hung ging nh tnh hung ny ?
4.3 nh lut II Newton
Cn trng hp lc tng hp tc dng ln mt
vt khng bng khng, th c phi nh lut I Newton
khng p dng c ? Vt s c gia tc. Cch chng ta
xc nh du dng v m ca lc v gia tc bo m
lc dng to ra gia tc dng, v tng t nh vy
cho gi tr m. Vy n s c gia tc bao nhiu ? R
rng n ph thuc c vo khi lng ca vt v lng
lc tc dng.

d/ V d 4

Cu hi B

Cu hi C
Th nghim tin hnh vi vt bt k cho thy gia tc ca n t l thun vi lc tng hp
t ln n. iu ny trng c v nh khng ng, v chng ta bit nhiu trng hp trong
nhng lng nh lc rt cuc chng lm cho mt vt chuyn ng, v lc ln hn th lm cho n
chuyn ng. S tht bi r rng ny ca tnh t l tht ra do qun mt rng c lc ma st ngoi
lc m chng ta t vo lm chuyn ng vt. Gia tc ca vt t l chnh xc vi lc tng hp t
ln n, ch khng phi tng lc t ln n. Khi khng c ma st, ngay c mt lc rt nh cng
c th lm thay i dn vn tc ca mt khi lng rt ln.
Th nghim cn cho thy gia tc t l nghch vi khi lng ca vt, v kt hp hai s t
l ny cho ta phng php sau y d on gia tc ca bt k vt no:


nh lut II Newton
a = F
hl
/m
trong
m l khi lng ca vt
F
hl
l tng cc lc tc dng ln n, v
a l gia tc ca khi tm ca vt
Chng ta hin ang hn ch vi trng hp trong cc lc quan tm song song vi
hng ca chuyn ng.
V d 6. Xe bus ang gia tc
Mt chic xe bus VW vi khi lng 2000 kg gia tc t 0 ln 25 m/s (tc trn xa l) trong 34 s. Gi s
gia tc l khng i, hi hp lc tc dng ln xe bus bng bao nhiu ?
Chng ta gii phng trnh nh lut II Newton cho F
hl
= ma, v thay Av/At cho a, thu c
F
hl
= mAv/At
= (2000 kg)(25 m/s 0 m/s)/(34 s)
= 1,5 kN
Tng qut
Nh vi nh lut I, nh lut II c th d dng khi qut ha bao gm nhiu tnh
hung rng ri hn:
Gi s mt vt chu tc dng bi hai tp hp lc, mt tp hp nm dc theo hng
chuyn ng ban u ca vt v tp hp kia tc dng theo ng vung gc. Nu cc lc vung
gc vi hng chuyn ng ban u ca vt trit tiu nhau, th vt gia tc theo ng chuyn
ng ban u ca n theo a = F
hl
/m.
Quan h gia khi lng v trng lng
Khi lng khc vi trng lng, nhng chng lin
quan vi nhau. Khi lng ca qu to cho chng ta bit
mc kh lm thay i chuyn ng ca n. Trng lng
ca n o ln ca lc ht hp dn gia qu to v hnh
tinh Tri t. Trng lng ca qu to nh hn trn Mt
trng, nhng khi lng ca n nh c. Cc nh du hnh lp
ghp Trm Khng gian Quc t trong iu kin trng lc
zero khng th no nm cc m-un nng ti lui vi bn tay
khng ca h; cc m-un khng c trng lng, nhng
khng phi khng c khi lng.
Chng ta va thy bng chng thc nghim cho
thy khi trng lc (lc hp dn ca Tri t) l lc duy nht
tc dng ln vt, th gia tc ca n bng hng s g, v g ph
thuc vo ni bn ng trn b mt Tri t, m khng ph
thuc vo khi lng ca vt. p dng nh lut II Newton

e/ Mt ci cn hai a n gin hot
ng bng cch so snh trng lc tc
dng bi Tri t ln ci ng trong hai
a. V hai a cn hu nh cng v tr
pha trn b mt Tri t, nn gi tr ca
g v c bn l nh nhau vi tng a, v
s bng nhau ca trng lng do
cng ng s bng nhau ca khi
lng.
107

khi cho chng ta tnh c ln ca lc hp dn tc
dng ln vt bt k theo khi lng ca n:
|F
W
| = mg
(Phng trnh ch cho ln, tc l gi tr tuyt i, ca F
W
,
v chng ta nh ngha g l mt s dng, nn n bng gi
tr tuyt i ca gia tc ca mt vt ri)
V d 7. Trng lng v khi lng
Hnh f biu din khi 1 v 2 kg treo di ci cn l xo, cn o
lc theo n v newton. Hy gii thch cc s ch.
Hy bt u vi khi 1 kg n c. Nu n khng gia tc,
th hin nhin lc tng hp t ln n bng khng: lc hng
ln ca cn l xo tc dng ln n trit tiu vi lc hp dn
hng xung ca Tri t. Cn l xo cho chng ta bit bao
nhiu lc buc phi cung cp, nhng v hai lc bng nhau v
ln, nn s ch ca cn l xo cng c th hiu l s o
ln ca lc hp dn, tc l trng lng ca khi 1 kg. Trng
lng ca khi 1 kg s l
F
W
= mg = (1,0 kg)(9,8 m/s
2
) = 9,8 N
v tht ra l s ch trn cn l xo.
Tng t, vi khi 2 kg, chng ta c
F
W
= mg = (2,0 kg)(9,8 m/s
2
) = 19,6 N

f/ V d 7
V d 8. Tnh vn tc cui cng
Th nghim cho thy lc ma st ca khng kh tc dng ln mt vt ri nh ngi nhy d hay ci lng
chim c th ly xp x kh tt vi phng trnh |F
kk
| = cAv
2
, trong c l hng s, l t trng ca khng
kh, A l tit din ngang ca vt nhn t di ln, v v l vn tc ca vt. Hy d on vn tc cui cng
ca vt, tc vn tc sau cng n t ti sau mt khong thi gian di.
Khi vt gia tc, v ln hn ca n lm cho lc hng ln ca khng kh tng ln cho n cui cng th
lc hp dn v lc ma st ca khng kh trit tiu nhau, sau vt tip tc ri vn tc khng i. Chng
ta chn h ta vi chiu dng hng ln, nn lc hp dn l m v lc ma st ca khng kh l dng.
Chng ta mun tm vn tc ti ni
F
kk
+ F
W
= 0, tc l
cAv
2
mg = 0
Gii phng trnh theo v, cho ta
cc
mg
v
c A
=
Tht quan trng vic tp dn thi quen gii thch phng trnh. iu ny ban u c th kh khn, nhng
dn ri bn s quen vi cch l gii kiu ny.
(1) Gii thch phng trnh
cc
mg
v
c A
= trong trng hp = 0.
(2) So snh vn tc cui cng ca mt qu cu thp 4 cm vi vn tc cui cng ca mt qu bng 1 cm.

(3) Ngoi vic lc g ngha ton hc ca mt phng trnh, chng ta cn phi c th a n vo ng cnh
vt l ca n. Phng trnh ny c tnh quan trng khi qut nh th no ?

Cu hi D
A. Hy ch ra rng n v newton c th biu din li theo ba n v mks c
bn l t hp kg.m/s
2
.
B. Nhng pht biu sau y sai u ?
(1) g l lc hp dn
(2) Khi lng l s o bao nhiu khng gian m mt th g chim
C. Hy ph bnh pht biu khng chnh xc sau y:
Nu mt vt nm yn v tng hp lc t ln n bng khng, n vn nm
yn. C th cn c nhng trng hp trong mt vt ang chuyn ng v
gi nguyn chuyn ng m khng c bt k tng hp lc no t ln n,
nhng iu ch c th xy ra khi khng c ma st, ging nh khng gian
ngoi v tr.
D. Bng g cung cp s liu o bng laser cho cuc ua 100 m ca Ben Johnson
ti gii V ch th gii nm 1987 Rome. (K lc th gii ca anh ta sau ny
b rt li v ng b kim tra dng tnh vi steroid). Hi tng hp lc tc dng
ln anh ta thay i nh th no trong thi gian ua ?
4.4 Lc khng phi l
Nhng ngi dy violin phi chu ng ting ko rt tay ca nhng ngi hc tr v lng
ca h. V kh chu xut hin trn khun mt ca c gio m nhc khi c thy hc tr ca mnh
ht th vi s phng ln ca lng ngc m khng c s dn n no bng anh ta. Ci khin cho
nhng ngi thy gio vt l cho thua l nhng pht biu bng li v lc ca hc tr ca h. Sau
y, ti lit k mt vi chm ngn v lc khng phi l ci g.
Lc khng phi l tnh cht ca mt vt
Rt nhiu m t khng ng ca hc sinh v lc c th cha tr bng cch ghi nh rng
lc l tng tc ca hai vt, khng phi l tnh cht ca mt vt.
Pht biu khng ng: Thanh nam chm c nhiu lc.
Nu thanh nam chm nm cch qu cu thp 1 mm, chng c th tc dng mt lc ht rt mng ln nhau,
nhng nu chng cch nhau 1 m, th lc hu nh s khng th nhn ra c. Sc mnh ca thanh nam
chm c th nh gi bng cc n v in nht nh (ampere-mt
2
), ch khng theo n v lc.
Lc khng phi l s o chuyn ng ca mt vt
Nu lc khng phi l tnh cht ca mt vt ring l, th n khng th dng lm s o
chuyn ng ca mt vt.
Pht biu khng ng: Chic xe la ch hng chy m m trn ng ray vi mt lc kinh khng.
Lc khng phi l s o chuyn ng. Nu xe la ch hng va chm vi mt xe ti xi mng cht my, th
mt s lc kinh khng s xut hin, nhng nu n ng phi mt con rui th lc s nh.
Lc khng phi l nng lng
C hai cch tip cn ch yu tm hiu chuyn ng ca vt, mt da trn lc, v mt da
trn mt khi nim khc, gi l nng lng. n v SI ca nng lng l Joule, nhng c l bn
109

quen thuc hn vi calo, dng o nng lng ca thc phm, v kilowatt-gi, n v m cng ti
in lc dng thanh ton ha n vi bn. S rnh rt trc ca hc sinh hc vt l vi
calo v kilowatt-gi tng xng vi s khng quen thuc chung vi vic o lc theo n v
newton, nhng nh ngha mang tnh hot ng chnh xc ca khi nim nng lng th phc tp
hn nh ngha ca khi nim nng lng, v cc gio trnh, k c cun ny, thng t m t
vt l ca lc trc m t v nng lng. V th, trong thi gian di sau khi a ra khi nim lc
v trc khi nh ngha thn trng v nng lng, hc sinh c th nhm ln vi nhng tnh
hung trong , khng thy r n, h quy cc tnh cht ca nng lng cho hin tng lc.
Pht biu khng ng: Lm th no ci gh ti ngi tc dng mt lc ln pha sau lng ti ? N khng c
sc mnh!
Sc mnh l mt khi nim lin quan ti nng lng, v d mt bng n 100 watt tiu th nng lng
100 joule mi giy. Khi bn ngi trn gh, khng c nng lng no b tiu th, nn lc c th tc dng
gia bn v ci gh m khng cn n ngun nng lng.
Lc khng d tr hay tiu hao c
Do nng lng c th d tr v tiu hao cho nn ngi ta ngh lc cng c th d tr hay
tiu hao.
Pht biu khng ng: Nu bn khng cha y kh trong bnh, bn s lm cn kit ht lc.
Nng lng l ci b bn lm cho cn kit, khng phi lc.
Lc khng nht thit phi tc dng bi sinh vt sng hay my mc
S chuyn ha nng lng t dng ny sang dng khc thng yu cu mt s loi c
ch sng hay my mc. Khi nim khng th p dng cho lc, chng l tng tc gia cc vt,
khng phi l th truyn i hay chuyn ha.
Pht biu khng ng: Lm th no ci gh g c th tc dng lc ln pha sau lng ti ? N khng c l
xo hay bt k th g bn trong n.
Khng cn l xo hay cc c ch ni khc. Nu ci gh khng tc dng lc no ln bn, bn s tun theo
nh lut II Newton v ri ra khi n. R rng l n tc dng mt lc ln bn!
Lc l nguyn nhn trc tip ca s thay i chuyn ng
Ti c th bm b iu khin t xa lm cho ca nh xe chuyn t nm yn sang
chuyn ng. Tuy nhin, lc ca ngn tay ti t ln nt bm khng phi l lc tc dng ln
cnh ca. Khi chng ta ni lc t ln mt vt trong vt l, chng ta ang ni v lc tc dng trc
tip. Tng t, khi bn ko mt con ch kh bo bng si dy buc c n, th si dy v con ch
tc dng lc ln nhau, khng phi tay bn v con ch. Con ch cn khng tip xc vi tay bn.
iu ny no sau y c th c m t ng theo khi nim lc ?
(1) Chic tu ngm ht nhn ang np in ti l hi nc.
(2) Chn vt ca chic tu ngm ht nhn quay trong nc.
(3) Chic tu ngm ht nhn cn np li nhin liu l phn ng ca n mt cch u n.
A. Ph bnh pht biu khng ng sau y: Nu bn y mt cun sch trn bn, s ma st lm tiu hao
cng lc cng nhiu lc ca n, cho n cui cng th n dng li.

B. Bn p mt qu tennis vo tng. Gii thch bt k no hay ton b l khng ng trong m t vt l
sau y: Qu bng thu ly mt s lc t pha bn khi bn p vo n, v khi n chm vo tng, n mt
mt phn lc , nn n khng ny tr li nhanh nh c c. Cc c trong tay bn l nhng th duy nht
c th lm pht sinh ra lc.
4.5 H quy chiu qun tnh v phi qun tnh
Mt hm, bn li chic xe ti nh trn ng i pht bng bowling. Qu bng nm pha
sau xe, thng ngon cht rong chi v khng kh trong lnh v nh sng Mt tri. Sau , bn
li chm li v mt ngn n trc mt. Khi hm phanh, bn lic nhn vo gng nhn sau
ca xe bn, v thy k ng hnh c n cng vi bn ang gia tc v pha bn. C phi mt s
lc b n ang y n v pha trc ? Khng, ch l v bn v xe ang chm li. Qu bng
ang trung thnh tun theo nh lut I Newton, v v n tip tc chuyn ng vn tc khng
i nn n i v pha trc tng i so vi chic xe ang chm li. Khng c lc no tc dng
ln n (ngoi nhng lc thng ng trit tiu nhau lun tc dng ln n). Qu bng dng nh
ch vi phm nh lut I Newton v c ci g khng ng i vi h quy chiu ca bn, n da
trn chic xe ti.
Nh vy, lm th no chng ta bit trong nhng h quy chiu no th cc nh lut
Newton mi hp l ? Tht chng hay nu ni chng ta nn trnh cc h quy chiu ang chuyn
ng, v khng c ci g l ng yn tuyt i, hay chuyn ng tuyt i. Mi h quy chiu c
th xem xt hoc ang ng yn, hoc chuyn ng. Theo mt ngi quan st n , chuyn
du hnh trn cu thnh nn h quy chiu trong phn (b) ca hnh ang chuyn ng theo s quay
ca Tri t tc hng trm dm mi gi.

h/ 1. Trong h quy chiu chuyn ng vi
chic xe ti, qu bng bowling hnh nh vi
phm nh lut I Newton bi ang gia tc
mc d khng c lc theo phng ngang
no t ln n. 2. Trong mt h quy chiu
qun tnh, b mt Tri t c th coi nh
th, qu bng bowling ny tun theo nh
lut I Newton N i c nhng qung
ng bng nhau trong nhng khong thi
gian bng nhau, tc l duy tr vn tc
khng i. Trong h quy chiu ny, chic
xe ti dng nh c s thay i vn tc,
n c ngha,v con ng ang tc dng
mt lc ngang ln n.
Nguyn nhn v sao cc nh lut Newton tht bi trong h quy chiu ca chic xe ti
khng phi v chic xe ti ang chuyn ng m v n ang gia tc. (Nhc li: cc nh vt l s
dng t gia tc ch hoc s tng tc, hoc s gim tc). Cc nh lut Newton ch hot ng
tt trong h quy chiu ca chic xe ti ang chuyn ng khi no chic xe ti chuyn ng vn
tc khng i. Khi no tc ca n thay i th c vn . Nh vy, lm th no chng ta bit
h quy chiu no ang gia tc, h quy chiu no th khng ? Cn nu bn khng nh chic xe ti
111

ca bn ang khng gia tc, v va h, nha ng v tng vua Burger ang gia tc th sao ?
Cch dn xp mt cuc tranh ci nh th l xc nh chuyn ng ca mt s vt, nh qu bng
bowling, m chng ta bit c lc tng hp bng khng t ln n. Bt k h quy chiu no trong
qu bng c v tun theo nh lut I Newton khi l mt h quy chiu hp l, v vi mt
nh quan st trong h quy chiu , ngi Newton m bo vi chng ta rng tt c nhng vt
khc trong v tr s tun theo cc nh lut ca ng v chuyn ng, ch khng ring g qu
bowling.
Nhng h quy chiu hp l, trong cc nh lut Newton c tun theo, c gi l h
quy chiu qun tnh. Cc h quy chiu khng qun tnh c gi l h quy chiu phi qun tnh.
Trong nhng h quy chiu , cc vt vi phm nguyn l qun tnh v nh lut I Newton. Trong
khi chic xe ti ang chuyn ng vn tc khng i, th c n ln va h u l h quy chiu
qun tnh hp l. Chic xe ti tr thnh mt h quy chiu khng hp l khi n bt u thay i
vn tc ca n.
Bn thng gi nh mt t di chn bn l mt h quy chiu hon ton qun tnh, v
chng ta gi s nh th phn trn. Tuy vy, n khng hn l hon ton qun tnh. Chuyn
ng ca n trong khng gian kh phc tp, gm mt phn do s quay hng ngy ca Tri t
xung quanh trc ca n, s lc l hng thng ca hnh tinh v sc hp dn ca Mt trng, v s
quay ca Tri t xung quanh Mt tri. V gia tc c lin quan v mt s hc l nh, nn Tri t
gn ng l mt h quy chiu qun tnh hp l.
H quy chiu phi qun tnh cn phi trnh bt c khi no c th, v chng ta s t khi, nu
khng ni l khng bao gi, s dng n trong tp bi ging ny. Tuy vy, thnh thong mt h
quy chiu phi qun tnh c th l tin li. Cc pho th hi qun, chng hn, thu ton b s liu
ca h t radar, cu mt ngi, v nhng h d tm khc chuyn ng cng vi b mt Tri t.
V sng ca h c tm ngm nhiu dm, nn nhng s khc nhau nh gia gia tc tht s ca
con tu ca h v gia tc tin on bi nh lut II Newton c th c nhng nh hng tch ly
v tr nn ng k. git k m h mun git, h phi thm nhng hiu chnh nh vo phng
trnh a = F
hl
/m. Thc hin tnh ton ca h trong mt h quy chiu qun tnh s cho php h s
dng dng thc bnh thng ca nh lut II Newton, nhng h s phi chuyn ton b s liu
ca h vo mt h quy chiu khc, n yu cu nhng php tnh cng knh.
A. Nu mt vt c th x t thng trong mt h quy chiu qun tnh nht nh, th kt qu trn th l
g nu chng ta i sang mt h ta c gc ta khc ? Kt qu l g nu chng ta gi nguyn gc ta
nhng o ngc chiu dng ca trc x li ? Cn mt h quy chiu qun tnh chuyn ng st bn vt
th sao ? Kt qu l g nu chng ta m t chuyn ng ca vt trong mt h quy chiu phi qun tnh ?
Tm tt chng 4
T kha chn lc
trng lc .. lc hp dn t ln mt vt, bng mg
h quy chiu qun tnh . mt h quy chiu khng gia tc, trong nh
lut I Newton c nghim ng
h quy chiu phi qun tnh ... mt h quy chiu ang gia tc, trong nh

lut I Newton b vi phm
K hiu
F
W
.. trng lng
Thut ng v k hiu khc
hp lc .. mt cch khc ni lc tng hp
Tm tt
nh lut I Newton v chuyn ng pht biu rng nu tt c cc lc t ln mt vt trit
tiu ln nhau, th vt vn tip tc trng thi chuyn ng nh c. iu ny v c bn l mt
phin bn tinh t hn ca nguyn l qun tnh Galileo, n khng nghin cu thang o s ca lc.
nh lut II Newton v chuyn ng cho php tin on gia tc ca mt vt bit khi
lng ca n v lc tng hp t ln n, a
kt
= F
hl
/m. y ch l dng mt chiu ca nh lut;
vic kho st ba chiu khng gian trn vn s trnh by trong chng 8, Vector. Khng c k
thut vector, chng ta vn c th ni ti nhng tnh hung gi nguyn khng i bng cch bao
gm cc tp hp vector t trit tiu nhau, cho d chng khng nm trong hng chuyn ng.
Cc nh lut chuyn ng ca Newton ch ng trong nhng h quy chiu khng gia tc
gi l h quy chiu qun tnh.

Bi tp
1. Mt vt c quan st thy ang chuyn ng tc khng i theo mt hng nht
nh. Bn c th kt lun rng khng c lc no tc dng ln n khng ? Gii thch.
2. Mt chic xe hi bnh thng c kh nng cho gia tc 3 m/s
2
. Nu n ko theo mt xe
mc c khi lng phn na chic xe hi, th n c th t c gia tc bao nhiu ?
3. (a) t T l lc cng cc i m mt si dy cp ca thang my c th chu c m
khng t, tc l lc ti a n c th tc dng. Nu ng c c nh chng trnh cp cho
thang my gia tc a, th khi lng ti a m thang my c th mang, tnh c hnh khch, bng
bao nhiu cho dy cp khng t ?
(b) Gii thch phng trnh bn thu c trong trng hp c bit a = 0 v gia tc
hng xung c ln g (Gii thch ngha l phn tch cch hnh x ca phng trnh, v lin
h n vi thc t)
4. Mt my bay trc thng khi lng m bay ln theo phng thng ng. Nhng lc tc
dng ln n l lc hp dn ca Tri t v lc F
kk
ca khng kh y n ln trn cc cnh qut.
(a) Nu my bay trc thng ct ln lc t = 0, th tc theo phng thng ng ca n ti
thi im t bng bao nhiu ?
(b) Thay s vo phng trnh ca bn cu a, cho m = 2300 kg, F
kk
= 27 000 N, v
t = 4,0 s.
113

5. Trong k Olympics nm 1964 ti Tokyo, k lc nhy cao nht l 2,18 m. Bn nm sau
Mexico City, huy chng vng b mn ny c trao cho c nhy 2,24 m. V cao ca Mexico
City (2400 m), nn gia tc hp dn thp hn Tokyo khong 0,01 m/s
2
. Gi s mt vn
ng vin nhy cao c khi lng 72 kg.
(a) So snh khi lng v trng lng ca anh ta hai ni.
(b) Gi s anh ta c th nhy vi cng vn tc thng ng ban u c hai ni, v tt c
nhng iu kin khc l nh nhau, tr lc hp dn. Hi Mexico City, anh ta c th nhy cao
hn bao nhiu ?
6. Mt kh cu nh ban u ng yn, thong do d, lc t = 0 phi cng bt ng c cnh
qut. ng c khng th tc thi lm cnh qut quay, nhng cnh qut tng tc t t. Lc tng
ln t t gia khng kh v cnh qut cho bi phng trnh F = kt, trong k l mt hng s.
Nu khi lng ca kh cu l m, hy tm v tr ca n l hm theo thi gian. (Gi s trong thi
gian bn kho st, kh cu khng chuyn ng qu nhanh gy ra lc hng ra sau ng k do
sc cn ca khng kh)

7. Mt chic xe hi ang gia tc v pha trc theo mt con ng thng. Nu lc ca
ng tc dng ln bnh xe, y n v pha trc, bng 3,0 kN khng i, v khi lng xe l
1000 kg, th chic xe s mt bao lu tng t 20 m/s ln 50 m/s ?
8. Mt s dng c ta vn ging nh mt cp ko: li dao sc ny trt qua li dao
kia. Tuy nhin, theo kiu ci e, mt li dao sc p ln mt li phng thay v trt qua n.
Mt cun sch dy lm vn ni rng i vi nhng ngi khng c sc khe tt, th kiu ci
e c th d hn cho ct cc cnh nhnh dai, v n tp trung lc ln mt pha. Hy nh gi
khng nh ny trn c s cc nh lut Newton [Gi : Xt cc lc tc dng ln nhnh cy, v
chuyn ng ca nhnh cy]
9. Mt nguyn t uranium su trong lng Tri t pht ra mt ht alpha. Ht alpha l
mt mnh ca nguyn t. Ht alpha ny c vn tc ban u v, v i c qung ng d trc
khi dng li trong Tri t.
(a) Tm lc F tc dng ln ht theo v, d, v khi lng m ca n. ng a gi tr s vo.
Gi s lc l khng i.
(b) Hy chng t cu tr li ca bn c n v ng.
(c) Hy trnh by cu tr li ca bn cho cu a ph thuc nh th no vo c ba bin, v
chng t n c ngha. Ngha l, i vi tng bin, hy trnh by iu g s xy ra vi kt qu
nu bn thay i n trong khi gi hai bin kia khng i. Mt gi tr bin ln hn s cho kt qu

nh hn, hay ln hn ? Mt khi bn hiu ra mi quan h ton hc ny, hy ch ra rng n c
ngha vt l.
(d) Tnh kt qu ca bn cho m = 6,7 x 10
-27
kg, v = 2,0 x 10
4
km/s v d = 0,71 mm.
10. Bn nhn c mt ci hp ln hn kn v khng c php m n ra. Th nghim
no sau y o c khi lng ca n, v th nghim no o c trng lng ca n ? [Gi :
Th nghim no s cho kt qu khc trn Mt trng ?]
(a) t n ln mt h nc ng bng, nm mt hn ln n, v xem n chy ra nhanh
nh th no sau khi va chm.
(b) Th n ra t mt ban cng tng ba v o m thanh inh i c no khi n chm t.
(c) Nh ch ra trong hnh, hy ni n vi mt ci l xo vo tng, v xem n dao ng.

11. Khi trn khi ta lu i ca hong Ha tinh xu xa, Sally Spacehound nhy t
mt thp cao h xung mt t. Bnh thng, s ri l khng th trnh khi, nhng Sally bp c
sng ca mnh thng xung di, to ra mt lc hng ln c ln F
B
. Lc ny khng
lm c ta bay ln, nhng n tht s kh mt mt phn lc hp dn. Trong sut thi gian t c ta
ri, Sally khng may hng chu lot n t nhng k thuc h ca hong , v khng th no
trnh n ca h c. t m l khi lng ca c ta, v g l cng hp dn trn Ha tinh.
(a) Tm thi gian t theo cc bin khc.
(b) i vi cc gi tr ln ca F
B
, cu tr li ca bn cho phn a l v l hy gii
thch iu g s xy ra.

115

Nhng lc no tc dng ln c gi ?
Chng 5
Phn tch lc

5.1 nh lut III Newton
Newton sng to ra quan nim hin i v lc xut pht t s hiu bit su sc ca ng
rng tt c nhng hiu ng chi phi s chuyn ng l tng tc gia hai vt: khng ging nh l
thuyt Aristotle, vt l hc Newton khng c nhng hin tng trong mt vt thay i chuyn
ng ring ca n.
C phi mt vt lun lun l ch, cn vt kia lun lun l t khng ? Ly v d, xt
mt vn ng vin p mt qu bng chy. Cy gy nht nh tc dng mt lc ln ln qu bng,
v qu bng gia tc mnh m. Nhng nu bn tng chm trng mt qu bng chy, bn cng bit
rng qu bng tc dng mt lc ln cy gy thng th kt qu tht kh s nu nh k thut ca
bn t nh c ti!
Lc ca qu bng tc dng ln cy gy so nh th no vi lc ca cy gy tc dng ln
qu bng ? Gia tc ca cy gy khng ni bt nh ca qu bng, nhng c l chng ta khng nn

mong i n nh th, v khi lng ca cy gy ln hn nhiu. Tht ra, nhng php o cn thn
c khi lng ln gia tc ca vt cho thy m
bng
a
bng
rt gn vi - m
gy
a
gy
, cho thy lc ca qu
bng tc dng ln cy gy c cng bc ln nh lc ca cy gy tc dng ln qu bng, nhng
theo hng ngc nhau.
Hnh a v b biu din hai th nghim trong phng
c phn hi thc t hn mt cht dng trong nghin cu
vn ny mt cch chnh xc m khng c s can thip
nhiu t cc lc bn ngoi.
Trong th nghim a, nam chm ln v nam chm
nh em cn tch bit nhau, v sau mt nam chm
em treo di a cn ca ci cn trn sao cho n nm
ngay trn nam chm kia. C lc ht gia hai nam chm,
lm cho s ch ci cn trn tng ln v s ch ci cn
di gim i. Nam chm ln mnh hn theo ngha l
n c th ht mt ci kp giy nng hn t cng mt
khong cch, cho nn nhiu ngi trng cy nhiu rng
s ch ca ci cn ny s thay i i mt lng khc
nhiu so vi s ch ca ci cn kia. Thay v vy, chng ta
thy hai s thay i l bng nhau v ln nhng ngc
chiu nhau: lc ca nam chm di ht nam chm trn
xung c cng ln nh lc ca nam chm trn ht
nam chm di ln.
Trong th nghim b, hai ngi ko ln hai ci cn
l xo. Cho d l ngi no mun ko mnh hn, nhng
hai lc o trn cn l xo l bng nhau. Vic t hai ci
cn l xo l cn thit o lc, nhng kt qu khng
phi l h qu c phn nhn to ca cc tng tc l xo
vi nhau. Nu mt ngi v mnh ln tay ngi kia, th
tay ngi v au ht nh tay ngi b v, v chng quan
trng vic ngi nhn c v l th ng. (m vo mm
ai gy ra lc tc dng ln tay ging nh lc tc dng
ln li. Ch c iu l li th mng manh hn. Lc th
bng nhau, nhng mc au n v thng tn th
khng nh nhau)
Newton, sau khi quan st mt lot h qu nh th
ny, qu quyt rng phi c mt nh lut c bn ca t
nhin hot ng:
nh lut III Newton
Lc xut hin thnh nhng cp bng nhau v
ngc chiu: h vt A tc dng mt lc ln vt B,
th lc B cng tc dng mt lc ln vt A. Hai lc
bng nhau v ln v ngc chiu nhau.
Trong nhng tnh hung mt chiu, chng ta c
th dng du cng v tr ch hng ca lc, v nh

a/ Hai nam chm tc dng lc ln nhau

b/ Hai tay ngi tc dng lc ln nhau

c/ Tn la hot ng bng cch y kh
chy ra pha sau. nh lut III Newton ni
rng nu tn la tc dng mt lc ra pha
sau ln khng kh, th khng kh phi to
ra mt lc bng nh vy tc dng ln tn
la. ng c tn la c th hot ng
trn bu kh quyn, khng ging nh my
bay cnh qut v phn lc, chng hot
ng bng cch y khng kh xung
quanh.

117

lut III Newton c th vit ngn gn l F
AB
= - F
BA
.
Hnh d phn tch mt ngi ang bi bng nh lut III
Newton. Hy phn tch tng t cho trng hp mt ngi
chy nc rt ang ri vch xut pht.
Khng c mi quan h nguyn nhn v h qu
gia hai lc trong nh lut III Newton. Khng c lc
no l cn nguyn, cng nh khng c lc no l phn
ng i vi lc kia. Cp lc l mt quan h, ging
nh v chng, khng phi l mt qu trnh ti lui nh
mt trn u tennis. Newton i n nh lut th ba l s
khi qut ha v tt c nhng loi lc m ng quen thuc,
nh lc ma st v lc hp dn. Khi cc nh vt l sau ny
pht hin ra mt loi lc mi, nh lc gi ht nhn
nguyn t li vi nhau, h phi kim tra xem n c tun
theo nh lut III Newton hay khng. T trc n nay,
khng c s vi phm no ca nh lut III b pht hin,
cn nh lut I v nh lut II c ch ra l c nhng
hn ch bi Einstein v nhng nh tin phong ca vt l
nguyn t.
T vng ting Anh dng m t lc tht khng
may li xut pht t ch ngha Aristotle, v thng ng
khng ng rng lc l mi quan h mt chiu. Tht
khng hay l nhng m t na s tht nh ci bn tc
dng ln mt quyn sch mt lc hng ln trn qu d
biu din, cn mt s m t hon chnh v chnh xc hn
rt cuc nghe tht ngng nghu hoc l lm: ci bn v
quyn sch tng tc thng qua mt lc hay ci bn v
quyn sch tham gia vo mt lc.

d/ Mt ngi ang bi dng ngc y
nc ra pha sau. Theo nh lut III
Newton, nc y c ta ln pha trc.

e/ nh lut III Newton khng c ngha l
cc lc lun trit tiu nn khng c vt no
chuyn ng c. Nu hai nhn vt trt
bng ny, ban u ng yn, y ln nhau,
th c hai ngi h u chuyn ng.
i vi hc sinh, thng th nghe nh c v nh lut III Newton ng rng khng vt
no c th thay i chuyn ng ca n, v hai lc bng nhau v ngc nhau s lun trit tiu
nhau. Tuy nhin, hai lc lun t ln hai vt khc nhau, cho nn khng nn hiu l cng chng
nh trng hp th nht chng ta ch cng lc tc dng ln cng mt vt. Nu hai vt ang
tng tc qua mt lc v khng c lc no khc tham gia vo, th c hai vt s gia tc theo
hng ngc nhau!

Thut nh nhm s dng ng nh lut III Newton
Thut nh l th thut nhm ghi nh cc th. Chng hn, cc nt nhc nm gia cc
ng k trn kha cao nh vn t FACE, n tht d nh. Nhiu ngi s dng thut nh
SOHCAHTOA nh nh ngha ca sin, cos, v tan trong lng gic hc. Ti c xut
khim tn ring ca mnh, POFOSTITO, m ti hi vng s a n thnh thut nh c ting. N
l mt cch trnh mt s trong nhng sai st ph bin vi vic p dng ng nh lut III
Newton:

f/ Khng c ngha vic
ngi n ng ni v vic
dng tin ca ngi ph n
trit tiu vi ha n tin qun
ca anh ta, v khng c l do
hay ho no kt hp mn tin
n ca anh ta v hu bao ca
c ta. Tng t, khng c
ngha vic quy cho cc lc
bng nhau v ngc chiu
trong nh lut III Newton l
trit tiu nhau. Ch c ngha
khi no cng cc lc tc dng
ln cng mt vt, cn hai lc
lin h vi nhau bi nh lut
III Newton lun lun tc dng
ln hai vt khc nhau.

V d 1. Quyn sch nm trn bn
Mt quyn sch ang nm trn bn. Lc g l phn lc theo nh lut III Newton ca lc hp dn ca Tri
t t ln quyn sch ?
nh lut III Newton hot ng theo kiu B tc dng ln A, A tc dng ln B, nn phn lc phi l
lc hp dn ca quyn sch ht hnh tinh Tri t ln trn. Vng, c mt lc nh th! Khng, n khng gy
ra bt c h qu no Tri t c th nhn thy c.
Cu tr li khng ng: Lc hng ln ca bn t ln quyn sch l phn lc theo nh lut III Newton
ca lc hp dn ca Tri t t ln quyn sch.
Cu tr li ny vi phm hai trong s ba cu sm POFOSTITO. Cc lc khng cng loi, v lc hng ln
ca bn t ln quyn sch khng phi l lc hp dn. ng thi, ba vt c lin quan thay v hai: quyn
sch, ci bn, v hnh tinh Tri t.
V d 2. y mt ci thng ln i
Mt ngi ang y mt ci thng ln i. Lc g lin h bi nh lut III Newton vi lc ca ngi t
ln ci thng ?
Lc ca ci thng tc dng ln ngi.
Cu tr li khng ng: Lc ca ngi t ln ci thng b chng li bi lc ma st, v c lc hp dn na.
Cu tr li ny sai c ba phn ca php kim tra POFOSTITO, r rng nht l ba lc c nhc ti thay
v mt cp lc.
119

nh lut III Newton v tc dng xuyn khong cch
nh lut III Newton hon ton i xng theo ngha l khng c lc no cu thnh phn ng tr i vi lc
kia. nh lut III Newton cn khng nhc n thi gian, v cc lc c cho l bng nhau ti bt k thi
im no cho trc. iu ny to ra mt tnh hung th v khi n n t cc lc khng tip xc. Gi s hai
ngi ang cm hai nam chm, v khi mt ngi vy hay lc nam chm ca c ta, th ngi kia cm thy
lc tc dng ln anh ta. Theo cch ny, h c th gi tn hiu cho nhau t pha bn kia ca bc tng, v
nu nh lut III Newton l ng, th dng nh cc tn hiu c truyn i tc thi, khng h c s tr
thi gian. Cc tn hiu tht s truyn i kh nhanh, nhng nhng th nghim iu khin bng nam chm
in cho thy tn hiu khng xuyn khong cch ngay tc thi: chng truyn i tc bng tc nh
sng, l mt tc cc cao nhng khng phi l v hn.
y c phi l mt mu thun vi nh lut III Newton ? Khng hn. Theo cc l thuyt hin nay, khng c
lc no tht s khng tip xc. Tc dng xuyn khong cch khng tn ti. Mc d dng nh vic lc
thanh nam chm ny nh hng ti thanh kia m khng cn ci no tip xc vi ci no, nhng ci tht s
xy ra l vic lc mt thanh nam chm lm pht ra nhng trn ma ht nh xu gi l photon. Thanh nam
chm y cc photon ra vi mt c , v nhn mt c ngc li, tun theo nghim ngt nh lut III
Newton. Cc photon bay ra theo mi hng, v cc photon chm ti thanh nam chm kia th tng tc vi
n, tun theo nh lut III Newton ln na.
Cc photon tht ra chng phi ci g xa l. nh sng cu thnh t cc photon, nhng mt ca chng ta nhn
nhng s lng khng l photon nh th nn chng ta khng cm nhn chng ring bit. Cc nam chm do
bn to ra bng cch lc thanh nam chm trong tay s thuc mt mu m bn khng th nhn thy, nm
xa ngoi ranh gii ca cu vng. Tp 6 trong lot sch ny s m t bng chng cho m hnh photon ca
nh sng.
A. Khi bn n sng, cht kh n y ra theo mi hng, lm cho vin n gia tc theo nng sng. Cp
lc nh lut III no c lin quan y ? [Gi : Nh rng chnh cht kh l mt vt]
B. Tam Anh tm ly Sarah v c ko c ta. C ta c ng li, khng nhc nhch. Mt hc sinh phn tch
tnh hung nh sau: Nu lc ca Tam Anh t ln Sarah ln hn lc ca c ta t ln anh ta, th anh ta
c th lm cho c ta di chuyn. Ngc li, c ta vn c th ng ti ch ca mnh. Phn tch ny sai ch
no ?
C. Bn p mt qu bng tennis vo tng. Gii thch bt k no hay ton b l khng ng trong m t
vt l sau y: Theo nh lut III Newton, phi c mt lc ngc li lc do bn tc dng ln qu bng. Lc
ngc li l khi lng ca qu bng, ci chng li s gia tc, v cn c sc cn ca khng kh.
5.2 Phn loi v hnh vi ca lc
Mt trong nhng nhim v c bn v quan trng nht ca vt l hc l phn loi cc lc
ca t nhin. Ti nhc ti mt cch khng chnh thc cc loi lc, nh lc ma st, lc t,
v lc hp dn, vn vn. Cc h thng phn loi l s sng to ca tr tu con ngi, cho nn
lun c mt cht mc c on trong chng. i vi mt vt, mc chi tit thch hp cho
mt h thng phn loi ph thuc vo ci bn ang c gng khm ph. Mt s nh ngn ng hc,
nhng ngi ha hp, thch nhn mnh s tng ng gia cc ngn ng, v mt s k c
quan im qu khch th c tm cc du hiu ca s tng ng gia cc t trong nhng ngn
ng khc nhau nh ting Anh v ting Trung Quc, phn chia cc ngn ng trn th gii thnh
mt vi nhm ln. Cn mt s nh ngn ng hc, cc nh chia r, c th thch nghin cu s
khc bit cch pht m gia nhng ngi ni ting Anh New York v Connecticut. Nhng
ngi chia r gi nhng ngi ha hp l ty tin, nhng cc nh ha hp pht biu rng khoa

hc s khng ng b cng tr khi n c th tm c nhng kiu mu n gin, bao qut bn
trong mt v tr c v phc tp.
Cc h thng phn loi khoa hc thng cng
tha hip gia tnh thc tin v tnh t nhin. Mt v d
l cu hi lm th no phn loi cc loi hoa. a s mi
ngi cho rng s phn loi sinh hc l vic pht hin
nhng loi mi, t tn cho chng, v sp xp chng
vo h thng lp-b-h-ging-loi theo nguyn tc ch
dn c sn. Trong thc t, ton b h thng vn nm
trong trng thi thay i lin tc v tranh ci. Mt cch
phn loi cc loi hoa rt thc t l cn c theo cnh hoa
ca chng tch ri hay nhp li thnh ng hoc nn
tiu chun qu r rng nn n c th p dng cho cy
xanh nhn thy hai bn ng i. Nhng y tnh thc
tin mu thun vi tnh t nhin. Chng hn, cy thu hi
ng c cnh hoa tch ri, v cy b ng c cnh hoa
lin nhau, nhng chng ging nhau nhiu cch thc
khc n mc chng c a vo trong cng mt b.
Mt s nh phn loi hc i n tiu chun phn loi m
h khng nh tng ng t nhin hn vi mi quan h
r rng gia cc loi cy, khng c trng hp ngoi l
no, nhng nhng tiu chun ny c l cn xa thc tin
lm, yu cu chng hn xem xt cc ht phn hoa di
mt chic knh hin vi in t.

g/ Mt h thng phn loi khoa hc
Trong vt l, c hai h thng phn loi lc ch yu. Ti ni ny trong kha hc, bn sp
hc mt h phn loi rt thc t v d s dng, v n phn chia cc lc thnh mt s tng i
ln loi: 7 loi rt thng dng chng ta s trnh by r rng trong chng ny, cng vi c l
chng chc loi km quan trng hn nh lc cng b mt, chng ta s khng bn tm ti chng
vo lc ny.
Tuy nhin, cc nh vt l chuyn nghip b m nh vi vic tm kim cc kiu mu n
gin, nn vic cng nhn nhiu ti 15 hay 20 loi lc i vi h tht l bc bi v qu phc tp.
K t khong nm 1900, vt l hc vo mt chng trnh si ni khm ph nhng cch thc
trong nhiu loi lc c v khc nhau ny pht sinh t mt s lng lc c bn t hn. Chng
hn, khi bn bp tay mnh vo nhau, lc gi chng khi i qua nhau c l dng nh chng c g
lm vi in hc, nhng mc nguyn t, n tht s pht sinh t lc y in gia cc
nguyn t. Khong nm 1950, tt c cc lc ca t nhin c gii thch l pht sinh t bn
loi lc c bn mc nguyn t v ht nhn, v qu trnh hp nht vi nhau khng dng li
. Vo nhng nm 1960, di ca danh sch c gim xung cn c ba, v mt s nh l
thuyt cn tin rng h c th gim n xung cn hai hoc mt. Mc d s hp nht cc lc ca
t nhin l mt trong nhng thnh tu quan trng v tuyt vi nht ca vt l hc, nhng s d
nhn thc hn nhiu l hy bt u kha hc ny vi h thng phn loi thc t v d s dng
hn. H thng hp nht bn lc s l mt trong nhng im nhn ca phn cui kha hc vt l
ca bn.
121

h/ Mt c cu phn loi lc thc t
C cu phn loi thc t lin quan ti chng ta lc ny c th a vo dng hnh cy nh
trong hnh h. Cc loi lc c bit nht c biu din ti u nhn ca cc nhnh, v nhng loi
lc ny c th nhc ti trong thut nh POFOSTITO. V d, lc in v lc t thuc cng mt
nhm tng qut, nhng nh lut III Newton khng bao gi lin h mt lc in vi mt lc t.
S khc bit ln nht l gia lc tip xc v lc khng tip xc, chng c trnh by
trong chng trc. Trong s cc lc tip xc, chng ta phn bit cc lc ch lin quan gia cc
cht rn v cc lc lin quan ti cht lu, mt thut ng dng trong vt l bao gm c cht kh
ln cht lng. T y, ht, v xin ch hng ca lc.
- Lc y l nhng lc c xu hng y hai vt ra xa nhau. C th hn, lc y tip xc
tc dng vung gc vi b mt ni hai vt chm nhau, v lc y khng tip xc tc dng
theo ng thng ni gia hai vt.
- Lc ht ko hai vt v pha nhau, ngha l chng tc dng theo ng thng nh lc y,
nhng theo chiu ngc li.
- Lc xin l lc tc dng mt s gc khc.
Khng nht thit phi ghi nh biu trn theo kiu hc thuc lng. Cch tt hn
cng c tr nh ca bn v h thng ny l gi ln trong u bn kin thc chung ph bin v
nhng hin tng bnh thng nht nh. Chng hn, bn bit lc ht hp dn gia chng ta v
hnh tinh Tri t s tc dng cho d chn ca chng ta tm thi ri khi mt t, v mc d cc
nam chm c khi lng v b tc dng bi lc hp dn, nhng a s cc vt c khi lng l
phi t tnh.

Biu ny c lm cho n gin n mc c th trong khi bao gm a s cc lc
m chng ta gp trong cuc sng hng ngy. Nu bn l mt con cn trng, bn s cm thy hp
dn hn nhiu lc cng b mt, n cho php bn th b trn nc. Ti khng k cc lc ht
nhn, lc chu trch nhim gi ht nhn nguyn t li vi nhau, v chng khng hin hin trong
cuc sng hng ngy.
Bn khng phi lo ngi vic sng ch ra nhng tn gi ring ca bn cho cc lc khng
ph hp vi biu . Chng hn, lc gi mt ming bng vo vch vn va ct khi cy, v nu
bn ang phn tch trng hp ming bng scotch, bn tuyt i ng khi quy cho n mt s tn
gi quen thuc nh lc bm dnh.
Mt khc, nu bn gp rc ri trong vic phn loi mt lc nht nh, bn cng nn xem
xt rt cuc n c phi l lc hay khng. Chng hn, nu ai yu cu bn phn loi lc m Tri
t c v chuyn ng quay ca n, bn s gp rc ri ln vic tm mt ch cho n trn biu .
l v n l mt loi chuyn ng, khng phi mt loi lc!
Lc php tuyn
Mt lc php tuyn, F
N
, l lc gi cho vt rn ny khi i qua vt rn khc. Php tuyn
n gin l mt t giu tng tng cho vung gc, ngha l lc vung gc vi b mt tip
xc. Theo trc gic, dng nh lc php tuyn t iu chnh n mt cch k diu mang li
mi th lc cn thit gi cc vt khi chim cng mt khng gian. Nu bp tht co bp tay bn
vi nhau mt cch nh nhng, th c mt lc php tuyn nh nhng. Bp mnh hn th lc php
tuyn mnh hn. Lm th no lc php tuyn bit c n phi bao mnh ? Cu tr li l h bn
p tay bn vo nhau cng cht, th da tht ca bn cng b nn nhiu hn. Da tht ca bn tc
dng ging nh mt ci l xo: cn lc ln hn nn n nhiu hn. iu tng t ng khi bn
y vo tng. Bc tng cong i khng th nhn thy t l vi lc bn tc dng ln n. Nu bn
tc dng lc mnh, c kh nng l hai vt i xuyn qua nhau khng ? Khng, thng th kt
qu n gin l ko cng cc vt qu mc th mt s chng b ph hng.
Lc hp dn
Nh chng ta s tho lun chi tit hn trong phn sau ca cun sch ny, lc hp dn tn
ti gia hai vt bt k c khi lng. Trong cuc sng hng ngy, lc hp dn gia hai chic xe
hi hoc gia hai ngi l khng ng k, nn lc hp dn ch ng ch l lc gia Tri t v
cc vt kch c con ngi khc. Chng ta xem lc hp dn do hnh tinh Tri t gy ra l trng
lc, v nh chng ta thy, ln ca chng c cho bi | F
W
| = mg.
Lc ma st tnh v lc ma st ng
Nu bn y mt ci t lnh trn sn nh bp, bn cm nhn thy mt lot cm gic nht
nh. Ban u, bn tng t t lc ca mnh t ln ci t lnh, nhng n chng di chuyn. Cui
cng, bn cung cp lc bc g t lnh, v c mt ci git t ngt khi ci t lnh bt u di
chuyn. Mt khi ci t lnh c bc g, bn c th gim lc ca bn i ng k v vn gi
cho n di chuyn c.

123

Trong khi bn tng dn ca bn, th lc ma st
ca sn nh t ln ci t lnh tng ln tng ng. Hai
lc t ln ci t lnh trit tiu nhau, v ci t lnh khng
gia tc. Lm th no sn nh bit c phi phn ng
ng vi lng lc bao nhiu ? Hnh i trnh by mt m
hnh c kh nng ca ma st gii thch hnh vi ny. (Mt
m hnh khoa hc l mt s m t m chng ta trng i
l khng hon chnh, gn ng, hay khng thc t theo
mt s ngha, nhng n li thnh cng trong vic gii
thch nhiu hin tng a dng). Hnh i/1 trnh by ci
nhn vi m v nhng ch li v lm nh xu trn b mt
ca sn nh v ci t lnh. Trng lng ca ci t lnh p
hai b mt ln nhau, v mt s ch li trn b mt ny s
n su n mc c th vo nhng ch lm trn b mt
kia. Trong hnh i/2, lc hng sang tri ca bn t ln
ci t lnh lm n nng ln cao hn mt cht trn ch li
sn nh c nh du bng mi tn nh. Vn cn
thm lc nng ci t lnh ln trn ch li v cho php
n bt u chuyn ng. Tt nhin, iu ny xy ra ng
thi ti hng triu ni trn hai b mt.
Mt khi bn lm cho ci t lnh chuyn ng
tc khng i, bn thy bn cn tc dng t lc hn
ln n. V lc tng hp bng khng l cn thit lm
cho mt vt chuyn ng vi vn tc khng i, nn lc
ma st hng sang phi ca sn nh t ln ci t lnh r
rng c phn gim i, khin cho bn d trit tiu n hn.
M hnh ca chng ta cn a ra mt li gii thch ng
tin cy cho thc t ny: khi cc b mt trt ln nhau,
chng khng c thi gian cy su v an rng ca vi
nhau, nn c t ma st hn.
Mc d m hnh ny c sc li cun trc gic v
kh thnh cng, nhng n khng ng cho lm, v trong
mt s trng hp n l sai lm. Chng hn, xe p ua
c hm m ngy nay c ch to vi lp nhn khng
c ta lng tri vi ci chng ta mong i t m hnh
ca chng ta, iu ny khng gy ra bt k s gim ma
st no. Cc nh ch to my bit rng hai b mt kim
loi rt nhn v sch c th dnh vo nhau rt mnh v rt
kh trt tch ra. Hin tng ny khng th gii thch
theo m hnh ca chng ta, nhng n c ngha theo mt
m hnh trong ma st c m t pht sinh do lin kt
ha hc gia cc nguyn t ca hai b mt ti nhng
im tip xc ca chng: cc b mt rt phng cho php
nhiu nguyn t i n tip xc hn.
V ma st thay i hnh vi ca n mt cch t
ngt mt khi cc b mt tch ra nhau, cho nn chng ta
nh ngha hai loi lc ma st khc nhau. Ma st tnh l

i/ Mt m hnh gii thch chnh xc nhiu
tnh cht ca ma st. Nhng ch li v lm
vi m trn hai b mt n su vo nhau, gy
ra lc ma st.

j/ Lc ma st tnh: ci khay khng trt
trn nhng ngn tay ca ngi phc v.

k/Lc ma st ng: chic xe hi trt

lc ma st xut hin gia cc b mt khng trt ln
nhau. Cc b mt ang trt ln nhau chu lc ma st
ng. ng c ngha l phi i cng vi chuyn ng.
Lc ma st tnh v lc ma st ng, k hiu l F
S
v F
k
,
lun lun song song vi b mt tip xc gia hai vt.
1. Khi mt vn ng vin bng r trt trn sn, th lc ma st l tnh hay ng ?
2. Mt tm nm ang nm trn mui ca mt chic xe hi ang gia tc t t. Hi lc ma st l tnh hay
ng ?
3. Lc ma st tnh c to ra nhit ? Cn lc ma st ng th sao ?
Lc ma st tnh cc i ph thuc vo loi b mt sinh ra chng, v vo mc mnh m
chng b p vo nhau. Mi quan h ton hc gn ng c th m t nh sau:
F
s
= - F
ngoi
khi | F
ngoi
| <
s
| F
N
|
trong
s
l mt con s khng c n v, gi l h s ma st tnh, n ph thuc vo loi b mt
l g. Lc cc i m ma st tnh c th cung cp,
s
| F
N
|, miu t ranh gii gia lc ma st tnh
v lc ma st ng. N ph thuc vo lc php tuyn, tnh bng s th n bng s bt k lc no
p hai b mt vo nhau. Theo m hnh ca chng ta, nu hai b mt b p ln nhau cng cht, th
cn lc hng sang bn ln hn lm cho nhng ch nhp nh trn cc b mt leo ln v i
qua nhau.
Lu l v chng ta s dng mt tnh t nh ngoi ch lc, iu khng c ngha
l c mt s loi lc c bit gi tn l lc ngoi. Lc ngoi c th l bt k loi lc no, hay
n c th l tng ca nhiu hn mt lc c gng lm cho mt vt chuyn ng.
Lc ma st ng t ln tng vt trong hai vt theo hng cn li s trt ca cc b mt.
ln ca n thng c ly gn ng l
| F
k
| <
k
| F
N
|
trong
k
l h s ma st ng. Lc ma st ng thng c lp t nhiu vi vn tc.

l/ Chng ta chn mt h ta trong lc
ngoi, tc l lc c lm di chuyn cc vt, l
dng. Lc ma st khi m, vi n c hng
ngc li. Khi bn tng lc ngoi ln, th lc
ma st tnh tng ln tng ng vi n v trit
tiu vi n, cho n khi lc ma st tnh cc i
b vt qua. Cc b mt khi bt u trt
qua nhau, v lc ma st tr nn nh hn v gi
tr tuyt i.
Mt b mt khng ma st c th tc dng mt lc php tuyn hay khng ? Lc ma st c th tn ti m
khng c lc php tuyn hay khng ?
Nu bn c gng gia tc hay gim tc chic xe ca bn qu nhanh, th lc gia bnh xe
ca bn v mt ng tr nn qu ln, v chng bt u trt. iu ny tht khng hay, v lc
125

ma st ng nh hn lc ma st tnh, lm cho kh iu khin hn. ng thi, nu iu ny xy
ra trong khi bn ang quo cua, th hng i ca chic xe thay i t ngt v lc ma st ng
nm theo hng khc vi lc ma st tnh: ngc vi hng chuyn ng ca chic xe ch khng
ngc vi hng lc tc dng ln lp xe.
a s mi ngi phn ng vi s hoi nghi khi ni v bng chng thc nghim rng c
lc ma st tnh ln lc ma st ng u tng i c lp vi din tch b mt tip xc. Ngay c
sau khi tin hnh mt bi thc hnh vi cn l xo ch ra iu l ng, nhiu hc sinh vn
min cng tin vo nhng quan st ring ca h v tha nhn rng ci lp xe to hn s cho sc
ko ln hn. Tht ra, nguyn do chnh v sao bn khng mun t ci lp xe nh vo chic xe to
nng l v ci lp s n tung!
Mc d nhiu ngi trng i lc ma st t l vi din tch b mt, nhng mt s t l nh
th s a ra nhng tin on tri vi nhiu quan st hng ngy. V d, bn chn ca con ch c
rt t din tch b mt tip xc vi mt t so vi bn chn con ngi, nhng chng ta bit rng
con ch thng ginh chin thng trong cuc ging co vi con ngi.
Nguyn nhn khin din tch b mt nh hn khng a n lc ma st nh hn l v lc
gia hai b mt tp trung hn, lm cho nhng ch li v lm ca chng n su vo nhau hn.
Tm hng ca tng lc trong hnh m.

m/ 1. Lc php tuyn ca vch tc dng ln chn ngi leo ni. 2. Lc ma st ng ca ng ray tc dng ln
bnh xe ca chic xe ua ang gia tc. 3. Lc php tuyn ca qu bng tc dng ln cy gy.
V d 3. u my xe la
Xem hnh mt ci u my xe la, n, chng ta ch ti hai th hin nhin khc vi xe hi. Trong khi mt
chic xe hi thng c hai bnh xe li, th u my xe la thng c nhiu bnh xe trong v d ny l 10.
(Mt s u my c nhng bnh xe nh hn, khng c cp lc pha trc v pha sau bnh xe li,
nhng v d ny khng c) ng thi, xe hi ngy nay thng c ch to cng nh cng tt i vi kch
thc ca chng, cn u my xe la th rt nng, nhng dng nh khng c n lc no c thc hin
gi cho trng lng ca chng thp c. (u my hi nc trong hnh l vo khong nm 1900, nhng
iu ny ng c cho cc xe la chy du v in hin i)
Nguyn nhn u my xe la c ch to qu nng l v sc ko. Lc php tuyn hng ln ca ng
ray t ln cc bnh xe, F
N
, trit tiu vi lc hp dn hng xung, F
W
, cho nn b qua cc du cng v tr,
hai lc ny bng nhau v gi tr tuyt i, F
N
= F
W
. Bit lng lc php tuyn ny, th lc ma st tnh cc
i l F
s
=
s
F
N
=
s
F
w
. Lc ma st tnh ny, ca ng ray y v pha trc tc dng ln cc bnh xe, l

lc duy nht c th gia tc on xe la, ko n i ln, hoc trit tiu vi lc cn ca khng kh trong khi lao
i vn tc khng i. H s ma st tnh i vi thp trn th l khong 1/4, cho nn khng c u my xe
la no c th ko vi lc ln hn khong 1/4 trng lng ring ca n. Nu nh ng c c kh nng
cung cp nhiu hn lng lc , th kt qu n gin l ph hng lc ma st tnh v lm quay cc bnh xe.

n/ V d 3
Nguyn do iu ny khc hon ton vi tnh hung chic xe hi l xe hi khng ko thm bt c th g
khc. Nu bn t thm trng lng ln xe hi, th bn lm tng sc ko, nhng bn cng lm tng qun
tnh ca chic xe, v lm cho n kh gia tc. on xe la, qun tnh hu nh u nm cc toa xe c
ko, ch khng phi u my.
Mt thc t na chng ta phi gii thch l s lng ln bnh xe li. Trc tin, chng ta phi nhn ra rng
vic tmg thm s lng bnh xe li khng lm tng thm hoc lm gim tng lng ma st tnh, v lc ma
st tnh c lp vi din tch b mt tip xc. (Nguyn do bn bnh xe li l tt xe hi l nu mt hoc
nhiu bnh xe b trt trn bng hoc trong bn, th nhng bnh xe kia s vn c sc ko. y khng phi
l mt vn c th i vi xe la, v tt c cc bnh xe chu nhng iu kin nh nhau) u im ca
vic c nhiu bnh xe li xe la l n cho php chng ta tng trng lng ca xe la m khng lm nt
mt ng ray hay lm hng cu.
Ma st nht
Th a mt ci mng tay vo trong thc nc v bn s chu s khc bit ch yu gia
ma st rn v ma st nht. Ma st nht l ng thun ty; khng c lc ma st nht tnh. Ci
mng tay trong thc nc c l c xu hng b ko theo dng nc chy qua n, nhng n
khng dnh vo trong nc. iu tng t ng vi cc cht kh nh khng kh: nhc li, chng
ta s dng l cht lu bao gm c cht kh v cht lng.
Khng ging nh lc ma st ng rn, lc ma st nht tng nhanh theo vn tc. Trong
nhiu trng hp, lc xp x t l vi bnh phng ca vn tc,
F
ma st nht
cAv
2

trong A l tit din ngang ca vt, l khi lng ring ca cht lu, v c l hng s t l ph
thuc mt phn vo loi cht lu v mt phn vo mc thun di ca vt.
A. Mt hc sinh pht biu rng khi anh ta th y ci t lnh nh mnh, nguyn do n khng di chuyn
l v nh lut III Newton ni rng c mt lc ma st bng v ngc hng y v pha sau. Rt cuc, lc
ma st tnh bng v ngc hng vi lc ngoi t vo. Lm th no bn thuyt phc c anh ta rng anh
ta sai ?
B. Lc ma st ng thng t nhiu c lp vi vn tc. Tuy nhin, nhng ngi li xe thiu kinh nghim
c xu hng to ra mt ci git mnh vo thi khc cui ca s gim tc khi h dng trc n . Ci g
cho bn bit v lc ma st ng gia m phanh v trng phanh ?
127

C. Mt s m t sau y l nhng m t ng v nhng loi lc c th thm vo lm nhng nhnh mi ca
cy phn loi. Nhng m t khc khng tht s l nhng loi lc, v nhng m t khc na khng phi l
hin tng lc. Trong tng trng hp, hy quyt nh iu no xy ra, v nu thch hp, hy ch ra lm
th no bn a chng vo cy phn loi.
lc bm dnh lm cho ming bng dnh vo nhng th khc
lc ngc chiu lc m nh lut III Newton ni rng lin quan ti mi lc do bn to ra
lc chy lc do nc mang theo n khi n chy ra khi vi
lc cng b mt cho php nhng con cn trng i b trn nc
lc nm ngang mt lc c phng nm ngang
lc ng c lc do ng c tc dng ln th g khi n chuyn hng
lc trit tiu mt lc b trit tiu bi mt s lc khc
5.3 Phn tch lc
nh lut I v II Newton xem xt tng hp tt c cc lc tc dng ln mt vt nht nh,
nn iu rt quan trng l c th ch ra c nhng lc no. Mt khi bn tp trung ch vo mt
vt v lit k cc lc t ln n, iu cng tht hu ch l m t tt c cc lc tng ng phi tn
ti theo nh lut III Newton. Chng ta xem y l php phn tch lc trong vt tham gia.
V d 4. Chic s lan
Mt chic s lan ang c ko i dc theo mt con knh o bng mt by nga trn b. Hy phn tch
tt c cc lc trong chic s lan tham gia.
Lc tc dng ln chic s lan Lc lin h vi n bi nh lut III Newton
Lc php tuyn hng v trc ca dy cp t
ln chic s lan
Lc php tuyn hng ra sau ca chic s lan t
ln dy cp
Lc ma st nht hng ra sau ca nc t ln
chic s lan
Lc ma st nht hng v pha trc ca chic s
lan t ln nc
Lc hp dn hng xung ca hnh tinh Tri t
t ln chic s lan
Lc hp dn hng ln ca chic s lan t ln Tri
t
Lc ni hng ln ca nc t ln chic s lan Lc ni hng xung ca chic s lan t ln
nc
y, chng ta s dng t lc ni lm mt v d cho mt thut ng c sng to c th nhn ra cho
mt loi lc khng c phn loi trong biu cy trong mc trc. Thut ng k thut chnh thc hn
gi n l lc thy tnh. Lu cch thc cc cp lc u c sp xp theo kiu lc ca A t ln B, lc
ca B t ln A: dy tc dng ln s lan v s lan tc dng ln dy; nc tc dng ln s lan v s lan tc
dng ln nc. V ton b cc lc ct bn tri l lc tc dng ln s lan, ton b cc lc ct bn phi l
lc do s lan tc dng, l nguyn do v sao tng m t ct bn phi u c cm t ca chic s lan.
Thng th bn khng chc chn mnh c qun mt mt lc no hay khng. y l ba
chin lc cho vic kim tra danh sch lc ca bn:
Xt kt qu vt l g s xy ra t cc lc m bn tm thy trc . Chng hn, gi s bn
qun mt lc ni tc dng ln s lan trong v d trn. Xt cc lc m bn tm thy, bn s
nhn thy c mt lc hp dn hng xung t ln s lan khng b trit tiu bi bt k lc no
hng ln. Chic s lan khng c cho l b chm, cho nn bn bit bn phi tm mt lc th t,
lc hng ln trn.

Mt k thut khc tm lc cn thiu n gin l kim qua danh sch tt c cc loi lc
thng dng v xem c lc no trong s chng tc dng hay khng.
Tin hnh v hnh vt, v v mt ng ranh gii chm chm xung quanh n, tch ring
n ra khi mi trng xung quanh n. Tm cc im trn ranh gii ni nhng vt khc tip xc
vi vt ca bn. Chin lc ny m bo bn s tm thy mi lc tip xc tc dng ln vt, mc
d n khng gip bn tm c cc lc khng tip xc.
Sau y l mt th d khc trong chng ta c th thu li bng cch kim tra trn trc
gic vt l ca chng ta xem ci g s xy ra.
V d 5. Leo vch
Nh biu din tron hnh bn di. Cindy ang leo xung mt vch . Chuyn ng i xung ca c ta
tc khng i, v c ta nhy mt cht ra khi vch , nh biu din bng ng chm chm. Hy phn
tch cc lc trong c ta tham gia ti thi im khi chn c ta t ln vch v c ta ang b y ra.

Lc tc dng ln Cindy Lc lin h vi n bi nh lut III Newton
Lc hp dn hng xung ca hnh tinh Tri t t ln
Cindy
Lc hp dn hng ln ca Cindy t ln Tri
t
Lc ma st hng ln ca dy t ln Cindy (tay c ta) Lc ma st hng xung ca Cindy t ln dy
Lc php tuyn hng sang phi ca vch t ln
Cindy
Lc php tuyn hng sang tri ca Cindy t
ln vch
Hai lc thng ng trit tiu nhau, l ci chng phi lm nu c t i xung tc khng i. Lc
nm ngang duy nht t ln c ta l lc ca vch , n khng b trit tiu bi bt k lc no khc, v do
n to ra gia tc cho Cindy hng bn phi. iu ny c ngha, v c ta ang bt ra. (Li gii ny hi n
gin ha qu mc, v si dy xin i, nn n cn tc dng mt lc nh hng sang bn tri ln Cindy. Khi
c ta bay sang bn phi, xin ca si dy tng ln, ko c ta tr li mnh hn)
Ti tin rng vic xy dng loi bng m t trong mc ny l phng php tt nht cho
cc hc sinh mi hc. Tuy nhin, a s sch v a ra mt phng php din t bng tranh nh
biu din tt c cc lc tc dng ln mt vt. Mt hnh v nh th c gi l biu vt t do.
Tht chng phi chuyn g to tt nu nh v gio s vt l tng li mong mun bn v nhng
biu nh th, v cch gii thch da trn khi nim l nh nhau. Bn d dng v hnh ca mt
vt, vi nhng mi tn biu din lc tc dng ln n. Cc mi tn biu din lc tip xc c v
129

t im tip xc, cc lc khng tip xc v t khi tm. Biu vt t do khng biu din cc
lc bng nhau v ngc hng do chnh vt tc dng.

Cu hi C
A. Trong v d chic s lan i trn knh o, ti nhc ti lc ni
hay lc thy tnh gi cho con tu khi b chm. Nu bn thm mt
nhnh mi trn cy phn loi lc biu din lc ny, th n nm ch
no ?
B. Mt qu bng bi bt tr li t thnh bn bi. Hy phn tch cc lc
trong qu bng tham gia trong khong thi gian ngn khi n tip xc
vi thnh bn.
C. Lc hp dn ca Tri t tc dng ln bn, tc l trng lng ca
bn, lun lun bng mg, trong m l khi lng ca bn. Vy ti sao
bn c th cho mt ci xng i su vo t bng cch nhn ln n ?
ng l v bn nhn, iu khng c ngha l khi lng ca bn hay
trng lng ln hn, phi vy khng ?
5.4 S truyn lc bi cc vt khi lng thp
Bn dn con ch ca mnh i do. Con ch mun i nhanh hn bn, nn si dy xch
cng ra. nh lut III Newton c m bo rng lc ca bn t ln u dy xch pha bn bng v
ngc hng vi lc ca con ch t ln u kia ? Nu chng khng chnh xc bng nhau, th c
l do no ti sao chng xp x bng nhau hay khng ?
Nu khng c si dy xch gia bn, v bn ang tip xc trc tip vi con ch, th nh
lut III Newton s p dng c, nhng nh lut III Newton khng th lin h lc ca bn t
ln si dy xch vi lc ca con ch t ln si dy xch, v c ti ba vt khc nhau. nh lut III
Newton ch pht biu rng lc ca bn t ln si dy xch bng v ngc chiu vi lc ca si
dy xch t ln bn,
F
yL
= - F
Ly
v lc ca con ch t ln si dy xch bng v ngc chiu vi lc ca n t ln con ch,
F
dL
= - F
Ld

Nh vy, chng ta c mt s trng i trc gic mnh m rng mi th lc chng ta tc dng ln
si dy xch u pha chng ta c truyn n con ch, v ngc li. Chng ta c th phn tch
tnh hung bng cch tp trung vo cc lc t ln si dy xch, F
dL
v F
yL
. Theo nh lut II
Newton, nhng lc ny lin h vi khi lng v gia tc ca si dy xch:
F
dL
+ F
yL
= m
L
a
L

Si dy xch nh hn nhiu so vi hai vt cn li, v nu m
L
rt nh, th r rng lc tng hp t
ln si dy xch cng rt nh F
dL
+ F
yL
~ 0, v do
F
dL
~ - F
yL

Nh vy, du cho nh lut III Newton khng p dng trc tip cho hai lc ny, nhng chng ta
c th ly gn ng si dy xch khi lng nh nh th n khng xen vo gia bn v con ch.

t nht th n gn ng nu nh bn v con ch tc dng trc tip ln nhau, trong trng hp
nh lut III Newton s p dng c.
Ni chung, cc vt khi lng thp c th xem gn ng nh th chng ch n gin
truyn lc t vt ny n vt kia. iu ny c th ng vi dy se, dy cp, v dy bn, v cng
ng i vi cc vt rn nh thanh v thi.

o/ Nu chng ta tng tng chia mt si dy cng thnh nhng on nh, th bt k on no cng c cc lc ko
hng ra ngoi t ln n mi u. Nu si dy c khi lng khng ng k, th tt c cc lc bng + T hoc T,
trong T l lc cng, c mt gi tr.
Nu bn quan st mt on dy di knh phng i khi bn ko hai u cng lc cng
mnh hn, bn s thy cc si b nn thng v tr nn cng ra. Cc phn khc nhau ca si dy
r rng tc dng lc ln nhau. Chng hn, nu chng ta ngh hai na ca si dy l hai vt, th
mi na tc dng lc ln na kia. Nu chng ta tng tng si dy gm c nhiu phn nh, th
mi on truyn mt lc sang on tip theo, v nu si dy c khi lng rt nh, th tt c cc
lc bng nhau v ln. Chng ta t ln ca cc lc l sc cng trn si dy, T. Mc d sc
cng o bng n v newton, nhng bn thn n khng phi l mt lc. C nhiu lc bn trong
si dy, mt s theo hng ny v mt s theo hng kia, v ln ca chng ch xp x bng
nhau. Khi nim lc cng ch c ngha l mt pht biu tng qut, gn ng v tt c cc lc
ln bao nhiu.

p/ Lng ng ca cy cu Golden Gate c gi ln bng sc cng ca nhng si dy cp thng ng
131

Nu mt si dy vt qua mt ci rng rc hay vng quanh mt s vt khc, th lc cng
ca si dy xp x bng nhau dc theo chiu di khng c qu nhiu ma st. Mt thanh hay que
c th xem xt theo kiu ging ht nh si dy, nhng c th c lc cng hoc lc nn.
V lc cng khng phi l mt loi lc, nn lc tc dng bi si dy ln mt s vt khc
phi thuc v mt s loi lc r rng nh lc ma st tnh, lc ma st ng, hay lc php tuyn.
Nu bn gi si dy xch ca con ch ca bn vi tay bn qua ci thng lng, th lc tc dng
bi ci dy xch ln tay bn l lc php tuyn: n l lc gi cho ci dy xch khi chim gi
cng khong khng gia nh tay bn. Nu bn tm ly mt u thng ca si dy, th lc gia si
dy v tay bn l lc ma st.
Mt th d phc tp hn ca s truyn lc l cch thc chic xe hi gia tc. Nhiu ngi
s m t ng c ca xe hi to ra lc lm gia tc chic xe, nhng ng c l mt phn ca chic
xe, cho nn iu l khng th: cc vt khng th t tc dng ln chnh chng. Ci tht s xy
ra l lc ca ng c c truyn qua b phn truyn ng n trc xe, ri qua lp xe xung mt
ng. Theo nh lut III Newton, nh vy s c mt lc hng v pha trc t pha con ng
t ln lp xe, n lm gia tc chic xe.
A. Khi bn bc ln mt bn p kh, c phi lc ca chn bn c truyn i theo ngha ca t s
dng trong mc ny ?
5.5 Cc vt di sc cng
Mt si dy hi di ra mt cht khi bn ko cng n. Tng t, chng ta trnh by lm
th no mt vt dng nh rn chc nh bc tng tht ra b cong i khi n tham gia vo mt
lc php tuyn. Trong nhng trng hp khc, kt qu r rng hn. Mt si dy hay di cao su
hin nhin di ra khi b ko cng.
Thng dng vi tt c nhng th d ny l s bin i hnh dng thuc mt s kiu: di ra,
cong i, co li, S thay i hnh dng c th o bng cch chn mt s phn ca vt v o v
tr x ca n. C th, hy tng tng mt ci l xo c mt u gn vo tng. Khi khng c lc
tc dng, u khng c nh ca l xo mt s v tr x
0
no . Nu mt lc tc dng ti u
khng c nh, th v tr ca n s thay i n mt s gi tr mi ca x. Lc cng ln th lch
ca x khi x
0
cng ln.
Tr li thi ca Newton, nhng th nghim nh th ny c xem l nghin cu mi
nhn, v ngi ng thi ca ng, Hooke, c nh n ngy nay v thc hin iu v i
n mt s khi qut ha ton hc n gin gi l nh lut Hooke:
F ~ k (x x
0
) [lc cn thit ko cng mt l xo; ch c gi tr i vi nhng lc nh]
y k l mt hng s, gi l hng s l xo, n ph thuc vo mc cng ca vt. Nu t vo
lc qu ln, th l xo biu hin hnh vi phc tp hn, nn phng trnh ch l mt s gn ng
tt nu nh lc nh. Thng khi lc qu ln th nh lut Hooke l mt s gn ng ti, lc
s i n lm cong i vnh vin hoc lm hng l xo.
Mc d nh lut Hooke trng c v nh mt mu chuyn vt vnh v cc l xo, nhng
tht ra n quan trng hn nhiu, v tt c cc vt rn u p dng hnh vi ca nh lut Hooke

trong mt chng mc no ca nhng lc nh. V d, nu bn y xung mui xe hi, n s
nhn xung mt cht t l thun vi lc. (Nhng hnh vi ca chic xe hi s khng n gin v
mt ton hc nu nh bn th ri mt tng xung mui xe!)
A. Mt chic xe ni vi trc ca n qua nhng l xo ln, cng gi l b hp th sc, hay phuc. Mc
d chng ta trnh by nh lut Hooke trn ch trong trng hp ko cng mt ci l xo, nhng b chng
sc ca xe hi lin tc i qua trng thi ko cng ra v nn li. Trong tnh hung, bn gii thch cc du
cng v tr trong nh lut Hooke nh th no ?

q/ Xc nh cc i lng F, x v x
0
trong nh lut Hooke
5.6 My c n gin: Rng rc
Ngay c nhng c my phc tp nht, nh xe hi hay cy n piano, u c ch to t
nhng n v c bn nht nh gi l my c n gin. Sau y l mt s chc nng ch yu ca
cc my c n gin:
truyn lc: Dy xch trn xe p truyn lc t trc quay bn p n bnh xe sau.
thay i hng ca lc: Nu bn y mt u tm vn bp bnh xung, th u kia i ln.
thay i tc v chnh xc ca chuyn ng: Khi bn thc hin chuyn ng vy tay
n y, bp tay ca bn ch chuyn ng mt vi centi mt ni n gn vo cng tay
bn, nhng cnh tay ca bn chuyn ng xa hn nhiu v nhanh hn nhiu.
thay i lng lc: Mt ci n by hay rng rc c th dng lm thay i lng lc.
Gi th chng ta sn sng tm hiu cc my c n gin mt chiu, trong rng rc
l th d chnh.
V d 6. Ci rng rc
Chng nng dn Bill ni kiu sp xp rng rc ny lm tng gp i lc ca chic my ko ca anh ta. C
phi anh ta l mt anh chng nh qu t hc, hay anh ta bit anh ta ang lm g ?
s dng nh lut I Newton, chng ta phi ly mt vt v xem tng cc lc t ln n. V mc tiu
ca chng ta l lin h lc cng trong phn ca dy cp gn vi gc cy vi lc cng trong phn gn vi
chic my ko, nn chng ta phi chn mt vt m c hai phn dy cp u gn vo, tc bn thn ci rng
rc. Nh trnh by trong mc 5.4, lc cng trong si dy hay dy cp vn xp x khng i khi n i vng
133

qua ci rng rc, bit rng c khng qu nhiu ma st. Do , c hai lc hng sang bn tri tc dng ln
ci rng rc, mi lc bng vi lc tc dng bi chic my ko. V gia tc ca ci rng rc v c bn l
bng khng, nn cc lc t ln n phi trit tiu nhau, vy lc hng sang bn phi ca dy cp ni rng
rc-gc cy phi gp i lc tc dng bi ci my ko. Vng, chng nng dn Bill bit anh ta ang ni v
ci g.

r/ V d 6
Tm tt chng 5
T kha chn lc
y .. m t mt lc c xu hng y hai vt tham
gia ra xa nhau
ht . m t mt lc c xu hng ko hai vt tham
gia li gn nhau
xin m t mt lc tc dng mt s gc khc, mt
lc khng y hoc ht trc tip
lc php tuyn ... lc gi cho hai vt khng chim cng mt
khong khng gian
ma st tnh .. lc ma st gia cc b mt khng trt qua
nhau
ma st ng . lc ma st gia cc b mt ang trt qua nhau
cht lu .. cht kh hoc cht lng
ma st nht .. ma st trong trng hp t nht c mt vt l
cht lu
hng s l xo .. hng s t l gia lc v dn ca mt ci l
xo hoc mt vt khc di sc ko
K hiu
F
N
lc php tuyn
F
s
lc ma st tnh
F
k
lc ma st ng
s
h s ma st tnh; hng s t l gia lc ma st
tnh cc i v lc php tuyn; ph thuc vo
loi b mt c lin quan
k
h s ma st ng; hng s t l gia lc ma st
ng v lc php tuyn; ph thuc vo loi b

mt c lin quan
k . hng s l xo; hng s t l gia lc tc dng
ln mt vt v dn hay nn ca vt di
tc dng ca lc
Tm tt
nh lut III Newton pht biu rng cc lc xut hin thnh cp bng nhau v ngc
chiu. Nu vt A tc dng mt lc ln vt B, th vt B ng thi phi tc dng mt lc bng v
ngc chiu ln vt A. Mi th d ca nh lut III Newton phi lin quan n ng hai vt, v
ng hai lc, chng cng loi vi nhau.
C hai h phn loi lc. Chng ta hin s dng h phn loi thc t hn nhng km c b
hn. Trong h ny, cc lc c phn loi xem chng l ht, y hay xin; xem chng l lc tip
xc hay khng tip xc; v xem hai vt c lin quan l vt rn hay lng.
Ma st tnh t iu chnh ph hp vi lc c gng lm cho cc b mt trt qua nhau,
cho n khi t ti gi tr cc i,
|F
s
| <
s
|F
N
|
Mt khi lc ny b vt qu, th cc b mt trt qua nhau, v lc ma st ng tc dng,
|F
k
| =
k
|F
N
|
C hai loi lc ma st u gn nh c lp vi din tch b mt, v lc ma st ng thng gn
ng c lp vi tc cc b mt ang trt qua nhau.
Mt bc hay u tin trong vic p dng cc nh lut Newton v chuyn ng cho bt
k tnh hung vt l no l ly mt vt thy thch, v ri lit k tt c cc lc tc dng ln vt .
Chng ta phn loi tng lc bi loi ca n, v tm phn lc nh lut III Newton ca n, n
c tc dng bi mt vt ny ln mt s vt khc.
Khi hai vt ni vi nhau bng mt vt th ba khi lng thp, lc ca chng c truyn
n vt kia hu nh khng i
Cc vt chu sc cng lun tun theo nh lut Hooke n mt gn ng tt, chng
no lc l nh. nh lut Hooke pht biu rng dn ra hay co li ca vt t l vi lc tc
dng ln n,
F ~ k(x x
0
)
Bi tp
1. Mt ngi ph n gi nh con v mt cu th bng chuyn nghip va chm nhau
trc din. So snh lc ca h tc dng ln nhau, v so snh gia tc ca h. Gii thch.
2. Tri t b mt vt ht vi mt lc bng v ngc chiu vi lc do Tri t t ln vt.
Nu iu ny ng, th ti sao khi bn th ri mt vt, Tri t khng c gia tc bng v ngc
chiu vi gia tc ca vt ?
135

3. Khi bn ng vng, c hai lc tc dng ln bn, lc hp dn (trng lng ca bn) v
lc php tuyn ca mt t y chn bn ln. Hai lc ny c bng nhau v ngc chiu nhau
khng ? nh lut III Newton c lin h chng vi nhau khng ? Gii thch.
Trong cc bi tp 4 8, hy phn tch lc s dng bng nh dng cho trong mc 5.3. Hy phn
tch cc lc trong vt in nghing tham gia vo.
4. Mt nam chm dnh bn di mt chic xe hi u
trong bi.
5. Phn tch hai th d v vt nm ngh tng i so vi
Tri t c gi cho khi ri bi nhng lc khc ngoi lc
php tuyn ra. Khng s dng cc vt trong khng gian v tr,
v khng lp li bi ton 4 hoc 8.
6. Mt ngi ang cho thuyn, ly chn lm tr
chng. C ta ang lm cho mt phn ca si cho y con
thuyn ti, vi u ca mi cho nm trong nc (khng phi
phn mi cho nm bn ngoi nc).
7. Mt ngi nng dn trong chung gia sc vi mt
con b khi con b quyt nh y anh ta vo tng, ht anh ta
cng vi chn anh ta ln khi mt t. Hy phn tch cc lc
trong ngi nng dn tham gia.
8. Mt my bay cnh qut ang bay v pha ng tc
v cao khng i.
9. Cc ta nh cao nht ngy nay tht ra khng cao hn
nhiu lm so vi cc ta nh cao nht ca thp nin 1940. Mt
vn ln i vi vic xy dng nhng ta nh chc tri ngy
cng cao hn l mi thang my cn c tng hm ring ca n
chy sut ton b chiu cao ca ta nh. V qu nhiu thang
my phi phc v hng nghn c dn ca ta nh cho nn hm
thang my bt u chim qu nhiu khng gian trong ta nh.
Mt chn la l c thang my c th di chuyn c theo chiu
ngang v chiu ng: vi thit k nh th, nhiu bung thang
my c th chia s vi ba tng hm, v chng khng i vo
ng ca nhau qu nhiu v chng c th i vng xung quanh
nhau. Trong thit k ny, iu tr nn khng th l treo cc
bung thang my t dy cp, nn thay v vy chng phi chy
trn cc ng ray m chng chp ln vi cc bnh xe. Ma st
s gi chng khi b trt. Hnh bn biu din mt thang my
ma st trong mode i thng ng ca n (Cc bnh xe di
y dng khi n cn chuyn sang chuyn ng ngang)
(a) Nu h s ma st tnh gia cao su v thp l
s
, v khi
lng ti a ca bung thang my cng vi hnh khch ca n
l M, hi c bao nhiu lc phi p ln tng bnh xe trn ng
ray gi cho bung thang my khi trt ? (Gi s bung
thang my khng ang gia tc)

Bi ton 6

Bi ton 9

(b) Chng t rng kt qu ca bn c cch hnh x hp l v mt vt l i vi
s
. Ni
cch khc, nu nh c t ma st hn, th cc bnh xe b p cht hn hay km cht hn ? Phng
trnh ca bn c x s theo cch ?
10. Cc khi lng khng bng nhau M v m treo l lng trn
mt ci rng rc nh biu din trong hnh.
(a) Hy phn tch cc lc trong khi lng m tham gia, s
dng bng nh dng cho trong mc 5.3. [Cc lc trong khi lng
kia tham gia tt nhin s tng t, nhng khng bng nhau v mt s
hc]
(b) Tm ln gia tc ca hai vt [Gi : (1) Chn mt h ta
, v s dng du dng v m ph hp ch hng ca lc v gia
tc. (2) Hai gia tc ca hai khi lng phi bng nhau v ln
nhng ngc du nhau, v mt bn i ln trn si dy tc bng
vi pha bn kia ko si dy xung. (3) Bn phi p dng nh lut II
Newton hai ln, mi ln cho mt khi lng, v ri gii hai phng trnh cho cc bin: gia tc a
v lc cng dy T]
(c) Nhiu ngi mong rng trong trng hp c bit M = m, th hai khi lng t nhin
s thit t v tr cn bng ngang nhau. Da trn cu tr li ca bn phn b th iu ny c
ng khng ?
(d) Tm lc cng dy T.
(e) Gii thch phng trnh ca bn thu c trong cu d trong trng hp c bit khi
mt khi lng bng khng. y gii thch c ngha l ch ra iu g s xy ra v mt ton
hc, ch ra ci xy ra v mt vt l, v lin h hai ci vi nhau.
11. Mt tu ko khi lng m ko mt con tu khi lng M, lm gia tc n. Tc
thp nn bn c th b qua lc ma st nht tc dng ln v ca chng, mc d tt nhin s cn c
lc ma st nht tc dng ln chn vt ca tu ko.
(a) Phn tch cc lc trong tu ko tham gia, s dng bng nh dng cho trong phn
5.3. ng lo ngi v cc lc thng ng.
(b) Thc hin yu cu tng t i vi con tu.
(c) By gi gi s lc ma st ca nc t ln v ca hai con tu l khng ng k. Nu
nh lc tc dng ln chn vt ca tu ko l F, th lc cng dy T trong dy cp ni gia hai con
tu bng bao nhiu ? [Gi : Vit hai phng trnh nh lut II Newton p dng cho tng vt.
Gii hai phng trnh ny cho hai bin T v a]
(d) Gii thch cu tr li ca bn trong nhng trng hp c bit M = 0 v M = .
12. Gii thch ti sao khng c ngha nu nh lc ma st ng ln hn lc ma st tnh.
13. Trong h biu din trn hnh, cc rng rc bn tri v bn phi l c nh, nhng
rng rc gia c th chuyn ng sang tri hoc sang phi. Hai vt nng ging ht nhau.
137

Chng t rng vt nng bn tri c gia tc hng ln bng g/5. Gi s cc dy v rng rc c
khi lng khng ng k v khng c ma st.
14. Trn hnh biu din hai cch khc nhau kt hp
mt cp l xo ging ht nhau, mi l xo c hng s l xo k.
Chng ta gi cu hnh trn l sp xp song song, cn cu
hnh di l sp xp ni tip.
(a) i vi cch sp xp song song, hy phn tch
cc lc tc dng ln ming ni pha bn tri, v sau s
dng phn tch ny xc nh hng s l xo tng ng
ca ton b cu hnh. Gii thch xem hng s l xo kt hp
s th hin l cng hn hay km cng hn.
(b) i vi cch sp xp ni tip, hy phn tch cc
lc tc dng ln tng l xo v suy lun nhng iu tng
t.
15. Hy khi qut ha bi ton 14 cho trng hp
trong hai hng s l xo khng bng nhau.
16. (a) S dng li gii ca bi ton 14, hy on
xem hng s l xo ca mt si t s ph thuc vo chiu
di v tit din ngang ca n nh th no.
(b) Hng s t l c gi l sut Young, E, v
gi tr tiu biu ca sut Young l vo khong 10
10
n
10
11
. Hi sut Young c n v g trong h SI (m-kg-s) ?
17. Bi ton ny da trn kt qu ca bi 14 v 16.
Khi cc nguyn t hnh thnh nn cc lin kt ha hc, cn
phi hiu ni v hng s l xo ca cc lin kt l s o
cng ca n. Tt nhin, tht ra khng c cc l xo nh -
y ch l mt m hnh c gii. Mc ch ca bi ton ny
l c lng hng s l xo, k, cho mt lin kt n trong
mt mu cht rn tiu biu. Gi s chng ta c mt si t,
ging nh si tc hay mt mu li nh c, v tng
tng cho n gin l n cu to t cc nguyn t thuc
mt nguyn t sp xp theo kiu hnh lp phng, nh biu
din trong hnh, vi khong cch tm-ni-tm l b. Gi tr
in hnh cho b vo khong 10
-10
m.

Bi ton 13

Bi ton 14

Bi ton 17
(a) Tm phng trnh cho k theo b, v theo sut Young, E, nh ngha trong bi 16 v p
s ca n.
(b) c lng k bng d liu s cho trong bi 16.
(c) Gi s bn c th tm mt trong cc nguyn t trong mt phn t hai nguyn t nh
H
2
hay O
2
, v cho nguyn t kia treo thng ng bn di n. Hi lin kt ha hc c cng ra
bt k lng no c th thy r do lc hp dn khng ?
18. Trong tng trng hp, hy nhn dng lc gy ra gia tc, v cho bit phn lc theo
nh lut III Newton ca n. M t tc dng ca phn lc.

(a) Mt ngi bi li tng tc ln.
(b) Mt ngi chi gn p qu bng ra khi ch pht bng.
(c) Mt x th bn ra mt mi tn.
(d) Mt u my xe la chy chm dn.
19. Ginny c mt k hoch. C b sp li xe trt
tuyt ca mnh trong khi con ch Foo ca c b ko c b
i. Tuy nhin, Ginny khng bit v vt l, nn c mt vn
pht sinh: c b c th trt ra khi xe khi con Foo bt
u ko.
(a) Phn tch tt c cc lc Ginny tham gia, lp
thnh mt bng nh trong mc 5.3.
(b) Phn tch tt c cc lc xe trt tuyt tham gia.
(c) Xe trt c khi lng m, v Ginny c khi
lng M. H s ma st tnh gia xe v tuyt l
1
, v
2
l i lng tng ng cho lc ma st
trt gia xe v ci qun trt tuyt ca c b. Ginny phi c mt khi lng ti thiu nht nh
sao cho c b khng trt khi xe. Hy tm khi lng ny theo ba i lng kia.
(d) Gii thch phng trnh ca bn t phn c, di nhng iu kin no th s c li gii
phi thc t vt l cho M ? Hy trnh by xem iu ny c ngha vt l g.
20. V d 2 trang 118 ni v mt ngi y mt ci thng ln i. Cu tr li khng
chnh xc m t ba lc. i vi tng lc trong s ba lc ny, hy cho bit lc lin h vi nh
lut III Newton, v trnh by loi lc .
21. V d 6 trang 132 m t mt cu hnh lc i lin quan n mt ci rng rc. Hy
a ra mt cch sp xp phc tp hn, s dng nhiu hn mt rng rc, nhn lc ln mt h
s ln hn 2.
22. Ly mt vt nng nh mt ba l eo vai hay mt ci gh, v ng ln mt ci cn
bung tm. Lc vt ln xung. Bn quan st thy g ? Gii thch quan st ca bn theo nh lut
III Newton.
23. Mt cnh st nghin cu hin trng mt v tai nn o chiu di L ca vt trt xe
hi tm tc v ca n vo lc bt u trt. Hy biu din v theo L v nhng i lng khc
c lin quan.
24. L gii sau y dn n mt nghch l r rng; hy gii thch xem l gic sai ch no.
Mt vn ng vin bng chy p vo qu bng. Qu bng v cy gy tri qua mt phn ca
giy tip xc nhau. Trong thi gian , chng chuyn ng cng vi nhau, nn gia tc ca chng
phi bng nhau. nh lut III Newton ni rng lc ca chng t ln nhau cng bng nhau.
Nhng a = F/m, vy lm th no iu ny xy ra, v khi lng ca chng khng bng nhau ?
(Lu l nghch l khng c gii quyt bng cch xt lc ca tay ca vn ng vin t ln
139

cy gy. Khng nhng lc ny rt nh so vi lc qu bng-cy gy, m vn ng vin cn c th
nm cy gy vo qu bng)
25. ang li xe xung mt ngn i nghing mt gc u so vi ng nm ngang, bn rp
mnh ln phanh gi cho khi ng trng con nai.
(a) Hy phn tch cc lc (B qua lc cn chuyn ng ln v ma st ca khng kh)
(b) Tm gia tc ti a c th c ca xe, a, (biu din l mt s dng) theo g, u, v h s
ma st tng ng.
(c) Gii thch v mt vt l ti sao khi lng ca xe khng nh hng ti kt qu ca bn.
(d) Trnh by cch hnh x ton hc v gii thch v mt vt l kt qu ca bn cho cc
gi tr m ca u.
(e) Thc hin yu cu tng t cho cc gi tr dng rt ln ca u.
26. (a) So snh khi lng ca mt chai nc 1 lt trn Tri t, trn Mt trng v trong
khng gian v tr.
(b) Thc hin yu cu tng t i vi trng lng ca n.
27. Mt ngi trt bng tng dn n mt tc nht nh, v ri ci o khoc b ng
qut qua bng theo mt ng thng. (a) Hy phn tch cc lc. (b) Nu vn tc ban u ca anh
ta l v, v h s ma st ng l
k
, hy tm vn tc ti a trn l thuyt m anh ta c th trt i
trc khi dng li. B qua sc cn khng kh. (c) Chng t rng cu tr li ca bn cho phn b
c n v ng. (d) nh gi cu tr li ca bn bng s, cho
k
= 0,0046, v tc k lc th
gii l 14,58 m/s. (H s ma st do De Koning o c, s dng giy trt bng c bit mang
bi nhng ngi trt bng chuyn nghip) (d) Bnh lun xem cu tr li ca bn cho phn d c
thc t khng. Nu n khng thc t, hy xut nguyn nhn l gii v sao.


Phn II
Chuyn ng trong khng gian ba chiu

141

Chng 6
Cc nh lut Newton trong khng gian ba chiu
6.1 Cc lc c tc dng khng vung gc
Gi s bn c th bn mt khu sng trng v sp xp cho mt vin n th hai th ri
t cng cao vo ng thi khc vin n th nht ri khi nng sng. Hi vin n no chm
xung t trc ? Hu nh mi ngi s trng i vin n th ri s chm ti t trc, v
Aristotle ng nh vy. Aristotle s m t n ging nh sau. Vin n bn ra nhn mt s
chuyn ng cng bc t khu sng. N i v pha trc trong mt phn ca giy, nhanh chng
i chm dn v khng cn lc no lm cho n tip tc chuyn ng. Mt khi iu ny xy ra vi
chuyn ng cng bc ca n, n thay i chuyn ng t nhin, tc l ri thng ng xung.
Trong khi vin n bn ra ang i chm dn, th vin n th ri i vo giai on ri, cho nn
theo Aristotle n s chm ti t trc.
May thay, t nhin khng phc tp nh Aristotle ngh! thuyt phc chnh bn rng
Aristotle sai v phc tp khng cn thit, by gi hy ng dy v th lm th nghim sau y.
Hy ly cha kha ra khi ti ca bn, v bt u i nhanh v pha trc. Khng cn i nhanh ln

hay chm li, hy th cha kha ra v cho chng ri trong khi bn tip tc i ti nhp nh
c.

a/ Mt vin n c bn ra khi khu sng, v mt vin n khc th ri ng thi t cng cao. 1. Nn vt l
Aristotle ni rng chuyn ng ngang ca vin n bn ra lm tr s bt u ri, cho nn vin n th ri chm ti
t trc. 2. Nn vt l Newton ni hai vin n c vn tc theo phng ng nh nhau, cho d chuyn ng ngang
ca chng khc nhau.
Bn nhn th rng cha kha ca bn chm ti t ngay sau chn ca bn. Chuyn ng
ngang ca chng khng h chm li cht no, v ton b thi gian chng ri cng vy, nn
chng ri ngay pha sau bn. Chuyn ng ngang v chuyn ng thng ng xy ra ng thi,
v chng c lp vi nhau. Th nghim ca bn chng t rng chuyn ng ngang khng b nh
hng bi chuyn ng thng ng, nhng n cng ng rng chuyn ng thng ng khng
thay i cht no bi chuyn ng ngang. Chm cha kha cn lng thi gian ng bng nh
c ri xung t nh chng s ri nu bn n gin th chng ra, v iu tng t ng i
vi cc vin n: c hai vin n chm t ng thi.
y l nhng th d u tin ca chng ta v chuyn ng trong khng gian nhiu hn
mt chiu, v chng minh ha cho tng mi quan trng nht cn thit tm hiu s khi
qut ha ba chiu ca nn vt l Newton:
Cc lc c tc dng khng vung gc
Khi mt lc tc dng ln mt vt, n khng c tc dng ln phn chuyn ng ca vt
vung gc vi lc.
Trong th d trn, lc hp dn thng ng khng c tc dng ln chuyn ng ngang
ca vt. y l cc th d v chuyn ng n pho, th hp dn nhng ngi nh Galileo v
ng dng qun s ca n. Tuy nhin, nguyn l th phc tp hn nh th. Chng hn, nu mt
qu bng ln trn ban u tin thng vo tng, nhng mt con gi u u bt u thi t pha
bn sang, th qu bng khng mt nhiu thi gian hn i ti tng. Trong trng hp chuyn
ng n pho, lc c lin quan l lc hp dn, nn chng ta c th ni c th hn rng gia tc
thng ng l 9,8 m/s
2
, bt k chuyn ng ngang.
143

Trong th d qu bng b gi thi ngang, ti sao qu bng khng mt nhiu thi gian hn i ti , v
n phi i mt qung ng xa hn m ?
Quan h vi chuyn ng tng i
Nhng khi nim ny lin h trc tip vi quan nim chuyn ng l tng i. Nhng
ngi phn i Galileo tranh lun rng Tri t khng th no ang quay nh ng khng nh, v
khi nu nh bn nhy thng ln trong khng kh th bn s khng th no ri tr xung ng
v tr c. Lp lun ca h da trn gi thit Aristotle khng chnh xc ca h rng mt khi lc
hp dn bt u tc dng ln bn v ko bn xung th chuyn ng ngang s dng li. Theo l
thuyt Newton chnh xc, lc hp dn hng xung ca Tri t tc dng trc, trong v sau khi
bn nhy, nhng khng c tc dng ln chuyn ng ca bn theo hng vung gc (chuyn
ng ngang).
Nu Aristotle ng, chng ta s c mt cch tin li xc nh chuyn ng tuyt i
v ng yn tuyt i: nhy ln trong khng kh, v nu nh bn tip t ng ni bn bt u
nhy, th mt t m bn nhy ln phi trng thi ng yn. Trong thc t, php kim tra ny
mang li kt qu ging nhau chng no mt t di chn bn l mt h quy chiu qun tnh.
Nu bn th lm iu ny trn mt my bay phn lc, bn s ri xung sn ng ni bn nhy
ln, cho d l my bay ang bay 500 dm trn gi hay l trn ng bng. Trong thc t,
phng php ch tt cho vic pht hin chic my bay c ang gia tc hay khng.
A. Sau y l mt gii thch khng ng v thc t bn bia.
Bn mt khu sng trng hng nng vi vn tc n ln th khc vi vic bn mt khu sng hng nh.
Vi khu sng hng nh, bn phi nhm ln pha trn mc tiu ca bn mt cht, nhng vi khu sng
hng nng hn, bn khng phi nhm qu cao v vin n khng ri nhanh nh th.
u l li gii thch chnh xc ?

B. Bn nm mt hn , v n ang bay trong khng kh theo mt ng vng cung. Nu lc hp dn ca
Tri t lun lun hng thng ng xung, th ti sao n khng i thng xung mt khi ri khi tay
bn ?
C. Xt v d vin n c th ri ngay ng lc mt vin n khc c bn ra khi mt khu sng.
Chuyn ng ca hai vin n s trng nh th no i vi mt ngi phi cng my bay ang bay k bn
theo cng hng nh vin n bn ra v cng tc ngang ?
6.2 H ta v cc thnh phn
Nguyn nhn ca tt c
Liu lnh nh tnh yu
Hy hi trc ta
Jimi Hendrik

b/ Vt ny chu mt lc ht n xung pha di ca trang giy. Trong tng khong thi gian bng nhau, n i c
ba n v sang bn phi. nhng thi gian ny, chuyn ng thng ng ca n vch nn hnh mu n gin +1, 0,
- 1, - 2, - 3, - 4, n v. Chuyn ng ca n c th m t bng mt ta x c gia tc zero v mt ta y vi
gia tc khng i. Cc mi tn nh du x v y c tc dng gii thch chng ta xc nh trc x tng dn sang bn
phi v trc y tng dn hng ln trn.
Lm th no chng ta chuyn nhng tng
ny thnh ton hc ? Hnh b trnh by mt cch tt
lin h tng trc gic vi nhng con s. Trong
khng gian mt chiu, chng ta s dng mt con s
ng vi mt ta x trn mt chiu tri rng khng
gian nht nh. Trong khng gian hai chiu, chng ta
tng tng mt mng li vung m chng ta
nh du vi cc gi tr x v y, nh biu din trong
hnh b.
Nhng, tt nhin, chuyn ng khng tht s
xy ra theo chui bc nhy ring bit nh trong c
tng hay c am. Hnh bn ch ra mt cch khi
nim ha s bin i trn ca cc ta x v y. Bng
ca qu bng trn tng chuyn ng theo mt
ng thng, v chng ta m t v tr ca n vi mt
ta c lp, y, cao ca n so vi sn nh. Bng
trn tng c gia tc khng i bng 9,8 m/s
2
. Mt
ci bng trn sn nh, to ra bi mt ngun sng th
hai, cng chuyn ng theo mt ng thng, v
chng ta m t chuyn ng ca n vi mt ta x,
o tnh t tng ra.
Vn tc ca bng trn sn nh c quy cho
l thnh phn x ca vn tc, vit l v
x
. Tng t,
chng ta c th k hiu ga tc ca bng trn sn nh
l a
x
. V v
x
khng i, nn a
x
bng khng.
Tng t, vn tc ca bng trn tng c
gi l v
y
, gia tc ca n l a
y
. Th d ny c a
y
= - 9,8
m/s
2
.
V lc hp dn ca Tri t t ln qu bng
tc dng theo trc y, nn chng ta ni lc ny c

c/ Ci bng trn tng cho thy chuyn ng
y ca qu bng, ci bng trn sn nh l chuyn
ng x ca n.

145

thnh phn y, F
y
, m, nhng F
x
= F
z
= 0.
tng chung l chng ta tng tng hai
nh quan st, mi ngi nhn thc ton b v tr nh
th n c ko phng xung mt ng thng. Nh
quan st y, chng hn, nhn c y, v
y
, v a
y
, v s
suy ra c mt lc, F
y
, hng xung di tc dng ln
qu bng. Ngha l, thnh phn y c ngha l phng
din ca mt hin tng vt l, nh vn tc, gia tc,
hay lc, c th quan st c i vi ai ch c th
nhn thy chuyn ng dc theo trc y.
Ton b iu ny c th d dng khi qut ha
sang khng gian ba chiu. Trong th d trn, c th
c mt nh quan st z ch nhn thy chuyn ng
hng v hoc ra xa bc tng pha sau ca cn
phng.

d/ V d 1
V d 1. Chic xe hi ri xung vch
Cnh st tm thy mt chic xe hi khong cch w = 20 m tnh t gc mt vch cao h = 100 m. Hi
chic xe chuyn ng bao nhanh khi n ri xung vc ? Gii bi ton bng k hiu trc, sau thay s
vo.
Chn trc y hng ln trn v trc x hng ra xa vch . Chuyn ng thng ng ca chic xe l c
lp vi chuyn ng ngang ca n, nn chng ta bit n c mt gia tc thng ng khng i a = - g = - 9,8
m/s
2
. Thi gian n i trong khng kh do lin h vi khong cch thng ng m n ri theo phng
trnh gia tc khng i
2
1
2
y
y a t A = A
hay
( )
2
1
2
h g t = A
Gii phng trnh cho t A , ta c
2h
t
g
A =
V lc thng ng khng c tc dng ln chuyn ng ngang ca chic xe, nn n c a
x
= 0, tc l vn tc
ngang khng i. Chng ta c th p dng phng trnh vn tc khng i
x
x
v
t
A
=
A

tc l
x
w
v
t
=
A

By gi, thay t A , ta c

2
x
h
v w/
g
=
n gin ha l
2
x
g
v w
h
=
Thay s vo, ta tm c tc ca chic xe khi n ri xung vc l 4 m/s, hay khong 10 dm/gi.
Vin n chuyn ng theo ng parabol
Mt vin n chuyn ng trong khng gian
i theo loi ng cong ton hc no ? tr li,
chng ta phi lin h x vi y, loi tr t. Cch l gii rt
ging vi cch s dng trong v d trn. Ty chn x
= y = t = 0 ti nh ca ng cong, chng ta d dng
c x x y y , = A = A v t t = A , nn
2
1
2
y
y a t = (a
y
< 0)
x
x v t =
Chng ta gii phng trnh th hai cho
x
t x v / = v
loi tr t trong phng trnh th nht:
2
1
2
y
x
x
y a
v
| |
=
|
\ .

V mi th trong phng trnh ny l hng s
ngoi tr x v y, nn chng ta kt lun y t l
vi bnh phng ca x. Cho d bn c nh
hay khng kin thc ton hc, th y x
2

m t mt parabol.
A. u phn ny, ti biu din chuyn
ng ca mt vin n trn giy v th, chia
chuyn ng ca n thnh nhng khong thi
gian bng nhau. Gi s khng c lc no tc
dng ln vt c. N tun theo nh lut I
Newton v tip tc m khng thay i trng
thi chuyn ng ca n. Hi th tng ng
trn giy v s trng nh th no ? Nu
khong thi gian biu din bi tng mi tn l
1 giy, th bn s lin h th trn giy v
vi cc thnh phn vn tc v
x
v v
y
nh th
no ?
B. Hy thit lp vi h ta khc nhau
hng theo nhng kiu khc nhau, v m t a
x

v a
y
ca vt ri trong tng h ta .

e/ Parabol c th nh ngha l hnh dng thu
c bng cch ct mt hnh nn song song vi
cnh ca n. Parabol cn l th ca phng
trnh dng y x
2
.

f/ Mi git nc ri theo mt parabol. Parabol
ca git nc nhanh hn th ln hn.
147

6.3 Cc nh lut Newton trong khng gian ba chiu
By gi, kh d dng m rng cc nh lut Newton sang khng gian ba chiu:
nh lut I Newton
Nu c ba thnh phn ca hp lc tc dng ln mt vt bng khng, th n s tip tc
trng thi chuyn ng nh c.
nh lut II Newton
Cc thnh phn ca gia tc ca mt vt c tin on bi cc phng trnh
a
x
= F
x,hl
/m ,
a
y
= F
y,hl
/m , v
a
z
= F
z,hl
/m .
nh lut III Newton
Nu hai vt A v B tng tc thng qua cc lc, th cc thnh phn lc ca chng t ln
nhau l bng nhau v ngc chiu nhau
F
A tc dng ln B, x
= - F
B tc dng ln A, x
,
F
A tc dng ln B, y
= - F
B tc dng ln A, y
, v
F
A tc dng ln B, z
= - F
B tc dng ln A, z
.
V d 2. Cc lc vung gc nhau tc dng ln cng mt vt
Mt vt ban u ng yn. Hai lc khng i bt u tc dng ln n, v tip tc tc dng ln n trong mt
khong thi gian. Nh hai mi tn biu din, hai lc vung gc nhau v lc hng sang phi mnh hn.
Hin tng g xy ra ?

g/ V d 2
Aristotle tin rng, nh nhiu hc sinh vn lm th, ch c mt lc ra lnh cho vt ti mt thi im. V
th, h ngh vt s bt u tng tc v chuyn ng theo hng ca lc ln hn. Tht ra, vt s chuyn
ng theo hng cho. Trong v d biu din trn hnh, vt s phn ng vi lc ln hng sang phi vi
mt thnh phn gia tc ln hng sang phi, v lc nh hng ln trn s gy ra mt thnh phn gia tc
nh hng ln trn. Lc ln hn khng ln t lc nh hn, hay l khng c tc dng no ln chuyn ng
thng ng c. Cc thnh phn lc d dng cng li vi nhau

A. Hnh v biu din hai qu o, thc hin bng cch ghp cc ng thng v cung trn li vi nhau,
chng khng c thc i vi mt vt ch chu tc dng ca lc hp dn. Chng minh rng chng khng th
xy dng trn cc nh lut Newton.

Tm tt chng 6
T kha chn lc
thnh phn phn ca vn tc, gia tc hay lc c th nhn
bit thy i vi nh quan st, ngi ch c
th nhn thy v tr chiu dc theo mt trc
mt chiu nht nh
parabol .. ng cong ton hc c th y t l vi x
2

K hiu
x, y, z . v tr ca vt theo cc trc x, y, z
v
x
, v
y
, v
z
.. thnh phn x, y v z ca vn tc ca mt vt;
tc thay i ta x, y, v z ca vt
a
x
, a
y
, a
z
.. thnh phn x, y v z ca gia tc ca mt vt;
tc bin thin v
x
, v
y
, v v
z

Tm tt
Lc khng gy ra bt k tc dng ln chuyn ng ca mt vt theo hng vung gc. p
dng quan trng nht ca nguyn l ny l chuyn ng ngang ca mt qu n pho c gia tc
bng khng, cn chuyn ng thng ng c gia tc bng g. Ngha l chuyn ng ngang v
chuyn ng thng ng ca mt vt l c lp vi nhau. Qu o ca qu n pho l mt
parabol.
Chuyn ng trong khng gian ba chiu c o bng ba ta , x, y v z. Mi ta ny
c vn tc v gia tc ring tng ng ca n. Chng ta ni vn tc v gia tc u c cc thnh
phn x, y v z.
nh lut II Newton d dng m rng sang khng gian ba chiu bng cch vit li n
di dng ba phng trnh tin on ba thnh phn ca gia tc
149

a
x
= F
x, hl
/ m,
a
y
= F
y, hl
/ m,
a
z
= F
z, hl
/ m.
v tng t nh vy i vi nh lut I v nh lut III.

Bi tp
1. (a) Mt qu cu c nm thng ln vi vn tc v. Tm phng trnh cho cao m n
ln ti.
(b) Khi qut ha phng trnh ca bn cho mt qu bng c nm gc u so vi
ng nm ngang, trong trng hp thnh phn vn tc ban u ca n v
x
= v cosu v
v
y
= v sin u.
2. Ti Festival Salinas Lettuce, Miss Lettuce nm 1996 th b hoa ca c ta trong khi
ang i trn c xe nga chuyn ng sang bn phi. Hy so snh hnh dng qu o ca n nh
c ta nhn thy v hnh dng m mt ngi hm m c ta ng trn h ng nhn thy.
3. Hai k bo gan, Wendy v Bill, vt thc Niagara. Wendy ngi trong mt ci ng, v
cho vn tc 30 km/h ca dng sng nm c ta ra theo phng ngang pha trn thc. Bill th
cho mt con thuyn kayak, cng thm vn tc 10 km/h na vo vn tc ca anh ta. H lt qua
ra thc ng thi vi nhau, st bn nhau. B qua ma st khng kh. Hy gii thch lp lun ca
bn.
(a) Ai chm ti y thc trc ?
(b) Thnh phn ngang ca vn tc ca Wendy lc chm nc bng bao nhiu ?
(c) Thnh phn ngang ca vn tc ca Bill lc chm nc bng bao nhiu ?
(d) Ai ang chuyn ng nhanh hn lc chm nc ?
4. Mt cu th bng chy nm bng ra vn tc v
x
= 73,3 dm/gi. Anh ta nm theo
phng ngang. Hi qung ng ri d m qu bng i c tnh t lc nm ti khi n chm ti
ch cch khong cch L = 60,0 ft bng bao nhiu ?
(a) Trc ht hy tm p n tng trng theo L, v
x
v g.
(b) Thay s vo v tm p n bng s. Biu din p n ca bn theo n v ft. [Lu :
1ft = 12 inch, 1 dm = 5280 ft, v 1 inch = 2,54 cm]


5. Mt khu i bc ang nm trn mt cnh ng bng phng bn ra mt qu n vi
vn tc ra khi nng l v, gc u pha trn ng nm ngang. Nh vy, qu n ban u c
thnh phn v
x
= v cosu v v
y
= v sinu.
(a) Chng t rng tm bay ca qu n (khong cch theo phng ngang tnh n ni
qu n ri) c cho bi phng trnh R = (2v
2
/g) sinu cosu.
(b) Gii thch cu tr li ca bn khi u = 0 v u = 90
o
.
6. Gi s kt qu ca bi 5 l tm xa ca mt qu n pho, R = (2v
2
/g) sinu cosu, hy
chng t rng tm bay xa l ln nht khi u = 45
o
.
7. Hai chic xe hi cng chy qua ch g ln trn ng. Chic Maserati ca Maria chy
25 dm/gi v chic Porsche ca Park chy 37 dm/gi. Hi gia tc theo phng thng ng
ca chic Porsche ln hn bao nhiu ln ? Gi : Nhc li rng gia tc ph thuc c vo vn tc
thay i bao nhiu v bao nhiu thi gian cn cho s thay i .

151

a/ Vector c s dng trong o hng
Chng 7
Vector

7.1 K hiu vector
tng v cc thnh phn gii phng chng ta khi b rng buc ca nn vt l khng
gian mt chiu, nhng k hiu thnh phn c th kh s dng, v mi phng trnh mt chiu
phi c vit l h ba phng trnh c lp trong trng hp ba chiu. Newton sa ly vi k
hiu thnh phn mi cho n khi ng qua i, nhng cui cng th mt s ngi li bing
v kho lo nu ra c mt cch rt ngn ba phng trnh thnh mt.


V d (a) cho thy hai cch vit nh lut III Newton. Bn thch vit theo cch no hn ?
tng l mi k hiu i s vi mi tn vit trn u, gi l mt vector, tht ra l mt
rt gn cho ba s khc nhau, cc thnh phn x, y v z. Ba thnh phn c nhc ti l cc thnh
phn ca vector, v d F
x
l thnh phn x ca F
. K hiu vi mi tn trn u tht tin cho cc

phng trnh vit tay, nhng khng hp dn sch in, nn sch v thng s dng k hiu in
m, F, biu din vector. T y v sau chng ta s s dng k hiu in m cho vector trong
ton b cun sch ny.
Ni chung, k hiu vector tht c ch cho bt k i lng no c c mt lng v mt
hng trong khng gian. Ngay c khi bn khng sn sng vit bt k vector tht s no, th bn
thn khi nim l mt th c ch. Chng ta ni lc v vn tc, chng hn, l vector. Mt i
lng khng c hng trong khng gian, nh khi lng hay thi gian, c gi l v hng.
Lng ca mt i lng vector c gi l ln ca n. K hiu cho ln ca vector A l
|A|, ging nh k hiu gi tr tuyt i dng vi cc v hng.
Thng th nh trong th d (b), chng ta mun s dng k hiu vector biu din php
cng tt c thnh phn x thu c thnh phn x tng hp, vn vn. Du cng c s dng
gia hai vector ch loi tnh cng thnh phn theo thnh phn ny. Tt nhin, cc vector tht
ra l nhng b ba con s, ch khng phi nhng con s, cho nn du cng y khng ging
nh cng dng ca du cng i vi nhng con s ring r. Nhng v chng ta khng mun ngh
ra thm nhng t hay k hiu mi cho ton t ny trn cc vector, nn chng ta s dng lun du
cng c v cc t c lin quan n php cng c nh cng, tng v tng cng. Kt hp
vector theo kiu ny gi l php cng vector
Tng t, du tr trong th d (a) c s dng ch tng i ca ba thnh phn mt
ca vector. Du bng thng c ngha l c ba thnh phn ca vector v tri ca phng trnh
bng vi nhng thnh phn tng ng v phi.
Th d (c) cho thy chng ta s dng k hiu chia nh th no theo mt kiu tng t.
Khi chng ta vit vector v A chia cho v hng t A , chng ta mun ni rng vector mi hnh
thnh bng cch chia tng thnh phn ca vn tc cho t A .
Tht khng kh khn g vic ngh ra cc ton t kt hp vector vi vector, hay vector vi
v hng, nhng ch bn trong s chng l cn thit biu din cc nh lut Newton:
ton t nh ngha
vector + vector cng thnh phn vi thnh phn to ra mt b ba s mi
vector vector tr thnh phn vi thnh phn to ra mt b ba s mi
vector.v hng nhn mi thnh phn ca vector vi v hng
vector/v hng chia mi thnh phn ca vector cho v hng
Mt th d ton t khng c ch trong vt l, ng l khng c p dng vt l no hu ch
i vi vic chia mt vector cho mt vector khc thnh phn theo thnh phn. Trong mc t
153

chn 7.5, chng ta s ni chi tit hn v nhng nguyn nhn v sao mt s ton t vector th c
ch, cn nhng ton t khc th khng c ch.
Chng ta tnh ton i s vi cc vector, hay vi hn hp vector v v hng trong cng
mt phng trnh. C bn th mi quy lut bnh thng ca i s u p dng c, nhng nu
bn khng chc chn l mt bc nht nh c ng hay khng, bn d dng chuyn n thnh ba
phng trnh gc thnh phn v xem n c hot ng khng.
V d 1. Th t cng
Nu chng ta cng hai vector lc, F + G, th c ng l nh trong i s hc bnh thng F + G bng vi
G + F ?
tr li quy lut i s ny c p dng c cho cc vector hay khng, chng ta n gin chuyn k
hiu vector sang k hiu i s bnh thng. Di dng nhng con s bnh thng, cc thnh phn ca
vector F + G s l F
x
+ G
x
, F
y
+ G
y
, v F
z
+ G
z
, chng nht nh bng vi ba con s G
x
+ F
x
, G
y
+ F
y
, v G
z

+ F
z
. Vng, F + G th bng vi G + F.
Tht hu ch l nh ngha mt k hiu r cho vector c cc thnh phn l x, y v z, v mt
k hiu Ar gm Ax, Ay v Az.
Mc d vic ny trng nh c phn rc ri, nhng hy nh rng n chng g hn l mt
cch rt gn cc phng trnh! ng thi, gi cho mi th khng qu kh hiu, phn cn li
ca chng ny ch yu ni v vector Ar, n tng i d hnh dung.
Hy chuyn cc phng trnh
x y
v x t v y t / , / = A A = A A v
z
v z t / = A A i vi c vn tc khng
i thnh mt phng trnh theo k hiu vector.
Biu din vector bng cc mi tn
Mt vector trong khng gian hai chiu c th
hnh dung d dng bng cch v mt vector c di
biu din ln ca n v c hng biu din hng
ca n. Thnh phn x ca mt vector khi c th hnh
dung l di ca ci bng m n to ra trong chm nh
sng chiu ln trc x, v tng t i vi thnh phn y.
Nhng ci bng c u mi tn ch ngc li hng ca
trc dng tng ng vi cc thnh phn m.
Theo kiu biu ny, i ca mt vector l
vector c cng ln nhng hng ngc li. Php
nhn mt vector vi mt v hng c biu din bng
cch ko di mi tn ln thm bao nhiu ln, v
tng t i vi php chia.
Cho vector Q biu din bng mi tn bn di, hy v
cc mi tn biu din cc vector 1,5Q v Q.

b/ Cc thnh phn x v y ca mt vector c
th xem l bng ca n chiu ln cc trc x
v y.


A. Vic nh ngha mt vector khng c ngha hay khng ? Hy ni v cc thnh phn ca vector
khng, ln v hng s bng bao nhiu; c vng mc g y hay khng ? Nu bn mun bc b mt
th nh th l mt vector, th hy cn nhc xem h thng vector c hon chnh khng. so snh, bn
c th ngh ti mt bi ton s hc n gin vi nhng con s bnh thng trong bn cn n s khng
l kt qu. Cch l gii tng t cho p dng c cho cc vector hay khng ?
B. Bn li xe ti nh bn mnh. Hi ln ca vector Ar ca bn so snh nh th no vi khong cch bn
cng vo my o ng trn xe ?
7.2 Cc php tnh vi ln v hng
Nu bn hi ai Las Vegas cch Los Angeles bao xa, h t khi no ni Ax l 290 km v
Ay l 230 km, trong mt h ta trong trc x dng l hng ng v trc y l hng
bc.Thay v vy, h s c th ni n l 370 km theo hng ng bc. Nu mun chnh xc, h c
th ch r hng l 38
o
theo chiu ngc chiu kim ng h tnh t hng ng. Trong khng
gian hai chiu, chng ta c th lun lun ch r hng ca mt vector theo kiu nh th ny, s
dng mt gc thi. ln cng vi gc ch r mi th v vector. Hai v d sau y cho
thy cch chng ta s dng lng gic v nh l Pythagore chuyn i qua li gia m t x-y
v m t ln-gc ca cc vector.
V d 2. Tm ln v gc t cc thnh phn
Cho bit vector Ar t Los Angeles ti Las Vegas c Ax
= 290 km v Ay = 230 km, hi lm th no chng ta tm
c ln v hng ca Ar ?
Chng ta tm ln ca Ar t nh l Pythagore:

Chng ta bit c ba cnh ca tam gic, nn gc u c th
tm bng bt k hm lng gic ngc no. V d,
chng ta bit cnh i v cnh k nn

c/ V d 2
V d 3. Tm cc thnh phn t ln v gc
Cho bit khong cch theo ng thng t Los Angeles ti Las Vegas l 370 km, v gc u trong hnh l 38
o
,
hi lm th no tm c cc thnh phn x v y ca vector Ar ?
sin v cos ca u lin h thng tin cho bit vi thng tin chng ta mun tm:

Gii vi cc bin cho ta

155

V d sau y cho thy cch lm vic ng vi cc du cng v tr, chng thng l
nguyn nhn chnh dn ti sai st.
V d 4. Cc thnh phn m
San Diego nm 120 km v hng ng v 150 km v hng
nam ca Los Angeles. Mt phi cng my bay ang trong
hnh trnh t San Diego n Los Angeles. Hi c ta phi
hng hnh trnh ca mnh gc no, o ngc chiu kim
ng h tnh t hng ng, nh biu din trong hnh ?
Nu chng ta chn h ta theo kiu truyn thng, vi
x hng sang phi v y hng ln trn bn , th Ax ca c
ta l m, v gi tr x cui cng ca c ta nh hn gi tr x
ban u ca c ta. Ay ca c ta l dng, nn chng ta c
Ax = - 120 km
Ay = 150 km
Nu chng ta gii tng t nh v d trc, chng ta thu
c

d/ V d 4
Theo cch bnh thng nh ngha gc trong lng gic hc, mt kt qu m c ngha l nm theo chiu
kim ng h tnh t trc x, hng l Baja California. Vy th ci g sai ? Cu tr li l khi bn yu
cu ngi lm ton ca mnh ly arctan ca mt s, lun lun c hai gi tr c ngha lch nhau 180
o
. Ngha
l c hai gc kh d c tan bng 1,25:
tan 129
o
= - 1,25
tan -51
o
= - 1,25
Ngi lm ton ca bn khng bit gi tr no ng nn ch ly mt gi tr. Trong trng hp ny, gi tr
c ly l gi tr sai, v bn phi cng thm 180
o
vo n c cu tr li ng.
A. Trong v d trn, chng ta lm vic vi cc thnh phn m. Hi c ngha g khng nu ngi ta ni
v cc vector dng v m ?
7.3 Phng php cng vector
Cng cc vector bit trc thnh phn ca chng
Loi cng vector d dng nht l khi bn c sn cc thnh phn, v mun tm cc thnh
phn ca tng ca chng.
V d 5. Cng cc thnh phn
Cho cc gi tr Ax v Ay t nhng v d trn, hy tm Ax v Ay t San Diego ti Las Vegas.


Lu cch thc du ca thnh phn x ch chuyn ng v pha
ty v v pha ng, chng trit tiu nhau mt phn.
Cng cc vector bit trc ln v hng ca
chng
Trong trng hp ny, trc ht bn phi chuyn
ln v hng thnh cc thnh phn, v ri cng cc thnh
phn.
Cng vector theo phng php hnh hc
Thng th cch d nht cng vector l v hnh
chia t l trn giy. Phng php ny gi l cng hnh hc,
tri vi k thut phn tch trnh by phn trc
V d 6. T Los Angeles ti Vegas, theo phng php hnh hc
Cho bit ln v gc ca cc vector Ar t San Diego ti Los
Angeles v t Los Angeles ti Las Vegas, hy tm ln v gc
ca vector Ar t San Diego ti Las Vegas.
S dng mt thc o gc v mt thc k, chng ta thc
hin mt hnh v chia t l cn thn, nh biu din trong hnh. T
l 1 cm 100 km c chn cho bi gii ny. Vi mt ci
thc k, chng ta o khong cch t San Diego n Las Vegas
l 3,8 cm, ng vi 380 km. Vi thc o gc, chng ta o c
gc u l 71
o
.
Cho d l chng ta khng c nh thc hin mt
php tnh hnh hc tht s vi mt ci thc k v thc o
gc, th vic cng vector theo cch v biu ny tht tin
li. Vi cc vector Ar, iu c ngha trc gic l t cc
vector u ni ui nhau v v vector tng t gc ca vector
th nht n ngn ca vector th hai. Chng ta c th lm
tng t khi cng cc vector khc nh vector lc.
Bn s tr cc vector theo phng php hnh hc nh th
no ?
A. Nu bn ang cng hnh hc cc vector, th c quan trng
vic bn bt u vi vector no v vector no bn bt u t
ngn ca vector khc hay khng ?
B. Nu bn cng mt vector c ln 1 vi mt vector c ln
2, th ln c th i vi vector tng l bao nhiu ?
C. V d cng vector no di y l ng, v d no sai ?

e/ V d 5

f/ V d 6

g/ Cc vector c th cng theo kiu
hnh hc bng cch t chng u ni
ui nhau v ri v mt vector t gc
ca vector th nht n ngn ca
vector th hai.

157

7.4 K hiu vector n v
Khi chng ta mun ch r mt vector bng cc thnh
phn ca n, iu c th gy vng mc l phi vit k hiu
i s cho tng thnh phn:
Ax = 290 km, Ay = 230 km
Mt cch k hiu gn gng hn l vit
Ar = (290 km) x + (230 km) y
Trong cc vector x y , v z , gi l cc vector n v,
c nh ngha l vector c ln bng 1 v hng dc
theo cc trc x, y v z. Khi c, chng c c l x-m
v vn vn.
Mt kiu hi khc, kh nh hn, ca k hiu ny tht
khng may li thng dng hn. Theo kiu ny, cc vector
n v c gi l i j

, v k
:
Ar = (290 km) i
+ (230 km) j

7.5 Bt bin quay
Chng ta hy nhn hn mt cht ti sao nhng ton
t vector nht nh th c ch v nhng ton t khc th
khng. Xt ton t nhn hai vector thnh phn theo thnh
phn to ra mt vector th ba:
R
x
= P
x
Q
x

R
y
= P
y
Q
y

R
z
= P
z
Q
z

h/ Nhn thnh phn theo thnh phn
ca cc vector trong 1 s to ra cc
vector khc nhau trong h ta 2 v
3.
Ly mt th d n gin, chng ta chn cc vector P v Q c di 1, v cho chng vung gc
vi nhau, nh biu din trn hnh h/1. Nu chng ta tnh kt qu ca ton tv vector mi ca
chng ta bng h ta trong hnh h/2, chng ta tm c:
R
x
= 0
R
y
= 0
R
z
= 0
Thnh phn x bng 0 v P
x
= 0, thnh phn y bng 0 v Q
y
= 0, v thnh phn z tt nhin bng 0 v
c hai vector u nm trong mt phng x-y. Tuy nhin, nu chng ta thc hin cng nhng ton
t trong h ta h/3, quay 45
o
so vi h ta trc, th chng ta tm c
R
x
= 1/2
R
y
= - 1/2
R
z
= 0

Kt qu ca ton t ph thuc vo h ta m chng ta s dng, v v hai kiu ca R c
di khc nhau (mt bng khng v mt khc khng), nn chng khng a ra cu tr li
ging nhau trong hai ta khc nhau. Mt ton t nh vy s khng bao gi c ch trong vt l,
v cc th nghim cho thy nn vt l hot ng nh nhau bt k hng chng ta xoay chuyn cu
trc phng th nghim! Cc ton t vector c ch, nh php cng v nhn v hng, l bt bin
quay, tc l cho kt qu nh nhau bt k s nh hng ca h ta .

Tm tt chng 7
T kha chn lc
vector mt i lng c c lng ( ln) v hng trong
khng gian
ln lng lin quan n mt vector
v hng ... i lng khng c hng trong khng gian, ch c
lng
K hiu
A .. mt vector vi cc thnh phn A
x
, A
y
, v A
z
A
.
k hiu vit tay cho mt vector
|A| ............ ln ca vector A
r . vector c cc thnh phn x, y v z
Ar .. vector c cc thnh phn Ax, Ay v Az
x y z , , (ch t chn) vector n v; cc vector c ln
bng 1 nm dc theo cc trc x, y v z
i j k

, ,
mt k hiu kh nh hn cho cc vector n v
Thut ng v k hiu khc
vector di . tn gi cho k hiu Ar

Tc ... ln ca vector vn tc, tc l vn tc b ly mt
thng tin v hng ca n
Tm tt
Vector l mt i lng c c ln (lng) v hng trong khng gian, n ngc vi
v hng, i lng khng c hng. K hiu vector d dng gn cho mt thu gn cch vit ba
thnh phn ca vector.
Trong khng gian hai chiu, mt vector c th biu din hoc bng hai thnh phn ca n
hoc bng ln v hng ca n. Hai cch m t mt vector c th lin h vi nhau bng
lng gic.
159

Hai ton t chnh tc dng ln vector l cng vector vi vector, v nhn vector vi v
hng.
Cng vector ngha l cng cc thnh phn ca hai vector to ra cc thnh phn ca
vector mi. Theo kiu hnh hc, iu ny tng ng vi vic v cc vector l hai mi tn nm
ni ui nhau v v vector tng t gc ca vector th nht n ngn ca vector th hai. Php tr
vector c thc hin bng cch ly i vector b tr v ri cng li.
Nhn vector vi v hng ngha l nhn tng thnh phn ca n vi v hng to ra
vector mi. Php chia cho v hng c nh ngha tng t.

Bi tp
1. Hnh bn di biu din cc vector A v B. Hy tnh bng hnh hc cc php tnh sau:
A + B, A B, B A, - 2B, A 2B

Khng c con s no c lin quan.
2. Phnom Penh cch Bangkok 470 km v hng ng v 250 km v hng nam. Hanoi
cch Phnom Penh 60 km v hng ng v 1030 km v hng bc.
(a) Chn mt h ta , v chuyn nhng s liu ny sang gi tr Ax v Ay vi du cng
v tr thch hp.
(b) Tm cc thnh phn ca vector Ar hng t Bangkok ti Hanoi.
3. Nu bn i b 35 km gc 25
o
ngc chiu kim ng h tnh t hng ng, v ri i
22 km gc 230
o
ngc chiu kim ng h tnh t hng ng, hy tm khong cch v hng
t im xut pht ca bn ti ch n ca bn.
4. Mt th my ang khoan nhng ci l trn mt
tm nhm theo k hoch nh ch r trn hnh. C ta bt
u vi l pha trn, sau chuyn sang l bn tri, v
ri sang l pha bn phi. V y l cng vic chnh xc
cao, nn c ta hon thnh bng cch di chuyn theo
hng v gc a c ta tr li l pha trn, v kim tra
rng c ta kt thc cng a im c. Hi khong cch
v hng t l bn tay phi n l pha trn ?
5. Gi s ai xut mt ton t mi trong
mt vector A v mt v hng B c cng li vi nhau cho vector C mi nh th ny:

C
x
= A
x
+ B
C
y
= A
y
+ B
C
z
= A
z
+ B
Chng minh rng ton t ny s khng c ch trong vt l, v n khng phi l bt bin quay.

161

Chng 8
Vector v chuyn ng
Nm 1872, nh t bn v cu thng c California Leland Stanford hi nhip nh gia
Eadweard Muybridge xem ng ta c mun lm vic cho ng v mt d n t cc ti 25000
la (mt mn tin ln vo thi ). Bn b ca Stanford b thuyt phc rng mt con nga ang
phi nc i lun lun c t nht mt chn trn mt t, nhng Stanford khng nh rng c
mt thi khc trong mi chu k chuyn ng khi c bn chn con nga u trong khng kh.
Mt ngi n gin l khng nhanh dn xp nghi vn . Nm 1878, Muybridge cui cng
thnh cng trong vic to ra ci chung quy l hnh nh chuyn ng ca con nga, cho thy
y thuyt phc rng c bn chn tht s ri mt t ti mt thi im. (Muybridge l mt nhn
vt tai ting trong lch s San Francisco, v trch nhim ca ng trong v n git ngi tnh ca
v ng c xem l phin to th k California)
Nhng ngi thua cc c l b nh hng bi cch l gii Aristotle, chng hn trng
i rng mt con nga phi nc i s mt vn tc ngang trong khi trong khng kh, khng c
lc no ko n xung, cho nn c kh nng hn l con nga chy m khng nhp nhm. Nhng
ngay c vi cc hc sinh chuyn hon ton sang ch ngha Newton, th mi quan h gia lc
v gia tc a n mt s kh khn mang tnh khi nim, kh khn chnh l mt tr ngi vi
pht biu ng nhng dng nh v l rng mt vt c th c vector gia tc c hng khng
trng vi hng chuyn ng. Con nga, chng hn, c vn tc ngang dng nh khng i, nn
a
x
ca n bng khng. Nhng nh bt k ai tng ci nga phi nc i ni cho bn bit, con
nga gia tc ln v xung. Vector gia tc ca con nga v th thay i ti lui gia hng ln v
xung, nhng n khng bao gi c cng hng nh chuyn ng ca con nga. Trong chng

ny, chng ta s kho st thn trng hn cc tnh cht ca vector vn tc, gia tc, v lc. Khng
c nguyn l mi no c nu ra thm, nhng n lc c thc hin nhm buc cht cc th li
vi nhau v cho thy sc mnh ca dng thc vector ca cc nh lut Newton.
8.1 Vector vn tc
i vi chuyn ng c vn tc khng i, vector vn
tc l
/ v r t = A A [ch i vi vn tc khng i]
Vector r A hng theo chiu chuyn ng, v vic chia n cho
v hng t A ch lm thay i di ca n, khng lm thay
i hng ca n, nn vector hng cng chiu nh chuyn
ng. Khi vn tc khng phi l hng s, tc l khi th x t,
y t, v z t khng phi l thng, chng ta s dng phng
php dc ca ng tip tuyn nh ngha cc thnh phn
v
x
, v
y
v v
z
, t chng ta rp thnh vector vn tc. Ngay c khi
vector vn tc khng phi l khng i, th n vn hng theo
chiu chuyn ng.
Php cng vector l phng php hp l khi qut
ha quan nim mt chiu v cng vector trong chuyn ng
tng i, nh trnh by trong th d sau y.

V d 1. Vector vn tc trong chuyn ng tng i
Bn mun bng qua mt con sng v i n bn tu nm ngay pha
i din bn kia, nhng dng nc chy s c xu hng mang bn
i xui dng. b li, bn phi li con thuyn chch i mt gc.
Tm gc u , cho bit ln vn tc tng i ca nc so vi b
sng l |v
WL
|, v |v
BW
| l tc ti a m con thuyn c th bng i
tng i so vi nc.
Vn tc tng i ca con thuyn so vi b bng tng vector ca
vn tc tng i ca n so vi nc v vn tc ca nc so vi b
v
BL
= v
BW
+ v
WL
Nu con thuyn i thng qua sng, tc l i dc theo trc y, th
chng ta cn c v
BL,x
= 0. Thnh phn x ny bng tng cc thnh
phn x ca hai vector kia
v
BL,x
= v
BW,x
+ v
WL,x
hay 0 = - |v
BW
| sinu + |v
WL
|
Gii phng trnh cho u, ta tm c
sinu = |v
WL
|/|v
BW
|
Vy
1
sin
WL
BW
v
v
u

=

a/ V d 1

163

A. C kh nng no cho mt chic my bay duy tr mt vector vn tc khng i nhng khng phi |v|
khng i ? Cn trng hp ngc li - |v| khng i, nhng khng phi vector vn tc khng i ? Hy
gii thch.
B. NewYork v Rome khong cng v a l, nn chuyn ng quay ca Tri t mang chng quay
trn vi hai vng trn gn nh bng nhau. Hi hai thnh ph c cng vector vn tc (tng i so vi tm
Tri t) hay khng ? Nu khng, hi c cch no cho hai thnh ph c cng vector vn tc hay khng ?
8.2 Vector gia tc
Khi c ba thnh phn gia tc khng i, tc l khi
cc th v
x
t, v
y
- t, v v
z
t u l ng thng, chng
ta c th nh ngha vector gia tc nh sau:
a = Av/At, [ch ng vi gia tc khng i]
C th vit li biu thc trn theo vn tc u v vn tc
cui nh sau:
a = (v
f
v
i
)/At [ch ng vi gia tc khng i]
Nu gia tc khng phi l hng s, chng ta nh ngha n
l vector gm cc thnh phn a
x
, a
y
v a
z
tm c bng
cch p dng k thut dc ng tip tuyn vi cc
th v
x
t, v
y
- t, v v
z
t.
Gi th c hai trng hp trong chng ta c th
c gia tc khc khng. Hoc ln, hoc hng ca vector
gia tc c th thay i. iu ny c th hnh dung vi gin
vector biu din trong hnh b v c. C ln v hng
c th thay i ng thi, nh khi chic xe hi gia tc
trong lc r cua. Ch khi ln ca vn tc thay i cn
hng ca n khng i th chng ta mi c vector Av v
vector gia tc cng chiu vi chuyn ng.
(1) Trong hnh b, vt ang tng tc, hay gim tc ? (2) Gin
s trng nh th no nu nh v
i
bng vi v
f
? (3) Hy m t
xem vector Av ph thuc khc nhau nh th no vo vic vt
ang tng tc hay gim tc.
Nu tt c nhng iu ny trng hi xa l v tru
tng i vi bn, th bn khng n c. N khng c
ngha g nhiu i vi a s hc sinh hc vt l ln u tin
nghe ai bo h rng gia tc l mt vector, v rng vector
gia tc khng c cng hng nh vector vn tc. Mt cch
hiu c nhng pht biu tt hn l hy tng tng
mt vt nh mt bnh xt thm hay mt con xc xc xon
treo di ci gng nhn ra sau ca xe hi. Mt vt treo
nh th, gi l qu lc, cu thnh mt gia tc k. Nu bn
quan st mt qu lc khi bn gia tc t ct n , bn s
thy n lch ra pha sau. Hng ngang trong qu lc
nghing i ngc vi hng ca s gia tc. Nu bn hm
phanh v vector gia tc ca chic xe hng ra sau, th qu

b/ S thay i ln ca vector vn tc
a n gia tc

c/ S thay i hng ca vector vn tc
cng to ra mt vector Av khc khng, v
do l vector gia tc a, Av/At, khc
khng.

lc nghing v pha trc.
Sau khi tng tc v gim tc mt vi pht, bn ngh rng bn t gia tc k ca mnh
vo nhp i ca n, nhng sau bn cho xe r phi. Tht ngc nhin! Gia tc l mt vector, v
khng cn hng theo cng chiu nh vector vn tc. Khi bn r phi, qu lc lch ra ngoi,
sang pha tri bn. iu c ngha l vector gia tc ca xe hi hng sang bn phi bn, vung
gc vi vector vn tc ca bn. Mt nh ngha c ch ca vector gia tc phi lin h mt cch c
h thng vi nhng hiu ng vt l tht s to ra bi s gia tc, cho nn mt nh ngha hp l v
mt vt l hc ca vector gia tc phi cho php nhng trng hp trong n khng cng chiu
vi chuyn ng.
Trong chuyn ng bng phn lc, vector gia tc c hng no ?

d/ V d 2
V d 2. Leo tng
Trong hnh d, vn tc ca ngi leo tng c nhng khong thi gian di bin thin u n xen k vi
nhng khong thi gian ngn bin i nhanh. Nhng khong ny tng ng vi khong nhng thi gian
gia tc v lc nh, v nhng khong thi gian gia tc v lc ln.
V d 3. Nga phi nc i
Hnh e biu din phc tho du vt t khung hnh 1, 3, 5, 7 v 9 trong lot nh chp ca Muybridge v
nga phi nc i. V tr c tnh ca khi tm ca con nga c nh du vng trn, n ong a ln
xung ng nm ngang t nt.
Nu chng ta khng quan tm n vic tnh ton vn tc v gia tc theo bt k h n v no, th chng ta
c th gi s rng thi gian gia cc khung hnh l mt n v. Vector vn tc ca con nga khi n chuyn
ng t im ny ti im k tip khi c th tm c n gin bng cch v mi tn ni v tr ca mt
khi tm vi v tr tip theo. Cch ny to ra mt lot vector vn tc xen k hng ln v hng xung
ng nm ngang.
Vector Av l vector chng ta c th cng vo mt vector vn tc thu c vector vn tc tip theo trong
lot vector. Vector Av xen k gia hng xung (khong thi gian khi con nga trong khng kh, B) v
hng ln (khong thi gian khi con nga c hai chn trn t, D).
165

e/ V d 3
A. Khi chic xe hi tng tc, ti sao qu lc treo di chic knh nhn ra sau chao v pha sau ca xe ?
C phi v mt lc nm n ra pha sau ? Nu vy, lc l lc g ? Tng t, hy m t iu g xy ra
trong nhng trng hp khc m t trn.
B. Siu nhn ang dn mt con tu v tr hng vo bi p. ng c ca con tu khng hot ng. Nu v
siu nhn t ngt thay i hng ca lc ca anh ta tc dng ln con tu, th vector vn tc ca con tu c
thay i t ngt khng ? Vector gia tc ca n th sao ? Cn hng chuyn ng ca n th sao ?
8.3 Vector lc v cc my c n gin
Lc th tng i d hnh dung l mt vector. Vector
hng theo chiu m n ang c lm thay i gia tc ca
vt m n ang tc dng ln.
V vector lc th d hnh dung hn nhiu so vi
vector gia tc, cho nn thng cho d th trc ht nn tm
hng ca vector lc (tng hp) tc dng ln mt vt, v ri
s dng thng tin xc nh hng ca vector gia tc.
nh lut II Newton, F = ma, cho chng ta bit hai vector
phi cng chiu.
V d 4. Thnh phn ca mt vector lc
Hnh f, v li t mt cun sch gio khoa c nm 1920, biu
din mt a tr ang ko mt a tr khc trn mt chic xe
trt tuyt. Lc ca a b c c mt thnh phn nm ngang

f/ V d 4


ln mt thnh phn thng ng, nhng ch c thnh phn nm
ngang lm gia tc chic xe trt. (Thnh phn lc thng ng
ch trit tiu mt phn lc hp dn, gy ra s gim lc php
tuyn gia xe trt v tuyt) C hai tam gic trn hnh. Cnh
huyn ca mt tam gic l si dy, v cnh huyn kia l ln
ca lc. Hai tam gic ny ging nhau, nn gc bn trong ca
chng u bng nhau, nhng chng khng phi l tam gic
bng nhau. Mt l tam gic khong cch, vi cc cnh o bng
mt, cn tam gic kia l tam gic lc, vi cc cnh o bng
newton. Trong c hai trng hp, cnh y nm ngang bng
93% cnh huyn. Tuy nhin, vic so snh kch thc ca hai
tam gic l khng c ngha tam gic lc chng nh hn
theo cch hiu c ngha.
V d 5. Ko mt khi vt ln dc
Hnh g biu din mt vt ang c y ln mt dc nghing
khng ma st tc khng i bng lc ngoi F
A
. Hi cn
lc bng bao nhiu, theo khi lng m ca vt v gc nghing
u ?
Hnh h biu din hai lc khc tc dng ln vt: lc php tuyn
F
N
to ra bi mt nghing, v trng lc F
W
to ra bi lc hp
dn ca Tri t. V vt ang c y ln tc khng i,
nn n c gia tc bng khng, v hp lc t ln n phi bng
khng.
T hnh i, chng ta tm c

V sin lun lun nh hn 1, nn lc ngoi lun nh hn mg,
ngha l y mt vt ln dc nghing th d hn ko n ln
thng ng. y c l l nguyn l m kim t thp c xy
dng: ngi Ai Cp c i c thi gian vt v p t lc ca
s n l bng vi sc nng ca nhng khi khng l.
V c bn th php phn tch tng t p dng c cho vi
my c n gin khc, v d nh ci nm v inh vt.

g/ Lc ngoi F
A
y vt ln trn mt dc
nghing khng ma st

h/ Ba lc tc dng ln vt. Tng vector
ca chng bng khng.

i/ Nu vt chuyn ng vn tc khng
i, nh lut I Newton pht biu rng ba
vector lc tc dng ln n cng li bng
khng. tin hnh cng vector, chng
ta t cc vector ni ui nhau, v trong
trng hp ny chng ta cng ba vector,
nn gc ca mi vector chm ti ngn
ca vector trc. V chng c cho l
cng li bng khng, nn ngn ca
vector th ba phi quay li chm vo gc
ca vector th nht. Chng hnh thnh
mt tam gic, v v lc ngoi vung gc
vi lc php tuyn, nn n l mt tam
gic vung.
A. Hnh bn di cho thy mt vt ang b n theo ng cho ln pha trn trn tng, lm cho n
trt ln tng. Hy phn tch cc lc c lin quan, k c hng ca chng.
B. Hnh bn di cho thy mt chic xe ln dc ang ln xung v ri leo ln di tc dng ca trng lc.
Hy phc ha vector vn tc v vector gia tc ca xe. Ly mt im ty trong chuyn ng v v phc
tp hp vector lc tc dng ln chic xe c tng vector mang li vector gia tc thch hp.

8.4 Gii tch vector
167

S dng k hiu vector n v gii thiu trong mc 7.4, nh ngha ca cc thnh phn
vn tc v gia tc trong chng 6 c th chuyn thnh k hiu gii tch nh sau:

v

lm cho k hiu bt cng knh, chng ta khi qut ha khi nim o hm bao gp c o
hm ca vector, nn chng ta c th thu gn phng trnh trn l

v

Din t bng li, ly o hm ca mt vector, bn ly o hm cc thnh phn ca n v to
ra mt vector mi gm cc thnh phn . nh ngha ny c ngha l o hm ca mt hm
vector c nhng tnh cht quen thuc
[c l hng s]
v

Tch phn ca mt vector c nh ngha tng t l ly tch phn tng thnh phn.
V d 6. o hm hng hai ca mt vector
Hai vt c v tr l hm ca thi gian cho bi phng trnh

v

Tm gia tc ca hai vt bng gii tch. C th no c cu tr li m khng cn n gii tch khng ?
Ly o hm hng nht ca tng thnh phn, ta c

v ly o hm ln na cho ta gia tc

Gia tc ca vt th nht c th tm c m khng cn gii tch, n gin bng cch so snh cc ta x v
y vi phng trnh gia tc khng i
2
0
1
2
x v t a t A = A + A . Tuy nhin, phng trnh th hai khng phi l
mt a thc bc hai theo t, nn gia tc khng phi l hng s, v chng ta tht s cn n gii tch tm
gia tc tng ng.

V d 7. Tch phn ca mt vector
Bt u t ngh, mt ci a bay khi lng m c quan st thy thay i lc y ca n vi chnh xc
ton hc tun theo phng trnh

(Ngi ngoi hnh tinh cho chng ta bit rng nhng con s 42 v 137 c mt tm quan trng tn ngng
c bit i vi h). Hy tm vn tc ca a bay l hm theo thi gian.
T lc cho, chng ta d dng tm c gia tc

vector vn tc v l tch phn theo thi gian ca gia tc

v ly tch phn tng thnh phn cho ta

trong chng ta b qua cc hng s tch phn, v a bay bt u t trng thi ngh.

V d 8. Bnh cha chy nho ln trn bng
Gio s Puerile chuyn lu mt bnh cha chy vo sn trt bng. Leo ln bng m khng mang giy
trt, ng ngi xung v dng chn y tng ra, thu c vn tc ban u v
0
. Lc t = 0, ng nm bnh
cha chy gc 45
o
sao cho n tc dng mt lc ln ng ta ngc li v sang bn tri, tc l theo trc y m
v trc x dng. Lc ca bnh cha chy mnh lc ban u, nhng sau gim dn theo phng trnh |F| =
b ct, trong b v c l hng s. Tm vn tc ca v gio s l hm ca thi gian.
o ngc chiu kim ng h t trc x, gc ca vector lc l 315
o
. Phn tch lc thnh cc thnh phn x
v y, ta c
169

Theo k hiu vector n v, y l

nh lut II Newton cho ta

tm vector vn tc l hm ca thi gian, chng ta cn ly tch phn vector gia tc theo thi gian

Mt hm vector c th ly tch phn tng thnh phn, nn y c th chia thnh hai tch phn

y, ngha vt l ca hai hng s tch phn l chng cho vn tc ban u. Constant#1 do bng 0, v
constant#2 phi bng v
0
. Kt qu cui cng l

Tm tt chng 8
Vector vn tc hng theo chiu chuyn ng ca vt. Chuyn ng tng i c th m
t bng php cng vector ca cc vn tc.
Vector gia tc khng nht thit hng cng chiu vi chuyn ng ca vt. Chng ta
dng t gia tc m t bt k s thay i no vector vn tc ca mt vt, c th l s thay
i ln ca n hoc s thay i hng ca n.
Mt ng dng quan trng ca php cng vector ca cc lc l vic s dng nh lut I
Newton phn tch cc h c hc.


Bi tp
1. Mt ha thch khng long t chuyn ng xung sn dc ca mt sng bng di tc
dng ca gi, ma v trng lc. ng thi, con sng bng ang chuyn ng tng i so vi
lc a bn di. ng t nt biu din hng, ch khng phi ln ca cc vn tc. Chn
mt t l, v s dng php cng hnh hc ca cc vector tm ln v hng ca vn tc tng
i ca ha thch so vi lc a. Bn s cn mt thc k v mt thc o gc.

2. C th no mt chic my bay ln thng c gia tc hng sang ng v vn tc hng
sang ty ? Nu nh th th iu g sp xy ra ? Nu khng th ti sao khng ?
3. Mt con chim lc u bay theo phng ngang v pha ng 21,1 m/s, nhng mt
giy sau n i hng bay theo phng ngang v lch 7
o
bc so vi hng ng, cng tc
c. Hi ln v hng ca vector gia tc ca n trong khong thi gian mt giy ? (Cho
rng gia tc ca n i khi l khng i)
4. Mt ngi khi lng M ng gia mt si dy ko cng buc hai u c nh vo
hai ta nh cch nhau khong L theo phng ngang. Si dy cong xung gia, cng ra v hi
di ra mt cht.

(a) Nu ngi i b trn dy mun si dy on theo phng ng khng qu cao h,
hy tm sc cng cc tiu, T, si dy c th chu c m khng b t, theo h, g, M v L.
(b) Da trn phng trnh ca bn, gii thch ti sao khng th no thu c h = 0, v hy
cho mt li gii thch vt l.
5. Tay ca bn n mt vt khi lng m ln tng vi lc F
H
tc dng gc u. Hy tm
gi tr cc tiu v cc i ca |F
H
| c th gi cho vt ng yn, theo m, g, u v
s
, h s ma st
tnh gia vt v tng.
171

Bi ton 5
6. Mt ngi trt tuyt ang lao xung dc nghing gc u so vi phng ngang. Gi s
cho n gin rng vic xem ma st ng cho trong chng 5 l thch hp y, mc d mt b
mt mm v t tht ra x s hi khc i. H s ma st ng tc dng gia xe trt v tuyt l
k
, v ngoi ra xe trt tuyt cn chu mt lc ma st ca khng kh c ln bv
2
, trong b l
mt hng s.
(a) Tm tc cc i m xe trt tuyt s c c, theo cc bin m, g, u,
k
v b.
(b) i vi nhng gc nh hn gc u
min
nht nh, phng trnh cho kt qu khng c
ngha ton hc. Tm mt phng trnh cho u
min
, v gii thch iu g xy ra khi u < u
min
.
7. Mt khu sng nhm ngang sang hng ng v bt c lc t = 0. Vector v tr ca vin
n l hm ca thi gian l
2
r bx cty dt z = + + , trong b, c, d l cc hng s dng.
(a) phng trnh c ngha, b, c v d phi c n v l g ?
(b) Tm vn tc v gia tc ca vin n l hm theo thi gian.
(c) Hy lm sng t ngha ca b, c, d, , x y v z .
8. Annie Oakley, i v hng bc trn lng nga tc 30 dm/gi, bp c khu sng
trng ca c ta, nhm theo phng ngang v hng v pha ng bc. Tc gii phng n
ca sng l 140 dm/gi. Khi vin n chm trng mt con vt lng x khng c g bo v, tc
va chm ca n bng bao nhiu ? B qua sc cn khng kh, v b qua chuyn ng theo
phng ng ca vin n.
9. Mt my bay ch hng ct cnh t mt
ng bng nh Andes, v lao ln tc
khng i, gc u = 17
o
so vi phng ngang.
Gi s sc cn khng kh (sc ko theo) l
khng ng k, nn ch c cc lc tc dng l lc
y, lc nng v trng lc. Hi khi lng ca
my bay bng bao nhiu kg ?
10. Mt chic xe y ang c ko tc khng i ln mt dc nghing bng mt
si dy hp gc | vi phng thng ng.
(a) Gi s ma st khng ng k, hy chng t rng lc cng trong si dy c cho bi
phng trnh

( )
sin
sin
T W
F F
u
u |
=
+

trong F
W
l trng lc tc dng ln chic xe y.
(b) Gii thch phng trnh ny trong nhng trng hp c bit 0 | = v 180
o
| u = .

Bi 10

Bi 12
11. Gc ngh l dc cc i m mt vt s khng b trt. Khng c khng kh, trn
cc vt th tr nh Mt trng hay thin thch, ni duy nht m bi hay cc mnh vn s vn
trn dc cho d l b dc nghing hn gc ngh.
(a) Tm phng trnh cho gc nghing, t bn t ra cc bin c lin quan.
(b) Trn mt tiu hnh tinh, ni g c th nh hn trn Tri t hng nghn ln, mnh vn
c th nm yn trn gc nghing hn gc ngh hay khng ?
12. Hnh trn cho thy mt th nghim trong mt chic xe ch hng c gii phng
t trng thi ti A, v gia tc xung dc nghing i qua qung ng x cho n khi n i qua
mt chm nh sng cm bin. Ti B, cnh ba cng gn trn xe i vo chm nh sng, chn
chm nh sng li, v khi ng b m gi in t. Ti C, ming ba i ra khi chm tia, v
ng h m ngng li.
(a) Tm vn tc cui cng ca xe theo chiu rng w ca ming ba v thi gian t
b
m
chm nh sng ca b cm bin b chn li.
(b) Tm ln ca gia tc ca xe theo cc i lng o c: x, t
b
v w.
(c) Phn tch cc lc m chic xe tham gia, s dng bng nh dng gii thiu trong mc
5.3. Gi s ma st l khng ng k.
(d) Tm gi tr l thuyt cho gia tc ca
chic xe, so snh n vi gi tr quan st thc
nghim ly t cu b. Biu din gi tr l thuyt
o theo gc u ca mt nghing, cng g ca
trng hp dn.
13. Hnh v cho thy mt cu b ang
treo ba v tr: (1) vi hai tay thng ng, (2)
173

vi hai tay hp gc 45
o
, v (3) vi hai tay hp gc 60
o
so vi phng thng ng. So snh sc
cng trong tay cu b trong ba trng hp.


Chng 9
Chuyn ng trn

9.1 Khi nim chuyn ng trn
Hin nay, ti sng cch Disneyland 15 pht i xe, v th bn b v ngi thn qu
hng Bc Carolina ca ti ngh tht l hi l khi m ti cha h tr li thm Vng quc Thn
k k t chuyn hnh trnh thi th u xui v phng nam. S tht l i vi ti lc cn l mt
a b cha n tui i hc, Disneyland khng phi l ni hnh phc nht trn Tri t. M ti
cho ti ci trn nhng bung nh hnh dng ging nh tu v tr quay trn tht nhanh xung
quanh mt ci ct chnh gia. Ti bit l mnh sp tn i ri. C mt lc ang c nm ti ra
pha ngoi, v cc cht an ton ca bung ci chc chn l chng nu nh ti khng la tht
sut ton b thi gian m bo rng m ti vn gi ly ti. Sau ht thy, b t v dng dng
n bt ng trc mi nguy him cc k m chng ti tri qua.
Chuyn ng trn khng to ra mt lc hng ra bn ngoi
S hiu bit ca bn thn ti hi nh v chuyn ng trn c phn ng v c phn sai.
Ti sai vic tin rng c mt lc ko ti ra bn ngoi, ra xa tm ca vng trn. Cch n gin
nht hiu iu ny l hy tr li vi cu chuyn qu bng bowling trn xe ti nh chng 4.
Khi chic xe r tri, ngi ti x nhn vo gng nhn ra sau v ngh rng c mt lc c phn b
n ang ko qu bng ra bn ngoi, nhng chic xe ang gia tc, nn h quy chiu ca ngi ti
x khng phi l h qun tnh. Cc nh lut Newton b vi phm trong h quy chiu phi qun tnh,
cho nn qu bng c v gia tc m khng c lc tht s no tc dng ln n. V chng ta quen
vi cc h quy chiu qun tnh, trong gia tc do lc gy ra, nn s gia tc ca qu bng to ra
cm gic sng ng rng phi c mt lc hng ra bn ngoi.
175

a/ 1. Trong h quy chiu ca chic xe ti ang r cua, qu bng dng nh vi phm cc nh lut Newton, biu hin
mt gia tc hng sang bn khng phi l kt qu ca mt lc tng tc vi bt k vt no khc. 2. Trong h quy
chiu qun tnh, v d nh h quy chiu gn vi mt t, qu bng tun theo nh lut I Newton. Khng c lc no
tc dng ln n, v n tip tc chuyn ng theo ng thng. Chic xe ti ang tham gia vo mt tng tc vi
nha ng, chic xe ti gia tc v n tun theo nh lut II Newton.
Trong h quy chiu qun tnh, mi th d nhn thc hn. Qu bng khng c lc tc
dng ln n, v i theo ng thng nh nh lut I Newton yu cu. Chic xe ti c mt lc tc
dng ln n t pha nha ng, v phn ng vi n bng cch gia tc (thay i hng ca
vector vn tc ca n) nh nh lut II Newton ni n phi nh vy.
Chuyn ng trn khng tip tc nu khng c lc
Tuy nhin, ti c ng v mt iu. lm cho ti quay trn xung quanh cng vi bung
quay, ti tht s cn n mt s lc nh lc t pha m ti, lc ma st t ch ngi, hay lc php
tuyn t mt bung quay. (Tht vy, c ba lc c kh nng cng li vi nhau). Mt trong nhng
l do khin Galileo tht bi vic ci tin nguyn l qun tnh thnh mt pht biu nh lng
nh nh lut I Newton l ng khng chc chn mt chuyn ng khng c lc tc dng t nhin
s l chuyn ng trn hay thng. Tht vy, nhng th d n tng nht m ng bit v s tn ti
ko di ca chuyn ng ch yu l chuyn ng trn: v d nh s quay trn ca con quay, hay
chuyn ng quay ca Tri t. Newton nhn ra rng trong nhng th d nh th ny, tht s c
lc ang tc dng. Cc nguyn t trn b mt ca con quay c ngn khng cho bay ra theo
ng thng bng lc thng thng gi cc nguyn t gn li vi nhau trong cht rn. Tri t
gn nh ton b th lng, nhng lc hp dn ht ton b cc phn ca n vo bn trong.
Chuyn ng trn u v khng u
Chuyn ng trn lun lun lin quan n s thay i hng ca vector vn tc, nhng
cng c th ln ca vector vn tc ng thi thay i lun. Chuyn ng trn c cho l
u nu nh |v| l khng i, v l khng u nu nh n thay i.

b/ 1. Hnh nhn t trn xung ca mt ngi ang quay mt hn qua mt si dy. Lc tc dng t pha si dy l
cn thit lm cho vector vn tc ca hn i hng. 2. Nu si dy t, hn s tun theo nh lut I Newton
v i thng, thay v tip tc quay trn.
Tc k ca bn cho bn bit ln ca vector vn tc ca xe bn, v th khi bn i theo
cung trn ng thi gi cho kim tc k ca bn n nh, l bn ang thc hin chuyn ng trn
u. Nu s ch tc k ca bn thay i khi bn r cua, th chuyn ng trn ca bn l khng
u. Chuyn ng trn u d phn tch hn v mt ton hc, nn chng ta s xt n trc tin
v sau ni qua trng hp chuyn ng khng u.
Th d no sau y l chuyn ng trn u, th d no l chuyn ng trn khng u ?
(1) qun o trong my sy (gi s chng vn bm vo bn trong tang trng, k c trn)
(2) hn cui si dy quay theo mt vng trn thng ng.
Ch mt lc l cn thit i vi chuyn ng trn u
Hnh b cho thy si dy ang ko cng thng
dc theo bn kn ca vng trn, nhng nhiu ngi tin
rng khi h lm nh vy h phi nu ko hn mt
cht gi n chuyn ng dc. Ngha l, h tin rng
lc cn thit to ra chuyn ng trn u khng
hng thng vo trong m hi lch mt gc so vi bn
knh ca vng trn. Trc gic ny khng ng, bn d
dng xc nhn ngay by gi nu bn c mt si dy
trong tay. Ch khi no bn lm cho vt bt u chuyn
ng th lc ca bn mi phi hp mt gc vi bn
knh. Trong thi gian tng tc ban u ny, chuyn
ng l khng u. Mt khi bn thit lp c
chuyn ng trn u, thi bn ch tc dng mt lc
hng vo trong.
Nu bn khng t mnh lm th nghim, th y
l mt lp lun l thuyt thuyt phc bn v s tht
ny. Chng ta tho lun chng 6 nguyn tc rng
lc khng c tc dng ln phng vung gc. gi
cho hn khng tng tc hay gim tc, chng ta ch
vic m bo rng lc ca chng ta vung gc vi

c/ lm cho vin gch i theo vng trn, ti
phi tc dng ln si dy mt lc hng vo
trong.

177

hng chuyn ng ca n. Khi chng ta cam oan
rng chuyn ng v pha trc ca n s vn khng b
nh hng: lc ca chng ta khng c tc dng vung
gc, v khng c lc no khc tc dng ln hn c
th lm chm n li. Hn khng i hi lc hng
ra trc duy tr chuyn ng v pha trc ca n,
khng cn thm mt lc ngang no gi n trn
u ca vng cung chuyn ng ca n.

e/ Khi chic xe hi chy thng tc khng i, lc hng ra
trc v ra sau tc dng ln n trit tiu nhau, to ra hp lc bng
0. Khi n chuyn ng theo vng trn tc khng i, c ba
lc tc dng ln n, nhng lc hng ra sau v ra trc trit tiu
nhau, nn tng vector l mt lc hng vo trong.
Vy th ti sao mt chic xe hi li theo vng
trn trong bi u xe thc hin chuyn ng trn u
nu bn ly chn ra khi ga nhn ? Nguyn nhn ln
xn y l cc nh lut Newton tin on chuyn
ng ca vt da trn hp lc tc dng ln n. Mt
chic xe hi li theo vng trn c ba lc tc dng ln
n:
(1) mt lc hng vo bn trong do nha ng
tc dng, iu khin vi bnh xe ang quay,
(2) mt lc hng ra trc do nha ng tc
dng, iu khin vi bn p hi, v
(3) cc lc hng ra sau do sc cn khng kh
v sc cn quay.
Bn cn chc chn rng c mt lc hng ra
trc tc dng ln chic xe sao cho cc lc hng ra
sau trit tiu va vi n, to ra tng vector hng
thng vo trong.
V d 1. Xe m t r cua

d/ Lot ba nht ba lm cho qu bng i theo
hnh tam gic, by nht ba to ra hnh by
cnh. Nu s ba ln, th qu bng v c
bn chu mt lc hng vo trong u n, v
n s i theo vng trn. Khng c trng hp
no cn thm mt lc no khc.

f/ V d 1

Ngi li m t trong hnh f ang i theo mt cung trn. Trng c v nh anh ta chn li ln b mt lm
chm bi ti ni ng gc anh ta mun, cho php anh ta thu c lc anh ta cn tc dng ln lp xe lm
lc php tuyn, m khng cn n cht lc ma st no. Lc php tuyn ca bi t tc dng ln lp xe
hng ln trn v v bn tri chng ta. Thnh phn thng ng ca lc b trit tiu bi trng lc, cn
thnh phn ngang ca n lm cho anh ta ngot cua.
Trong chuyn ng trn u, vector gia tc hng vo trong
V cc th nghim cho thy vector lc hng thng vo trong, nn nh lut II Newton
ng rng vector gia tc cng hng thng vo trong. Thc t ny cn c th chng minh thun
ty trn c s ton hc, v chng ta s lm iu trong mc tip theo.
A. Trong tr chi bt cc b a, mt on ngi ng nm tay nhau v ri h bt u quay thnh
vng trn. Mt ngi chnh gia, v quay m khng thay i v tr. u bn kia l ngi ang chy
nhanh nht, theo mt vng trn rng. Trong tr chi ny, mt s ngi lun b mt tay nm v b loi ra.
Gi s mt ngi mt u b mt tay nm ca c ta. C ta s i theo qu o g khi c ta b loi ra ? (Gi
s c ta ang chy nhanh ti mc c ta tht s c t mt chn ln trc chn kia nhanh gi cho khi
ri xung; c ta khng th no thu c bt c lc nm ngang ng k no gia chn c ta v mt t)
B. Gi s ngi bn ngoi vn ang gi tay, nhng nhn thy c ta c th mt tay nm ca mnh vo bt c
lc no. Hi lc hay nhng lc g ang tc dng ln c ta, v hng tc dng ca chng ? (Chng ta khng
quan tm cc lc thng ng, l lc hp dn ca Tri t ht xung, v lc php tuyn ca mt t y
ln)

Cu hi A D

Cu hi E
C. Gi s ngi bn ngoi vn ang gi tay, nhng nhn thy c ta c th mt tay nm ca mnh vo bt c
lc no. Php phn tch tnh hung sau y sai ch no ? Ngi c tay c ta ang nm tc dng mt lc
hng vo trong ln c ta, v v do nh lut III Newton, c mt lc bng v ngc chiu tc dng hng
ra ngoi. Lc hng ra ngoi l lc m c ta cm thy nm c ta ra ngoi, l lc hng ra ngoi l ci
lm cho c ta vng ra, nu nh n mnh.
D. Nu nh lc duy nht m ngi bn ngoi cm nhn l mt lc hng vo trong, th ti sao c ta
khng chuyn ng thng ?
E. Trong tr chi cng vin nh trong hnh, vng tr quay cng lc cng nhanh cho n khi v hnh
khch c th nhc chn ln khi sn m khng ri tr xung. Trong phin bn Coney Island c ca tr chi,
sn nh tht s h xung ging nh mt cnh ca bt, cho thy c mt i dng bn di. (Cn c mt
phin bn trong ton b mi th nghing i theo ng cho, nhng chng ta ang ni v phin bn vn
gi phng) Nu khng c lc hng ra ngoi tc dng ln c ta, th ti sao c ta c th bm dnh vo tng ?
Hy phn tch tt c cc lc tc dng ln c ta.
179

F. Cho mt v d chuyn ng trn trong lc hng vo trong l lc php tuyn. Cho mt v d chuyn
ng trn trong lc hng vo trong l lc ma st. Cho mt v d chuyn ng trn trong lc hng
vo trong l tng hp ca nhiu lc.
G. Vector gia tc c lun lun thay i lin tc trong chuyn ng trn hay khng ? Vector vn tc th sao ?
9.2 Chuyn ng trn u
Trong phn ny, ti xut pht t mt phng
trnh n gin v rt hu ch cho ln ca gia tc ca
mt vt chu s gia tc khng i. nh lut sin c lin
quan, v ti tm tt n trong hnh g.
im xut pht th ngn gn, nhng phng
php yu cu mt s gii thch v bin h. tng l
tnh vector Av m t s thay i vector vn tc khi vt i
qua gc u. Khi chng ta tnh gia tc a = Av/At. Tuy
nhin, c gi tinh s nh li phng trnh ny ch c
gi tr i vi chuyn ng c gia tc khng i. Mc d
ln ca gia tc l khng i trong chuyn ng trn
u, nhng vector gia tc thay i hng ca n, nn n
khng phi l mt vector khng i, v phng trnh a =
Av/At khng p dng c. Php bin h nhm s dng
n l chng ta s xt hnh vi ca n khi chng ta lm
cho khong thi gian rt ngn, ngha l lm cho gc u
rt nh. Vi khong thi gian cng lc cng nh, biu
thc Av/At tr nn cng gn ng hn, nn kt qu cui
cng ca php o hm l chnh xc.
Trong hnh h1, vt qut mt gc u. Hng
chuyn ng ca n cng quay trn mt gc u, tnh t
ng t nt thng ng ti ng xin. Hnh h2 cho
thy cc vector vn tc ban u v cui cng, chng c
ln bng nhau, nhng hng lch nhau gc u. Trong
h3, ti sp xp li cc vector theo v tr thch hp cho
php tr vector. Chng hnh thnh mt tam gic cn vi
cc gc bn trong u, q v q. nh lut sin cho ta
sin sin
v v
u q
A
=
Biu thc ny cho chng ta bit ln ca Av, mt
trong hai thnh phn m chng ta cn cho vic tnh ton
ln a = Av/At. Thnh phn kia l At. Thi gian cn
thit cho vt chuyn ng qua gc u l

g/ nh lut sin

h/ o hm |a| = |v|
2
/r cho chuyn ng trn
u
At =
di cung
|v|

By gi, nu chng ta o cc gc theo radian, chng ta c th s dng nh ngha s o radian,
l (gc) = ( di cung)/(bn knh), cho At = ur/|v|. Kt hp biu thc ny vi biu thc th
nht vi |Av| cho ta

Khi u tr nn rt nh, ta p dng php xp x gc nh sinu u ~ , v q cng tr nn gn vi 90
o
,
nn sin 1 q ~ , v ta c phng trnh cho |a|:
2
v
a
r
= [chuyn ng trn u]
V d 2. Lc cn thit ngot cua trn xe p
Mt ngi i xe p ang ngot cua theo mt cung trn bn knh 20 m, tc 5 m/s. Nu khi lng
tng cng ca ngi v xe l 60 kg, th lc ma st tnh m mt ng phi tc dng ln lp xe bng bao
nhiu ?
Ly ln c hai v ca nh lut II Newton cho ta
|F| = |ma| = m |a|
Thay |a| = |v|
2
/r cho ta
|F| = m |v|
2
/r ~ 80 N
(lm trn mt ch s c ngha)
V d 3. ng m ly ng tm trn ng cong!
Bn ang li xe trn ng ni v bn phi bn l vc su. Khi r tri, cch no an ton hn: m ly ng
tm hay l vn gn pha bn ngoi ca con ng ?
Bn mun chn la c gia tc nh nht, v iu s yu cu lc nh nht v a n t ri ro nht v
vic vt qu lc ma st tnh cc i. Gi s ng cong l mt cung trn v tc ca bn l khng i,
chic xe ca bn ang thc hin chuyn ng trn u, vi |a| = |v|
2
/r. S ph thuc vo bnh phng ca
tc cho thy vic li chm l s o an ton ch yu m bn c th thc hin, nhng vi tc cho trc,
bn cng mun c gi tr ln nht c th ca r. Cho d l bn nng gi bn trnh ra xa b vc, nhng bn
tht s t gp nguy him hn nu bn tin ra pha ngoi, v khi bn ang vch nn mt vng trn ln.
Vi d 4. Gia tc lin h vi bn knh v chu k quay
Phng trnh gia tc trong chuyn ng trn u c vit li nh th no theo bn knh ca vng trn v
chu k T ca chuyn ng, tc l thi gian cn thit i trn mt vng ?
Chu k c th lin h vi tc nh sau:
2 chuvi r
v
T T
t
= =
Thay vo phng trnh a| = |v|
2
/r cho ta
2
2
4 r
a
T
t
=
181

V d 5. My sy qun o
Chic my sy qun o ca ti c tang trng vi bn knh
trong 35 cm, v n quay 48 vng/pht. Hi gia tc ca qun
o bn trong bng bao nhiu ?
Chng ta c th gii bi ton ny bng cch tm chu k v
thay vo kt qu ca v d trn. Nu n quay 48 vng/pht,
th chu k l 1/48 pht, hay 1,25 giy. thu c gia tc
theo n v mks, chng ta phi i bn knh thnh 0,35m.
Thay s vo, kt qu l 8,8 m/s
2
.
V d 6. Ni thm v my sy qun o!

i/ V d 5
Trong cu hi tho lun phn trc, chng ta gi s rng qun o vn bm vo tang trng khi chng i
ln pha trn. T kt qu ca v d trn, th y c phi l mt gi nh ng ?
Khng ng. Chng ta bit rng phi c mt tc ti thiu ng c c th chy lm cho qun o
va vn bm vo tang trng khi chng i ln pha trn. Nu my sy qun o chy tc ti thiu va
ny, th khng c lc php tuyn tc dng ln qun o trn cng: chng ngay ranh gii ca s mt tip
xc. Lc duy nht tc dng ln chng trn cng s l trng lc, gy cho chng gia tc g = 9,8 m/s
2
. My
sy trong thc t phi chy chm hn tc ti thiu ny, v n to ra gia tc ch 8,8 m/s
2
. L thuyt ca ti
l vic ny c thc hin c , lm cho qun o trn ln v nho ln.
A. Mt lng lc nht nh l cn thit gy ra gia tc ca chuyn ng trn. Vy lc tc dng vung
gc vi hng chuyn ng trong n lc lm cho vt i theo mt vng trn bn knh r c bng m|v|
2
/r ?
B. Gi s mt trm khng gian quay, nh trong hnh j, c xy dng. N mang li cho nhng ngi c
ng cm gic trng lc bnh thng. iu g xy ra khi mt ngi trong trm mt qu bng ? iu g
xy ra khi c ta nm qu bng thng ng trong khng kh (tc l hng v pha tm) ?

j/ Hnh minh ha mt khu dn c khng gian quay theo
kiu bnh xe khng l. Mt ngi sng trong h quy
chiu phi qun tnh ny c cm gic mt lc ht c ta ra
bn ngoi, hng v pha boong, ging nh trng hp
ngi trong xe ti ch hng c cm gic mt lc ht
qu bng bowling. Bng cch iu chnh tc quay,
nh thit k c th to ra gia tc |v|
2
/r bng vi gia tc
hp dn bnh thng trn Tri t. Trn Tri t, gia tc
ca bn ang ng trn mt t l bng khng, v mt
hn ri v pha chn bn c gia tc 9,8 m/s
2
. Mt
ngi ang ng trn boong ca khu dn c khng gian
c mt gia tc hng ln 9,8 m/s
2
, v khi c ta mt
hn , chn ca c ta nhm ln hn khng gia tc.
Vi c ta, iu ging nh lc hp dn tht s.
9.3 Chuyn ng trn khng u
Cn chuyn ng trn khng u th sao ? Mc d t trc ti gi chng ta ni ti cc
thnh phn ca vector theo cc trc x v y c nh, nhng by gi tin li hn l ni v cc thnh
phn ca vector gia tc theo ng xuyn tm (trong-ngoi) v ng tip tuyn (theo hng
chuyn ng). Trong chuyn ng trn khng u, thnh phn xuyn tm ca gia tc tun theo
cng phng trnh nh chuyn ng trn u
a
r
= |v|
2
/r
nhng vector gia tc cn c mt thnh phn tip tuyn

a
t
= dc ca th |v| theo t
i lng sau c mt cch hiu n gin. Nu bn
ang i mt vng trn trn xe ca bn, v kim tc k ang
nhc nhch, th thnh phn tip tuyn ca vector gia tc n
gin l ci m bn cho l gia tc nu bn nhn vo tc k v
khng bit bn ang chy vng trn.

V d 7. Chy chm li trc khi r, khng phi trong khi r
Khi bn ang ngot cua trn xe ca mnh v bn lo ngi xe b
trt, bn c nn chy chm li khng ?
Nu cua r l mt cung trn, v bn i qua ht on cua tc
khng i m khng b trt, th con ng v lp xe hnh nh c
ma st tnh mang li gia tc |v|
2
/r. Khng c l do g khin
bn b trt ra ngoi nu nh bn sn sng. Tuy nhin, nu bn
lo lng v hm phanh, th bn phi c mt thnh phn gia tc tip
tuyn ngoi thnh phn xuyn tm m bn c th to ra mt
cch thnh cng. iu ny yu cu mt vector gia tc c ln
ln hn, thnh ra s yu cu mt lc ln hn. Ma st tnh khng c
kh nng mang li mt lc nh th, v bn c th b trt ra ngoi.
Nh trong v d trc ni v vn tng t, vic an ton phi
lm l tin n ch quanh mt tc thp thch hp.

k/ 1. Chuyn ng theo mt vng
trn trong khi tng tc. 2. Chuyn
ng trn u. 3. Chuyn ng chm
dn.

Tm tt chng 9
T kha chn lc
chuyn ng trn u .

chuyn ng trn trong ln ca vector gia
tc gi nguyn khng i
chuyn ng trn khng u ..

chuyn ng trn trong ln ca vector gia
tc thay i
xuyn tm ...

song song vi bn knh ca vng trn, phng t
trong ra ngoi
tip tuyn tip tuyn vi vng trn, vung gc vi hng
xuyn tm

183

K hiu
a
r

gia tc xuyn tm; thnh phn ca vector gia tc
theo phng trong-ngoi
a
t
gia tc tip tuyn; thnh phn ca vector gia tc
tip tuyn vi vng trn
Tm tt
Nu mt vt c chuyn ng trn, phi c mt lc tc dng ln n hng vo tm ca
vng trn. Khng c lc no hng ra tc dng ln vt; cm gic mt lc hng ra l do kinh
nghim ca bn t im nhn ang quay, cho nn chng ta ang nhn mi vt trong h quy chiu
phi qun tnh.
Mt vt chu chuyn ng trn u c vector gia tc hng vo trong c ln
|a| = |v|
2
/r
Trong chuyn ng trn khng u, cc thnh phn xuyn tm v tip tuyn ca vector gia tc l
a
r
= |v|
2
/r
v
a
t
= dc ca th |v| theo t

Bi tp
1. Khi bn lm bnh bng my trn bng in, bn c th ly a s bt nho ra khi n
p bng cch nng chng ra khi bt vi ng c ang quay tc cao. Hy tng tng,
lm cho mi th d hnh dung hn, chng ta c mt ming bng dnh vo mt trong cc n
p bnh.
(a) Gii thch ti sao ma st tnh khng c tc dng ln ming bng bay ra hay khng bay
ra.
(b) Gi s bn thy ming bng khng bay ra khi ng c chy tc thp, nhng
tc ln hn, ming bng s khng na. Ti sao tc ln lm thay i mi th ?
2. Chng t rng biu thc |v|
2
/r c n v ca gia tc.
3. Mt my bay nho ln vng trn c bn knh 1,00 km. My bay bt u bay ln ngc,
thng v ngang, ri bt u ln theo mt cung trn, v ln li khi n ln ti trn cng (My
bay c th chm li i cht trn ng i ln). Hi my bay phi ln bao nhanh trn cao
cng nu nh ngi phi cng khng chu mt lc no t pha gh ngi hay ai an ton trong khi
nh trn cng ca vng trn ?
4. Trong bi ton ny, bn s nhn c phng trnh |a| = |v|
2
/r bng gii tch. Thay v
so snh vn tc ti hai im trong chuyn ng ca ht v ri tnh gii hn ni cc im tin gn

nhau, bn ch vic ly o hm. Vector v tr ca ht l r = ( ) ( )
cos sin r x r y u u + , trong , x y
l cc vector n v hng dc theo trc x v y. Theo n v radian, khong cch i dc k t
t = 0 l ru , nn nu ht ang chuyn ng tc khng i v = |v|, chng ta c / v r t u = .
(a) Loi tr u c c vector v tr ca ht l hm ca thi gian.
(b) Tm vector gia tc ca ht.
(c) Chng t rng ln ca vector gia tc bng v
2
/r.
5. Ba ngi i xe p trong mt cuc ua ang r
quanh mt cung hnh bn nguyt. Ti thi im m t,
ngi A s dng phanh tc dng mt lc 375 N ln xe ca
c ta. Ngi B th ang th dc. Ngi C th ang p, tc
dng lc 375 N ln xe c ta. Mi ngi, cng vi xe, c
khi lng 75 kg. Ti thi im m t, tc tc thi ca
c ba ngi l 10 m/s. Trn hnh v, hy v vector gia tc
ca tng ngi vi im t trn v tr hin ti ca h,
biu din hng v chiu di vi chnh xc hp l. Biu
din mt cch gn ng t l ph hp m bn ang dng
cho c ba vector gia tc. Khng nht thit phi qu chnh
xc. Gi s c ba ngi u i theo con ng sut ton
b thi gian, khng b lch khi ng dnh ring hay
chch khi ng ln.
6. Tr chi cng vin trong hnh gm mt bung
hnh tr quay xung quanh trc thng ng ca n. Khi
chuyn ng quay nhanh, mt ngi da vo thnh c
th nhc chn ln khi sn v vn dnh vo thnh m
khng ri xung. (a) Gi s chuyn ng quay mang li
cho ngi c vn tc v. Bn knh ca hnh tr l r, khi
lng ca ngi l m, gia tc hp dn hng xung di
l g, v h s ma st tnh gia ngi v thnh l
s
. Tm
vn tc cho tc v, theo cc bin kia (Bn s nhn thy
mt trong cc bin trit tiu nhau)
(b) By gi gi s hai ngi ang tham gia tr
chi. Huy mc qun jean, v Gina mc vi polyester, nn
h s ma st tnh ca Huy ln hn ba ln. Vng quay bt
u t trng thi ngh, v khi n bt u quay cng lc
cng nhanh, Gina phi ch lu hn mi c th nhc chn
ln m khng trt xung sn. Da trn phng trnh ca
bn c cu a, hi tc trc khi Gina c th nhc chn
ln m khng trt xung phi ln gp bao nhiu ln ?
7. Mt k s ang thit k b dc cong cho ng
cao tc. V b dc cong, nn c ta mun lm cho n
nghing i gim bt kh nng ngi li xe chy qu
nhanh s vng ra ngoi. Nu bn knh cong l r, th gc
nghing u s l bao nhiu sao cho mt chic xe chy tc

Bi 5

Bi 6

Bi 7

185

v, khng c th lc ma st tnh no cn thit, c
php r cong ? Trnh by p n ca bn theo v, r v g, v
chng t rng khi lng chic xe l khng c lin quan.
8. Lionel chi tr xe la chi vi cc on ray
c kch thc v hnh dng chun. i vi cc cung trn,
cc on c dng thng dng nht c ng knh 662
v 1067 mm phn bn trong ca ng ray bn ngoi.
Tc ti a m xe la c th chy trn cung rng hn
m khng b lch khi ray l 0,95 m/s. Hi xe la phi
hot ng tc no trnh trt ray trn nhng cung
cht hn ?
9. Hnh bn cho thy mt qu cu mt u ca
si dy chiu di L gn vi mt thanh thng ng quay
xung quanh trc dc ca n bng mt ng c. Chu k
(thi gian quay mt vng) l P.
(a) Phn tch cc lc m qu cu tham gia.
(b) Tm xem gc u ph thuc nh th no vo P, g
v L (Gi : (1) Vit nh lut II Newton cho cc thnh
phn ngang v thng ng ca lc v gia tc. Ta c hai
phng trnh c th gii theo hai bin, u v lc cng dy.
(2) Nu bn a ra cc bin nh v v r, hy lin h chng
vi cc bin m li gii ca bn c cha, v loi tr
chng)
(c) iu g xy ra v mt ton hc vi p n ca
bn nu nh ng c quay rt chm (gi tr P rt ln) ? V
mt vt l, bn ngh iu g tht s xy ra trong trng hp
ny ?
10. Gio s tm l R.O. Dent yu cu ti tr cho
mt th nghim v hnh vi tm-run cng bc loi chut
ng, trong i tng c gn vo mt u l xo v
quay theo mt vng trn nm ngang. L xo c chiu di
cn bng b v tun theo nh lut Hooke vi cng k.
N cng gi khng b cong g nhiu di sc nng
ca con chut.
(a) Tnh chiu di ca l xo khi n chu chuyn
ng trn u trong mi vng quay mt thi gian T.
Biu din kt qu ca bn theo k, m, b v T.
(b) y ban o c khng hiu sao khng ph
quyt th nghim, nhng y ban an ton t mi quan tm.
Ti sao ? Phng trnh ca bn c ci g bt thng, hay
thm ch l k l khng, i vi bt k gi tr c bit no
ca T ? Bn ngh g v ngha vt l ca hnh trng ton
hc ny ?

Bi 9

Bi 10


11. Hnh bn cho thy mt dng c kiu c gi l
b iu tc qu vng, dng gi cho ng c chy mt
tc chnh xc. Ton b vt quay xung quanh cng
thng ng, v khi lng M t do trt ln v xung.
Khi lng ny s c mt mi ni (khng v) ti mt van
iu khin ng c. Chng hn, nu ng c chy qu
nhanh, khi lng s i ln, lm cho ng c chy
chm li.
(a) Chng minh rng trong trng hp c bit a =
0, gc u c cho bi
( )
2
1
2
cos
4
m m M P
mL
u
t
| | +
=
|
\ .

trong P l chu k quay (thi gian cn thit quay trn
mt vng)
(b) Khng c p n gn ng no cho u trong
trng hp tng qut trong a khc 0. Tuy nhin, hy
gii thch lm th no hnh trng tc thp c v phin
phc ca dng c a = 0 c th ci tin bng cch lm cho
a khc 0.
12. Hnh bn cho thy hai vt khi lng m
1
v m
2

ang trt theo vng trn trn mt ci bn khng ma st.
Tm lc cng dy nu nh chu k quay l T.
13. Gia tc ca vt trong chuyn ng trn u c
th cho bi |a| = |v|
2
/r, hoc tng ng, |a| = 4t
2
r/T
2
,
trong T l thi gian cn thit cho mt vng quay (xem
v d 4 trang 180). Ngi A ni da trn phng trnh
th nht rng gia tc trong chuyn ng trn th ln hn
khi vng trn nh hn. Ngi B, bin lun t phng
trnh th hai, ni rng gia tc th nh hn khi vng trn
nh hn. Hy vit li hai cng thc sao cho chng t gy
nhm ln hn, loi tr nhng th tng nh l nghch l.

Bi 11

Bi 12

187

Hp dn l lc duy nht tht s quan trng quy m v tr. Bc nh mu khng tht ny
ca cc vnh Th tinh c thc hin t mt bc nh gi v t tu thm him khng gian
Voyager 2. Cc vnh gm hng h sa s nhng ht bng nh xu quay theo qu o trn
di tc dng ca lc hp dn ca Th tinh.

Chng 10
Lc hp dn
Hy bt chic radio ca bn hm nay v th tm
bt c bi ht ni ting no c th tng tng c m
khng c Louis Armstrong. Bng cch a solo ty
hng thnh jazz, Armstrong tham gia vo tr chi rp
hnh ca m nhc cng chng v lp rp cc mnh tr li
theo mt cch khc. Tng t nh vy, Newton sp
xp li quan nim ca chng ta v v tr. Hy xem ta
ca mt s sch vt l gn y vit cho c gi ph
thng: Ht Thn thnh, Gic m v L thuyt cui cng.
Khi ht h nguyn t tn gi l neutrino gn y c
chng minh ln u tin l c khi lng, cc chuyn gia
v tr hc bt u tho lun nghim tc v h qu m
iu ny mang li ln nhng tnh ton v s phn ti hu
ca v tr: khi lng neutrino c gy ra lc ht hp
dn thm na lm cho v tr cui cng ngng dn n v
ri tr li vi nhau hay khng ? Khng c Newton,
nhng n lc nh th mc hiu bit ph thng s

a/ Johannes Kepler tm ra m t ton hc
ca chuyn ng ca cc hnh tinh, ci a
n l thuyt hp dn ca Newton

khng n thun l c cht t ph, chng d dng khng
xy ra vi bt k ai.
Chng ny ni v l thuyt hp dn ca Newton,
l thuyt ng s dng gii thch chuyn ng ca
cc hnh tinh khi chng quay xung quanh Mt tri.
Trong khi cun sch ny tp trung vo cc nh lut
Newton, lc hp dn li lm mn trng ming sau
cng, th Newton qung cc nh lut ca chuyn
ng trong 20 trang u ca cun Nguyn l Ton hc v
ri mt 130 trang tip theo bn v chuyn ng ca cc
hnh tinh. R rng ng xem y l tiu im khoa hc
quan trng ca cng trnh nghin cu ca ng. Ti sao
vy ? V trong cun sch , ng ch ra rng cc nh
lut chuyn ng nh nhau p dng c cho c trn tri
v trn Tri t, v rng lc hp dn lm mt qu to ri
ging nh lc gi cho chuyn ng ca Tri t
khng i xa khi Mt tri. Ci cp tin Newton khng
phi l cc nh lut chuyn ng ca ng m l quan
nim ca ng v nn khoa hc vt l ph thng.
10.1 Cc nh lut Kepler

c/ Khi Tri t v Ha tinh quay xung quanh Mt tri tc khc
nhau, hiu ng kt hp ca chuyn ng ca chng lm cho Ha
tinh dng nh i theo mt qu o k l, tht nt trn nn cc sao
xa.
Newton s khng th no hiu ni ti sao cc
hnh tinh chuyn ng theo kiu ca chng nu nh
khng c nh thin vn hc Tycho Brahe (1546 1601)
v ngi hc tr ca ng l Johannes Kepler (1571
1630), nhng ngi cng vi nhau i n s m t
chnh xc v n gin u tin v cc hnh tinh tht s

b/ Tycho Brahe lu danh tn tui ca ng l
nh thin vn hc bi vic ch ra rng ngi
sao sng mi, ngy nay gi l sao siu mi,
xut hin trn bu tri nm 1572 nm xa
bn ngoi kh quyn ca Tri t. Cng vi
khm ph ca Galileo v cc vt en Mt
tri, iu ny chng minh ci ngc li
vi Aristotle, bu tri l khng hon ho v
khng bt bin. Ting tm ca Brahe vi t
cch nh thin vn hc mang ng ti s
bo tr ca nh vua Frederick II, cho php
ng thc hin nhng php o chnh xc cao
mang tnh lch s ca mnh v chuyn ng
ca cc hnh tinh. Tnh cch a tranh ci,
Brahe thch thuyt ging cho cc nh qu tc
khc v ci xu ca vic sc tay i
nhng mt chic mi ca ng trong mt
cuc u kim thi tr v phi thay th n
bng mt b phn gi ch to t hp kim ca
bc v vng. Sn sng chp nhn tai ting
ci mt ngi nng dn, tuy th ng s
dng sc mnh phong kin m nh vua ban
cho ng ra sc p t ln nhng ngi dn
sng trong ht qun l ca ng. Kt qu ca
cng trnh ca h, mt lu i kiu Italy vi
mt i quan st trn cng, chc chn c
xem l mt trong nhng phng th nghim xa
hoa nht tng c xy dng. ng mt v v
bng quang sau khi t khi xe nga trn
ng t mt ba tic v nh vo thi ,
vic ri khi bn tic ti gii vy chnh
mnh b xem l mt lch s.
189

chuyn ng nh th no. Ci kh ca cng vic ca h
c nu ra bi hnh c, cho thy lm th no chuyn
ng qu o tng i n gin ca Tri t v Ha
tinh kt hp vi nhau sao cho nhn t Tri t, Ha tinh
dng nh tht thng lng ging nh mt ngi thy th
say ru.
Brahe, ngi cui cng trong s nhng nh thin vn hc mt trn, thu thp s liu lu
ngy v chuyn ng ca cc hnh tinh trong khong thi gian nhiu nm, tin mt bc ln t
chnh xc ca nhng quan st trc khong 10 pht cung (10/60 ) ln ti 1 pht cha
tng c. Cht lng ca cng trnh ca ng c tt thy xem l ng ch hn l i quan st
ca ng gm bn thc o gc bng ng khng l gn thng ln lu i ca ng an Mch.
Bn ngi quan st khc nhau s ng thi o v tr ca mt hnh tinh kim tra li v gim
sai s ngu nhin.
Vi ci cht ca Brahe, ngi ph t c ca ng l Kepler th khai thc mt s
ngha l ni s liu . Kepler, tri vi ng ch c ca ng, hnh thnh mt thin kin, ha ra
l mt kin chnh xc, trn nn l thuyt rng Tri t v cc hnh tinh chuyn ng xung
quanh Mt tri, ch khng phi Tri t ng yn c nh v mi th quay xung quanh n. Mc
d chuyn ng l tng i, nhng n khng ch l vn quan im v sao li chuyn ng
trn. Chuyn ng quay ca Tri t v s xoay vng quanh Mt tri khin n l mt h quy
chiu phi qun tnh, gy ra nhng vi phm c th nhn ra ca cc nh lut Newton khi ngi ta
c gng m t cc th nghim chnh xc trong h quy chiu Tri t ng yn. Mc d nhng
th nghim trc tip khng c thc hin mi cho n th k 19, nhng ci thuyt phc mi
ngi v h nht tm vo th k 17 l Kepler c th i ti mt b quy lut ton hc v hnh hc
n gin n mc bt ng dng cho m t chuyn ng ca cc hnh tinh bng gi thit Mt tri
trung tm. Sau 900 trang tnh ton, Kepler cui cng tng hp s liu thnh ba nh lut sau
y:
nh lut Kepler v qu o hnh elip
Cc hnh tinh quay xung quanh Mt tri theo qu o hnh elip vi Mt tri l mt tiu
im.
nh lut Kepler v din tch bng nhau
ng ni hnh tinh vi Mt tri qut nhng din tch bng nhau trong nhng khong
thi gian bng nhau.
nh lut Kepler v chu k
Thi gian cn thit cho mt hnh tinh quay xung quanh Mt tri, gi l chu k ca n, t
l vi trc di ca elip ly tha 3/2. Hng s t l l nh nhau cho tt c hnh tinh.
Mc d qu o ca cc hnh tinh l elip ch khng phi hnh trn, nhng a s rt gn
vi hnh trn. Qu o ca Tri t, chng hn, ch dt 1,7% so vi hnh trn. Trong trng hp
c bit ca hnh tinh trong qu o trn, hai tiu im trng nhau ti tm ca vng trn, v nh
lut qu o elip ca Kepler v th ni rng vng trn c tm trn Mt tri. nh lut din tch

bng nhau ng rng mt hnh tinh trong qu o trn chuyn ng xung quanh Mt tri vi
tc khng i. i vi qu o trn, nh lut chu k khi gn lin vi mt pht biu rng
thi gian cho mt hnh tinh quay t l vi r
3/2
,

trong r l bn knh. Nu tt c hnh tinh chuyn
ng trong qu o ca chng tc nh nhau, th thi gian cho mt vng qu o n gin
ph thuc vo chu vi ca vng trn, nn n s ch t l vi ly tha mt ca r. S ph thuc
mnh hn vo r
3/2
ngha l cc hnh tinh bn ngoi phi chuyn ng chm hn cc hnh tinh
bn trong.
10.2 nh lut hp dn Newton
Lc ca Mt tri tc dng ln cc hnh tinh
tun theo quy lut nghch o bnh phng
Cc nh lut Kepler l s gii thch n gin tuyt
vi ca ci do cc hnh tinh thc hin, nhng chng khng
cho bit ti sao chng chuyn ng nh th. C phi Mt
tri tc dng mt lc ht hnh tinh v pha tm qu o
ca n, hay, nh Descartes xut, c phi cc hnh tinh
ang quay trn mt mt xoy nc ca mt s cht lng
cha bit ? Kepler, lm vic trong truyn thng Aristotle,
gi thuyt rng khng ch c mt lc hng vo do Mt
tri tc dng ln hnh tinh, m cn c mt lc th hai theo
hng chuyn ng gi cho hnh tinh khng chm li. Mt
s ngi cho rng Mt tri ht cc hnh tinh bng lc
t.
Mt khi Newton thit lp cc nh lut ca ng
v chuyn ng v ging dy chng cho mt s bn b ca
ng, h bt u th ni kt chng vi cc nh lut Kepler.
By gi r rng mt lc hng vo s l cn thit b
cong ng i ca hnh tinh. Lc ny c l l s ht gia
Mt tri v tng hnh tinh. (Mc d Mt tri tht s gia tc
theo phn ng vi sc ht ca cc hnh tinh, nhng khi
lng ca n qu ln nn hiu ng cha bao gi c pht
hin bi cc nh thin vn tin Newton) V cc hnh tinh
bn ngoi chuyn ng t t theo qu o cong m du hn
so vi cc hnh tinh bn trong, nn gia tc ca chng r
rng nh hn. iu ny c th gii thch nu nh lc ca
Mt tri c xc nh bng khong cch, tr nn yu hn
i vi cc hnh tinh xa hn. Cc nh vt l cng quen
thuc vi lc khng tip xc nh lc in v t, v bit
rng chng gim nhanh chng theo khong cch, cho nn
iu ny l c ngha.
Trong php gn ng ca qu o trn, ln ca
lc do Mt tri tc dng ln cc hnh tinh phi l
[1]
2
/ F ma mv r = =

d/ Elip l mt vng trn b bp mo bng
cch rt ngn v ko di theo nhng trc
vung gc nhau.

e/ C th dng mt elip bng cch buc
mt si dy vi hai inh ghim v v ging
nh th ny vi ci bt ch ko si dy
cng ra. Mi inh ghim cu thnh mt
tiu im ca elip.

f/ Nu khong thi gian m mt hnh tinh
cn chuyn ng t P n Q bng vi
khong thi gian t R n S, th theo nh
lut Kepler v din tch bng nhau, hai
din tch t sm l bng nhau. Hnh tinh
chuyn ng trong khong thi gian RS
nhanh hn n chuyn ng trong khong
thi gian PQ, sau ny Newton chng
minh l do lc ht hp dn ca Mt tri
lm gia tc n. nh lut din tch bng
nhau tin on chnh xc n s tng tc
ln bao nhiu.
191

By gi, mc d phng trnh ny c ln v ca vector
vn tc trong n, nhng ci Newton trng i l c mt
phng trnh c bn hn na cho lc ca Mt tri tc dng
ln hnh tinh, v phng trnh s c lin quan ti
khong cch r t Mt tri ti vt th, ch khng phi tc
v ca vt chuyn ng khng lm cho vt nh hn hay
nng hn.
Nu phng trnh [1] tht s c th p dng chung, th iu
g s xy ra vi mt vt phng thch trng thi ngh trong
vng c phn trng rng ca h Mt tri ?
Nh vy, phng trnh [1] l mt mu thng tin
hu ch c th lin h vi s liu v cc hnh tinh mt cch
d dng v cc hnh tinh dng nh chuyn ng theo qu
o gn nh trn, nhng Newton mun kt hp n vi
nhng phng trnh khc v loi tr v v phng din i
s thu c s tht su sc hn.
loi v, Newton s dng phng trnh
[2]
2 chuvi r
v
T T
t
= =
Tt nhin phng trnh ny s ch c gi tr i vi nhng
hnh tinh trong qu o gn nh trn. a phng trnh
ny vo phng trnh [1] loi v cho ta
[3]
2
2
4 mr
F
T
t
=
Kt qu ny khng may c tc dng ph mang trong n
chu k T m chng ta mong i trn c s vt cht tng t
s khng xut hin trong p s cui cng. l ni
trng hp qu o trn,
3/ 2
T r , ca nh lut Kepler v
chu k xut hin. S dng n loi T cho kt qu ch ph
thuc vo khi lng ca hnh tinh v khong cch ca n
tnh t Mt tri
2
/ F m r [lc ca Mt tri tc dng ln hnh tinh
khi lng m khong cch r tnh t Mt tri; hng s t l
nh nhau cho tt c hnh tinh]
(V nh lut Kepler v chu k ch l mt s t l, nn kt
qu cui cng l mt t l ch khng phi mt phng
trnh, v khng c ch no a vo h s
2
4t )
Ly v d, hai hnh tinh song sinh Thin vng
tinh v Hi vng tinh c khi lng gn bng nhau,
nhng Hi vng tinh xa Mt tri gp i Thin vng
tinh, nn lc hp dn ca Mt tri tc dng ln Hi vng
tinh nh hn khong 4 ln.

g/ Gia tc ca Mt trng nh hn
60
2
= 3600 ln so vi qu to

Hy tin hnh y cc bc t phng trnh [3] dn n
2
/ F m r .
Lc gia cc thin th trn tri cng loi vi lc hp dn trn a cu
OK. Nhng loi lc l g ? N c kh nng khng phi l lc t, v lc t khng c
lin quan g ti khi lng. Ri tng n vi tr tu v i ca Newton. Nm di mt cy to
v ngm Mt trng trn tri, ng nhn thy mt qu to ri. L no Tri t chng ht Mt trng
vi cng loi lc hp dn ? Mt trng quay xung quanh Tri t theo kiu ging nh cc hnh
tinh quay xung quanh Mt tri, nn c l lc ca Tri t tc dng ln qu to ri, lc ca Tri
t tc dng ln Mt trng, v lc ca Mt tri tc dng ln hnh tinh u cng mt loi lc.
C mt cch d dng kim tra gi thuyt ny bng s. Nu nh n ng, th chng ta
mong i lc hp dn tc dng bi Tri t tun theo quy lut
2
/ F m r ging nh lc tc dng
bi Mt tri, nhng vi mt hng s t l khc ph hp vi cng hp dn ca Tri t. Vn
pht sinh lc ny l lm sao xc nh khong cch r gia Tri t v qu to. Mt qu to
nc Anh th gn vi nhng phn khc ca Tri t hn nhng phn kia, nhng gi s chng ta
ly r l khong cch t tm ca Tri t n qu to, tc l bn knh Tri t. (Vn lm th
no o r khng pht sinh trong php phn tch chuyn ng ca cc hnh tinh v Mt tri v cc
hnh tinh qu nh so vi khong cch gia chng) Gi hng s t l l k, chng ta c
F
Tri t tc dng ln qu to
= km
to
/r
2
Tri t

F
Tri t tc dng ln Mt trng
= km
mt trng
/d
2
Tri t-Mt trng

nh lut II Newton ni a = F/m, nn
a
to
= k / r
2
Tri t

a
Mt trng
= k / d
2
Tri t-Mt trng

Nh thin vn ngi Hi Lp Hipparchus tm ra chng 2000 nm trc rng khong cch t
Tri t n Mt trng bng khong 60 ln bn knh Tri t, nn nu gi thuyt ca Newton
ng, th gia tc ca Mt trng s nh hn 60
2
= 3600 ln gia tc ca qu to ri.
p dng a = v
2
/r cho gia tc ca Mt trng mang li mt gia tc tht s nh hn 3600 ln
so vi 9,8 m/s
2
, v Newton thuyt phc ng tit l b mt ca lc b n gi Mt trng v cc
hnh tinh trong qu o ca chng.
nh lut hp dn Newton
T l thc
2
/ F m r i vi lc hp dn tc dng ln mt vt khi lng m ch c mt
hng s t l thch hp cho cc vt khc nhau nu chng b tc dng bi lc hp dn ca cng
mt vt. R rng sc mnh hp dn ca Mt tri ln hn nhiu so vi ca Tri t, v cc hnh
tinh u quay xung quanh Mt tri v khng biu hin bt k gia tc rt ln no gy ra bi Tri
t (hay bi mt hnh tinh khc). Tnh cht g ca Mt tri mang li cho n sc mnh hp dn
ln nh th ? C phi th tch ca n ln ? Hay khi lng ca n ln ? Hay nhit ca n ln ?
Newton l gii rng nu lc t l vi khi lng ca vt b tc dng, th n cng s c ngha nu
xc nh h s trong sc mnh hp dn ca vt tc dng lc l khi lng ca chnh n. Gi s
khng c nhn t no khc nh hng n lc hp dn, th th duy nht khc cn thit phi a
193

ra cc tin on nh lng ca lc hp dn s l hng s t l. Newton gi hng s t l l G,
cho nn sau y l dng thc hon chnh ca nh lut hp dn m ng gi thuyt.
nh lut hp dn Newton
1 2
2
Gmm
F
r
= [lc hp dn gia cc vt khi lng m
1
v m
2
, cch nhau khong cch r; r
khng phi l bn knh ca ci g]
Newton quan nim hp dn l lc ht gia hai khi
lng bt k trong v tr. Hng s G cho chng ta bit lc
ht l bao nhiu newton i vi hai khi lng 1 kg
cch nhau khong cch 1 m. Vic xc nh thc nghim G
theo n v bnh thng (tri vi cc n v c bit, khng
phi h mt dng trong thin vn hc) c m t trong
mc 10.5. Php o kh khn ny khng c hon thnh
mi cho n lu sau khi Newton qua i.
V d 1. n v ca G
n v ca G l g ?
Gii tm G trong phng trnh nh lut hp dn Newton
cho ta
2
1 2
Fr
G
mm
=
Nn n v ca G phi l Nm
2
/kg
2
. T im y vi n
v, gi tr ca G l 6,67 x 10
-11
Nm
2
/kg
2
.
V d 2. nh lut III Newton
nh lut hp dn Newton c ph hp vi nh lut III
Newton ?
nh lut III yu cu hai th. Th nht, lc ca m
1
tc dng
ln m
2
phi bng vi lc ca m
2
tc dng ln m
1
. iu ny
thc hin c v tch m
1
m
2
cho kt qu nh nhau nu chng
ta hon i cc nhn 1 v 2. Th hai, hai lc phi c chiu
ngc nhau. iu kin ny cng tha mn, v nh lut hp
dn Newton nhc ti lc ht: mi khi lng ht khi lng
kia v pha n.
V d 3. Dim vng tinh v Charon
V tinh Charon ca Dim vng tinh c xem l ln bt
thng c kch thc Dim vng tinh, cho chng c im
ca mt hnh tinh i. Khi lng ca chng l 1,25 x 10
22
v
1,9 x 10
21
kg, v khong cch trung bnh gia chng l
1,96 x 10
4
km. Hi lc hp dn gia chng bng bao nhiu ?

h/ Hc sinh thng c thi gian kh khn
hiu c ngha vt l ca G. N ch l
mt hng s t l cho bit lc hp dn
mnh bao nhiu. Nu nh bn c th thay
i n, th ton b lc hp dn trong khp
v tr s tr nn mnh hn hoc yu hn.
V s lng, lc ht hp dn gia hai
khi lng 1 kg cch nhau khong cch 1
m l 6,67 x 10
-11
N, v y l gi tr G
trong h n v SI.

i/ nh hiu chnh my tnh ca Dim
vng tinh v Charon, chp bng Knh
thin vn v tr Hubble.
Nu chng ta mun s dng gi tr ca G biu din theo n s SI (mt-kilogram-giy), trc ht chng
ta phi i khong cch ra 1,96 x 10
7
m. Lc hp dn bng


Tnh t l vi 1/r
2
trong nh lut hp dn khng
phi hon ton khng mong mun. T l vi 1/r
2
c
tm thy trong nhiu hin tng khc trong mt s tc
ng tri ra t mt im. Chng hn, cng nh sng
pht ra t mt ngn nn t l vi 1/r
2
, v khong cch r
tnh t ngn nn, nh sng phi phn tn ra trn b mt
qu cu tng tng din tch
2
4 r t . iu tng t ng
cho cng m thanh pht ra t pho t, hay cng
bc x gamma pht ra bi l phn ng Chernobyl. Tuy
nhin, iu quan trng cn nhn ra l y ch l mt s
tng t. Lc khng truyn qua khng gian nh m
thanh hay nh sng, v lc khng phi l mt cht c th
phn tn dy hn hay mng hn nh b trn bnh m.
Mc d mt s ngi ng thi ca Newton
bin lun rng lc hp dn c l t l vi 1/r
2
,
nhng
khng ai trong s h, k c nhng ngi bit cc nh
lut chuyn ng ca Newton, c may mn chng minh
c rng qu o thu c s l elip, nh Kepler tm
c theo li kinh nghim. Newton tht s thnh cng
vic chng minh rng qu o elip s thu c mt lc
1/r
2
, nhng chng ta hon php chng minh li cho n
phn cui ca tp sch tip theo v n c th thc hin d
hn nhiu bng khi nim nng lng v xung lng
gc.
Newton cn tin on rng cc qu o hnh
hyperbol s l c th, v ng ng. Mt s sao chi,
chng hn, quay xung quanh Mt tri theo nhng elip rt
thon di, nhng nhng sao chi khc i qua h Mt tri
theo qu o hyperbol, cha bao gi quay li. Ging nh
qu o ca mt qu bng nm nhanh hn th phng hn
qu o ca mt qu bng nm chm hn, cong ca
qu o hnh tinh ph thuc vo tc ca n. Mt con
tu v tr c th c phng tc tng i thp,
mang li qu o trn xung quanh Tri t, hay n c th
c phng tc cao hn, mang li qu o elip cong
du hn i c xa hn tnh t Tri t, hay n c th
c phng tc rt cao a n vo qu o hyperbol
cn t cong hn. Khi bn i rt xa khi mt hyperbol, n
tin ti gn nh l ng thng, tc l cong ca n rt
cuc gn nh bng khng.

j/ Cc ng conic l nhng ng cong to
ra bng cch ct mt hnh nn v hn bng
mt mt phng.

k/ Mt khu i bc tng tng c th bn
ra nhng qu n tc rt cao t trn
nh ca mt ngn ni tng tng, rt cao
chm ti trn cng tng kh quyn. Ph
thuc vo tc vin n c bn ra, n
c th i vo mt qu o elip cong st sao,
1, mt qu o trn, 2, mt qu o elip to
hn, 3, hay mt qu o hyperbol gn nh
thng, 4.
Newton cn c th chng minh rng nh lut II Kepler (din tch qut bng nhau trong
nhng khong thi gian bng nhau) l mt h qu hp l ca nh lut hp dn ca ng. Kiu
chng minh ca Newton c phn phc tp, nhng vic chng minh tr nn khng ng k mt
khi bn hiu khi nim xung lng gc, n s c bn ti trong phn sau ca b sch ny. Vic
chng minh v th s hon li cho n mc 5.7 ca sch tp 2.
nh lut Kepler no c ngha p dng cho qu o hyperbol ?
195

A. Lm th no Newton c th tm c tc ca Mt trng a vo biu thc a = v
2
/r ?
B. Hai qu n pho khi lng khc nhau bn ra khi khu sng nm trn mt t cng tc v gc th
s i theo cng qu o, gi s rng ma st khng kh l khng ng k. (Bn c th xc nhn iu ny
bng cch nm hai vt cng nhau t tay bn v xem chng c tch ra hay vn chuyn ng st bn nhau)
iu g tng ng vi thc t ng cho cc v tinh ca Tri t c khi lng khc nhau ?
C. Pht biu sau y sai ch no ? Mt ngi sao chi trong qu o elip tng tc khi n tin gn ti Mt
tri, v lc ca Mt tri tc dng ln n tng ln.
D. Ti sao li khng c ngha vic trng i lc hp dn ca Tri t tc dng ln qu bng bowling t l
nghch vi bnh phng khong cch gia cc b mt ca chng thay v tm ca chng ?
E. Tri t c b gia tc v Mt trng tc dng lc hp dn ln n khng ? Gi s c hai hnh tinh lin kt
vi nhau bng lc hp dn kiu nh Tri t v Mt trng, nhng hai hnh tinh c khi lng bng nhau.
Chuyn ng ca chng s trng nh th no ?
F. Tu khng gian thng hot ng bng cch bt ng c ca chng ch trong vi ba pht mt ln, v tu
thm d lin hnh tinh s mt hng thng hoc hng nm trn hnh trnh n mc tiu ca n m khng
c y. Gi s mt phi thuyn trong qu o trn xung quanh Ha tinh, v sau trong khong thi
gian ngn n bt ng c v pha ngc li, gy ra s gim vn tc t ngt. iu ny s nh hng g ti
qu o ca n ? Cn nu bt ng c y ra pha trc th sao ?
10.3 S mt trng lng biu kin
Nu bn hi ai ti trm xe bus ti sao cc nh du hnh v tr khng c trng lng, th
c kh nng bn s nhn c mt trong hai cu tr li khng chnh xc sau y:
(1) H khng trng lng v h cch Tri t qu xa.
(2) H khng trng lng v h chuyn ng qu nhanh.
Cu tr li th nht sai v phn ln cc nh du hnh cha bao gi i xa qu 1000 dm
khi b mt Tri t. S gim lc hp dn gy ra bi cao ca h l ng k, nhng khng
phi 100%. Cu tr li th hai sai v nh lut hp dn Newton ch ph thuc vo khong cch,
ch khng phi tc .
Cu tr li ng l cc nh du hnh trong qu o xung quanh Tri t tht ra khng phi
khng c trng lng. S mt trng lng ca h ch l biu kin. Nu khng c lc hp dn tc
dng ln phi thuyn, n s tun theo nh lut I Newton v i khi theo ng thng, ch khng
quay trn xung quanh Tri t. Nh th, cc nh du hnh bn trong tu v tr trn qu o
ging ht nh chnh con tu, vi lc hp dn ca Tri t lin tc xoay vector vn tc ca h
quay trn. Nguyn nhn khin h dng nh khng c trng lng l trong cng qu o nh
con tu v tr, nn cho d lc hp dn ca Tri t b cong qu o ca h xung pha boong
tu, nhng boong tu li ri bn di h vi cng tc .
S mt trng lng biu kin cng c th tri nghim trn Tri t. H khi no bn nhy
ln trong khng kh, bn chu cng loi mt trng lng biu kin nh cc nh du hnh v tr.
Khi trong khng kh, bn c th nng tay ca mnh ln d dng hn lc bnh thng, v lc hp
dn khng lm cho chng ri nhanh hn phn cn li ca c th bn, n ri bn di chng. Lc
lng khng qun nc Nga hin nay nhn a nhng v khch du lch nc ngoi giu c ln

mt chic my bay ch hng to v cho h cm gic khng trng lng trong khong thi gian
ngn trong khi my bay h xung v th ri ging nh mt hn .
10.4 Php cng vector cc lc hp dn
Hy nht mt bng hoa trn Tri t v bn chuyn n v sao xa xi nht.
Paul Dirac
Khi bn ng trn Tri t th phn no ca Tri t
ang ht bn xung di bng lc hp dn ca n ? a s
mi ngi liu lnh ni rng tc dng ch n t phn nm
ngay bn di bn, v lc hp dn lun lun ht thng ng
xung. y c ba quan st c th gip bn thay i quan
im:
- Nu bn nhy ln trong khng kh, lc hp dn khng
ngng tc dng ln bn ch v bn khng chm ti
Tri t: lc hp dn l lc khng tip xc. iu
ngha l bn khng thot khi lc hp dn ca cc
phn xa ca hnh tinh chng ta ch v bn khng
tip xc vi chng.
- Lc hp dn khng b chn li bi vt cht gia.
Chng hn, trong hin tng nguyt thc, Tri t ni
thng hng gia Mt tri v Mt trng, nhng ch nh
sng Mt tri b chn li khng ti c Mt trng,
ch khng phi lc hp dn nu lc hp dn ca
Mt tri tc dng ln Mt trng b chn li trong tnh
hung ny, th cc nh thin vn hc s c th ni v
gia tc ca Mt trng thay i t ngt. Mt v d
tinh t hn nhng d quan st hn l thy triu gy ra
bi lc hp dn ca Mt trng, v hiu ng thy triu
c th xy ra pha Tri t i din ngc li pha
Mt trng. Nh vy, cc phn bn kia Tri t khng
b cn li vic ht bn vi lc hp dn ca chng ch
v c vt cht khc gia bn v chng.

l/ Lc hp dn dng nh ch ht thng
xung v tnh i xng gn nh hon
ho ca Tri t lm cho cc thnh
phn ngang ca hp lc trit tiu hu
nh chnh xc vi nhau. Nu s i
xng b ph v, v d bi mt m
khong vt rn c, th hp lc hi
nghing sang bn.
- Cc nh thm d i khi tm kim cc qung m bn di lng t bng cch o hng
ca lc hp dn a phng, tc l hng cc vt ri hoc hng dy di treo qu lc.
Chng hn, lc hp dn trong vng pha ty mt qung m nh th s hng theo
ng hi lch sang pha ng ca tm Tri t. ng l v lc hp dn tng hp tc
dng ln bn hng xung, iu khng c ngha l ch cc phn ca Tri t nm
ngay bn di bn ang ht bn. N ch l v cc thnh phn ngang ca tt c cc vector
lc tc dng ln bn tin rt gn n trit tiu nhau.
Mt centi mt khi dung nham trong lp bao ca Tri t, mt ht ct trong ngn ni
Kilimanjaro, v mt con b cht trn con mo Paris u ht bn vi lc hp dn ca chng.
Ci bn cm nhn l tng vector ca tt c cc lc hp dn tc dng bi tt c cc nguyn t ca
hnh tinh chng ta, v ni rng ra l bi tt c cc nguyn t trong v tr.
197

Khi Newton kim tra l thuyt hp dn ca ng bng cch so snh gia tc qu o ca
Mt trng vi gia tc ca qu to ri trn Tri t, ng gi thit ng c th tnh lc ca Tri
t tc dng ln qu to bng khong cch t qu to n tm ca Tri t. C phi ng sai ?
Xt cho cng, khng phi l tm ca Tri t ht qu to, m l ton b Tri t. Mt kikogram
bi nm vi feet bn di sn vn ca ng nc Anh c lc tc dng ln qu to ln hn
nhiu so vi lc ca mt kilogram t tan chy nm su di nc Australia, cch xa hng
ngn dm. Tht ra khng c l do r rng no l gii lc s sai lch nu bn gi thit rng ton b
khi lng ca Tri t tp trung ti tm ca n. ng thi, chng ta bit rng Tri t c mt s
phn th m c hn, v mt s phn th km m c hn. Lp v rn m chng ta sng trn
c xem l km m c hn lp tan chy bn di m n tri trn . K ht cc yu t
th vic tnh tng vector ca tt c cc lc tc dng bi ton b cc phn ca Tri t s l
mt cng vic ri rm kinh khng.
Tht ra, Newton c nhng l gii c v ton hc khi xem khi lng Tri t nh th n
tp trung ti tm Tri t. Trc ht, mc d Newton khng cht hoi nghi rng mt ca Tri
t l khng ng u, nhng ng bit rng hng ca lc hp dn tng hp ca n rt gn
hng thng vo tm Tri t. l bng chng mnh m cho thy s phn b khi lng l rt
i xng, cho nn chng ta c th xem Tri t l cu thnh t nhiu lp, ging nh c hnh, vi
tng lp c mt khng i u khp. (Ngy nay c bng chng khc cho s i xng qua cc
php o cch thc cc dao ng t ng t v v n ht nhn truyn qua Tri t) Khi
Newton tp trung vo cc lc hp dn tc dng bi tng lp v mng nh th, v chng minh
nh l ton hc sau y, gi l nh l lp v:
Nu mt vt nm bn ngoi mt v cu mng c khi
lng, th tng vector ca tt c cc lc hp dn tc dng
bi tt c cc phn ca lp v bng nh th khi lng
ca lp v tp trung ti tm ca n. Nu vt nm bn
trong lp v, th ton b lc hp dn trit tiu chnh xc
vi nhau.
i vi lc hp dn Tri t, mi lp v tc dng nh th khi
lng ca n tp trung ti tm ca Tri t, cho nn kt qu cui
cng bng nh th ton b khi lng ca Tri t tp trung ti
tm ca n.
Phn th hai ca nh l lp v, v lc hp dn trit tiu
bn trong lp v, c mt cht bt ng. Hin nhin cc lc s trit
tiu nhau ht nu bn ti ng tm ca v cu, nhng ti sao
chng vn trit tiu nhau hon ton nu bn bn trong v cu
nhng khng phi ti tm ? Ton b tng c th trng tht
tru tng, v chng ta khng bit c hnh tinh rng no trong
h Mt tri ca chng ta m cc nh du hnh hi vng c th n
thm, nhng tht ra n l mt kt qu hu ch cho vic tm hiu
lc hp dn bn trong Tri t, n l mt vn quan trng trong
a cht hc. Trong mt hm m su, v d 2 km, chng ta c
th s dng nh l lp v cho chng ta bit rng 2 km bn
ngoi ca Tri t khng c tc dng hp dn tng hp no, v

m/ Mt vt nm bn ngoi mt v
cu c khi lng s chu lc hp
dn t mi phn ca lp v - cc
lc mnh hn t nhng phn gn
hn, v cc lc yu hn t nhng
phn xa hn. nh l lp v pht
biu rng tng vector ca tt c cc
lc l bng nh th ton b khi
lng tp trung ti tm ca lp v.

lc hp dn bng vi ci c sinh ra nu nh nhng phn cn
li, su hn, ca Tri t u tp trung ti tm ca n.
Gi s bn ang y ca mt hm m su, ngha l bn vn cch kh xa tm ca Tri t. nh l lp
v ni rng lp v khi lng m bn bn trong tc dng hp lc bng khng ln bn. Hy tho lun xem
cc phn ca lp v ht bn theo hng no, v nhng lc ny mnh bao nhiu. Gii thch ti sao t nht
cng ng tin cy l chng trit tiu nhau.
A. Nu bn cm mt qu to, hi qu to c tc dng lc hp dn ln Tri t khng ? C phi n yu
hn lc hp dn ca Tri t tc dng ln qu to ? Ti sao Tri t khng gia tc ln pha trn khi bn th
ri qu to ?
B. Khi nh du hnh v tr i t Tri t ln Mt trng, lc hp dn tc dng ln h thay i nh th no khi
h di chuyn ?
C. Lc hp dn tin snh tng mt ca mt ta nh chc tri s so nh th no vi lc hp dn trn
mt cnh ng rng m ngoi ngoi thnh ph ?
D. Trong vi t nm, Mt tri s bt u tri qua nhng thay i cui cng lm cho n phng to thnh mt
sao knh . (Gn lc bt u qu trnh ny, cc i dng ca Tri t s bc hi, v cui cng, Mt tri
c kh nng s nut chng Tri t hon ton) Khi b mt Mt tri bt u tin ngy cng gn n Tri t,
th qu o ca Tri t s b nh hng nh th no ?
10.5 Cn nng trn Tri t
Hy xt c th hn vic ng dng nh lut hp dn Newton cho cc vt trn mt t.
V lc hp dn ca Tri t l bng nh th khi lng ca n tp trung ht ti tm ca n, nn
lc tc dng ln mt vt khi lng m ang ri c cho bi
F = GM
m/r
2

Gia tc ca vt bng F/m, nn khi lng ca vt trit tiu v chng ta c gia tc bng nhau cho
mi vt ri, nh chng ta bit, ta c:
g = GM
/r
2

n/ Thit b Cavendish. Hai qu cu ln t c nh trong khng gian, nhng thanh treo hai qu cu nh th t do
xon di tc dng ca lc hp dn.
199

Newton chng bit khi lng ca Tri t hay gi tr
s ca hng s hp dn G. Nhng nu ai c th o G, th
c kh nng l ln u tin trong lch s o c khi
lng ca Tri t! Cch duy nht o G l o lc hp dn
gia hai vt khi lng bit, nhng mt cng vic cc
k kh khn, v lc hp dn gia hai vt kch c bnh thng
th cc k nh. Nh vt l ngi Anh Henry Cavendish l
ngi u tin thnh cng, s dng thit b nh trong hnh n
v o. Hai qu cu ln l hai qu cu ch ng knh 8 inch,
v mi qu ht qu cu nh gn n. Hai qu cu nh treo
hai u ca mt thanh ngang, thanh li c treo bng
mt si ch mnh. C cu treo hai qu cu ln c th quay
bng tay xung quanh mt trc thng ng, sao cho chng
hn qu cu ln pha bn phi ht qu cu nh k bn n
v pha chng ta v trong khi qu cu nh pha bn tri
b ht ra xa chng ta. Si ch treo hai qu cu nh v th b
xon i mt gc nh, v lc hp dn thc s c th c xc
nh. Cavendish lp t ton b thit b trong phng ring
nh ng, ng ht ca ngn khng cho gi lm nhiu thit b
tinh vi. Kt qu phi c quan st qua knh vin vng gn
qua l khoan trn tng. Th nghim ca Cavendish mang li
gi tr bng s u tin cho G v cho khi lng Tri t.
Gi tr c chp nhn hin nay ca G l 6,67 x 10
-11

Nm
2
/kg
2
.

o/ Phin bn n gin ha ca thit b
Cavendish, nhn t trn xung.
Bit c G khng nhng cho php xc nh khi lng Tri t m cn xc nh khi
lng Mt tri v nhng hnh tinh khc. Chng hn, bng cch quan st gia tc ca mt trong
nhng v tinh ca Mc tinh, chng ta c th suy ra khi lng ca Mc tinh. Bng sau y cho
khong cch ca cc hnh tinh tnh t Mt tri v khi lng ca Mt tri v cc hnh tinh.
Khong cch trung bnh tnh
t Mt tri, theo n v
khong cch trung bnh ca
Tri t tnh t Mt tri
Khi lng, theo n
v khi lng Tri t
Mt tri ___ 330.000
Thy tinh 0,38 0,056
Kim tinh 0,72 0,82
Tri t 1 1
Ha tinh 1,5 0,11
Mc tinh 5,2 320
Th tinh 9,5 95
Thin vng tinh 19 14
Hi vng tinh 30 17
Dim vng tinh 39 0,002

A. Tht kh cho Cavendish bt tay vo thit k mt th nghim m khng c t nht cht tng no v
bc ln ca G. Lm th no ng c th c tnh n ph hp trong phm vi h s 10 ?
B. Gii thch chi tit lm th no ngi ta xc nh khi lng Mc tinh bng cch quan st gia tc ca mt
trong cc v tinh ca n. Ti sao iu duy nht cn thit l bit gia tc ca v tinh, ch khng phi lc thc
s tc dng ln n ? Ti sao chng ta khng cn bit khi lng ca v tinh ? Cn mt hnh tinh khng c
v tinh, nh Kim tinh, th sao lm th no tm c khi lng ca n ?
C. Hng s hp dn G rt kh o chnh xc, v c bit km chnh xc nht trong nhng con s c bn
ca vt l hc nh tc nh sng, khi lng electron Nhng l trong h mks, da trn mt lm n
v chiu di, kilogram lm n v khi lng, v giy lm n v thi gian. Cc nh thin vn thnh thong
li s dng mt h n v khc, trong n v khong cch, gi l n v thin vn hay AU, l bn knh
ca qu o Tri t, n v khi lng l khi lng ca Mt tri, v n v thi gian l nm (tc l thi
gian cn thit cho Tri t quay mt vng quanh Mt tri). Trong h n v ny, G c mt gi tr s chnh
xc n gin l vn nh ngha. Vy gi tr l g ?
10.6 Bng chng cho lc hp dn y
Cho n gn y, cc nh vt l vn ngh rng h hiu lc hp dn kh tt. Einstein
ci tin l thuyt Newton, nhng nhng c im nht nh ca lc hp dn c xc lp
vng chc. Mt tnh cht nh vy l chng lun lun l lc ht. Nu hp dn lun lun l ht
nhau, th mt cu hi hp l l ti sao v tr khng co li. Newton tr li cu hi ny bng
pht biu rng nu v tr l v hn theo mi hng, th n s khng c tm hnh hc no cho
n co li; cc lc t ln bt k ngi sao hay hnh tinh no tc dng bi nhng phn v tr xa
s c xu hng trit tiu nhau bi s i xng. Tuy nhin, nhng tnh ton thn trng hn cho
thy v tr ca Newton s c xu hng co li nhng quy m nh: bt k phn no ca v tr
dng nh hi m c hn trung bnh s ht nhiu hn, v s co ny s mang li lc hp dn
mnh hn, lm cho s co li cn nhanh hn na, v vn vn.
Khi Einstein trng tu thuyt hp dn, vn tng t dng ln trong nhng ci u
chng i. Ging nh Newton, Einstein i n tin rng v tr l tnh ti, cho nn ng thm
mt s hng y c bit vo cc phng trnh ca ng, nh ngn cn s co li. S hng ny
khng c lin quan n bt k lc ht no ca khi lng i vi khi lng, m n thun biu
din cho mt xu hng chung ca khng gian t n dn n tr khi b kim ch bi vt cht c
ng trong n. Thnh ra li gii ca Einstein, ging nh ca Newton, l khng bn. Ngoi ra,
ngi ta sm pht hin bng quan st rng v tr ang dn n, v iu ny c hiu bng cch
to ra m hnh Big Bang, theo s dn n hin nay ca v tr l kt qu ca mt v n ht sc
nng bng. Mt v tr ang dn n, khng ging nh v tr tnh, c kh nng gii thch vi cc
phng trnh Einstein, m khng cn s hng y no ht. S dn n ca v tr n gin s
chm dn theo thi gian do lc ht hp dn. Sau nhng pht trin ny, Einstein pht biu
bun ru rng vic thm vo s hng y, gi l hng s v tr hc, l sai lm ln nht ca cuc
i ng.
y l trng thi ca mi th cho n nm 1999, khi bng chng bt u xoay chuyn
rng s dn n ca v tr ang nhanh dn ch khng phi chm dn! Bng chng th nht n
t vic s dng knh thin vn lm mt loi c my thi gian: nh sng pht ra t mt thin h
xa c th mt hng t nm i n chng ta, cho nn chng ta ang nhn n khi n rt xa
201

trong qu kh. Nhn ngc dng thi gian, cc nh thin vn thy v tr dn n tc c phn
chm hn, ch khng nhanh hn. Lc y, h thy xu h, v iu ny ng l ngc li vi ci
c trng i. Cht lng thng k ca s liu cng khng tt mang li bng chng chc
chn, v c nhng lo ngi v sai s h thng. Tuy nhin, trng hp dn n ang tng tc b
tm gn bi vic lp bn chnh xc cao ca nh le li m nht, khp ni ca Big Bang, gi l
nn vi sng v tr. Mt s nh l thuyt xut lm hi sinh li hng s v tr hc ca
Einstein gii thch s gia tc, cn nhng ngi khc th tin rng n l bng chng cho mt
dng b n ca vt cht biu hin lc y hp dn. Tn gi chung cho th vt cht cha bit ny
l nng lng ti. Mt s kin gn y v ti ny c th tm c trn s thng 1/2001 ca
Scientific American c sn online ti
http://www.sciam.com/issue.cfm?issueDate=Jan-01
Cc php o nn vi sng nhc ti trn c ci thin bi mt tu thm d v tr gi
l WMAP, v khng cn c nhiu ch cho s nghi ng v lc y hp dn na. Mt bi bo m
t nhng kt qu ny, ng trn trang nht ca t New York Times hm 12/02/2003 c sn
online ti
http://www.nytimes.com/2003/02/12/science/12COSM.html
(cn ng k min ph)

p/ Bn nn vi sng v tr ca tu thm d WMAP trng ging nh mt bc tranh thi tr ca v tr.
Cc nh thin vn hc t xem h i vo mt k nguyn mi ca v tr hc chnh
xc cao. Tu thm d WMAP, v d, o tui ca v tr l 13.7 0.2 t nm, mt con s trc
y ch c pht biu m m l t 10 n 12 t. Chng ta bit rng ch 4% v tr l cc nguyn
t, vi 23% gm cc ht h nguyn t cha bit, v 73% l nng lng ti. Tht c cht g
hi chm bim l bit v nhiu th vi chnh xc cao nh th, v cho n nay ngi ta hu
nh cha bit g v bn cht ca chng. Chng hn, chng ta bit chnh xc 96% v tr l ci g
khng phi nguyn t, nhng chng ta bit chnh xc chng bit ci g l ci g.

Tm tt chng 10
T kha chn lc
elip . hnh trn b bp mo; mt trong cc ng
conic
ng conic ... ng cong hnh thnh bi giao tuyn ca mt
mt phng v mt hnh nn v hn
hyperbol mt ng conic khc; n khng tin li gn
khp kn chnh n
chu k . thi gian cn thit cho mt hnh tinh hon
thnh mt vng qu o; tng qut hn, thi
gian cho mt chu trnh trong mt s chuyn
ng lp li
tiu im mt trong hai im c bit bn trong elip: elip
gm tp hp cc im sao cho tng khong
cch n hai tiu im bng mt s nht nh;
mt hyperbol cng c tiu im
K hiu
G hng s t l trong nh lut hp dn Newton;
lc ht hp dn gia hai qu cu khi lng
1kg khong cch tm-ni-tm 1 m
Tm tt
Kepler suy lun ra ba nh lut bng kinh nghim t s liu v chuyn ng ca cc
hnh tinh:
nh lut Kepler v qu o hnh elip
Cc hnh tinh quay xung quanh Mt tri theo qu o hnh elip vi Mt tri l mt tiu
im.
nh lut Kepler v din tch bng nhau
ng ni hnh tinh vi Mt tri qut nhng din tch bng nhau trong nhng khong
thi gian bng nhau.
nh lut Kepler v chu k
Thi gian cn thit cho mt hnh tinh quay xung quanh Mt tri, gi l chu k ca n, t
l vi trc di ca elip ly tha 3/2. Hng s t l l nh nhau cho tt c hnh tinh.
Newton c th tm ra li gii thch c bn hn na cho nhng nh lut ny. nh lut
hp dn Newton pht biu rng ln ca lc ht gia hai vt bt k trong v tr c cho bi
F = Gm
1
m
2
/r
2

203

S mt trng lng ca cc vt trong qu o xung quanh Tri t ch mang tnh biu kin. Mt
nh du hnh bn trong con tu v tr n gin l ang ri cng vi con tu. V con tu ang ri
bn di nh du hnh, cho nn c v nh khng c lc hp dn lm gia tc nh du hnh v pha
boong tu.
Lc hp dn, ging nh cc lc khc, cng theo kiu vector. Mt lc hp dn nh ci m
chng ta chu l tng vector ca tt c cc lc tc dng bi tt c cc phn ca Tri t. L h
qu ca iu ny, Newton chng minh c nh l lp v cho lc hp dn:
Nu mt vt nm bn ngoi mt v cu mng c khi lng, th tng vector ca tt c
cc lc hp dn tc dng bi tt c cc phn ca lp v bng nh th khi lng ca lp
v tp trung ti tm ca n. Nu vt nm bn trong lp v, th ton b lc hp dn trit
tiu chnh xc vi nhau.

Bi tp
1. Roy c khi lng 60 kg. Laurie c khi lng 65 kg. H cch nhau 1,5 m.
(a) ln ca lc hp dn ca Tri t tc dng ln Roy bng bao nhiu ?
(b) ln ca lc hp dn ca Roy tc dng ln Tri t bng bao nhiu ?
(c) ln ca lc hp dn gia Roy v Laurie bng bao nhiu ?
(d) ln ca lc hp dn gia Laurie v Mt tri bn bao nhiu ?
2. Trong hin tng nht thc, Mt trng, Tri t v Mt tri u nm trn mt ng
thng, vi Mt trng gia Tri t v Mt tri. Chn h ta ca bn sao cho Tri t v Mt
trng nm gi tr x ln hn Mt tri. i vi tng lc hp dn, hy cho du cng nh ln
thch hp. (a) Lc tc dng ln Mt trng bi Mt tri ? (b) Lc tc dng ln Mt trng bi Tri
t ? (c) Lc tc dng ln Tri t bi Mt tri ? (d) Lc tng hp tc dng ln Mt tri ? (e)
Ln Mt trng ? (f) Ln Tri t ?
3. Gi s vo mt ngy nht nh c trng li lim, v bn c th ni lc hnh dng li
lim rng Tri t, Mt tri v Mt trng hnh thnh mt tam gic vi gc trong 135
o
ti nh l
Mt trng. ln ca lc hp dn tng hp do Mt tri v Tri t tc dng ln Mt trng bng
bao nhiu ?

4. Mt tn la phi cao bao nhiu trn mt t c 1/100 trng lng ca n ti mt
t ? Biu din p n ca bn theo n v bn knh Tri t.
5. Ngi sao Lalande 21185 c tm thy nm 1996 c hai hnh tinh trong qu o gn
nh trn, vi chu k 6 v 30 nm. T s ca bn knh qu o ca hai hnh tinh ny l bao nhiu ?

6. Trong mt on phim Star Trek, tu Enterprise trong mt qu o trn xung quanh
mt hnh tinh khi c trc trc xy ra vi cc ng c. Khi Spock bo Kirk rng con tu s
quay xon c vo b mt hnh tinh nu nh h khng sa c ng c. iu ny c chnh
xc v mt khoa hc khng ? Ti sao ?
7. (a) Gi s mt vt hnh cu ang quay trn nh mt hnh tinh c bn knh r v mt
u, v thi gian cn thit cho mt vng quay l T. Ti b mt ca hnh tinh, gia tc biu kin
ca mt vt ri t do b gim do gia tc ca mt t bn di n ang li ra xa. Hy tm phng
trnh cho gia tc hp dn biu kin, g, ti xch o theo r, , T v G.
(b) p dng phng trnh ca bn t cu a, hi trng lng biu kin ca bn ti xch
o gim i bao nhiu so vi hai cc, do chuyn ng quay ca Tri t ?
(c) S dng phng trnh ca bn t cu a, hy suy ra mt phng trnh cho gi tr ca T
m gia tc hp dn biu kin tr nn bng khng, ngha l cc vt c th t ng tri git khi b
mt hnh tinh. Ch ra rng T ch ph thuc vo , ch khng ph thuc r.
(d) p dng phng trnh ca bn cu c, hi mt ngy s di bao lu gim trng
lng biu kin ca cc vt ti xch o Tri t xung bng khng ?
(e) Cc nh thin vn thc nghim gn y pht hin ra cc i tng gi l pulsar,
chng pht ra cc t bc x nhng khong thi gian u n di 1 s. Nu pulsar c xem
l mt qu cu ang quay trn pht ra mt ngn n pha t nhin qut qua Tri t vi mi
vng quay, s dng phng trnh ca bn cu c, hy chng t rng mt ca n phi ln hn
nhiu mt ca vt cht bnh thng.
(f) Cc nh thin vn vt l tin on hng thp k trc rng nhng ngi sao nht nh
s dng ht ngun nng lng ca chng c th co li, hnh thnh mt qu cu neutron vi mt
kinh khng vo bc ~ 10
17
kg/m
3
. Nu cc pulsar tht s l ci ny, th hy dng phng trnh
ca bn cu gii thch ti sao khng c pulsar no tng c
quan st thy le sng vi chu k di 1 ms hay ngn y.
8. Bn ang xem xt mt chuyn du hnh khng gian n
Ha tinh, theo hnh trnh ca bn s l mt na ng elip, tip
tuyn vi qu o Tri t mt u v tip tuyn vi qu o Ha
tinh u kia. ng c ca con tu v tr ca bn s ch s dng
lc bt u v kt thc, khng s dng sut hnh trnh. Hi hnh
trnh i ca bn ko di trong bao lu ? (Gi s qu o ca Tri t
v Ha tinh u l hnh trn)
9. (a) Nu Tri t c mt u, th trng lng ca bn s tng hay gim ti y ca
mt hm m ? Hy gii thch.
(b) Trong i sng thc, cc vt hi nng hn mt cht ti y ca mt hm m. iu
cho php chng ta suy ra iu g v Tri t ?
10. Ceres, tiu hnh tinh ln nht trong h Mt tri ca chng ta, l mt vt th hnh cu
c khi lng nh hn khi lng Tri t 600 ln, v bn knh nh hn 13 ln. Nu mt nh du
205

hnh cn nng 400 N trn Tri t n thm b mt Ceres, th trng lng ca c ta bng bao
nhiu ?
11. Hy chng minh, da trn cc nh lut Newton v chuyn ng v nh lut hp dn
Newton, rng mi vt ang ri c cng gia tc nu chng c th ra cng mt ni trn Tri
t v nu cc lc khc nh ma st l khng quan trng. Khng nn ni g = 9,8 ms
2
, n l hng
s. Bn phi chng minh rng g l con s nh nhau cho mi vt.
12. Hnh bn l mt bc nh t tu v tr Galileo chp
trong chuyn bay hi thng 8/1993 n tiu hnh tinh Ida. Cc
nh thin vn tht ngc nhin khi Galileo pht hin ra mt vt
th nh hn ang quay xung quanh Ida. Vt th nh hn ny, l
v tinh duy nht c bit ca mt tiu hnh tinh trong h Mt
tri ca chng ta, c t tn l Dactyl, theo tn nhn vt thn
thoi sng trn ngn ni Ida, v l ngi bo v cho thn
Zeus thi nh. V quy m, Ida c kch thc v hnh dng
khong nh ht Orange, v Dactyl c kch c mt sn vn ng trong trng i hc. Galileo
tht ng tic khng th o c thi gian T cn thit cho Dactyl quay mt vng quanh Ida. Nu
n c th, cc nh thin vn s c th thc hin vic xc nh chnh xc u tin khi lng v
mt ca mt tiu hnh tinh. Tm phng trnh cho mt ca Ida theo th tch V bit ca
Ida, bn knh r bit ca qu o ca Dactyl, v bin T ng tic l cha bit. (Vic ny ging
nh k thut s dng thnh cng trong vic xc nh khi lng v mt ca cc hnh tinh
c v tinh)
13. Nu mt vin n c bn thng ng ln tri tc cao, n s khng bao gi
quay tr li Tri t. y c gi l vn tc thot. Chng ta s ni v vn tc thot bng khi
nim nng lng trong quyn tip theo ca b sch ny, nhng n cng c th thu c bng
cch tnh gii tch ngay by gi. Trong bi ton ny, bn s phn tch chuyn ng ca mt vt
khi lng m c vn tc ban u ng bng v tr thot. Chng ta gi s n xut pht t b mt
ca mt hnh tinh i xng cu c khi lng c con ngi vi bn knh b. Th thut l d on
dng thc tng qut ca p n, v ri xc nh p n mt cch chi tit hn. Gi s (ging nh
tht) rng p n c dng r = kt
p
, trong r l khong cch ca vt tnh t tm ca hnh tinh
thi im t, v k v p l cc hng s.
(a) Tm gia tc, v s dng nh lut II Newton v nh lut hp dn Newton xc nh k
v p. Bn phi tm kt qu c lp vi m.
(b) iu g xy ra vi vn tc khi t tin ti v cng ?
(c) Xc nh vn tc thot t b mt Tri t.
14. Cc nh thin vn gn y quan st c nhng ngi sao ang quay tc rt
cao xung quanh mt vt th cha bit nm gn tm thin h ca chng ta. i vi nhng ngi
sao quay khong cch chng 10
14
m tnh t vt th , vn tc qu o l vo khong 10
6
m/s.
Gi s cc qu o l trn, hy c tnh khi lng ca vt th , theo n v khi lng Mt
tri, 2 x 10
30
kg. Nu vt th l mt cm dy c nhng ngi sao bnh thng, n s l mt

ngun sng rt rc r. V khng c nh sng kh kin no c pht hin pht ra t n, nn thay
v th ngi ta tin rng n l mt l en siu trng.
15. Cc nh thin vn pht hin mt h Mt tri gm ba hnh tinh quay xung quanh
ngi sao Upsilon Andromedae. Cc hnh tinh c tn l b, c v d. Khong cch trung bnh ca
hnh tinh b tnh t ngi sao l 0,059AU, v khong cch trung bnh ca hnh tinh c l 0,83AU,
trong n v thin vn hay AU c nh ngha l khong cch t Tri t n Mt tri. V l
do k thut, ngi ta c th xc nh t s khi lng ca cc hnh tinh, nhng khi lng ca
chng hin nay khng th xc nh theo n v tuyt i. Khi lng ca hnh tinh c gp 3,0 ln
khi lng ca hnh tinh b. Hy so snh lc hp dn trung bnh ca ngi sao tc dng ln hnh
tinh c vi lc trung bnh ca n tc dng ln hnh tinh b.
16. Mt s v tinh vin thng trong qu o gi l a tnh: v tinh mt mt ngy
quay mt vng xung quanh Tri t t ty sang ng, cho nn khi Tri t quay, v tinh vn
pha trn cng mt im trn xch o. Hi mt v tinh nh th c cao pha trn mt t bng
bao nhiu ?
17. Nh s trnh by chi tit trong mc 5.1 ca quyn tp 2, tng tc thy triu vi Tri
t ang lm cho qu o ca Mt trng ang t t ln ra. Cc chm laser phn x khi mt ci
gng do cc nh du hnh v tr li trn Mt trng cho php o tc li xa ca Mt trng,
n vo khong 1cm/nm. iu ny ngha l lc hp dn tc dng gia Tri t v Mt trng ang
gim i. Hi lc ny gim i bao nhiu vi tng chu k qu o 27 ngy ? [Gi : Nu bn th
tnh hai lc v tr nhau, my tnh ca bn c kh nng cho kt qu bng khng do lm trn s.
Thay v th, hy gii thch lng nh theo i lng 1/r
2
s thay i nh th no. Khi hng
th, bn c th mun quan st phn trm thay i 1/r
2
thu c t s thay i r t 1 ln 1,01]
18. Gi s chng ta sng trong mt v tr m trong , thay cho nh lut hp dn
Newton, chng ta c
2
1 2
/ F k mm r = , trong k l mt hng s trong mt n v khc vi G.
(Lc hp dn vn l lc ht) Tuy nhin, chng ta gi s rng a = F/m v phn cn li ca nn vt
l Newton vn ng, v chng ta s dng a = F/m xc nh c khi lng ca chng ta, v d
mt khi lng 2 kg l khi lng biu hin mt na gia tc khi cng mt lc tc dng ln n so
vi khi lng 1 kg.
(a) nh lut hp dn mi ny c ph hp vi nh lut III Newton hay khng ?
(b) Gi s bn sng trong mt v tr nh th, v bn th hai khi lng khng bng nhau
st bn nhau. iu g s xy ra ?
(c) Tnh bng s, gi s mt vt 1,0kg ri vi gia tc 10 m/s
2
. Hi gia tc ca mt git
nc ma khi lng 0,1 g bng bao nhiu ? Bn c mun i ra ngoi tri ma hay khng ?
(d) Nu mt vt ri b v thnh hai mnh khng bng nhau trong khi ang ri, th iu g
s xy ra ?
(e) Hy pht minh ra mt nh lut hp dn mang li hnh vi ngc vi ci bn tm thy
trong cu b.
207

19. (a) Mt tn cp ngoi hnh tinh gh tm sng trn mt ca mt tiu hnh tinh,
trng lng ca hn l 0,20 N. Hn quyt nh hn phi gim cn m khng phi gim sc tiu
th n gii ca hn, cho nn hn mun chuyn sang mt tiu hnh tinh khc, trng lng
ca hn s l 0,10 N. Tuy nhin, c s d liu ca c quan qun l ti sn thc c cc tiu hnh
tinh lit k theo khi lng, ch khng c lc hp dn b mt. Gi s rng mi thin thch u
c dng cu v c cng mt , hi khi lng ca tiu hnh tinh mi ca hn so nh th no vi
tiu hnh tinh c ca hn ?
(b) Khi lng ca Mc tinh gp 318 ln khi lng ca Tri t, v lc hp dn ca n
khong gp i lc hp dn ca Tri t. iu ny c ph hp vi kt qu cu a ? Nu khng,
bn gii thch nh th no v s khc bit ?
20. Mt vt phi t u n chu lc hp dn tng hp bng khng do Tri t v
Mt trng tc dng ?
21. Thin vng tinh c khi lng 8,68 x 10
25
kg v bn knh 2,56 x 10
4
km. Hnh bn
cho thy kch thc tng i ca Thin vng tinh v Tri t.
(a) Tnh t s g
U
/g
E
, trong g
U
l cng trng hp dn ti b mt Thin vng tinh
v g
E
l i lng tng ng ti b mt Tri t.
(b) Kt qu ny gy bt ng ch no ? Bn gii thch n nh th no ?
22. Trm Khng gian Quc t quay trn qu o cao trung bnh khong 370 km trn
mc nc bin. Tnh gi tr ca g ti cao .


PH LC

Cc tip u ng h mt

(centi-, 10
-2
, ch dng trong centimet)

Bng ch ci Hi Lp

K hiu v n v

H s chuyn i n v
1 inch = 25,4 mm
1 pound-lc = 4,5 newton lc
(1 kg).g = 2,2 pound-lc
1 calo khoa hc = 4,18 J
1 kcal = 4,18 x 10
3
J
1 gallon = 3,78 x 10
3
cm
3
1 m lc = 476 W
1 foot (ft) = 12 inch
1 yard (yd) = 3 feet
1 dm (mi) = 5280 fett

Trn Nghim (hiepkhachquay) dch t nguyn bn ting Anh: Newtonian Physics
Hon thnh ti An Minh, lc 14:45, ngy 22/06/2008

Hy cho i tt c nhng g bn c
Bn s cn li hai bn tay khng !!

Bai Giang Co Hoc Newton

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bai Giang Co Hoc Newton

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Benjamin Crowell

Trn Nghim (hiepkhachquay) dch

. K hiu vi mi tn trn u tht tin cho cc

You might also like