LBER ORTAYLI

KIRK AMBAR SOHBETLER

KIRK AMBAR
SOHBETLER
LBER ORTAYLI
AiNAKiTAPLAR
lber Ortayl 2006
Krk Ambar Sohbetleri
Aina Kitaplar
www.asinakitaplar.com
info@asinakitaplar.com.

NSZ
Milliyet Gazetesi Pazar ekinde be yldr yazmakta olduum makaleleri ve daha nce baz
gazetelerdeki benzerlerini toplama teklifi, benim Ankara'daki arkadalarmdan geldi. Bu
arkadalarm muhtelif disiplinlerden; ekserisi hekim. Hafta sonlar deiik konular tartmaya ve
onlar dinlemeye ihtiyacm var. Onlar da beni dinlemek istiyorlar ki ok sk buluuyoruz.
Tartmalardan ekseriyetle makale konular kyor. Tabii tek kaynak bu deil, son yllarda 3-4
tanesini deitirdiim niversiteler, vekil mdrln yaptm Topkap dolaysyla stanbul
mzeleri, hekim dostlarm Dr. Meral Topu, Dr. Gonca Tatar ve Ali Kemalolu, Nihal Kemalolu,
smail Kkkaya, kzm Tuna ve bazen Hilmi Yavuz. Arkadalarmzla balattmz i ve d
geziler de devam edecek ancak Dr. Kalbiye Yalaz hari, seyahat zrl olduklarn sylemeliyim.
Bu kitaptaki makalelere en uygun balk; Krk Ambar Sohbetleri Bu ciltte tandm portreler ve
seyahat anlarm yer almyor, onlar Aina Kitaplar'da ayr ciltte toplanacak.
Bu vesileyle Milliyet gazetesi yayn ynetmeni Deniz Alphan'a, yayn koordinatr lke Grsoy'a,
editr Asl akr'a, ayrca bir serinin balangc olarak bu yazlarm toplamay stlenen dostlarm
Nihal, Ali, smail, Osman ve Esin Baer'e teekkr bir bor bilirim.
Ankara 2005 Aralk

NDEKLER

nsz v
indekiler

vii

1. BLM: 20. YZYIL

Anadolu Demiryollan'ndan Gnmze
3
Sarkam 1914-15 6
23 Nisan Meclisi
9
Savan Eiinde Bat Avrupa
11
8 Mays 1845 14
Byk Savata Trkiye
18
Sava Rzgrlar Mutlaka Hortum Deildir
60 Yl Sonra Normandiya 24
1955 Yl Eyll
26
12 Eylle Nasl Geldik?
29
12 Eyll Neler Getirdi
32
pin Ucu
35
Kar Propaganda Teknikleri
37
2. BLM: AB VE TRKYE
Geleneini Terk Eden Avrupa
43
Avrupa Yolunda (1) 45
Avrupa Yolunda (2) \
47
Avrupa ve Trkiye 50
Avrupa Birlii veya 'Magdalene Rahibeleri'
vii

21

53

viii indekiler
Andreotti ve Bakalar
56
Paranoya m Gerek mi?
58
sveli de Bror Yazm, Datyor 60
Bizans ve Bizler
63
Hallar ve Hal zihniyeti 66
Herkes Her Modeli Tartr 68
Avrupa Birlii mi Yoksa Balkan Birlii mi? 70
Ankara Hangi Ktann Bakentlerinden? 73
Biraz Gecikmek yi mi Olur?75
Trkiye Modeli
78
3. BLM: ETM VE KLTR
Herkes Kendi Tarihisini Aryor
Almanlarn Ders Kitaplar 86
"Eskiler" zerine Pazar Sohbeti
Gemi Bir Bayramn Sohbeti
Yl Sonunda Takvim Sohbeti
Deerlendiremediimiz Miras
Smerbank'a Sayg Duruu 98
zgn Bir Yapt: "air ve Patron"
Protokol ekimesi 104
On drdnc Trk Tarih Kongresi
500 niversite ve Bizimkiler
niversitelerimizin Durumu

83
89
91
93
95
101
107
110
113
4

Baz Zaaflarmz Var 115

Bir Diploma Treninin Dndrdkleri 116
Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi'nin Hznl Yldnm 118
Hukuk Faklteleri 121
Seminer Kitaplklar 124
niversite Snav Sonular 126
Meslek Mzmzlar 128
ehir Manzaralar ve niversite Ynetimleri
131
Nasl Bir Belediye Bakan stiyoruz?
133
indekiler
ix
4. BLM: MZELER, OSMANLI VE KURUMLARI
Osmanl'y Bilmek iin
137
Osmanoullar
139
Saray Okulu Enderun
142
Mtevaz imparatorluk
145
Divan- Hmyn 148
Harem zerine (1) 151
Harem zerine (2) 154
Osmanl Tarihinde Harem zerine 157
80 Sene
160
Halifelik ve Saltanat 162
Osmanl Mutfa - Trk Mutfa 164
stanbul Arkeoloji Mzesi Yeterince Tantlamyor
Bu Mzeleri Niye Kurduk? 172
Trkiye Mzeleri ve ocuk Rehberleri
174
Yeni Cami Fareleri 177
Son Halife Abdlmecid'in Sergisine Gidin 180

169

5. BLM: KIRK AMBAR

Trkiyeli
185
Biz Kimiz, 'Dierleri' Kim? 188
Assimilasyon 191
"Dier"!
195
Trk Olmak Zor Zenaat
197
"Soykrm" zerine 199
Ermeni Olaylar ve Arivlerimiz
202
Trk-Ermeni Bulumas
204
Trkler G Edince Ne Oluyor?
206
Elli Yl nceki Eski Trkiye 209
Enver Paa Gayretkelii
211
Bu Toplumdan "Hayatlar" 214
Birinci Roma'dan nc Roma'ya 217
Hristiyanlama ve Misyonerlik
219
x indekiler
Misyonerlik 222
kmenlik Tartmas
225
slp Vatikan'a da Lazm 228
Papann lm
230
Enerji Sorunu Bir Yana, Katerina ile Baltac'dan Ne Haber?
Mehmet Akif Gnleri236
5

233

Yahya Kemal Biyografileri 239

Dilde Sadeleme
242
istanbul Trkesi
244
Bayram Tatili 246
Tad Kaan Tatil
249
Ykselemeyen Yksek Snf 251
Ykselen Orta Snf 253
Bykeliler ve Anlar
256
Blent Bostanolu Soka 259
Orhan Asena ve Tarihi Tiyatro Oyunlar
Potemkin Panolar 264
zleyin ama nanmayn
266
"Byk skender" Filmi zerine
263
Read Ekrem Kou'nun Romanlar 271
ocuklar Aziz Vatan Maldr 273

262

1
20. YZYIL
Anadolu Demiryollar'ndan Gnmze
Alman sermayesinin ve teknolojisinin hrsn temsil eden Anadolu Demiryollar 1892 Aralk'nn son gnnde Ankara istasyonuna ulat. 1885 ylnn 20 Ekim tarihli Ankara Vilayet Gazetesi;
Ankara halknn padiaha verdii bir dilekeden sz ediyor. Dilekede halkn demiryolu iin para ve beden gcyle yardma hazr
olduu, demiryolunun gelmesiyle medeniyet ve servetin artaca
belirtiliyor. Osmanl topraklar ngiliz ve Fransz sermayesiyle denen demiryollarn tanmt. Bu sonuncu inaat biraz deiikti.
Hattn etrafna demiryolu hastanesi, yakn merkezlere ose yollar
gibi yatrmlar yaplyordu. Bir mddet sonra, Kayseri ve Sivas'a
demiryolu uzatmann pahalya mal olaca sylenip projeden vazgeilince, Kayseri'nin tccar ve sanayicileri Kayserililiklerini gsterdiler. Deve kervanlaryla Ankara'ya tattklar hal, madeni eya,
pastrma vesaire gibi rnleri kumpanyann mhryle denkleyip,
Ankara'ya ulatrdlar ve oradan tenzilatl tarifeyle Avrupa'ya gnderme pazarln yaptlar ve gnderdiler de... Ankara demiryolu
16 tnel, birok kpr ve 180 kilometreye ulaan tepelerin yarlmasyla hedefine ulat. Adapazan'ndan bu yana 485 kilometrelik
yol 2 yldan biraz uzun bir zamanda tamamlanmt. 1897 yl iinde demiryolunu Afyon'dan Konya'ya uzatma imtiyaz da alnd.
uras bir gerektir; Yunan Sava boyunca Fransz ve ngiliz
sermayeli ve iletmeli demiryollar asker evkinde Anadolu Demiryollar kadar yararl olmamt. Yol Konya'ya uzadka etrafta oseler, umra'da sulama tesisleriyle bir tarmsal kapasite yaratlyordu
ve tarmsal retim de artnlyordu. 1877-78'de Rusya ile yaplan
savatan sonra kopup gelen muhacirler Anadolu topraklarna yerletirilmi, bu demiryolunun yaratt imknlarla tarmsal verim ve
kk zanaatlar da gelimiti. Anadolu buday Yunan Sava'nda
orduyu beslemiti. Rusya Bykeliliinden arikov yazd raporda, Anadolu tahl Odessa'daki sevkyatn yerine Avrupa pazarlarKrk Ambar Sohbetleri
na akabilir diye alarm veriyordu. O vakte kadar atl duran Trk
6

mhendisleri bu demiryolu yatrm sayesinde gayrete gelen yerli

bir yatrmda istihdam edildiler. Hicaz demiryolu btn Mslman
dnyasndan toplanan iane ve byk lde Trk mhendisler ve
amele sayesinde ksa zamanda am'da ina edilmeye balayp Medine'ye ulamt.
Bu iin ho tarafdr. Almanya, Berlin'den Badat'a kadar uzanan bir stratejik koridor kurma hayalindeydi. Bu hayal hibir zaman gerekleemedi. Hatta demiryolunun Toroslar' ap Halep'in
kuzeyine balanmas bile ancak I. Dnya Sava'nn son gnlerinde mmkn oldu ve galiba ilk yolcular da ricat eden Alman ordusunun subaylar ve eleriydi. Bu byk demiryolu projesi, Anadolu insann, o zaman artk mhendislik mekteplerini bitiren Trk
mhendislerini, orduyu ve padiah harekete geirmitir. Hicaz demiryolu bunu rnek alan ilk atlmd. Cumhuriyetin en fakir yllarnda Ankara'dan Erzurum'a uzanmak da gene bu hrsn sonucudur.
Ne var ki Anadolu Demiryollar irketi en modern teknolojiyi
uygulam ve uygun bir gzergh semi gibi grnmyor. Sonu
ortada; Trkiye kamyon filolaryla yayor. Bu yzden feci kazalarn ard gelmiyor. Her yl binlerce insanmz kaybediyoruz, demiryollarmz modernletirmemiz, hatlar artrmamz gerekiyor ama
yapamyoruz. Bu altyap ok yetersiz. Ne zaman demiryolu slahatna girisek, "Bover" denip karayollarna ykleniliyor.
Bu maks talih ve olumsuz altyap stelik srf bizi deil, imparatorluumuzun eski vilayetlerini de sarm. Yunanistan demiryollarn yenileyemeyen ve yenilememekte srar eden bir AB lkesi.
Petrol kaynaklar snrl olduu iin, srail'in daha akll hareket edeceini beklerdik. Hayr onlar da demiryolu altyapsn gelitiremiyor, kamyon ve otobs irketlerinin elinde her yl korkun kazalarla insan kaybediyor. Suriye'nin, rdn'n, Irak'n, Suudi Arabistan'n demiryoluyla alkas yok. stelik sonuncusu I. Dnya Sava'ndaki ayaklanma srasnda sabotaj yapmak iin tahrip ettikleri
Hicaz demiryolunu dahi yeniden dzenlemeyi dnmyor.
Son zamanlarda bu alandaki en akll giriim Kars-Tiflis demiryolu hattnn yeniden ina edilmesi dolaysyla Erivan'a ulaacak
demiryolunun yenilenmesi olacaktr. Eer eski imparatorluun ya20. Yzyl
ratt bar ve iktisad btnlemeyi yeniden kurmak istiyorsak
kendi iimizde ve civardaki lkelerle demiryolu an sratla kurma
konusunda harekete gemeliyiz. Btn blgenin en byk iki ehri, yani iki bakentimiz olan stanbul ve Ankara'nn demiryolu balantsn yenileyememi vaziyetteyiz; nerede kald ki bu hatt sa
koldan Konya-Halep'e, sol koldan da Sivas-Erzurum-Tahran ve
Tiflis'e kadar uzatacaz. Bu hat olmadan da retimi deerlendirmek ve ucuza nakletmek bir hayal. Osmanl mparatorluu yabanc sermayenin desteiyle de olsa demiryollarnn nemini anlamt ve bu alanda teknik personel de yetitirdi. Bu teknik dal yerliletirmeye de balamt. Derken II. Dnya Savandan sonra her bir
eyde anlamsz arlklara katmz gibi demiryolu siyasetini de
terk ettik. Demiryolu memurlarnn huysuzluu ve ehliyetsizlii,
iadamlarn da devlet adamlarn da bezdirdi; "Sizinle mi uraacaz?" havas iinde karayollar yurdun drt yann sard, iyi ama
20 milyonluk Trkiye nerede, 70 milyonluu nerede? Karayollar
yetmiyor. Ulamda ciddi bir yap deiikliine gitmemiz gerek.
7

2 Ocak 2005
Sarkam 1914-15
Tam 90 yl evvel kn ortasnda, Osmanl mparatorluunun
kuzey ucunda, en mutena kolordumuz karlara gmld. Karsndaki Rus ordusu zel kazlm k siperlerinde, alk olduu iklimin
giyim ve donanm iindeydi. Bizimkiler ise neredeyse yaz donanmyla Ruslarla arpacaklard; fakat "General K"n harekt Sarkam cephesindeki Rus ordusundan daha da hzlyd, ordumuz ka yenildi. Baharda karlar eriyince donan ehitlerimizin naa ortaya kmt.
Sarkam harektnda bilgisizlik ve macerayla aynileen Enver
Paa'nn kendine zg yetenekleri vard ve genleen ordunun btn komutanlar gibi aslnda iyi eitim grmt. Kurmay eitimi
iyiydi, yabanc diller biliyordu, iyi niancyd; Edirne'nin kurtarcs
olarak nlyd, Trablusgarb'da talyanlara kar direnmiti. Ama
btn bunlar gen bir subayn tecrbesi kadard. Makedonya dalarndaki Merutiyeti isyan ve Babali basknndaki gzkaral
bakumandan olarak strateji izmeye yeterli deildi, tecrbesizdi.
Tecrbesiz bir askerden imparatorluk ordusuna bakomutan olamazd.
Gen Trkler, mtareke yllarndaki Fransz General Franchet
d'Esperey'in dedii gibi Trk toplumunun en dinamik unsuruydu.
Ama Bat'daki byk devletlerin dnda hareket etmeye hatta
beklemeye dahi cesaretleri yoktu. Enver Paa bir dhiden ok
lgn hayallerin adamyd ve gen Trk neslinin umum kusuruna fazlasyla sahipti; yani toplumu ve tarihi kendine gre deitirmeye hazrd. Bilmeden, gremeden, etrafla fazla konumadan, birilerini dinlemekten ok kendini dinletme eilimindeydi.
Modernleen ordu ve brokrasiyle bar tercih etsek, hem kendimiz hem de Araplar iin daha aydnlk ve skntsz bir gelecek
ina edilebilirdi ama Sarkam'ta mttefik olduumuz ve urun20.Yzyl
da Ruslara kar arptmz Almanya da Marne cephesinde
oktan durdurulmutu.
Savaa, hem de yanl tarafta girmek Trkiye'nin ve etrafnn
mahvna sebep oldu. mparatorluun ana unsuru olan biz Trkler,
tarihin ve ananenin yetitirdii byk evlatlarla baka bir gelecek
kurabildik ama ayn talih ve yenilenme etrafmzdaki dier Osmanl halklar iin sz konusu olmad. Sarkam bizim yakn tarihimizde Balkan Sava'ndan sonra acemi komutanlk ve yanl politikann yaratt en byk faciadr. Yam itibaryla bu savan gazilerini tanma imknna sahip oldum; onlardan btn fikir dnyam ve
tarih bilgimi sarsan feci hatralar dinlemiimdir. Atatrk'e ve yakn
arkadalarna hayranlm artt. nk 1914'te sava ynetenlerin yaratt facia ve imparatorluk halk arasnda sebep olduklar
bezginlik onlarn direnie gemesini nlememitir ve Trk halk
her eye ramen Birinci Harp'i yaayan Avrupa milletleri gibi panik ve nihilizme kaplmam, 1919-22 dneminde Kurtulu Savana devam edebilmitir.
Bugnlerde herkes Trkiye'yi yeniden kurmaktan bahsediyor.
Birok kimse 17 Aralk milt noktas diyor. ktisatlar AB-Trkiye
8

ilikilerinin iktisad ynden analizini yapmyor, etnik sorunlarn, demokratiklemenin hangi safhalardan geeceinden sz ediyorlar.
Hatta TSAD gibi iadamlar dernei yeleri bile iadam olarak
deil, demokrasi ve kltr havarileri olarak vaazlar veriyor. Muhalif ve muvafk herkesi kapsayan bir arpk durumdu bu. Geen hafta, sorulu cevapl bir oturumu yneten programc dostumuz kendisine zt fikirler ileri sren soru sahibi gen kzn szn neredeyse tersleyerek kesti. Efendi hazretleri herhalde televizyon programclyla Trkiye tarihini yerinden oynatacak bir kaldra elde
ettiini sanyor.
Szn ksas, biz hepimiz kendimize gre birer Enver Paayz.
Elimize frsat gese nice Enver Paalklar yaparz. Onun iin
Birinci Harp'in komutanlarnn aceleciliini ve hayalciliini hak
vermesek de anlamak lazm. Gerei anlamak zor deil. Ama daha sabrl ve daha gayretli olarak rakamlar, girdileri, ktlar tahlil
edip deerlendirmemiz lazm. Avrupa Birlii'nde ok parlak yanlar
var. Ama Marne cephesi gibi duraklamalar da ortada ve nihayet
Trkiye, 19'uncu yzyln Trkiye'si deil; teknolojisi, bilgi birikimi,
Krk Ambar Sohbetleri
atlm, dinamizmi ok daha nde. Bu Trkiye'nin imparatorlua
gre snrlar daralm fakat muhteva ve iktidar daha da youn; bu
younluu harekete geirecek ittifaklara elbette hayr denilemez.
Ama atalete srkleneceimiz birlikteliklere de ihtiyatla yanamak
lazm.
Bu yln son yazsnda yakn tarihimizin unutamadmz faciasndan sz etmek zorunda kaldm. Tatl bir gelecee doru yrmek midiyle hepimize iyi yllar diliyorum.
26 Aralk 2004
23 Nisan Meclisi
Dnyada parlamentolar yasama ile grevlidir. Kanun yaparlar.
Monarilere direnen milletlerin kurduu Avrupa parlamentolar
idare ve yarg grevini hkmdar ve memurlara brakmtr. Bugn
de Avrupa'da parlamenter sistem monariler cumhuriyetine dnse de byle devam eder. Eski Yunan-Roma dnyasnda hr
yurtta meclisleri bu grevi elde tutarlard veya fevkalade yetkili kldklar yneticiye bazen tm grevleri devrederlerdi. Bu fevkalade
memurlara bugn kt anlamda kullanlan, oysa masum bir deyim
olan "dictator" denirdi. Yasamay bile onlarla paylarlard. Venedik ve Polonya cumhuriyeti (evet, cumhuriyetti) gibi ortaadan
yeni alara sren devletlerde meclis bataki idareciyi seerdi. Venedik'te bu "doce" idi, Polonya'da krald. mr boyu bu fevkalade
yetkili greve meclis tarafndan getirilirlerdi.
Fransz ihtilli fevkalade yetkili bir meclis kurdu. "Convention"
gelenek, anlama gibi anlamlar tar. Bir birlii temsil eder ve fevkalade yetkili bir meclistir. Yasama, yrtme ve yarg meclisin elindeydi. Daha dorusu meclise hkmeden liderde... htill tarihi iinde devlet terr dediimiz safhaya tekabl eder. Uzun mrl olamad. Tarihteki ikinci nemli konvansiyon sistemi Sovyet rejimidir.
Btn iktidar Sovyetler'indir ama burada iktidar kullananlar Sovyet liderleri oldu. Konvansiyon sistemi gerek bir birlemeden ok
mebuslarn mecburi bir birlemesi idi. htill heyecan yerini korku,
terr ve ikiyzlle brakmt.
Bu sistemin tarihteki tek istisnas 23 Nisan 1920'de almaya
9

balayan Trkiye Byk Millet Meclisi'dir. Sadan sola her fikrin

sahibi mecliste yeydi. Birleilen ana nokta yurdun igalden kurtarlmasdr. Bu muhalif ve muvafk gruplarla meclis, Kurtulu Sava boyunca almaya devam etti. Daha nce herkesin kulland
ama devlet katnda yer almayan "Trkiye" ismi de resmen kullanlKrk Ambar Sohbetleri
di ve hkmet meclis hkmetiydi. Dahas, meclis hkmeti stanbul'daki hkmetin ilerliini kaybetmesi zerine kurulmutu ama
btn Anadolu idar tekilatn ve brokrasisini devralmt. Dahas, devlette devamllk esas zerine 1293 (yani 1876) Anayasas
da yrrlkte braklmt. Ankara meclisi hkmeti 1921'de bir
anayasa daha hazrlad ve bu ikisi birlikte yrrlkteydi. Ancak
1922'de saltanatn lav; 1923'te cumhuriyetin ilanyla bu ikili
anayasa yrrlkten kalkt ve 1924 ylnda Trkiye devletinin rejimini cumhuriyet olarak dzenleyen metin kabul edildi.
Bizce Trkiye Cumhuriyeti 1924 Anayasas'n muhafaza etmeli ve deiiklikler o metnin zerine yaplmalyd. 1960'tan sonraki
anayasa almalar srasnda rahmetli hocamz Profesr Tahsin
Bekir Baha'nn bu bilgece nerisi hl hatrlardadr. 23 Nisan ocuklara hediye edilen bir bayram ama Trkiye'de meclis sisteminin
ok zgn biimde uyguland ve uluslama srecinin parlamentarizmle birlikte gelitii bir dnm noktasdr. Gelenei 23 Nisanlardan evvel ve sonra da hatrlamak gerekiyor. Okul tarihlerinde 1920 meclisinin bir sava yrtmesi kadar rejimi zerinde de
durulmaldr. O dnemde bu tr bir meclis ok zgnd; ada
gzlemcilerin dahi dikkatini ekmiti. Baz konularda, mesel d
politikada Trkiye'de parlamento; 1965'e, hatta 1970'li yllara kadar 1920 meclisinin alma usul ve fikir ikliminin gerisindeydi.
25 Nisan 2004
Savan Eiinde Bat Avrupa
Avrupa Birlii, Fransa'nn mill kahraman General de Gaulle'n nderliinde dnyaya geldi. Geri onun zamannda bu birlik
henz iktisad bir btnleme hedefi etrafnda olumaktayd. Kendisine tabi olan Federal anslye Adenauer bugnk birleik Almanya'y bile hayal etmiyordu, etmeye de niyeti yoktu. Onun Federal Almanya's iin komnizm ve ona bulaan Dou Almanya'nn mmkn mertebe kap dnda kalmasnda hibir mahzur
yoktu.
De Gaulle Paa eski bir Franszd. Derin tecrbesi ve nsezisinden dolay marur olmaktan ok vakurdu. Fransa'nn gururlanacak hali kalmadnn farkndayd; ama byk Fransz ulusu tarih
mirasn muhafaza etmeli ve vakarna sahip olmalyd. Kta Avrupas'n ngiltere'nin errinden korumak iin ill Mareal Petaine'nin yoluna, yani Nazi ibirliine ihtiya yoktu. Malup ama
zengin, muhafazakr demokrat Almanya ile yeni Avrupa pekl
ina edilebilirdi. Onlarn yeniden kuraca Charles Magne Avrupas'na, yan balarndaki Benelux denen Belika, Hollanda, Lksemburg; ayrca gneyi o tarihte ok fakir olsa da (bugn de pek
matah deil) kuzey canibi zengin ve endstriyel talya dahil olmalyd.
Avrupa buydu. Almanya, ngiltere'yi istese de, de Gaulle
10

Fransas iddetle direndi. Bugnk kalabalk Avrupa'y ne Fransa ne Almanya isterdi. Portekiz, spanya, Yunanistan sz konusu olamazd; velev ki komnizmin yklaca tutsa da Macarlar,
hele Polonezler gibi sz sohbeti, algs engisi ho ama agrar
(tarmsal) milletlerin byle birliklere alnmas dnlemezdi dahi... eklerin eskimi sanayii ise kimseyi alkadar etmezdi. Almanlarn karde Avusturya'ya dahi scak bakmalar iin 1970'lerin bana kadar beklemek gerekti. Avusturya o zamanlar verimKrk Ambar Sohbetleri
li bir ortak saylmazd. Bugn de ihtiyar bir lkedir ama zaten
1970'lerin sonunda iktisaden Almanya'nn bir parasyd. Bugnk geni Avrupa'y yaratan saikler muhteliftir. Gen nfus isteyenler (vaka artk Avrupa'nn hibir blgesinde gen nfus kalmad) veya sosyalist eilimleri dolaysyla gneyli ve doulu kardeleri aralarnda grmek isteyenler veya eski Britanya Dileri
Bakara Lord Owen'in dedii gibi "kendilerine ahlk bor duyulan byk Avrupa'nn paralan" yani ekya, Polonya, Macaristan' yanlarnda isteyen birtakm romantik Avrupa siyasleri, bu
blgelere ynelmenin sebebidir.
Almanya ise buralarda sadece iktisad deil siyas bir btnlemeyi de hedefliyor. Oysa bu yeni almlarn neler getirecei bilinmiyor ve bir mddet sonra eski Bat Avrupa'nn yeni bir ayrm ve
rgtlenmeye gitmesi hi de uzak bir ihtimal deildir. Avrupa Birlii, ABD'nin iktisad, siyas hegemonyasna kar bir denge unsuru olarak ortaya kmt. O zamanki Sovyet hegemonyas ile ABD
arasnda ykselecek bu g, demokrat dnyann hayranln da
kazanmt. Birtakm Sovyet ve Amerikan dman gler in,
Fransa ve ngiltere'nin Birlemi Milletler'i yneteceini zannediyordu. Hatta de Gaulle'n ABD'ye ve NATO'ya yapt klar sol
dnyann alklarn topluyordu. Millet dirilen Avrupa'nn yeni bir
dnya kuracan hayal etmeye balamt. Oysa zaman gstermitir ki; Avrupa'nn yalanan nfusu, azalan hareket kabiliyeti ve
cevvaliyeti ve artan ehliyetsizlii, ABD iktisadiyatna da Japonya'ya da direnemez. Bu ktann icat yetenei gerilemiti; hatta israil gibi baz kk apl lkelerin bile gerisine dmt. Akas
Bat Avrupa iktisad-teknolojik g birliine gidememekteydi.
Fransz-ngiliz Concorde projesinin daha bandan yaratt sorunlar o devirde J.J. Servant Schreiber tarafndan byk karamsarlkla dile getirilmiti.
Irak savann balayaca u gnlerde, Danimarka, ngiltere ve
Yunanistan hari bata Akdeniz bloku lkelerinin ve dahas henz
eikten girecek Polonya, Macaristan, ekya gibi orta Avrupa lkeleriyle birlikte Amerikan politikasn desteklemeleri, Avrupa Birlii'nin siyas bir kuvvet haline dnemeyeceini gstermektedir.
Avrupa dnyay gittike az tanyor ve keli politikalardan vazgeemiyor. Avrupa Birlii, Almanya'nn Dou Avrupa'ya ynelik hegemonyac politikasyla salam bir zemin kazanamaz. Gerek an20. Yzyl
lamda ABD d bir kuvvetin veya kuvvetlerin ortaya kmas ise
baka trden gelime ve teebbslere baldr.
Irak savandan uzak kalmaya altmz u gnlerde, Fransa
ve Almanya gibi gzel sesli kahramanlarn destei ile bir yere varamayacamz aktr. Ne politikalarnda ne de sylemlerinde tu11

tarllk olan Bat Avrupa devletleri, sava basklarna kar ihtiyacmz olan ittifak gcn temin edemezler. Dolaysyla Trkiye'nin
kendi asker gcn iyi bilmesi, pazarlklarnda buna gre davranmas ve d politikada da uygun ittifaklara dayanarak bar politikay gtrmesi gerekir. Nihayet ABD ile alveriin derece ve miktarn da bu sayede ayarlamak mmkndr.
9 ubat 2003
8 Mays 1945
Altm yl nce bugn, alt yl sren yaygn bir Dnya Sava
yaplan mtareke ile sona erdi. Mihver devletlerden talya, savatan ekilmi ve mtteffikler safna gemiti. Almanya bugn teslim oldu, Japonya bilindii zere bir mddet daha direnecek ve
Dnya Sava maalesef atom bombasnn kullanlmasyla sona
erecektir. Amerikallar o zaman imdiki gibi teknolojist deildi;
bu savan bitmesi iin Kuzey Afrika'da, Gney talya'da ve Normandiya'da arptlar ama asl byk sava Pasifik'te verdiler.
Fransa'y ve btn Gney ve Bat Avrupa'y Almanlardan Amerikallar kurtard; buna ramen Paris'e girme erefini Franszlardan
esirgemedikleri iin son safhay General Leclerc'in zrhl birliklerine braktlar. Uzun harp Avrupa'y altst etmiti. Savan sonunda Avrupa ikiye blnd. Bat'da komnizm korkusu herkesi
sard. Biz hari btn komular Dou Bloku'na dahil olunca, Yunan Babakan aldaris'in Trkiye'yle "konfederasyondan bahsettii hatrlardadr. Oysa Kzl Ordu igalinin desteindeki Balkanlar'n zayf komnist partilerinin kurduu rejimler, gerekte
bu dzenin sonunu hazrlamtr.
Savan bilhassa insan kayb bakmndan en byk ykn Sovyetler Birlii ekmiti. 1939 Molotov-Ribbentrop Pakt ile Alman
saldrsn durduraca zehabna kaplan Sovyetler Birlii 1941 hazirannda hazrlksz yakaland. Bu arada Trkiye ile her trl saldrmazlk antlamasn reddettii iin nn Trkiyesi sancl ve endieli bir dnem yaamt. 1941 hazirannn sabah saldr haberini alan smet nn'nn bu oktan kurtulduu, yatanda att
kahkahadan bellidir. Rusya'nn 22 milyonluk insan kayb ne kadar
doru bilmiyoruz. Ama ehirler yand, sivil halk katledildi, lkenin
Yahudileri ve ingeneleri gaz odalarna yolland. Stalin esirlere
muamele konusunda Cenevre Szlemesi'ni kabul etmemiti, dolaysyla Kzl Ordu'nun sava esirleri br mteffiklerinki gibi mu20. Yzyl
amele grmedi. Ar artlarda kamplara yldlar ve bunlardan bir
ksm da ilk deneme olarak gaz odalarnda imha edildi. Stalingrad
ehri hem Alman ordularnn saldrs hem de kar kyda Katyua
denen yangn bombalaryla savunma yapan Kzl Ordu'nun arasnda kald. Ahap ehir tamamen yanmt. Her Rus ailesi en kymetli eyas olan piyanoyu yangndan kurtarmak iin baheye karm, ehir bir piyano ormanna dnmt. Silah yetersizdi. Sovyetler lkelerini etten duvar halinde savundular. Silah retiminde
ani art ve ran'n igali ile mteffiklerin yardm ulanca durum
deiti. Trkiye'yi ynetenler, en bata I. Dnya Savann ihtiyatl kurmay subay smet nn, Trkiye'yi savan dnda tuttu. Son
aylarda sava ilan etmek; Cihan Sava sonunda yeni dnya dze12

ninin kurulmasna katlmak, daha dorusu hissedilen gelecekteki

Sovyet basksna kar Batllarn yannda yer ve destek aramak
iindir.
lkeler savan bitimini neeyle kutladlar. nsanolu hayatta
kalma sava vermiti. 1945'ten itibaren ilk yl iinde nfus patlamas yaand. 1960'dan sonraki refah yllarnda bile bu kadar ocuk domamtr. Byk ehirlerde zafer kutlamalar yaplrken,
Stalin de savan galibi olan Kzl Ordu erefine kadeh kaldrd. Yalnz burada bir atlama grld. Stalin "Kadehimi Rus halk erefine kaldryorum nk bu savata en byk diren, fedakarlk ve
kahramanl Rus halk gstermitir" dedi. Unutulmayan ve dier
Sovyet halklarn hafiften yaralayan bir kutlamayd. nk o byk
savata Kafkasya'nn dalarndan Sibirya yaylasnn kk kavimlerine kadar herkes ayn skntlar ekmiti. Herkes "Sovyetler Birlii Sava Kahramanlar" karmt.
Avrupa, ABD sayesinde dirildi. Eski Avrupa altst olmutu. Milyonlarca Yahudi ya yok edildi ya da ktay terk etti. Bata Almanya ve Avusturya olmak zere, byk bir entelektel knt grld. Alman niversiteleri bir daha eski ltsna kavuamad. Amerika Birleik Devletleri ktann btn akademik ve teknik zenginliini ithal etti. Eski hayat ve zgn kltr kayboldu. Dirilme ABD
desteiyle mmkn oldu. Amerikan kltr ve Amerikanizm, Avrupa lkelerinin yaam kltrn kendine benzetti. Bugnk AB
bile eski Avrupa'y geri getiremez. 1945 yaznda Roosevelt,
Churchill ve Stalin arasnda cereyan eden Potsdam Konferans
Krk Ambar Sohbetleri
Avrupa'ya kendine gre bir ekil verdi, yani ikiye bld. Zaten tarmsal karakterli ve ekoslavakya hari sanayi bakmndan Bat'dan geri olan Dou Avrupa lkeleri bu blnmeyle kltrel balarn da kopardlar. Sonuta bugnk acayip ve sarslm Dou
Avrupa ortaya kt. En feci olay, paralanan ailelerdi. Dou'dan
almak iin Almanya'ya srlen Sovyet vatanda iiler, Sovyet
idaresi tarafndan "pheli ahs" olarak grldnden, birou
lkede kalan oluk ocuunu bir daha gremedi. Kruev devrinde verilen serbesti ile bu yaralar deildi. Mteffikler Almanya'y bir
daha dirilemeyecek, sanayisinin gelimesine izin verilmeyecek bir
lke olarak tasarladlar. Ne var ki, Dou Almanya zerinde Sovyetlerin hegemonya kurmas, Amerikan-ngiliz blokunun bu prensipten ok abuk vazgemesini salad. 1948 ve 1949'dan itibaren
Almanya'ya Amerikan sermayesi ve yardm akt. Bat Almanya
eski altyaps ve insan kaynaklaryla modern bir endstri kurdu ve
kendisini yenen ngiltere ve Fransa'y sollad. Bir kuak iinde tekrar Avrupa devi haline geldi. Gerekte yaad kltrel ykmn
farkna varmayan bu lke, iktisad mucize dedii bu dnemde etraf kmseme srecine girdi. Yeni Almanya'nn Hristiyan muhafazakrlar veya szde sosyal demokratlaryla yeni bir saldrgan tavr iinde olduu aktr. ok kr asker miras I. Dnya Sava' ndan sonraki gibi deildir; bir hayli gerilemitir.
Eski Avrupa'nn kltrel ve teknik uzants Ortadou'ya srail
olarak srad. Bu dou Ortadou Arap alemini byk alkantlara evketti, halen devam ediyor. Trkiye batllama yolundaki
uzun macerasn Amerikanizm ile srdrd. Olumlu ve olumsuz etkileri vardr; ama her halkrda II. Dnya Sava'ndan sonra tarafszln getirdii birikimi kullanmas ve zamana uyum salayabilme13

si ve de iktisad rgtlenme yapsnda, ama zellikle tarmdaki deimeleriyle en ok kalknan lkelerden biridir. Toplumumuz elan
bu byk deiimin getirdii sanclar yayor ve bu sanclar yznden olumlu ynlerimizi de deerlendiremiyoruz.
Bir sava bitti; hatta onun getirdii Souk Sava dneminin de
sona erdii syleniyor. Acaba yle mi? Hortum sadece ortalarda
dolayor.
II. Dnya Sava ncesinin ne ulusalclnn ne de bencilliinin
bittii anlalyor. Sadece klklar deiiyor ve yalanc sylemler ye20. Yzyl
ni szlk kullanyor. Ebed bar gelir mi, gelmez mi onu tartacak
deiliz. Ama savunmann da nitelik deitirerek devam etmesi gerektii ak. ihtiyarlayan toplumlarn yannda genleen ve saldrganlaanlar var. Olgun ve adil sandmz toplumlar da maalesef
halen 19'uncu yzyl ilerinde barndrdklarn gsteriyorlar.
8 Mays 2005
Byk Savata Trkiye
kinci Dnya Sava yllarnda Trkiye "non-belligerent" denen
savamayan lkelerdendi. Ama asl nemlisi bir dizi saldrmazlk
pakt ve anlamalarla tarafsz lke konumunu salamt. Ankara
birbirleriyle boazlaan lke diplomatlarnn faaliyet gsterdii nadir bakentlerden biriydi. Dileri birbirleriyle selamlamayan bu
insanlar cumhuriyet balolarnda, trenlerde bir arada tutabilmek
iin protokol harikalar yaratyordu. Tabii byk ehirler casus doluydu, eski ileri Bakan kr Kaya'nn kurduu "police-parallele" diyebileceimiz tekilat bu noktada yeterince etkili oldu. ofrler ve bina kapclar annda bilgi getiriyordu, nitekim Bykeli
von Papen'e tertiplenen suikastta da havaya uan suikastnn
kimliini, brakt tek delil olan ayakkaby satan maazann tezghtarlar sayesinde rendiler. Herkes ok meraklyd ve herkes
her grdn olaanst bir biimde hafzasna nakediyordu.
Sava biteli 60 yl oldu ama uzun Dnya Sava, savaan lkelerin
ve halklarn tarihlerinde derin ve onulmaz yaralar at. Nitekim Avrupa'nn byk lkeleri artk byk deildir; iktisaden eskisine gre daha iyi durumda olsalar da, kltrel ve ilm stnlklerini kaybettikleri aktr.
Trkiye, Birinci Dnya Sava'ndaki ar hatalar ve deta bo
zlemlerle savaa katld iin, bu sefer ar ihtiyatkrlkla savan
dnda kalm, savaa girmek ve Almanya'ya harp ilan etmek iin
son aylara kadar beklemitir. Bu sava ilan da dnyay yeniden ina etmek durumunda olan "Batllara katlmak ve dnya sava sonunda 'Nazi Almanya'sna yeterince kar olmamak" thmetinden
kurtulmak iindir. Savan sonlarna doru yani 1944 maysndan
itibaren, cumhurbakan ve hkmet Almanlara aka sempati
duyanlar deil, byle bir zan altnda olanlar dahi, sadece resm
grevlerden deil, toplumsal hayattan da tasfiye etmitir. Gerek
u ki Sovyetlerin bu dnemdeki Trkiye kart sylem ve davra20. Yzyl
nlar, lkede panik yaratm ve komnizm kart politika Rusya'ya kar duygu ve tavrlar da artrmtr. Demek ki, hkmet
14

Mays 1944'teki milliyeti sac takibatndan sonra ok vakit kaybetmeden solculara da yklenecektir.
Sava iinde Trkiye'nin ithalat dzeyi ok dt. Her eyden
nce endstriyel lkelerin Trkiye'ye satacaklar mal yoktu. Savaan ikin ordular btn stoklar yutuyordu. Karaky ve Eminn'nn ithalatlar limana urayacak ufuktaki bir gemiyi gzlemek ve temsilcileri araclyla ne bulurlarsa kapatmakla gn
geiriyorlard. Tabii karaborsa ortal sard. Hkmet tahl karaborsasn nlemek iin sk tedbirler ald ancak bu sadece fakir
kylnn cann yakt. ehirlerde un ve eker sknts vard. Vilayetin birinde kuyrukta bekleyenler hkmet konana gtrlen bir tepsi baklavay devirdiler. Ama iin dorusu asayi berkemaldi. Az saydaki polis ve jandarma ile Trkiye ynetimi savan skntlarn isyansz ve yamasz atlatt. Bu, halkn, hkmetin ve devlet ananesinin rd ortak bir baardr. Arivlerden
grnen o ki, Oniki Adalar'daki talyan birliklerinin harekt bile
en ince ayrntsna kadar izleniyordu. Raporlar gnderenler ise
sadece adalardaki Trk aznlk deildi; Rum nfustan bile ayn
hizmeti hem de cretsiz olarak grenler vard, Osmanl'dan bu
yana devletin karalts sryordu.
Buday karaborsasndan zengin olan "hacaa" snf, az zamanda byk ehirlerde bile kendini hissettirdi. Buna karlk sava
makinesinin talepleri bitmiyordu. Trkiye elinde hammadde olarak
ne varsa satt. Hatta bu hammaddeyi ileyip yar mamul hale getirecek sanayi henz kurulamadndan ferrokrom veya ilenmi
alminyum deil, topraktan kan filiz olduu gibi gnderildi. O da
yetmedi; ABD, ngiltere ve Almanya'nn byk firmalar yerel temsilcilerinden ot, maden ve gda namna ne bulurlarsa gndermelerini istedi. Sava sanayiinin ihtiyac, yeni icatlar ortaya karyordu; hangi bitkinin, maden cevherinin hatta toprak cinsinin ne ie
yarad belli olmazd. Zaten Trkiye'nin bitki ve maden envanteri
tam bilinemediinden, aratrp bir eyler bulmalar isteniyordu.
Servetler birikti; planl programl kullanlmasa da bu birikim ve ardndan gelen Marshall Yardm ve zira makineleme Trkiye'de bir
nesil iinde gelime ve patlama yaratt.
Krk Ambar Sohbetleri
Sava yllarnda ordu sknt iindeydi. Mhimmat, silah, giyim
kuam derdi biliniyor. Biz ne sylesek bo; eli kalem tutan asker
tarihilerin -ki bunlarn arasnda bata o dnemin gen komutanlar olan General Nurettin Tursan ve General Muzaffer Erendil de
gelir- hatralarn bekliyoruz. Sava yllarnda civarda gemisi batan
veya ua den mttefik ve mihver devletlerin ordularna mensup asker ve subaylar sk sk Trkiye topraklarna snrlard ve yeniden birliklerine ulaana kadar bunlar byk ehirlerin hayatna
karr, elence yerlerine devam ederlerdi. Ankara'da Baba Karpi'in kendi marlarn aldrmak isteyen Alman ve ngiliz pilotlarn kavga karmalarn nasl ustalkla ve orkestrann desteiyle nlediini anlatrlar.
Uzun sava yllarnn skntlar demokratik gelimeleri hzlandrd. ae datm dzgn gitmese de halkmzda dzen ve kuyruk
alkanln gelitirdi. Dayankl ve sabrl bir kitle olduumuzu gsterdi, imparatorluunun son 40 yln savalar ve ykmla geiren
tecrbeli bir ulusun nefes almasn ve kendine gelmesini salad.
15 Mays 2005
15

Sava Rzgrlar Mutlaka Hortum Deildir

Her sava rzgr hortum gibi toplumlar kapp gtrmez. Baz savalarn dnda kalmak mmkndr; hrslardan, frsatlktan,
bo byme ve zenginleme isteklerinden uzak duran devlet adamlar lkelerini byle felaketlerden korur. Macaristan'da Amiral
Horthy'nin, Romanya'da Antonescu'nun, Bulgar devlet erknnn
aksine kinci Dnya Sava'nda kim ne derse desin Trkiye bu korunmay baard. Yoksa ister Mihver lkelerinin, isterse son ylda
Mttefiklerin yannda savaa katlalm; sonumuz iyi olmazd.
1943'te Mttefiklerin yannda savaa girsek; geri Mttefiklerimiz
bizi bu sava giriimi zerine igal eden Almanlardan kurtarrd,
ancak kurtaran Mttefik muhtemelen Sovyetler olaca iin, sonra
onlardan kim kurtarrd, bilmiyorum. (kinci Dnya Sava gerekten a ve hizmeti kavgasna benzer; arada olan porselenlere,
yani kk devletlere oldu.)
Birinci Dnya Sava'nn felaketlerinden ders alan Trk yneticileri o devirde gerekten ustalkla savan dnda kald. Berlin
kerken, Ankara'daki bykeli von Papen'in pasaportunu yeni veriyorduk. Bu anlamda Mttefiklerle birlikte sulh konferanslarna katlmak gibi bir yararmz da oldu. "Kardmz frsatlar"
edebiyatna bo verin. Bir ikinci nesli harcasak da, ne Oniki
Ada'y geri alabilirdik ne de Bat Trakya'y... Sadece dert torbasna derdik.
Birinci Byk Savaa lzumsuz girdik. ttihatlarn bu felaketli politikasna "Bizi galipler yamalar" korkusu hkim oldu. O dnemin ttihat zmresi kendilerinin modernize ettii orduya ve
bize dayatacak herhangi bir d kuvvete kar millete gvenemiyordu. Haydi savaa girdin; senden asker mi istendi ki Avusturyallara yardm iin Galiya'ya kolordu gnderiyorsun? "Msr'n
fatihi" olacam diye Svey Cephesi'nde evlad- vatan dkyorKrk Ambar Sohbetleri
sun... Yavuz Sultan Selim Han'n getii l nasl getiimiz
malum: Kum gzl olmayan asker ve zabitann birou kr olmu. Birinci Dnya Sava'nn bu yanllklar, yakn tarihimizde
kendini sk sk tekrarlayan bir ar gayretkelik psikolojisinin tezahrdr.
kinci byk savan banda Mussolini de "Hitler tarih yaparken, ben darda kalamam" diye hazrlksz talya'y palas pandras savaa sokmutu, talyan askerinin korkaklndan ok, ordunun donanmszl yenilgilerde rol oynar. Saldrgan talya'nn
karsnda Habeistan ve Yunanistan kan ve acyla onurlu bir tarih ina ettiler; talya ise utanla yenilgiyi tatt. Adis Abeba'ya Almanlarn yardm ile girdikleri anlalyor. Mareal Bodoglio'nun
muzaffer girii bir teatral dzenlemedir. kinci byk savata General Franco daha akll hareket etti. Almanya ve talya'nn srarna ramen kendisine i harbi kazandran bu dostlarnn yannda savaa girmedi. Sadece son anda "gnl"lerden oluan nl Mavi Tmen'ini Rusya'ya yollad. Maceraperestler ve hapishane devirmelerinden oluan bu tmen iyi arpt; bylece spanya resmen savan dnda kald, Almanlarn srarn hafifletti. stelik spanya bu dnemde Portekiz ile birlikte en ok Yahudi ml16

teci kabul ettiinden, Batllarn hmn da ekmedi. Bu, mecburiyetin srkledii mutlak bir savatan ucuza syrlmann rneidir. Birileri savaa srkler; ucaza kurtulmann yolu vardr ve galiba bu politika pek deimiyor. Kazan hayalleri kurarken hesap
yapmak lazmdr; askerler ve politikaclar arasnda uyum ve tecans (dayanma) lazmdr.
Trkiye blgenin en gl ordusuna sahip. Snrd grnen
sorunlar, snrlarmzn iine de yansm. Duman tten imparatorluun brakt sorunlar; en bata etnik kalntlar var. yle neme lazmc, ucuzuna infirat politikalar bu sorunlar dlamamza maalesef imkn vermiyor. Irak sava gelien Trkiye'nin geecei en etin imtihan. Baz ilkelerimizin olmas lazm; en kymetli hazinemiz
insanlarmzdr. Snrlarmzn iinde kontrol edemeyeceimiz gelimelere ve mdahalelere msaade etmememiz lazm. Trkiye ok
fazla yaknlat mttefiklerden hep zarar grmtr. Bunu ABD'li
diplomatlarn tavrlarnda gzlyoruz. Amerikan aydn, gazetecisi,
basit halk enesi dk derecede konukandr; o kltr slp oyu20. Yzyl
nu yapmaya da pek msait deildir. Ama Washington memurlar
Londra'daki meslektalarndan baz davran kalplarn alp acemice uyarlamlar. lerine gelmeyen sorular, havaya bakarak ya da
duymazla gelerek savuturuyorlar. Cevap alamadmz adamlara soru sormamak ve onlara da soru sordurmamak lazm... Bu ilkeyi nce buralar iyi tanyan ABD Dileri Bakan Yardmcs
Marc Grossman'a uygulayabiliriz.
5 Ocak 2003
NDEKLER
4
20. YZYIL 8
Anadolu Demiryollar'ndan Gnmze
9
Sarkam 1914-15 12
23 Nisan Meclisi
15
Savan Eiinde Bat Avrupa
17
8 Mays 1945 20
Byk Savata Trkiye
24
Sava Rzgrlar Mutlaka Hortum Deildir

27

6 Haziran'da Fransa cumhurbakan ve hkmeti, Normandiya'da ada tarihin dm noktalarndan birini tekil eden nl karmann yar gereki bir yldnmn kutlad. Kukusuz Franszlar, vatanlarnn kurtuluunda Fransa'nn roln olduundan ok
vurgulamak zorundaydlar. Fransa teslim olduu vakit, bu olay bazlar iin dramatik, bazlar iin bir bilinmezlik ve hi de az sayda
olmayan birtakm Franszlar iin de mitvar (!) bir balangt.
Franszlarn nemli ksm ngiltere'den nefret ediyordu; ngilizlerden daha ok solculardan ve de Yahudilerden... galci Nazi Almanyasnn karsnda yenilenlerin aresizlii iindeydiler.
General Charles de Gaulle yle anlalyor ki mutlak ounluun deil, inat ve onurlu bir aznln lideri olarak mill sahnede
yerini almt. Fransa'nn igalindeki artlar ve Almanlarn tutumu,
phesiz Polonya, ekoslovakya, hele Rusya ile karlatrlamazd. Franszlar, Almanlar iin, byk Charles'n torunlar olan ku17

zenlerdi. Avrupa bu iki unsurdan oluuyordu ve yeniden onlar tarafndan kurulmalyd. Bu nedenle, Fransa igali phesiz Polonya,
ekoslovakya ve hele Rusya gibi ar artlarda yaamayacakt.
Malup Fransa, grd hakarete ramen, bu havadan yararlanma yolunu seti. Verdun kahraman Mareal Petain bakanlnda,
gneydeki Vichy hkmeti ibirliini kabul etti.
Fransz dili ve mutfa ve kltr Almanlarn hayranln ekerdi. birliki Fransa, akas Avrupa tarihinde birlii gerekletirecek bir safhaya girdiine inanmtr. lk safhada, de Gaulle'c direnie Moskova'nn uzlamac tavrn izleyen komnistlerin de pek iltifat etmedii aktr. Ancak 1941'in haziran aynda Sovyetler ile
sava baladktan sonradr ki Fransz direniinde solcularn pay
ok artt. Bu nedenle direni efsanesi pek fazla renklendirilip bytlmemelidir. Gerek; Fransa'y n planda Amerikallar ve ngi20. Yzyl
lizler kurtard. 1943'te Sicilya ve Gney talya'ya kan Amerikan
ve Britanya kuvvetleri, bir yl sonra daha byk ve fedakrca bir
hamleyi, 1944'n 6 Haziran'nda Normandiya kylarnda gerekletirdiler. Kanl bir karmayd; o gnk Amerikallar bugnkler
gibi deildi. Yiite arptlar, Paris nlerine geldiler ve stelik
ehre General Leclerc komutasndaki Fransz birliklerinin girmesini temin ettiler; bylelikle de Fransz halknn onuruna sayg gsterdiler.
Demek ki Jacques Chirac'n 6 Haziran'da Bush kart gsterilere izin vermemesi bizim basnn ok bilmilerinin tekrarlad gibi "bizden daha az demokrat olmasndan" deil, 200 bin askerini
Avrupa'nn kurtuluuna kurban eden bir ulusun yldnm trenlerine gelen temsilcisine saygdan ileri geliyor.
Fransa, Amerika Birleik Devletleri'nin 1944 Haziran'ndaki
arln, 60 yl sonra Rusya liderini de trenlere ararak glgelemek istedi. Rusya bu savata en ok kayp veren lkedir. Kayplarda nfusa oranla Polonya bata gelir. Rusya'nn douda yapt
bask, Normandiya ve talya ile birleince Nazi Almanyas ezildi.
60 yl iinde artk ideolojisi deien, eskinin kalnts ve tepkileri
yok olmasa da yeni bir dnya grnn hkim olduu Almanya
var. Bu Almanya'nn her zaman kil ve doru olduunu iddia edemesek de, eskisinden farkl olduu aktr. Yeni Almanya babakan ve sava sonras Alman toplumunun temsilcisi saylan Schroder,
buna ramen bu trenlerde sarsld.
Sorun u; Almanlar deise de, "mea culpa" (kusurunu itiraf
eden) arklar yksek sesle sylese de, brleri o kadar samimi deil ve tarihi yeniden yazmay, teatral bir ekilde sahneye koymay
tercih ediyorlar. te yandan, Dou ve Orta Avrupa'y kurtaran
Sovyetlerin nfuzundaki ekoslavakya, Polonya ve Macaristan gibi lkelerin tarih Avrupa'dan yarm asrlk ayrl, sanldnn aksine, onarlmaz yaralar ve problemler ortaya karmtr. Avrupa'nn iindeki elikiler tkenmez; rekabet iindeki Avrupa ruhunun, rehavet iindeki ihtiyar bir nfusla nerelere gideceini bilemiyoruz.
13 Haziran 2004
1955 Yh Eyll

18

Bundan 50 yl nce stanbul bugnknden farklyd. 1955 saymna gre btn stanbul vilayeti ancak 1,5 milyona yaklaan bir
nfusa sahipti. Bununla birlikte stanbullular, Anadolu'dan gelen
nfus akmndan ikayet ediyordu. ikyet edilen nfus ise byk
lde ailelerini brakarak gelen amele, geici ilerle uraan bekr nfustur. Aileler halindeki akm sonraki yllarn gereidir. Gecekondu henz surlarn dnda Kazleme, Zeytinburnu, Hali'ten
sonra Silahtaraa gibi yerlere mahsustur. Taltarla yani bugnk
Gaziosmanpaa, Balkan gmenlerinin semti olarak yeni douyordu. Semt halk hayatndan hi memnun deildi. stanbul botu.
Surii ve skdar dnda seyrek yerleimli bir aland ve stanbullular yaadklar anl erefli dramatik tarihe ramen imparatorluk
bakentinin det ve izgilerini henz koruyan bir kitleydi.
stanbul'da yaam zordu; dar sokak ve caddelerden geen tramvayla karada, bildiimiz ehir Hatlar vapurlaryla denizde ulam
salanrd. stanbul temiz ve dzenli bir ehir deildi, su sorunu vard ama ok gzeldi, doal gzellikler ve yaam her yerde hkimdi.
Salacak'ta, Ortaky'de denize girilirdi, bu kentin fakiri de zengini
de stanbulluydu; en azndan sylentiyle de olsa ehrin byk eserleri hakknda bilgileri vard. Hi deilse; "Sinan'n raklk eseri
ehzadeba, kalfalk eseri Sleymaniye'dir, ustal Edirne'deki Selimiye imi" derlerdi. Birtakm orta snf hatunlar trbelerle birlikte
ayazmalara bile ziyarete ve adaa kouurdu. Herkes Karadeniz'den akp gelen balk srlerinin mevsimini ve adresini bilmese
de, bilir grnrd. Darya kar eletirici ve titizlerdi. Eski stanbul'u da benimsemilerdi.
Etnik gruplar arasndaki gerilim katiyen da vurulmazd. Dedikodu ve ll bir mizahla her grup birbiri hakknda konuurdu.
Eskinin stanbul'unda din-etnik gruplar arasndaki gerilim veya d20. Yzyl
lama, varsa dahi Batnn bakentleriyle kyaslanamayacak kadar
dk dzeydeydi. Toplumun kltrel btnlemesi ksmydi. Bugnn genlii gibi aksansz Trke konuulduunu sylemek zordu. Rumca ok konuulurdu. Helenlerin nfusu yaklak 100 bin
kadard. Yine Ermenice, Judeo-Espanyol dediimiz Yahudi spanyolcas, talyanca hatta Protestan aznln konutuu Almanca ve
tabii Levantenlerin Franszcas ar pazarda duyduumuz dillerdendi. stanbul kalabalk bir gayrimslim nfusa sahipti.
Grnte frtna kopartacak bir gerilim ve atma yoktu.
Komuluk ilikileri scakt. Yz yze ilikide hakaretten kanlr,
gruplar hakkndaki kanaat dedikoduya braklrd. Ne aka bir anti-semitizm, ne ak bir anti-Helenizm ne de cemaatlerin kendi aralarnda naklettii 1915 olaylar dnda ak bir Ermeni veya Trk
kart soykrm propagandas vard. 6-7 Eyll hadiseleri bir katliam deil, bir yama olarak tarihe gemitir. Balatanlar yamac
deildi. Hkmetin bu ii bir politika arac olarak dnd anlalyor ama iin nereye varacan hesaplayamadklan akt.
Dahas 1960'dan sonra Yassada mahkemelerinde bu yzden
yarglanp mahkm edilen ynetici ve memurlarn hangisinin ne
kadar sorumlu olduu da saptanm deildir. sim ve cisimle belgelenmeyen bir iddia olarak, olaylar balatan kk gruplarn Balkan devletlerinin zulmnden kap gelenler olduu ok tekrarlanyor. Tertipi grup bir mddet sonra arkalarna taklan yamaclarn karaltsndan korkup ekilmi olmal. Dorusu Balkan lkelerin19

de bu tip olaylar ska grlegelir ve hedef kitle yerli Mslmanlard. Ne var ki srf bu nedenle kk lke ovenizminin Trkiye'ye
yakmayaca akt.
Kbrs adasnn Helen sakinleri ngiltere'den kopup bamsz olmak istiyorlard. Ne var ki Trk aznlk hi de onlarla ayn fikirde
deildi. Olmas da gerekmezdi. Birbiriyle geinemeyen iki etnik
grup her zaman iin ayr politika gderler. Eer Rumlar ngiltere'yi
istemiyorsa, Trkler isteyecekti. nk kendilerine Helen bir Kbrs'ta hayat hakk verileceine ikna edilmemilerdi. Halen de edilmi deillerdir. Kbrs Yunanistan'la Trkiye arasnda bir sorun haline dnt. Adada EOKA tekilatnn kurulmas ve cinayetleri
tepki yaratt. Halen kimin karar verdii belli deildir. 6-7 Eyll
olaylar kar tarafa bir gzda vermek iin tertiplenmi gibidir.
Krk Ambar Sohbetleri
6-7 Eylln fizik grnm vitrini krlan dkkandan bulduunu gtren sorumsuz serseri bir kalabalkt. Yamalanan bakkal
dkkannda balk yumurtalar ve havyar atp peynir ve helva arayanlar veya ayakkabnn yanl tekini alanlar veya pahal kuma veya krkleri gtrecei yerde sokaa atanlar sfl bir manzara oluturmutur. aresizlik ve utan en ok gn grm stanbullular
sard. Dkkan yamalanan berber veya bakkal komularn sessizce ziyaret ediyorlard. Gleri yetenler komunun tezghn yeniden kurmak iin para topladlar. Bir ksm esnafn zarar devlet tarafndan tazmin edildi; fatura ibraz edemeyenlerinki eksik tazmin
edildi. 6-7 Eyll olaylar srasnda kan dklm deildir. Ama soka kaplayan hava sadece hedef kitle Rumlar deil herkesi, Mslman Trkleri bile dehete drmtr.
Beyolu'nun ehresi deiti; bazlarnn zannettiinin aksine stanbul asl 1963'ten sonra Helen nfusunu gndermitir. Bununla
birlikte 1955 yl 6-7 Eyll olaylar Trkiye'nin dardaki adna ok
zarar dokunan, aleyhte abartlan bir propaganday daima besleyen yz karas bir tertip ve kontrolszlk demektir. Anadolu'daki
ve Rumeli'deki bin yllk Trk hkimiyetinin tanmad, bilmedii
bu sama tertip, imparatorluun brakt miras stnde bir lekedir.
II. Dnya Sava srasnda konulan Varlk Vergisi gibi anlamsz
ve istismara ak uygulamayla birlikte yeni nesillerin bana bir bela olarak kalmtr. Zira bir nceki kuan brakt mli bor veya
iktisad knt telafi edilebilir ama bu gibi budalalklarn brakt
intiba, yeni kuaklar iin ar bir yktr. Bu toplumun bu gibi olaylar tekrar edeceini hi sanmyoruz ama olaylar da unutmak deil, iyi renmek gerekir. 6-7 Eyll olaylar bazlarnn dedii gibi
1938 Kasm'nn Almanya ve Avusturya'sndaki Kristal Gecesi gibi
deildi; 1950'lerin, kabuk deitirmeye balayan ve denetimin elden kt ve mutlaka kt ynetilen stanbul'unda devlet ve toplum ananemizi zedeleyen bir lgnlkt.
4 Eyll 2005
12 Eyll'e Nasl Geldik?
12 Eyll 1980 harekt, 20. yzyl Trkiye tarihindeki drdnc
asker darbedir. Birincisi 1908 Temmuz'undaki, tarihimizde II. Merutiyet olarak bilinen ihtilldi. Bu anayasal hareketin zerinden bir yl
gememiken, 31 Mart 1909'da stanbul'daki kanl atma, Selanik'ten yryen dzenli ordunun birka taburundan ve yardmc sivil
20

etecilerden oluan kk Hareket Ordusunun bakente gelip vaziyete hkim olmas ile bastnld. Balkan Sava srasndaki Bb- l Baskn dediimiz, gerek anlamdaki nc dnya tipi bir hkmet darbesiyle II. Merutiyet'in alkantl tarihi devam etmitir. Her olayda
da aktrler hemen hemen ayndr, ekirdek ttihat ve Terakki Cemi
yeti'dir. Son darbede Bb- lye giren silahrler ve balanndaki Enver Bey, Harbiye Nazr Nazm Paay katlettiler, sadrazama silah zoruyla istifaname yazdrdlar. Dahas Enver'in grlmemi bir cretle silahl olarak padiahn karsna dikilip Mahmut evket Paay Sadrazam tayin ettirmesiyle bu darbecilik gelenei dorua kmtr.
O kadar kanl atmalar ve pahal tedbirlerle 1826 ylnda kaldrdmz yenieri ihtilli gelenei, maalesef daha 19'uncu yzyln
ikinci yarsnda Sultan Abdlaziz'i deviren Hseyin Avni Paann hkmet darbesiyle yeniden dirilmiti. Sultan II. Abdlhamid'in diktatr
rejimi bu krlmann devamn ancak otuz iki sene geciktirebildi.
II. Merutiyet, darbeler zinciriyle on sene kadar srmtr; sonunda Adriyatik'ten, yani Preveze ve Arnavutluk'tan Basra Krfezi'ne kadar uzanan bir imparatorluun cenaze namaz klnmtr.
Elbette ki imparatorluklar yklr ama bu ynetimin bilgisizlii ii abuklatrp sava getirmese, Arabistan daha onurlu ve oturakl bir
idareyle bamsz olur, asl unsur Trk halk da 20. yzyla daha
hazrlkl ve savata kaybetmedii kadrolarn yapcl ile girerdi.
Cumhuriyetin kurucu nc kadrolar ttihatl yakndan tandklar ve hatta bir ara bu muhalif harekete ye olduklar iin bu taKrk Ambar Sohbetleri
lihsiz olaylardan yeterince ders karmlard ve askerin siyasete
karmas konusunda son derece temkinliydiler. Askerlikle idar grevler arasna kesin snrlar ektiler; askerlerin mebus olamamas
gibi kanuni tedbirlerin yan sra ustalkl politik manevralarla asker mdahaleleri nlediler.
1960 darbesi, siyasetin deien ortamna ayak uyduramayan
Trkiye'nin siyas ve idar kadrolarnn ortak hatasdr. nsanlar Ankara ve stanbul'daki talebe nmayiinden rkt; iktidar ve muhalefet ise ok partili hayat salkl olarak gtrme olgunluundan
uzakt. Abartl ve i bir siyaset gdlyordu, muhalefetin klar da iktidarn tedbirleri kadar olgunluktan uzakt. Mays'tan sonraki Yassada safhas i ac olmayan grntler ortaya kard. Sonular itibaryla krgn bir ynetici snf ve onlarn ocuklar sonraki dnemde siyaset yaptlar.
1960'tan sonra siyas hayatta grlen deimeler; yeni partiler,
yeni siyas dernek ve tartmalarla Trkiye'nin yeni bir anayasal dneme girdii grlyordu. Hi kukusuz ki baz safdil hatalar hayat
zorlatryordu. Anayasa Mahkemesi dnyada rnei az bulunan bir
kurulutu, zlendii gibi kurulup ilediini sylemek mmkn deildir. Cumhuriyet Senatosunun kendinden bekleneni ifa eden bir organ olmad anlald. Anayasay tamamen deitirip yenisini yapmak 27 Mays dneminin getirdii bir heyecandr. 1982 Anayasas
da bir baka heyecanl grubun eseridir. Oysa rahmetli Tahsin Bekir
Balta ve baz arkadalarnn stnde durduu gibi 1924 Anayasas'n
tashih ve yeniden ilavelerle yrrlkte tutmak daha isabetli olurdu.
1971 asker darbesi genelde siyasi partileri kapatmad. Ne var
ki Trkiye insanlarn evine kadar giren bir terr dalgasna maruz
kald. Hkmetin ok iyi tekil edildii sylenemezdi. Babakan
yardmcs, kartlacak yeni ceza kanununun geriye ynelik uygu21

lanaca gibi vahim hukuk hatas ieren tehditlerle siyas partileri

ve Meclis d gruplar terrize etmeyi amalyordu ama gerekte
hkmet gszd ve bakanlar arasnda fikr birlik yoktu. Bu dnemde iktisad hayatta bir dinginlik olduu grlyor. Siyas bakmdan ise insanlar huzursuz klnd. Sonraki dnemin bakanlarndan Altan ymen'in uak karma suuyla tutuklanmas, operasyonlardaki acemilie bir rnektir. Bu rneklerin says oktu. Ankara, hava kirliliine siyas kirliliin de eklenmesiyle entelekteller ta20. Yzyl
rafndan deta boaltld, istanbul ve zmir'e g balad. Bakentin
kltrel hayatnda bir dme grld. Dnem iinde siyas muhalefet Blent Ecevit tarafndan CHP Genel Bakan smet nn'ye ve
askerlerle ibirlii yapan dier siyasilere kar yrtld. Hi phesiz bu cehdi Ecevit'e serbest seimlerde en byk baary getirdi.
Darbeci rejim, Genelkurmay Bakan Orgeneral Faruk Grler'in garanti grlen cumhurbakanlnn, deiik kesimlerden politikaclarn ortaklaa abas sonucu engellenmesiyle sona erdi.
Yukarda serbest seimden bahsettik. Serbest seim Trkiye'deki asker darbelerin sonunu getiren ve bizzat iin bandaki askerlerin mutlaka uyduklar bir ykmllktr. Bunun da nedenlerinden birisi ordudaki terfi sistemi ve hiyeraridir. Hi kimse ilelebet
asker komuta mevkiinde kalamaz ve bu da sivil hayata geii hzlandran sreleri besleyen bir devlet ve toplum geleneidir.
1973 seimlerinden sonra umutlarla birlikte kanl ve atma
dolu bir dnem balad. atmann niversiteleri tahrip ettii aktr. Bu atmalarn arkasnda niversite ynetimi ve retim yelerinin rol hemen hi yokken en ok onlar suland. Etrafta lm
listeleri dolayordu; en messif olaylar Ord. Prof. Bedri Karafakiolu gibi sala solla ilgisi olmayan veya mit Doanay, Cahit Orhan Ttengil, Bedrettin Cmert gibi siyaset sahnesine kmayan
hocalarn ldrlmeleriydi.
Asayisizlik ve cinayet niversite hocasndan taradaki retmenlere, siyas parti yneticisinden fabrikatre, partiliden bakana
herkesi kurban diye yutuyordu. Silahl atmann ortasnda kalanlarn serseri kurunlara hedef olmas kanlmazd. kinci Dnya
Sava'nda Stalingrad savan gren bir sivil "Orada bile bu kadar
korkmamtm" dedi. Mara ve orum gibi mezhep atmas grnml i sava provalar, maalesef hkmetle ordu arasndaki
anlamazlklar yznden asayi ve skynetim konusunda gereken
ani tedbirlerin alnmasn ve en bata skynetimin ilann geciktiriyordu. Trkiye Byk Millet Meclisi ise cumhurbakann seemiyordu; nerede kald ki olaylar nleyecek bir mill hkmet kursun.
Trkiye'yi 12 Eyll darbesine srkleyen olaylar ve kurumsal
atlamalar byle geliti.
11 Eyll 2005
12 Eyll Neler Getirdi?
12 Eyll 1980 sabah sadece Trkiye'nin deil, Avrupa lkelerinin televizyonlarnda da ksa aralarla srekli olarak darbe haberleri ve rportajlar veriliyordu. En ok gze arpan ve tekrarlanan
manzara, Antkabir'in merdivenlerini muhtemelen bir 30 Austos
sabah trmanan generaller ve subaylard. Bu mutantan manzara
22

ile Trkiye asker bir devlet ve toplumun lkesi olarak gsteriliyordu. Avrupa'daki Trk iileri ve genlerle yaplan rportajlarda
herkes "Ge bile kaldlar" diyordu. Sonradan rejimi ok tenkit edecekler dahil, balangta kar gre pek yer vermiyorlard. Anlalan bu darbe istikrar iin ilk anda ho karlanmt.
1980'ler iin sert saylan bir uygulama siyas partilerin kapatlmas ve Millet Meclisi ile Senato'nun datlmasdr. Liderler ise bir
Deniz Kuvvetleri ss olan Hamzakoy'da hakikaten misafir edildiler. 1960'taki Yassada olaylar herkesin hafzasna kaznmt ve
Trkiye politika topunun yuvarlak olduunu anlamt. Bu ksa dnemden sonra Blent Ecevit anlalan gemiin bir muhasebesini
yapt ve gelecek iin yeni bir strateji ve politika saptad. Bata partisinin merkez karar kurullar, hatta il rgtleri ve tabii milletvekili
ve senatrleriyle, partili belediye bakanlar ve eski brokratlaryla
ilikiyi tamamen kopard, kendisini arayanlar da kabul etmedi. Sleyman Demirel ise aksine partili partisiz, eski dostlar kadar muhaliflerine de kaplarn amt. Anlalan ulusal demokratik cephe
bakanln benimsemiti. Bir olay hatrlyorum; stanbul eski milletvekili alayan Ege, Ecevit'e ulaamaynca Demirel'in kapsn
alp uzun uzun dertlemiti.
Aslnda Trk siyasetini gtrenlerin yalnzl ve temelsizlii aa kmt, politikacnn bu gibi zamanlarda genel bakanndan
baka arayaca, bavuraca, temasa geip istiarede bulunaca
ve birlikte hareket edecei zmre ve kurumlar yoktu. Trk demok20. Yzyl
rasisinin yapsal zaaf o gnden bugne giderilebildi mi, dorusu
tartlr. Demokrasi, rgt ve asl nemlisi gelenek demektir. Tarih uuru olmayan ve rgtsel dayanmay tekil edemeyen demokrasilerin bu dnemlerde dayanamayaca aktr.
12 Eyll niversitelerin hepsine, 12 Mart'ta Orta Dou Teknik
Universitesi'ne yaatlanlar yaatt. niversiteden uzaklatrlanlar
soruturmaya ve mahkemeye tabi tutulmamt. Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi ve asl nemlisi Eskiehir Anadolu niversitesi bu dnemde kadrolarn muhafaza eden kurumlarn banda gelir. Siyas hayatn sprlmesi, bir mddet sonra
ehliyetsiz ve yerden bitme siyas kadrolarn oluturduu partileri
yaratt gibi; Anadolu'da saysz niversite almasna ramen,
niversiteler de bir daha dzelmesi zor sakat brokratik yaplara
girdiler. Bunu YK sistemi mi yaratt? Cevabn evet olmas kolayclktr. Maalesef stanbul niversitesi'nin ark usul krs gelenei ve biz hocalarn iindeki idarecilik ve mevki dknlnn de
bu ucube sistemin domasnda pay byktr. niversitelerde n
planda zlk haklar zerinde snrlamaya gidildi, terfi edemeyen
hocalarn hepsi bir mddet sonra terfi ettirildi. Fakat zlk haklar sorunu btn niversite camias ile YK' kar karya getirdi.
Rayndan kan asayi ilk iki- hafta iinde alacak bir sratle dzeldi. Fakat ondan sonra Mill Gvenlik Konseyi Bakan Orgeneral Kenan Evren ve konsey yelerinin demeleri honutsuzluu artrd. Bu dnemde ilk defa Avrupa basnnda ve siyasi evrelerde oluan muhalefete Trkiye'deki aydnlar da destek verdi ve
Aydnlar Dilekesi gibi bir hareket, baz ilgisiz kimselerin imzasnn
alnmas ve bazlarnn gln gerekelerle imzalarn ekmesine
ramen, Bat Avrupa politikac ve aydn evrelerde de destek grd. Sadan sola btn siyasilerle aydn takm, devleti yneten or23

general Kenan Evren'le kar karya geldi. Bu, Trkiye'deki devlet ananesi asndan hayrhah olmayan bir gelimedir.
te burada ilgin bir saduyu rnei grld; pek tasvip edilen bir metin olmamasna ramen, Anayasa'y reddetmenin daha
byk sorunlar ve gerilimler yaratacan gren halk yzde 92 orannda Anayasaya "evet" dedi. Oysa 1961 Anayasas'na verilen
evet oylar ok daha dkt, 20 yl iinde Trkiye halk daha uzlamac ve adam sendeci bir tutum benimsemiti, pek haksz da
Krk Ambar Sohbetleri
deildi. Nihayet Trkiye'nin gelenei asker ynetimi beklenen eyleme gtrd; siyas partiler kuruldu ve 1983'te genel seim yapld. Bundan nce Anayasa gerei Mill Gvenlik Konseyi yelerinin
siyas dokunulmazl salanmt ve Orgeneral Kenan Evren de
cumhurbakan seilmiti.
12 Eyll darbesi iin sylenecek ok ey var; Turgut zal'n
babakanl dneminde btn grltsyle ynettii iktisad politikann acl ksm yani banker iflaslar bu dnemde onun babakan
yardmclna rastlar. Sk iktisad politikalarn verimli ikinci safhas ANAP'n ihtiamn hazrlad. Trkiye'nin siyas hayatnn kendilerine pek sorulmadn gren sa ve sol aydnlar bu dnemde bir
diyaloa girdiler. Asker rejim ok aktr ki sa da solu da hizaya
getirmek niyetindeydi. lkc genler de hapishanelere kondular
ve idam edilenler oldu. Sol ve sa gruplar iinde halen kamu hizmetinden yasakl geni bir zmre vardr. 12 Eyll harekt tasvip
grmedi ama Trkiye'nin zaaflar dolaysyla kanlmaz bir tarih
olay olduunu kabul etmek zorundayz.
18 Eyll 2005
pin Ucu
Dnya infial halinde; aresiz ve zayf olana meyl ve muhabbet
gstermek insanlarn en tabii duygusu... Trkiye'de bir nabz yoklamas yaplsa, ounluk Filistinlilerden yana rey verir. "ounluk"
diyorum; nk hi yle dnmeyenler de bir hayli var. Hatta hayatndan bezmi bazlar "u mitinge sarf edilecek paralar fakir fukaraya datsalar daha ok hayr duas alnr" diyor. Tabii anlat anlatabilirsen; bu i fakir fukarann hayr duas almak keyfiyeti deil,
diye. Mitingler yaplyor; yaplsn ama ipin ucu da orada kayor.
"Hitler'i daha iyi anladn" ngilizce yazm pankarta... Ne sen
ne de senden sonrakiler anlar, Hitler'in ne olduunu ve nasl bir
toplumda ortaya ktn. Hitler'i anlamak iin iki nesil eitim grp dnyay gezmeniz gerekir. "Bizim toplum dengesiz" deriz ama
bu dengesizlik bazlarnn eitimsizliinden ileri gelir. Hitler'in torunlar bizimkileri Solingen'de evlerinin iinde cayr cayr tututurduunda "rk" diye barrz; sonra da bugnk kundak dazlaklarn dedesine "hak verirsek" adama ne denir diye dndnz
m? En azndan hafzas yok, mant hi yok bir acayipler gruhu
derler. Maalesef Mslman kitleler Bat dnyasn lafta protesto etseler de tanmyorlar. Bu yzden baz uuklar Hitler'i kendilerinin
mttefiki sanmak gibi bir gaflete de dyorlar.
' Anti-semitizm dediimiz Yahudi dmanl bizim topluma Filistin'deki srail hkimiyetinden sonra girdi. Yalnz, sylemin kayna Arabistan'a da Bat kaynaklarndan girdi. Yahudilik'in menfur
dnya hkimiyetini planlayan "Zion protokol" adl metin arlk
Rusya polisinin 19. asrda telif ettii ve datt bir uydurmadr.
24

Bu minval zere yazlan birok kitabn en vlger (avami) rneidir.

Bat'nn anti-semitistleri Filistin'deki faciay bahane ederek mesel
Fransa'da Yahudi mezarlklarna saldrmaya baladlar. Saldranlarn Araplardan da Yahudiler kadar nefret ettii malum. Niye diye
Krk Ambar Sohbetleri
sorsan hayatnn btn olumsuzluklarn Yahudi kapitalistlere ve
Arap gmenlere balar. Trkiye'nin Mslman oldum olas kendine gelmek mecburiyetinde ve Filistin davas Bat'nn crufunu
yani anti-semitizmini benimsemek iin geerli mazeret deil.
Yahudi dmanl devlet ve millet ananemize ters bir tutumdur.
Engizisyondan kaanlar dahil, Osmanl, Yahudi'yi asl ekitii
kuvvet olan Hristiyan dnyaya kar bir mttefik olarak grm ve
himaye etmitir. Dahilde bilhassa Rum-Ortodoks takmnn Yahudi
dmanl, her Fsh bayramnda ineli f hikayeleriyle Yahudi
mahallelerine saldrp Yahudileri dvmeleri ve ldrmelerini devleti-i aliyyenin jandarmas nlemitir (eski Roma geleneinden beri
Yahudilerin ocuk karp, ldrp, kann hamursuzun iine kattklar efsanesi dolard. Bizde bu hikyeye inanan ilk Trk ve
Mslman 20. yzylda Cevat Rfat Atlhan'dr. nk biz aslnda
byle hikyelere inanmayacak kadar akll bir toplumuz).
Elhak Bat dnyasnda Trklerin lehine yazan tek zmre de Yahudi aydnlar olmutur (Karl Marx dahil). nl ngiliz Babakan
D'Israeli Trk taraftan politikasndan dolay parlamentoda muhalifleri tarafndan "Yahudi" diye tempo tutularak protesto edilmitir.
Filistin davasnda gz kapal partizanlk deil en kil ve adil yargl yapacak bir milletiz. Bu gibi sesler bizim misyonumuza glge dryor. yi Mslman olmak iin tarihimize bilinle sahip
kmak yeter. amata karmann manas yok. Memlekette bu gibi ters sesler kimsenin pek ilgisini ekmiyordu ancak Fenerbahe'nin sevilen ve baarl oyuncusu Revivo da bu gibi protestolara
hedef olunca futbol ve takm akna meselenin vahametine dikkat
edildi. Biz Osmanl'nn mirassyz; etrafa baka trl bakmamz,
ciddi adamlar olmamz gerekir.
21 Nisan 2002
Kar Propaganda Teknikleri
Malum, Londra'da Trk sanatn tantan baarl bir sergi ald. "Trkler" adn tayan bu sergi orijinal bir bileim olup gnde 10 binin stnde, rekor sayda ziyareti ekiyor. Maalesef bu
baar siyas arenada bazlarn rahatsz ediyor. Siyas militanlar
gzellik ve bilgiyi bile siyas bir malzeme olarak deerlendirir. Suiistimal etmeye kalkarlar. Bunun son rneklerinden biri International Herald Tribune'n 12-13 Mart tarihli saysnda Souren
Melikian'm kaleme ald yazdr. Melikian sanat tarihisidir ama
Trk dili ve sanat alannda bilgisizdir. Son 30 yllk Trk-Ermeni ekimesindeki gze batan en nemli noksan Ermeniler arasnda Trkolog, Trkler arasnda Ermeni uzman olmamasdr.
Fakat benim grdm husus; Souren Melikian gibileri bu noksanlarn pek farknda deildir. Serginin baarsndan rahatsz oluyor ve tehir edilen malzemenin Trk sanatyla ve Trklerin tarih macerasyla alkas olmad gibi bir kar kla, bu konudaki ayrntlar deerlendiremeyecek gazete okuyucusu kitleleri et25

kilemeye alyor.
Sanat tarihinde geen asrda rastlanan ilkel bir gr vard;
Trk sanat dediiniz nesne ya inlidir, ya ranl, ya Arap ya da Bizansl. Bu gr maalesef Trk bilginleri deil, sanat eserlerindeki slp inceliklerini sistematik olarak incelemeye balayan Batl
uzmanlar rttler. ran, Orta Asya ve Anadolu'da Trk hkimiyeti devrindeki bilgin ve sanatlarn Trk imparatorluklarnn idar organizasyonu sayesinde yeni bir yaratclk devresine girdiini
gsterdiler. Mesel Seluklular ve Osmanllar ama asl nemlisi Timurlular, yzlerce, bazen bin kilometre teden eitli dallardaki ustalar rgtleyip bir yere celp ediyorlard. Sadece bu idar dehann
mimaride ve sanatlarda nasl yeni bileimler meydana getirdiini
dediimiz gibi Trk bilginleri deil; Avrupal ve Rus bilginler ortaya koydu.
Krk Ambar Sohbetleri
Son iki asrda yetien Trkologlar, Trkln sanatlarda ve mimaride gl veya az gl yeni katklarn ele aldlar. Zira Trkler
imparatorluk ynetirler. mparatorluk ynetmek ayr bir sanattr.
eitli milletlerin sanatlarn kendilerine gre taklit eder veya baz
unsurlar ilave ederler. Bat sanat tarihileri Souren Melikian gibi
deildir. Onun gr eskimi ulusalc bir yaklamdr. Mesel, Orta Asya Trk sanatnda etkisi byk olan Sodlular yani modern
Tacikistan'n atalarn Trk tarihsel ve kltrel oluumundan ayrt
etmek kaba bir anlaytr. Geri bugnk Tacikler de Farsa konuan her ulusu Tacik diye niteliyorlar ama ran kltr etnik blnmelere ramen bir btndr; Pamir Yaylas'ndan Azerbaycan'a kadar konuulan lehelere ramen bir ran edebiyat ve ortak bir yaz dili vardr. ran kltryle Sodlular ve ran yaylasndakiler araclyla kaynamak, ondan edebiyatta ve sanatta unsurlar almak,
Trkln tarihi iin ancak bir onur ve ustalk gstergesidir. Mesel Ermeni kltrnn erken alarda eski ran'la ok mterek taraf olmasna ramen, sonralar bu rabtay devam ettirecek mahareti kaybettiini uzmanlar sylyor.
Melikian, Tebrizli Mehmet Siyahkalem iin inli kopyas diyor.
Bu niteleme hibir uzman ikna edemez. Ama hedef alnan zaten
sergiyi gezen ortalama halktr. Bir de mzelerinizde daha ok Osmanl eseri var, onlar getirseydiniz demekle Osmanly Trklk tarihinden ayrmak gibi yavan bir abaya giriiyor. Melikian'n bu ayrmlar yapacak bir Trkiyat bilgisi olmadn herkes biliyor. Btn
bir sergiyi inli, ranl, Arap hatta Bat Avrupal eserlerin Trk diye sunulmas olarak nitelemek ve kltr hrsz mterek bir Trk
dmanl yaratmaya almak baya bir propagandadr.
"Trkler kk bir asker aznlktr" sz yavan eski zihniyeti
gsteriyor. Hibir kk asker aznlk bir yerde asrlarca kalamaz.
Trklerin ran, Orta Asya ve Anadolu'daki kltrel varl imparatorluklarn getirdii bileim ve yeni sentezdir. Maalesef Nisan 1915
olaylarn gndeme getirmek iin diasporada bu gibi tartmalara
da mracaat ediliyor. Oysa ortada asrlardr birbirinin kltrn ve
gnlk yaamn saygyla kabullenen iki ulus vardr. Bu ortakl anlamak gelecek iin ok nemlidir. Henz Ermeni tetkiklerine girmemi ama girmesi kanlmaz olan gen Trk bilginleri umarz
ileride Souren Melikian gibilerinin ucuz yntemiyle Ermeni cephe20. Yzyl
26

sine saldrmazlar. nk komu iki kavmin mterek geleceklerini

ina etmek iin ok hassas ve korumalar gereken bir alandr kltr. ..
u sra propaganda teknikleri ilgin gelimeler gsteriyor. Yeryznde Yahudi topluluklar ile olduka hadisesiz yaayan nadir
toplumlardan biri Trklerdir. Buna ramen Trklerin arasnda Yahudi dmanlnn yani antisemitizmin ykseldiini ispatlamaya
almak ciddi bir aydn endiesinden ok bir safdillik veya ynlendirilmi bir zprlktr. Hitler'in "Mein Kampf" yani "Kavgam" adl kitabn Trkeye eviren Hseyin Cahit Yaln'dr. Hseyin Cahit
Yaln, Hitler'in ve etrafnn tand bir Almanya dman ve Nazi
aleyhtaryd, ikinci Dnya Savanda ngiltere-Fransa blokunu tutard. Bu eseri evirmesi "Herifin kard berbat eyi okuyun da
grn" tutumudur. Ben bunu niversite yllarnda okumaya altm. Basit, sloganc, yavan tahlillere dayanan ve tekrardan skan
bir kitaptr. Bununla beraber kitap okuma alkanl olmayan, zorluk eken kitleleri srkleyebilir. Srf Almanya'da deil, birok lkede bazen 100 binlerce baslp satlmtr. 70 milyonluk Trkiye'de 30 bin adet satlmasn bir facia diye sunmak, dediim gibi
ya ciddiyetten uzaktr ya da bazlarnn zledii bir faciadr. Trkiye'de antisemitizm ok dar zmreler arasnda, zellikle kinci Dnya Sava ve sonrasnda Filistin sorunu dolaysyla yerlemitir.
Trkiye ve Trk halk bir yerlerden koparlmak, izole edilmek ve
yeni sulamalarla kuatlmak isteniyor. Gerekler kadar ina edilmi renkler ve yorumlar da bunda rol oynuyor.
Ancak kukusuz Trklere kar propagandann en ilkelini ama
etkilisini her zaman olduu gibi Trklerin kendileri yrtyor. Televizyondaki ak oturuma Gedikpaa Kilisesi'nden sayn Kirkor
Aabafyan' kartrsnz. Bu seimi kendiniz yaptnz. Bilen birine
sormadnz da ak. Buna ramen karsndakiler biteviye konuurken onun sz kesilir ve saat tutulur. Televizyonlarda herkese
"sayn" veya "bey" diye hitap edilirken birisi; "Kirkor efendi..." diye hitap eder. urasn syleyeyim; byle yavan tekniklerle bu dava konusunda kendi insanlarmz bile ikna edip bilgilendiremezsiniz, dnyay saran uydurma propagandaya kar ise hi donatamazsnz. Bu gibi yollarla olsa olsa Trklerin aleyhinde hava yaratrsnz. Ermeni konusu ve soykrm iddias ciddi mecraya girmitir.
Btn bir kavim gemi ve gelecei ile sulanyor ve mahkm edil-

40

Krk Ambar Sohbetleri

mek isteniyor. Tarih bilgisi olmayan insanlarn desteksiz konumas veya birtakm panellerin tertiplenmesi bir zgrlk konusu deildir, sorumsuzluktur. Bizim bu gibi sorumsuzluklara msamaha etmemiz doru olmaz.
20 Mart 2005
2
AB ve TRKYE
Geleneini Terk Eden Avrupa
Avrupa medeniyetini ksaca tasvir edenler, onu etrafndakilerden ve kendinden ncekilerden ayran balca iki nitelii zerinde
27

nemle dururlar: Birincisi mzik, ikincisi dilbilim. Birincisi zerinde uzun boylu duracak deiliz. Ne Msr, ne Yunan, ne de Ortaa
slam dnyas musiki alannda birbirini ok aan gelimelere imza
atabilmitir. Geri bu saydmz kltrler bir niversal mzik dnyas meydana getirirler, biz de bu dnyaya mensubuz, o mzii
dinleriz ve sevenimiz ounluktadr. Bat musikisinin zgn oluumu yedi asra yaylr ama esas ekillenmesi drt asrlk bir devre
iindedir. Bu srede bilimsel teknik gelimelerle de byk hamle
yapmtr ve Rnesans'tan beri ortaya kan ustalar ve eserleri hep
dinlenir. Beeriyet tarihinde hibir kta ve hibir ada bu derecede bir zenginlik grlmemitir. Bat mzii diyorsak da, btn Batllarn deil, ancak bunun eitimini alan bir kitlenin sevdii, dinledii, icra ettii musiki anlalmaldr. Aslnda her ktada bu musikiyi sevenler ve icra edenler aznlktadr. Trk mziinin en st derecede temsil ettii Doulu mzikle bu mzii mutlaka kar karya koymak da pek anlaml saylmaz. te Garp musikisinin byk
stad Yehudi Menuhin, Doulu musikiye hayrandr ve onunla Baty birletirmeye kalkan tartlr denemelere girimitir. Trk musikisinin byk statlar Hseyin Fahreddin Dede, hele Dr. Saadettin Arel gibileri de Bat musikisini iyi bilirlerdi. Zamanmzn Trk
musikisi uzmanlar Ylmaz ztuna ve Murat Bardaknn Bat musikisini bildikleri ve hatta bolca dinledikleri muhakkaktr. Bat musikisi stn bir sanat daldr ve hakikaten Avrupa'nn zgn bir rndr.
Avrupa'nn yeryzne nemli bir katks daha vardr; zamanlar
ve meknlar kontrol etmesini salayan filoloji, yani dilbilim... Cizvit rahiplerinin daha ortaan sonunda uzak in'e ve Japonya'ya
Krk Ambar Sohbetleri
uzanmasn salayan dil bilgileriydi. Benedicten manastrlarnn bazlar filoloji fakltesi gibidir. Avrupa, Asya ve Afrika'y aan aratrmalar, tarihin karanlklarn aydnlatan keifler, Msr hiyerogliflerini, Mezopotamya ve Kk Asya'nn ivi yazl zenginliklerini bize ulatran bilginler Bat medeniyetinin tipik temsilcileridir. Bat
bu alandaki teknik stnl, bilgi birikimi ve onun getirdii muhakeme gcyle yayor. Araplar ayaklandran Arabistanl Lawrence sadece ark dilleri ve slam'da deil, klasik filolojide de ustayd, ingilizler onun "lyada" ve "Odysseus" evirilerine bavuruyor
hl. Byk arkiyatlarn hepsi Yunanca ve Latinceye vakft.
Karl Marx hukukuydu ama eski Yunancay iyi bilirdi, Latince iir
bile yazard.
Osmanl ve ran vesikalarnn tahlilini yapan, dil ve slp zelliklerini snflandranlar hep Batllar oldu; nk bu alkanlklarn
Yunan, Roma klasik metinlerini inceleyerek edinmilerdi. Bugn
artk byle insan pek yetimiyor nk Batllar eitimde Yunanca
ve Latinceyi terk ediyorlar. "Tercme klliyat yeter!" diyorlar. Tabii ki yetmiyor. O dilin getirecei mantk, tercme ile mmkn olmaz. 13'nc asrda Boccaccio'nun eski Latin metinlerine eiliindeki tat, lezzet ve zek prltsn bugnk Avrupa genlii tadamyor. Klasiklerin asl okunmuyor, bazen ikinci elden saptrlm yorumlar zihinleri igal ediyor. Avrupa eitimi insanlar tarih bilincinden uzaklatryor. Tarihten kopuk insan hayvanlar gibi olur diyemeyiz; nk onlar gibi olamadndan ok tehlikeli bir yaratk haline dnyor. Hayalimizdeki Avrupa'nn kaybolan ynlerinden
biri daha; Avrupa hmanist geleneinden kopuyor. nk hma28

nizm bazlarmzn sand gibi kendiliinden gelen bir insan sevgisi deildir, insan alar iinde ve geni corafyada anlamaya alan bir akmdr. Bunun iin de bir teknik lazmdr, o da dilbilimdir.
Konutuu dilin kklerine inmeyen, zamanlarda ve meknlarda insanlarla kendi dillerinde konumaya almayan bu yeni insanlk
gittike yavanlayor ve saldrganlayor...
21 Mart 2004
Avrupa Yolunda (1)
Bir yirmi drt saat iinde, hem de hkmetin en kark zamannda bir dizi kanun geti. Referandum yaplmad; ama ortann sandan soluna siyas partiler ve basnmz Trkiye'yi AB'ye sokmak
iin beraber davrandlar. Deiiklik milletlerin en masum isteidir.
Trkiye imparatorluu geen asrda Avrupa devletiydi; ve aslnda
Avrupa devletleri camiasndan kmadk. imdi gireceimiz bu birliklerin en sonuncusudur. Ama gelecekte yeni ve daha kapal (az
yeli) bir Avrupa birlii de kurulabilir. nk AB lkelerinin iinde
kuzeyli kamuoyu ve sekinler genilemeden ikyetidir. Bundan
sonra ne olacak? Bazlarnn sand gibi Avrupa, Trkiye'yi dlamyor; gelecein Trkiyesiz olmayacan biliyor. Ancak Trkiye'yi
pazarlkta yksek bedel demeye zorluyor. Bu bedelin bir snr var
ve yksek bedel dememek iin toplum ve siyasler ve medya ortak bir strateji ve slp izlemeli. Bunu becerebileceimiz pheli;
Gmrk Birlii'ne girerken beceremedik, imdi de dengeli gidemiyoruz. Mesel, parlamenter rejimin geleceini dahi dnmeden
her trl menf sfat yaktrdklarmz, bir gecede "dev adamlar"
oldu. Dahas 1920 Byk Millet Meclisi yeleriyle ayn sraya kondu. "Tarih yazdlar" deniyor. Tarih yazmak mektup yazmaya benzemiyor, mrekkebi uzun zamanda kurur. Ne yazdklarn ocuklarmz grecek, inallah iyi sonu grrler.
Modern Avrupa'da baz varsaydmz vasflar yok; baz vasflar
yok oldu ve oluyor. Ama bir nitelik hep yayor, var; olgunluk ve
l. ocukluklarnda anaokulunda el ele tutuarak yaptklar rondo, youn mzik dersleri ve arda elektrikli hesap makinesi satlsa da "zihinden hesap" renerek, diskoteklerden nce renilen
bir, iki, l dansla ortalama Avrupal'da "l" ve "itidal" denen
meleke gelimitir: ocuklar bile bizimki kadar barp armaz,
niversite koridorlar bizimki gibi pazar yerine benzemez ve byleKrk Ambar Sohbetleri
sine lsz yergi ve vgler de "gln" grlr. Gazetelerdeki
"ak ve kara listeli" ilanlarla Avrupa demokrasisine girilmez. Bir
noktaya daha aklkla deineceim. Tanzimat ve Islahat Ferman'n ilan ettiren devlet kadrolaryla, bugnkleri mukayese etmek,
tarihe de siyasete de ihanet olur. Onlar cidd ve nitelikli kadrolard. 22 saatte geirilen kanunlar ileride ne gibi sorunlar kartr, tasavvur dahi etmek istemiyorum. Mehmed Emin Ali Paa, Fuad Paa ve Mustafa Reid Paa gibi Avrupa devlet adamlarnn (onlar da
bugnk Avrupa'nn sradan devlet adamlar deildi) apka kardklar kadrolara maalesef sahip deiliz. Paris konvansiyonuyla Avrupa'nn saldrsn nledik, hi deilse geciktirdik. Bugn yle bir
tehlike yoktur. Yolun bundan sonraki ksmnda bizi neler bekliyor,
ve kimler o beklenmedik olaylar ve gruplarla didiebilecektir bilinmez.
Bizim gireceimiz Avrupa, 19. yzyln beeriyet tarihini dei29

tiren Avrupas deil. O Avrupa ok eyler baaran, uygarl bilimle kuran Avrupa'yd. 20. yzyln Avrupas bu stnl oktan
kaybetti. htiyar, bezgin bir ktadr. 19. yzyl Avrupas ok hain ve
yamacyd da, dorusu bugnk Avrupa bu vasfn da kaptrmak
zorunda kald, artk daha gsz ve dahas mazisindeki iddetten
mahcuptur. Ama bu Avrupa Birlii 1960'larn Ortak Pazar lkeleri denen altl Avrupas da deildir. 1960'larda Ortak Pazar lkeleri k, temiz, mreffeh ve dedelerinin yaratt madd ve manev
mirasla sslenmi, olgun bir g^el gibiydi; bilhassa diplomatlarmz
bu yzden o dnyaya dahil olmaya can atyordu. adamlarmz ise
i hesaba kitaba gelince cesaret edemediler. Bazlar, 1974'te birlie giri iin mazeret beyanndan dolay, sadece Babakan Ecevit'i
suluyorlar ki, doru deil... Onun belki olabilecek isteini sadece
orta solcu danmanlar deil, i dnyamz mensuplar ve maruf
diplomatlarmz da krdlar. O zaman Avrupa'ya mracaat etsek,
Yunanistan da bizimle birlikte alnmayacakt, d siyasetimizde Yunanistan unsuru Demokles'in klc olmaktan kacakt. Konuya devam edeceiz...
11 Austos 2002
Avrupa Yolunda (2)
Bugnk Avrupa artk o 1960'larn gizemli ve muhteem mazisi olan gzeli deil; hele Almanya'nn bnyeye dahil ettii ve edecei, kendi kltrel sahas olan Orta Avrupa ve Balkanlar'dan sonra pek de k bir seyahat grubuna katlmayacamz bilmeliyiz.
ok insann gzden kard bir gerek var: Trkiye de 1960'larn krsal, fakir lkesi deil. Krk ylda nemli bir burjuvazi ortaya
kt. Orta snflarn eitim seviyesi ve dnya grgleri artt. Artk
dnyann kysnda deil, merkezinde kavga ediyoruz. Sorunlarmz da gibi ylm ama baardklarmz da da gibi. Bu nedenle
birlie girdikten sonra biz de bu rengrenk kalabaln iinde erimeyecek bir politika izlemeliyiz, oysa bugnk politik kadrolar ve
hele yarm yamalak yetimi gayr ciddi brokratlar nitelike deitiremezsek, byle bir tavr ve politikay zor gtrrz.
En ok dikkat edeceimiz konu eitimdir. Avrupa, eitimi gerileyen ve zlen bir kta. Bunu politikaclar da eitimciler de itiraf
etmek ne kelime, haykryorlar. Ama yine bir zm gelmiyor. Avrupa'da II. Dnya Sava'ndan sonraki bilinsiz sosyal demokrat
politikalarla kuvvetli lise eitimi cvd. stne neo-liberal politikalarla niversiteler de berbat edildi. Bilhassa sosyal ve beer bilimler gibi, mazide Avrupa'nn beeriyete hediyesi olan dallar trplendi. Garip ilkeler konuyor; bte ksntlar tevik ediliyor. Trkiye bu ortak politikalara ve havaya uyarsa yeni kurulan baarl niversitelerine ok yazk olur. Beenin veya beenmeyin, ngiliz niversiteleri haricinde bu ktada Boazii yok, ODT, Galatasaray,
Bilkent, Glsm Salamer gibi rektrler ve arkadalarnn slah ettii T yok. Trkiye onlarca yl ncesinden, ABD ve israil gibi lkelerin yksek renim kurumlarn model alarak slahata balad.
Meyvelerini de devirmekte. Bu nedenle eer imdi yanatmz
camiann yksek renimi ile benzeirsek vay halimize; ancak "decadence" yani inhitat taklit ederiz.
Krk Ambar Sohbetleri
30

Buna karlk lise eitimimiz 1950'lerden itibaren sahip olduu

eski Avrupa dzeyinden ok ey kaybetti. O konuda da ciddi reformlar yapmamz gerekir. Geri btn dnyada orta eitimde k var; ama bu Mill Eitim Bakanl'yla biz ne Avrupa'ya ne de
Asya'ya gidebiliriz.
ok ciddi olmamz gereken bir dneme girdik. Eskisinden daha etrafl dnmek, tedbirler almak zorundayz. TBMM'de sratle geirilen uyum kanunlar ileride hukuk teknii ynnden bamza ok iler aabilir. Oturumlarda bu gzlendi; bir muhterem
YTP'li milletvekili Vakflar Kanunu'nun lehinde konuuyordu, savunmasn temellendirdii tarih bilgiler vahim hatalar ieriyordu.
Avrupa'da hukukular ok iyi tarih ve hukuk tarihi bilir. MHP'li bir
muhterem milletvekilimiz Yahudi, Ermeni ve Rumlardan sz ediyordu. Bu topluluun tarihimizdeki konumunu bilmiyor; belli ki
seim blgesinde her cemaatten de kimse yok.
Etnisite, aznlk vs. konularnda bu kadar ezbere politika yapamayz. nk Avrupa ktas bata Germanik grup ve Macarlar olmak
zere yakn gelecekte aziz lkemizi bu konularda hrpalamaya hazrlanyor. Bu ekimede hukukumuzu savunmak iin bilmek zorundayz. Kar grl gruplar ezbere konuuyorlar. Patrikhane'den Vatikan kmaz, nk Ortodoksi Katolisizm deildir. Paralanm bir
dnyadr. Slavlk bu dnyaya hkmetmeye alyor. te yandan baz safdiller gibi Fatih Kaymakam'na bal bir Patrikhane'den sz etmek de glntr. niversal (cihanmul) bir imparatorluun istesek
de istemesek de varisi olan bizler, kiliseler konusunda ecdadn kurduu idarenin ustaln renmek ve izlemek zorundayz.
Kocaman bir kta; skandinavyalyla Almann, kalyanla spanyolun ne kadar birbirine benzemedii ak. Avrupal kim? Gtebourg'lu mu, Sicilyal mi; Yunanl m ngiliz mi? spanya'nn kylleri kuzey lkelerinin hayatlarna getirdii refaha "evet" ama hayat
tarzna iddetle "hayr" diyorlar. Bizim nce kltrel envanterimizi
karp kimliimizi saptamamz lazm.
Bugnk Avrupa ktasnn kltrndeki ortak yn artk maalesef Yunan-Latin kltr deildir, o geriledi. Ortak yn sadece
Amerikan tarz hayat, giyim ve yemektir; ama Amerikan brokrasisinin esneklii, iletmeciliinin yaratc ynleri Avrupa'ya topallayarak girmeye alyor ve dorusu pek de giremiyor.
AB ve Trkiye
Orta Avrupa ve Balkan lkeleriyle birlikte AB yesi olmak sanld gibi ok elenceli deil, skntl safhalar yaatacaktr. Ne bu
lkelerin yalanan nfus yaplar ne olmayan dinamizmleri ve de
iletmecilik alanndaki intibakszlklarn gz nne almadan bu arkadalarla gelecee mutlu bir yolculuk yapacamz dnmemeliyiz.
Avrupa Birlii'ne giderken en nemli zenginliimiz gen nfusumuzdur; stelik eitim alanndaki sonsuz sorunlarmza ramen
Trkiye nfusunun nc Dnya lkelerine gre eitimli olduunu unutmamalyz. Bu nfusu byle birliklerin iinde dengesizce
harcamaktan kanmalyz. Zaman daha ne gibi sorunlar karr bilinmez ama lkelerin gelecei iin izilen bu gibi planlar, ev deitirmeye veya dn yapmaya benzemez. Tarihimizi dzeltilmesi
zor hatalarla ina etmekten kanmalyz. Heyecan deil; dnmek, planlamak lazmdr.
18 Austos 2002
31

Avrupa ve Trkiye
Avrupa coraf bir blge olmann tesinde, kltr ve din olarak
14'nc asrdan beri kendini tasvir eden, brleriyle snrlarn eken ve stn gren bir ktadr; yani Avrupallk bir bilintir. Balkanlar ve Dou Avrupa ise bu blgenin vey ve yabanc kalm bir parasdr. Daha dorusu 18'inci asrdan beri hem Rusya halk hem
Balkan halklar "Avrupa medeniyeti", "Avrupa kafas" deyimlerini
en ok telaffuz eden toplumlardr ama bilhassa Balkan halklar bu
vadide ok yol alm saylmazlar. Rusya ise edebiyat, musiki, gzel
sanatlar, matematik ve doa bilimlerinde Avrupa medeniyeti denen kubbeyi tayan ana stunlardan birini oluturmasna ramen
halen tam Avrupal saylmamaktadr. Nitekim Arnold Toynbee gibi ada tarihiliin devi bir dnr bu elikiye hakl olarak iaret etmi ve Rusya ile Trkiye'yi, istedii kadar Avrupal olsun, dlanan iki g olarak gstermitir. Batllar Rusya'y ve Trkiye'yi ne
olursa olsun siyas, iktisad, kltrel ittifaklarna almak istemezler.
Sovyetler Birlii'nin bir kbus haline dnt II. Dnya Sava
sonrasnda, ihmal edilmez bir deer olan Trk asker yapsnn
NATO'ya kabul dahi bir istisnadr. Kimse Trkiye'yi kalkndrmak
iin bir ittifak dnemez ama kalknm bir Trkiye'nin ihmal edilemeyecei aktr. Bu lke son 150 yldaki yolculuuyla ve baardklaryla hem istenen hem istenmeyen ama uzak durulamayan bir
gerekliktir.
18'inci asrda Fransz Akademisi adna Mousnier, Avrupa'y;
"ilerleyen, deien ve bu deiimi de bilin ve bilgideki ilerlemesiyle salayan" bir camia olarak ilan eder. Akademinin gznde,
"dnyann btn br blgeleri atalet ve durgunluk iindedir". Hi
kukusuz Mousnier gibilerinin bu ilerleyen Avrupa'dan kast, Fransa, Almanya, ngiltere, bugnk Orta Avrupa'nn ekya ve Macaristan', kukusuz Avrupa'nn anas talya, haydi haydi spanya ve
henz kmsenen skandinav lkeleridir. Dou Avrupa ve BalAB ve Trkiye
kanlarn sakinleriyse Hristiyan da olsalar, bu dnyada pek kabul
grmezler. Ho zaten coraf bilgisi gl okumular zmresi dnda halkn ounluu hatta biraz mektep medrese grenler dahi onlarn ne olduunu bilmez. Mesel 18'inci asrda tara Avusturyallarnn gznde "sarkl ve cbbeli tip" temsil olarak "Trk yahut
Yunanl" diye adlandrlyor ve de ok kt betimleniyor. Bulgarlar
ise o devirde ok kimse iin Hellen inanl ve Hellen kimlikliydi;
mill uyan devrine kadar, geni kyl kitlesi dnda Bulgar st snfnn kendisi iin de keyfiyet buydu.
Avrupa dnyasna Trkler dahil miydi? Corafya olarak evet
ama Avrupall oluturan en etkili olumsuz unsur Trklerdi. Ortal altst eden iki dnya sava, rk terr dolaysyla doan ada siyas kltrel cemiyetler rkl lanetliyor. Demokratik bir
sylem ve okul mfredat dolaysyla ok eyin deitiini, Avrupa'nn dinler st, insancl ve niversalist bir camia olduunu sanyoruz, hatta safdilce iman ettik. Acaba yle mi? Oysa Avrupallar
her toplum gibi biimsel rgtlerin ve bunlarn sylemlerinin dnda, alt sosyal zmrelere ve deta bir doal afet veya bir tabiat olay gibi oluan gruplara dayanrlar. Sosyalist partilerin rklk kar32

t sylemi, mesel Almanya'nn Darmstadt ehrinde ingeneleri

ehirden atmaya kalkan bir sosyalist belediye bakan gibilerinin
varln nlemez. Kilisenin resm bildirgeleri Katolik cemaatinin
iinde buna ters, ar grleri savunan, dikkat edelim bireylerin
demiyoruz gruplarn varln bile nlemez. Muhafazakr partiler
ise bir buzda gibidir. Abartl grler ok defa saklanr. Avrupa,
fetihleriyle yakn zamanlarda ktann yarsna yerleen ve br yarsna yerlemeye kalkan bir camiay kabul edemiyor. Bu camia
iin reddettikleri bir durum ve kabul edilemez diye betimledikleri
kktendinci bir inantan ok, fakirlie has bir yaam biimidir. Polonyallarn tarih ve folklorik hafzasnda Trkler, atlarn Vistl
Nehri'nde suvararak Lehistan lkesinin zgrln geri getiren
halk diye bilinirdi. Gerekte 1. Cihan Sava'nda Galiya cephesinde bu kehanet gerekleti. Trk imparatorluu 18. yy. sonunda
paralanan Polonya'nn varln tanmaya devam etti. Gerek aslnda bu halk inanna yakndr. Buna ramen birka gn nce Lehistan halknn temsilcileri eym denen millet meclislerinde Trk
halkn Ermeni soykrm ile sulayan bir karar tasars geirdiler.
Lehistan'a kar scak duygular besleyen bir kavim iin ok art52

Krk Ambar Sohbetleri

c bir olay; tarih gerekle uyumuyor. Akas Polonyallar komnizm sonras girdikleri ortamda bu gibi gsterileri ok gerekli sanyorlar. Bu kararn nedeni yalnz lkedeki Katolik saplant deil,
mevcut siyas moday izleme endiesi de var. Anlalan Polonya'nn
Avrupal olmas iin sadece Chopin, Kopernik, Marie Curie ve
"Quo Vadis"in yazar Sienkiewicz veya Paderewski yetmiyor. Bir
de byle tasarlar parlamentoda karara balamak lazm. Hi kukusuz, gereki bir siyas davran olmad ak.
stesek de istemesek de, bilsek de bilmesek de, Trk toplumu
son bir asrda Avrupa toplumlarndan daha hzl ve daha kkten
deiimler geirmitir. Bunun belki her zaman isabetli izgiler yarattn syleyemeyiz ama Trkiye'yi itham edenler arasnda bu
gerei grmeyenler en kalabalk gruptur.
Kardinal Joseph Ratzinger yani yeni seilen Papa 16. Benedictus, Katolik dnyasnn bilgi birikimini en iyi temsil eden din adamlarndandr. Bir dzineyi aan dil bildii sylenir. Tarih ve felsefe
konusunda bilgili; hi phesiz dndn aka sylyor.
Brksel'deki diplomatlarn ve brokratlarn mulak slubundan
uzak bir drstl var. Ama zihnindeki Trkler byle bir bilgi birikiminden ok uzakta. Baz dillerde renmek ve okumak dnyay tanmaya yetmiyor. Trkiye'nin slam ittifak meselesi, hem
Trkleri hem etraftaki Akdeniz halklarn yeterince tanmamakla ilgilidir. Bunlar Papa'nn sandndan ok daha kkl bir tarih ve
kltr yaayan fakirlemi toplumlardr. Umarz Papa kilisenin
iinde bu dnyay iyi tanyan kil din adamlarndan kendisine yakn bir danmanlar grubu oluturur.
Galiba niversalizm konusunda bir ksm aydnmzn ok iyimser hatta safdil olduunu kabul etmek zorundayz; hayat ve dnya
sanld kadar toz pembe deil...
24 Nisan 2005
Avrupa Birlii veya
33

'Magdalene Rahibeleri'
TURSAK'm Sinema Tarih Bulumas Festivali'nde seyirciyi en
ok etkileyen eser, rlandal Peter Mullen'in "Magdalene Rahibeleri" filmidir. Film, rlandal kasaba anlayna gre "kt yola dm kzlar" slah eden manastrlardan birinde geiyor. altrlan,
aalanan zavall kk kadnlar bir mddet sonra bakaldrmaktan ok, kendilerini sulamaya ve gnah karma yoluna gidiyorlar.
Manastr mistisizminin gereidir; nce zeletiri yaparken kendini aalarsn, bu yolla temizlenirsin. Ne var ki bir sre geer,
bakalarn da aalamaya balar ve olmadk sulamalarla onlardan tiksinirsin. Onulmaz bir hastalktr; eitim, okuma ve terbiye
ve medeniyetle ifa bulmazsn; aksine bu hastaln etkisiyle canavarlk daha da haddeden geer (rafineleir), daha cill yntemlerle olmadk safhalara ve ilemlere ular.
Avrupa Birlii'ne, yani Bat Avrupal'larn St. Pierre cennetine
girmek iin birtakm Dou Avrupal'larn bu sreten gemeleri
gerekiyor. Mesel Romanya'da, Ukrayna'daki Alman bykeliliklerinde aznlklarla uraan mstearlar var (kartvizitlerinde bile bu
unvan belirtiyorlar). Araya bykelisini bile koymadan ilgili bakanlara ktklar oluyor.
Bu lkelerin aydnlar devaml gnah karyorlar. Bizde de imdi kellesi kula yerinde adamlarn toplanp bir azdan; "Daha bu
safhaya gelemedik, adam olamadk, sen aynada kendine baksan
ne dersin, dersimizi daha iyi hazrlayalm" veya "Bizden adam olmaz, Evropa kim biz kim?" diye attklar lklar sokaa da dkld. Sokakta ilerleyemeyen ofr, ii ters giden esnaf, stne amur sratlan, otobsn karan; "Bizi Avrupa'ya alrlar m, hele
Krk Ambar Sohbetleri
u kepazelie bak" diye yirmi drt saatlik yalel ekmeye balyor.
Ne ngiliz, ne rlandal, ne de spanyol bunlar yapt. Ama eer
alnmakta gecikilse, anslar yaver gitmese Yunanllar da ayn yaleli ekerlerdi. Benzer ynlerimiz var.
Hi kimse, hibir kurum Avrupa Birlii yelerini doru drst
izlemiyor, bu lkelerin evveli ve aharn bilmiyor. Sadece zenginlik
hayali kuruluyor, "Dersimizi yapalm" yeni bir slogan. "Vatanda
Trke konu", "Trk olmak en byk eref" gibi sloganlar yerini
bylelerine terk ediyor. Fazla dnlmeden, mr boyu ezberlediklerimizin yerine yenileri ezberleniyor.
Biz Trkler hayal kurmay severiz. Kylmz bir kp altn ryas grr; ertesi gn etraftaki harabelerin beline kazmay vurmaya
balar. Maliyecimiz Avrupa Birlii yardmlarnn hayaliyle atolar
kurar; byle bir yardm gelmeyince o zaman ne yapar bilmem.
Solcularmz Avrupa Birlii iinde her sorunu zer; karakollar gler yzl kahvehane olacak, insan haklar derhal girecek, ikence
bitecek. "Sokakta kavga ederken, daha ilk anda yumruk yumrua
giren, birbirlerine levy e eken adamlarn memleketinde bu i nasl
olur?" diye bir dnn hele. Ama bu zor; insan haklar iin ne diye mcadele edip terleyeceksin ki, denedik olmuyor nasl olsa,
byle kolay yoldan gerekleeceine iman edersin biter, rahat uyku uyursun.
Televizyonda; sunucusu, devlet adam, diplomat, stun yazar
34

oturmular ayn arky bozuk akort armonize etmeye alyorlar.

20 yl nceki Sofya Televizyonu'nda tesadfen izlediim Bulgaristan Halk Cumhuriyeti ricalinin ak oturumlarn hatrladm. Birbirinden fark, birinin iman, brnn sska, birinin sal, brnn az sal olmasndan ibaret birtakm adamlar, ayn noktay ve
ayn inanc farkl biimlerde ssleyip tartyorlard. Tahlil ettikleri
konu ABD ve Sovyetler'in konumuydu. Doru tekti, phe ve sorgulamaya yer yoktu.
Bizim bugnlerdeki tek dorumuz da yle... Ne var ki bizim
toplum abuk bkar. Nasl lld bilinmeyen "yzde altm!?"
yaknda dmeyi eviriverir. Tartmalarda rakam yok, istatistikler
ayrntl deil ve mukayese hi yok. Ayn birliin iinde zenginleen rlanda ile yerinde sayan ngiltere'yi, Yunanistan ile Almanya'y, Almanya ile Fransa'nn konumunu tartp, milleti bilgilendiAB ve Trkiye
ren yok. Trkiye, AB'nin yesi olmazsa batacakm deniyor; peki
olmazsa sahiden batacak m? Birliin yesi olunca neler olacak?
Yani kyl hazine bulacak m? Bulunca ne yapacak? Birlik yesi
olunca eitim dzeyi ykselecekmi, peki btn Avrupa niin "ken eitimimiz" diye feryat ediyor?
Trkiye, kinci Dnya Sava'ndan sonraki souk sava havasna girmi gibi... Oysa toplumsal histeri, dorularn dahi yanla dnmesine neden olur. Kald ki Avrupa Birlii'ne giri lm kalm
savandan ok bir hesap meselesi olmaldr. Neler nasl dzenlenecek, nasl pazarlklar yaplacak? Gmrk Birlii'ne bavekile hanmn "Ya gireriz ya da gireriz; isterim de isterim" lklaryla pazarlk kabiliyetimizi kaybederek girdik. Aslnda gerekli olan bu ilemi ciddiyetle yrtemediimizden, sonutan kimse memnun deil... adamlarmz kasalarn ve defterlerini kontrol etmiyor, sonra da ikyet edecekler.
u son manzaralar gsteriyor ki, Trkiye ciddi insanlarn toplumu deil. Ama bu ciddiyetsizliin ok pahalya detilecei bir toplum olduumuz ak.
22Arahk2002
Andreotti ve Bakalar
Geen hafta Roma'da talyan-Trk Dostluk Dernei'nin tertipledii bir sempozyum vard. talyan hristiyan demokrat politikaclarn arlkl katld bu sempozyumda, bykelimiz Necati Utkan da alta mesajmz verdi: Trkiye'nin hkmet politikas talya ile giderek yaknlamay benimsemitir.
Roma'da her ey deiiktir. Nitekim, Avrupa'daki hristiyan demokrat partiler Trkiye'yi Avrupa'da grmek istemez ve dinin
nemli bir engel olduunu tekrarlar. Katolik dnyann kalbinde ise
hristiyan demokratlar ok daha pragmatik ve gerekidir. 11 asrdan beri Akdeniz dnyasn ve Ortadou'yu hayat alan olarak gren talyanlar; edebiyatlarnda ve folklorlarnda ne kadar anti-Trk
slogan bulunsa da, hem Trkleri hem de br mslman toplumlar ok daha yakndan tanmlardr. Politikalar da onun iin daha
gereki oluyor.
20'nci yzyln ikinci yansnda Bat Avrupa'nn ilgin siyaset
adamlar yetitiren bereketli bir toprak olduu sylenemez. Bu du35

rumun istisnas talya'nn 40 yllk politikaclar zmresinden; eski

babakan, eski dileri bakan Giulio Andreotti'dir. Muhalif partilerden birok politikacyla koalisyon hkmetlerinde kendi partililerinden daha rahat alp baarl iler ortaya koymu ilgin bir
muhafazakrdr. Souk Sava dneminde sosyalist blok lkeleri,
onu bazen sosyal demokrat politikaclardan daha ok takdir etmitir. Son skandallardan da baaryla syrlmay bildi.
Andreotti, talya'nn kendi karmak mant iinde doup byyen bir politikacdr. Kim ne derse desin meseleleri etraflca ele
alr ve dnya politikasndaki tezatlar mizah vurgularla sergilemeyi bilir. Andreotti bu toplantda Avrupa'daki, zellikle Germen lkelerindeki hristiyan demokratlarn Trkiye'yi dlayan sylemleriyle adamakll alay etti.
AB ve Trkiye
Bu cemiyetin genel sekreteri Trk iadam Engin Ak'la konuuyoruz. Onun da dedii gibi talyan hristiyan demokratlar bize daha yakn. Burada asl soru udur: Avrupa kamuoyu talya gibi mi?
Hristiyan demokrat partilerde Andreotti'ler var m? Cevabn evet
olmas ok mkl. Avrupa'nn gneyi ile kuzeyi ok farkl. Billurlamayan bir dnya ile kar karyayz. Avrupa'y Andreotti gibi
bilge ve bilgili bir ihtiyar m yoksa Giscard d'Estaing veya Kohl gibi sradan politikaclar m temsil ediyor? Bunun cevabn dnmek zorundayz.
talya halen, yeni para birimi euro'ya geiin sarsnts iinde.
Neymi, herkes fark etmi ki para biriminin deiimi dolaysyla fiyatlar en az yzde 50 artm. "Neden?" diye sorunca; "Bu ayarlamay serbest piyasann ileyiine braktk" diyorlar. Serbest piyasann (!) bu birim deiiminden istifade ile ar zam vurgunu yaptnn farkna ok kii imdi varm. Kar fikirdekiler de her trl aksakl ve pahal retimi euro'nun geliine balyorlar. spanya'da
nlenen fiyat art talya'da mmkn olamad. Yarn paramzdan
alt sfr sildiimizde gerekli etiket kontroln yapamaz ve gerekli
mal kontrol rgtn faaliyete geiremezsek daha beteri bamza gelebilir. Oysa bunu nlemek, yani mal asayii salamak mmkn. srail'in ve spanya'nn tecrbesini deerlendirmeliyiz.
talya gzel ama azalan nfusu yznden artk canl deil. Benim genliimde azck para ile her yerine uzandmz talya artk
yok. Her ey ok pahal. Avrupa Birlii paral lkeler kmesi ve etrafta ABD gibi zengin olan veya dnyann yzde 80 nfusunu
oluturan fakir lkeler bu kmeye nasl yanaacak? Galiba ucuzluu salayacak bol retim Avrupa'ya ok yabanc bir sre. retemeyen toplumlar nce pahal ve mirasla geinen konumda kalyorlar; sonras ise tarihin nereye srkleyeceine kalm. Avrupa
sendikalizmi, yeni dnya dzeni denen sloganla ok ters den bir
gerek. Bu zt gerekler karsnda bizim ynmz ok iyi hesaplayarak tayin etmemiz gerekiyor.
8 ubat 2004
Paranoya m Gerek mi?
Stockholm'de toplanmlar; balarnda da gya sol partinin lideri hatun, bol keseden atyorlar. Benim genliimde Bat iin "Sevres'i geri getirmek istiyorlar" diyenlere paranoyak derdik. Mantn
36

iflas ettii bir dnyada artk bu paranoyaklarn gereki grnmde olduunu teslim etmek zorundayz. nsan haklar skandinavyallar iin cici bir oyuncak tabanca, bakasnn stne su pskrten
bulu a bebeleri gibi. Ortaya Amerikan ryas gibi bir de skandinav ryas kt. Ryalar gerekletirme misyonerlii her zaman
saygdeer olmaz ve pek ciddiye alnmaz.
Baz arkadalar sve'i "sosyalist" diye k bir terimle nitelerler.
Oysa kavramlar kendi namusu iinde kullanmak gerekir. Sekiz ailenin ynettii sve garip bir yerdir. nsanlarn iine doduklar
kompartman delip trmanmalar son derece gtr. i snf oktan "ekonomist" denen creti ve tatilci bir snf haline dnmtr. Tatil dediysek talya'ya Rnesans antlarn gezmeye giden demedik. Bo vakti artan bu snfn eitim dzeyinin ve imknlarnn
da artrldn sanmayn. Halk szde ii snfnn alkolizmini nlemek iin artrlan iki fiyatlarndan, biraz teye Leningrad seferi
yapan gemilere doluarak kurtuluyor ve hafta sonunu, bulduu
ucuz Rus votkasn tketerek geirip, vinle yklendii gemilerle
geri dnyor.
Irkla kar universal trenler ve seminerler dzenlemeyi ok
seven sveliler, baz sevilmeyen gmen iileri ve zellikle kiisel
olarak tanmadklar Trk iilerini orta yerde ldren alt tabakadan gen katilleri naslsa yakalayamyorlar. Bu kadar rezaletle ba
edemeyen ve buna da pek niyeti olmayan Sosyalist Parti bakan
hatuna siyas sansasyon iin bir tek nokta kalyor: "Sevres'i geri getirmek" iin imza kampanyas nutuklar atmak. Dahildeki adaletsizlik ve rmeyle mcadele edemeyen sosyalistler, beeriyetin kurAB ve Trkiye
tarclna soyunuyorlar. Sevres'in hkmleri geri getirilmek istendiinde ka kavim birbirini yer; skandinav sosyalistlerinde bunu
anlayacak tarih ve corafya bilgisi olduu phelidir.
Avrupa medeniyetinin 18'inci asr ortalarna kadar kysnda kalan sve, geen asr sonunda ve iki byk savata tarafsz kald, ticaretle zenginleti. lkenin ykselmesinde sosyalizmin mi yoksa
sava tccarlnn m barol oynad tartlr. Bar yeleyerek,
savaanlara mal retip satt diye kukusuz bir lkeyi sulayacak deiliz, ikinci Byk Sava'ta biz de hemen hemen ayn eyi yaptk.
sve, kinci Dnya Sava'nda Almanya ile sadece bereketli ticaret
yapmakla kalmad; ayn zamanda Nazilerin eline geen Yahudi
servetinin paylamna da katld. Son yllarn en nemli olay; "Nazi altn" denen gayrmeru birikimin nasl paylaldnn ortaya
kmas olmutur. sve ve svire ile birlikte sulanan btaraf Trkiye, konferans ve toplantlarn sonunda akland. lk ikisi iin ayn
ey sylenemez.
Avrupa Birlii iinde skandinav yarmadas bilge kii roln oynuyor. Ancak bu kyafetin stlerine pek oturduunu syleyemeyiz.
kinci Dnya Sava'nda igal edilen Danimarka, lkenin Yahudilerini fedakrane korudu; dierleri iin ayn eyi syleyemeyiz. Bu
lkelerde gerek aznlk gruplar yok. Olanlar da, mesel Danimarka'daki Dou Frizyallar ve sve'teki Finliler hi de iyi muamele
grmyorlar. Finlandiya'daki sve aznl ise aksine kibirli ve ounluk Finlileri kmseyen, mark bir beyaz fil konumundadr.
Bu da bir aznln tahakkm olup sakncaldr. Iskandinavlar sk
sk beynelmilel forumlarda lkelerindeki aznlklar diye, bazlar birka binlik, bazlar birka yz kiilik gmen ii gruplarndan bah37

sederler. Bu esiz (!) deneylerini birtakm kavimlerin birka bin yl

bir arada yaad lkelerin ynetimine yol gstermek iin pazarlarlar. Bu gibi tavrlarn ve cahilane cretlerini ciddiye almamak
gerekiyor. Sevres Antlamas tarihe mi gmld, yoksa hortluyor
mu? Abartlm yorumlar yapmak istemiyoruz ama Avrupac dostlarmzn Avrupacl toz pembe hayallerle deil, ciddiyet ve gerekilikle yapmalar gerekir.
31 Austos 2003
sveli de Bror Yazm, Datyor
skandinav lkeleri Avrupa medeniyetine ge katlan bir blgedir. talya, spanya, Avusturya, Fransa; Rnesans ve barok asrlar
yaarken sve ve yakn komular henz avc ve kyl toplumlard. ki cihan savann dnda kalmak sve'e zenginlik getirdi; bu
nedenle sosyal demokrat politikalar da daha erken ve youn tatbik edebildi. Ama bu deiim beeriyete ufuklar aabilecek bir yeni dzen getirmi deil; sve hl birka endstri baronu ailenin
saltanatyla hayata devam ediyor. Klasik sosyal demokrasinin salkl ve salksz btn veheleri de gze arpyor. Birka milyonluk lke kendi sorunlar iinde; ama bir yandan da dnyay aydnlatmak, ngilizin tabiriyle "apostolic teacher" yani ilahi bir retmen olmak iddiasnda. Dnyay az tanyan ve kendi Kuzeyli kavminden iki asr nce kan bir lkenin, milliyetler meselesini tarif
etmesi pek gln ama daha ok da mahzurlu. Bu konuda sveli
yazarlarn Bat Avrupal dnrlerden devirip kulland ve resm
kanallarla yaymlanan teorilerinin geerlilii iin geni bilgi ve grg gerekiyor. Yabanc olgusuyla henz 30-40 yldr karlaan ve
yabanc olarak ii ve mlteci aydn gruplarn tanyan bir lkenin
yeni dnya dzeni iin normlar koymas bir saflk ama bu tavr
eer bir siyasi nfuz arac haline getirilirse ciddi olarak kar tedbirler alnmas gerek.
skandinav lkeleri ulusallk konusunda uluslar arasnda sorun
yaratyor; oysa baka uluslarn, uzlama ve atma tecrbelerini
yaamayan lkeler bunlar... Beynelmilel toplantlarda sve'in bitmez tkenmez teklifleri can skc; nk bu devletin bu gibi sorunlar zerinde bilgisi ve gerek bir ilgisi yok skandinavlar "ulusal
kimlii" ok kez kendi svelilik ve Norvelilik oluumu gibi alyorlar. Son hafta zmir'deki "sve-Trk kltr ve ticaret" haftasnda
datlan bror bir skandaldan ok bir cahilane saflk rnei; daAB ve Trkiye
ha girite En Turkisk Folkstam (Bir Trk boyu olan Osmanllar)
szleri yazarn sonsuz bilgisizliini serimleyen ifadeler. Tartlabilen meseleleri kesinlemi mtearifeler olarak kabul etmek, 18 buuk yandaki genlere has bir davrantr; bir siyas kurum ve ahsiyet bu tavra sahipse militan bnlkten sz edilir, ama bunlar diplomatik kisveyle ortaya konursa traji-komik bir manzara ile kar
karyayz demektir.
Kuzeyli safl, babasnn namus cinayetiyle hayatna son verdii zavall Fadime'yi Uppsala'daki katedralde yaplan muhteem trenle hristiyan uygarlnn koruyuculuu altnda ebediyete uurluyor. Lakin sve, hayatta iken bu insanlar iin ne yapyor? 40'a yakn rk cinayet kurban Trk var; ortada dolaan failleri polis h38

l bulamyor. Baz durumlar "ifte standart" gibi kavramlarla aklamak skandinavlara fazla paye vermek olur. Ortada, kapal toplum insanlarnn herkesi ahmak sayarak kendi kolayna kural koyup, yksek sesle bunu tekrarlamalar gibi bir densizlik vardr. Baz lkeler ve kurumlar da bunu yapyor. Dil ile kimliin tayin edildiini herkes biliyor, bunun nemini sveli sabk bakonsolos tespit etmi deil; ama bakonsolosun yazdnn, mzisyenlik ile ilgisi olmayan birinin eline Stradivarius keman almasndan fark yok.
ok tatsz sesin yannda tamiri mmkn olmayan zararlar da beklenir. sveliler harcalem teorileri ve bilgileri acemice kullanan byc raklar gibi; proje paralan ve cmert burslar vererek baz
yerli kimseleri konuturmakla arbiter mundi (dnya hakemi) olunmuyor.
sveliler lkelerindeki Finlilere pek kt davranrlar; tpk Danimarkallarn Frizyallara yaptklar gibi; sve Laponlar (Samy) yakn mazide eritmitir. imdi bu alanda mfik mzecilik yapyor ve
dnyaya aznlklarla nasl yaanacan retmeye alyor. Meseleyi "tencere dibin kara" hikyesine evirmeyelim, ama hibir eyden anlamayanlarn her eye karmas iyi sonular vermez. skandinav diplomasisi diplomasiden anlamyor, denedikleri bu yeni
yntem gerek anlamda sorunlar zmek isteyenlere yardmc deil, kstek oluyor. Yeni bykelinin "okuduunuzu yanl anladnz" sz ise tam bir gaf ve kendini bilmezlik. nce "anlayarak yazn" ve her yerde "urcufe brorler" datmaktan vazgein. Ankara'da Bykeli Erich Cornell gibi makul ve bilgili bykeliler de
Krk Ambar Sohbetleri
vard. Nihayet aslen sveli olmamakla beraber; 18. asrn nl Osmanl tarihisi Mouradgea D'Ohhson da sve eisiydi. Bir sre
iin isveli misyonlarla devletin deilse de, kurumlarmzn ve yurttalarmzn ilikilerini hemen dondurmalar gerekli gibi...
10 ubat 2002
Bizans ve Bizler
Cihanmul Roma paralanmt; kuzeyden akp gelen barbarlarn karsnda hayata devam iin bakenti deitirdi ve mparator
Konstantin Sarayburnu'nun ucundaki kk Bizans'tan byk eh-
ri yaratt. Byk ehrin ad Konstantinopolis'ti, kurucusunun adn
tayordu veya Nea Roma deniyordu. Eskiyen bir Roma'nn yannda yeni dirilen bir Roma'y temsil ediyordu.
Ahalisinin ekserisi hristiyand. Roma mparatorluu artk hristiyan imparatorluktu. Avrupa'nn ilk niversitesi burada ald, ilk
hukuk fakltesi de. Halkn ou Yunanca konuuyordu. Ama devleti ynetenlerin kkeni Latindi, bunlara 6'nc asrdaki byk impataror ustinyanus dahil. Ynetimin Latin dilini ve ananelerini devam ettirmesi, Helence konuan uyruklar rahatsz etmedi. Ne
devletin ad Helen'di ne de halk kendine yle diyordu, herkes Romal 'yd. Roma cihana hkim olmak demekti. Bakentteki byk
kubbeli kilise Ayasofya'nn asrlarca daha mkemmeli yaplamad.
Ta ki 15 ve 16'nc asrda talya'da kiliseler ve Osmanl bakentindeki camiler ykselene kadar.
Tam bin yl yeni Roma kuzeydeki Slav srlerini etkiledi, onlar hristiyanla ekti. Hayranlkla biat ettiler. Avrupa'nn kuzeybatsndaki barbarlar da kendilerini Romal sandlar. Dorusu Latinceyi de rendiler. Roma'nn yeni dilini tartmasz kabul etti39

ler. Lakin arka kayan Roma medeniyetiyle alkalar yoktu. Ne

yeme imeleri ne de giyinmeleri, hele hele olmayan temizlik alkanlklar Dou Romallara benziyordu. Byk Karl'n Aachen'daki katedrali, Macar kral stvan'n Bizans tac Bizansl olmaya yetmiyordu. mparator Otto'nun stanbul'a gelen elisi Cremona Piskoposu Liutprand', "Sen kendini Roma imparatorunun
elisi mi zannediyorsun? Haddini bilmez barbar!" diye hapse attlar.
64

Krk Ambar Sohbetleri

Ayasofya, zengin ehir, hipodromun gzellikleri hepsinin itahn ekiyordu. 1204 yl sonbaharnda bugnk Almanya ve Fransa'dan akp gelen srler, Venediklilerin kkrtmasyla bin yllk
ehri yamaladlar. Dou Roma gafil avlanmt. O gnden bugne de bu adamlarla ittifak olmayacan anlad. ehrin mabetleri
kirletildi, insanlar katledildi, Ayasofya'daki dikili tan etrafndaki
san pirin levhalar altn diye skld. Bu yabani srlerin Bizans'la
hi alkal olmadna tarih ahittir.
Doudaki Roma ise tran medeniyetiyle, Mezopotamya ve Suriye'nin bilgeliiyle, uygarlklarn beii Msr'n kurumlaryla devam
etti. O bir bilekeydi ve gnn birinde ecdadmz Asya'dan akp
geldiinde tank olduu ran ve Arap halklar gibi Bizanslyla da
kaynamakta gecikmedi. Trklerin dil ve detiyle elinde tuttuu en
salam ve saf kurum orduydu.
Bizans ismi uyduruktur. stanbul'u fethederek Kayzer-i Rum yani Roma Kayzeri unvann alan II. Mehmet ve haleflerine kar sadece onun unvann deil, halefi olduu eski Hristiyan Roma'y da
hafzalardan silmeyi hedefleyen bir Alman icaddr. Sarayburnu'nun arkeolojik katmannda unutulan eski Bizans' 16'nc asr hmanisti Hieronimus Wolff bu bin yllk imparatorluk dnemine ad
diye koymutur. Ama Sezar'n hakkn Sezar'a, barbarn hakkn
barbara vermeli; daha nceleri Bizans'a sadece yknen Avrupa,
Rnesans'tan beri itiraf etmese de Bizansllamtr.
Jacques Chirac tecrbeli bir politikac. Uzun ynetimi boyunca
Trkiye'nin iyi bir partner olacan anlad. Fransz sanda de Gaulle'cler iinde rastlanan bir grup, br sadan da hatta baz uuk
sosyalistlerden de daha makuldr. Roma'nn bir zamanlar pagan,
sonra hristiyan ve Trkler devrinde de mslman bir karakterle
devam ettiini anlayanlar vardr. Tabii bu aznln karsnda mektepte rendikleri yanllarla hayata devam edenler her yerde olduu gibi ounluktur. Bir gerek var, Trkler ran' tand, Mezopotamya'y tand ve Bizans'a yerleti. Roma'ya ve Bizans denen
tarih varla Kuzeybat Avrupa'nn Germenik kavimlerinden daha
yaknz. Rnesans'tan bu yana Bat Avrupa bir hayli deimesine
ramen, hl Germen kabile zihniyetinin hkmettii hristiyan ortaan kalntlarn yayor. Btn yorumlarn ve zihniyetlerini deitir mezlerse, ada niversalizme ulamalar ok zor. Bilim leAB ve Trkiye
minde kapal kaplar ardnda sregiden mnakaann, avami politika dzeyinde Chirac ve UDF Genel Bakan Francois Bayrou
arasnda devam ettiini gryoruz. Avrupa'nn dousu ve batsndaki uurumlar alr cinsten deil. Romanya ve Bulgaristan' iine
almakla bu birlii salam olmuyorsun. Asl Dou Avrupa, kltr,
40

zihniyet ve tarih kalnt olarak Rusya'da ve Trkiye'de yayor. Bakalm yorgun Bat Avrupa ihtiyarlk arazlarndan kendini kurtarabilecek mi?
21 Kasm 2004
Hallar ve Hal Zihniyeti
Sadece Mslman dnyasnda muhafazakr evrelerde deil,
ada Bat'da da Hallk eletirilen bir tarih gelenek oldu. Gelecek yllarda, meum 1204 yl yani IV. Hal seferlerinde Bizans stanbulu'nun istil ve yama edilmesinin 800'nc yl anlacak ve
tabii ho bir hava olmayacak. nk hristiyan aleminin yars, br
yarsna baz tarih metinler okuyup hatrlatmalarda bulunacak.
Hatrlyorum, 1997 yl 23-24 Haziran gnlerinde stanbul'da
Conrad Otel'de Trk Tarih Kurumu "Hal Seferleri ve Trkiye" balkl bir beynelmilel sempozyum dzenlemiti. Bu, I. Hal Seferinin
900'nc yl iin yaplan bir tarih bilanoydu ve bu vesileyle baz
eilimleri yeniden saptamak mmkn oldu. 1099'da Hallar Kuds' aldnda btn slam aleminin ayaa kalktn, yeise kapldn sanmayalm. Edebiyat Fakltesi'nin deerli hocalarndan Prof.
Erdoan Mercii tam bu konuda, "Anadolu Seluklular, Hallarla dvyordu. Ama ran'daki Seluklu devletinin bu olay fazla dert
edindii sylenemezdi. Hatta bu olaydan birka yl sonra len mam
Gazali'nin dahi bir tepki gsterdiine bugne kadar ahit olunamamtr" dediydi. Anlalan olay mevzii bir felaket ve tashih edilir bir igal olarak grld. Abbasleri sevmeyen Seluklu ve Msr Fatimlerinin bu konuya gereken ilgiyi duymadklar da sylenir. Geri Antakya, Ur fa ve Filistin'de (Kuds de dahil) Hal hkimiyeti de ancak
bir asr dayanabildi. Hatta Kuds'te 100 yl bile srmedi. Hal taarruzuna mslmanlardan daha ok cephe alan ve Bat'ya kar hakl
olarak kinlenen, hanman yaklp yklanlar Dou'nun hristiyanlar
oldular. Nitekim skenderiyeli Bizans tarihisi Profesr Mahmud Said Orman bu konuda bir tebli sundu. Arap kroniklerden ilgin rnekler verdi. Tabii nl romanc Amin Maalouf'un "Hal Seferleri..." konulu Arap kroniklerine dayanan yar roman yar tarih eseri
okunacak bir aheserdir. Bizans tarihisi Niketas Choniates, Hallar tek kelimeyle anyordu: Barbarlar... (Bu eser zerine, evirmeni Il
AB ve Trkiye
Demirkent'in Trk Tarih Kurumu'ndan kan Uluslararas Hal Seferleri Sempozyumu kitabnda bir makalesi var.) Ama bu tip yaklamlar, Hallar dnemi zerinde aratrmalar olan mteveffa srailli tarihi Joshua Prower "Hallar ve Yakndou" adl eserinde ele
almt. Bize okullarda retilen efsaneler, yani Hallarn douda
tp, mimari, felsefe, kimya rendii safsatas anlalan Hallan yceltmeye yarayan bir yorum... Gerekte Hallar Dou'dan pek bir
ey renmeden gitmi grnyorlar. Klk kyafetleri deimemi,
hamam kullanma alkanl edinememiler, mutfak sanatn becerememi, az sayda okuyan ocuklarn dahi gene Bat'ya yollamlar,
arazi rejimini Bat'daki gibi dzenlemeye kalkmlar ve tabii memnuniyetsizlie sebep olmulardr. Sade Mslmanlara deil, hatta yerli
Hristiyanlara ve Yahudilere kar daha da fena muamele etmiler.
Yani anlalan, geldii gibi gitmek buna denir, bohadan farksz.
Hallar Mukaddes Dou'dan mslmanlar kadar hristiyanlarda da
41

Bat Avrupa'ya kar nefret uyandrarak ayrlmlar. Her kltr evresinin kendine zgn yanlan var. Bat Avrupa kolay kolay d etki
kabul etmiyor. Avrupa zerinde tarih boyu ancak Roma ve daha ok
Avrupa'nn kendi ocuu olan Kuzey Amerika deitirici etkide bulunmutur. Ama bu dnya imdi kendi bnyesindeki milyonlarca Doulu ile nasl bir etkileim, uyum ve anlamaya varacak, inanmas
zor... Bu gibi tarih muhasebeleri Douluyu, Batly bir araya getiriyor, yeni yorumlar yaplyor. u sralar Jones ve Ereira adl iki tarih
yazar "Crusaders-Hallar" adl ortak eserlerinde; "Mea culpa'ya (kusur itiraf), hatta gnah karmaya gitmiler ve dedeleri olan Hallardan "yamyamlar" diye sz ediyorlar. Ne var ki bu ar samimiyet
bir ey zmyor. Endls'n yklndan beri Dou dnyas Hallardan ekinmekte ve Avrupa'nn olduu her yerde o zihniyeti aryor; Bat dnyas ise 1453'ten beri zellikle biz Trklerde slam'n
ykc etkisini aryor. Biz onlar Hal, onlarsa bizi "fundamentalist" diye gryorlar. yi niyet ve birka limin yorumu durumu deitirmeye yardmc olmuyor. nk politika ve kar gruplar her yerde bu
yarglar besleyecek kabahatleri bir bir ilemekte, hatta Avrupa henz atalarnn yolundan ok uzaa gitmi deil... Tutucu bir kta, zor
deiiyor: En azndan buna ynelik davranlar her zaman inandrc deil. Mea culpa tavn gereki mi, yoksa o da yeni bir reklamclk ve dnsel nfuz arac m? Zaman gsterecek...
1 Eyll 2002
Herkes Her Modeli Tartr
Dnyada ittifaklar yirminci yzyla zg deil. Hele 1990'larda
azmzdan dmez olan "kreselleme" Sovyet mparatorluu'nun
kyle gz dolduran bir oluum hi deil; kreselleme beeriyetin tarihi kadar eskidir. lk kil tabletlerdeki kaytlar, Mezopotamya'dan Asur tccarlarn Anadolu'ya katr kervanyla kalay getirip,
buradaki bakrla kartrp Tun Medeniyeti'ni kurmalarn yanstr.
Yelkenliler Msr lkesinin ltsn Akdeniz adalarna, Pelepones'e
kadar tad.
nsanolunun bir araya gelip de i yapmas, birbirinden etkilenip ortak slpla yaratmas drt bin yllk bir olay. Kreselleme
1789'un yaratt oluum deil. Orada ortaya kan ada demokrasi, grltszce svire kantonlarnda, Britanya Adalar'nda,
tabii eski Yunan'da, Roma'daki oluumlarn bir devam, izginin
stnde bir nokta. Kreselleme dediimiz nesne, ortak i yapma
ve retmeyse, 1989'da "Amerikallk"n ncln beklemedi.
Ne de Bat Avrupallarn ok grltsn yaptklar gibi kendilerine zg bir olgu.
Bazlar akan nehri sahiplenmeyi ve asalarn oynatarak nehrin
ynn kendilerinin izdiini iddia ederler. Avrupa tarihte olduundan daha byk grnyor. Beeriyet drt bin yllk meden
macerasn Avrupa'y kurmak iin yaam gibi yorum yaplyor.
Bunlara ne kadar itibar edebiliriz?
Krk yldr Avrupal olmak iin rpnyoruz. 1974'te bu ie hayr diyenler, imdi; "Vallah Avrupa'sz var olamayz, kar kanlar
haindir!" diye baryorlar. Oysa hem bizim tutumumuz ve halimiz,
hem Avrupa'nn tutumu ve hali ve zaten dn olmayan bir yolculuk; her zaman iin alternatifler retmemizi de gerektiriyor.
Evvela; gireceimiz kta yaldr. retimi ve tketimi ok yakn
42

zamanda pheli bir mecraa girecektir. Saniyen; Avrupal toplumAB ve Trkiye

69
larn kendini retmesi hi de yle parlak gstergelere sahip deil.
Avrupall tartlr Britanya Adalar'ndaki birka parlak yksekretim kurumu (Oxford, Cambridge, Londra Imperial College
gibi) ve baz yksek snf liseleri hari ktada, ortaretim ve yksekretim tam bir knt ve kflenme halinde. Bizimkiler bunun
farknda deil ama Avrupa'da sokaktaki insanlarn bile feryad g tutuyor. Bu toplumlara gelen gmenler gerek bir btnleme
yaamaktan ok, sorunlaryla ba baa braklan yedek proleterya
konumunda. Dorusu, Amerika Birleik Devletleri'ndeki yenilenen
nfus, sekin eitim kurumlar, kk srail'deki eitimin kalitesi ve
gle artan dinamizm, civardaki byk skntlar ve sava kalntlar iindeki Filistin ve Lbnan'n istikbal vaat eden gen nfusu ve
eitimi, buralarda yok.
Gerekte alternatif modeller, dndklerini medenice ifade
eden Kln Paa'nn nerdiinden daha da ok... Niin gelecekte
bar yapmak zorunda olan srail, Filistin ve Lbnan, birbiriyle geinemeyen Grcistan, Ermenistan, Azerbaycan ve Trkiye yakn
zamann bir iktisad birliini meydana getirmesin? Dnmeli ve
tartmalyz. Rusya, ordular, ananesi olan ve birbirimizi tandmz bir dnya... Rusya toplumu bu asrda bile deime kabiliyeti olduunu Fransa'dan daha ok gsterebilmitir. Hibir diktatrlk
Iran kadar, halkn basks karsnda gerileme durumunda deildir.
ran deiecek nk ranllar okuyan, deimeyi arzulayan ve ilgin eylemler gsterebilecek bir toplumdur. Binaenaleyh, byle bir
model ortaya konduu zaman, nce yirmi drt saat mtalaaya almak gerekir.
Zorba slpla kar hcuma geen baarsz icraat sahipleri kimseyi fikr bask altna alamamaldr. Tek partinin mahalle komitesi
militan tavryla, ne farkl tekliflere ne de deerlendirme srecimize kimsenin ambargo koymasna msaade etmemeliyiz.
10 Mart 2002
Avrupa Birlii mi Yoksa
Balkan Birlii mi?
Fransz mill cephesi Trkiye'nin AB yeliine kar; cephede
saclar ve solcular birlemi, Babakan Chirac yeliimizi referanduma gtrmeye abalyor. Hkmetimiz, muhalefetimiz, solcularmz, liberallerimiz, doulularmz, batllarmz tela iinde... Avusturyallar hallerine bakmadan Trkiye'nin Avrupa yeliine karlar. Azlarn atklarnda; iktisat, iletmeci, mhendis kafasyla
deil de ninelerinin zihniyetiyle bir alay slogan sralyorlar. Bizimkiler de rndan kyor, "Vay bizi tanmyorlar" veya "Atatrk'n
neler yaptn bilmiyorlar" gibi cevaplar gene biz okuyalm diye
gazete stunlarn dolduruyor.
Avusturyallarn bilmeleri gerekenden nce, bizim Avusturya ve
Fransa hakknda baz eyleri bilmemiz lazm. Bunlar ok temel
maddi kstaslardr. Birincisi, nfusa ilikin rakamlar fecidir; Avustur43

ya Avrupa'nn en ihtiyar lkelerinden, nfusunun hemen hemen

te ikisi 50 yan stnde. Gen nfuslarnn da iyi eitilemediini
koro halinde kendileri sylyor. Avrupa Birlii'nin yeni yeleri olan
komular Macaristan ve Slovakya'da ayn sorunlar daha da vahim
boyutlarda; ihtiyar nfus gen nfusun yetitirilmesinde yani yeniden retiminde baarsz; sanayide ve i idaresinde gerileme ve hantallk grlyor ve Avrupa bu alanda Uzak Asya, ABD, Kanada, srail, hatta Hindistan'la yaramyor. retimin pahallamas ve asl
nemlisi rndan km bir sendikalizmle ii snfnda ve beyaz
yakal denen teknisyenlerde retim heyecan yok olmu. htiyar Bat Avrupa ile btnlememizi istemeyen Avusturya ve Fransa aslnda gen, taze bir gc itmekle kendi karlarn zedeliyor ama acaba bize bylelikle iyilik mi yapyorlar diye dnyoruz.
Trkiye Avrupa yeliini kltrel ve ideolojik bakmlardan tasdik veya ret ediyor, iktisad projeksiyon ve deerlendirmelerimiz
AB ve Trkiye
son derece safdilcedir. Ne zel sektrde ne de devlette kimsenin
ciddi hesaplar yapmad ve iktisad unsurlar deerlendirmedii
ak. htiyar Orta Avrupa'y kim yklenecek? ki cihan harbinden
galip fakat eskimi bir sanayi ile kan ve bunu Almanya ve talya
lsnde yenileyemeyen Fransa yeterince cazip bir ortak olabilecek mi? Yenileyemedii nfusunu eski smrgelerden gelen vasfsz igc ile kapatmaya alan bu lke, bu nfusu emecek ve onlarla kltrel uyum salayacak mekanizmalar da hayata geirememitir. Zaten Avrupa genelde ABD'nin aksine g eden nfusu benimsemiyor ve kendini onlara benimsetemiyor. Gelen nfus vasfszsa bu uyumsuzluk sorunu nesiller boyu devam ediyor; ayet vasfl bir nfussa Hintli ve Rus bilgisayar uzmanlar rneinde olduu gibi bir mddet sonra bunalp Yeni Dnya'nn yolunu tutuyorlar. Bu mttefiklerle ulus olarak 21'inci yzyln puslu ortamnda ne
kadar gvenli bir yolculuk yapabiliriz; bu soruyu hep sormal ve
strateji gelitirmeliyiz.
Asl sorun Avrupa Birliinin Balkan Birliine dnmeye balamasdr. 19'uncu yzyln son eyreinde Alman tarihinin tek becerikli diplomat olan Prens Bismarck'n hi yz vermedii Balkanlar'a kendisinden sonraki Almanya drt elle sarld ve Viyana'nn
dousunu Avusturya ile birlikte Alman iktisad ve siyas hayatnn
vazgeilmez unsuru olarak benimsedi. Bu yanl diplomasi ve iktisad ilikilerin bedelini iki cihan savanda da ok pahalya dedi.
Belki Almanya'y bu yanla iten baz nedenlerin varl dolaysyla
ayn politika izleniyor. Almanya'nn Dou Avrupa'ya alm politikas hem kendi semenini hem de Danimarka, Hollanda, sve ve
Fransa gibi unsurlar yeni bir yaplanmaya itiyor. AB tpk Avrupa
Konseyi'nin kinci Harp sonrasndaki rol gibi bir aamay, bir gvenlik kuan ve bir btnlemeyi tekil edecek ama ok ksa zamanda Batllarn kendi ilerinde daha etkin bir bir rgtlenmeye
gidecekleri kesin ve biz birliin iinde asl yelerden ok ortaalardaki Hansa Birlii'nin konturlar gibi Balkan halklaryla ba baa kalabiliriz. Balkan halklarnn kltrel bir evre olarak bizimle bir
btn olduklar kesin. Ama iktisad ynden Trkiye'nin dinamizmiyle ve yapsal avantajlaryla uyum salamalar mmkn deil. "
baka, dostluk baka" deyiini hatrlamak lazm. Bir bakma bizim
iine gireceimiz Avrupa Birlii sayesinde eski Osmanl mparatorluu'nun paralaryla yeniden bir arada olmamz mmkn grn44

Krk Ambar Sohbetleri

yor ama bunu komularn inisiyatifleri ile deil, Bat Avrupa'nn ynetimi ile yapyoruz. Birlemelere kendimiz yn verdiimiz lde
daha verimli bir dnya ortaya kar. Ama AB'yi beeriyetin nihai
ve ebedi bir hedefi gibi grrsek sktu hayale urayacamz aktr. Kapasitelerinin tesinde itirazlarda bulunan Avusturya gibi lkeleri de ciddi bir ekilde deerlendirmek zorundayz. Biz baz olay
ve kurumlar kmseriz ama ounlukla onun kadar nemli bir
kusurumuz daha var; baz unsurlar gzmzde hep fazla bytmzdr
24 Ekim 2004
Ankara Hangi Ktann Bakentlerinden?
Ankara 1940'lardan 1960'lara gelene kadar tipik bir Balkan
bakentiydi. Srprizli klar yapan Devlet Opera ve Balesi, hncahn dolu Devlet Tiyatrolar, temiz giyimli ve stanbul iveli memurlar ve rencilerle deiikti. Skcyd, rahatt, ar havalyd.
Henz varolar doldurmakta olan Anadolu halk bu ehirde ortalk yerde pek grnmezdi; galiba Vali Nevzat Tandoan'n gemite klksz insanlara uygulatt bulvarda gezme yasann ananeleen etkisiydi bu. Ankara varolarnda hayat zordu ama imknsz
deildi. stelik sululuk nisbeti pek dkt. ehrin kltrel kurumlar da dorusu hi yabana atlmazd. Dnya apnda bir Hitit
mzesi vard. Halen de var Allah'a kr. Genlik senfoni orkestrasnn konserlerini karmazd, halen de yle; ama doru drst
bir konser salonu hl yaplamyor.
O yllarda ehrin halk Avrupa ve Bat diye inim inim inlerdi.
ou Bat'y grmemi olan bu memur halkn kafasnda Avrupa
demek, temiz svire'ydi, asayiti, Alman dzeniydi, Fransa'nn lts, emperyal tavrl ngiltere idi. Bugnn genleri gzlerini amlar; byle lafazanlklar tekrarlamayacak kadar bilgili ve grgller, zaten Bat da deiti, eskisi nerede...
Fransa'nn pek de iyi hretle gitmemi olan eski cumhurbakan bir laf etmi; bakent Ankara, Avrupa'da deilmi deyu... Ey
Ankara, 70 yldr Batl bakent olmak iin neler ektin, sakinlerin
Bat bakentlerindeki gibi yaamay hayal etti; tozda toprakta k
elbiselerle gezdiler. Bazen iyisine rastgelsek de, dinlenmez konserleri de dinlediler. imdiyse dnyadan habersiz, hediyesever eski bir
Fransa cumhurbakan senin Asya'da olduunu hatrlatyor. Acaba
Giscard d'Estaing'i ikna etmek iin kendisine Batl Ankara'nn altn maketini mi verelim? Makette ehrin ok Batl noktalarn da
prlanta ileyerek iaretleriz.
Krk Ambar Sohbetleri
Aslnda d'Estaing'e samimi demecinden dolay kzmamalyz.
Drt-be yl nce Lord Owen, herhalde Trk delegasyonunu fark
etmediinden olacak, spanya'da St. Andar'daki bir toplantda
"Trkiye, Avrupa Birlii'ne katiyen giremez" demiti. Bizimkiler,
bilhassa hariciye erkn ayld bayld. Kohl'den sonra d'Estaing konutu, gene aylp baylyoruz. Avrupa'da dan dan konuan siyasiler yannda "lakin"li konuan oyalayclarn birka da d'Estaing'i
gya knyor. Fakat taraftarlar da hayli kalabalk. Akas Trkiye
kendi bana hedefleri amazsa kimsenin onu Avrupa'da grmeye
niyeti yok. 70 milyonluk bir lke bu... Ama bu olmaza ramen,
45

Avrupa Birlii'nin siyaset ve iktisadiyatna paralel yaayan ve davranan bir lke bu birliin iine gelir. Oyalama nedeni de bu... Ben
inanyorum ki gelecekteki Trkiye byk olacak. O zaman zaten
dnya da deiir.
lgin grnmler var: Aslnda sosyal demokratlar da hristiyan
demokratlar kadar Trkiye'nin yeliini istemiyor. Ama sylemleri Giscard'nki ve Kohl'nk gibi acemice deil; hukuk mukuk deyip ii geitiriyorlar. Hukuk ve adalet sistemimizi ise Avrupa iin
deil kendimiz iin dzeltmemiz gerektii ak. nsanlarmza bizim
sayg duymamz gerek. te size bir saygszlk rnei; geen hafta
Ord. Prof. Ekrem Akurgal' senelerce kazd ve kltr tarihine armaan ettii yere gmemedik. Arkeologun mezar da ST alanna
dahildir. Evlatlaryla iftihar edemeyen kavimleri, d'Estaing gibi onlarcas hrpalar. Asya'daki bakent (!) Ankara'da; Akurgal vard,
Fazl Say kt, Sedat Alp var, Halil nalck var, Gazi Yaargil orada okudu. 1930'larda Avrupa'nn tekmeledii ulema, onun bozkrda ykselen niversitesinde hayat ve alma ortam buldu. Ama
bu zenginlie nce kendimiz sahip kalm ki, d'Estaing ve Kohl gibi adamlarn da kafasna kakabilelim.
Ankara, Balkan tipi sempatik bir bakentti. Ama imdi Asya'ya
da deil, korkarm Amerika Birleik Devletleri'nin orta batsndaki
ehirlere benzemeye balad. 1970'lerden beri nce hava kirlilii,
sonra politik ilgisizlikle kltr hayat lyor, insanlar kabuuna ekiliyor. Orta yallar stanbul'a, genler yurtdna kayor. Onu tekrar eski Ankara yapmak lazm.
17 Kasm 2002
Biraz Gecikmek yi mi Olur?
Kohl'n zamannda Alman hkmeti Tkiye'nin Avrupallna
resmen kar kard; imdi koalisyonda farkl ark syleniyor.
Fransa ve Chirac, Trkiye'nin Avrupall iin mspetti, imdi ise
Fransa alkalanyor. Chirac ricat halinde; partisi de Trkleri istemiyor.
Ret gerekelerinde hakl ynler var. Ama Alman Hristiyan Demokratlar'in bilgisizlii artc. Franszlarn nyargs ise felaket.
Bu saldry i edinen mnasebetsizler var; bilgileri sfr, ahlak ve
edepleri sfrn altnda. Mesel Alexandre del Valle bunlarn banda. Gerek d veya eski bilgilerle dolu Ostermann raporu elinde,
ona dayanarak verip veritiriyor. u sra anti-Trk kampanyann
en makbul szcs.
1856 Paris Konvansiyonu'yla Avrupal olduk. Devlet-i liyye
byk Avrupa devletlerinden biriydi. Bunun pratik sonular vard.
Bizim pasaportumuzu tayan bir Caval gen, Hollandal smrge
idarecilerine; Osmanl tebaasndan bir Hintli, Britanya idaresine
kar Avrupalnn haklarna sahipti. Nasl ki bir Avrupalnn buralarda ksm dokunulmazl ve imtiyazlar varsa, Osmanl tebaas da
o dnyada ayn haklara sahipti. Bu tatl dzen Tanzimat'n byk
adamlar tarafndan kurulmutu. abuk kt. lk elde beceriksiz
bir ynetimin acemilii ve Avrupa'nn malum tavryla 1877-78
Sava'nda Rusya'yla kar karya kaldk. Ayastefanos'u takip
eden Berlin Kongresi'nde, Disraeli'nin kiiliinde ngiltere hari,
Trkiye'ye mzahir olan Avrupal yoktu. 1897 Yunan Sava sonunda bu tavr daha da kuvvetle ortaya kt. Trkiye'yi ilerinde
grmyorlard. Nihayet ittifak ve gvenlik laf Reval'de utanmazca
ihlal edildi. Avrupa ile ittifaka gvenilemezdi. Trkiye buna ra46

men bu asrda Bat ile ittifaktan vazgemedi; politikann icab ve

dzenin gerei buydu. Ama bugn dahi, ihtiyar Avrupa'ya fazla
Krk Ambar Sohbetleri
gveniliyor, alternatif yok deniliyor. Herhalde yledir. Ama dnmeye de eniyoruz gibi.
Fransa'da akl banda insanlar vardr. Figaro'da yazan ilgin
aydn Alexandre Adler bunlarn banda gelir; daha geenlerde
TV5'te herkesi hizaya gelmeye ard. Trkiye'nin ne olduunu
vurgulad; "Bir Yahudi'yim ve Yahudiler varlklar konusunda
Trkiye'ye minnet borludur" dedi. Hukuk ve sosyal hayatmzdaki deiiklikleri vurgulad. Ama bu gibi dorulan, ks dinler gibi dinlemek ve Fransz kamuoyunu yalanlarla ynetmek meslek
edinilmitir. Fransa'nn Trkiye'yi Avrupa'da istememesi o aydnlarn ve politikaclarn kendi bilecekleri itir. Hatta Ermeni ve
Kbrs sylemlerini kendi tarih tortularna gre tespit edebilirler.
phesiz, her politikann bir bedeli vardr, onun hesabn yapmalar da gerekir ama bir politikay yalanla gtrmek o lkenin seviye ve zihniyetini yanstr. Bu camiaya ihtiyatla yaklalmaldr.
Fransa'nn nerdii "yakn komuluk ilikileri" sistemi sadece glntr.
Avrupa ktasndaki lkelere gre Trkiye'nin avantajlar var.
ok Trk farknda deildir -nk demografik gelimeleri izlemeyiz- ama dengeli bir nfus yapmz var. Doumlar Bat ve Orta
Anadolu'da azald, sadece Dou'da sryor. Bu yzyl dengeli bir
gen nfusla yaayacamz anlalyor. Avrupa'ya yeni katlan on
lkede ise, bilhassa Dou Avrupal sekizinde, ciddi bir nfus azalmas var. Bat Avrupa zaten yle. Mhendislik ve tpta bunlarn oundan daha yksek potansiyele sahip olduumuzu herkes sylyor. irketler ve i idaresinde gemi elli ylda Amerikanizmin faydalar olmutur; daha gl bir yapmz var, dinamik bir toplumuz.
Eitim yatrmlar artt. u anda baz niversitelerimizin yaps ve
dzeyi ngiltere hari, ktann ilerisindedir. Almanya niversiteleri
fena, talya beter vaziyettedir ve nasl dzelteceklerini bilemiyorlar.
Bizde ezbere "AB sayesinde eitimin dzelecei" slogann atanlar
hibir ey bilmiyor. Bylelerinin sylediklerini tercme ettiimizde
Avrupallar dahi glyor. Ayn ekilde Avrupa'nn akl d sendikalizminin yarataca tahribat kimse, hatta kapitalistler bile hesaba
katmyor. Kukusuz, Avrupa halklarnn tarih bilinci ve bilgisi, uygarlk bilgisi ve kltrel miras sahiplenii bizimle mukayese edilmeyecek kadar ileridedir. Byk sancmz olduu halde ne din konusunda ne de tarih ve dil alannda hibir ey bilmiyoruz; bilinsiAB ve Trkiye
ziz. Sadece Bat mziini deil, kendi mziimizi dahi bilmiyoruz.
Bu zihn bolukla Bat toplumuyla nasl btnleip nasl direnebileceimiz etin bir soru. Galiba 15 sene gibi gecikmeli bir giri o kadar da fena olmayacak.
9 Mays 2004
Trkiye Modeli
Bu hafta ba "Akl Defteri" program iin dostum Hasan Cemal
tarafndan CNN TRK'e misafir edildim. Sayn Hakk Devrim
program iin bir yaz kaleme alm... Benim soru sahibi arkada kmsediimi yazyor, dinleyiciyi de kaale almamm. Med47

yada az grnmeye gayret ediyorum. Ama hissediyorum ki, bazen

gerekli oluyor. arkada niye kmseyeyim, u mzmin gazeteci slubunu brakalm; mamafih programn pek iyi yrmediini
fark ettim, bir diyalog kopukluudur gitti. O nedenle Hakk Devrim'in ne olduunu bir trl duyamadk dedii "Trkiye modeli"
zerinde duruyorum.
Evvela belirtmeliyim; "Trkiye modeli" laf bir megalomaniyi
ifade ediyor. Byle bir model olmasn isteyebiliriz; ama henz erken... "Bu memleket bir halta benzemez" lafn kahve sohbeti srasnda mzldanmaya pek itiraz edemem, nk hibirimizin gnlk
hayat pek tatl cereyan etmiyor; ama eline kalemi ve mikrofonu
alp sabah akam bunu tekrarlayan adamlarla hibir lfetim olamaz. Bu ar uta bir hkm ve tavrdr, yanlma ve salksz dnme pay yksektir. Ayn ekilde hemen "Trkiye modelf'nden
sz etmek de bunun aksi ynde ar bir tavrdr. Trkiye kendine
zg laiklii, gerici akmlar (!), sosyalizmi, liberalizmi, demokrasisi ve asker darbeleriyle 150 yldr dar ve uzun kpry onurla geiyor; ama ortaya bir "numune", bir "model" koyduumuz tartlr
ve hkm bizler deil, gelecek kuaklarn ve dnyann vermesi gerekir.
Trkiye ok partili hayatyla temayz eder. Ne var ki oulcu
demokrasinin toplumsal rgtlenmesi ve bunun ileyiinde gvenceli (garantili) bir safhada olduu tartlr. Nepotizm (akrabaclk),
yerelcilik gibi asrlk hastalklar yannda yeni sapmalar da bu mekanizmay tehlikeye sokuyor. Siyasal katlma sreci zayftr. Ama
AB ve Trkiye
toplumumuzda dinamizm, gen nfus ve nc Dnya lkelerinde grlmeyen bir eitim dzeyi gibi olumlu ynler de var. Dier
ynden, Trkiye laiklik politikasn teorik ve siyas uygulama cihetlerinden iyi anlayp tatbik edebilmi bir lke deil; yanl laiklik tarifleriyle bir kavga srp gitmektedir. Benzer soruna ok daha cidd boyutlarda maruz kalan srail'in deneylerini tanmak ve bir toplumun atma ortamnda nasl bir uyumaya (consensus) gittiini
grmek lazm.
slam dnyasnda "Trkiye" onu sevmeyenlerin bile hasetle veya gptayla baktklar lkedir. Bunu gelien sanayiine, mhendisliine, tbbna, o lkelerde bulunmayan ordu ve brokrasi geleneine borludur. Ama hl dnyaya yeterince alan ve zgn bir kltrel geliim gsterebilen bir lke deiliz. Tarih ve kltr mirasmzdan da "turizm" dnda yeterince faydalanm ve onu ileyip, gelitirip gelecek nesillere aktarabilecek duruma getirebilmi adamlar
deiliz... Bu nedenle Avrupallarn ve Amerikallarn yannda oturan, dersini iyi bellemi, uslu cici ocuk havasyla zavall dnyaya
tafrayla bakmak, bizim emperyal geleneimizle badamayan bir
hafifliktir. Trkiye o dnyay tand, benimsedii, yardmc olabildii lde model olur. Kendimize hakszlk etmeyelim. Bu yolun
balangcndayz ve olumlu gelimeler de olmutur. Arap dnyasndaki baz sekinler ve yneticiler Trkiye'ye veryansn etse de ar pazardaki kk insan Trkiye'ye baka trl bakar.
Btn ark'n metropol stanbul'dur; elverir ki o stanbul'u nce biz sevip sayalm. Tabi Trkiye'nin nasl bir model olacan
Avrupal diplomatlar dikte ettiklerinde kulak vermeyelim; bugnn
diplomatlar Metternich veya Talleirand deildir. Bir ey bilmeden
konuan da boldur. Birka yl Trkiye'de kalanlar baka trl ko48

numaya balyor. Mesele bu da deildir; bir toplum kendi yolunu

kendi izer. Model olacak myz, nasl model olacaz? skandinav
ve Alman basn ve sefaret evrelerinin reeteleriyle deil kendi tarih daarcmz, birikimimiz ve her snf insanmzn taleplerini
dikkate alan, uzlatran projelerle bunu tartabiliriz.
3 Mart 2002
3
ETM ve KLTR

Herkes Kendi Tarihisini Aryor

Balkan lkeleri iin tarihin niha hedefi, yani gelimenin sonu,
kendi memleketlerinin ve devletlerinin dierleri zerinde kuraca
stnlktr. Mazileri gya yle olduu iin bu onlarn halde ve gelecekteki hakk ve imtiyazdr (!). Ne var ki bu tarih yazclk biimi
pek grltl, o nispette de bayadr. Zira okul tarihi, byk bilimsel antsal almalarla kaleme alnm eserlerin ynlendiriciliinde
deil, kasaba politikacsnn zlemleriyle kaleme alnr. Yani zamana, zemine gre herkes tarihisini arar. Bir adan bu gerek pek
deimemitir.
imdi "Bu olguyu kim nasl deitirecek?" sorusuna da yeterli cevap verilemiyor. Baz hatalar yurttalara vurgulanarak retiliyor veya baz hatalar da dzeltilmiyor. Yunanl genler 1,5 milyon Anadolu Rumunun, Kk Asya'dan denize dklerek kovulduunu tekrarlyor. Sadece uzman olanlar bu nfusun Venizelos-Atatrk (mbadeleyi zellikle Venizelos istemitir) anlamas
gerei yaplan bir ahali mbadelesi sonucu Yunanistan'a geldiini biliyor.
Mesel bizim iin Balkanlar'n bamszl; Rusya ile ngiltere'nin kkrtma ve desteinin eseridir. Oysa bunlarn iindeki gelimelerden, ulusal ayaklanmalarn mahiyetinden haberdar deiliz.
Bunlar bilsek, bugnk Balkan atmalarn da daha iyi anlarz.
Deerli Srp meslektamz Olga Ziroevi "Biz kz myz, boyunduruk sz de ne oluyor?" diye patrt ededursun, Balkan lkelerinde 400-450 veya 550 yllk yakn tarih devir; "Turetskaya IgaTrk Boyunduruu" diye adlandrlr. Osmanl dnemi sanat eserleri sevdirilip anlatlmad iin tahrip edilir. Balkan milletleri benimsemedikleri tarih dnemlere ait kalntlar sratle tahrip eden
eitimli (diplomat) toplumlardr. Bu tahribat tespit eden de bizler
deiliz, Hollandal sanat tarihisi Machiel Kiel. Balkan milletleri
Krk Ambar Sohbetleri
birbirlerinin dillerini ilm olarak incelemez. Bu lkelerde Trk filolojisi, Bat Avrupa'yla mukayese edilmeyecek kadar zayf veya yeni bir daldr. Mesel biz Trkler de Bizantinistik renmeyiz. Bu
ilimle lfetimiz yoktur. Slav dilleri ve tarihlerinden bize ne... Peki o
zaman bu kitaplar nasl ayklayp hangi bilgiyle yeniden yazacaz?
ok kere Avrupa Konseyi gibi organlarda bu ileri yrten
memurlar tarih bilgisi sahibi deildir. Ayn ey, yani her eyi dzenleme iddias Alman, skandinav vakf yneticileri ve brokrat
yetkililer iin sz konusudur. in garibi Bat Avrupa kendi deyimiyle "Gneydou'nun dnya grn" deitirecekmi; bu
49

deitirilecek dnya grnn hakl-haksz hangi unsur ve gerekelere dayandn bilmiyorlar. Ortaa Cizvitlerinin yerini,
tarih bilgisi ve metinlerini tahlil yeteneine sahip olmayan amatrler ald; yerel heveskrlarla ortalkta bir gulguledir gidiyor,
hibir nemli deiiklik gndemde yok. stelik Bat Avrupa'nn
stnlne inanan, yeni havarilerin gzden kard bir nokta
var: Kuzeybat Avrupa beer tarihinde nemli yere sahip; ama
bu sadece son be haydi alt asr kapsar. Dou Akdeniz'in ve
Gney Avrupa'nn binlerce yla uzanan medeniyeti, edebiyat ve
brokrasisi, etnik renklilii Kuzeyli adamn havsalasnn alaca
eyler deildir. Onun iin, sorunlarn zmne Balkan ve Ortadou lkelerinin aydnlar kendi aralarnda diyalog kurarak girimelidir.
Balkan lkelerinin dilleri eski edeb dillerdir. Kiliseleri, din kurumlar eskidir. Devlet gelenekleri derece derece fark etse de,
nc Dnya lkeleriyle mukayese edilemez, eskidir. Gnmzdeki Anglo-Sakson etkisi sonucu ortaya kan iki dillilik ve standart
kafa bu medeniyeti silecek gibidir. Hollandal dilbilimci Abram de
Swaan, iki dillilik nc Dnya iin iyidir ve kanlmazdr demeye getiriyor. "Eski kolonyalist efendilerin dillerini tepe tepe kullann" diyormu. Peki ama Cezayirlilerin tepe tepe kullanamadklar, unutturulan Arapa ne olacak? Yaps, eskilii, edeb geleneiyle Franszcay katlar; ama ne yazk ki Cezayir'in milliyetileri bu dili konuamyor.
stanbul'daki konferansn Yunanl bakan Roddos nefis bir ngilizce konuuyordu ama Yunancas orta derecedeymi. AnlaEitim ve Kltr
lan ok pahalya mal olan bir ngilizcesi var; bedelini gzelim Yunancadan vazgeerek demi. Aslnda Balkanllar mazideki imparatorluklara ramen byle bir felakete uramadlar. Herhalde
onun iin olacak, pek bilinsizce her yeni rgtlenmenin peinden kouyor, kouyoruz. Biraz daha phe, biraz daha dnmek lazm.
23 Haziran 2002
Almanlarn Ders Kitaplar
Ders kitaplar gnmzde kltrel silah haline geldi. Kastettiklerim koyu, kaba, grltc milliyetilik veya siyas propaganda
yapanlar deil; aksine bu nitelikteki kitaplar derhal ilerici (!) ve
demokrat dnyann hcumuna uruyor. Byle kitaplar da Balkanllarn ve Dou Avrupallarn, Trklerin yazd gibi bir nyarg var. Aslnda pek demokrat geinen Bat Avrupa eitim evrelerinin kendilerine zg sluplaryla meydana getirdikleri kitaplar
bomba deil ama kanser hcresi gibi; gelecek nesillerin beynine
yerleip onlar arptan ve tedavisi olamayan cinsten. nk
kendi toplumunu ve o toplumu biimlendiren tarihi, zgn bir
rnek ve stn model olarak gren bir anlay yerletiriliyor. u
sra Alman ders kitaplarna bakyorum. Mesel "Sosyal Bilgiler"
kitabnda Almanya'daki mslman rencilerle yaplan anketlerden alntlar var ve nasl seildiini anlayamadm, bazlarnn (!)
cevaplan kitaba alnm. 13 yandaki Havva diyor ki, "Birok kz
arkadam ve ben Almanya'da olmaktan mutluyuz. Her ey ok
50

temiz (!). retmenler Trkiye'deki gibi sert deil." Yani deta

kovulduu cenneti Almanya'da bulan kk Havva'nn yannda
11 yandaki Oya ne diyor: "Okuldan eve gelince kardelerime
bakyorum, onlarla oynuyoruz. Babam sokaa kmamz istemiyor."
zetle Avrupa ktas tarihin sonu gibi, mutlu son. Tarih mekanizma kendi rasyonalitesi ile gelecekteki byk Avrupal uluslar
hazrlam. Baka yerlerdeki mekanizmann byle aklc olmad
ak. Btn tatszlklara ramen gnmzdeki Avrupalnn iman
bykdedelerininkinden farkl deil. Herkesi imanyla brakalm.
Ama onun saa sola yaylmasna hi taraftar olamayz. Bugnk
Avrupa 200-300 milyonun dnda dnya tarihi ile hl garip bir
yaklam iinde hesaplayor.
Eitim ve Kltr
Tarih kitaplarndan birinde, Atatrk'n kurduu cumhuriyetin
tarihi 1923, biraz tede 1929 diye gsteriliyor. Ders kitabn kaleme alann Avrupa'nn dousu ve Balkanlar hakknda ne kadar derin bilgi (!) sahibi olduu anlalyor.
Bir Alman okul ansiklopedisinde ran'n nl airi Firdoosi (Firdevsi) iin bir paragraf alm. Pek gzel lakin; "651'de ran'
Trklerin istil edip slamlatrdndan" sz ediliyor. Bu kaba hatann ardnda bir nyarg var; Trkler istil edip slamlatrrlar. Ayn konuda dier Mslman milletlerin de kendilerine gre nyarglar var: "Bu Trkler istil ettikleri hristiyan lkeleri sadece soyup
vergi aldlar. slamiyeti yaymaya hi gayret etmediler."
Modern tarih kitabnda Atatrk Baraj'nn yarataca mahzurlar
abartlarak saylm. Ayn ktmser hava Msr'daki Asuan Baraj
iin hi geerli deil. Belli ki bir sempati fark var. Uluslara kar
ben de farkl derecede sempati duyarm. Ama hibir zaman talyanlarla Almanlarn otobanlarn farkl llerle deerlendirmem.
nk ikisi de beton blokudur. Geri Alman ders kitaplarndaki gibi talyan faizmi ile Nazizmi ayn kefeye koymam, farkl deerlendiririm. nk talyan faizmi btn melanetine ramen brnn
derecesine ulaamaz.
Ders kitaplar artk uluslararas politikalara gre biimleniyor.
Ad geen lkenin eer evredeki komularla ihtilaf varsa, Dileri Bakanl'nn seimine gre sempatik olan destekleniyor. Byle
bir seime dilerinin hakk var, hatta baz gazetelerin de; ama
Eitim Bakanl'nn kitaplar gen nesilleri o ksm seimlere gre
doldurua getirme hakkna sahip deildir. Bat Avrupallar tarih,
corafya, toplumbilim ders kitaplarnda nyargl slubu Dou Avrupallara ve Balkanlara yklyor, lakin kendileri benmerkezci tarih yorumlarn bir rnek, bir model olarak sunuyorlar. O modele
uymayan toplumlar talihsiz ve zavall tarih yaamlardr. Bu yksek perdeden byle sylenmiyor ama hissettiriliyor ve herkese de
kabul ettirilmeye allyor.
Son on yllarda sosyalist eitim politikalar, Bat Avrupa okullarnda 20'nci yzyl tarihine arlk veriyor. Faizme kar demokrasi kltrn gelitirmek iin bu yola ba vurulmu. Sonuta; kraliyet Fransa'sn iyi bilmeyen, 17'nci asrdaki din savalarnn nemli noktalarn ve zgn terminolojisini renmeyen bir' genlik deKrk Ambar Sohbetleri
mokrasi ve asr idareyi acaba nasl kavrayacak? Onlarn kavrayp
51

kavramamas bizi pek ilgilendirmez diyeceiz ama bizim gibi geri

kalm diktatoryal toplumlara (!) neyi nasl retecekler? Dahas bu
kitaplarn ierii devletten devlete Avrupa Birlii ve Avrupa Konseyi yoluyla dayatlyor ve herkesin bu slp ve gre uygun yazmas srarla telkin ediliyor. Bu iin gnll rtkanlar da eski sosyalist blok lkelerinin profesr ve retmenleri.
Kendi hesabma; k baslm, bol resimli ve gzel sluplu tarih
kitaplarnn Avrupa'nn batsnda dousundan daha az sorunlar yarattna ve yaratacana inanmyorum. O toplumlarda da yzde
90 okul mezunu diplomay aldktan sonra baka tarih kitabnn
sayfasn bile evirmeyeceine gre; bilmediini bilmeyen bir kitlenin yapacaklar, diyecekleri ve seecekleri tyler rperticidir.
2 ubat 2003
"Eskiler" zerine Pazar Sohbeti
Bu pazar gn deiik bir konuda sohbet etmeye ne dersiniz?
Babakanmzn baz giysilerinin bir hayr kurumu yararna ak artrmaya karldn okuduk. Dorusu bu gibi hayrsever ak artrmalar Avrupa'nn zenginleri ve hkmdarlar da ska tertipliyor
ve kimsenin itiraz olamaz. Prenses Diana'nn yaam srasndaki
en nemli faaliyeti bu gibi elbise ak artrmalaryd. Esasen ok eski ve yaygn bir dettir; yani niversaldir. Ortaalarda Avrupa hkmdarlarnn tertipledii ve gelir edinmeyi ama edinen giysi satlar, phesiz buna istisnadr.
Altnordu Hanl'nda ve Cengiz mparatorluunda hanlar bu
tip ak artrma ile baz giysilerini satar veya deta bugnk madalya gibi birine mkafat olarak verirlerdi. Esasen ark devletlerinde
ve Osmanllarda da terfi eden memurlara, baz sefirlere ve nemli gnlerde vezirlere hilat giydirilmesi de bu eski detin uzantsdr.
in ilgin taraf, 13'nc yzyl Rusyas'nda hkm sren Altnordu devletinin birok kurumu gibi bu detini de benimseyen Moskova Rus arlar, Rusya'nn nl tarihisi Ivan Zabelin'in "Rus arlarnn Gndelik Hayat" adl eserinde de belirttii gibi, zaman zaman Kremlin'de kyafetlerini ak artrma ile satarlard. Bu kyafetleri alan boyarlar yani asilzadeler, mutlu ve gururlu ortalkta gezinir, kyafetlerini tehir ederlerdi. Osmanl saraynda bu det grlmyor. Nitekim, padiah ve ehzadelerin sadece kaftan, serpu ve
sarklar deil, i amar ve gmlekleri dahi defter edilmi ve saklanmtr. Bunun aksine hareket etmek elbette hkmdarn bilecei itir ama anane galip gelmi grnyor.
Bununla beraber, msrif olmayan II. Abdlhamid'in dier ihsanlar yannda, baz elbise ve kostmlerini sevdii insanlara hediye ettii anlalyor. Bu zevatn mslman veya gayrimslim olmas veya etnik kkeni fark etmez. Nitekim Osmanl bankerlerinden YorKrk Ambar Sohbetleri
go Zarif i'nin dediine gre, amcas Nikolaki, renkleri pek uygun
dmese bile padiahn hediye ettii ak renk kostm, en resm
toplantlarda bile giyip dolayormu. Bu kukusuz bir madalya gibi vn aracym. (Yorgo Zarifi, "Hatralarm", eviren Karin
Skotinyadis, Literatr Yaynclk.)
Bizim padiah kaftanlar iinde en semesi IV. Murad'nkiydi.
Maalesef lzumsuz ve ocuka bir tehirle "IV. Murat" oyununun
galas iin Kltr Saray'nda bir vitrine kondu ve ayn vitrinde
17'nci yzyln en nl mareali olan IV. Murad'n zrh ile birlikte
52

telef oldu. Kltr Saray yangnndan sonra daha iyi bir bina yapld ama bu zgn kaftan ve eriyen zrh hl iimizde bir yaradr. Padiah kostmlerimizin tehiri iin yeni bir pavyon yapmak lazm.
Hi kukusuz her dinde kutsal emanetler iinde peygamberlere
ve din byklerine ait elbiseler en nemli yeri tutar. len adamn
ruhu iin verilecek en nemli sadaka giysi ve ayakkablardr.
5 Haziran 2005
Gemi Bir Bayramn Sohbeti
Uzun bir bayram tatilini tamamlyoruz; benim ocukluumda
deil, genliimde dahi bayramlar ve drder gnlk iki tatildi.
Hafta sonu dinlencesi ise bir buuk gnd. Okullarn tek tedrisatl
olanlar cumartesi gn de deta tam gn eitim yaparlard. Cumartesi gnn hafta sonu tatiline ithal eden 1973'teki Ecevit hkmetidir. O tarihteki birok lke, hatta srailliler gibi hafta sonu
tatilini yani abat' icat etmekle vnen bir kavim dahi, sadece bir
veya bir buuk gn hafta tatili yapmaktayd. Bizim o zamanki mtevaz iktisadiyatmzla, skandinav modeli bir aylakl izlememizi
hl anlayamammdr. Malum o iki gnlk hafta sonu tatili ve dier tatillerde skandinav halk gemilere doluup Rusya'ya, St. Petersburg'a geer; Kirov balesini seyretmek veya Ermitaj mzesini
gezmek iin deil tabii, yklncaya kadar ucuz votka imek iin...
Bunlarn dn iin gemilerine vinle yklendiklerini ok kii grmtr.
Biz tatil konusunda daha da ileri gittik, orijinal bir Trk modeli
gelitirdik; veya drt gnlk bayramlar hafta sonlan ile birletirip dokuz gnlk tatiller yaratyoruz. Tanzimat'tan evvelki dnemde imparatorluun Bakanlar Kurulu mesabesinde olan Divan- Hmyn cuma gnleri bile toplanp Temyiz Divan grevini yerine
getirirken, bugnk Bakanlar Kurullar her dnem tatil yaratyor.
Dokuz gn boyu btn Trkiye duruyor; amir memurdan vazgetik ne hekim ne hoca, ne tamirci ne tpgazc, hatta bozuk para dahi bulunmuyor. Tatil yerlerindeki fiyatlar inmemecesine zamlanyor ve Trk turistler iin hep o yksek dzeyde de kalyor; ama organize turlarla gelen yabanc turistler drtte bir fiyatlarla Gney'deki otelleri istil ediyor.
Bu bayram yz bin kiinin d lkelere ktn reniyoruz. Benim genliimde Trk turizmi mesel 1963 rakamlaryla 120 bin
Krk Ambar Sohbetleri
yabancnn getirecei dvize bakard. imdi kendimiz bir o kadarn gnderdiimize gre bu refah dzeyine aarsnz. Hi de yle
deil. Birok kii d lkelere daha ucuz tatil geirmek iin akyor.
Kayak sporlar Avrupa'daki baz merkezlerde Uluda'dan daha
ucuza geliyormu, bayramdaki Msr gezisi Antalya'daki haftalk tatilden daha da ucuz. stelik genlerin Msr' ve spanya'nn Endls'n renmeleri gerek.
Kimseyi dviz harcyorlar diye tenkit edemeyiz. Trk turizmi turist Trklere kar ok amansz. Turizm sektrnden insaf bekleyecek deilim ama biraz iktisadiyat ve pazarlama renmeleri lazm;
herkes kara parayla geinmiyor. Kazanlan paralar hesapsz harcayacak deiller. Unutmayalm ki turizm sektrnn ana unsur
olan yerli turistleri kstrmemesi gerekirken, lkemiz turizmi bu
unsuru hesaba katamyor. Uzun tatilde aceleyle uzun yola kanlar
demiryolu sistemimizin ilkelliinden dolay karayoluna ykleniyor;
53

her tatil kbus gryoruz. nallah bu sene iimiz kararmaz.

Bu Kurban Bayram'nda da yine ayn sloganlar duyuldu; "Hayvan katliam balad" gibi... Bu sloganlar tekrarlayanlarn etyemez
"brahman" takmndan olmadklar ak. Her gn yenilen kavurma,
kfte, tas kebap, biftek hangi katliamdan geliyor ki? Kurban kesimi srasndaki hdke manzaralar nlemek baka ey. nce herkese kurban kesme farz olsa da komuya gsteri olmadn, olur
olmaz apartman aralklarnda mbarek hayvan kesip yol kenarndaki aalara asp yzmenin gereksiz olduunu; akraba ve komuya et tarken tepsinin stnn mahalleliye gstermemek iin ak
braklmamas, rtlmesi gerektiini etkili bir ekilde anlatrsnz.
Saniyen Hfzshha ynetmelikleri yeterlidir ve cezalar kesilir. TEM
otoyolundaki geen ylki manzara bu yl nasl nlendiyse, her yerde de ayn sonu elde edilebilir.
Mtemadiyen, baz garip yabanc filmlerdeki manzaralar gibi,
Trkiye'yi her eik nnde koyun boazlanan bir lke gibi gstermenin bir anlam yok. Gen kuaklan Trkiye'den soutacak sloganlar atp gevezelik yapmak yerine ortal dzenlemek iin kollar svamay tercih etmeliyiz.
29 Ocak 2003
Yl Sonunda Takvim Sohbeti
nsan "zaman" kavramn yaratan ve o ak len bir hayvan.
br hayvanlar iklimin, gnn, mevsimlerin deiimini kendilerinde var olan yaratl zelliiyle insanlardan daha abuk ve ayrntl
olarak hisseder; ona gre inine ekilir veya yiyeceini depolar, tyn dker. Ama kukusuz btn bu deiimleri blmlemek, dnemlemek ve bunun iin gerekli demir alma noktalarn (reference
point) tespit etmek gibi bir faaliyette bulunmaz. Bu onlar iin gereksizdir. leceini bilerek yaayan, bu nedenle zamann blnmesi ile
tarih uuruna ulaan tek yaratk insandr. Gemi ve geleceini merak etmek, lmn bilen insan iin kanlmazdr ve zamanlama
akp giden "zaman"in dnda insana zg bir zihinsel faaliyettir.
Ne var ki zaman hangi demir alma noktasyla blmleyip dnemleyeceiz, bu ok karmak ve ayn zamanda sandmzdan
daha renkli bir ilem. Hristiyan insan iin, tanrnn dnyay ve
canly yaratt an "Deus inquitsit - Tanr olsun dedi" zamann
balangc oluyor. Mslman insan iin insan olarak Allah'a itaatimizi bildirdiimiz an "kaal bela" bu balangtr, yalnz bu zaman
hrisiyanlar gibi, pekin (exact) olarak tespit etmiyoruz. Dolaysyla
bilimin tespit ettii insanlk tarihinin, mslman zamanlamasyla
atan yan yok. Musa peygamberin Turu Sina'ya kp Allah'tan
ald emirlerle dnd an yahudi takviminin balangcdr. Mslmanlar tarih ynden ok sabit bir balangc, Medine'ye (Yasrib)
g kabul ediyor. Bir uzun zaman beeriyet Romallarn takvimine tabiydi. Roma'nn kurulu tarihi bizim takvimden 722 yl karlnca balyor ve Ab Urbe Condite (AUC) ehrin kuruluundan itibaren, diye adlandrlyordu. Bu efsanevi ve izafi tarihi bir baka tarihle deitirmek sanmayn ki hristiyanln ilk anda getirdii bir
yenilik olsun. Ancak 6. asrda hristiyanlk, oktan imparatorluk dini olduktan sonra Dionysus Ex'.guus adl bir Iskitli rahip (Romallar
btn Gney Rusyal ve Kafkasyallara yle derdi) "Niin kfirlerin
Krk Ambar Sohbetleri
ehir kurduklar gn balang yapyoruz? Efendimizin doduu
54

gnden itibaren tarihi balatalm" dedi ve bugnk milad balang yapt.

Fransz Devrimi'ni yapanlar hem hristiyan folkloruna bulak
bu takvimi silmek hem de ay onluk yapmak (Osmanl takviminde evail, evasit, evahir diye onluktur; evail-i Receb, evasit-i Ramazan gibi) ve bylece tatilleri azaltmak iin yeni bir takvim icat ettiler. Ahmet Kuya geen ylki "Cogito" dergisinde (bahar saysnda) Fabre d'Englantine'nin airliinden esinlenip koyduu Messidor ve Thermidor gibi, on drt yllk kullanmnn sadece brokratlara has olduunu mizah bir slpla naklediyor. Dorusu tarihi
yapmak ve isimlendirmek iddias sadece devrimbaz brokratlara
yakan bir saflk. Nitekim Auguste Comte'un pozitivistleri de kendilerine gre bir takvim balattlar, kendileri kullandlar sadece...
Osmanllar hicr kamer tavkim (balangc hicrete, blmleri
ayn hareketine dayandrlan) kullanr, her yl 12 gn geri yrrd
ama paral ilerde maliyeciler gne ylna dayal rum takvimi kullanrlard. Bu nedenle birok evrakta hicr kamer ve ems rum tarihler birlikte yazlrd. Birinci Byk Sava'a girdiimizde Gregoryen batl takvimin esaslarn kabullendi, gnler ve aylar eitlendi.
Sadece yl hicr olarak kald. Bu bakmdan Aralk 1925'te hicr takvim milad takvime evrilirken sadece yl deiti. 1341 birdenbire
1926 oldu. Teknik bir reformdan ok bir kltrel meydan okuma
ve deiikliktir. Bundan sonra hicret balangl rum takvim ortadan silindi, hicr kamer takvim din hayata ve tarihilie mahsus
kald.
Yakna dndmzde on yl nemlidir. Eski alar binylla gider. Celal engr gibi jeolojik zamanlamalarla yaayan dostumuz iin zaman dnemlenmi milyonlarca yl ihtiva eder. nsan tarihi de uzundur, ama bu zamann kaydolduu tarih dnemler u
anda 6 bin yl civardr. Yani beeriyetin bu vakte dek bir yllk mr olduunu farzetsek, biz tarih diye bunun ancak son on dakikasndan haberdarz. Beeriyetin yeni bir takvim de icat edip, yaygnlatrmayacandan emin olabilir miyiz? Takvim kullanmnda
inan ve kltr rol oynad kadar pratik ihtiyalar ve dar zamanlamay tercih eden insan zihni de nemli bir etkendir.
22 Aralk 2002
Deerlendiremediimiz Miras
Medeniyetler zaman ierisinde deiir; insan toplumlarnn dnyadaki stnl ilikilerinin ve teknolojik glerinin zaman ierisinde deimesidir. Medeniyet, deitirilemedii lde, toplumunu eriten bir ateten gmlek gibidir. nsan toplumu evreye uyumla yaar; evreye uymak iin verdii sava onun yaratcldr, yani kltrdr. Kukusuz her insan toplumu bu byk grevi ayn
kabiliyet, g ve direnle gerekletiremez. Bu nedenle farkl evreler, Alman Yeni-Kant dnrler ve izleyicilerinin Kulturkreiskltr evresi diye adlandrdklar farkl oluumlardr. Her kltr
evresi tarih iinde zgn hayat mcadelesi ve geliimiyle gze
arpar. Bir dnemin parlak konumdaki bir toplumu, kltrel ileyiini ve ilevlerini yenileyemezse karlat sorunlar zemez ve
erir. Ak rnek; 1899 ylnn Fransa's dnyay aydnlatyordu,
1999'da bu konumda bir Fransa gremezsiniz.
Toplumlar, corafyalar, kendilerini tayin eden dilleri ve yaa55

dklar olaylarla tarih izgisi zerinde kimliklerini olutururlar. Hi

kukusuz Trk kavmi uzun tarihi iinde geni bir corafyada var olmutur. Sahip olduu dil ve yaad yaygn mekn, zaman iindeki yolculuunu tayin etmitir ama ecdadn hayatn kuran ve renklendiren asl seimler kltrel varlmz oluturur. 19'uncu yzyln Trk toplumu yeryz tarihinin en byk devrimini yaayan
yerkrenin devlerine kar varlk mcadelesi vermitir. Burada toplum tarihini tasvir edecek deilim; 19'uncu yzyln sadece iki portresine iaret etmeliyim. Msr arsnn fakir kapcsnn olu olan
Osmanl mparatorluu'nun unutulmaz sadrazam Mehmet Emin
Ali Paa; devlet adaml, kltr ve Bb- Al'de rendii Franszcasyla herkesi hayran eden byk adam... Gene ayn arda
fakir bir rakken 19'uncu yzyl Trk toplumuna muallimlik eden
Ahmet Mithat Efendi... Ahmet Cevdet Paa, emsettin Sami, Ahmet Vefik Paa; kimi Saint Louis kilisesinde, kimi Fatih medreseKrk Ambar Sohbetleri
lerinde, br Balkanlardaki mekteplerde yetien ve toplumlarnn
muasr kltrn ina eden adamlar... Misyoner okullarna kar
fetva ve kkrtmayla deil, Galatasaray Lisesi gibi, Dar-l Muallimat gibi okullar ve Bursa'da tiyatroyu kurarak direnen savalar...
Yeryzndeki toplumlar snflandrmak iin birok kstas kullanlr. ktisatlar mill gelir dzeyi ve retim kapasitesinden, eitimciler eitim dzeyinden, meslek dalmndan, bazlar sava yeteneinden sz eder. Ama bir kstasn kullanldn pek grmedim.
Zamanlar ve meknlar gzleyen ve yorumlayan az saydaki toplumun yannda bakalar tarafndan gzlemlenen ve yorumlanan
toplumlar ayrm da yaplmaldr. Yerkrede az saydaki baz toplumlar, iktisad ve asker glerinden ok bu lemdeki toplumlarn
tarihini ve corafyasn bilmek ve yorumlamakla temayz edenlerdir. Bat Avrupa toplumlar hl bu nitelie sahiptir.
1930'larn fakir, endstrisiz, az nfuslu ve tahlla beslenip incir,
zm, ttn satarak geinen Trkiye'sinin, gzlenen ve yorumlanan ikinci snf toplumlardan deil, birinciler arasnda yer alma iddiasnda olduu grlr. Daha dorusu bu iddia ve heyecan, Atatrk'e ve bir grup arkadana aitti. "Trk tarihini aratrmak" diye
adlandrlan faaliyet aslnda yeryzndeki insan toplumlar arasnda geni bir corafyaya ayrlan bir kavmin tarihteki macerasn inceleme ve giderek dnya tarihinin bir yorumunu yapma isteine
dayanyordu. Bu saygn bir abadr. ada Bat'nm, ulat en
yksek noktada bayalamas ve canavarlamasyla kendi mnevver evlatlarn boazlad bir dnemde; Sinolog, Hindolog, Mezopotamya tetkikleri uzmanlar, Hititologlar, Rohde gibi eski YunanRoma retmenleri benzeri sekinleri Trkiye'ye celbeden ruh,
byle bir iddiaya oturur. Dnemin Baveklet ve Hariciye Vekleti binasndan daha grkemli bir faklte yapld. Dil Tarih'in mimar nl Bruno Taut idi. Tahlla geinen fakir cumhuriyet, mesel Bizans aratrmalar iin darya renci yollamt. Bugn bu dal
Trkiye'de yok bile...
1947 ylnn me'um niversite olaylar da gsterdi ki, Trkiye'de iktidar evreleri Atatrk'n bu byk iddia ve heyecann anlayamamtr. Hl da Trk akademi dnyas bu yolda topal admlarla ilerlemektedir. Getiimiz zaman ierisinde Trkiye mhendislikte, tpta, sanayide byk hamleler yapm-, cumhuriyet kurul56

Eitim ve Kltr
duu dneme gre ok ileride bir madd kudrete sahip olmutur.
Ama kltrel alanda eski atlm ve heyecann bulunmad ve bir
zamanlar lde bir nehir gibi patlayan Kemalist dnem kurumlarnn hznn kesildii aktr. Bu nehrin buharlap yok olmasn istemiyorsak btn akademik politikalarmz deitirmek ve yeryznn kltr uluslar arasnda yer almak zorundayz. Bir niversitede
mhendislik blm kadar klasik dillerin, Hindistan, Ortadou ve
Afrika ararmalarnn da nemli olduunu anlamak gerekir. Ulusal tarih bilinci yerkreyi bilmekle oluur.
14 Kasm 2004
Smerbank'a Sayg Duruu
Smerbank zelletirildi. Baz binalarn devlet kurulular alyor, bazlarnn ne olduunu bilmiyorum. Smerbank'tan artan
tesisler ve lojmanlarda kullanmdan km tezgh ve eyalar, artk kullanlmayan krtasiye eitleri sandk ve dolaplara yl. Maliye Bakan Kemal Unaktan, "Smerbank tarihe gmld" diyor.
Biz sloganlar severiz. Smerbank'n kapatlmas ve devredilmesi
iktisad bir gereklilikse, phesiz bu gerek yerine getirilir. Muhtemelen bu tip bir retim artk piyasann taleplerine cevap veremiyordur ve yapsal yenilenme de mmkn olmamaktadr; o takdirde tesisler kapatlr ama bu zelletirme furyasnda nelerin alp
kapatlacana toptanc zihniyetle deil, ayrntl incelemelerle
karar verilmesi gerekir. Mesel tarada 20 ksur yeni niversite
amak da, baz yanl kapatmalar kadar vahim sonular getirebilir.
Smerbank olay en az, bir zamann savalarnda denizleri tutmu eski bir zrhlnn hurdaya karlmas kadar hznl ve tahamml zor bir olaydr. Baz zaruretlere boyun esek de zor kabul etmemiz gerekir. mparatorluun 19'uncu yzylnda, yeni ve acmasz dnyaya intibak savalarndan birinin kalesi olan Beykoz DeriKundura Fabrikas orduyu modern biimde donatan modern sanayi tesislerindendir. Smerbank'n cam tesisleri en gerekli tketimi
karlayan, sanatlar tevik edip besleyen ve sanayinin temellerini
oluturan kurumlardan biriydi.
Smerbank elbette cumhuriyet bankasdr ama onun sahip olduu tesislerin temelleri imparatorluktan kalmadr. O temeller stnde beslenip alan mhendisler bugnk Trkiye'nin yzn
gldryor. 19'uncu yzyln Osmanl mparatorluu sanayinin nc uluslarndan deildi; ama yaamak ve ordusunun savaabilmesi
iin sanayiyi izleyen uluslardan olmak zorundayd.
Eitim ve Kltr
Ordunun donanm iin kuma ve fes reten feshane, deri-kunduralar iin Beykoz tesisleri, Tersane ve Tophane derken Maliye'nin sanayinin gelimesi iin besledii porselen fabrikalar ile
Trkiye'de bacalar ttmeye balad ve belki Bat Avrupa'daki gibi
sanayici burjuvazi ve geni ii snf ortaya kmasa da, gelecein
Trkiye'sini ina edecek mhendis ve teknik elemanlar ordusu ortaya kt. retim ilk anda bir tek mteriye, orduya ve bahriyeye
ynelikti. Ordu iin retilen malzeme zellikle skntl sava yllarnda ktlk iindeki halka da yarad.
57

Smerbank'n varl yetersiz de olsa sava skntlar iindeki alt

snf ve fakir insanlara bir nebze ferahlk getirdi. Mektep bitiren
mhendis, sanat okulu mezunu ustalar i buldu, sonralar zel sektrn gelien fabrikalar buralardan mhendis ve teknik elemanlar
salad. mparatorluun fabrika mirasn bugne tayan Smerbank iin, "Uurlar olsun kurtulduk" sloganyla deil, elenklerle
hznl bir vedalama gerekir.
Bizim toplumda insanlar keli dnmeyi sevmezler; kolay dnce ilgin slogan ve yarglamalar ortaya karr. Geenlerde bir
hanmefendi ehrin ortasnda, hele deniz kysnda karakol ve Selimiye gibi klalarn artk modern dnyaya pek uyum salayamadklarn, bunlarn otel olmas gerektiini sylyordu. u anda stanbul'da, gelen turistten vazgetik, beynelmilel kongreler iin dahi rezervasyon yapmak mmkn deil, 2007 ylna gn veriliyor.
Bu durumda, byle laflar edenlerin says kalabalk olsa gerek. Hi
kulak asmayn... Buras eski bir imparatorluun bakenti, kylarnda otel de olur, okul da, kla da, hatta St. Petersburg'da olduu gibi en ho kyda hapishane bile olur. Bu grnm bir ehrin hafzas ve tarih iinde olmu siluetidir. O yzden Galatasarayllar, Kabatallar, ho merutalar yani imamevleri olan Beylerbeyi, Ortaky, Dolmabahe gibi camilerin cemaatleri yerlerine sahip ksnlar.
Otel elbette gerekli ve otelcilere de son derece saygmz var. ini iyi yapan otelciler milletin yzn gldrr, uygarlmz temsil
eder ve Maliye'nin kesesini doldurur. Sermaye sahiplerine bir tavsiyemiz var; skdar'n tepelerini dolduran veya sur iinde biten
irkin binalar satn alp bloklar halinde yksnlar ve etrafa uyumlu
projelerle k oteller yapsnlar. Eski bina ve messeseleri otelletirKrk Ambar Sohbetleri
mek, bunlardan bazlarnn altna garaj yaparken kazlarda kan
eski eser, mozaik ve sarnlar betonla doldurmak yerine bu daha
ehven ve hayrl bir itir.
Estetik "iki kere iki drt" gibisinden herkes iin zorunlu ve geerli kurallar ve yaklamlar iermiyor. Makul izgilerde anlaanlar
kadar, garip aykrlklar zerine taklanlar da var. Nitekim bir eitim ve tecrbe noksanl, kltrel mirasa sahip olmadan maddi
imknlar edinmek baz ahvalde yanl karar ve uygulamalara neden olur. stanbul bunu ac bir ekilde yaayan dnya bakentidir.
31 Temmuz 2005
zgn Bir Yapt: "air ve Patron"
Profesr Halil nalck'n son eseri "Patrimonyal Devlet zerine Sosyolojik Bir nceleme" (Dou-Bat Yaynlar, 90 sayfa) tarihinin edebiyat alannda yetkin ve bilgili olmasnn gereini ortaya koyuyor. Maalesef yeni kuak tarihiler edebiyat, edebiyat
tarihileri de tarih alannda genellikle bilgisiz oluyor. Bu keyfiyet
bizim iin olduu gibi, bir zamanlar edebiyat ve tarihin harika
sentezini yapan Bat dnyasnda da gen kuaklar iin geerlidir. Ve orta eitimin k ile ilgili bir vakadr. Gymnasium'da
Homer, Ovidius, Vergilius'tan msralar terennm eden, Racine,
Corneille, Goethe'yi ezberleyen Avrupal nesiller kayboldu. Trkiye'de de aruz vezni ile divan tarz iir yazan, eskiyi terennm
58

edebilen birka lise rencisine ancak benim zamanmda rastlanabiliyordu. Byk liselerde ve yksek okullarda edebiyat bilen
ve talebeyi zendiren retmenler artk tarihe kart. stanbul'da Mahir z, Orhan Saik Gkyay, Ankara'da Fevziye Abdullah Tansel ve divan tarz iirleri tercih etmeseler de rencilerine bunu iyice anlatan Melih Cevdet Anday, Cevdet Kudret Solok (Bu hocann edebiyat kitab Abdurrahman Nisari takma
adyla yazlmtr), Bahri Miyak gibi hocalar hrmetle yad etmek lazm.
Lise yllarnda Abdlbaki Glpnarl gibi byk bir stattan
edebiyat renme ansna sahip olan Halil nalck hocann, kendi kua iinde dahi saygya ayan bir edebiyat ve divan iiri
kltrne sahip olduu malumdur. ncelediimiz toplumun diline ve edebiyatna nfuz edememek maalesef Trk tarihileri
arasnda yaygn bir zafiyettir ve bu nedenle de dedelerimizin serencam karsnda ecnebi oryantalistlerden daha farkl durumda deiliz. Ecdadn mazisi bizim kuak tarihilere yabancdr ve
onun ieriine vakf olunamyor. Tarihte uzmanlk, kuru teknik
ve yntem deildir. Gemile ayn dili konuamayan nesillerin
Krk Ambar Sohbetleri
tarihilik eserleri kuru bir rapor nermeden ibarettir. ngiltere
hari, kta Avrupa'snda da bu zaaf balamtr. Bizde ise iki nesildir bu zaaf hissediliyor.
nalck hocann eseri; bizzat iir ve sanattan anlayan hkmdarn devlet mlkn yani patrimonunu elinde tutan bir patron olmas, sanatlar gnendirmesi, btn sanat faaliyetini ve sanatnn
toplum hiyerarisinde tutaca yerin hkmdardan elde edecei
inayete bal olduunu anlatyor. Sanatnn iine girdii desise ve
ekime dnyas bile bu eksen etrafnda rgtlenmektedir. nalck
hoca; M. Subtelny ve Bodroligeti gibi Orta Asya tarihi uzmanlarnn eserlerine dayanarak Timurlular devrindeki sanat muhitini tasvir ediyor. Orada ilim ve sanatlar sarayn etrafnda geliiyordu. O
dnemle bir paralellik kurarak Osmanl dnyasndaki patronaj kurumunu da ele alyor. Latifi, Knalzade, Seh gibi tezkirecilerin onlarcasn tetkik eden Halil nalck hoca ok canl rnekler veriyor.
Tezkireciler airlerin toplumdaki yerini tayin eden edebiyat eletirmenleriydi. Ama asl nemli unsur sanattan anlayan ve kendisi de
iirle uraan padiahn takdiriydi. Sanatnn refah buna balyd.
Bugnk medya, reklam, propaganda aralarnn olmad bir dnem iin bu durum ok nemliydi. Nitekim Halil hoca bu mekanizmann dnda kalan byk airi yani Fuzuli'yi sosyolojik ynden
tam yerine oturtmutur. Fuzuli daha nceki ran Devleti'ni ve onun
dini grn destekleyen ii mezhebe ball dolaysyla, Osmanl brokrat muhitin phe ile bakt; ykselmesi ve gnenmesi (terfi ve terfihi) kolay olamayan Fuzuli'nin dramn fevkalade bir
tasvirle ele alyor.
Halil hoca iydane (bayramlk) listeleri ve inam defterleri gibi ariv malzemesini kullanyor. Burada da padiahlarn gnendirdii
airlere giydirilen hilatlarn derecesi (bu, o devrin madalyas gibidir), balanan para miktarlar yer alyor. Say kalabalktr. Osmanl sanatsn cmerte donatyor. Ama eserde baka ilgin tespitler de var; mesel bir air dier airin mahlasn kullanamazd, padiah tarafndan cezalandrlrd, lntihalci (yrtc) takmna devlet o zaman ceza veriyormu. airler kendi aralarnda toplanyor59

lard. Tezkireler temayz eden airler iin etkili hkmler veriyorlard ama her biri hkmdarn ilgisi, verecei mansab, grev ve
maaa bakmaktayd. "air ve Patron" edebiyat tarihinde pek greEitim ve Kltr
103
mediimiz bir yntem. Bu yntemi nl tarihimiz getiriyor ve uyguluyor. rnek alnmas dileimiz.
"air ve Patron" zevkle okunan, her satrnda yeni bir ey renebileceimiz akc bir kitap. Muhtevas zgnlk ve yenilik dolu.
17 Ekim 2004
Protokol ekimesi
Perseopolis harabelerindeki kabartmalarda, eski ran Ahamani
ahlarna arz- ubudiyyet eden (bendelik bildiren) devletlerin elilerini, satrablarn (valilerin) protokol srasn, soylularn yerini grrz. Nevroz bayramnda ran ahlan halka adalet datrd. Muhteem manzarayd, salt ranllarn deil, ok sonralar bir sr slam
tarih metinlerinde de tasvir edilir. ran devlet gelenei ve bunun
grnm, asrlar etkiledi. Cengiz'in gebe imparatorluundaki
protokol de, ok kii bilmez ama Rus monarisini, 14. asrn lhanl ran'n ve ardllarn etkilemitir. Protokol denen kurum, devletin
brokrasisinin sahneye kmasdr; uygarln en nemli unsurlarndan biridir. Kulunuz gibi bir dare Tarihi hocas, bakalarna skc gelse de brokratik emalarn, hiyerarinin ve trenlerin cazibesine niye kaplmm diye hep sorarm. Cevap galiba basit; beeriyetin kltr tarihini grebileceim bir bilim dal olduu iin. mparator Konstantin Porfirogenetos' un 10. asrda kaleme ald ve
"de Ceremoniis..." diye bilinen kitap, Dou Roma'nn mutantan
protokoln bugnn insanlarna tantr. 16. asr Avrupas, spanyol saraynn protokoln izlerdi. Hani Victor Hugo'nun "Ruy
Blas"nda buruk mizahla olsa da (spanya kraliesinin saraynn
bahesine kmas iin ayandan ka adamn ayr anahtarla kaplar amas gerekiyormu) zikrettii spanya protokol ve etiketi Avrupa'ya rnek oldu ve Avusturya Habsburg hanedan 1918'de \
taht terkedene kadar onu izledi. Fkara ngilizlerin kral IV. William'in cenazesinde nasl bir protokol rezaleti yaandn tarihiler
yazyor. (Treni yneten grevliler dahi sarhomu) O nedenle alt- i
m drt yl tahtta kalan Kralie Victoria devrinde ngiltere ananeperest kesildi ve kendince ananeler yaratt. Britanya ve koloni Hin- 3
distan'da sanki bin yldr var olan bir alay tren ve rtbe sralamas icad edildi.
Eitim ve Kltr
105
Osmanl kadimden gelen ananelerle yaard. ayda bir ulufe
tevzii, Topkap Saray'nda Babssaade nne karlan altn tahta
clus eden hkmdara yaplan beat merasimi, kapkulu askerinin
nmayii, bu arada muhteem manzaray grsnler diye sefirlerin
60

saraya daveti, ramazanda yenierilerin baklava alay, padiahlarn

kl kuanma alay; hepsi birer zgn ananeydi. Devlet bir tiyatrodur; iyi idare edilen bir tiyatro eseri kkl ve gl devlete mahsustur. O zaman devlet kitlelere gl ve gzel grnr. Bir toplumun
uygarlk dzeyi, iki zt olayla; devletin kendini gsterme sanat ve
llerin gmlmesi ve mezarlk gibi (akl ermez ok kiinin bo ey
olarak grd) iki nemli gstergeyle anlalr. Protokol eski ve
kkl olduu lde muhteem bir ilevi vardr; grgszce de olabilir. Napoleon ta giyerken eski Roma'yi diriltmek istedi. Orta Afrika imparatoru Bokassa da Napoleon'u taklit etti. Birisi sonradan
grme bir imparatorun her eye ramen zarafeti olan bir devlet
gsterisi, ikincisi ise phesiz bir mudhike (komedi) idi.
19. yzyl Osmanl saray drt asrlk protokoln deitirirken,
dorusu bazen sendelese de, grn kurtarmtr. Devlet hayatndaki deimeler de protokole yansyan sorunlar dourmutu.
Eskiden eyaletleri beylerbeyi, sancaklar sancakbeyi idare ederdi.
Beylerbeyi bir vezirdi, asker (mareal) ve mlk bir amirdi. Tanzimatta asker komutan'la (mir) vali (vezir) ayrld. O zaman protokol atmas balad. zm vali veya mutasarrfn hemen yannda blgedeki komutann yer almasyd. Beenin veya beenmeyin,
Tanzimat'tan beri gelen anane bu; bunu deitirmek iin nce
devletin etrafl bir aratrma ve dnceyle yeniden protokol deerlendirmesi lazm. Vilayet protokolnn ise parti il bakanlarnn
belediye reisine szle (Sayn abicim, naslsnz, vs.) diye yanap
araya girmesiyle dzenlenecek bir keyfiyet olmad ak (Bu biraz
yemek kuyruunun nndeki arkadana muhabbet gsterip yanaarak, arkadakilerin srasn kapan rencileri andryor). Devlet
devlettir; brokratik hiyerari de bunun bir grnmdr. Her il
bakannn veya iktidardaki partilerin il bakanndan birinin
kendine gre rejisrlk yapaca bir sahneleme deildir. Geri protokol hatrlatan general sert davransa da madur olan il bakan
deil, galiba devletin grnmdr. Trkiye ve Trkler asrlk geleneini fena harcayan bir toplum ve devlet durumunda; taralarda devlet trenleri kendine has bir estetik fkaral iinde, merkezKrk Ambar Sohbetleri
de ise ilk otuza giren yneticilerin sk sk atmak ekimeli yer deitirmeleriyle protokol sralamas tutturulmaya allyor. Hipodromlarda niversite mezuniyet trenleri yaplyor, cenaze trenlerimiz, sylemeye dilim varmyor ama, merhum ve merhumeleri bir
an evvel uurlama tela iinde yerine getiriliyor. nsanlarmz hep
bir yerlere trmanyor, trmanmaya alyor; bu arada en doal
ssleri olan vekr ve rabtay elde tutmay unutuyorlar.
26 Austos 2001
On Drdnc Trk Tarih Kongresi
1932'de Tarih kurultaylarnn ilki topland. Halkevi'nin (Trkoca) yan ark yar garb slubu binasnda tarihilikte de gl kurama ve zme inanan ve mitlerle bir araya gelen insanlar; kendini gstermek isteyen genler, "hele durun" diyen Maarif Vekleti ve Darlfnun erkn ve baz yabanc bilginler bir aradayd. Tarih yapm, kendini ispat etmi bir toplum, kimliini kendisi izmek, yani tarihi yazmak istiyordu. Bugn ok baka gzle grlp
61

deerlendirilen tezlerin o dnemde nasl grldn ve nasl ortaya atldn bilmek gerekir. "G yollar ve kurumu i deniz" Dr.
Reid Galib ve evresinin, Gazi Mustafa Kemal Paa adna "Susun,
dikkatli dinleyin" havasnda sunduklar bir tezdi. Dorusu bu tezi
Gazi'nin ne kadar benimseyip savunaca belli deildi. Tez okul kitaplarnda yer ald, ama niversite ve akademik evreler souk kaldlar. stelik bu tezi kimse mnakaasz kabul etmedi. Bazlarnn
sandnn aksine Trkiye'nin bir Grekov'u (Stalin'in sevgili Rusya
tarihisi) veya Dr. Frank' (Nazi Almanyasnn gzde tarihisi) yoktu, insan eilimi; resm bilgelik mertebesine kmak isteyenler olmutu ama hissettirmeden altlarndan haly ektiler. Reid Galib'in
takdim ettii "G Tezi" kurultayda yle tartmasz kabul grmedi. Tarih corafyann tartmasz uzman olan Zeki Velidi (Togan);
"Tarih dnemde kuruyan gl yok" dedi... Gl tarihte kurumaynca insanlar da kuruyan glden kamam demektir. Fuat Bey de
(Kprlzade) bata onun gibi kar kt; ama gn grm stanbul ailesinden geliyordu, slubu kasabal retmen gibi deildi, daha bir hassast, ekildi. Zeki Velid slptan da kaybetti. Reid Galib onu hrpalad, gnderdi, ama tez ortada kald ve ardndan gzden den Reid Galib'le birlikte tezin son savunan da gitti. Birinci kurultayda Hamid Zbeyr'in ynettii Alacahyk kazlar takdim ediliyordu. Trkiye'de kazlar Osmanl devrinde balamtr;
Cumhuriyet'in bu dneminde ise mill heyecana dnmt. Ne
Krk Ambar Sohbetleri
yazk ki bu yurdun eskiana artk o zamanki heyecanla eilinmiyor. Saha sadece uzmanlarn elinde kald, onlar da imknszlklarn
kuatmas iindeler. Tahlla geinen cumhuriyet dnya tarihini renmek iin paralar sarf ediyor, kazlar yapyor, mze kuruyor, dar renci gnderiyordu. Tarih Kurumu aslnda bu alanda gene
nclk yapyor. Ukrayna'nn Oakov, Krgzistan'n Tanrda ve
O blgesinde kazlar ynetiyor. Eski in kaynaklarn baz gen
mlteci uzmanlara evirttiriyor.
Derken hava yumuad, daha dorusu prsd. smet Paa devrinin itidali ama daha ok arl ve ataleti kmt ortala...
Sonra "kurultay" ad "kongre'ye dnt. Her eye ramen bizim
genliimizde Trkiye arkeolojisinin kendini ifade edebilecei tek
alan orasyd. Arkeologlarn sunduklar teblilerin yannda ilkan,
Bizans'n, Avrupa tarihinin bilinmeyen sayfalarn aan teblileri
ise bouna beklerdiniz. Bir arpk gelime vard. Ulusal bilimimiz
ve tarihiliimiz bu alanlara girememiti. Derken kongrede grltl ve zaman zaman adap dna kan slpla tartlan bir seksiyon daha -ada Trkiye Tarihi- ortaya kt. Bizim gibi tarihten
ve dnyadan bihaber bir toplumda herkes yakn tarih uzmandr.
Yakn tarihi herkes kendine gre yorumlar ve mutlak doruyu bilir. Hi unutmam Azerbaycanl tarihi Esmeralda Hasanova Hanm, 1970 ylndaki kongrenin "Yeni Trkiye Seksiyonu"nda Atatrk'ten "burjuva devrimcisi" diye bahsettiydi (Onun geldii dnyann terminolojisinde bu szn talandrc bir ilericilik ifade ettii
ak). Ne var ki oturumu izleyen bir uzman "burjuva" lafn sokaktaki sol mitingcilerin sloganlarndan tand iin "Atatrk'e burjuva diyemezsiniz, sznz geri aln" diye kyameti koparmt.
Zaman geti; tarihe ilgi artt, mal destek odaklar bulundu. Yurt
iinde ve yurt dnda kongreler, seminerler artt. Tarih kongreleri
eskisi gibi tarihilerin tek toplant mekn olmaktan kt. Ama ge62

ne de drt ylda bir Ankara'da kongre yaplyordu. Souk Sava'n

yasakl ve vizeli yllarnda Rusya'nn, Orta Avrupa ve Balkanlarn
tarihileriyle tek temas edebildiimiz yer kongre salonlaryd.
Artk kongrelerin alternatifi var. Dnya kld, hareketlilik artt. Tarih kongrelerinin alternatifi oalnca belki daha baka bir dzenleme gerekiyor. Tarihilerin rgtl alma ve iletiiminde Tarih Kurumu'nun ve kurultaylarn rol inkr edilemez. Bu hafta
Eitim ve Kltr
109
Trk Tarih Kongresi topland, al gene Cumhurbakanmz yapt. Ne var ki iptal edilen Kurumlar Kanunu yznden Tarih ve Dil
kurumlarnn yeleri yoktu ve yeni kanunun k da belirsiz bir tarihe ertelenmi grnyor. Hi kukusuz kurumlar sadece kurultay
toplamak iin deil, aratrmak ve aratrmalar desteklemek iin
lazm. Osmanl tarihini Joseph Hammer'n, Trk etimolojik lgatini Andreas Teitze'nin kaleme ald bir dnyada yayoruz; ama
her eyimizi Avusturyal bilginlerden bekleyemeyeceimiz ak...
15 Eyll 2003
500 niversite ve Bizimkiler
u sra basn igal eden bir liste var; Milliyet'te Abbas Gl ve
Gngr Uras bu konuya deindiler. in'deki angay-Jio Tong niversitesi her yl hazrlad "En iyi 500 niversite" listesini bu yl da
yaymlam. Geen yl stanbul niversitesi listedeymi, bu yl yok,
zaten hibir Trk niversitesinin ad gemiyor. Bir matem havas
esiyor.
Bu listenin tertibindeki kstaslarn itiraz gtrecei ak. Mesel
kstaslarn birisi niversitenin bykl ama talebe saysnn gz
nne alnmad grlyor. Sekin niversite hangar gibi renci
yklenen deil, az sayda rencinin byk imknlarla yetitirildii
yer demektir. Kukusuz bu anlamda Anglo-Sakson niversiteleri
nde gelir. Amerikan-ngiliz modelini srail izler. Bizde de devlet
niversiteleri iinde Boazii, Galatasaray, ODT, T; vakf niversitelerinde de Bilkent, Ko, Sabanc ve Hali'teki minyatr niversite Kadir Has bu modeli izlerler. niversitelerimizin dnyann
merkezi olduunu iddia edecek deiliz ama kendilerini tantamadklar, yaynlarnn saymn, depolamasn yapamadklar ak.
Ben Ankara niversitesi'ndeyken bir-iki yl sonra baz arkadalarm gibi yayn listesi vermekten vazgetim. nk hibir tepki gelmiyordu.
niversiteler listesinin banda ak farkla Harvard geliyor.
Onun ald puan -ki 100'dr- dierleri ok geriden takip ediyor.
Bu listenin ilk 25 sras Tokyo ve Kyoto hari Amerikan-ngiliz niversiteleri tarafndan igal ediliyor. Gerileyen Avrupa niversitelerine kar Anglo-Sakson stnl aktr. Koca Rusya btn geleneine ramen Moskova niversitesi ile, srail ise Kuds brani
niversitesi ile temsil ediliyor. Benim tandm srail niversiteleri
bu listede hakszla uramtr. Hakszla urayan ikinci grup da
Fransa'nn Grandes Ecoles denen yksek okullardr. Listede sade63

Eitim ve Kltr
111
ce Ecole Normale Superieure yer almaktadr. Bu gibi listelerin dayandklar kstaslar, saniyen elde edebildikleri verilerle doruya ok
yakn bir portre izdikleri sylenemez ama az ok bir fikir verilmektedir.
Dnyann tartlmaz ampiyonu Harvard dier byk Amerikan niversiteleri gibi, bilhassa II. Dnya Sava ncesi Almanya
ve Avrupa'dan gelen Yahudi ve liberal bilginlerin gyle zenginlemitir. retmen mhimdir. Kemalist Trkiye'nin de sadece
Atatrk devriyle snrl olarak bu aklll gsterdii aktr. Nitekim
o dnemde byk atlm yaptk. Mevcut tp fakltelerimiz kmsenmeyecek eski ananenin zerine yeni katklar elde ettiler. Hukuk
devrimimiz bu sayede akademik temele oturdu; ama asl nemli
gelime, sonradan ayn younlukta devam ettiremesek de beer
ve sosyal bilimler alannda oldu. Harvard sadece bu beyin gyle
yetinmedi, 20 milyonluk ktphanesiyle Avrupa lkelerinde eine
rastlanmaz bir zenginlie sahiptir. Ak raf sisteminin verdii bir nimet, ktphanenin raflar arasnda gezmek, dnyann en faydal
yolculuudur. Srf bu ktphane yznden Harvard'dan ayrlamayan mezunlar vardr. Laboratuvarlar ve saysz spor alanlar ou
doktora yapan sadece 7 bin renciye hizmet verir. stelik bu byk niversite; eitimini, hocalarndan ve ktphanesinden istifade etmeyi yan bandaki bir baka kurumla, MT denen Massachusetts Institute of Technology ile birletirmitir. Amerika'nn ve
dnyann en sekinleri burada okuyor. Harvard birka Amerikan
niversitesi ile birlikte bin yllk niversite gelenei olan Avrupa ktasna dahi hkmediyor. Bu isimden dolay baz yzeysel programlarla "Harvard'l olmak" isteyenlerin parasn da ekiyor. Hi ayplamayn, dnyann en iyi iletme okuluna sahip okulunun iyi iletmecilikle ynetildii ama kr eden bir kurum olmad ak. Bu bir
zihniyet meselesidir. Biz Amerikan niversitelerinin bir tarafn grrz. Ama sekin hoca ve sekin talebe yntemini atlarz. Oysa
byk Amerikan niversitelerinin her eyden nce darda grlmeyecek bir zgrlk ortamn barndrd da bir gerektir. Byk
Amerikan niversiteleri, hele Harvard ve Boston evresindekiler,
Amerikan olmaktan ok Avrupa havasn yanstrlar. Hibir Avrupa niversitesinde bu kadar renkli Avrupal hoca ve talebe kalabal grmek mmkn deildir. ok fazla karamsar olmayalm,
1960'lardan itibaren bizim baz hocalarmz ve rektrlerimiz bu
Krk Ambar Sohbetleri
gerei grdler. ODT'nn rektr Kemal Kurda' burada kranla kaydetmeliyiz. u kavgas yaplan TBMM onur dln almas gereken isim bence odur. Vakf niversitelerimiz hi de kmsenmeyecek bir balang yapt. O bakmdan en iyi 500'e giremedik diye zlmeyelim. Mhim olan nasl hazrlandn bilmediimiz listede yer almak deildir, ihsan Doramac hocann kurduu Bilkent niversitesi gibi 1,5 milyon kitapl bir merkez ktphane, Galatasaray gibi az renciyi iyi artlarda yetitirme yolunu
tutmalyz. Ankara ve stanbul niversiteleri hayli yara alan ve terk
edilen ananelerine geri dnmelidir. Baz niversitelerimiz inanlmaz kalabalklar ieriyor. Bunlar rektrler deil ancak bykehir
64

belediyeleri ynetebilir. Burada ilim belki renilir ama renci ve

retim yelerinin yemek, spor ve salk hizmetlerinin dk dzeyini ben yaayarak grdm. 70-80 bin nfuslu niversite blnmelidir.
zellikle tara niversiteleri, baz ahvalde ehir halk byk balar yapsa bile, zengin ktphaneler kuramyor. Bunlarn ismi sorulduunda sylemeye hazrm. yleleri var ki baz kitap merakllarnn ktphaneleri onlarnkinden daha zengindir. Bu niversiteler bizim akademik hayatmz iin byk bir problemdir. niversite bitiren genlik ulusal aydn snfnn yesi olur ve bu snf hi deilse hayatnn yksek renim safhasn bykehirde geirmek
zorundadr. Tara niversitelerinin sorunlar saymakla bitmez ve
maalesef 1980'lerin banda girdiimiz bu deney katiyyen iyi sonular vermemitir. Hal byleyken her iktidar dneminin milletvekilleri geldikleri vilayet merkezinde bir rektrlk, kazalarda da niversitenin fakltelerini atrmay marifet sayyor. Kendinizi orada
okuyacak ocuklarn yerine koyun. niversiteden kast bykehirden oraya renci yollamak deil, oradaki renciyi bile bykehre yakn yerlerde okutmak olmaldr. Trkiye son 70 ylda
nemli atlmlar yapmtr. niversite geleneimiz ise daha eskilere uzanmaktadr. Bizim byle 500'lk bir listede birka niversitemizle yer almamamz iin hibir sebep yoktur. Elverir ki insan zenginliimizi byle sorumsuz ve dar kafal politikalarla ziyan etmeyelim.
27 Mart 2005
niversitelerimizin Durumu
Yeni ders yl balyor; Trkiye'de niversitelerin akademik yl
al pek tantanaldr. Hatta btn dnyada aln siyas bir tiyatroya, mesajlara konu edildii tek yer Trkiye niversiteleridir. Bakanlar seim blgelerindeki niversitelerin aln tercih ederler,
cumhurbakan ve babakann al nutku her zaman iin bir mesajdr. Bu al trenlerinin ardndan niversiteler unutulur; ne
yaptklar, ne halde olduklar geni toplum katmanlarn brakn,
basnn ve aydn zmrenin dahi takibi altnda deildir. Basnda niversite ile ilgili yazlarn bu kurumun dnyada ve Trkiye'deki yerini bilenlerce ele alnd da pek sylenemez. Maalesef Trkiye'de
basn tara niversitelerinin yayln garip ve bilgisiz bir poplizmle desteklemi, ondan sonra bu niversitelerin halini dikkat ve ilgi
alan dnda brakmtr.
Baz eyleri itiraf etmemiz gerekir. Tara niversiteleri tara
genliini tarada kapatmak gibi safdil ama hakszca bir talebe dayanr. Ulusal aydn snfmzn gen yelerinin byk ehirlerde
okuyup hayat ve yeni Trkiye'yi tanma gerekliliini kimse dnmemitir. 1980'lerin bu projesi maalesef T'nn, Ankara Dil ve
Tarih-Corafya Fakltesi'nin bir grup yesinin iyi niyetle de olsa
yanl balangcdr. Yanln neresinden dnsek krdr. Yeni hkmetin, yeni planlanan niversiteleri byk ehirlere kurmas gerekir.
Dikkatimizden kaan baz olumlu kurum ve gelimelerden de
bahsetmek gerekir. Tanzimat'tan beri balayan tp ve mhendislik
alanndaki atlmlar ve cumhuriyet dnemindeki gayretlerle Trkiye niversiteleri inanlmaz baarlar sergilemitir. Byk Petro Rus65

yasnn 18'inci yzyldaki atlmlarn bir asr geriden takip etsek de

devirdiklerimiz hemen hemen ona yakndr. Nitekim, tp ve mhendislik alanlarndaki baarlarmz hem akademik hem de ticar
Krk Ambar Sohbetleri
alanda kayda deerdir. Rusya'nn aksine mhendislii bu akademik
duvarlarn arkasndan i hayatna da geirmeyi baarmz. Boazii, stanbul Teknik, Bilkent, Orta Dou Teknik niversitesi, Hacettepe Tp Fakltesi, Galatasaray ve yenilerde Ko niversitesi
son 40 yln devasa patlamalardr. Baarl niversiteyi devletin veya sadece vakflarn kuraca gibi bir slogan pek yaygndr. Oysa
iyi niversite kurmak iin inanl, sebatl ve idealist olmak gerekir.
O zaman para da bulunur. Yukardaki listeden de grld gibi bu
gibi kadrolarn ve kiilerin nclk ettii niversiteler hem vakf
hem de devlet sektrnde vardr. Bizdeki tip gelimelerin rneine ancak ABD, Japonya ve srail'de rastlanr.
Son birka yldr devlet ve vakf niversitelerinde, az sayda renci eitilen nitelikli hukuk fakltelerinin kuruluuna arlk verildi. Bu ge kalm ama kanlmaz bir gelimedir. Hukuk devrimimizi yapal 80 yl oldu ve bu alandaki eitim eksiimizi henz tamamlyoruz. Umutlu bir gelimedir. ngiltere'ye kadar kta Avrupasmda rastlanmayan bir akademik bnye ortaya kmtr. Bunu yakndan inceleyip yle tartmak gerekir.
3 Nisan 2005
Baz Zaaflarmz Var
Milletleraras yaynlarda bizim hocalara yaplan atflar genellikle tp ve mhendislik alanlarnda oluyor. Atflarn sayld "Social
Science Index" gibi kaynaklar maalesef sosyal bilimler dalnda
nemli Avrupa mecmualarn bile hesaba katmyor. ok fazla Anglosakson kalyorlar. Kald ki ilahiyat ve hukuk gibi dallarda Trk
akademik dnyasnn kimler tarafndan ne kadar zikredileceini
dnmek bile gereksizdir. Dolaysyla buradaki saymlara bakarak
liste karmak pek haka bir bilgilendirme saylmaz. YK yelerinden lhan Tekeli'nin boyunca kitap yazdn herkes bilir. Sadece iki
eserinin zikredilmesini anlamadm. Verilen rakam zaten "Social
Science Index"teki atflara dayanyor olmaldr. Hi phesiz ki
Trk akademik dnyasnn problemi, hi eser verilmemesinden
ok, az eser verenle ok eser verenin ve hi almayann ayn adrda barndrlmas, ayn orbay beklemesidir. Bilim adamlarn
deerlendirmede kstas olarak mracaat edilen akademik kurulularda da baz zaaflar vardr. 1983'te Tarih Kurumu yeniden dzenlendiinde Ekrem Akurgal ve Halil nalck hoca dahi liste dyd.
Sonradan Halil hoca konusunda tashih yapld ama Ekrem hoca
iin kimse oral olmad. Mehur arkeolog Halet ambel, Tarih Kurumuna hi seilmemiti. Abdlbaki Glpnarl'nn da byle bir
yerlere "lyk grldn" iitmedim. En son tutarszlk ise TBA'nn (Trkiye Bilimler Akademisi) birka yl nceki seimlerinde
erif Mardin'in yeliini reddetmesidir. Yanl bilgi veriyorsam dzeltmeye hazrm... Dolaysyla ilim ve limin verimliliini lecek
kriterlerimiz yok. Genlere baarl yllar diliyorum. Kendilerini yetitirme disiplini ve alkanln edinmezlerse niversite diplomasndan hibir hayr beklemesinler.
26 Eyll 2004
66

Bir Diploma Treninin

Dndrdkleri
4 Temmuz Cuma gn, mensubu olduum Galatasaray niversitesi Hukuk Fakltesi'nde diploma treni vard. Mezunlarn says
26 idi. Bu say dnyadaki hukuk faklteleri iinde en az olandr ve
fakltenin iyi eitiminin balca nedeni budur. Nitekim rencilerin
iinde ikinci yksek renim grenler var. Allmn dnda bir
diploma treni dzeni vard. Dekan ve rektr gelecein hukukusunun diplomasn tasdik edip teslim ediyorlar. Birok belediye ve
hkmet dairesi, o yln mezunu diplomann asl ile gelince, dekanl arayp; "Bu gerekten asl m?" diye soruyor mu. Zira bizim
memlekette mezun olduu faklteden diplomann asln alabilmek
birok faniye nasip olmuyor.
Dereceye girenler (ilk ) kz renciler. Birisi Boazii niversitesi'nin mezunuymu, stne hukuk okumu. Trkiye'de genlik
gzelleti, giyim kuam yerinde. Vaka eitim ve kltr dzeyi ok
dk; ama okuma ve yazma noksann aan sekin bir genlik
grubu gittike byyor. Artk eski Trkiye'de olduu gibi, kuru diploma hayat yolu iin yetmiyor; ikincisi lazm. Lisan daha iyi bilmeli. Yalan yirmilerin ortalarna uzanan bu mezunlar bursla kabul
edildikleri Harvard, Oxford ve Paris'te eitime devam edecekler.
Sekinlerin rekabeti Trkiye snrlarn am, istenen yaam dzeyi ok bilmeyi gerektiriyor. Gen hukukular henz rafine hukuk
dallarna itibar etmiyorlar, tarih ve filoloji isteyen bu dallar onlar
iin ilgin deil. Zamanla bu durumun deiecei umulur.
Mezunlarn arasnda kzlarn says erkeklerin stne kyor.
Amerika'da deil ama Avrupa'da da bu deiim gzleniyor. te
yandan, Trkiye ve ran'da bu deiimin oran ok yksektir ve
kzlar lehinedir. Mesel Tahran ve dier ran niversitelerinde kz
renci miktar yzde 60' amtr. Trkiye'de bu oran hemen heEitim ve Kltr

' ''

men yar yaryadr. Bu dengenin iki cinsten birinin lehine deimesi ortaya bir dizi sorun karacaktr. Dnya henz, almayan, i
bulamayan "ev erkei" tipine alk deildir. Geri mhendislik gibi
dallar Bat'da erkeklerin elindedir fakat bizde bu dallarda da kadnlarn says artyor. Btn gn kouturan meslek mensubu ve ynetici kadn says artyor.
Bu gidile erken doum yapmak ve iki ocuk sahibi olmak,
eitim gremeyen ii snfndan kadnlara kalacak gibi. Ne var ki
istedikleri kadar sosyalist nutuklar atsnlar, hibir lke ii snfndan ocuklarn seimine ihtimam gsterip burslarla destekleyerek,
onlar erken yalarda eittiini ve bilhassa kltrel hizmet verdiini ileri sremez. Ekmek dilimi ve giyilen hrka says artsa da, hatta yllk tatil yaplsa da ortalama alan kitlenin eitim ve bilgi dzeyinde byk bir ilerleme yoktur. nc dnyann artlarndan
zaten sz etmiyoruz. Bu eliki nasl zlecek? Belki de zlemeyecek ve kltrel miras kuaktan kuaa iyi eitim grm sekin bir snfn iinde dolamaktan ok; yeni ykselen, trmanan
zmrelere devredilecek. Hi phesiz ki yirminci yzyl sekinleri
ne Asya'da, ne Amerika'da ne de Avrupa'da eskisi gibi parlak ve
salam bir belkemiine sahip.
Dnyann yeni artlar budur; artlar gerek bir ilerlemeyi aksettirmiyor, aksine btn dnyada beeriyetin kltrel zenginlii ve
67

bunlar muhafaza edecek sekin insanlarn nitelii geriliyor. Kitlelerin eitimine kar gelinemez diyoruz ama, aslnda kitleler eitilemiyor. Hatta bu arada sekin zekl ve zengin gelenee dayanan
bireylerin yetitirilmesi ve zgn eitimi de maalesef trpleniyor.
Trkiye'de ve Ortadou'da gen erkeklerin eitimde ve toplumdaki yer kapma savanda gerilemeleri bir lde aile dzenine ve ailenin ocuk yetitirme geleneklerine dayanyor. Zengin, fakir btn doulu erkekler annelerden nce byk anneler, halalar, teyzeler tarafndan martlr. Btn ailenin erkekleri onu kaytsz artsz destekler. Bu yzden oullarmzn mcadele ve uyum kabiliyeti geliemiyor. Bizzat feminist hanmlar bile baka erkeklerde eletirdikleri tavr ve huylar kendi oullarnda affediyorlar. Eer erkeklerimizi ve kzlarmz ayn derecede efkat ve sertlikle hayata hazrlamazsak vahim sonularla karlalmas kanlmaz.
13 Temmuz 2003, Milliyet
Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi'nin
Hznl Yldnm
9 Ocak sal gn Ankara'da pek dikkati ekmeyen nemli bir
yldnm kutland (65. yl). arkla garb birletiren bir mimar
eserin, Bruno Taut'un gerekletirdii Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi'nin giriinde bir resepsiyon vard. Trene Babakan ve
YK Bakan da katld. Sayn Blent Ecevit 1945'te Hukuk Fakltesindeki reniminden vazgeerek, baklk snavyla ngiliz
Dili ve Edebiyat Blm ikinci snfna kaydn yaptrm. Bir yl
nce davransayd, pek sevdii Sanskrit ve Hint dilinin byk stad Walter Ruben'in rencisi olacakt. Ruben bu tarihten ksa bir
sre sonra Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi'ni terk etmek zorunda
olanlarn arasndayd. Faklteden giden dier Almanlar gibi Amerika'ya deil, Dou Berlin'e gt.
1935'te Atatrk'n, Fakltenin kurulmas iin adn koyarak
talimat verdii, merhume Afet nan hocamn notlarndan anlalyor. Bugnk Batclarn ve kr Doucularn aksine, Fakltenin
kurulu ilkesi, Trkl dnya tarihinin iinde zgn bir yere
oturtmaya alan nesli ve zihniyeti temsil ediyordu; bu ilke Fakltenin zaman ve meknlara hkmetmeye alan bir bilim oca olarak dnlmesidir; Mezopotamya'dan Rnesans Avrupas'na, in'den ngiliz Adalar'na, btn zaman ve meknlara...
1933'te Avrupa medeniyetini ykacak Nazizm felaketinin nnden kaan sekin uzmanlar, bu Fakltede melce-i ilticay bulmutur. Landsberger (Asur bilimi), Hans Gterbock (Hitit bilimi),
Rohde (Klasik diller), Eberhard (in - Japon bilimi), Ruben (ndoloji) vs. gibi... lk kuak renciler sadece Trkiye'de deil, dnya apnda n yapan bilginler olarak yetitiler; Sedat Alp (Hititolog), Ekrem Akurgal (Klasik arkeolog), Kemal Balkan ve Muazzez lmiye (Smerolog Hititolog), Tahsin zg (nasya arEitim ve Kltr
119
keolou), Mbeccel Kray (sosyolog), Halil nalck (Osmanl tet68

kikleri), Osman Turan, Faruk Smer, Mehmet Altan Ky men gibi. Liste daha uzayp gider. Atatrk ve etraf bazlarnn devaml
tekrarladnn aksine sadece bir kltr deiiminin deil, dnyay tanma abasnn rneini verdiler. Zaman ve meknlara hkmeden sadece zengin ve emperyalist Batllar deil, Asya'nn batsndaki eski imparatorluun mirass bir ulus da olmalyd. Buday ve incir satarak geinen 15 milyon nfuslu bir lkenin ivi
yazs uzman yetitirmesi, klasik arkeoloji ve Bizantinistik dalnda uzmanlasmlar diye Avrupa'ya renci yollamas nasl izah
edilebilir ki? Nitekim bugn bu hava hi yok. 1980'lerin sonunda "alk eken Rusya'nn Siav ve Bizans uzmanlarn Trkiye'ye
aralm; hem onlar gnenir, hem bizim ocuklar bir ey renir" diye kaplarn alanlara Ankara'daki brokratlar "bu ne diyor" diye bakyorlard.
1947 olaylaryla Faklte byk darbe yedi. Sz konusu olaylar galiba en objektif biimde gen tarihi Mete etik'in "Cad
Kazanfnda anlatlyor. sa-sol meselesi deil; muhafazakr kanat hocalarndan hukuku Vasfi Raid Sevig olaylar "grlmemi edepsizlik" olarak vasflandryor. Fakltenin yneticileri ve
rektr olaylar kontrol edemezdi nk maalesef koridorlardaki
kavgaclar arasnda, dokunulmazlna snan baz CHP mebuslarnn bulunduu da malum. Ama olaylardan sonra da Ankara
niversitesini ve Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi'ni ynetenler,
gereken vakar ve cesareti gsteremediler ve mesele solcu ve
solcu denen profesrn uzaklatrlmasyla kalmad; nl Alman
hocalara da aba altndan yol gsterildii anlalyor. 1960'larda
ise faklteye "darda gen kalmasn" politikas ile talebe dolduruldu. Gzelim Bruno Taut binas garip bir mimar biimsizletirmeye urad, her yere snf yapld. Koridorlar ve eser tehir yerleri bile iptal edildi. 1950'lerde ksa pantolonla annemin derslerinde bir kede oturduum fakltenin henz ekli ve havas
muhteemdi. 1969'da talebe olduumda ise lenduhaya dnm
mektepte eskinin izlerini ancak koklayarak aratrmak gerekiyordu. Babakanmz ve ilgili zevat bir zamanlar dnyann sayl beer bilim merkezlerinden biri olan bu kurumun can ekien haline eilip, dertlerine derman olsunlar. O eski muhteem ktphanenin kalntlarn kurtarmaya alan mustarip Dekanla yarKrk Ambar Sohbetleri
dmc olsunlar; yeni kurulan Yunanca ve brance blmlerine dardan uzman hoca getirilmesini kolaylatrsnlar. 1938'de biten
fakltenin bugnk binas o devrin Baveklet ve Hariciye vekletinden daha muhteemdi: zamanla ii ve etraf bir mimar ucube haline dntrld. Bugnn yneticileri daha ok imkna
sahip ama, dnya apnda bir eski eser olarak korunmas gereken bu binay tamir iin bile yeterli tahsisat ayrlmyor.
14 Ocak 2001
Hukuk Faklteleri
Bugnlerde gene gndemde; bilenler de bilmeyenler de kaleme davranyor. Kimileri Trkiye'de yarglarn toplumun gerisinde kaldn sylyor. Bu biraz da evin deli kzyla delikanlsnn
ninelerinden ikyetine benziyor. Hukuk mant ve sorunlara
yaklam teknii gnlk siyas modalarla her zaman atba gitmez. Kimileri adliyede i takibi, kayrma ve rvetten sz ediyor;
69

deliller kuvvetle ortaya konmu deil. Ortadaki kokular her zaman yzde 100 gerekle rtmez; ama kusursuz ileyen bir yarg mekanizmasna sahip olmadmz ortada. Bir de inkr edilemez bir ac gerek daha var; Trkiye adaleti tecelli ettirecek yarg, savc ve avukatlar iyi yetitiremiyor. Hukuk faklteleri kalabalk, rencileri gelitirecek altyap noksan; rencilik yapt
byk ehrin kltrnden istifade edemeyen renciyi meslek
hayat iinde eitime tabi tutacak rgtlenmeler de yok. Barolar
ve Adalet Bakanl'nn byle bir anlaytan uzak olduu grlyor. st dzey kltr gruplarnda yer edinemeyen, toplum hayatnda sylem yetenei, yazarl, yabanc dil bilgisiyle bavurulacak biri konumuna ykselemeyen hukukularn grevlerini tam
yapt sylenemez. Bundan baka toplumun hayatn iyi gzleyemeyen hukukularn nerdii zmler ikna edici olamyor,
sayg uyandramyor. Sayg kazanamayan bir hukuku zmrenin
verdii hkmler de itimatszlk yaratyor. Geri o safhaya gelmedik; hukukuya olan itimatszln adalete itaatsizlik gibi bir
me'um gelime yaratmasn dnmek bile istemiyoruz.
Cumhuriyet iln edildi, hukuk devrimi yapld. Meden Kanun'un 1926'da kabul, yetimi kadrolar gerektiriyordu. stanbul
Hukuk Mektebi yeterli grlmemiti. Zaten hukuku kadrolar daha
ok eski Kad medresesinden yetimiti. Garip bir elikidir; bu
medresenin program ve okutulan dersler, Hukuk Mektebi'nden
daha fazla Bat hukuk mevzuat ve anlayna yaknd. Meden Ka'22 Krk Ambar Sohbetleri
nun'un kabulnden bir yl nce Ankara'da bir Hukuk Mektebi kuruldu. Bu okul yeni hukuk sistemine gre eitim yapacakt. Tabii
niyet baka, gerek baka; yapamad. 1933'te Avrupa'y kasp kavurmaya balayan canavarlk, birtakm Yahudi, sol eilimli hukuk
limlerini kard. mrlerinde Orient Express'le turistik geziye bile gelecekleri pheli adamlar, nce stanbul Hukuk Fakltesi'ne,
sonra Ankara Hukuk Mektebi'ne geldiler. Hirsch, Schwarz, Koschaker vs. Hukuk inklbnn kadrolar bylece yerlemeye balad.
Ama talebede yabanc dil yok, Latince zaten yok. Eski hukukularmz Arapa bilirdi. Yenilerin arasnda ise kuman oulu olan
akmie'yi, akmee diye bir cins aa zanneden adamlar vard. Hukuk faklteleri talebe deposuydu. Amerika'da, ingiltere'de sosyal
bilimlerde eitim grenlerden seilen en uyank az sayda talebenin eitim grd hukuk faklteleri burada gndeme gelmedi.
Mlkiye'de talebe olduumuz yllarda yandaki hukuk fakltesine
geer-, azlarndan bal damlayan Kudret Ayiter, Necip Bilge, Mukbil zyrk, Hicri Fiek, Cokun ok ve Mnci Kapani'yi dinlerdik. Jale Akipek ve lhan Akipek bir lisan kpyd. Onlarn derslerini izlemek bir imtiyaz, bir lkst.
Ama kalabalk sayda rencinin bu lkse hazrlkl olduunu
sylemek zordu. Yurtlarn hali hazindi. Ktphane hizmetleri yetersizdi. Pratik kurslar ve seminerlerin kalabalk saydaki renciyle istenen randman veremeyecei tabiiydi. Bizim girmeyi pek istediimiz Avrupa dnyasyla Amerika'nn fark buradadr. Avrupa
niversitelerinde kalabalk hangar gibi hukuk fakltelerinde eitim
dzeyi gittike dyor. Berikiler ise Harvard, Yale, Chicago'da
toplumu ynlendiren hukukular yetitiriyorlar.
Trkiye'de artk hukuku saysnn deil, niteliinin nemli ol70

duu anlald. Vakf niversiteler, mevcudu yz renciyi gemeyen snflarda hukuk eitimi vermeye baladlar. Galatasaray niversitesi, zel kanunla kurulduundan renci saysn YOK'teki
memurlarn tespitine brakmyor. Gerekten her duyduunu kapan, renen ve sindiren 30 rencilik snflarda hocalk yapmak
bir imtiyaz. Ama bu say ancak uluslararas davalar alan hukuk brolarnda alanlar yetitirebiliyor. Adliyelerin bilgili genlerle donanmas iin devlet niversitelerindeki hukuk fakltelerinin yeniden yaplandrlmalar art. Hem Bat'da hem eski slam dnyasnEitim ve Kltr
da hukukular, ok ey bilirdi, en bata tarih ve iktisat... Tarihi bilmeyen nndeki kuraln ruhunu anlamadan yanl tatbik eder. ktisat bilmeyen de bilgisizce uygulamalarda bulunur. Rahata "Bir
kocaman holdingi, ayrlan kan-koca arasnda taksim edelim" diyebilir. yi hukuku uzun ve sekinci bir eitimle yetiiyor. Hem devletin hem vakf niversitelerinin yeni atlmn deerlendirmek lazm; mesel dehetle grlyor ki retim yesi noksan var. Cumhuriyetin ilk yllarnda bir sorun tekil etmeyen Roma hukuku eitimi, imdi yeterli sayda retim yesi olmadndan iyi okutulamyor. Bize lazm olan, az rencili bol hukuk faklteleri, bol burs
tahsis ederek hoca yetitirmek, gereinde yabanc uzman getirmek. O zaman hukuk devrimimiz tamamlanm olacak.
6 Temmuz 2003
Seminer Kitaplklar
stanbul niversitesi yani Dar'l Fnun Edebiyat Fakltesi lkemizin en eski yksek tahsil kurumudur. Bir ei de 1935'te Ankara Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi olarak kurulmutur. Parlak kadrolarla ltl gnler yaamlardr. Bilhassa Naziler Almanya'y ele
geirdikten sonra hrpalanan ve kovalanan Alman limlerine ev
sahiplii etmilerdir. Dorusu bu dnem Edebiyat Fakltesi iin bir
yeniden dou olmu, DTCF ise en parlak dnemini bu sayede yaamtr. Edebiyat Fakltesi kuruluu ve bilhassa reform dnemi itibaryla Fransz-Alman niversite geleneini yanstr.
Bu gelenein en nemli grnm, her bilim ubesinin yani
krsnn kendi seminer kitaplnn bulunmasdr. Bazlar geen
asrdan kalan koleksiyonlara sahiptir. Dorusu Avrupa niversiteleri de byle k zengin seminer kitaplklaryla nldr. Gen asistanlar ve talebelerin hafz- ktb olarak gelimelerine ok yardmc olmulardr. Krslerin seminer kitapl, talebeyi almaya zorlar. Herkesin birbirini gzetledii yerdir; mracaat kitaplar el altndadr. nk umum kitaplklarn ak raf sistemi uygulamad
yerlerde (bizde de yle) ktphanede vakit kaybn nler; her ey
nnzdedir, ders alr, makale yazarsnz. Zaten Byk Ktphane nadir kitaplarn arand bir yerdir. Mesel yanlmyorsam
Edebiyat Fakltemizin felsefe kitapl tam takm bir Nietzsche koleksiyonuna sahiptir.
Amerika'daki ktphaneler zengindir; raflar herkese aktr;
geri baz sapk kimseler tonla kitap alar; ama devaml envanter
yapldndan eksikler bir biimde yerine konur. Dnyadan tecrit
edilmi Amerikan niversite kampusunun temel urak noktas kitaplktr. Herkes gnde bir saat, hibir ey yapmasa bile urar. K71

tphanede arkadalar buluur, buluurken raf kartrlr. Bir kitab

ararken baka kitaplar grr renir. Bu zenginlik Avrupa'da yok,
Eitim ve Kltr
125
bankonun ardndan kitap istenir; bizde de yle... Onun iin Avrupa'da niversiteler seminer kitaplyla var olurlar.
ABD'nin niversite hayat ve kampusun merkez ktphanelerle btnlemesi ksa gezilerle anlalmaz. Bu gibi turistik tecrbelerle Edebiyat Fakltesi'nin seminer kitaplklarn bodrumlara indirmenin manas yoktur. Edebiyat Fakltesi'nin 16 adet seminer kitaplndaki 219 bin 980 adet kitab kutulara doldurularak bodruma indiriliyor. Bodrumda ktphane kurulup bilgisayar sistemiyle
kitap gelecekmi. Mi, mi... Semavi Eyice gibi hocalarn bin zahmetle kurduu sanat tarihi seminer kitapl bodruma indirilince ne
olacan kim tahmin edebilir. Zavall Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi'nin gya merkez ktphaneye aktarlan seminer kitaplklarnn encamn hatrlamak bile istemiyorum.
stanbul niversitesi zengin merkez kitapln bile ilme tam anlamyla arz edebilmi deildir. Bodrumdaki kutularla bir faklte nasl alr? Seminer kitapl olmayan bir klasik diller blm, Trkoloji blmn dnmek bile abestir. stanbul niversitesi'nde
ne renim grdm ne de rettim... Ama her Trk gibi oras benim de niversitem. Okuduum ve bydm Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi gibi Edebiyat Fakltesi'nin de haline alyorum. O
da hayatmn bir paras. Ltfen rastgele tasarruflar herkes knasn. Ktphaneler Haftas'nn hemen ardndan dorusu pek i ac (!) bir olay tartmak durumunda kaldk.
7 Nisan 2002
niversite Snav Sonulan
1960'lara kadar Trkiye'de niversite rencisi olmak iin lise
diplomas yeterliydi. Geri lise ok ar bir renim verirdi; dahas ha stanbul Kabata ve Haydarpaa'da, ha Kastamonu ve Konya'da liseyi okumak fark etmezdi. Her zaman rnek veririm. Sleyman Demirel, Afyon Lisesi'nden stanbul Teknik niversitesi'ne
girdi. Cetvellerden bakyorum, eer imdi okusa bu ans daha az
olacakt. Trkiye'nin nl hocalarna bu liselerin hepsinde rastlanrd. Abdlbaki Glpnarl, Balkesir'de Halil nalck'n hocasym, Konya'da da hayli adam yetitirmi. Pertev Naili Boratav
Konya'da, Orhan Saik Gkyay Kastamonu'da retmilerdi. Yksek tahsil kademesinde msabaka imtihanlaryla girilen sadece iki
kurum vard: Teknik niversite ve Siyasal Bilgiler Okulu yani eski
Mekteb-i Mlkiye... Birincisi ykselen ve imar gren Trkiye'nin
mhendislerinin okuduu yerdi, ananesi olan bir okuldu, iyi mhendis yetitiriyordu. kincisi maliye mfettilii ve dileri memurluunun makbul olduu bir dnemde parlak gelecek vaat ediyordu. Bu okullarda Anadolu'nun zeki ocuklaryla stanbul'daki sekin okullarn genleri karlar, dorusu derhal bir kltrel atma
ortaya karsa da aslnda herkes yerini renirdi.
Tp faklteleri, edebiyat faklteleri, hele hukuk fakltelerine
72

kaydolmak iin diploma yeterliydi. Lise diplomallarn nemli bir

ksmn, hele stanbul ve Ankara mezunlarn bankalar ve irketler
havada kapyordu. Lise mezunlarnn askerliklerini yedek subay
olarak yaptklar bir Trkiye dnn. Derken lise enflasyonu ile
bu nimet ortadan kalkt. Her lise mezununu da bankalar ve irketler yeterli bulmamaya balad. Genler bir baltaya sap olmak iin
niversitelere akyordu; 1960 dneminde kriz patlad. Mill Birlik
Komitesi'nin maruz kald en ciddi sorun buydu. Nitekim o yllarda niversite kabul imtihanlar yaygnlat. Balangta, her faklte

Eitim ve Kltr '^7

kendi imtihan yapyordu. Ne var ki, izdihamdan Mlkiye ve Teknik
Universite'nin uygulad klasik imtihan tipi uygulanamaz oldu.
Mill Eitim Bakanl'nn hakikaten baarl bir kuruluu olan test
brosu imdada yetiti. Kim ne derse desin, o gnden bugne, Trkiye niversitelerine girecek genleri bundan daha adil ve isabetli
biimde seen sistem yoktur. Ne Dou lkelerindeki gibi rvet ve
adam kayrma usul ne de siyas kontenjan bu sistemde geer.
Eer Trkiye niversitelerinde renci yeteneine gre bir hiyerari varsa, bunu SYM sistemine borluyuz. SYM sayesinde,
Orta Asya'dan gelen rencilerin seviyesinde de bir ykselme grld. Bu yl bir srprizle karlatk. lk defa tam puan alan bir
aday var. Gelecek yllarda bu say mutlaka artacak. Demek ki, matematik ve fen sorularn yapamayan bir genlikten ikyet edemiyoruz. Yeni genlik bu olumsuzluu yrtacaa benziyor. Eitim dk gelirli gruplarda daha dzgn verilmeye balam. Ayrca en iyi
yabanc dil puan, Toroslar'n zerindeki Mut'tan bir renciye ait.
Geen yllardaki sonularla birlikte dorulanan bir gerek var; iyi
renci olmak artk Ankara, zmir, stanbul'a ait deil. Zira, byk
ehirlerimizdeki kltrel hayat, nitelike henz byk ehir kltr
hayatna benzemedii iin, ka zamandr tara nde gidiyor. Dorusu niversite sralarnda nmze gelen rencilerimiz arasnda
byk ehirli ve taral farkn grmek mmkn deil.
Ortaya kan dier bir gerekten sz etmeliyiz. Geen yllarda
hibir soruya doru cevap veremeyen adaylarn says sekiz bin civarndayken, bu yl ayn kategoridekilerin says e katlanm. Daha bandan kad bo verenler arttysa, feci bir ruhsal krizle kar
karyayz. Ama daha vahimi, toplumumuzda servet ve gelir uurumu artyor, yaam biimindeki niteliksel uurumlar byyor ve eitimde de ayn ey ortaya kyor demektir. Kt orta eitim kurumlarn slah etmeliyiz. Hatta belki tasfiye etmenin yollarn aramalyz. nk yetersiz ve niteliksiz hizmet veren bir kurum, insanlar
dolandryor demektir. Yorgun bir genliimiz var, henz tatillerini
bitiremeden, iki yllk niversiteye hazrlk kousuna balayacaklar.
ileli bir milletiz. Aydnlarmz da ileli, ile ekerek yetiiyor.
10 Haziran 2002
Meslek Mzmzlar
Akam saatinin hayhuyu iinde Beikta iskelesinden bir taksiye biniyorum. "ili'ye" dediim anda ofrn zemberei boalyor. Yol boyu iki "nalet olsun" ekiyor, yani "lanet olsun" demek istiyor. Kalabalktan illallah demi; vicdan azabndan ezilmemek iin
73

ne yapacam bilemiyorum. Sonunda enesinden kurtulmak iin

mnasebetsiz teklifini kabul edip -yol pek kalabalkm da, mazereti bu- evime bir kilometre kala elimde paketlerle iniyorum. Adam zorla zincire vurmular, zinciri de direksiyona balamlar sanki... 13 milyonluk Moskova'nn yollar tamamen tkanm vaziyette... 1,8 milyonluk Viyana da stanbul'dan daha iyi deil... Ama
taksi ofrlerinin bu kadar feryat ettiini duymazsnz. Aslnda verilecek bir cevap var; "Beenmeyen konta kapatsn, sizi zorla altrmyoruz..." Trkiye insan byk ve ykc isizlik dalgalarn
tanmyor. "nallah tanrlar" diyecek halimiz yok tabii.
Ama insanlarmzn isiz ve ekmeksiz kalmayacaklarna, birisinin onlar zaten besleyeceine dair ocuka bir inanlar var.
1940-50'li yllarda ayn gven ve "git bamdan" tafras mahalle
bakkallarnda dahi vard. "Elhamdlillah kimsenin cavcavn ekemeyeceklerini" her halleriyle gsterirlerdi. Sper marketlerle bu
gven sarsld; bakkallar kapanmaya balad. Tekellemenin baz
sorunlar ac bir biimde zmesini istemeyiz tabii, nitekim eski
bakkallar zlyoruz; ama i disiplini ve iine saygnn Trkiye'de
alanlarn tmnde; sadece iiler deil, iverenlerde de eksik olduunu kabul etmemiz gerekir.
Grev ciddiyeti ve iini sevmek, Batl toplumlarda orta snfn
balca zelliidir. Batl orta snflar ananeyi yaatr, meslek edinir
ve meslek ciddiyetine sahiptir. Buna sahip olamadklar lde ilerini yitirmi, tezgh ve mlklerini kaybetmiler ve lonca ustasyken iilemi ve dkkancyken tezghtar olmulardr; ayakta kalaEitim ve Kltr
129
bilenler muhafazakr, iine sahip ve mesleini sevenlerdir. Avrupa
kasabasnn ve kentinin butik ve terzisi, elan i grebilen kasap ve
peynirci, ieki bunlardandr. Yapt ii bilmeyen, renmeyen,
stelik ok zengin olacana inanan esnaf ve toplumsal yerini bir
nesil iinde deitirebileceine inanan orta snf mensuplar, ancak
nc dnya lkelerinde grlr. Bu gibi lkelerde snfsal hareketliliin brlerine gre gze batar lde fazla olduu gerek;
ama aldanmamak gerekir. Bizim gibi lkelerde de insanlarn srf
stat deitirmesi sanld kadar kolay deil; bu nedenle insanlarmzn ilerine ve yapabildikleri mesleklerine saygyla ve drt elle
sarlmalar gerekir. Daha beteri iktisad krizler zincirinin kapda olduu bir ortamda, kimse daha rahat ilere kayarm diye mit etmesin. Bat toplumlarnn btn dnya grn ve ahlak normlarn sarsan (yani yerine oturtan veya rten) iktisad buhranlar,
kitlesel isizlikleri Trkiye dediim gibi yaamad. Buhranlar mevzii idi; aile, slale, mahalle ilikileri iinde atlatld. Birey toplumun
kurban olmad, olmasn da istemeyiz. Ama bu olumlu gemi,
nankr ve sorumsuz insan tipini de yan rn olarak yaratt. Sendikaclmz, iinin iini ve emeini korumasndan, siyaset yapmasn salamak ve retmekten ok; memur sfatl beyaz yakal
proleterlere gre daha kolay ve fazla cret elde etmelerine yarad.
Ama ayn sendikalar iinin emeklilik zamlarn brokrasinin insafna braktlar. nsanlarmz ocuklar iin baba mesleini dnmyor. Yeteneine ve eilimine bakmadan ocuuna stat salayacan dnd bir eitim vermeye abalyor. Trkiye'de sosyolog,
74

politolog, arkeolog saysn bir hesaplayalm ve doru drst elektrik tesisats ihtiyacmz ancak Bulgaristan Halk Cumhuriyeti ve
Yugoslavya'dan gler sayesinde ksmen salayabildiimizi dnelim.
Sadece daha iyi yaam artlar ve tketimi deil, daha yksek
mevkileri hemen isteyen bir toplumuz. Oysa toplumun bireyleri
kendi konumuna sahip ktka daha saygn ve haklarn takip edebilen insanlar olurlar. Bu kadercilik deil; Batl toplumda bireysel
iltimas yolu aranmaktan ok yurttalk haklarna sahip klr ve
sayg talep edilir. Sekinlik belirli mesleklerin deil, her meslein
iyilerinin oluturduu bir kesimin addr.
Bat medeniyeti her meslein toplumda kendini gsterdii, gstermek iin trenlere de bavurduu bir ortamdr. Bizim eski topKrk Ambar Sohbetleri
lumumuzdaki esnaf alaylar, kalfala terfi edenlere yaplan petemal kuatma (niversite doentlerinin de akademik bini giymesi)
gibi detler tarihe kart. Oysa bunlar eref payeleri ve dengeyi
getiren unsurlardr. Herkes genel mdr ve basavc olamaz, olmas da gerekmez; ama ann iyisinin de toplumda benzer yeri
olmaldr.
Bir toplumun gelenekleri ve riteli bu havaya yer verdii lde dengeli insanlarn says artar.
13 Ekim 2002
ehir Manzaralar ve niversite
Ynetimleri
Eski eser, agzl toplumlarda henz stne titrenilen deil, tahamml edilmesi gereken bir varlktr. Eski eser bu gibi toplumlarda stne titrenilen ocuk gibi deil, yal haminne veya byk dede gibidir. "Ecdat yadigr" bo laftr, yadigr gelecein inas iin
temel malzeme olarak grlmez, ne de dnyallar arasnda toplumun asaletini belgeleyen bir ara olduu kavranmtr.
Son elli yl, gelien turizm kazan kaps olarak grldnden
eski eserler nefes alabilmitir. E>alkan ve Ortadou lkelerinde ge
gelien ulusuluk, intikamn yar cahil kafalarn yapt snflamaya
gre dlanan eserlerden alyor. Kasten ihmal edilen ve hatta tahrip edilen eski eser grubu, Osmanl dneminin mimar kalntlar...
Mesel en harclem turist rehberinde bile yer alan Trkala'daki
(Trikala) ary bouna aramtm. Belediye bu ary ykp yerine
bir i han yaptrm.
Mslman Ortadou'daki Osmanl eserleri de daha farkl deil.
Suudiler mezara tapnmak olmaz diye Mekke'deki btn sahabe
kabirlerini, hatta Hz. Hatice'ninkini bile ortadan kaldrmlar. Hepsinin yerine gkdelenler diktikleri malum, dorusu bu ykmlar
inanlarndan m yoksa otelcilik gayretinden mi yapyorlar, pek
belli deil. Her halkrda Mekke'ye gelen bir Mslman, Hz. Muhammed devrindeki tarih bir grnm bouna arar. u sralar
Osmanl dneminden kalan kaleyi ykmak istiyorlar; zaten o da
Kbe-i Muazzama gibi gkdelenlerin arasna skm kalm. En
arpc tahribat bu blgede.
Elektronikle, sanayi ile zenginleemeyen toplumlar, gkdelen75

lerle para kazanmaya alyorlar. Selanik son otuz ylda gkdelenlerle doldu. ehir ve Yunanllk, Bizans mirasyla pek vnr ama
bunu belgeleyecek birka Bizans kilisesi irkin gkdelenlerle kuaKrk Ambar Sohbetleri
tlm. Gzelim Agios Dimitrios kilisesini arayan turistler de, gkdelenleri aralayabilirlerse onu grrler. p bidonlarnn arasna
skp kalm kedi yavrusunu aramak gibi bir ey bu.
En zevk alnacak yrylerden biri, Kuds'n etrafndaki tepelerden ehre yry yapmakt. Yeil ayrlardan ve zeytin aalar arasndan altn kubbeli (Kubbet's Sahra) ve bembeyaz surlu
ehre adm adm yaklardnz. Artk bu zevk ortadan kalkm.
ehrin etrafndaki yeillik, yksek binalar, gkdelenler ve King David Oteli ile Yafa Kaps arasna yaplan gudubet ar kompleksiyle yok olmu... Demek ki emlakilik, kltr ve coraf evre tanmyor. Kuds'n eski belediye reisi Teddy Kollek gibi i bilen belediye reisleri ve arsa speklatrleri her yerde var.
D dnyann rneklerini brakalm. En ktleri bizde ve bu tr
ykm bizde toplumlarn en aydn kesimi olduunu iddia eden niversiteler yapyor. stanbul niversitesi bir alay mendebur yapyla
Vezneciler semtini ve Vefa'y tahrip etti. Ankara Hacettepe niversitesi, Hacettepe ve Duatepe'yi grlmedik irkinlikteki binalarla yok etti, stelik bu binalar bakmsz ve derbeder grnmde.
En son 15. yzyln sevimli eserlerinden Karacabey Mescidi'nin ve
trbenin etrafn binalarla eviriyorlar. Binann altn ise hocalar
zaten sevgili arabalarna yeralt park yapmak iin oymulard.
Prof. rn Barta'nn nlemek iin oraya dikildiini duydum; sadece o dikilmiti... Bugnn en i bilir mteahhitleri niversite yneticileri arasndan kyor. Belediye reisleri de onlarn ardndan
geliyor...
23 Aralk 2001
Nas/I Bir Belediye Bakan stiyoruz?
Evvela cebi dolu olmasa bile gz tok olmal. ahsi namus eilimi yetmez, parti genel merkezindekilerin stanbullularn srtndan
genel merkez masraflarna kar (!) talep ettii meblaa da "Hayr"
diyebilmeli... Gemite "Hayr" diyen bir-iki kii oldu; onlarla birlikte hemehriler de kaybetti ama zaman en iyi hekimdir. Bu gibi
madurlarn ba gene talanr; hemehriler mutlu ynetilenler ve
onlar da iyi yneticiler olarak tarihe geer. nk stanbul arnla
llemeyecek kadar dank ve byk, kendine has gelimesi olan
bir dnya ehridir. stanbul yarm aklla kavranmaz. Her eyden nce stanbul'a inanmak gerekir. Onun geleceine inanan, onu seven
ve bu dnyada stanbul olduu iin yaamna kreden insanlar bu
ehri ynetebilir. stanbul'un belediye bakan olmak, stanbullu olmaya yetmez. stanbul belediye bakan bu ehri ynetmenin ileli
bir imtiyaz ve bir misyon olduunu anlamaldr.
Her gn gezdii yerleri inceleyen ve tespit eden adamlar stanbul'u ynetebilir. Bundan hafta nce herkes Boazii ve skdar rhtmlarna ylmt. Akam karanlndan nce semay kaplayan bulutlardan yer yer szan gne nlar, ehirler ehrini kzl
bir hale ile evirmiti. skdar srtlanndaki mnasebetsiz binalar
yar karanlkta bembeyaz bir ktleye dnmt. irkinlikleri rten bulutlar ve onlarn ardndaki ehrin siluetini ortaya karan gne ne muhteem bir stanbul manzaras yaratmt. stanbul bele76

diye bakan gzellikten anlayan deil, ona deta tapnan biri olmaldr.
Belediye bakan paraya, mevkiye deil; muhteem ehrin verecei hazza trmanmaya alan biri olmaldr. stanbul'un belediye
bakan avamfiribane (poplist) tavrlarla ehri dolduran, arazilerini
yamalayan hatta su kaynaklarnn stne yaylan kitleleri deil;
ehrin saln, orada yaayan canl cansz btn stanbullularn
Krk Ambar Sohbetleri
yani sadece insanlarn deil, kularn ve aalarn hukukunu da
koruyan adam olmaldr. Bu keyfiyeti havsalas almayan ve kendine ait olmayan tapular datarak oy satn almay dnen adamlara bu ehir rey vermemelidir.
stanbul belediye bakan en ok stanbul'u sevmelidir. stanbul'u
kendi blgesinin hemehrilerine ve slalesinin gnencine kurban
eden bir hdn veya onun dnyann en gzel ehri olduuna
inanmayan, akl ermeyen zavall yaratklarn bu ehri ynetemeyecei aktr. Bol muhafazakrlk nutuklar atp; Sleymaniye-Fatih
camileri arasndaki tarih kltrel zenginlik dolu alan, bir alay acayipliklere ve yamacla terk edenlerden olmamaldr. stanbul'un
gzelliini umursamayanlar, snflar ve ekonomik durumlar
nemli deil, devlet adna gudubet binalar diken brokratlar olabilirler. Mir arazilere gecekondu ve beton bloklar diken, stanbul'un
eski eserlerini tahrip eden, aalarn kesen haydutlar olabilirler.
Onun gzelliine inanmayanlar ise akllarnca bu ehri gzelletirmeye kalktlar; manasz yollar ve arpk meydanlar atlar; imar
dzenini altst ettiler. 1500 yldr stanbul'u stanbul yapan Romal seleflerimizi ve kendi ecdadmz grgsz ve zevksiz adamlar
olarak dndler. Dnyann 2 bin yllk ana meydan Sultanahmet'te bin yllk sarnlarn temeli zerine ok katl binalar diktiler.
New York grkemiyle herkesi arpabilir ama bizim grgszler stanbul'u New York yapmaya kalktlar. Biz dnyay tanyan, stanbul'u da stanbul olarak seven, kadn veya erkek, partili veya partisiz bir byk bakan bekliyoruz. stanbul'un tana toprana ve
tarihine hesap veren, onu seven hemehrilerini dinleyen bir bakan adayn desteklemeliyiz.
5 Mart 2002
4
OSMANOULLARI,
KURUMLARI,
MZELER
Osmanl'y Bilmek in
Bizim memleketin tarihileri, Roma tarihini bilmez; bir zamanlar fakir Trkiye'nin birka lisesinde Latince blmleri aldyd.
Buralardan Gazi Yaargil (evet, nl beyin cerrahmz Ankara Atatrk Lisesi Latince Blm'nden mezun), hukuku lhan Akipek
gibi mstesna kiiler yetiti. Ancak, solculukla klasik dnyay eletirenler mi, yoksa "iimiz yok da Latince blmyle mi uraacaz?" diyenler sayesinde mi, bu blmler kapatld. Nedense dnyann byk milleti olduumuzu tekrarlayp duranlar, bu bykl77

n Yunan-Latin, ran, Hint ile ilikileri ierdiini hi anlamazlar.

Bir takm adamlarmz da Yunan-Latin kltrn Arap-Fars medeniyetine zt bir seenek ve yeni bir medeniyet yolu olarak sunup
yeni bir toplum yaratmaya kalktlar. Oysa tarihte Yunan-RomaArap-Fars kltrleri sandmzdan daha ok kaynam ve birbirini daha iyi tanm beer kompartmanlardr. Trkiye'de hmanist
tipte bir kltr tek boyutlu olarak kurulamaz, bunun iin Dou'yu,
Bat'yi kapsayan yaygn ve renkli bir renim art. Bu yaplmazsa
ne olur; Bat medeniyetinden sz edenler Yunanca'sz, Latince'siz,
Franszca veya sadece ngilizce bilir. Hibir zaman Bat'daki aydn
yetitiren tipte Batl eitim grmedik, Doulu eitimimiz de Doulu gibi deil; branice'siz Arapa ile slam aratrmalar yapyoruz, dokuzuncu, onuncu yzyllarn smail Buhari, ahrastani; on
ikinci, on nc asrlarn Reidddin gibi Mslman bilginlerinin
aksine, amzn slamiyet'le uraanlar, ne Yunanca ne branice
biliyor. Akdeniz uygarl blnemez bir btndr, onun btn zamanlarna ve drt bucana hkmetmek zorundayz. Klasik a dillerinin siyas seimle ilgisi yoktur. Bilimi bilgisayar olarak alglayan
zihniyet, hl niversitelerimizin bu saydmz dallara bigne kalmasna sebep olmutur. Ksacas Trkiye ortaan tanmyor, lkenin ortaa ve ilkayla hemdem olacak filolojik yeteneimiz
yok. Mesel yer isimleri (toponimi), bu dalda uzman olmayanlarn
Krk Ambar Sohbetleri
kavrayaca i deil; ileri Bakanl'nda yer ad deitirenlerin
ise bu ileri bilmedii apak. (Bir ara Ouz boylarndan birinin ad
olan Dodurga'y da bilmem nece sanp deitirmilerdi.)
Yeryznn en ilek, en renkli blgelerinden birisiyiz. Akdeniz
havzasndaki tarih imparatorluktan birini kuran ve eritenlerin
torunlar ve ocuklaryz. Osmanl'nn tarihini ve kimliini bilmek
ve anlamak o kadar kolay deil; btn etraf yani yeryznn en
esasl uygarlklarn tanmamz lazm. Etrafmz tandka, aslnda
kendimizi de daha ok sever ve snrz. Cahil bir milliyetilik duygusu veya aalk duygusuyla kark hastalkl bir kozmopolitlik,
yerini daha bilinli bir tarih sevgisi ve anlayna brakr. Bugn globallemeden sz edip duranlar, aslnda Fatih Sultan Mehmed kadar oturakl bir "dnya adam" deiller. Kendinden emin ve Dou'yu da Bat'y da bilen bu Rnesans tipi Doulu hkmdar rnei artk aramzda pek yok ama diriltmemiz lazm. Trkiye, klasik
diller ve Bizans aratrmalar ve retimiyle birlikte Arap ve Fars
almalarn, hem de eski Sami ve eski ran aratrmalaryla birlikte diriltmelidir. Kk Bahreyn adasnn Araplar arasndan rfan
ahid gibi amzn nl bir Bizans tarihisi kt ("Bizans ve Araplar" adl nl eserin sahibi.) Biz hl amatr Bizans tartmalaryla,
dnya grmz sergilemeye alyoruz.
6 Mays 2001
Osmanoullar
1917-1918 yl dnyann altst olduu bir dnemdi, hi kimsenin aklna gelmeyecek eyler oluyordu. Byk devletlerin bandaki tanrsal glge saylan hanedanlar birbiri ardna tahtlarn ve yurtlarn terk ediyorlard. Almanya ve Almanlar, imparatorluu ve im78

paratoru benimsemi bir camia deildi. Kaiser'in gidii haydi neyse, ama Avusturya imparatorsuz dnlebilir miydi? II. Nikola ve
ailesi lkeyi terk edemediler dahi. ngiltere, mttefiki yeni Rusya
hkmetini (Kerenskiy bakanlnda idi) gcendirmemek iin ar
ailesinin iltica talebini kabul etmedi. Kerenskiy ise tahttan ettii ve
elde tutup yurtdna brakmad hkmdar ailesinin hayatn ve
emniyetini koruyamad. Bir sre sonra Bolevikler'in eline geen
ailenin korkun akbeti malum. Rus halk ve tarihi u noktalarda
gidip geliyor; ihtillden on iki sene nce St. Petersburg'da klk
sarayda acmaszca taranan kitlelerin "Kzl ar" diye lanetledii II.
Nikola ve ailesi, bugn bu feci akbetleri dolaysyla "aziz" ilan edilmi bulunuyorlar. Bu olaylardan drt sene sonra eski byk imparatorluun bandaki eski bir hanedan, Osmanllar da taht terk etti. Devlet reislii, saltanat bitmiti, ama uhdelerindeki hilafet devam ediyordu. Byle ayr bir hilafet kurumunun ne olduunu, ne
Ankara'daki hkmet ne de Halife Abdlmecit Efendi'nin kendisi
anlamt. Nitekim bir sre sonra atma su yzne kt. 1924
Mart aynda hanedan tmyle srgne gnderildi. Bu noktaya kadar 1. Cihan Sava'nn getirdii Avrupa dnyasnn tahtszlama
sreci devam ediyordu. ngiltere ve skandinav krallklar ve ve Balkanlar'n dnda kalan Avrupa aniden cumhuriyetler ktasna dnmeye balad. Macaristan'da ise taht botu. Adriyatik'le ba
kalmayan lkede donanmasz amiral Horthy, imdi de kralsz bir
tahtn naibi olarak hkm sryordu. Balkan krallar ise diktatrlere dnmt. Osmanl saltanatnn son yllarnda saray, siyas
hkimiyetin merkezi deildi; parlamenter bir monari yerlemiti;
140 Krk Ambar Sohbetleri
bu anlamda ngiltere ve sve gibi skandinavya monarileri ile bir
benzerlik vard. Eer lkede demokrasi yerlememi ve parlamento feshedilmise bu ynetici frkann (ttihat ve Terakki) eylem ve
politikas neticesiydi.
Osmanoullar ailesi dier Avrupa hanedanlar gibi deildi.
Muhtelif bankalarda hazr milyonlar yoktu. Bizzat son hkmdar
bile fakr- zaruret iinde ld. karken hazineyi boaltabilirdi,
dorusu bu onursuzluu irtikab etmedi. Hanedan yelerinin nce
mcevherleri satld, sonra geinmek iin mnasip iler bulundu.
Bir yandan da sarayn Trkesi, detleri, yemekleri yaatld ve
gen hanedan yelerinin iyi eitim grmesine dikkat edildi. Bu nasl yapld? Mltecilik artlarnda son derece zordur. Galiba Osmanoullar, dedelerinin ve mensubu olduklar milletin zor artlara
uyum yeteneini tevars ettiklerini burada da gsterdiler. Elli yllk
srgn dneminde Osmanoullar, ne devlet ne millet aleyhinde
kampanyalar yrtt, ne Trkiye aleyhinde altlar ne de madd
imknszlklara ramen yz kzartc bir hayat sren kt. Fransa,
Osmanl hanedan yelerine hkmran bir ailenin fertleri olduklarn belirten kimlik vermiti, hepsi bu. Hayatn glkleriyle bouan insanlar stne stlk etraflarnda kendi adlaryla i evirmeye
kalkan dolandrclarla da mcadele etmek zorunda kalyorlard.
Bunlar mesel, "ben padiah II. Abdlhamid'in olu, torunu falanm" diye cemiyet kurup para toplayan ne id belirsiz biri olabiliyordu. nce hanedan yeleri (yani imparatorluk prensesleri,
sultanlar ve ocuklar), 1974 affyla da erkek hanedan yeleri (ehzadeler) affedilip dnebildiler. ou emeiyle yayordu ve zengin
olan birka da kendi gayreti ve bilgisiyle bunu baarmt. Zira Ba79

t lkelerinde bizdeki gibi hortumlama yntemleriyle servet yaplmyor. Af kanununa nclk edenler solcu denen Babakan Blent Ecevit ve koalisyon ortayd, zamann milletvekillerinin ifadesine gre mani olmak iin kulis yapanlardan birinin AP'yi eski dileri bakanlarndan hsan Sabri alayangil olduu grld, anlalmaz olaylardr. Bugn hanedan reisi durumunda olan zat Osman
Erturul Efendi'dir, Sultan II. Abdlhamid'in torunudur. New
York'ta yayor. Eski Afgan Kraliesi Sreyya'nn yeeni Zeynep
Tarzi hanmla evlidir. Osman Erturul Efendi'nin mzik ve tarih bilgisi esizdir. stanbul'daki en kdemli hanedan yesi, son hkmdar ve son halifenin mterek torunu olan Nesliah Sultan'dr. OsOsmanoullan, Kurumlan, Mzeler
manllk mazideki rejim ve tarihtir, ama hanedan yelerinin dier
hanedan yelerinden (Habsburglar, Romanovlar vs.) daha sekin,
eitimli, prestijli olduklar bir gerek. Bir yanyla ok daha halka
yakn kiiler. Bu durumdan onlara ancak kvan duyulur ve scak
bir yaknlkla baklr. Trkiye'de saltanat ve hilafetin avdet edecei
endiesi, kuru grltdr. Kimsenin byle bir iddia ve gayreti yoktur. "Kubbede baki kalan ho seda" gibi hafif sloganlar da yersizdir. Tarihin sedas ho olmaktan ok gk grlts gibi hacimlidir
ve bitmeyen bir yanky andrr. Geen alt asr, komu yirmi ksur
halkn ve en bata bizim tarihimizdir. Ona scak bir ilgi, bilimsel bir
aratrma ve dnce ile yaklamamz gerekir.
12 Austos 2001
Saray Okulu Enderun
Enderun "sarayn i ksm" demektir; gerekten de bu Farsa
kelime ile Babssaade dediimiz kapdan girince sarayn padiah
evi diyebileceimiz ksm balar. Enderun bir avlu etrafndaki epeevre koulardan oluan, ortasnda Arz Odas dediimiz, padiahn elileri ve vezirleri ve zellikle vezir-i zam' kabul ettii ho bina ve nc Ahmed'in yaptrd zarif bir mcevher kutusu gibi
ktphane bulunur.
Osmanl saltanatn temsil eden Babssaade yani "saadet kaps" ismi ho bir temenniden ok bir beynelmilellik iddias tar. Buradan girdiimizde sa tarafmzda kalan kk ve byk Enderun
odalar; 9-11 yalarnda devirilen ocuklarn zeka ve fizik bakmndan en dikkat ekenlerinin ilk elde yerletirildii Edirne Saray,
Galata Saray gibi okullarda eitilen ve bunlar arasndan seilenlerin alnd bir anlamda ilk snflardr.
Enderun'un ne olduu da burada anlalyor. Yeryz tarihinin
en zgn imparatorluk okuludur. 14-15 yandaki genlerin bir
yanda edebiyat, biraz Arapa-Farsa, Kuran ilimleri, hsnhat ve
zellikle spor dnda ama n planda hizmet ederek sarayn yaam
kurallarn rendikleri grlr.
Bu ilk iki odann rencilerine ok czi bir maa, ylda iki kat
elbise verilir. Eteklerini bellerine soktuklar iin "dolamaklar" denen bu mptediler veya balang Enderunlulan, odabalannm
olumlu reyiyle ve padiahn tasdikiyle st snfa yani "seferli", "kilerli", "hazineli" ve "hasodallar" rtbesine ykselerek "kaftanklar"
grubunu meydana getirirler. Hi phesiz, sarayn mareali yani
vezaret rtbesindeki "hasodaba"nn ynettii "hasodallar", En80

derun aalarnn en sekin zmresini olutururlar. Hibir yerde

grlmeyecek sembolleri vardr. Mesel, Enderun'daki Aalar
Camii'nin ini panolarla donanm ksmnda bunlar padiahla
Osmanoullan, Kurumlan, Mzeler

'4^

birlikte vakit namazlarn klarlar. Caminin dz badanal dier ksmnda ise teki kou aalar namaz klar. Rtbenin klk-kyafet
ve hitabet dnda ibadet mahalline kadar yansmas belki ancak
burada grlr.
Enderun'un ilk iki odasndan sonra terfi edilen Seferli Kouu,
17'nci yzylda Drdnc Murad'n koutaki aalar sefere gtrmesinden sonra ortaya kmtr. "Kilerli" ve "Hazinedar" kouundakiler saray d hizmetlere tayin edildiklerinde yani "birun"a ktklarnda srasyla sancakbeyi, hatta beylerbeyi rtbesi ile ie balarlard.
Enderun'daki aalarn laubali hitap, edepsiz tavrlar gstermeleri, serkelik etmeleri, sk giyim kurallarnn dna kmalar iddetle cezalandrlrd. Bununla birlikte Enderun'daki aalarn yani
gen talebelerin birbirlerine taktklar lkap hayat boyu zerlerinde
kalmtr. "Tabanyass", "Boynueri", "Semiz" gibi vcut kusurlarn, "kz", "Kalaylkoz", "Yahnikapan" gibi karakter zafiyeti gsteren lkaplar tayan vezir ve vezir-i zamlar hatrlarz. Bu anane
Galatasaray'da ve Mlkiye'de de devam etmitir. Hasodallar sekin konumlarndan dolay inilerle kapl blmlerde, "Emanat-
Mukaddese" dediimiz peygamber ve halife emanetlerini de muhafaza ederlerdi.
alacak bir tesadf deil: Valide Sultann ynettii Harem-i
Hmayn'da da gerek zenci hadmaalar gerek cariyeler arasndaki terfi ve grevlerde de bir paralellik gze arpard. Mesel, Harem'deki "hazinedar usta", muhtemelen gzel olmayan ama aklyla buraya ykselen bir rtbeliydi. Osmanl, Enderun ve Harem'de
kan asaletine deil liyakat ve trmanmaya yetenei olan insanlardan oluan bir ynetici ve sarayllar zmresi yaratmtr.
Trenlerde ve sarayn dnda kl alay, cuma selaml gibi seferlerde Enderunlularn zaten buraya gelmelerine neden olan fizik
heybetleri dnda klk-kyafetleri ve zellikle "peyk" denen refakatilerin sorgular sadece etraftaki halk deil, bakente gelen ecnebileri bile arpmtr. Seyahatnamelerde, Osmanl trenlerindeki
devletlularn bakr bask gravrleri bulunmayanlar pek azdr. Tevekkeli deil, mehur nktedir. Bu mutantan alay seyreden fakir
Bektai dervii ge bakm; "Hey Allahm, bir padiahn kullarna
bak, bir de u fakir kulunun haline..."
144 Krk Ambar Sohbetleri
Enderun, Osmanl'da devlet adam yetitirme geleneinin zgnln temsil ederdi. Bu yaratclk, 19'uncu yzylda Galatasaray gibi, Mlkiye gibi idareci mekteplerinin yannda Tbbiye, Baytar Mektebi, Mhendis Mektebi gibi yatl burslu kurumlarn yaratlmasn da kolaylatran bir ananedir.
17 Temmuz 2005
Mtevaz mparatorluk

81

Osmanl mparatorluunun saraylar ve aaas zerine ok sz

sylenir, ok slogan atlr. Btn bir nesil, okul kitaplarnda "Maliyenin iflas ve saraylar" hikayesiyle bymtr. Oysa insanlarmz,
son on ylda Avrupa'nn ve Rusya'nn bakentlerini gezmeye baladktan ve buradaki saray ve kasrlar grdkten sonra daha iyi
fark ediyor; 19'uncu yzyln Osmanl devlet tketimi dier byk
devletlerle mukayese edilemeyecek lde mtevazdr. Dolmabahe Saray ne Viyana'daki Hofburg ne Paris'teki Louvre ve Versailles, ne de St. Petersburg'daki imdi Ermitaj Mzesi olarak kullanlan Klk Saray'la boy lebilir. Olsa olsa Peterhof'taki yazlk
saray gibidir. Zaten Dolmabahe Saray'nn gz alan iki blm
Byk Muayede Salonu ile Sfera Odas denilen, sefirlerin itimatnamelerini takdim edip ksa sre padiah ile grtkleri yerlerdir.
Mensubu olduum Galatasaray niversitesi bu Saraylar (!) denen kompleksin Feriye denen blmnde yer alr. Bizim oturduumuz odalarn ahane manzarasndan baka bir lks yoktur. Dolmabahe'nin ana ksmlar hari dier blmleri byledir ve bu saray, 19'uncu yzyln bykeli teati eden byk devletlerinden birinin hkmdar evidir ve trenlerde ayp olmasn diye ar tasarruflu yapld bellidir. Bulunduu ahane konum veya tartlsa da
Balyanlarn hoa tersim ettii ksmlar bu tevazuu silemez. Tabii,
19'uncu yzyln byk devletinin Topkap Saray'nda temsil grevini yerine getirmesi mmkn deildir. Orada Viyana Kongresi
sonras beynelmilel diplomatik protokole uygun olarak ne eli kabul edilebilirdi ne de imparatorluu ziyarete gelmeye balayan yabanc hkmdarlar arlanabilirdi. Sultan Abdlmecid'in stanbul'un en gzel yerlerine yaptrd birka kasr ise 19'uncu yzyln byk hkmdarlklarnn krsal av kkleri yannda pek snk
ve kk kalr. Yldz Saray saraylarmz iinde baheleri ve pavyonlaryla en ok dikkat eken yerdir. Ama burada da ihtiamdan
Krk Ambar Sohbetleri
ok gvenlie nem verilmitir. Bu saraylarn harem denen hkmdarn zel konutu mesabesindeki yerlerde lksten iz yoktur.
Harem halk, Trk saraylarnda st ste yaar. Saraylarda mtevaz bir yaam hkimdir. Sultan Reat, Rumeli gezisine karken bo
kalan sarayda baz tamirat dnlyordu. Veliaht Dairesi'nin tamiri ve badana-boya talebi, "imdilik buna imkn yok" diye reddedilmiti.
Aslnda, hkmdar saraylarnn yannda, dier devletlilerin vezir konaklarna ve dier devletlerin kklerine de baktmzda mtevaz vasf dorulanr. Kanuni'nin makbul sadrazam brahim Paa'nn At Meydan'ndaki ta saray, bir istisnadr. 18'inci yzyl bana ait Amcazade Hseyin Paa Yals ise hi de o nl Osmanl
sadrazamlarna yakacak ihtiamda bir yal deildir. Bunlar gzel
binalardr ama zengin deildir.
stanbul'da Msrl paalarn Msr'n zenginliini akttklar konaklar bir istisnadr. Tahtn ve servetini Trkiye iin kaybeden Hidiv Abbas Hilmi Paa'nn ubuklu'daki kasr ve Sait Halim Paa'nn Bebek'teki saray ve Yeniky'deki kk, kaybolan birka rnekle buna istisnadr. stanbul'daki Fransa, Britanya, Venedik saraylar, deta devletin sadeliini alaya alr gibidir. Bunlarn iinde
Gmsuyu'ndaki Alman Bykelilii gibi gerek bir lenduha
olanlar da vardr.
Peki bu imparatorluun gsterii nerede tecelli eder? En bata
82

gklere uzanan camiler, medreseler, imaret gibi sosyal kurumlar,

suyolu, tersaneler, kprler ve kervansaray gibi stratejik eserler...
16'nc yzylda lkemize gelen Alman seyyah Salomon Schweigger, "Btn sahte dindarlar gibi byk mabetlerle Allah' kandrmay deniyorlar; konak ve evleri pek berbat!" diyor. Kanuni Sultan
Sleyman, Sleymaniye Camii ve muhteem klliyesini yaptrrken, Topkap Sarayn terk edip Mimar Sinan'a byk bir saray
yaptrmay denememitir. Sinan'a btn devlet ricali camiler yaptrrken, kendisinin ayn kiilerden konak siparii ald sylenemez. Sokullu Mehmet Paa Camii gibi bir eseri yaptran nl sadrazamn, ne de onun selefi olan cami ve kervansaraylaryia nl
Rstem Paa'nn bugne kadar harabesi olsun ortada kalan saraylar yoktur. Dahas, bu iki vezir zaten padiaha damat olduklar
iin, kendi evlerinde deil elerinin konaklarnda oturmalar kanun
Osmanoullar, Kurumlan, Mzeler
icabyd. mparatorluk byktr. Kendine gre gelikin manifaktr vard, tarm bereketliydi ama harcamalar baka alanlara gidiyordu. Kanuni ve veziri ibrahim Paann Rnesans modasn izlemeleri bile dedikodu mevzuu oldu. Mtevaz yaam seviliyordu.
Kullanlan kumalar son derece de ince zanaat eseriydi. iniler
kimseninkiyle mukayese edilemezdi. Ama ar israf yoktu. Mutfak
ahaneydi. Ama yz altnlk sos kullanld grlmemitir.
19'uncu yzyl Kahire ve skenderiye'sindeki lks hayat ve konaklar ne stanbul'da ne de Selanik'te vardr. Bahriye Nazr Kayserili Ahmet Paa'nn Sleymaniye'deki kona restore edildi; buna gz atanlar bu hkme hak verir. stanbul'a lks tketimi Msrl
prens ve prenseslerin getirdii hakl olarak sylenir. Ancak onlar
izleyenler, padiahn saray dahil pek yaya kalmlardr.
Trkiye lks tketimi 1980'den sonra tatmaya balad. Bilinli
ve tarih miras kavrayan bir tketim olursa sanatlar geliir, yoksa
ok parayla da grgszl yaamak mmkndr. Baz abalar
ve olaylar, insann houna gidiyor. Ama genelde eri bir izgi var.
Mesel, stanbul'un tarih semtlerinde modern hayat bilinli bir ekilde kuramyoruz. Bu hal, ok olumsuz bir izgi.
16 Kasm 2003
Divan- Hmyn
Size yaz boyu zaman zaman Topkap Saray'nn blmlerinden
sz etmek isterim. Bu ilgin saray yeryznn en zgn hkmdar evidir, imparatorluk brokrasisini temsil eden antlardandr.
Mtevaz ama arpc ve her eyden nce gzeldir. Denizden bakldnda ise muhteemdir. Ama da budur. htiamnn ilgin bir
noktas da Ayasofya ve Sultanahmet gibi antlarn minareleri ile
boy len Adalet Kasr'dr. Yani Divan- Hmayn'a profilini veren Rnesans slubundaki bu kule, yksekliinden ok zarafetiyle
saray temsil eder. Yangndan sonra 17'nci yzylda kagir olarak ina edilmitir. Osmanl dneminin btn saraylarnda; Bahesaray'daki Hansaray'da, Edirne Saray'nda hatta 18'inci yzylda nl ayan konaklarnda bunun benzeri kuleler vard. Ama hibiri byle deildir ve Osmanl merkez tekilatnn en nemli organna
Kubbealt, bu organn yelerine Kubbeniin rical dendiini hatrlarsak, devleti isimlendirmitir.
83

Divan- Hmyn Farsa bir tamlamadr. Divan ok ak ki Sami asll bir deyim; bir defteri ve dildeki dnmle bir broyu ifade ediyor. Ama ran imparatorluklarnda ok yerlemi. Belirli ilere bakan bir meclis ve bakanlk demektir. Hmyn ran'da emperyal anlamnda. Divan- Hmyn 15-16'nc Osmanl asrlar
boyunca bilinen dnyann politikasnn ynlendirildii bir yerdi.
Hibir zaman Osmanl kanunu onun yapsn ve grevini ayrntlaryla ve bklmez bir ekilde tespit etmi deildir ama Osmanl'da
sze ve padiah fiiline dayanan anane o zamanki deyimle "ecdad
ve eba-i izam" (yce dedelerimiz ve babalarmz) zamanndan beri
uygulanagelmitir. 16'nc yzylda haftada drt gn toplanan,
18'inci yzylda ise bir gn zor toplanan bir kurul haline dnt.
Gya mslmanlarn tatil gn denen cumalar en youn alma
gnyd. Divan- Hmyn temyiz davalarna bakard, halkn mracaatlarn dinlerdi. Dahas, ihtida eden yani mslmanla geenOsmanoullar, Kurumlan, Mzeler
lere divan toplants sonunda 50 ake destek paras verilirdi. Eski
toplumda din deitiren biri btn akrabalarn, cemaatini hatta
tezghn gzden karm demektir. Bu nedenle dul kadn veya
yalnz ihtiyarlara ev ve geim imkn dahi salanrd.
Divan- Hmayn'da savaa ve bara karar verilirdi. Tabii bu
kararlar tasdik edecek kii padiaht. Mft de karar berkitecek
fetvay verirdi. Divanda drt bir buca ve her eyi ilgilendiren kararlar alnrd. 10 yldr Babakanlk arivimiz bu kaytlan yani "Mhimme Defteri" denen eserleri nerediyor. 16'nc yzyln bir dnya imparatorluunun tarihini buradan izlemek mmkndr. Ama
divanda ne padiah ne de sonralar eyhlislam dediimiz mft
bulunurdu. eyhlislamlarn kabine toplantlarna katlmas 19'uncu yzyla mahsus bir vakadr. Fatih Sultan Mehmet'ten beri Osmanl padiahlar divan toplantlarn bir hcreden izler; tpk spanya krallarnn universal uray, Moskova arlarnn Kremlin'deki boyarlar meclisini izlemesi gibi. Padiah III. Selim'in sk sk yapt gibi kafese vurup divan databilirlerdi. O zaman divan yeleri ve sadrazam Arz Odasna arza koard. Gya II. Mehmet'in Bursa veya Edirne zamannda, derviin biri divann ortasna szp "Padiah kangnz?" diye sormu. Artk imparatorluk anda byle ls kam airet demokrasisine tahamml edilemezdi. Padiahlar divan toplantlarndan ekildi.
Divan- Hmyn toplantlar yelerin sabah namazn Ayasofya Camii'nde klmalarndan sonra balard. Ayrntl bir trenle orta kap olan Bab-s Selam nndeki hiyerarik selamlama ve alk ile rtbeye gre orta avluya girerlerdi. Burada herkes attan
inerdi. 1739 senesinde Belgrad Bar'ndan zaferle dnen vaz
Mehmet Paa'nn I. Mahmut'un istisnai atfeti dolaysyla atla
girmesi dnda byle bir vaka pek grlmez. Divann ba veziriazamd; kendisini drt adet kubbealt veziri yani imparatorluk marealleri takip ederdi. Yenieri aas eer vezir rtbesinde deilse
divanda oturmazd. Kaptan paa mutlaka bulunurdu. Asl ba kede oturanlar Anadolu ve Rumeli kazaskerleriydi. Osmanl yarg
tekilat ve tarann idaresi bu iki memura tabi idi. Divann bir yesi defterdard. Bugnn aksine maliyeciler kelle koltukta alan
adamlard. Herhalde ananenin yansmas olacak ki, 1961'de bavekil ve hariciye vekiliyle birlikte maliye vekili de idam edildi. Hi
84

Krk Ambar Sohbetleri

phesiz bir dier nemli ye niancyd. Asker imparatorluun tmar ve zeamet sistemi 10 binlerce tmarl ve zaimin kayt ve kaderi onun adaletli ve dzgn ilevlerine bakard. Bayardmcs reis-l
kttab ve ona bal divan tercmanlar ayakta beklerlerdi, sefir sferann grmeleri ve harici meseleler sorulduunda arzda bulunmalar iin... Fenerli beyler imparatorluun hristiyan memurlaryd ve ok kimsenin zannettii gibi Helen asll deillerdi. lerinde
mebzul Romen aslllar, Bulgar, Hristiyan Arnavut, talyan hatta
13'nc yzyldaki Hal istilsndan Latin kkenli aileler de vard.
Yunan ayaklanmasndan sonra bu zmre tasfiye edildi. Yerlerini
Ahmet Vefik Paa'nn ailesi olan Bulgarzade Yahya gibi Mslmanlar ve Sahak Ebro gibi Ermeniler ald.
16'nc yzyl Osmanl nianclar edip ve lim kiilikleri ile dikkati ekmilerdir. En byklerinden biri Koca Nianc da denen
Celalzade Mustafa idi. Celalzade Mustafa edip sluplu tarihi "Tabakat-l Memalik ve Deracat-l Mesalik" ile tannr. Onun kaleme ald name ve baz fermanlar okumak tarih rencilerine 16'nc
yzyl dilinde ve edebiyatnda ustalk kazandrr.
Muhteem kubbenin glgesinde sarayn orta avlusu devletin ve
milletin yaad tarihin ihtiamn aksettirir. ayda bir yenierilerin ulufeleri datldnda Divan- Hmyn toplanr, orta avluda
yenieri kalabalnn ektii gulbank, yani kopardklar sanatkrane vaveyla ve gulgule yeri g inletirdi. Bu ortamda bakentteki
sefirler de hazr bulunurdu. Bu aylk trenlere Galebe Divan denir.
Hi phesiz ki ne divann ne padiahn otoritesinin kaale alnd isyankr, zoraki toplantlar da olurdu. Yenieriler orta avluyu
doldurur, padiah Ayak Divan'na arrd. Bunlarn ounun ne
olduunu, nasl bittiini biliyoruz; Hafz Paa, Hezarpare (Bin para) Ahmet Paa gibi baz devlet adamlarnn ba pahasna kalabalk dalrd.
26 Haziran 2005
Harem zerine (1)
Harem, Arapa "yasak" anlamndadr. Mahrem bundan trer;
oumuzun avami bir yanl olarak dndmz "selamlk" kart "haremlik" sz de bu anlamda dorudur; hatta Yemen gibi lkelerde de kullanlmaktadr.
Topkap Saray'nn en ok duyulan, konuulan, en ok ama en
yanl bilinen yeridir. Sarayn ve btn devlet protokolnn en bata gelen blmdr nk padiahn evidir ve padiah evinin banda da valide sultan yer alr. Sarayn haremi iki yazmzn konusunu tekil edecek.
ok kiinin sandnn aksine, harem ark Mslmanlarna
has bir kurum deildir. niversaldir. Yani zamanlara ve meknlara yaylmtr. Harem gibi uygulamalarn grlmedii milletlerin
ve hkmdarlarn da kadna daha saygl olduklar sylenemez.
Versailles Saray'ndaki XIV. Louis, ada II. Mustafa ve III. Ahmed'i kskandracak kadar bol hatunlu, bol masrafl bir hayata sahipti.
Eski in'de, Hint'te, ran'da ve Bizans'ta, hatta Floransa senyrlerinin saraylarnda harem aas da cariye de vardr. Osmanl bu
85

kurumun en son bilinen rneidir. Bugn belki baz petrol zenginlerinin saraylarnda kadn kalabal olabilir; ama bu gelenekle ilgisi olmayan bir bidattir, yani sapmadr.
15'inci yzyl sonuna kadar Osmanl padiahlar ok eli evlilik
yapsalar da komu hkmdarlarn kzlar tercih edilirdi. Orhan Gazi Kantakusinos'un kz Prenses Holofiri, I. Murad ise mparator
Emanuel'in kz ile evlendi. Yldrm Bayezid Han ise Ktahya Germiyan hkmdar Sleyman ah'n kz, sonra bir Bizans prensesi
ve sonra Srp despotunun kzlarndan biri ve nihayet Aydnolu sa
Bey'in kz Hafsa Hatun ile evlendi. II. Bayezid Han'n annesi Dulkadirolu hanedanndan Sitti Hatun'dur.
Krk Ambar Sohbetleri
Son yllarda eceresi tartlmakla birlikte, hanedandaki en son
mavi kanl prenses Yavuz Sultan Selim Han'n ei ve Kanuni Sultan Sleyman Han'n validesi, Krm Han Mengli Giray Han'n kz Hafsa Hatun'dur.
Osmanl hanedannn bykannesi Hrrem Sultan, ocuklar
tahta kmadan vefat ettii halde Kanuni Sultan Sleyman tarafndan sultan unvan verilen, Avrupallarn Roksolana dedii Ukraynal zeki ve gzel bir kzd. Dier bykanne de gene Ukraynal olan Hatice Terhan Sultan'dr. I. brahim'in eidir. IV. Mehmed'in annesidir. Anlalan hanedanmz Trk-Ukrayna karmasdr.
Saraya gelen cariyeler, ya Krm Hanl atllarnn Ukrayna ve
Polonya ovalarndan toplayp getirdii esireler ya da Azak ve Kefe sancak beyi gibi grevlilerin satn alp hediye ettikleri veya Akdeniz'deki Cezayir korsanlarnn ele geirdikleri gzellerdir. Venedik soylusu Bafo ailesinin kz Safiye Sultan da bunlardandr. Bunlardan baka Kafkasya veya Akdeniz adalarndaki, Balkan dalarndaki fakir fukarann canlar kurtulsun diye saraya gnderdii veya esirciye verdii gen kzlar hareme gelirdi.
19'uncu yzylda durum ok deiti. Daha ok hanedana ve halifeye ballk duygusu ile erkez veya Dastan aileleri, hem de
soylu kesimi, hanedana gelin verircesine kzlarn saraya gnderirlerdi. rnek vermek gerekirse II. Abdlhamid Han'n drdnc kadn ve Aye Sultan'n annesi Mfika Kadnefendi, Abhaz beylerinden Ar Mustafa Aa'nn kzyd.
Her topluluk gibi haremde de eitsizlik vard. Bu doaldr. Gzellii ve zeksyla temayz edenler padiah gzdesi, ikbal ve giderek ehzade veya sultan annesi haseki olur, hatta gnn birinde valide sultanla ulard. Hi belli olmaz, kocas padiah lp de Eski Saraya gnderilmi bir hasekinin, gnn birinde olu padiah
olunca Bayezid'den Topkap'ya her karakol menzilinde ihtiramla
selamlanp sarayda padiah tarafndan eli plerek valide makamna ulamas da mmknd. Bu raddeye kamayanlar dardan
evlilik yapar yani ira edilirlerdi. Asl olan da buydu.
Sarayn Enderun'daki genlerinin birun'a kmas yani idarede
grevlendirilmeleri gibi Harem halk da kimi zaman padiahn gzdesi dahi olsa sarayllarla veya dier grevlilerle evlendirilirlerdi.
Osmanoullar, Kurumlar, Mzeler
Haremin kapsndaki "Hayrl kaplar aan Allahm bize de hayrl
kaplar a" ibaresi bunu gsterir.
Enderun ve harem birlikte ynetici bir snf yaratan iki kurum,
86

iki topluluktu. Talihi o kadar yaver gitmeyenler sarayda kalr, zek

ve sadakati lsnde harem kethdalklanna, hazinedar usta gibi
bir memuriyete kadar ykselebilirlerdi. Nihayet bunu da yapamayanlarn basit hizmetilikte kaldklar da bir gerekti. Gemi asrlarn korkun hastal verem de haremdeki gzelleri tehdit eden
belalardand.
Bununla beraber karamsar manzaralarn yannda ilgin grnmler de vardr. Harem halkna ylda kat elbise verilir, makul
bir yevmiye de buna ilavedir.
Sarayn yemekleri malum, bundan baka Osmanl saray okuma yazma orannn hayli yksek olduu bir yerdir. Hatta baz cariyelerin, hizmetinde bulunduklar ehzadeler kadar dzgn imlas
vard. Hrrem Sultan gibi iir yazacak kadar dil ve edebiyat renimini baaryla tamamlayanlar unutmayalm. Harem kadnlar
Osmanl kltrn, dil ve musikisini kapard. Evlenip darya kanlar halkn arasnda sarayl hanm olarak bu kltr etrafa yayard.
21 Austos 2005
Harem zerine (2)
Topkap Saray Harem blmnn, bugne kadar ciddi bir rlvesi ve mimar deerlendirmesi yaplm deildir. 1960'larda bir
blm restore eden Yksek Mimar Mualla Eybolu'nun eserinden ve yaptklarndan anlalyor ki, Harem'e 19'uncu yzyla kadar ilaveler yaplm, baz kou ve odalar da ahap yaplarla ikiye
blnmtr. Esasen Harem'in Topkap Saray'na nakli de 17'nci
yzylda Kanuni Sultan Sleyman devrine ait bir olaydr. Bu vakte
kadar bugnk Topkap Saray, padiahlarn gnlk hayatlarn geirdikleri ve daha ok resm brolarn bulunduu bir yerdi. Bayezid'de niversitenin bulunduu blgedeki saray, padiahn evi ve
haremiydi.
16'nc yzyldan sonra da sarayn mimarisi ile pek uyum tekil
etmeyen bu blm genilemi, hatta padiah evini tekil eden birtakm bina ve kkler sahile doru yaylmtr. Bugn bunlarn ou elimizde yok. Sepetiler Kasr ise padiah pavyonlarndan saylmaz. Sultan Abdlaziz dneminde bu blgeden geen demiryolu
her eyi altst etmitir. Demiryolu hattnn kaldrlmasyla, SirkeciAhrkap blgesinin yeniden bir gezi ve restorasyon blgesi olarak
aalandrlmas dnlmelidir.
Osmanl Saray Haremi'ni usuz bucaksz koridorlar, saysz odalar, plak cariyelerin yzd havuzlu sofalardan oluan byk bir
mimar kompleks olarak dnmek abestir. Harem blm aslnda 16'nc yzylda oluan yeni idar anlayn mhim bir aygt, bir
nemli kurumudur. Ama ayn zamanda trajik bir mekndr.
Bugnk Harem, sarayn Glhane Park'na doru eimli arazisi zerinde Mimar Sinan tarafndan ina edilmitir. uras muhakkak ki, btn saray gibi Harem blm de gayet skk yaanlan,
lnn ve sert kurallarn hkmettii bir yerdi. Harem aslnda iki
blmden oluur: st ve alt blmler. Gzde yani ikballerin, haseOsmanoullar, Kurumlar, Mzeler
kilerin oturduu st blme sarayn "Kuhane Kaps" denen orta
avludaki kapdan girilir. Burada Altn Yol stnde ilk olarak dars87

saade aas ve ona bal harem aalarnn odalar yer alr. Esirciler tarafndan Habeistan'n gneyinde avlanan zenci ocuklar ne
gariptir ki yukar Msr'daki Hristiyan Kobt manastrlarndaki rahipler tarafndan ameliyat edilir ve haremlere sevk edilirdi. Sarayn
bu kesimi onlarn muhafazasndayd.
Yine st katta, yani Harem'in saray avlular hizasndaki bu blmnde I. Abdlhamid, III. Osman, III. Ahmed gibi padiahlarn
odalar bulunur. inileriyle mehur bu blmde Veliahd Dairesi de
yer alr. Harem'in derin katna, Cariyeler Avlusu'ndan aaya
"Krk Merdiven" denen basamaklarla inilir. Burada iki tarafta koular bulunur. En alt sofada ise Cariyeler Hastanesi, Gaslhane ve
Meyyid Kaps denen -isminden de anlalaca zere cenazelerin
kt- kap yer alr. Harem, Glhane Park'na doru eimli bir
arazi zerinde kurulduundan Kuhane Kaps ile bu kap arasnda
dik bir merdivenin balant kurduunu ve havalandrma deliklerinin de buna paralel olduunu belirtelim.
Yetenekli veya yeteneksiz, gzel veya az gzel, salkl veya salksz olarak domu olmann ve zek farkllnn harem kadar insan hayatn etkiledii bir mekn yoktur. Enderunlular kadar olmasa da Harem halknn da eitimi vardr; okuma yazma bata olmak
zere musiki, diki nak ve adap erkn olmak zere dardakilere
gre iyi eitim grebilecei aktr. Hi kukusuz entrika dzeni
kendine gre zengindir. Haremin srekli politika ve entrika retilen bir yer olduu ise tartlr.
Bu zellik, yani Harem'in politik entrika merkezi olmas bizim
tarihimizde bir asr kapsar. Yani Hrrem Sultan ile Ksem Sultan'n byk valide olduu iki devir aras dnda, saray hareminin
herhangi bir mahfelden daha politik olduunu sylemek zordur.
Harem halk yani cariyeler, ikbal denen gzdeler, hasekiler ve
valide sultan, nihayet kalfalar ve ustalar gibi grevliler snf dnda; hanedan yesi olan sultanlar, ehzadeler, IV. Mehmed ve III.
Selim gibi imirlik denen hapishaneye kapanan eski padiahlar
Harem halkn olutururdu. 15 ve 16'nc yzylda Harem'de hi de
kalabalk bir nfus yoktu. Vakta ki ehzadelerin sancaklara gnderilmesinden vazgeildi, kafes ve imirlikteki cariye says da artt.
Krk Ambar Sohbetleri
Tarihilerin verdii rakamlarn meknla uyutuu phelidir.
stelik bunlar baka kaynaklarla da pek kontrol edilmie benzemiyor. 18'inci yzyl iin verilen 400 ksur rakam fazla grnyor.
19'uncu yzyl iin tekrarlanan Dolmabahe ve Yldz Saray'nn
600 ksur kiilik nfusu da haremin konumu asndan yeniden
gzden geirilmelidir.
Harem bahtsz gen hayatlarn balad bir mekndr, talihi yaver giden kzlar en st noktaya kadar trmanr. Harem'de yaam
hi de kolay deildi; halk arasnda az yaylarak Harem'den bahseden insanlarn gerek burada yaanan etin hayat ama ayn zamanda buradaki yetenekli ve zeki kadnlarn yaratt kltrel ortam tanyp anlamadklar ve bilir bilmez tarihteki bir toplulua saygszlk ettikleri ok aktr.
Harem elencelik bir yer deildir, her eyden nce bir evdir.
Hi deilse her ailenin evi kadar sayg gsterilmesi gerekir. Topkap Saray'nn Harem dairesi nceden renerek sessizce ve edeple gezilecek bir yer olmaldr.
28 Austos 2005
88

Osmanl Tarihinde Harem zerine

Harem; Arapada yasak ve gizli anlamndadr. nsan hayatnn
gizli ve kapal blmn, evinin en dokunulmaz blmn ifade
eder. Sanldnn aksine sadece Ortadou Mslman dnyasnda
deil; in, Hint, Ortaada Mslmanlarn ada Bizans, eski
ran ve hatta Rnesans talyas'nda, Toskana'da, Floransa'nn patrici saraylarnda bile ailenin da kapank bir blm vard. Burada
cariye de bulunurdu ve st snf kadnlar ve gen kzlar da kapal yaard. Osmanl saraynda harem bir kurumdur. Geri saltanatn sonuna kadar sarayda harem vard fakat 19. asrda mahiyet deitirmeye ve nemini kaybetmeye balamt.
Haremin hkimi "Valide Sultan "di. Padiahn nikh kyd ei
"Haseki" idi. stisnai olarak Hrrem'e (Roxolane) valide sultan olmad, yani hayatta iken oullan tahta gemedii halde, Hrrem
Sultan denir. Bunda kocas Muhteem Sleyman'la olan derin aknn etkisi vardr. Kanuni ona bu unvan verdi. Ayrca Hrrem haremin ba olarak, harem halkn Eski Saray'dan Topkap Saray'na naklettirdi. Muhteem Sleyman biroklar gibi monogam bir
hkmdard. Haremdeki her kadnn padiah ei veya "concubine"! olaca dnlmesin. "Bize hayrl bir kap a" duas harem
kaplarnn birisi stnde yer aldna gre, buraya alnp yetitirilen kzlarn mnasip insanlara gelin gidecei dnlmtr. Bir
padiaha kzlarn en sekinleri sunulur. Nitekim haremde yetien
kzlarn iinde sarayn Enderun ksmnda yetien gen devlet
adamlaryla evlendirilenler oktur. Hatta padiahn kz kardeleri
ile kzlar da mnasip devlet adamlaryla evlendirilmiti. 16. asra
kadar Osmanl hanedan yabanc (Mslman veya gayrimslim)
kadnlardan evlendii halde, bu asrdan sonra yerli ve yabanc hanedanlardan ne kz alnr ne de verilirdi. Bu durumda harem bir
okuldu ve Enderun'da yetien zmrenin e olarak seecei kzlar
yetiirdi. Hareme Hrvat, Yunanl, Rus, Ukraynal, Grc kzlar
Krk Ambar Sohbetleri
alnrd. talyan ve Fransz aslllar vard. Ermeni ve Yahudiler ehir halk olduklar iin onlardan ne Hareme kz alnr ne de Yenieri ordusuna asker devirilirdi. Mslman halklardan kimse
Hareme alnmazd diyemeyiz ama istisna denecek kadar az saydayd. Tabii her kurumda olduu gibi oradaki insanlarn da talihleri farklyd. Hkmdar annesi ve bylece valide sultan olanlar
vard; Hatice Terhan Sultan devrinde halk tarafndan, gnmzde tarihilerce sevilen bir valide sultandr. Ksem Sultan ise aksine meum bir valideydi. Ama ldrld gn stanbul'da bir
sr insan a ve bir sr gelin aday fakir kz eyizsiz kalm. Bu
fkaralar Valide Sultan'dan geinirlermi.
Hasekilerin iinde Glnu Emetullah gibi uzun, mutlu hayat srenler vard. IV. Mehmed'in yanndan ayrmad sevgili hasekisiydi: II. Mustafa ve III. Ahmed'in annesi olduundan uzun sre valide sultan oldu. Halk onu severdi; skdar'daki ho camii o yaptrd, mezar da oradadr. Ama iki olu da kocas da tahttan indirilmitir. Byle hkmdar olunun kt talihini birlikte yaayanlar da
vardr. Sultan Abdlaziz'in annesi Pertevniyal Valide Sultan' hatrlayalm.
Olu ve kocas len haseki ve valideler Eski Saray'a tanmak
zorundayd; bu hazin bir olayd. Hareme girip, eitilip, iyi evlilikle
89

dar kanlar vard. Nihayet sradan adamlarla evlendirilenler de

olurdu; bunlarn da bir devlet veya vakf grevlisi olmas gerekirdi.
Ama ksmeti kmayan, orada kalan hizmetliler de vard. Bunlar
bazen yksek rtbeye ular (haznedar usta gibi), bazs ise basit ilerde, hatta temizlik ilerinde alrd. Kzlar musiki, raks, ince sanatlar ve Trke renirdi. Mutlaka saray protokol, etiketi ve
adab renirlerdi. Din bilgiler, ama daha ok usul adap dersi verilerek saraydan karlp evlenen bir hanm bu nedenle oturduu
semtte "sarayl hanm" olarak bilinir; grg ve davranlaryla etrafta sayg grrd. Haremde siyaset ve entrika uzun tarihin ksa bir
dnemine mahsustur. Ksem Sultan'm bir saray darbesinde ldrlmesinden sonra Harem tekrar eski sakin hayatna dnd. Venedikli Bafo (Safiye Sultan), Hrrem Sultan, Ksem Sultan siyasi entrikalarla birlikte anlan isimlerdi.
Hi phesiz kara hadmaalar, Haremin en trajik tipleridir.
Bunlarn reisi Darssaade Aas'yd ve yksek rtbeli bir grevliyOsmanoullan, Kurumlar, Mzeler
di. Hareme zenci hadmlarn alnmas 19. asr sonlarnda terk edilmi bir detti. Buna ramen Cumhuriyet yllar boyunca da stanbul'da harem aalarna eski dnemden kalan adamlar olarak belli
muhitlerde rastlanrd.
Harem iin ne yazlsa bo; gerekler o kadar ilgin deil, herkes erotik muhayyilesini yazlm grmeyi tercih ediyor gibi.
8 Eyll 2002
80 Sene
3 Mart 1924'te; tam 80 yl nce Dolmabahe Saray'nn ktphanesinde, stanbul valisi ve Ankara'dan gelen temsilciler heyeti,
unvan yalnzca halife olan son halife Abdlmecid Efendiye Millet
Meclisi'nin kararyla bu grevinin sona erdiini ve kanun gerei
yurtdna karlacan tebli ettiler. Halifenin itiraz ve kalmakta
diretmesi faydaszd; birka saat iinde Sirkeci Gar'nda alayi olmamas iin en yakn yardmclaryla atalca'ya gnderildi ve orada bekletilen trene ilave edilen vagonla yurdu terk etti. Bir hafta
iinde Osmanl hanedan yeleri yani ehzade ve sultanlar da ayn
ekilde srgn edildi.
Osmanl geleneinde, hanedan yesi demek, padiahn ve erkek
evlatlarnn sulbnden gelen erkek ve kadnlardr. Bunlara Avrupa
dillerinde imparatorluk prensi ve prensesi denir. Onlarn evli olduu
erkek ve kadnlar, prenseslerin hanm sultan denen kz ocuklar ve
beyzade denilen oullan hanedan yesi saylmazlar; mensubudurlar.
Dolaysyla elerin ve bu durumdakilerin yurtdna gitmesi gerekmiyorken, ou kk yata olduundan veya yalnz kalamayacandan ebeveynlerini veya elerini izleyerek kafileye katldlar. Hkmet
srgnlere adam bana biner sterlin, dn olmayan birer pasaport ve makul miktarda mcevher kartabilme hakk tanmt. Hanedan yelerinin malvarlklar baz istisnalar dnda msadere edilmemiti. Ama bu emlakin, memlekette kalacak yaknlar tarafndan
arur edildii veya o yllarda emlakin bugnk kadar para etmedii
dnlrse gidenlerin urad mal glk tasavvur edilebilir.
Halife Abdlmecid Efendi kltrl bir ehzadeydi. Resim yapyordu ve baz tablolar mzeliktir. Ama asl nemlisi, gl bir bestekr
oluudur. Abdlmecid Efendi mtareke dnemi ve stiklal Sava srasnda Anadolu hkmetiyle olumlu ilikiler kurmutu; bununla bir90

likte halifenin baz hanedan yelerinin de belirttii gibi siyasetten anOsmanoullan, Kurumlan, Mzeler
lamad, Ankara hkmetiyle dengeli ilikileri srdrmek yerine alayili selamlk alaylar tertipledii, hatta bunlardan birinde Fatih Sultan Mehmet kyafetiyle getii biliniyor. Maalesef protokol ve bte
ilerinde de ll bir idare kuramamt ve Ankara'yla gerilimli ilikilere girdi. Yeni cumhuriyetin iktidar savana tahamml yoktu.
Esasen hilafet kurumu da, iktidarn dnda kalmak gibi garip bir hukuk konumla badaamazd. Zira hilafet ruhan bir makam deildir.
Dnyev iktidar sahibi olmak gerekir. Bu sonu kanlmazd.
Hilafetin kaldrlmasna tek nemli d tepki Hindistan'dan geldi. Hint Mslmanlar, ngiliz idaresine kar "ruhan reis!" halifenin emirlerini bahane ederek kar koyarlard. Esasen Pakistan ve
Banglade'in bugnk politikalarna bakarsak, Hint Mslmanlarnn Trkiye'deki her ynetime bal olduklarn sylemek mmkndr. Arap dnyas oktan beri hilafet denen messeseyi kendilerine ait bir hak olarak grrd. Tabii o onlarn kanaatidir. Hilafeti TBMM kaldrnca ne Msr'n ne de Faysal ailesinin bu konudaki giriimleri taraftar bulabildi. Hilafetin bu asrda restore edilmesi
mmkn m? phesiz hayr. Bu kadar ok mill devletin, liderlik
iddiasnn ve maalesef mezhep atmalarnn dorukta olduu slam dnyasnda bu kurumun ihya edilmesi mmkn deildir. Bir
yerde herkes kendinin halifesidir. Hilafetin kime nasl geecei konusunda da sarih hkm yoktur. Hilafet iktidar ister. Cihanmul
iktidar Osmanl ile tarihe karmtr. Hilafetin de ismi kalmtr ve
19'uncu yzyl Osmanl hilafeti gibi bir kurumu ne slam dnyas
bir daha kurabilir ne de d dnya ayn ekilde kabul edebilir.
7 Mart 2004
Halifelik ve Saltanat
3 Mart 1924, bizim tarihimizde en nemli dnm ifade eder.
Trkler eski devlet gelenei olan bir toplumdur ve devlet hep hkmdarlkla aynilemitir. Henz son padiahn (VI. Mehmed Vahideddin) tahttan feragat edip yurtdna kmas ve saltanatn ilgas
zerinden 2 yl bile gemi deildir; Cumhuriyet'in ilan drt ay nceydi. imdi ise halifelik de kaldrlyordu. Bu pek zgn bir olaydr.
yleyse Trk devletinde halifelik neydi? kinci Merutiyet devrinden
beri Cavit Bey ve Ahmed uayb gibi halifelikle saltanat ayrmaktan
sz edenler vard. Onlardan daha nce hilafetin Trk padiahna deil; halkna ait olmasn ileri sren Arap mtefekkirler vard.
Osmanl sultanlarnn halifelik kurumunu ve unvann 1517 Msr'n ve Hicaz'n kazanlmasyla Memlkler'den ald ho bir siyasi
hikyedir. Bu efsaneyi 18. yzyln vakanvisleri vurgulamtr. Avrupallar anlamalarda bir Mslman ruhan lider (byle bir unvan ve
lider olamaz) grmeye tene idi; bizimkiler de bu yanl kanaati beslemeyi 18. asr artlarnda uygun grdler. Osmanl hkmdarlar
Krm, Kazan, Kafkasya, uzaktaki Hind ve Cava ve 19. asr Marib
Mslmanlaryla temas ve siyasi nfuzun tesisini bu kurum sayesinde becerdiler. Gerek u ki, halifelik siyas iktidar, hkmdarlk, cumhurun ynetimi balamnda (babnda) Kur'an- Kerim'de gemez (hilafet burada peygamberliktir) hadisler arasnda, zerinde ittifakla kabul edilen ve bu konuda hkm vereni yoktur. Hilafet ruhan bir kurum deildir ve iktidarla ynetime birlikte sahip olanlar halifedir. Siyas iktidarn dnda (Meclis hkimiyeti veya cumhurbakanl) bir
91

hilafet kurumu geici bir dnemi ifade ediyordu. Galiba son halife
Abdlmecid kendisine verilen rol kavrayamad, fazlasn istedi. Fatih Sultan Mehmed Han'n kaftanyla at stnde katld son Cuma
selaml hanedan tarihinde en nemli alkantya sebep oldu. Byk
Millet Meclisi'nin hilafeti kaldran kanunlar ile son hanedan yesi
olan ehzadeler ve sultanlarn srgn mukarrerdi.
Osmanoullar, Kurumlan, Mzeler
37 ehzade (imparatorluk prensi), 42 sultan (imparatorluk
prensesi), 27 kadnefendi ve ehzade ei (bunlarn gitmesi kendi istekleriyle oldu, kalanlar da vard) lkeyi terk etti. 1952'de hanedann kadn yeleri, 1974 aff ile de erkek yeler dnebildi. Hilafetin kaldrlmasna itiraz ilk anda Hind Msimanianndan geldi ve
baka itiraz olmad. Hilafeti almaya alanlar muvaffak olamad,
imparatorluun bu ar mirasn Osmanl'dan baka tayabilecek
Mslman toplum yoktu.
Msr' ve Haim hanedann kimse halife olarak kabul etmiyordu. Hibiri Osmanl mparatorluu'nun tarih hretine sahip deildi. Hilafet kalkt an avdet edebilecek bir kurum deildir. Hilafet hukuk esaslardan ok ananeye dayanan bir kurumdur. Tarihin
iinde olutu ve yeniden oluturulmas mmkn deildir.
15. yzylda Endls'n can ekien hkmdarlar, Hind'de
Babrller, Msr'da Memlkler ve hatta II. Mehmed ve II. Bayezid zaman zaman halife unvann baz fermanlarda kullanyordu
ve vakanvisler onlardan halife diye bahsediyordu. Osmanl iin
Mekke ve Medine'nin hizmetkrl (yani custodias) daha nemliydi. Hilafet unvann padiahlar 18. ve 19. asrda ok benimsediler. Bu benimseme Rusya'nn ve Hind'in Msimanianndan
toplanan bala Hicaz demiryolunun yaplmasna, o lkelerde
Osmanl konsoloslarnn baz kltrel faaliyetlerine yardmc oldu. Baz ahvalde Mslmanlarn toplumsal hayatlarna mdahale edip yn verdikleri grlyordu. Halife ve sultan Osmanl hkmdarlar ile aynileti. Trkiye'de saltanatn ilgasyla da bu kurum ortada kald.
4 Mart 2001
Osmanl Mutfa - Trk Mutfa
Trk mutfa kavram zerinde durmak gerekir; kltrel corafyas ok geni bir kavmin yemek zenginlii ve alkanldr sz konusu olan. Burada siyas pan-Turanizmin alanna girmeye gerek
yok; ancak genelde dil yaknl ve dil birlii olan bir kavim sz konusudur. Bilinen 1500 yllk tarih ierisinde bu coraf alanda genellikle iki siyas birlik sz konusu olmu. Ancak, Bat Asya ve Balkanlar blgesinde Seluk ve Osmanl siyas birlii en uzun sreni,
bu biraradalk dolaysyla da Azerbaycan'n Seki ehrinden ve Lankeran'dan Saraybosna'ya kadar uzanan corafyadaki mutfaklarda
bir ortaklk sz konusu. Yazl tarih, idar yap, edebiyat tarihleri,
diplomasi tarihinde ne kadar karanlklar varsa mutfak konusunda
hayret verecek bir berraklk var. Tabii bu, ayrntlarn bilindii, birok konunun sistematize edildii anlamna gelmesin. Aslnda bilimsel llerle Trk mutfa da nemiyle mtenasip olmayan bir karanlk iinde.
Gerekten inlilerin "mantu" sunun btn Orta Asya ve Dou
92

Trkistan'daki biimleri, ne kadar deiim geirse de, Krm'da ve

Orta Anadolu'da devam ediyor. Hatta ad mant. Trk mutfanda sebze, hamur ileri ve etin kullanmnda temel ortaklklar var.
Ama herhalde en gelimi blge Azerbaycan, Krm sahilleri, Anadolu ve Balkanlar oluyor. Zira etrafta mutfa zengin olan komular var ve bunlarla alveri olduu malum, fakat ayrntlaryla saptanamam. Bu birliktelik ve alveri bilimsel saptamalar ve titiz
aratrmalardan ok medyadaki gsteri faaliyetleriyle vurgulanyor. Baka sorunlar da var; Trk mutfanda balk ve deniz mahsulleri gibi, zeytinyann blgesel kullanm gibi. Tetkiklere baklrsa coraf mesafe mutfakta eitli malzemenin kullanmn pek fazla engelleyememi. Bunlar iin mutfak tarihi tetkiklerine eilmemiz gerekir. ok ilgin noktalar ortaya kyor. Galiba bu noktada
mutfak tarihinin kaynaklarn biraz tartmamz gerekir.
Osmanoullar, Kurumlan, Mzeler
165
Bizim lkemizin mutfa imparatorluk corafyasnn renklerini
tayor. Gerekten ana deiiklikler sz konusu. Bu nedenle ona
Osmanl mutfa demekte tereddt etmemeliyiz. Asya'dan bu yana uzanan zenginlie ramen Trk mutfann bu corafyadaki ekillenmesi ve yeni enisi Osmanl adn hak ediyor.
Mesel saray mutfa diyoruz; bu pek ayr bir mutfak deil. Ne
Fransa'da ne Trkiye'de saray mutfann ihtiam saraylndan
deil, tebaann yedi iklim drt bucakta, her vilayette zengin bir
mutfaa sahip olmasndan ileri geliyor. Osmanl saray mutfann
devirden devire kendi inceliklerinin olaca tabiidir. Biz onu henz
aratrmadk. Ama o saray mutfann ksa srede saraydan kan
kadnlar ve erkeklerle etrafa yayld ve yaylaca aktr. Bazen
darda pek benimsenmeyen zevklerin burada en ince biimde
temsil edildii grlebilir, nitekim; stanbul halknn, bugnk nesillerin iddiasnn aksine balk mahsullerini az tkettii, geleneksel koyun etinden ve nefis et yemeklerinden vazgemedikleri malumdur.
Ama sevenler de deniz mahsuln en zengin biimiyle yaatrd.
ehrin eski sakinleri, meyhane mdavimleri, gene mesel Fatih
Sultan Mehmed devrinde sarayn kendi bata gelirdi. Gut hastalndan mustarip padiahn her eye ramen deniz mahsullerinden
vazgemedii grlyor. stad Turgut Kut'un yaynlamad almasnda bunu grmek mmkn. Saray muhasebe defterleri bu
zengin meny veriyor. mparatorluun corafyasndan gelme
zellikleri var. Mesel, Dou Avrupa Yahudilii koer [helal] gerei
etliyle stly bir arada piirmez. Dolaysyla etin tereyanda muamele grmedii ak. Oysa Osmanl Safarad yahudilii eti yala
birlikte muameleye tabi tutmu. Nasl m? Zeytinyan kullanma
kltrnden dolay Safarad mutfa aynen Mslmanlarnki gibi
lezzetini ve zengin eitleri muhafaza edebilmitir. Bunu sayn Deniz Altan'n yaknda kacak kitabnda zengin rnekleriyle grmek
mmkn. Zeytinya ve hayvan yalarn et yemekleriyle, deniz
mahsulatnn in mutfann reddettii st rnleriyle birlikte, yumurtann, subtropik meyve ve sebzelerden lahana ve patatese kadar her eyin, o yetmezmi gibi kimsenin bir eylere benzetemedii patlcann ve sakatatn ustalkla kullanld, zengin reel eitlerinin blgedeki komulardan devralnd Trk mutfann, ne im93

paratorluk sarayna ne bir bakente ne de bir sosyal ve etnik zmreye mal edilmesi mmkndr. O tpk mimar gibi, plastik sanat166 Krk Ambar Sohbetleri
lar ve musik gibi geni bir corafyann ortaya kard bir kltrdr.
Buhar medeniyetinin getirdii zengin ve hzl ulam imknndan evvel de Trk mutfa hemen her blgede umulmayacak zenginlikte malzemeye dayanyordu. Tarih belgeler zerindeki tetkikler bunu gsteriyor. phesiz ki Akdeniz blgesi narenciyesini her
yerde bol miktarda bulmak mmkn deildi. Ama Akdeniz adalarnn zm ve meyveleri hi de kmsenmeyecek miktarda stanbul'a, Bursa'ya deniz yoluyla naklediliyordu. XVII-XVIII. yzyln vesikalar bunu gsteriyor. Anadolu'da XVII. yzylda dahi blgeler aras gda ve tketim maddesi deiimi, bir baka deyile yiyecek tand grlyor. Mesel deri krbalarla zeytinya tand ak. Geri stanbul'da pekmez az bulunur ve ehirliler sevmez;
ama tahta ve f kutularda saklanan tahan pekmez yenirdi. rnein Ankara'da Kayseri pastrmas, Kayseri'de Haleb sabunu pazarlarda bulunuyordu. Ege blgesi kadar yaygn biimde kullanlmamak ve pahal olmakla beraber, Orta Anadolu kent pazarlarnda zeytinya da bulunuyordu. Zira er'iye, yani mahkeme kad sicillerindeki gda maddeleri narh listelerinde zeytinya (rugan-
zeyt) yer alr. Ankara'da orum'un leblebisini, Afyon'un haha
yan, Kayseri'de Karadeniz fndn, antepfstn bulmak mmknd. Meyve ve sebze ise her kente yakn evreden geliyordu.
Yallar hatrlayacaktr; stanbul bile ya sur iindeki bostanlardan
(ukurbostan, Langa, Topkap vs. evresi) ya da yakn evrenin
meyve ve sebzesiyle geinirdi. Langa hyar, Arnavutky ilei,
Yedikule marulu isminden belli, stanbul'da yetien meyve ve sebzeydi. Bakentte olduu gibi, btn kentlerde de sebze meyve yerel retimle salanrd. Kentler, bostanlar ve meyve baheleriyle i
ieydi. Anadolu kentlerinde evde ekmek piirilirdi, ama frnlar da
vard. Birka eit ekmek ve simit satlrd. eker olarak akide, tatl olarak helva pazarlarda bulunurdu. Pestil, pekmez, peynir, yourt ve tarhana her yerde civar kylerden kent pazarlarna getirilirdi. Ramazanlarda pastrma, eker, kuruyemi gibi maddelerin tketimi arttndan narha dikkat edilirdi. Gda maddelerine temelde
ylda iki kere narh verildii olurdu. Pazarlarda turu, erite, makarna, kavurma, reel gibi eyler bulunmazd. Bunlar ev kadnlar hazrlard. Anadolu pazarlarnda en ok satlan eylerden biri lahanayd, nk lahana turusu her evde bolca tketilirdi. O zamanOsmanoullar, Kurumlan, Mzeler
lar kukusuz meyve suyu, gazoz, Coca-Cola yoktu. Her evde "tkenmez" denen ve bir kpte mayalandrlan, kekremsiye yakn ho
tad olan meyve suyu tas tas iilirdi. ra ve boza zgn ieceklerdi. XIX. yzylda baz kentlerde modern un deirmenleri kuruldu,
ama makarna fabrikas Trkiye'de ancak XX. yzyl insannn tand bir kurulutur. Hazr sala, konserve ve gda gibi nesneler yakn zamanlarda hayatmza girmitir. Trk kadn darda alsa bile, konserve gdaya kar uzun zaman direnmitir.
eker, lks bir maddeydi ve Trkiye'de byk lde XX. yzylda kullanlmaya balanmtr. thal mal kelle eker Avusturya ve
Rusya'dan gelirdi. Her iki lkede de pancar ekimi ve eker sanayii
94

XVIII. yzyl balarnda ortaya kmt ve sanayileme faaliyetlerinin balangcyd; balca pazarlar da Osmanl lkesiydi. Pahal ekeri lkenin byk ksm pek kullanmazd. Geleneksel tatllarn ou, ekerden baka eyle, balla ve pekmezle tatlandrlrd. ekersiz kahve ve ay bir alkanlkt. Kuru zm kullanlrd. erbetli hamur tatllar, daha ok ekerkamn tanyan gney blgelerinin
mutfana zgdr. Gney blgelerinde ve Frat havzasnda meyve; et yemeklerinde, pilavda bolca kullanlan bir sos vazifesi grrd. Gene yurdun her blgesinde krda ve ormanda yetien eitli
otlar, garnitr olarak kullanlr ve baz sebze yemekleri yaplrd.
Trk mutfa konserve yiyecekleri baaryla imal eder ve kullanrd. yle peksimet ve sucuk eitleriyle, tuzlu balkla snrl kalnmamtr. Bulunduumuz corafyann da bunda etkisi vardr. Mesel ilek sinei dlledii iin incir kurusu sadece bu memlekette vardr. Trkiye'de etin, o yetmedi sebzenin, baln ve tabii meyvenin
ve asl nemlisi hamur ilerinin eitleri kilere ylr. Drt mevsim
boyu sebzenin, meyvenin, etin tazesini ve kurutulmuunu yemek
mmkndr. Ama erite ve yufka sayesinde bu zenginlik hamur ilerine de uzanr. Yemek piirmek, yani mutfak faaliyeti imeceyi gerektirirdi. Slalenin ve mahallenin kadn yelerini, kederde (yani
matem ve cenaze gn) ve kvanta (dn ve kutlama yemekleri)
bir arada altran, bir marifet sergileten, birbirlerine alk retmeye ynlendiren muhteem bir ananedir Trk mutfa.
Her trl ariv malzemesi Trk mutfan tetkike yarar. Saray
muhasebe defteri, tara ehirlerinin er'iye sicilleri, XIX. yzyla ait
eer kaldysa muhasebe kaytlar, seyahatnameler. Batda oka
Krk Ambar Sohbetleri
rastlanan, bizde ise maalesef ge devirlerde nadiren tutulan tarife
defterleri bunlardan bazlardr. Trk mutfa aratrlacak, tatbik
edilecek, soruturulacak geni ve elenceli ama mutlaka terleten
bir alandr. Trk mutfa nce kulamz aacamz, sonra kouturacamz, sonra kollar svayp ie giriip, en sonunda kamza sarlacamz bir faaliyet btndr. Tabii kaklk da ayr ve
zengin bir sanat daldr. Yemekten sonra elimizi ykayp pekire sileceiz, ubuumuzu tttrp kahve ieceiz. Tabii pekir, ttn
ubuu, kahve fincan ve tebih de yle...
Yemek ve Kltr, K 2005
stanbul Arkeoloji Mzesi Yeterince
Tantlamyor
Bugn Eminn ilesi denen, yani asl eski stanbul blgesinin
en nemli noktas olan mzeler adasndaki balca eserlerden biri
hi phesiz Arkeoloji Mzesi'dir. Yani geen asrdaki unvan ile
Mzehane-i Hmyn. Gerekten "mparatorluk mzesi" sfatn
hak eden bir bina ve kurulutur. Mzehane-i Hmyn 19'uncu
yzyl arkeolojimizin, mimarimizin ve 19'uncu yzyl stanbul'unun
ve ada dnyaya intibak eden aydnlarmzn baar belgesidir.
Tanzimat devrine aydn despotizmi devri derler. ok kii bilmez, okul kitaplarmzda da retilmez. Hkmetin talimatyla
1840'lardan itibaren geni imparatorluun her kesinden eski
eser toplanrd. Tanzimat dneminin aydn sadrazam Mehmet
Emin Ali Paa, Trk sekinlerinin en belirgin rneidir. stanbul
95

halknn en fakir kesiminden gelip, doru drst okul grmese de

kendisini Babli kalemlerinde binbir gayretle yetitiren bu gencin
Franszcasn iitip okuyan nl Lamartine bile onun Fransa'da
okuduuna hkmetmitir. Oysa ne Fransa's, sadrazamlk kalemlerinde kr makasla mukavva kesercesine derviane ileyle her eyi
renmiti. Fethi Ahmet Paa'nn Aya rini'de toplad eserleri, bu
byk devlet adam bir Mzehane-i Hmyn koleksiyonu haline
getirmi ve kataloglar iin de Goolds'u grevlendirmiti.
Ardndan, tarihimizin renkli aydn Ahmet Vefik Paa, maarif
nazr olarak mzeye el att ve Dr. Dethier'yi tayin etti. Nihayet
1881'de bu ecnebilerden sonra, memleketin sekin evlad Osman
Hamdi Bey mzenin bana geti. O ve kardei Halil Ethem Bey
yarm asra yakn bir sre Trkiye mzelerini birbiri ardna gerek
anlamda rgtlediler. Bizim bugnk Topkap Mzemiz esas itibaryla Halil Ethem Bey'in eseri olduu gibi, slam Eserleri Mzesini
de, hal, mihrap ve minderlerimizi kaaklardan kurtarmak iin,
Krk Ambar Sohbetleri
Evkaf- Islamiye Mzesi adyla Sleymaniye Klliyesi'ni de kuran
odur. Arkeoloji Mzesi'nde Dr. Nuim Eskari gibi parlak izleyiciler
de grlr.
Osman Hamdi Bey'in arkeologluu, Halil Ethem Bey'in nmizmatik yani eski sikke statl meyvesini verdi. Trkiye mzelerinde ilm temeller zerinde koleksiyonlar ina edilmeye baland.
Osman Hamdi Bey Viyana ve Paris'te okumu, Vali Midhat Paa'nn maiyetinde imparatorluun Badat vilayetinde almtr.
Tand Arap dnyasnda, Lbnan'da yapt Sayda kazlarya arkeoloji tarihinde yerini ald. Fenike dilinin incelenmesini ve yeniden renilmesini nl Fransz filozof ve filologu Ernest Renan'a
borluysak, o medeniyetin maddi eserlerini tanmay da Sayda
nekropoln yani Krallar Mezarl'n kazp tantan Osman Hamdi Bey'e borluyuz. O kazda kan nl Alayan Kadnlar Lahdi,
stanbul'un Vallaury gibi ekerlemeci-yi Hz. ehriari unvanl talyan asll nl ailesinden kan mimar Alexandre Vallaury beye, bu
mzeyi tersim ederken ilham verdi.
stanbul Arkeoloji Mzesi yap olarak 19'uncu yzyl mzeleri
iinde sekin bir yere sahiptir. Zamanla 20'nci yzyldaki kazlarn
imparatorluk Mezopotamya eyaletlerinden ve Suriye'den getirdii
ta eserler ve binlerce tablet bu byk mzenin Eski ark Eserleri
ksmn meydana getirir. Son yllarda Arkeoloji Mzesi uzmanlarndan Zeynep Kzltan hanmn ve arkadalarnn mesaisi ile bu blm yeniden ziyarete ald.
Arkeoloji Mzesi'ne zgnlk kazandran bir yn de, deerli seminer kitapldr. 19'uncu yzyl iin akademik bakmdan kusursuz bir arkeoloji kitapl diyeceimiz bu koleksiyonu aydn devlet
adamlarmzdan Sadrazam Ahmet Cevat Paa hediye etmitir. Biz
19'uncu yzyl paalarn ve Hamidiye ricalini hep Sertfenki Tahrir Paa gibi zannederiz. Bugn bu kitaplk demode hale gelmise
de slah kolaydr. Nitekim, stanbul Valisi Sayn Muammer Gler,
zel dare btesinden 500 bin dolar bunun iin balamtr.
Osman Hamdi Bey devrinde iindeki orijinal ve gzel eserlerle
Arkeoloji Mzesi'ni ve zengin kitapln gz nne getiriniz. Nitekim, 1900'de kurulan Darlfnun-u Osman yani stanbul niversitesi'nin arkeoloji blm olmasa da ne beis... Osman Hamdi Bey
ve biraderi mzede arkeoloji.eitiminin lsn verdiler. Aziz Bey,
96

Osmanoullar, Kurumlan, Mzeler

Rstem Bey (Duyuran) hatta bizim Topkap'nm ilk mdr Tahsin
z bey gibileri orada yetiti. Kazlara katldlar, kaz ynettiler veya nmizmatik koleksiyonlarn deerlendirdiler. 1924'ten itibaren
Topkap Mzesi'ne de Halil Ethem Bey el att ve 1928'de de muavini Tahsin bey Topkap'nm ilk mdr oldu.
Arkeoloji Mzesi bugn hak ettii ilgiyi grmyor. Yan bandaki Ayasofya ve Topkap'ya gelen 10-15 bin kiinin onda biri bile buraya uramyor. Yerliler kadar yabanclar iin de ortak bir vaka geerlidir. nsanlar eski a bilmiyor ve ilgilenmiyor. Tabii bizim mzeyi tantamamamzn da byk pay var. nemli koleksiyonlar mzeye ylyor ve tehire konamyor. Para ve imkn meselesi; bir zamanlar Osman Hamdi Bey'in, Arif Mfit Mansel'in,
Ekrem Akurgal gibi hocalarn temsil ettii meslek belki rabet bulmuyor. Ama bulmas lazm.
Galiba bunun arelerinden birisi de stanbul Arkeoloji Mzesi'ni
kitapl ve muhtevasyla bir akademik kurum haline getirmek, mesel Galatasaray niversitesi gibi bir yerin arkeoloji blmn burada faaliyete geirmek olmal veyahut sekin bir arkeoloji lisansst programyla az saydaki nitelikli renciyi burada yetitirmek
gerekebilir.
14 Austos 2005
Bu Mzeleri Niye Kurduk?
Sorunun cevabi; ocuklarmza bizim devraldmz miras yani
kltrmz devretmek iin. Medeniyet ve kltrel varln gze
grnr biimde derleyip devredemeyen toplumlar gn gnne
yayor demektir. Mesel Topkap Saray, Trk tarihinin oluumunun dmlendii mekndr. Bu mekn ocukluktan tanmak zorundayz ve bu tantmann arzu edilen dzeye gelmesi iin; 1) Topkap Saray'nn bir eya tehir mahallinden ok kendisinin tehir
edilecek bir mekn olduunu anlamamz gerekir. Buras sarayd,
byk devletin merkeziydi. 2) Tehir edilecek eyann eski Darphane gibi saray duvarlar iindeki pavyonlara nakli veya stanbul'da
kurulacak Mill Mze gibi bir klliyeye devri gerekir. Mzelerimizin
(belki Arkeoloji Mzesi hari) bugnk halleriyle (hele Topkap'nn)
geni ziyareti kitlelerine hizmet verebilmesi mmkn deildir.
Yeni dzenlemelere gitmek, tehir iin yeni mekn yaratmak
(Mill Mze inas gibi) yerine garip tedbirler alnma yoluna gidiliyor. u gnlerde turistlerin ziyaretinin salanmas iin alman bir
tedbiri kabul etmek mmkn deildir, istanbul okullarnn toplu
mze gezileri kasm ve mart aylarna strlacakm. Ne iin, turist gruplar rahat gezsin diye. Peki stanbul'da kasm ve mart aras dnemde, bunca okulun oluturduu muazzam kalabala yeterli hizmet verileceini kim hesaplam, daha dorusu hesap yapabilmi mi? Kasm-mart arasnda gezmek zorunluluu neden konuyor ki, benim programm icab talebelerimi ekimde gezdirmem gerekiyorsa, neden kasm sonunu bekleyeceim veya nisanda, maysta yaplacak bir gezi niin erkene alnsn?
Genliimde uzun yllar mihmandarlk yaptm, gruplar mzelerde en rahatsz edici unsurdur. Ciyak ciyak baran rehberlerin arkasndaki glen, konuan, fotoraf eken kalabalk, olgun ve
97

merakl ziyaretinin tecerrd halini ve zihinsel younluunu daOsmanoullar, Kurumlar, Mzeler

tr. Binalarmz dardr, tehir zordur; mze olarak tasarlanmayan binalarn mze olmas bir dnem zarurettendi, bugn bu iten vazgeilmesi gerekiyor. Topkap Saray, Saray- Hmyn (imparatorluk evi) olarak gezilmeli. Osmanl medeniyeti sergisi olmas iin
baka tehir alanlar dnlyor, bir an evvel olmas, geilmesi gerekir. Ankara'da da Anadolu Medeniyetleri Mzesi (15. asr Osmanl bedesteni) yakn gelecekte byle bir sorunla karlaacak;
tehir edilen eserler iin ayr, geni bir Mill Mze meydana gelmesi gerekir. Konya Mevlna Mzesi de byledir. Bir derghla mze
farkl eylerdir.
Turizm gelirine muhtacz, turizmi de tevik etmeliyiz; ama mzelerin hizmet verecei asl kitle o yurdun genleri ve okullardr, bu
gibi tasarruflar ve tedbirleri tasvip etmemiz mmkn deildir. Ben
kendi talebelerimi hep nisan ve maysta Anadolu Medeniyetleri
Mzesi'ne gtrmtm. Bu detimi deitirecek deilim. stanbul'da da Topkap'y ve yaz kurslar srasnda her mzeyi talebelerimle yazn gezmem gerekir, iyi dzenlenmi mzelerde her zaman
kalabalk vardr (Paris Louvre, Leningrad Ermitaj, Floransa'da Uffizi, Madrid Prado veya Vatikan mzeleri). Bu kalabalk oray her
zaman geziyor. Floransa'da Uffizi Galeri ise artk rezervasyonla
adam alyor; nk o mekn eski Toscana'nn Uffizi'si yani kalemleridir; bir eya tehir mekn deildir. Ziyaretisi artan Trkiye mzeleri de deiimi acilen planlamaldr. En acil deiim ve tanmalar da Topkap Mzesi, Konya Mevlna Mzesi ve yakn gelecekte
Ankara Anadolu Medeniyetleri iin dnlmelidir. Tedbir yatrm
ve dzenleme ile olur, okul gezilerini snrlamak ve giderek imknsz hale getirmek ulusal eitimle badamaz. Genlere mze nasl
gezdirilir ve sevdirilir? Bir baka yazda tartacaz.
27 Mays 2001
Trkiye Mzeleri ve ocuk Rehberleri
Her yl Mzeler Haftas dolaysyla mzelerimiz hakknda bir ift
sz sylyorum. Konu bitmiyor. Gemi yllarda yazdm bir-iki
yazya gz attm. Bu yl da baka ynler ortaya kt. Trkiye mzecilii phesiz ki, Bat Avrupa kadar eski deil; ama zaman farkn da o kadar bytmeyelim. Nihayet Rnesans'tan beri krallarn
ve dklerin elindeki koleksiyonlarn tehiri ve geni alkadar kitleye almas yava gelien bir sre olmu. Hatta Fransz htilali'nden nce aydnlanmann nl eseri Diderot'nun "Ansiklopedfsinde bu koleksiyonlarn mzelerde tehiri halkn bir hakk ve'
gerekli bir kurum olarak ne srlmtr, ihtilalin ilk ii Louvre Saray'n cumhuriyetin mzesi olarak rgtlemektir. Zamanla Fransa,
ingiltere ve giderek Almanya ve Avusturya mzeleri arktaki muhafazasz eserleri gtrdler. Sonuncusunun nemli zenginliklerinden birisi Efes ve Yemen'in eski eserleridir.
Eserlerin sahibi lkeler illa ki bu eserleri anlamayanlar deildi.
19'uncu yzyl Trkiye'sindeki brokrasi, Bergama'y da, Efes'i de,
Suriye, Lbnan ve Filistin'deki zenginlikleri de pekl takdir ediyordu. Topkap Saray'nda antik sikke koleksiyonlar olduu anlalyor. Ama Krm Sava srasnda Avusturya'nn tarafszln te98

vik etsin diye nl eski a uzman Bykeli Baron Prokesch von

Osten'e bu koleksiyonlardan mesel 52 sikkenin rvet diye verildii grlyor.
Eski eser piyasasn kontrol etmek kimsenin iktidarnda deildi.
Bugn de deil. Ne var ki, ykselen burjuvazinin bilgilenme ve ilgilenmesi bu eserlerin yurt ii koleksiyonlarda toplanmasn artryor.
Tanzimat dneminden beri merkez hkmet eski eserlere ilgi
duymutur. Vilayetlerden toplanan eserler bugnk Saint rene Kilisesi'nde toplanrd. Asar- Atika Mzesi'nin kuruluu imparatorluOsmanoullar, Kurumlan, Mzeler
un aydn sadrazam li Paa sayesinde 1869'dadr. Ama nl ekerlemeci ailesinden gelen mimar Valloury'nin tersimledii bugnk Arkeoloji yani Osmanl Asar- Atika Mzesi'nin inaat 19'ncu
yzyl sonunda 1891'de gerekleti. Binay asl tamamlayan blmler 1910'a kadar srd. Mze ayn zamanda Cevat Paa'nn
hediye ettii kitap koleksiyonlaryla bir arkeoloji seminerine de kavutu.
Bugn Sultanahmet Meydanndaki slam Eserleri Mzesi'ni bizim nesil ocukluk ve genliimizde Sleymaniye Klliyesi'ndeki
yerinde hatrlarz. Evkaf- Islamiyye Mzesi olarak II. Merutiyet yllarnda Halil Edhem Bey'in nclnde kurulmutu. Nedeni, hallarmz, sada soldaki camilerdeki bin yllk minberlerimizi hrszlardan korumakt. Osmanl'nn o zaman bu eserlerden anlayamadn kimse iddia edemez. Fakirlik ve rgtszlk bu hrszlklarn
nedenidir. Bizden ok daha anlayl ve zengin talya bile eski eser
hrszlndan ok ekmitir ve elan da ekiyor. Akdeniz dnyasnda tarih zenginliini koruyabilen tek lke srail'dir. nk srail halk bu zenginliin hayat nemini kavramtr. Arkeoloji ve mzecilik srail'de sadece arkeolog ve mzecilerin deil, btn halkn mill sporudur. Herkes ciddi anlamda gnll bekidir, herkes gnll koruyucu ve rehberdir. Benim gibi, mill abide Massada'y, Heredion gibi bir ehri ve baz kibutzlardaki amatr arkeoloji ekiplerini ve bunlarn profesyonellerle almasn yakndan tanyanlar bu
gerei grdler.
Servetine sahip kmayan bir halkn soyulmasn hibir devlet
ve brokrasi engelleyemez. Eski eser kaakl dnyann her yerinde 19'uncu yzyldakinden daha youn bir agzllkle, daha
utanmazca ve ak konualm haddini bilmez, zenginleen orta snflar tarafndan dahi yaplyor. stanbul, Edirne ve Bursa'daki mezarlklar devletin korumas hibir ey ifade etmez. Evvela mezarla baz yeni gelenlerin aileleri bu mirasa saygl olmal ve ikincisi
de etraftaki halk buna sahip kmaldr.
Baz mzelerimiz son 20 yl iinde milletleraras alanda isim yapacak kadar gzel tertiplendi. Bazlar tarada, bazlar byk ehirlerimizdedir. Tarada tamamen ihmal edilenler de olabilir. Ama
hepsinin ortak derdi yurttalarmzn gereken ilgiyi gstermemesidir. Kitlenin destekleyip beslemedii mzenin zaten kendinden
Krk Ambar Sohbetleri
beklenen hizmeti yerine getirmesi mmkn olamaz. Mzelerin uzmanlar en azndan niversitedekiler kadar yetimi olmaldr. Elhak byleleri de vardr. Ama emeklilik rejimleri ve de hele maalar utanlacak dzeydedir. Yabanc dil bilen, doktora yapan, iyi ni99

versitelerde okuyan genlerin bu kurumlara girmesi, istisnalar dnda beklenemez.

Bu hafta Mzeler Haftas'dr. 18 ve 19 Mays'ta mzelerimize
cretsiz girildi. stanbul Arkeoloji Mzesi gibi dnyaca nl bir anta 3 bin 500 kii girmi. Topkap Saray Mzesi'ne ise iki gnde
gelenler 30 bini at. Buna tahaccm denilir. Gelenlerin bir ey
grmesi mmkn deildir. Saynn gnlere yaylmas iin tedbirler
dnlmesi gerek. Buna karlk, nl slam Eserleri Mzesi'nin
bu miktarda ziyaretinin iltifatna mazhar olmad anlalyor. Demek ki, eitim ve tantma yeterli deil.
Kabahat kimin? Okullarn ve televizyonlarn. Trkiye eski eserlerin temsil ettii devirler ve uygarlklarn eitlilii itibaryla en zengin lkedir. Mzelerimiz ve tarih harabe yerlerimiz balca ulusal
sorunumuzdur. Gemi 30 ylda mihmandar yetitirdik. zel koleksiyoncular yetitirdik. Mzeler ve harabelere destek olan sivil
toplum kurulular dodu. Arkeoloji ve mzecilik alanndaki yaynlarn says artt gibi, zel yayn kurulular ba ekiyor. Galatasaray Lisesi'nin civarnda yan yana alan Arkeoloji ve Sanat Yaynlar ve Homer Kitabevi bunlardan ikisidir; phesiz yetmez. Bat'da bu alandaki yaynlara devlet sbvansiyonu verilir. Ama asl
nemlisi, ocuklarmz arkeoloji ve sanat tarihine sokacak, onlara
mzeleri sevdirecek pedagog mihmandarlardr. Gayet parlak temsilcileri olan turist rehberlerinin yannda byle bir grubun geni
varlndan pek sz edemeyiz. ocuk rehberlerinin eitimine balanmas ve bir an evvel faaliyete gemeleri gereklidir.
22 Mays 2005
Yeni Cami Fareleri
Sal gn Murat Bardak'nn kaleminden Hrriyet'te okuduk;
Yeni Cami Klliyesi'nden Hnkr Kk'ndeki (Hnkr Mahfili) bir
koca pano gaddar hrszlarca bir ini dizisi krlarak, sklp gtrlm. Bir ay iinde bu ikinci pano hrszl...
Hnkr Kk asrdr stanbul camileri iin yedek ini stoklarnn sakland depoydu. Onlar eritildi. Sra duvarlardaki inileri
skmeye geldi. Birka yl nce skdar Valide-i Atik Camii'nin inileri yok oldu, polis buldu ve yaral pano yeniden monte edildi.
Kasmpaa Piyale Paa Camii'nden alnan ini panodan haber
yok; kimsenin de ilgilendii yok. Eski eser deposu olarak kullanlan Yenikap Mevlevihanesi'ndeki yangn aibelidir. Kim bilir hangi hrszlklar atele rtld.
Her yerde servetler el deitiriyor, grgsz snflar ykseliyor.
Bu grgsz snflar sanat sevici oluyor. Ve bilhassa bizde mezar
talarna, cami inilerine ve emelere musallat oluyor. Grevlileri
kandryorlar, etelerle anlayorlar ve istedikleri evlerine getiriliyor.
Bu kadarla kalsa iyi. Birok nadide para uzak lkelerdeki orta snf evlerin bahelerine tanyor. Ykselen orta snfn arszlk ve
cesaretinde snr yok; yrtlp gtrlenler hibir zaman derli
toplu koleksiyonlarn paras olamyor; dolaysyla gelecek nesillerin bellek ve biliminden uzak kalacaklar.
BM'nin UNESCO'su British Museum'daki Parthenon Tapna'nn frizlerini Yunanistan'a gtrmek gibi kuru gsterile uraacana, hrszlara mani olmak iin bu gibi eserlerin sahibi olan
halklar rgtlese, hrsz orta snf sanatsever kitlelere tan yerinde gzel olduunu, gerek koleksiyonun ne olduunu anlatan eitim programlar dzenlese daha iyi eder.
100

Eitimsizlik, daha dorusu yarm yamalak eitim hrszla tene geni bir kitle yaratmtr. Avrupa eitimi bireylerde sanat eserKrk Ambar Sohbetleri
lerine kar bir eilim ve sayg yaratyor; ancak bu sayg bir koruma bilinci iinde sanat eserinin sadece kendi ortamnda gzel ve
etkili olacan retmiyor. Bu nedenle orta snf Avrupal, falan kitabe veya mezar tann, tablolarn kendi evlerinde Akdeniz mzelerinden daha iyi korunacana peinen inanan yar cahil bir
adamdr.
Ykselen orta snf tketiminin her alanda olduu gibi eski eser
yamaclnda da boy gsteren asr bir facia olduu aktr. Fakat
envanteri yaplmam kymetli eserleri ortadan kaldran yeni zengin snflardr. Doru drst mze kurmadan eser toplamaya ve
hatta armaya merakldrlar. Evin ss ile bilime k tutacak bir
parann farkn anlayamazlar.
Bu gibi sanatsever yamas karsnda devletin koruma tekilatnn pek mevzii kalaca aktr. Her mzenin saysz eserini, aktaki yzlerce harabeyi nasl koruyacaksnz? Ya bizi deta lme
sndran o mezarlklarmz, o zarif talar, o tarih kaynan? Halkn ilgi ve sayg duymad bir ortamda hangi devlet koruma grevini baarabilir? Asl nemlisi hangi devlet brokrasisi halkta olmayan sorumluluk duygusuna sahiptir?
lkemizde devlet sadece imknszlk deil, umursamazlk iindedir. Yurttalarn tenkit, talep ve basksndan uzak Vakflar Genel
Mdrl bu kadar eseri sadece imknszlktan deil umursamazlktan dolay da koruyamyor. Eski eserlerin korunmasnda en etkili lke olarak halen Amerika gsteriliyor. Ancak Amerika'nn zenginlii herkeste yok. Herkeste olmas gereken, kamusal balar
zihniyeti ise bizi brakn Avrupa'da bile yok, sadece Amerika'da
var.
Akdeniz'in talya, Msr, Trkiye, Suriye ve srail gibi be lkesi
gerekten ok zengin tarih hazinelerine sahiptir. Bu yzden de hrszlarn ana hedefidirler. Bu arada "kymet bilmezlik" gibi bo laflarn anlamnn olmad aktr. talyanlar Rnesans'tan beri Varsani ve Cellini gibi byk sanat tarihileri yetitiriyorlar. Avrupa'nn
ilk byk koleksiyonlar kilise ruhban ve talyan prensi tarafndan
meydana getirildi. Halk bu eserleri korur; ama buna ramen toplayclar ve hrszlar bu lkenin her yann asrlardan beri kazmtr
ve halen kazyor. Msr, At Meydan'na getirilen Dikilita'tan beri
bu agzll doyurmaya alyor. ran'n ve bizim halimiz maOsmanoullar, Kurumlan, Mzeler

'/9

lum. imdi de daha nce pek itibar grmeyen 16-17. asr inileri
moda oldu. Yarm metrekarelik ini panoya birka milyon ngiliz
sterlini verilirse buna kim mani olabilir?
Bu yurdun varln korumak 200 milyon maal bekilere deil
17. asrdan kalma mezarln yan bandaki halka ait olmaldr.
Onlar korumak Afrodisyas'a gnl veren Sevgi Gnl'n bakanlndaki Geyre Vakf Gnllleri gibi gruplarn ii olmaldr. nsanlar mezar ta yklemeye kalkan hrszlar kovalamadka bu i zlmez. O zaman Vakflar gibi hantal kurulular da hizaya gelebilir.
nansz ve sevgisiz bir kitlenin ecdat eserlerini korumas mmkn
deildir. Yeni Cami fareleri kapanla yok edilemez, ancak uyank bir
101

halkn olduu yerde faaliyet gsteremezler.

14 Kasm 2004
Son Halife Abdlmecid'in Sergisine Gidin
Osmanl padiahlar, hanedann gelenei gerei, deta padiah
ve ehzade hayat srmeseler bile geinecekleri bir meslek edinmilerdir. iir ve musik umumiyetle dkn olunan iki sanat dalyd. Geri, Osmanoullar iinde gze arpan air azdr. Musik ise
daha verimli bir alandr. nc Selim gibi Trk ve ark musikisinin devi, kinci Mahmud gibi kayda deer bestekrn ayarnda air yoktur. nc Selim'in yazs pek ktdr ama kinci Mahmud
zgn sluplu ahane bir hattattr. Hi umulmaz; Drdnc Murad
gibi bir adem ejderhas, 200 okkay kaldran bir padiah da zarif
bir hatta sahiptir. Hanedan yeleri yazyla uramay severdi. Kukusuz, btn ark'ta gzel yaz, yani hsnhat deyince, akla gelenlerden biri nc Ahmed'dir. stanbul onun Topkap Saray'ndaki ktphanesini ve o ktphanedeki hat eserlerini tanmasa bile,
her Allah'n gn skdar Meydan ve Topkap Saray nndeki
nl iki emesini ve aheser hattn seyrediyor.
Kanuni Sultan Sleyman kuyumcuydu; hem de talyan sanatnn rneklerini tanyacak ve uygulayacak kadar mkemmeldi. kinci Abdlhamid ise padiah olmayp marangozluk ve mobilyaclyla kalsa dahi ok zengin olurdu. Onun tersimi yani dizayn kadar
yksek nitelik ve yaratclk sergileyeni az bulunur. stanbul Mftl, er'iye Sicilleri arivinde sicillerin sakland dolaplar onun
eseridir ve bu tip zgn tarih evrak muhafaza edebilecek byle
yksek nitelikte bir tersim tasavvur edilemez.
19'uncu yzylda padiahlarn alaturka musik yannda Avrupa
musikisine de dknlkleri artt. Biz tarih kitaplarnda Sultan Abdlaziz'i pehlivanlarla gre tutan, horoz dvtren ve bir oturuta bir kuzuyu haklayan arkl bir padiah diye reniriz. Oysa kendisini tasvir eden ilk atl heykeli yaptran odur. Bu tabii hibir zaman bir yere monte edilemedi nk 16'nc asrda, Sadrazam 1bOsmanoullar, Kurumlan, Mzeler
rahim Paa'nn Sultanahmet Meydan'na diktirdii heykel grubunun bana gelen, belki bu heykelin de bana gelebilirdi. Zaten
Sultan Abdlaziz, ksa bir sre sonra meum darbe ile tahtndan oldu ve heykel de bodrumlarda kald. Fakat padiahn besteledii
alafranga valslar ve arklar imdilerde piyasaya kyor. Sultan Abdlaziz ayn zamanda iyi ressamd. Kendisinden sonra tahta kan
Sultan Beinci Murad da bu vasflara sahipti.
Sultan Abdlaziz'in olu olan son halife Abdlmecid, ressaml
ile bilinir; baz resimleri ustaca rnlerdir, bazlar yle deildir. Nitekim, getiimiz pazartesi gn Dolmabahe'de alan sergideki
eserlerinden olu ehzade mer Faruk Efendi'nin portresi, kz
Drr ehvar Sultan'n portresinden ok daha baarldr. Halife atlar resmetmeyi biliyor; insan figrlerinin ayn mazhariyete ulat
sylenemez. Ama eskizlerden anlalyor ki, sebatl bir ressamdr.
Geri Abdlmecid'in asl ustalnn musik alannda olduu aktr.
Bu yaz Arkeoloji Mzesi'nde, Emre Arac'nn armonize ettii ve
onun besteledii bir elegy yani "at", dinleyenleri byledi denebilir.
Mill Saraylar daresi'nin Dolmabahe Saraynda at Halife
Abdlmecid'in resimlerinden oluan sergide, Trkiye Byk Millet
102

Meclisi Bakan Blent Arn hazrd. Halifenin torunu Nesliah

Sultan sergiyi at. Byle bir sergi tertiplemek, uygar ve kltrel
mirasa sahip kan bir davrantr. Musikimiz ve resmimizde pekl yeri olan bir grup sanaty Osmanl hanedanndan olduklar iin
silemeyiz. Sanat sanatdr. ehzadeler ve padiahlar da iyi sanatysalar, ulusal kltr ina edenlerdendir. Ben bu sergiyi byle deerlendiriyorum.
1 ubat 2004
5
KIRKAMBAR
Trkiyeli
Eskilerin Trkiya diye telaffuz ettikleri vatanmzn isim babalar bir bakma orta alarn becerikli, gzlemi kuvvetli, dnyay tanyan talyan tccar cumhuriyetleridir. 12'nci yzylda Kk Asya'daki yerleimleri drt keyi kaplayan dedelerimizin Trkesi de
bu ktada yaayan baka kavimlerin ortak anlama dili haline geldiinden, Cenoval, Venedikli tccarlar ve diplomatlar lkemize
Turchia veya Turcmenia dediler. Bizim dedelerimiz o zaman Roma mparatorluu'nun varisi olma iddiasndaydlar ve Bizansllarn
kendilerine Romal demesi gibi, Romal anlamnda Rum dediler.
Bu isim tutundu. Byk adamlara bu unvan veriliyordu. Belh'ten
gelmesine ramen Mevlana Celaleddin hazretlerine Rum denmesi gibi, yneten hanedana Roma Seluklular anlamnda Selacikyeyi Rum denirdi.
Romallk modern alarda yaamas mmkn olmayan bir emperyal kavramdr. O zaman kiliseye dahi Roma yani Rum-Ortodoks kilisesi denilirdi. Bugn Batllar bu kelimeyi Helen Ortodoks
anlamnda Grek Ortodoks diye yanl olarak kullanyorlar; kilise de
Romallk kavramnn zaten btn dnyay kapsadn unutmu,
kmenik kavram peinde kouyor. Romallk btn dinlere ve dillere mensup olanlar bir atda toplard. Modern zamanlarda bunu
yaatmak mmkn deildir. St'te teekkl eden beylik ksa zamanda cihanmul oldu ama btn slam devletleri gibi hanedann
ismini tad. Gemi asrlarda "Osmanl" yneten hanedann ve
ona mensup olan devletlilerin adyd; bir halkn kimlii olarak kullanlmad. Onun emperyal bir kimlik haline dnmesi 19'uncu
yzyln ulusalc Avrupa'sn gzleyen ve gsleyen Babli yneticilerinin icaddr. Btn milletleri, eitli dinden ve dilden btn
kavimleri kucaklar gibiyse de yeterince kucaklayamad ve Osmanllk bir Rum milletvekilinin deyiiyle de; "Osmanl Bankas ne kadar Osmanl ise o kadar Osmanl" olarak eridi. Trk halk arasnKrk Ambar Sohbetleri
da ve Avrupa edebiyatnda yaad. Ne var ki Cumhuriyet'i kuranlar da Trk deyimini hi deilse balangta Osmanl kadar geni
tutmulardr. 1924 anayasasndaki kullanl bu genilik iindedir.
19'uncu yzylda imparatorluk tebaasndan herhangi birinin
"Biz Osmanlyz" demesi veya brokrasinin Osmanl pasaportundan sz etmesi emperyal bir tutumdu. Geri, Avrupallarn Trk
mparatorluu demesi gibi baz ahvalde Rodoplar'daki Bulgarlar da
Trk mparatorluu ve Trkiye'den sz ederlerdi. Ama bu "Os103

manllk" umum bir deyimdi, o dahi tutunamad. Avrupa'da corafyaya gre isimlendirilen lke pek azdr. Byk Britanya ve artk
resmen kullanlsa da pek sevilmeyen British terimi byledir. Son
kalnt Avusturya'dr, Osterreich; dou devleti demek olan bu lkenin sakinlerine de sterreicher, Avusturyal ad verilmitir. Avusturyallk bir ara Alman, Trieste kalyan, baz ekleri ieren ve sevilen bir isim olduysa da sonunda onlar da herkes gibi bu unvana
isyan ettiler. Bugn Avusturya ismi ihtiyar halkn yorgunluundan,
dolu kasalarndan ve Avusturya'da artk kayda deer bir halk grubunun olmamasndan dolay yayor.
Bir mddettir gazete stunlarnda Fransa, talya, Almanya gibi
tabirlerin byle olduundan sz ediliyor. Hatta bence ansiklopedi
ve szlklerde ok ak anlatld halde yanltma yoluna saplarak
bu isimleri corafyayla ayniletirip etnik kimliini pas geme eilimi var. Avrupa ktasnda spanya gibi, iki kk aznlk grubunu tand halde kendi Endlsl, Aragonlu veya Kastilyal olsun ortaklarnn etnik ismini ayr dil konuan Katalan ve Basklara da rttren bir devlet vardr. Gene Brton, Bask ve Korsikal ayr dil sahibi aznlklarna aldrmadan kendi tarih ismini kullanan Fransa da
onun yan bandadr. Bu tarihtir ve bu lkelerin geldii yer baka
bir seim de brakmyor.
Trkiye tabiri hkim etnik gruba gre, lkemize bakalarnn
verdii bir isimdir. imdi bir de Trkiyeli tabiri yaratmann mantkla badar bir yan olamaz. Kald ki, bu gibi mantk kmazn nlemenin nemli bir yolu tercme etmekten geer. Bir evirin bakalm, hangi gmrkten Trkiye'yi nasl evirip geeceiz. Size
kimlik soruyorlar, kimliinizi ak syleyin. Trkiyeli bir st kimlik
olamaz. Bakalar da baka bir kelimeyi st kimlik olarak kullanmaya kalkarsa ne dersiniz? Terimlerin nasl olutuunu bilmek iin
Krk Ambar
ocuklarn lego oyunu gibi zihinsel idman yapmak yetmez. Arkasnda uzun bir tarih, beklenmedik metaforlar ve deiimler yatar.
Masa banda filoloji ve tarih bilgisinden yoksun olarak ortaya konan baz terimlerin hi kimseye bir ufuk aacana inanmyoruz.
Zaten iin garibi kimse de baz gayretkelerden bu gibi zihin oyunlar istemiyor. Ta Ziya Gkalp'ten beri Trk aydnlar stnkr
szlklere bakarak ortala kendilerince byk ve ufuk ac kavramlar atmakla meguldr. Hepsi biraz ortal kartrr sonra da
unutulur gider. Hele birisi, Amerikal oluyor da Trkiyeli niye olmasn dedi. phesiz ikisine de gmenler gelmi ama birine kafilelerle, brne ise bavulu, vapur bileti ve zgr iradesiyle. Birinin ad Kristof Kolomb'un farkna varmad bir bilinmez yeni ktay bilinir kld iin ismi verilen Cenoval bir kaptandan, Amerigo
Vespucci'den geliyor. Sorsanz iyice okumu yazmlarn dnda
sokaktaki Amerikallarn ou bile Vespucci'yi bilmez. Hibir kavimle, hibir dil ve dinle alkas kurulmayan bir adem ismi yeni
kefedilen kozmopolit bir ktaya verilmi. Kk Asya'nn 12'nci
asrdaki adyla ve o adn anlamyla ve o lkenin zerindeki tarih
oluumla paralellik kurabilmek iin ancak bizim memlekette tarih
ve corafya okumak lazm.
1 Ekim 2004
Biz Kimiz, 'Dierleri' Kim?
104

"Kitab'n Nahal ve'l milel - Din topluluklar ve inanlar" balkl kitap Horasanl bilgin ahrastani tarafndan 12. asr banda kaleme alnm. Avrupa dillerinde birok tercmesi var. Hristiyanlk,
Zerdtlik, Maniheizm, Mazdek hareketi ve Yahudilik zerine bugn dahi okunup bir eyler renilecek bir kitap. ahrastani zamanmzn nl Yahudi arkiyats Slome Goitein'in tabiriyle bu belgeleri kimbilir ne zahmetle toplamtr. Oysa miladn birinci asrnda Roma'da hem de Yunanca ve Latincesi mkemmel Yahudi
komularn ortasnda yaayan Tacitus, Yahudilii bu komulara
sormaya bile lzum grmemi; "Yahudiler Kuds'teki mabetlerinde altn eek heykeline tapnr", abat gnn kastederek "ok
tembel olduklar iin de haftann bir gn hi i yapmadan yatarlar" diyor. Profesr Goitein hakl olarak "Beeriyet, Tacitus'tan
ahrastani'ye ne kadar nemli bir yol kat etmi" diyor. Ortaa Islam'nn kendinden olmayana, "dier'ine bakndaki sayg ve hassasiyet kayda deer.
Mslman Ortaa iin 'dieri' hep yanbamzdayd. El Biruni Hint dinlerini iyi tanrd. bni Haldun, yahudi tarihini ada yahudilerden daha iyi tetkik etmiti. Trklerin tarihinden sz ederdi.
Mslmanlarn tarihleri boyunca ne engizisyon, ne de Nazizm gibi olaylar yaratmadklar ak. Orta zaman mslman, Fasl corafyac drisi'nin kozmopolit Sicilya Saray'nda yapt gibi, skandinav 'sagalarn' dahi dinleyip Rusyallarn tarihi iin ipucu arayan
adamlara sahipti. Bugnn Doulular ise maalesef etraflarn kaba gzlemlerle tanmay tercih ediyorlar.
ii olarak yaad, talebe olarak okuduu lkelerin dilini bilse
de, tarihlerini, toplumsal bnyelerini ciddi olarak incelemiyorlar.
Hintliler ve Senegalliler hari dilini benimsedii kolonizatr lkenin edebiyatna ve toplumbilimine nfuz eden pek yok.
Krk Ambar
Eski Sovyetlerin yetmi milyon Mslman Rusay mkemmel
konuur. Bu dili Ruslardan iyi yazanlar tmen tmen. Ama siz hi
Rusya tarihi, Rus dili zerinde aratrmalar bulunan bir Trk duydunuz mu? Son AB-K buluma forumunda Hassan bin Talal,
Avrupallar nasl oryantalistlik (doubilim) yapyorlarsa, bizim de
oksidentalizm (batbilim) yapmamz gerekiyor dedi. Hakldr.
Dou da, Bat da Allah'ndr -Goethe'nin 'Dou-Bat Divan'na
ald bu Ayet-i Kerime 'teki' 'Doulu-Batl' gibi kavramlarn ne
kadar yanardner ve grece olduunu vurgulamaya yeter. 'Dieri' kim? Hepimiz. Herkes herkese gre dieri... Afrikal ile Asyal, Hristiyan'la Yahudi, Ekenaz Yahudi ile Seferad Yahudi, Mslman ile Mecusi, dahas var: Trk Mslman ile Arap Mslman birbirine gre teki, ya da dieri. Daha da var: Ortaa filozoflarnn dedii gibi; "Velayetn nas bela'ylazim" - dierlerini
(halk) ynetmek byk beladr. Demek ki, ynetenle ynetilen
de birbirine gre dieri. 'Dierini' tandn lde yaknlarsn
ve aradaki snrlar kalkar.
Dou ve Bat ayrm ne? Akdeniz'in dousu da bats da ayn tarih ve medeniyetin ocuklarnn yurdu. 12. yzyln Endlsl Arabi, Kad Ahmed El Endulusi, medeniyeti yaratanlar diye eski Yunanl, Romal, Msrl, brani, ranl, Hintli ve Araplar sayyor. Dine deil, Akdenizli olma imtiyazna bal bir medeniyet bu. brleri, corafyalar nedeniyle bu kategoriye giremiyormu. Kuzey
105

Avrupa gerekten bu camiaya ge girdi.

Hepimiz Hazreti brahim'in ocuklaryz, Ayn kelamn etrafnda toplanmz. Hepimiz eski Msr ve Yunan medeniyetlerinin kard felsefeyi benimsemiiz. tekiliimiz giyim kuam ve yemee mnhasr. rdn Prensi Hassan bin Talal'n Arap Dnyasnda
Hristiyanlk' adl kitab, hristiyanl herkese retecek lde saf
ifadeli, bitaraf ve saygyla kaleme alnm bir kitap. Hassan bin Talal, ahrastani'nin geleneini srdrdn gsteriyor.
21. yzylda insanlar birbirlerinin inancna sadece sayg gstermekle deil, hatta onu d anmalara kar muhafaza etmekle ykmldrler. Protestan misyonerlerin, sada solda Mslmanlk
aleyhinde dolatrdklar uyduruk brorlerle ne kendileri yeni taraftar kazanrlar, ne de uygarln yz gler. Bu asrda 'diere' kar ilgi, Hassan bin Talal'nki gibi olmaldr. Beeriyet yobaz misyo' 90 Krk Ambar Sohbetleri
ner brorleriyle mi, yoksa Hassan bin Talal gibilerinin bilgece sylemleriyle mi yoluna devam edecek, greceiz.
Bin yllk Rusya kilisesi, komnizm dneminde ald yaralarla
g zamanlar geiriyor. Cemaatiyle ilgisini kaybetmi. kna edici
olamyor. Boluu ABD'li ve skandinavyal misyonerler doldurmaya kalkt. Her gn yeni taraftarlar kazanyorlar. Rus Ortodoksluu
bir inan, ama asl nemlisi bu inancn etrafnda oluan bir kltrdr. Hepimizin huu ile dinledii, korolarn terennm ettii ruhumuzu temizleyen ilahiler, neideler ok kimsenin derinliine takld ikonlar, sonsuz stepin ortasndaki soan kubbeli kiliseler, Serov gibi ressamlar ve byk Dostoyevski, hepsi de bu kltrn rn. Acaba Protestanlkla donanacak bir Rusya'nn bu dourgan
kltrle ve mistisizmle bir alkas kalr m? Biz Ortodoks deiliz, sanat ve kltr seven insanlar olarak bu haysz propagandaya kar kmalyz. Demokrasi mi, etik mi daha nemli?
Birbirinin inan ve kltrn kmseyerek deitirmeye kalkmak deil, renmek gerekir. ki yz sene nce Alman Friedrich
Rckert'in Hayyam ve Hafz' Almancaya aruz vezniyle evirmesi,
Kuran'n en gzel mealini Almancada ortaya koymas, Joseph
Hammer'in ranl Vassaf'n tarihini mutantan Farsadan Almancaya tamas, Fransz oryantalistlerin Nadir ah'n tarihini Voltaire'in
diline kazandrmas ancak saygyla karlanr. Gelecekte bni Haldun ve Biruni'nin torunlar da Burgondia'nn arivlerini, Kremlin'in
ktphanelerini ilerine sindirerek okuyacaklar. Dnya okrenkli.
Bu renklilik, 'dieri' olmak iin gerekmiyor. Medeniyetler laf oul
telaffuz edildiinde siyas ve diplomatik bir riya ile deil, gerek bir
ilgi ve sevecenlikle telaffuz edilmelidir.
18/02/2002/Radikal Gazetesi
Assimilasyon
Assimilasyon terimi "emme", "zmleme" diye evrilebilir; tarihte bir kavmin dierini yok etmesi olarak da niteleyebiliriz. Bu,
ayr bir dili ve dini olan kitlenin ayrc zelliklerinin, dier kalabalk hkim bir kavim tarafndan yava yava yok edilmesidir.
Hi phesiz ki insanlk tarihi bu gibi evrim ve deiikliklerle doludur. Birbirine karmayan rk, yeryznn pek az noktasnda, az
saydadr. Tarih ncesi yani yaz ncesi alar gibi, yakn alarda
da assimilasyona urayarak kimlik kaybetmi veya sayca azalm
106

kabileler vard.
Mesel Napoleon'u yenip Paris'e giren Rus ordusunun n saflarnda herhalde ok egzotik grnl krkl, kalpakl, oklu yayl
on bin kadar Nogaybat denilen hristiyan Ural Nogaylar varm.
Oysa bugn bu kavmin mensuplar bu sayya ulaamyor bile. ehirleme onlar azaltmaya yetmi.
Bunlar, deiik safhalar ve deiik tiplemeleri ierir.
Tarihte dilini kaybettii halde assimile olmayan kavimler de vardr. Bunlar din etrafnda veya kabile balantsna sahip kiilerdir.
Mesel rlandallar... Kelt asll dillerini hemen hemen unuttuklar ki bunu bilenlerin says pek azdr, yaygn ve akc olarak kullanamazlar- ve ngilizce konutuklar, hatta bu dilin edebiyatna ve tiyatrosuna hizmet eden Bernard Shaw, Samuell Beckett, Oscar
Wilde gibi byk isimler kardklar halde, rlandallklarn folklor,
menkbeler ve Katolik inan sayesinde muhafaza etmilerdir.
Benzer durum, skoya iin de sz konusudur.
Baz halde tamamen farkl det ve ananeler, yeme-ime alkanlklar assimilasyonu nler. rnein Ukraynallar, Finli ve Ruslar arasnda geikenlik fazladr. Ayr dil, geii nleyememitir.
Hatta bugnk Rusya'nn kalbi Volga blgesinin Fin-Ugur kabilelerle meskun olduu ve Ruslat malumdur. Ayn geie ayn dil
Krk Ambar Sohbetleri
ve dindeki Trk ve Slavlar arasnda rastlanmaz. Bu iki rk arasnda evlilik ve karma youn deildir; bu nedenle de uzun Altnordu
devleti hkimiyeti ve birka asrlk arlk Rusya ve Sovyet Rusya
egemenlii karlkl olarak assimilasyona neden olmam, karm
snrl kalmtr.
Daha da ilgin rnek, inli ve Sinkiung yani Sincan denen Dou Trkistan ahalisinin durumudur. Trkler inlileri "kt yemek
yiyen ve derileri kokan adamlar" olarak, inliler de Trkleri "hayvanlarn stn iip st mamullerini yiyen barbarlar" diye gryorlarm. ki rkn bu durumda karmas ve bir gelecek ina etmesi
mmkn olamyor. Bu nedenle asl detler, folklor ve gnlk yaamdaki farkllklar assimilasyonu nlyor. Kavimler aras evlilik ve
yaknlama katiyen sz konusu olmuyor.
Assimilasyon baz halde stn silahlaryla hkimiyet kuran, fatih aznln yok olmasdr. Mesel Orta Asya'da Toharlar tarihimizde Dger denilen Ouzlar'a adlarn verip kaybolan kavimdir.
Gene Trk kkenli Volga Bulgarlar'nn Han Aspruk bakanlnda bugnk Bulgaristan Slavlar zerinde hkimiyet kurduklar, dillerinden baz unsurlar, asl nemlisi bu kavme isimlerini brakarak
kaybolup gittikleri aktr.
Rusya'y istil eden Kpk Trk kabilelerin banda gerekten
bir Mool kabilesi olan Tatarlar vard. Bu komutan kabilenin adn, ounluu tekil eden Kpak kabileleri benimsedi. Rusya'daki Tatarlar'n bu zgn Tatarlar ile isimden baka ilgisi yoktur.
Kukusuz o hakiki Tatarlar da, Kpak ve Trk gruplar iinde
erimilerdir. Gene baka bir dil konuan Baltk yresindeki Prus
kavmi, Germenler'in arasnda onlara isimlerini vererek kaybolmutur. Bugnn Alman Prusyas ve Pruslarn hakiki Pruslar ile
din, dil, rk olarak isimlerinden baka hibir alkas yoktur. Demek ki sadece yenilenler deil, baz halde yenenler de assimile
ediliyor.
Nihayet bugnk Ruslarn ismi de sve'ten gelen Varegler ta107

rafndan "Rosi-Ruotsi" olarak verilmitir. Rus milliyeti tarihilerin

itirazlarna ramen en ok taraftar bu gr toplamaktadr. Normanlar, Rusya devletinin ve milletinin adn koymutur. Gene Milttan nce 1900'lerde Anadolu'ya bugnk Gney Rusya'dan
gelen Nailer dillerini ve hatta l yakmak vesaire gibi folklor ve
Krk Ambar
din ritellerini koruduklar halde isimlerini deitirip yendikleri
yerli halkn adn almlar, yani Hatti, Hitit olmulardr.
20. ve 21. yzyllarda din, etnik renkleri bastrmaya yetmiyor.
Ama mazide din, etnik kimlii de etkilemitir. Milttan nce 3.
asrdan beri Mezopotamya, Suriye ve Filistin, "Aram" dediimiz
kavim tarafndan istil edilmiti ve Arami dili yaylmt. Hazreti sa
doduunda Filistin halk yani Yahudiler, branca konumuyordu,
Aramca konuuyordu. Hazreti sa da Aramca konuuyordu, ama
eitimli btn Yahudiler gibi branca'y din metinleri okumak ve
ibdet iin renmiti.
ki bin yl boyunca branca konumayan yahudiler, zellikle de
Alman Sakson lehesi temeline dayal bran ve Slav deyimlerle kark zgn yahudi dili olan Yidi konuan Avrupa yahudileri, branca'y dinleri sayesinde zihinlerinde tuttu, kimliini korudu ve bu
dili modern branca olarak yeniden dirilttiler.
Bugnk Filistin'de branca gnlk dil olarak 20. yzyl banda
diriltilip konuulmaya balad. Benzer bir durum tarih dnemlerde
de olutu. Arap yarmadasnn dnda da Arapa konuan kavimler vard, ama herkes Arap deildi, Sam rkndan idi. Mild 7.
asrda Aramca ok yaygnd. Bu kavimler slamiyet ile birlikte benzer dil olan Arapaya da kolayca getiler ve ortaya kalabalk ve byk bir Arap kavmi kt. Yoksa bugnk Arap dnyasnn Arap
Yarmadas'ndaki Araplk ile ne kadar ilgisi olduu tartlr. Ancak
bu blgede hristiyanln koruyan Sryani, Keldani gibi gruplar
Aramca'yi, Msr hristiyanlar olan Kobtlar da Kobtay muhafaza
edebildiler. Ancak bu diller de yava yava ortadan kalkyorlar.
Mesel Balkanlar'daki mslman Pomaklar Bulgarca ve Hellence, Giritli baz mslmanlar Hellence konuurlar; dinleri dolaysyla Trk etnisitesine gei yapmlardr. Tarih ve corafyadan
ok bizim yanl mbadele politikamzn etkisiyle Anadolu'daki Karamanl Trkler Hellenize olmulardr. Ama ayn tip bir gei, Moldova, Romanya ve Ukrayna'daki Gagauzlar iin sz konusu deildir. Toplu yaamlar dolaysyla etnik Trk zelliklerini 20. asra kadar korumulardr ve korumaya da devam ediyorlar.
Bu gibi bir durum az sayda ama kapal hayat sren Karaylar
yani Musev Trkler iin de sz konusudur. Germen dnyasnn ortasndaki Dou Almanya'da yaayan Sorblar Slavlklarn korumu194 Krk Ambar Sohbetleri
lar ama ayn ey Macaristan'daki Kumanlar iin sz konusu olmamtr.
Milliyetlerin assimilasyonu pek genel kurallar ve konumlarla
izah edilecek gibi deildir. Maalesef istisnalar kurallardan oktur.
ktisad ve antropolojik artlar kadar corafya artlar dahi etkilidir.
Mesel Sicilya ve Gney talya'da Milttan nce 6. asrda balayan Hellen kolonizasyonu i blgelere yaylamad. Kylarn i ksmndaki llirya asll Messapiler bu yaylmay inatla durdurdular.
Kltr olarak Hellenizm'e aktlar, hatta dinleri bile Yunan tanr108

larn ksmen benimsedi. Ama dilleri ve kabile balar Hellenlerle

kaynamalarn nledi, hatta dmanl tevik etti.
Hi kukusuz, yabanc bir assimilasyona aile, kabile balarnn
kudreti dil ve folklorun korunmas mani olmu ve bunun en iyi rneini Arap kavmi vermitir. Dillerine dknlkleri, soy ve
"hay"larna yani oymaklarna ballklar, ananeye yani "sunne"ye
riayetleri bugn dahi Araplar birbirine kenetler.
Zaman makinesini kullanrsak; an Arap genci on kuak evvelki ecdadyla rahata yz yze gelip anlar. ok toplumlu bir
zellik yoktur. Bu nedenle de bin yl akn sre devleti olmayan ve
gezgin Arap idarecilerin ynettii Arap dnyas, Arapln muhafaza edebilmitir.
Assimilasyon, ta: h dncesinin ve yorumunun temel sorunlarndan biridir. Soukkanl ve politik istismardan uzak deerlendirmeler yapmak iin ise, ok sayda mukayeseye bavurmak gerekir.
29 Ocak 2003, Hrriyet Tarih
nDigerMi
"Dier-other" Anglosakson evrelerin son icad. Bence hi de
tutarl olmayan, yani tarif vasf olmayan bir deyim. "Dier" bir Rus
matriyokas gibi sonsuz i ielik ihtiva eden bir kavram. Hristiyan
iin Yahudi dier, Yahudinin iinde Ekenaz ve Safarad Yahudi dier. dare edilen, edene dier diye bakyor. "Velayet'un nas belayu'l azm" -bakasn idare byk beladr- diyor Ortaa Arap devlet teorisi... Renkler, detler, yenen yemekler insanlar birbirine
gre dier yapmaya yeter. Kapal kavimler "dier" mefhumunu kolay yaratyor, stne dyor ve abartyorlar. Beeriyetin sorunlarn zmeye alan bir alay endstriyel toplum bu abartmann
lsn yapyor; "dier"i yaratyor, abartyor, bytyor, sonra da
kendi piirdii put biimli ekmei yiyen cahiliye Araplar gibi,
problemle grlt patrt karp, szde savayor.
Sorunun baka boyutu da var; toplumlar birbirini renip retmekte yava davranyor. 18'inci ve 19'uncu asr boyu Dou
toplumlarn en iyi inceleyen Fransa'nn byk arkiyatlar bu bilgileri toplumlarna iyi aktaramam, dar akademik evrelerde kalmlar ki, baz ada politikaclar, hatt dnrler sk sk "Biz slm', Dou'yu bilmeyiz" diye mazeret ileri srp duruyorlar. Rusay neredeyse Ruslardan iyi konuan ve yazan tmen tmen Rusya Mslman aydnlarnn iinde, bir nl Rusya tarihisi, Rus dili
ve edebiyatnn gramer ve leksikografisinin saygn uzman yok.
nc Dnya'da smrgesi olduu lkenin dilini iyi bilen aydnlar kalabalk ama Hindistan ve Senegal dnda bu dilde aratrmac ve uzman karan pek yok. Dou dnyas Batbilimci-Occidentalist veya mstarib karmadka ne dnyay iyi kavrar ne de
kendini anlatabilir.
Hristiyanl iyi renmeyen Doulularn misyoner faaliyetlerin
tahribatndan ikyet etmeye de pek haklar yok... Mslman lkelerin tarihileri Burgondiya'nn, ngiltere'nin, Rusya'nn arivleKrk Ambar Sohbetleri
rine girip o lkelerin tarihi zerine uzmanca yorumlar yapamadka, sosyologlarmz saha aratrmalar ve bilimsel gzlemlerle Bat
lkelerini yorumlamadka, Bat zerine sylediklerimiz kahveha109

ne dedikodusundan ileri gidemez ve "emperyalizm" szlanmasyla

da hibir sorun zlemez. Bat zihniyetini ve toplumlarn kaba
gzlemin dnda iyi kavramak gerekiyor. Bunu hi deilse Trkiye'nin sistematik ve rgtl olarak yapmas gerek nk artk insan malzemesi var.
Doulular ortazamanda "dier'ini iyi tanrd. Corafyac Idrisi'nin skandinav sagalarn bile tand ve Rusyallarn tarihi iin
yararlandn Omelyan Pritsak gibi ciddi ilim adam ortaya koydu.
bni Haldun Yahudi tarih kaynaklarn okuttu; ada olan hahamlarn bile bilmedii bu kaynaklar, tarihini yazarken kullanmt. Doulular bugn bu zelliklerini kaybetmi durumda, tekrar kazanmalar lazm. "teki" nedir? Hepimiz Hz. brahim'in etrafnda
toplanmz. Yahudiler, Mslmanlar, Hristiyanlar hepsi eski Msr'dan gelen ve eski Yunan'la ekillenen bilim ve felsefenin izleyicileriyiz. "tekf'lik vasfn tayin eden unsurlar ise, bu dnyay renkli klmaya yaryor.
17 ubat 2002
Trk Olmak Zor Zenaat
Trkiye'de yaamak zor; bu ifadeyi yarm asrdr duyuyorum.
Genelde Trkler dar kamak ister... Bu ka Akdeniz lkelerindeki ge benzemiyor; iyi tahsil grm, paral veya er ge refaha
erecek insanlar, listenin banda yer alyor. Genler gibi yallar da
var; altmndan sonra lmek iin oraya buraya gidiyorlar. Trkiye'yi, itiraf etmesem bile gzelliin ve renkliliin merkezi olarak
grenlerden biri olduumdan benim anlayamayacam bir duygu;
bu nedenle lkemizin iten ve eken taraflarnn muhasebesini yapmakla megulm.
Dardaki Trkler, ev sahibi asndan sorun karmayan bir kesim; siz bakmayn bartsnden ikyet eden Almanlar'a. Adl istatistiklerde Trkler, kapal ve eitimsiz bir ii snfnda rastlanmayacak kadar dk gstergeler arz ediyor. Bayramda kurbanlk koyun kesme olaylarnn abartlmasn da brakn; Trkler'in yaad
ii mahalleleri mezbelelik deil; salk ve temizlik sorunlar asgaride, hatta olabileceinden iyi. Millet alyor, biriktiriyor ama toplumla btnlemiyor. Ne var ki btnlemeyenin inad kadar, btnletiremeyenin dar kafalln ve tersliini de hesaba katp konualm. Birisi iin kapal Anadolu insan diyoruz, brnn Hollandal ve ngiliz komularnn aksine dnyaya kapal kyl ve kasabal bir millet olduunu niye unutuyoruz? ABD'ye gelince durum adamakll deiiyor. Okutup, yetitirip, donatp gnderdiimiz insanlardan oluan bir snf bu. Professional lobby (meslek sahibi grup) diyorlar. lkesinin krsal kesimlerinden kopup gelen Sicilyaldan, Yunanl'dan hele Meksikahlar'dan ok farkllar. Hatta
II. Dnya Sava ncesi gelen Dou Avrupa Yahudileri'nden de
ok daha eitimliler. ABD'deki Trkler, ilk gnden alan, kazanan, st dzeyde tketmeye balayan insanlar. Sk sk inanlmaz
baarlaryla toplumun st taraflarnda gezinenleri duyarz. Dorusu ABD de milliyetlerin dlanmad, kabiliyetsiz ve tembellerin
Krk Ambar Sohbetleri
ezildii yer diye bilinir; Trkler bu canglda hep stte ve huzurlu idi.
Ta ki zincirleme, uyuturucu sorunu, Kbrs-Yunan propagandas
110

ve Ermeni propagandas birbirini izleyene kadar.

Haritada Trkiye'nin yerini bilmeyen mustarip orta snf insanlar, uyuturucunun ana den ocuunun vebalini Trkiye'de
aryor; zaten o Trkler Kbrs' yamalayan(!), Ermeniler'i soykrma uratan(!) kt adamlar deil mi? Bulunduu yerde uslu uslu
alan, vergi veren Trk'n okuldaki ocuu, dedesinin Ermeni
kestii gerekesiyle dier ocuklar tarafndan tacize uruyor. imdi bir de nndeki kitaptan byle eyleri okumak zorunda kalacak.
Darda etnik hassasiyeti artan Trk, her yerde lkesi aleyhindeki
propagandayla karlar; Trkiye'ye kar acil yaptrmlar uygulanmasn isteyen Rum ve Ermeniler "Biz Amerikan vergi mkellefiyiz" diye barrlar. ABD'de yaayan bir dostumun dedii gibi; sanki suladklar ve okulda "Trklerin kasapln" renmek zorunda
kalan ocuklarn ebeveyni vergi mkellefi deilmi gibi... Son hafta kendilerini dinlediim ATAA (Trk-Amerikan Dernekleri Federasyonu) yeleri, ABD'deki baarl hayatlarna ve dnyaya ak
konumlarna ramen, bu basklar youn olarak hisseden bir kitleyi temsil ediyorlar.
u anda Almanya'da Sosyalist ve Yeilci gruplar ve devlet grevlisi yazarlardan oluan garip bir koalisyon anti-Trk nutuklar
atyor. Bu nutuklarda salkl muhakeme (audi alteram partem - dier taraf dinle) ilkesi yok. Nazi Reich'indeki babann ve amcann
benzerini baka yerlerde ve Trk tarihinde aryorlar. Alt milyon
Yahudi'yi, bir milyon ingene'yi, Kzl Ordu'nun esir askerlerini fnnlayanlara ortak aranyor ki, tarihteki su yaylsn ve kokusu azalsn. Franszlar; vatan igal edenlerle ibirlii yaparak, Yahudiler'i
kampa yollayan Fransa'nn tarihini temizlemek iin, tarih drammz soykrma eviriyor ve oralarda yaayan Trkler suni fke ve
teatral sulamalara gs germek zorunda. Bence herkes gs
germeli. Ataletten kurtularak tarihi renmeli, tartmal, srarla
tezlerini savunmal. erde de darda da olsak; Trk olmak zor zenaat... Kolay tarafndan yaamak mmkn deil...
24 Haziran 2001
"Soykrm" zerine
Ya 65 civarndayd, Viyanalyd ve konumas sk sk bu leheye kayordu. Viyana lehesini sevmediimi ve anlamakta glk
ektiimi sylediimde, "Ben de sevmiyorum ama doduum ve
bydm yerin alkanl" derdi. 1971'de tanmtm. Savatan
nce Viyana Teknik Yksek Okulu'nda, yani bugnk Teknik niversite'de okuyanlarn ou gibi iyi bir mhendisti. Teknik tarih konusunda ne biliyorsam onun heyecanl izahlarndan renmiimdir. Sonra Trkiye'ye bizi ziyarete geldiinde; "1938 yl 10 Kasm'ndan beri ben artk Avusturyal deilim" demiti. Oysa Viyanal yksek mhendis Rudolf Karlburger ok Avusturyalyd. Son grmemizde beni Viyana'dan Floransa'ya uurlarken hareket eden
vagonu apkasn kartarak selamladn hala hatrlyorum. Ailesi
1938 martnda Prag'a snm ve orada meum sondan kurtulamamt. O ise Dachau toplama kampndan in'e kaabilmiti.
Avusturya Nazileri de Avusturyalyd; rveti severlerdi ve beynelmilel Yahudi komitesinin ara sra szdrd rvetlerle baz ansl
mahkumlar byle kurtulabiliyordu. 1938'in 9 Kasm' "Kristal Gecesfdir. Tertipli olarak Yahudi dkkanlar yerle bir edilmitir. Erte111

si gn 10 Kasm'da ise kaacak imkn olmayan Yahudiler toplanmaya balamt. Onlarn arasnda gen mhendis Karlburger de
vard ve kendisine rk ve din kkenlerini unutan, Almanlk ve
Avusturyallklanyla vnen birok Yahudi gibi o gn ne olduu
retildi.
ar Rusyasnda kasabalarna kapanp yaayan Yahudiler her
trl hastaln sorumlusu grlrd. Balkanlar kartrmakla ykml stanbul'daki Bykeli gnatev 1877-78 savandan sonra
Rusya'nn ileri Bakan olunca "pogrom" denilen yama olaylarnn tertibi iin "Yahudilik"in yeterli gereke olduunu sylemekten
ekinmezdi.
200 Krk Ambar Sohbetleri
1492'de Grnata (Granada) ve Kordoba'y alarak Endls medeniyetine son verenler zulmden kurtulmak iin din deitiren Yahudilerin bu din deitirmeyle temize kamayacaklarn, kanlarnn temiz olmas gerektiini sylediler. Antisemitizm bir mirast.
Sadece dinle izah edilmez. Ortadou Hristiyanlar arasndaki antisemitizm, Bat Hristiyanlndaki kadar kuvvetli olmad hibir zaman. Irk ayrm 2 bin yllk bir yaam biimidir. Avrupa antisemitizminin en kanl ve utan verici tezahr 1933-1945 arasnda yaand. Neye uradn aran Alman Yahudilerine uygulanan zulm Vichy Fransas da aynen benimsedi. galcinin desteiyle Fransa, Yahudi dmanl mirasn kendi Yahudilerine ve lkesine snanlara uygulad. lerindeki yabancy ne kadar kendi gibi olsa da
benimsememek bin yllk bir mirast. Dorusu hl da devam ediyor. 1933 ile 1945 arasndaki havadan utanan ve ok geirenler
kaldramayacaklar bu suu paylaacak baka toplumlar aryorlar.
Halen Trkiye'ye yneltilen sulamalar, dnyadan ve tarihten bihaber parlamento yelerinin ald kararlar, her eyi bildiini sanp
hibir ey bilmeyen yarglarn Bernard Lewis gibi bilginleri "soykrm inkr etmekten" mahkum etmeleri; bazlarmzn biteviye
tekrar ettikleri gibi Trkiye'nin AB'ye alnmasn nlemek iin deil. Olaylara bakkal gzyle bakmaktan vazgememiz lazm. Toplumlar ruhsal temizlenme ihtiyacnda ve Shakespeare'in "Hamlef'indeki katil kraln deyiiyle; "kokusu g kaplayan le gibi sularn" ykleyecek baka ortamlar aryorlar.
1914'te Trk mparatorluunu ve onun yorgun ve ileke ana
unsuru olan Trkleri lzumsuz bir dnya savana srkleyen, maceraperest, dar grl, bilgisiz yneticilerin kontrol edemedikleri
trajik olaylar hazrladklar aktr. Jn Trk muhalefeti her zaman
iin, dn dedeleri bugn de torunlaryla, Trkiye adna olmadk yorumlar yaparlar. Ermeni tehciri ve katliam tek tarafl deildir, bir
mukateledir. Bu olaylar harbin ilk ylnda vukua gelmi de deildir.
1880'lerden beri Ermeni bamszlk zleminin yanl politikalarla
fiile gemesi ve imparatorluun paralanmas srasnda trajik boyutlara uzanmasdr. Osmanl da insanlarn yaad bir aland ve
cennet deildi ama yukardaki manzaralar bu imparatorlukta yoktu. nsanlar ve topluluklar kendi kompartmanlarnda, kozmopolit
bir dnyann iinde yayorlard. Kimsenin kimseden nefret edecek
iletiimi yoktu, ta ki ulusalclk insanlarn cennette yaayacaklarna
Krk Ambar
inandklar bir farazi dnya kurana kadar... Her kavim ayr bir ulusalclk akm ve zlemi iindeydi. I. Dnya Harbi hepsini bir kana112

la dkt. Harp srasnda btn imparatorluk uluslar atma ve

kargaa iinde telef olmutur. Soykrm hukuk olaylarda muhakeme alkanl olmayan ve tarih bilmeyenlerin verecei hkmle
kesinlik kazanmaz. stelik soykrma kar kmak milliyeti olmak
deildir nk bu su zaman amna tabi deildir ve byle bir fiilde var olmas gereken kltrel rg dolaysyla hem dedelerimize
temil edilir, yani sadece Enver ve Talat' deil, Fatih Sultan Mehmet'i de kapsar ve sadece bugnk kua deil torunlarn da balar. Byle ar bir su faraz hkmlerle, olsa olsalarla benimsetilemez; madd ve bilhassa manev sonular itibaryla Trk kimlii ve
pasaportu tayan her bireyi kapsar.
Soykrm sulamalar karsnda hi de milliyeti bir rgtlenme
ve yaam biimi gstermeyen Avrupa'daki ve zellikle ABD'deki
Trk gruplarn galeyana gelmeleri ve birlikte hareket etmeye balamalar onlarn gurbette bu gerei daha iyi grmeleri ve kavramalaryla ilgilidir. Ortadaki resm tarih tezinin ne olduu belli deildir. Ama ulusun hukukunu savunmaya kalkan herkesin de bu konuda cannn istedii gibi konumasn kabul edemeyiz nk hakikaten vahim sonular getirecek bilgisizce ifadelere rastlanyor.
Titiz ve bilgili uzmanlarn almalarna mracaat edilmelidir. "Sz
hrriyeti" gelecek kuaklar skntya sokacak sorumsuzluk demek
deildir.
1 Mays 2005
Ermeni Olaylar ve Arivlerimiz
Ermeni sorunu alevlendike btn siyasiler, memurlarmz, okumularmz arivperver kesiliyor; darda da Ermeniler, "Trkler
arivleri kapatyorlar, amyorlar" diye kyamet koparyorlar. Aslnda Ermeni tarihi ve aydnlarn da nemli bir zaaf var; Trke renip Osmanl evrak ve neriyatn incelemek yerine, bararak tarih yorumu yapmay tercih ediyorlar. Aralarnda "soykrm" tarihileri ok ama bu nasl olmu, diye ie giriecek Ermeni-Osmanl tarihisi yok... Bizim de Ermeni milletinin tarih boyu nasl yaayp
ne dndn takip edecek Ermeni uzmanmz iki tane gen ocuk. Arivler karlkl alsa da, kim ne okuyacak? Gene mevcut
evrak gayriermeni ve gayritrk nc taraf tarihiler okuyacaklar. Aslnda nc taraf tarihilerin yazdklaryla i nereye gider
bilmiyorum; az sayda, sesini karmayan ama samimi ve bilgilice
yazanlar var; sadece alkn ivasna kaplp partizanlk yapanlar
var; kar iin yazanlar var. Tessa Hoffmann gibi, Alman istihbaratnn uzman olarak yazanlar var. Yves Ternon gibi hayatnn alk iin yazanlar var. En ksa zamanda Ermenistan ve Trkiye tarihileri bir araya gelip tartmal. Bylesi en iyisi, uzlalmasa dahi eski sert slp kaybolmaya balar.
Sz arivlere getirelim; arivlerimizin atadan, dededen tasnifli
olarak intikal eden bir ksm var, tomar tomar saklanan ksm var.
Kimse 19. yzyl ve 20. yzyl bana ait evrakn tasnif edildiini
ve iinde ne olduunu tmyle bildiini syleyebilir mi? Hayr. Bilinen ve tasnif edilen ksm vardr; bilmediiniz ve tasnif etmediiniz ksm vardr. Ermeniler ve arivi bilmeyen taraftarlar, Trk arivleri kendilerine braklsa, Nrnberg tipi kanun tasarlar ve Enver, Talat, Cemal imzal Ermeni imha emirleri veya Naziler'in nl Van Zee toplants zabtlar gibi evrak kartr zannediyoruz. Bo
kuruntu. Bu arivlere mtarekede ngilizler, sonra da bir alay ecne113

Krk Ambar
bi tarihi girdi. Osmanl Devleti, Nazi Almanyas deil, Ermeniler
de Berlin, Viyana Yahudileri deiller; lakin arivler iki halkn trajik
tarihini aydnlatr ve kkrtclar insafa getirmeye yardmc olur.
Hakikatler akla kara gibi deildir, vicdann ve yntemin ls,
puslu geree yaklamaya yardmc olur.
Osmanl arivlerini incelemeye balayan bazlar, tasnif edilmeyen fonlardan derlenen ve seilen baz evrakn, Ermeni dosyalar
olarak ayrldn grecek; bunlar geri tarihiye yardmc olur ama
bir konuyu inceleyen tarihi her eyden nce malzemesini kendi
seer, kendi dzenler ve yorumlar. Dnyada ressama renk setirip
fra kullandracak adam yoktur; tarihilere de arivlerden yaplan
derlemelerle yn veremezsiniz. kan evrak okunduka tarihiler
bambaka manzaralarla karlayorlar. Bu manzaralar Bat'daki
baz kalemorlarn yazdklar eylere uymuyor ama bir imparatorluk yklrken onun uyruklarnn birlikte yaad trajedi, acemice girilen cihan harbinin getirdii facialar daha iyi anlalyor. Ariv okununca gnde i aydnlanr zannedenler de var; byleleri akcier
rntgeni ile tarih evrak ayn mahiyette eyler sananlardr. Ariv
uzun aratrmalarn ve zaman iinde saysz tarihinin saysz farkl yorumunu besleyen bir kaynak, tarih-yazcnn antrenman alandr. Arivlerin slah ve tasnifini sadece Ermeni olaylar vesilesiyle
deil, uygar ve eski bir millet olarak dnmeli; "iktisad kriz" gibi
yaveleri ve szde mazereti brakarak mal kaynak ayrmal; hatta
yurttalar olarak bata bulunarak bu nemli reformu gerekletirmeliyiz.
22 Nisan 2001
Trk-Ermeni Bulumas
21 Kasm aramba gn TURSAK'm tertipledii "tarihte sinema bulumas" etkinlikleri iinde bir de ak oturum vard; Ermeniler ve Trkler arasndaki sorunlar ele alyordu. tiraf edeyim ki,
izlediim ve katldm bunca ak oturum iinde bu kadar zihnimi
megul edeni azdr. Emekli bykelilerimizin ve Ermenistan Bilim
Akademisi'nden sekin simalarn gtrd kapal kaplar ardndaki baz grmeler dnda, dorudan dinleyicilerin nnde ngrmesiz ve hibir usul tespit edilmeden yaplan bir ak oturumdu. Krk eit mnasip veya mnasebetsiz sual sorulabilir, mdahale olabilirdi. Salon kalabalkt, bata "Agos"un ef redaktr Hrant
Dink ve ehrimiz Ermeni aydnlarnn sekin temsilcileri, tandmz hemen her gruptan aydn oradayd. Bunun tarih bir toplant
olduunun hepimiz bilincindeydik. Belki ok nemli konulara deinilmedi, ama ilk defa kamu nnde iki taraf arasnda dorudan
bir grme yapld. yle anlalyor ki, her iki taraf da Bat Avrupal birka sempatizan desteiyle tertiplenen monologlar artk ilgin bulmuyordu. nc taraf olmadan kendi sorunlarmz konumaya ve tartmaya balamamz lazm. Bu ho bir balangt...
Ak oturuma, Ermenistan'n gen rejisr Dikran Khzmalyan,
gene bu lkenin gen tarihilerinden Aleksandr Saf aryan katld.
Trk Ermenolog (Ermeni bilimci) Birsen Karaca edeb eviriyle ilgili bir sunu yapt. Trkiye ilk Ermeni uzmanlarn Rusya'da eitti. Bunu talihli bir balang olarak gryoruz. Aleksandr u anda
kurulan gayriresm Trk-Ermeni komisyonunun sorunlar zece114

ine inanmadn syledi; hibir ey ilk admda zlmez ama zme gider. Kald ki, sz geen Ermenistan'n ar iktisad sorunlarn zmeye ynelik bir giriimdir bu. Bir eyi herkes anlamal;
Ermenistan artk devlettir. Diaspora yllarnn hrnl ile hibir
sorun halledilemez ve hayaller, Kafkaslar'n granit gereine arKrk Ambar
par. Herkes soukkanl ve aklc olmak zorundadr. Bununla birlikte Safaryan'n sorunlara yaklamnda gerekiliin arballn
grdm. Dikran Khzmalyan dl ald Antalya Film Festivali'nden
sz etti... Kendisini anlayan bir dnyay tanmt, bu festivalde
gsterilen belgeseli de hoa gitti. nsanlar sanat ve beeniyle birbirine balanr. Dnyada Yakn Dou halklar kadar birbirini anlayan
ve birbirine gnlden balanan bulunmaz. Tarih boyu atmalar
olmutur ama bunu dar kalplarla yorumlamak sorunlar aydnlatamaz. Uzun tatl birliktelikler de vardr. Bunu herkes anlamal; oturuma katlan sveli siyaset bilimci Klas Goran Karlsson bu konulara ok uzakt. Evvela apostolik bir retmen edasyla tarih retti. Ermenilik ve Trklk gibi mevhumlar (sanal toplumlar) 19. asrda ulusal bilince ulamann hikyesi olarak vaz etti; ulusuluk zerindeki kuramlar ve kurallarn maalesef ok istisnas var. Yakn Dou tarihini bilmeyen Bat Avrupa siyaset bilimcileri kendi dnyalarnn kalplaryla beynelmilel grler retmeye alyor. Affedilmez taraflar, kendi cemiyetlerinin gelitirdii ark tetkiklerinden
habersiz olmalar... Zavall Batl arkiyat unutulmak iin retmi
gibi... Bilimle provokasyonunun ilgisi az olmal; Karlsson'un grlerine ne Ermeni ne de Trk katlmclar ilgi duydu... Ama milliyetilikten uzak eilimlere sahip ve "Atatrk" kitabyla tandmz
Aleksandr Jevakhoff o derece mutedildi. Trkler ve Ermeniler birbirlerini ilm olarak tanmal, ett etmeli... Ermeni tarih ve edebiyatna katklar olan bir Trkle, Trkolog bir Er meninin yorumlar
daha yapc olur ve dinlenir.
Buras stanbul; stanbul, Balkanlar ve Ortadou'da barn yeniden yaratt bir merkez olabilir. 1000 yllk mazisi ve gelenein
izleri yeter... Geen cumartesi Kezban ve Hseyin Hatemi ifti bir
iftar verdiler. Diyanet ileri bakanmz ve Rum Patriki Bartolomeus hazretleri ve Ermeni Patriki II. Mesrob hazretleri; ehrimizdeki
Sryani, Roma-Katolik ruhan reisleri ve Yahudi cemaatinden Yusuf Altnta hazrd. Patrik II. Mesrob, stanbul'u ziyarete gelen Suriyeli dindalarnn, "ftara siz de mi katlyorsunuz?" sorusuna; "Buras stanbul, biz de katlyoruz" demi. Ev/et, stanbul bir dnya
bakenti. Oradaki ve onun yaam biimini zleyen yerlerdeki anane buydu... Onu yeniden yaamann faydas var...
2 Aralk 2001
Trkler G Edince Ne Oluyor?
G ederken bavullar dnda her eyi brakan bir rkz. Bir kavim g eder ama kimliini brakmak salkl deil ve bu konuda
snf, gelir, blge fark olmakszn ayn kusuru iliyoruz
Pazartesi gecesi Kanal D'de "Trkler g ediyor mu?" diye bir
program seyrettik. Fatih Altayl halk tribn ve uzmanlar tribnn
ynetiyor. Program srkleyiciydi. Uzmanlar tribnnden Almanya
grm bir bey, Almanya'nn be senede deitiini, rklk falan
kalmadn sylyor; aksini syleyen Nur Vergin'i dinlemeye tahamml yok, yz geriliyor, dudaklarn sryor, Almanlar'dan bile
115

byle sk patriot kmaz. Nur Vergin, Kanada'da hem de st dzeyde davetli olduu bir kongreye gittiinde havaalannda yedi saat nasl tutulduunu anlatyor, br uzman ise Kanada'nm Trk cenneti
olduunu iddia ediyor, herkes gmeliymi. G mracaat iin ilgili brolara bin dolar verilerek gerekli evrak dolduruluyormu, yoksa
ok zor imi. Halk tribnnden bir hanm ocuklarn eitim iin
ABD'ye yolladn, iki yldr orada olduklarn, ok memnun olduunu sylyor, btn velilere tavsiye ediyor. Btn veliler ayn eyi yapmaya kalksa, kebalarnda birbirimizi soymak gerekir. Bizden ok
daha zengin lkelerin medyasnda dahi byle sloganlar atlmaz.
Geri giden yurtta gider. Gn muhtelif sebepleri var. Gen
insanlar adaletten emin deil ve lkelerini iyi tanmyorlar. Tabii
Trkiye bu lkeler iin insan deposunun en uygunu; beenin veya
beenmeyin bizim eitimden geen, Amerika ve Kanada'da toplumla daha kolay btnleiyor. Trkiye gmrah bir g lkesi...
Parasz eitim diye baran genlerin kulaklar nlasn, aslnda
parasz okuyoruz, burslu okuyoruz. (YK'n ahane burslanyla
master, doktora yapp geri gelmiyoruz; bizim Siyasal Bilgiler'deki
asistanlardan dahi gidip gelmeyenler var. Kefiliniz endie etmesin,
ikide bir af kp borlar sfrlanyor.)
Krk Ambar
Benim stnde duracam nokta bu deil. Kltrel uyum safhas nemli; Trkler gittikleri yerde geldikleri yeri yaayan bir kesim.
Kltrel btnleme hrsmz ek ve Alman gmenler gibi deil;
fakat te yandan geldiimiz yerin kltrn ikinci kuaa devretme kabiliyetimiz pek dk bir kavimiz. Uzunca darda kalm aydn (diplomat, tccar, bilgin, sanat) snfn ocuu da, ii snfnn genleri de krk dkk Trke konuur, hi Trke yazamaz,
Trkiye'yi tanmaz. Bunun istisnas pek azdr. ranllar ve Ruslar gibi gmen kavimlere baknca maalesef asil ve necip milletimizin
bir "Kulturvolk" yani zgn kltrmz her art ve durumda koruyabilen ve gelitiren bir halk olduumuzu sylemek pek zordur.
Alt milyon ranl, Humeyni'den beri lkeyi terk etti. Mcadeleci deiller, kamak kolaylarna geliyor. Lakin, kltrlerini yurtlar
kadar kolay terk etmiyorlar. Kuaktan kuaa nefis Farsa'y ve
edebiyatn aktaryorlar. Gurbette Farsa konuamayan ranl ocuk pek azdr. Alexander Jevakhoff, arlk amirallerinden Jevakhoff'un torunudur. Srgnde dodu, byd, Fransz ileri Bakanlnda nemli bir amir, "Atatrk" zerine yazd bir kitapla tannyor, Rusa's nefis, telaffuzu dzgn, yazm dzgn, irene Melikoff, St. Petersburg'da dodu, birka ay iinde ailesi Fransa'ya
gt, uzun yllar oraya dnemedi. Rusa's konumas ve yazmasyla nefis, stelik kzlarna da retti, babalar Trk olduu iin
kzlarnn Trke'yi bellemelerini de salad. Prof. A. Benningsen,
ei ve ocuklarnn hibiri Rusya'y gremeden mrlerini Rus mnevverleri olarak srdrdler. Prof. ahovski yle, Prof. Omelyan
Pritsak yle (o Ukraynal).
Haydi bunlarn hepsi aristokrat ve mnevver, ABD'de Rusya ve
Ukraynal ii ailelerde byyp, 1989'dan sonra vatanlarna dnp mkemmel Rusa, Ukraynaca konuanlar biliyorum... Ama
nl bir aileden geldii halde byk dedesinin kim olduu retilmeyen Amerikan Trk' genleri de grdm...
G ederken bavullar dnda her eyi brakan bir rkz. Bir kavim g eder ama kimliini brakmak salkl deil ve bu konuda
116

snf, gelir, blge fark olmakszn ayn kusuru iliyoruz. Trkler'in

hepsinin g etmesi mmkn deil, g edenlerin de hepsinin yerini bulup mutlu olmas... Zikrettiim TV programnda Nur Vergin
tek bana bunu anlatmaya alt, her eye ramen ilgin olan
Krk Ambar Sohbetleri
programda Nur'la meseleleri ayn platformda tartacak baka
kimse yoktu. Maalesef gelimeler endielerimizi doruluyor, ihtiyarlayan uluslarn igc an bizim hem de eitimli igcmz
karlamaya balad. stelik genlerin o ortama salkl bir kltrel temsille yerlemeleri mmkn grnmyor. Bizim yalanan Avrupa'y nfusla desteklemek gibi bir ykmllmz yok... Yakn
gelecekte biz nfus sknts ekeceiz ve en byk avantajmz heder ediyoruz. G nlemek Trkiye'de balca politika olmak gerekirken, politikaclar dahi dg olumlu bir gelime gibi gsteriyorlar. Hayatmda unutamadm en dehetli bir gevezelii
1970'lerde talya'daki ikinci mevki tren seyahatlerinden birinde
yapmtm: htiyar talyan teyze bana, "Ne olmu yani, Mussolini
zamannda kimse i iin dar gitmedi" diyordu. Baz mill felaketler kapy alyor, ne olduunu anlamyoruz, getirecei sonular
hi tahmin edemiyoruz. Bu lkede genleri ve orta yallar yurtta
tutacak adaleti salamalyz, hi de zor deil bu... Mutluluun da
bu yurtta yaratlacan bilmemiz gerekir.
29 Temmuz 2001
Elli Yl nceki Eski Trkiye
Eski Trkiye olarak 1950'li yllarmz ele alacaz; nk benim yaadm ve hatrladm elli yl ncesi artk tarih oldu. Bizim
lkemizde ve zihniyetimizde yakn tarih, aratrlp yazlacak bir konu olmalyd; oysa yallarn genlere aktard an ve dedikodulardan ibarettir. Ne var ki Trk toplumu bu elli ylda ok deiti; yaam biimimiz, zenginliimiz, dnya grmz hatta muhafazakarlmz bu deiikliin kapsam iindedir.
Benim ocukluumda Trkiye halk bykehir stanbul'daki
ahap ve baheli evlerde otururdu. Ankara da yleydi. Apartman
istisnai yaam biimiydi. Mahallelerde aydnlatma snrlyd. ehrin
evre semtlerinde ve hele yeni treyeni gecekondularda elektrik
yoktu. Kentlerdeki birok mahallede e:me, kova, gm, sapl
teneke, eekli saka doal bir manzarayd. Birok evde dolap iindeki yklk gusl alnan, daha dorusu hane halknn ykand blmd. Mahalle hamamlar hayatn vazgeilmez parasyd.
Halkmzn yzde sekseninin kyl, kylnn yurdun efendisi
olduu, 1953'te benim baladm ilkokulda ezberletilirdi. Szn
ilk yars doruydu, br yars temenniydi. Mamafih ehirlere kyller doluuyordu. Yn orap stne lastik ayakkab hayatlarnda
yeni bir lkst; ben inaatlara mevsimlilk olarak almaya gelen
orumlu amelelerin ark giydiini de billiyorum,- nk Soukkuyu lastiinden yaplan (eski otomobil lastiiklerinin ufalanp, presten
gemeleriyle retilir) ayakkablar pahal (geliyordu. Bugn orum
patlayan bir endstri kenti; orumlular, Ankara'ya otomobilleriyle
gezmeye geliyorlar.
O dnemin Trkiye'sinin garip motiflerinden birini anlataym;
yaamn Ankara'da srdrmeye mecburr olan bir skdarl yal
teyzenin, aaca kays yemek iin kam bu orumlulara bakp
"Trkler aaca km" dediini hatrlyorum. Demek ki, Trki117

Krk Ambar Sohbetleri

ye'de kavramlar, snflamalar henz bize okulda retildii gibi deildi. Halkn nemlice ksm okuma-yazma bilmiyordu. Sk sk birtakm orta yal kyl erkek ve kadnlar, hatta ba rtl ehirli hanmlarn dahi, "ocuum falan yere giden otobs u mu?" diye sorduklarn bilirim. Bu gibi geni kitleye mensup insanlarn mektuplarn okumak ve yazmak bazen bunalsak da yerine getirmemiz gereken yurttalk ve insanlk greviydi. Trkiye cahildi. Onlarca yl boyu stanbul niversitesi, baz yksekokullarn birletirilmesiyle kurulan Ankara niversitesi, bir de Teknik niversite ve baz yksekokullar bu lkenin aydnn yetitiriyordu. Liseler glyd, saylar
arttka kaliteleri dt. Trkiye'de eitimli insan Batcyd ama bu
biraz ezbereydi; zira Bat dili bilenler parmakla gsterilirdi.
Benim ocukluumda ve genliimdeki Trkiye'nin yaps
2000'li yllara yaklarken deimeye balad. Kylere traktr girdi, isizlik ortaya kt ama ekecek topra olan da zenginlemeye
balad. Dahas 2 bin yldr tahsildar ve jandarmadan saklanan kylnn yerini, heyetler halinde Ankara'ya gidip, kaymakamla valiyi
ikyet edip, tayin ettirmeye balayanlar aldlar. Demokrasi byle
geliyordu. Kitleler masum bir istekle deiimin tadna bakyordu
ama iin ucunun karlmas da mukadderdi.
1953 yl ilkbahar olmal, ailece Ankara'ya ok yakn bir kye
gitmitik, etraf yollar kyllerle doluydu; bugn bile hatrlyorum,
Trkiye fakirdi; kavruk, yrtk prtk ynlar, onlarn fotorafn bugnk torunlar grseler zor inanrlar. Hepsi Menderes'e hayran
ve medyun-u kran, babakan ise kylleri alayarak selamlyordu... Fakirlikleri ona dokunmutu. Hi phe yok ki, o da herkes
gibi bu lkeyi seviyordu, artlarn yardm ve yaptklaryla iki- yl
iinde bu halk onu da sevmiti. Ama 1957'de stanbul'da Vezneciler'de, ehzadeba'nda eski konaklar yklp, iindeki kirac stanbullular saa sola dalnca alayan ok olmutu, ben bile o gzellikler ve iindeki gzel insanlar gitti diye hznlenmitim. yi niyet yetmiyor; bilgi ve haddeden gemi bir zarafet (raffinement) de
lazm, tarih bilmek lazm, corafya bilgisi lazm...
Trkiye'nin deiimi hi de yle kolay olmad. 1950-60 aras
ok ilgin ve az dnlen bir dnemdir. Yeri geldike deineceiz.
16Arahk2001
Enver Paa Gayretkelii
Bu yaznn bal iin "Enver Paa sendromu" deyimini de kullanabilirdik, ama Trkeye evrilemeyen bu gibi hem tbb, hem
psikolojik deyimleri kullanmamay tercih ettim. "Enver Paa Gayretkelii", imparatorluun gen neslini felakete gtren sorumsuzluu ifade eden bir deyimdir. Anlalan bu hastalk srf Enver
Paa ile snrl deil; kltrel evre ve zihniyetimiz deiip gelimedike, sekinlerimiz arasnda irs olarak devam edecei anlalyor.
Osmanl devletinin mttefiki pek olmazd, daha ok ittifaklar
Osmanl devletine kar vard. 18. asrda devlet, Avusturya-Rusya
ittifakna kar savat. Yeni an asker teknolojisine uyum salamak ve kar tarafn sekin generalleri ile ba etmek dnemin Osmanl ordusunu hayli ypratmt. Mttefikimiz gene yoktu; yalnz
118

Fransa'nn diplomatik destek ve mzahereti salanyordu.

19. yzylda bir ilki gerekletirdik. Rusya ile Napoleon'a kar
ittifak yapld ve Adriyatik Denizi'ndeki Ion Adalar'nda, Yedi Adalar Cumhuriyeti'ni Osmanl ve Rusya imparatorluklar birlikte kurarak koruyuculuunu stlendiler.
1853 Krm Sava, Mslman-Hristiyan ittifakdr. mparatorluk yneticileri ve halk, Ruslara kar birtakm hristiyanlarn kendileriyle birlikte arptn gryordu; ne var ki, Tanzimat dneminin byk devlet adamlar bu gibi manzaralar karsnda romantizme kaplp ly karacak takmdan deillerdi. Diplomatik slplar ve tavrlaryla dizginleri elde tuttular. Hatta Mustafa Reid
Paa, Ylmaz ztuna'nn tabiriyle, III. Napoleon'u deta kandrarak Rusya'ya kar savaa sokmutur; mparator, Tanzimat'n parlak diplomatnn adn duyunca hafakanlar geirirmi.
Sonraki ittifaklarmz, zellikle Almanya ile olan, nitelikli olmayan devlet adamlarnn marifetidir ve devlet ve milleti Birinci Byk Savaa srklemitir. stelik Enver Paa hadiseleri geriden iz212
Krk Ambar Sohbetleri
lememe gibi genel bir dsturu, hadiseleri ne tarafndan izleyeceini bilemedii iin yzne gzne bulatrd. Ve sava iinde de manasz gayretkelikler yapt. Galiya'da (Bat Ukrayna) arpan, silahlar ve donanm mkemmel ama askerlik yetenei sfra yakn
Avusturya ordusuna yardm iin en sekin ktalarmz gnderdi.
Mttefiklerimiz ondan bunu istememiti. Alman-Avusturya Genelkurmayna yaranmak iin asker yolluyordu.
Avusturya-Macaristan ordusu, darbeler yemi yaral Rusya'nn
karsnda gerekten dklyordu. Cephe Almanlarn yardmyla
ancak ayakta duruyordu. Kafkasya'nn buzlarna, ln kumlarna
kurban ettiimiz ve imdi de Galiya'ya srdmz Anadolu cengverlerinden geride yllarca ihmal edilen bir Trk ehitlii ve
"Trk svarileri Vistl Nehri'nden su itiine gre Polonya yeniden bamszlaacak" diyen Polonya efsanesinin gereklemesi
kald. Ne var ki, Enver Paa gayretkeliinin bu tarih olayla snrl kalmadn yakn tarihimizde zaman zaman grdk. Terrle mcadele insanln ortak grevidir, ama Enver yntemlerinden uzak
kalmal... Haftalardr Hariciyemizin baz maruf simalar ve basndaki d politika uzmanlar azbirliiyle "ge kaldk" feryatlar atyorlar. Ortada ypranm bir hkmet var ya, d politika uzmanlar "onlarn uyuukluu yznden kenarda kaldk" diyorlar. Bu iki
zmrenin dnda ise suskunluk hkim. Bizim bildiimiz diplomasi
sanat; atmalarda insan unsurunu en son kullanarak, hatta
mmknse kullanmadan sorunlar halletmektir. Baka yollar ve
aralar deneyin. Milletin yirmi yandaki ocuklar en kymetli varlmzdr.
Binlerce masum insann katillerine kimse tahamml edemez;
otuz yldr evlatlarn d ve i terrle kaybeden bir lke, elbette
ki hassas olacak ve mcadeleye mzahir olacaktr. Ama; "Aman
tiyatroya ge kaldk, n sralarda yerimizi alalm, sonra bizi grmezler, unutuluruz" diplomasisinin bizi nereye gtreceini Allah
bilir.
Birden New York herkesin ehri oldu, gzel ve ilgin bir ehir;
119

ama her ehir birileri iin gzeldir... nsanlar New York'ta deil de,
baka yerde terre kurban olsa, olaya daha m farkl bakacaz?
Bir yazarmz; "imdi ben de Amerikalym" diyor. Kurbanlarla zdelemek iin Amerikal deil, insan olmak yeter. Yarn bir gn
Krk Ambar l'
bakalar terr kurban olsa veya artlar bakalarn terrist konumuna getirse, hangi kimlii seeceiz? Amerikal, New York'lu olmadan New York'u beenelim, evine dnemeyen kurbanlar kendi
komumuz, i arkadamzm gibi dnelim; mttefiklerle ise itidal ve kil derecesinde i grelim.
30 Eyll 2001
Bu Toplumdan "Hayatlar"
1517'de Sina l'n grltsz ve hadisesiz geen Yavuz Sultan Selim Han'dan 400 sene sonra, Msr'n yeni fatihi olacan
sanan Bahriye Nazr Cemal Paa'da geri azim vard; ama Yavuz
Selim gibi bir marealin kabiliyet ve dirayetinin zerresi yoktu, ingilizlerin nne etten bir tank gibi atlan ehitlerin ve l geen gazilerin bir ksmnn, kum gzl olmadndan Sina'nn kum frtnalarndan dolay kr olduklar biliniyor.
imparatorluun bu cephesinden dnemeyen gen zabitlerden
birinin olu 1915'te bu milletin iinde hayat denen macerasna
balad. Mntekim kmen neslinin birok genci gibi ehit oluydu
ve mtarekenin skntlar iinde bymt, ingilizlere neden snamadn sorduumda, ngiliz askerlerinin mahalledeki taknln ve edep d davranlarn anlatmt. Bu topran btn genleri gibi Batllama lks onu Fransz dilinin ve edebiyatnn girdabna ekmiti. ok uzun yllar hi Fransz tanmadan ve Fransa'ya gitmeden ineyle kuyu kazar gibi bu dili rendi.
Trkiye 1940'larda adil olmayan bir cemiyetti. Adaletsizlik, fakirlikten ok brokrasinin tahakkmnden ve retimin dklnden ileri geliyordu. Herkesin kendine gre bir zm vard.
Mntekim bey de zm Marksizmde grd. Fakat toplumun
Marksizme kar ilgi ve scakl yoktu. Ynetim ise ok amanszd. Mntekim bey bu amanszl nasl deerlendiriyordu? Burukluk
ve tenkidi polisin muamelesi, savcnn nyargs zerinde deildi.
Her daim Trk toplumunun kltrel alandaki bilgisizlik ve nobranlndan ikayeti olumutu.
Ayn tutumu onda Avrupa'dayken de gzledim. Bu ktadaki, bilhassa Fransa'daki uygarln ve kltrn hznn kesildiinin farkndayd. Ecevit bu lkede hibir eylemiyle olmasa bile 1974 affyla
anlacaktr. 1974'te Mntekim bey bu af sayesinde pasaport ald.
Krk Ambar
O tarihe kadar yarm asrdr sadece tahayyl ettii, albmlerden,
planlardan ve evirdii Franszca kitaplardan ezberledii Paris'i
grme ansna erdi. Rue Vaugirarde'da, Paris'in bu en uzun sokanda enmeden yrdn bilirim. Fakir ii mahallelerini kitab bilgisi dnda dil Biret'ten sorup renmiti. dil'in bu entelektel merakna hayrand. Birka bulumamzda tarta tarta Paris
sokaklarn arnlamtk. Kendisini ikna etmeyi deil, dinlemeyi
120

tercih ederdim.
Bu neslin solcusu da sacs da bu memleketi ve bu milleti her
eyden ok sever. Ama 1940'larn yetenekli solcu genleri gibi yetenekli ve drst sac genleri de harcanm veya bir keye itilmitir. Mntekim beyin devlet geleneimize, bu topran deerlerine herkes kadar sayg gsterdii akt. O artk peinde brakt
tercmeleriyle yaayacak. 1940'larn bilginlerinden Orhan Saik
Gkyay gibi bir edebiyat tarihisini niversitelerin dnda tutmak,
bu memleketin szde muhafazakr ve milliyeti geinen hkmetlerinin ne kadar riyakr olduunu gsterir. Bu memlekette banazlk birtakm alkan insanlar bir keye itelerken eilmeye hazr
balarla i karlacan sanyordu, hl da yle sanyor.
25 Haziran aramba akam saat 21.00'de Emre Arac'nn
ynetiminde stanbul Oda Orkestras; son Osmanl asrndan Sultan Abdlaziz, Sultan Murat, Rfat bey gibi Trk bestekrlarnn
Avrupai eserleriyle Guatelli Paa ve Donizetti Paa'nn eserlerini
icra etti. Okul kitaplarnda; "Bir oturuta bir kuzuyu haklayan pehlivan Padiah" diye tantlan Sultan Abdlaziz'in baka bir kiilik olduu; byk olmasa da valsleri ve polkalaryla sevilen bir bestekr
olduu anlald. stne Sultan Abdlaziz iyi bir ressamd. Sultan
V. Murat'n otuz yllk raan mahkumiyeti boyunca besteledii
yzlerce eserin henz incelenmediini bilmeliyiz. Ama bu konserin
bir srprizi vard. Son halife Abdlmecid'in bestekrl... Piyanist
Kari Berger'e ithafen besteledii ve yeni kefedilen elegy (at) torunu Nesliah Sultan kadar herkesi hayrette brakt. Halife Abdlmecid bestelerini herkesten gizler ve kendi iin alarm. Eski toplumun tevazuu... Ayla Erduran"Ben bu mkemmel eseri mutlaka
icra edeceim" diyordu. Bat medeniyetine kapal, oryantal, Harem'in efendisi Osmanl padiahlar gibi tasvirlerin ne tarih renKrk Ambar Sohbetleri
meye ne de bu toplumlar anlamaya yarar olmayaca ok aktr.
Biz her ada ve her cmlede bu toplumu ina eden hayatlar tanmak, bilmek ve sayg gstermek zorundayz. Herhalde tarih dncesi ve bilgisi bugnk gibi yar cehalet ve kstahlk iinde kendi kolaymza karalamalar ve abartmalar yapmakla geliemez. Dzgn bir tarihi dnce toplumun fertlerini bugn ve dn ile sahiplenmeye ve bu byk aile havas iinde gelecek nesillere devredecek bir eyler hazrlamaya dayanr.
29 Haziran 2003
Birinci Roma'dan nc Roma'ya
Yukardaki balk 1983'ten beri Roma niversitesi'nin her yl
Campidoglio (Capitol)'de Belediye Saray'nda tertipledii konferans serisinin adi; nc Roma'nn Moskova olduu iddias, gittike Stalin'in rejisr Eisenstein'n "Mthi Ivan" filmi ve tam br
uta kilisenin banaz diye nitelendirilen papaz tarihileriyle snrl
kalyor. stanbul'un fethinden sonra Moskova; Bizans'n, yani Dou Roma'nn varisi olduunu iddia ediyordu. Ama iddia Rusya'da
dahi ancak zaman zaman alevlendi. Roma ebedi ehir, ebedi devlet sistemiydi. Onu Hristiyanlkla zdeletirmek ancak dar kafal
121

Hristiyanlar'a zg bir tutumdu. Nitekim Roma mirasna zenen

ikinci devlet; Ortaa Almanya'sndaki "Mukaddes Roma-Germen
imparatorluu" da byle bo bir unvand. Voltaire'in deyimiyle "Ne
mukaddes, ne de Roma, bir alay Alman." Doru sylemi Voltaire, kasaba oteli ne kadar palassa bu da o kadar imparatorluk.
Bugn baz Katoliklerin bir ksm bu iddiay destekliyor; ama onlarn arasnda dahi akl selim ve ilim galip geldike, nc Roma'nn Osmanllar olduunu idrake baladlar. Btn dnyaya hkmeden, beeriyetle hukukun ve idarenin gvenlii iinde yeni ufuklar aan eski Roma, 12 asrdan beri stanbul'da devam etti. O imparatorluk yklnca da ayn corafyada milletleri bir uyumla ynetmek
Mslman Trkler'in tarih grevi oldu. Bu son imparatorluktur;
nk milletler onun hkm altnda kendi hayatlarn srdrdler.
Son imparatorluk; nk yerel kltrler, yerellikler lmedi, aksine
Dou'dan Suriye'nin adetlerini, mutfan Balkanlar'a tayan; Balkanllara idareci olarak, asker olarak Mezopotamya'ya gnderen
Osmanl'yd. Son imparatorluktu; talyan'dan ranl'ya btn dnya
burada buluuyordu, btn dnyann dili ve kltr rahatlkla kabul
ediliyordu. Bakent istanbul'un argosunda dahi bu milletlerin deyimleri yayordu. Endstri medeniyeti ve ulusuluk anda nc RoKrk Ambar Sohbetleri
ma yani Osmanl eridi, bu nedenle drdncs olmayacak; ama son
Roma Osmanl'nn messeseleri yaamaya devam ediyor.
Sempozyumda kunuurken; "Bizans'n yanl bir adlandrma olduunu, Dou Roma'y kullanmamz gerektiini" sylerken Babakanlk genelgesinden haberim yoktu; ama bakanlk divan ve meslektalar bu k candan destekliyor, nk Bizans uyduruk bir
isim... Byk Konstantin'in yeniden kurduu ehrin arazisinde bugnk Sarayburnu'ndaki eski bir ehrin adn, bu imparatorlua ve
uygarla koymak Dou Romallar'n ii deil; onlar kendilerine Romal (Romanioi), devletlerine ve lkelerine de Roma derlerdi. Bu
Akdeniz imparatorluunu ele geiren, Dou'dan gelen Trkler son
Roma'y kurup idare ettiler. Rum ve Rum Seluklu Devleti gibi unvanlar da gayet bilinli isimlerdir. Roma bir etnik kimlik deildir; din kimlik de deildir, Osmanlnn Trklk ve Mslmanlna mani
ve zt bir siyasi ruh da deildir; ama milletleri yneten bir sistemin
addr. O havay ve o tarz ynetimi modern an imparatorluklar
devam ettiremez. Benim burada zerinde durup yeniden dneceim konu baka. "Bizans" ismini o toplum ve uygarla layk grenler 16. asrn Alman hmanistleri, ezcmle Hieronymus Wolff tur.
O yanl isimlendirme; szde Mukaddes Roma-Germen (Alman)
mparatorluu'nu Eski Roma'nn Hristiyan varisi olarak nitelendirme gibi gln bir gayrete dayanr ki, Moskova'nn Bizans varisi olma iddiasndan daha da aslsz ve glntr.
Trk Dil Kurumu'nun kimselere sormadan alelacele kard
listenin tutarszlklar vardr; ama her eye, her kelimesine hcum
etmenin de alemi yok; Bizans yanl bir isim, Bizans medeniyeti
de yanl; stelik Rnesans Avrupas bu terimi kt anlamda da
kullanm. Birilerinin yanllktan dnmesi lazm; Bizans deyimini
unutup, Dou Roma diye yazmak niin "kaba ulusuluk" olsun?
Eer Bizans aratrmalarnda sz sahibi olsak (yani dil bilen aratrmaclarmz olsa), bu gibi dzeltmeleri yapacak ilm organlarmz
olsa, dzeltme daha abuk kabul grrd. Ama imdilik Trkiye'de "milliyetiler" kadar "ilerici" denen tutumdakilerin de hepsi,
122

Bizanslklarn ve anti Bizanslklarn, Bizansllar'n diliyle, onlarla (yani Romallarla) diyalog kuramadan yapyorlar.
29 Nisan 2001
Hristiyanlama ve Misyonerlik
Deprem blgesinde 100-200 kii alktan dolay misyonerlerin
maddi desteini alarak Hristiyan olmu. Byle mhim bir olay
"para" ile aklanamaz. A insan dahi din deitirmez
Son gnlerde misyonerlik faaliyetleri zerinde aklamalar yaplyor. Gazeteler verdi, zellikle deprem blgesindeki 100-200 kii
alktan dolay misyonerlerin maddi desteini alarak Hristiyan olmu. "Din deitirmek kanunen serbest ama parayla yaplan gnah" deniyor. Tanassur (Hristiyanlama) dediimiz ilem eski toplumda idam gerektiren bir sutu. Bu daha ok nizam temin iin
bavurulan, etraf yattran bir cezadr. Tarihimizde ok rastlanan
bir olay deildir. Tanzimat dneminde muhtelif vilayetlerde baz
gizli Hristiyanlar; fermann havasna kaplarak asli dinlerini akladlar. Neticede bunlar etraftaki topluluun infialini nlemek iin srldler; birok yerde ise Mslman komular "Biz onlarn ne olduunu biliyorduk" tavrna girdiklerinden hibir ey yaplmad ve
olmad. nl ailelerden ocuklar tanassur edenler vard; hatta bir
tanesi Vatikan'da nemli bir mevkiye ulamt (Mller, Molla veya
Mollazade diye anlr). Mahmud Cevdet Paa'nn torunu tanassur
edip rahibe olmutu; buna ramen o tarihlerde Trkiye'ye gelip
gittiini herkes bilir.
Byle mhim bir olay "para" ile aklamak tefekkr ucuzluudur. A insan dahi din deitirmez. Ortada ciddi bir kltrel buhran vardr ve tanassur edenlerin says birka yz deil, birka on
bindir. Deprem blgesi ile snrl deildir. ehirlerde her snf gen,
kyden kan, okumu, diplomal vs. her tip insan vardr. Daha garibi, Hristiyan olanlar Roma-Katolik mezhebine girmekten ok
kendi lkelerinde dahi cemaatsizlikten kilise kapatan Protestanla
geiyorlar. Bu garabet de Protestan misyonerin propagandasndan
ok; bilir bilmez tercme ettiimiz okul tarih kitaplarnda "ProtesKrk Ambar Sohbetleri
tanl liberal, ilerici vs. gibi bo laflarla metheden" pasajlarn etkisi yok mu acaba? Protestanlk; Rusya'da, Trk cumhuriyetlerinde
ve bizde propaganda yapyor. En ok Rusya'daki ruhlar deviriyor. Bunu maddi skntyla aklamak kolayclktr. yle olmadn
grdm. Toplumun iki imeyen, alan insanlarn nasl kazanyorlar? Zira Rus kilisesi dalm, yurtdndaki mlteci Rus kilisesi
ise Amerikal olmu, Rus insan ile iletiim kuramyor. Ruhban snf mazide Komnist Partili veya KGB'li adamlardan olutuundan halk onlara snamyor. Kiliselerin dnda ayin yapan gruplar
var. Protestan misyonerler bulank suda balk avlyor. Dorusu bu
tasvip edilen bir gelime deil. Ortodoks mezhebi ve kilise o lkenin tarihi ve kltrdr. Birtakm Protestan misyoner kadn ve erkeklerin (misyonerlerin) o kltr yani Dostoyevski'yi, Rublev'i,
Aksakov'u yaratan kltr tahrip etmeleri ho karlanmaz. Trkiye'de de insanlarmza maalesef tarihi, kltr ve kimlii veremedik. nancn zayfl veya fakirlikten deil; kltrel referanslarn
(demir alma noktalarnn) noksanlndan bu olaylar oluyor. Ma123

mafih din deitirme beynelmilel bir olay. slamiyete dn olaylar daha ok. ABD ve Avrupa'daki din deitirmenin daha fazlas Budizme meylediyor. Almanya ve Fransa gibi lkelerde birka
nesildir (muhtedi-hidayete eren) Mslmanlar var. Bu safkan Fransz Mslmanlarn says 50 bini geiyor. spanya gibi Katolik ampiyonu lkelerde bile says 20 bini geiyormu. Bununla birlikte
artk kitlev din deitirme a gemitir. Deprem travmas geiren insanlarmza hekim gtremedik. Doru drst manev hizmet veremedik, psikologlarmz onlarla diyalog kuramad; aresiz
insanlarn din deitirmesini para agzllne balayarak izah
etmeyi doru bulmuyorum.
Mslman misyonerler daha ok Afrika ktasnda faaliyette.
Mslmanlar Afrika'da, Hristiyanlara gre iktisad ve itimai ynden daha iyi durumdalar. Hatta Habeistan (Etiyopya) gibi en eski
Hristiyan medeniyetleri grm lke ve halk arasnda da bu durumu gzlemek mmkn. in'de Mslman inli kz makbulm;
ancak evlilik iin damadn btn ailesinin Mslman olmas isteniyormu; bu yzden istatistiklerde (Dungan-inli Mslman) nfusun artt gzleniyormu.
Kitlev din deitirmeler asrnda deiliz; depremzedelere ve
umumen ehirlemezedelere geirmekte olduklar travmadan kKrk Ambar
malarn salayacak psikolojik destei ve i huzuru kim salayacak? Ne laiklerimizin ne din grevlilerinin bu hizmeti vermekten
ok uzak olduklar ak. retmeni, psikologu, din grevlisi insanlarmza yardm etmek zorunda; eer onlarda byle bir donanm
yoksa bakalar onlarn yerini alr. Biz yeni kuaklarla ve ruhen
mustarip insanlarmzla iletiim kuramayan bir toplumuz; ne tek
tek aydnlarmz ne de kurumlarmz byle bir evke ve donanma
sahip deil.
25 Austos 2002
Misyonerlik
30 sene nceydi; Heidelberg'deki arkadam kapdan iki misyoneri sepetledi. Kaba bir davrant. nanl bir Protestan olduunu
biliyordum, buna ramen "Burada ruhunu eytana kaptranlar ikna
etmeye ve aresiz, evsiz barksz, alkolik insanlara Hristiyanca el
uzatmak iin bizden yardm toplasalar seve seve veririm ama Afrika ormanlarnda kendi halindeki zencileri Hristiyan yapmak iin
yardm toplayanlar benim kapm almasnlar" dedi. Yzyln insan
artk Hristiyanla ve dnyaya da baka trl bakyor, nce kendi
kapnzn civarn halledin diyor. Savandaki zencinin animist-totemist kltrne dahi sayg duyulmasn istiyor. Dorusu da bu. Misyoner faaliyetler uzandklar yere mutluluktan ok sorun tayorlar.
Semavi dinlerin ilki olan Yahudilik misyoner deil nk ancak
srail'in ocuklar seilmitir ve Tanr onlarn tanrsdr. Baz mezhepler ve inanlar da yledir. Hi kimse doutan yle olmad
takdirde Drzi, Nusayri, Yezidi olamaz. Hristiyanln iindeki birok kilise misyoner faaliyette bulunmaz. Ermeniler, Msr Kobtlar,
Sryani kilisesi gibi. Bununla birlikte mazide bu saydmz Hristiyan gruplarla birlikte Yahudilie kabul edilen baka etnik gruplar
da vardr, bunlarn banda Trkler gelir. alacak bir nokta; ni124

versallik iddiasndaki Ortodoks kilisesinin ok az misyoner etkinlik

gstermesidir. Gney Amerika'da Katolisizmden bkan bazlar Ortodoks kilisesine gemiler. O kudretli Rusya mparatorluu bile az
saydaki kavmi ve insan kendi kilisesine kazanabilmitir. u sralar
Katolik kilisesinin misyoner faaliyetleri eskisine gre ok zayflamtr. St. Paul'un izleyicileri gemi asrlarda Amerika ve Afrika'nn masum insanlarn sa'nn inancna kazandrmak iin utanlacak cinayetlerde bulundular. Mslmanlar bir ara Afrika'da etkindi. imdi de Afrika lkelerinde toplumsal bakmdan trmanan ve iyi
yere sahip olanlar Mslmanlar... Ancak Mslman misyoner faaliyetleri Protestanlarla mukayese edilemez.
Krk Ambar
Dnyada hzl misyoner etkinliklerde boulunan tek grup Protestanlar veya Protestanlktan kt grleni garip cemaatler. Bunlarn mal kayna da ABD ve Amerikan tosplumu, Kuzeybat Avrupa onlar izliyor. Hele 80 yllk komnizm c dneminde nemli yaralar alan ve bugn dahi ruhban snf KGB5 ajanlyla itham edilen
Rusya Ortodokslar, Amerikallarn Prosteestan etkinlii karsnda
ok zayf. Rusya'da Protestanlk hzla yksselen bir izgi gsteriyor,
Anglo-Saksonlar arlar devrinden beri nffuz etmeye altklar bu
lkede ykselite. nancn ne olduu bizi i ilgilendirmez ama aydn
kiiler olarak.bu gibi faaliyetlerin de klttrel tahribat yarattn
sylemeliyiz. Dostoyevski, Tolstoy, Andrei Rublov, Tyutev hepsi
o Ortodoks dnyann rnleri. Protestan ffaaliyetler bin yllk Ortodoks Rusya'nn deerlerine ve kltrne eaykrdr. Kendi evindeki
muhta insanlara el uzatmayan misyonerlier Rusya'ya el atyorlar.
Kore bu gibi faaliyetlerden dolay paralanm bir inan ve kltr
ortamna giriyor.
Geen asrda Osmanl mparatorluumda Amerikal Protestan
misyonerlerden en ok rahatsz olanlar Mislmanlar deildi. Gene
18-19'uncu yzyllarda Katoliklerden rahatsz olanlar da Mslmanlar deildi. Yerli Hristiyanlar ciddi birr gerilim iindeydi. Rum
Ortodoks kilisesi ve Ermeni kilisesi her g^n Bbl'ye Protestan
misyonerleri ikayet ediyordu. Haksz da ddeillerdi. Bilhassa says
artan Ermeni Protestanlar bu toplumun itinde bir problem yaratyordu. Misyonerlerin at okullar Allah icin daha iyi eitim veriyordu. Bunlarn saysn 400 olarak tespit: etmitim. zmir Ekonomi Universitesi'nden Uygur Kocabaolu daha sonra etrafl bir
aratrma yapt. Atklar okullarn ders prcogram hayata ynelikti.
Sanayi okullar becerikli elemanlar yetittiriyordu. Ama Ortadou'da ve Dou Anadolu'da da hayatn tadm kardlar. Bu nedenle
ilk Kemalist kuak misyoner faaliyetler gssteren bu okullara kar
teyakkuz halindeydi. Tevhid-i Tedrisat Kanunu'nda medreseler kadar bu okullarn yaratt dnyay da kontrcol etme amac vardr ve
yabanc dil eitiminin dzeyi dse de okullarn kltrel etkinlii denetlenebildi.
Din deitirme olgusu yaygn; Fransa'dla soyca Fransz olduu
halde Mslmanlaan 50 bin kadar vatanda var. Fransz toplumunu Marip'ten ve Trkiye'den gelen milyonilarn aksine daha ok il224 Krk Ambar Sohbetleri
gilendiriyorlar; bu soukkanl ama youn bir ilgi. Soyca Fransz
Mslmanlarn saylar 100 bini asa Hristiyan Fransa'nn Mslman kardelerine taknd soukkanl suskunluk deiiverir. span125

ya'da saylar 20 bin kadar, Almanya'da da var. Aydn tabakann

iindeki bu tr din deitirmeler Avrupa'da egzotizm saylyor. Alt
tabakalarda ise Mslmanlamaya rastlanmyor. Zaten bu gibi din
deitirmeler zerinde rafine denetim usulleri var. Trkiye'de ise
aydn snf laik tutumdadr ve bu olgu ile hi ilgilenmiyor. Hatta ilgisizlik, bilgisizlii getiriyor. nan corafyasndaki deiiklikler nfus corafyasndaki deiiklikler kadar ciddi sonular yaratr. Hi
kimse "Misyonerleri snr dna atn, tanassur edenleri de yani Hristiyanlaanlar da cezalandrn" diyemez, inan zgrl, 1954
tarihli Avrupa nsan Haklar Szlemesi veya 29 Ekim 2004 tarihli Roma Protokol ile gelmi deil. 1928'den beri laikiz. Kald ki
geen asrda bile din deitirme olaylar olmu ve cezalandrma ilemlerinden kurtulmutur. Ancak rafine yani haddeden szlm
zarif yntemlerle etraf denetlemek gerekir. Kitlenin iindeki deiiklikler, huzursuzluk yaratabilir. Bazlarnn iddia ettii gibi banazlara sadece Mslmanlar arasnda rastlanmyor. Nihayet kltr
ve inan corafyas korunmas gereken alanlardr. Sloganlarla deil, aklla korunmas icap eder. Bugn iin sorun olmayan hareketlerin hep byle kalaca dnlemez ve bizatihi inan devletin korumas altndadr. yle olarak kalmasna, gidiatn rndan kmamasna dikkat etmek gerekir. Aksi takdirde kan problemler
Avrupa Birlii'nin kendi mrnden daha uzun ve kalc olabilir.
9 Ocak 2005
Okmenlik Tartmas
Oecumenicus veya Yunancas oikoumene; dnyann meskun,
yaanlan paras demektir. Dolaysyla Patrikhane btn yaanan
corafyada, beeriyetin doru inancn temsil ettii iddiasndadr.
niversallik yani zamanlan ve meknlar kapsayan beer inan olma iddias Hristiyanlkta Yahudiliin aksine en belirgin vasftr ve
Islam da universal bir inantr. stanbul fatihi ve hi phesiz Rnesans asrlarnn en aydn, ileri grl ve komplekssiz bir Dou-Bat hkmdar olan II. Mehmet, ileride Fener semtine ekilecek Ortodoks kilisesine yani Bizans Roma'snn bu nl kurumuna Balkanlardaki benzer inantaki btn kiliseleri balad ve kiliseye Roma-Ortodoks Kilisesi dendi. Hkmdarn kendisi de "Roma Kayzeri" unvann almt ve "Roma" universal imparatorluun adyd;
Roma'ya hkmeden kinata hkmeder, yani "Roma est impera orbit universum" asrlarca benimsenen bir dsturun ifadesiydi. Ne var
ki gerek Fatih Sultan Mehmed Han'n lkesini yneten bugnk
brokratlarn gerek ortaalar boyu en kuvvetli imparatorluklardan
olan Bizans Roma Kilisesinin halefi olan bugnk Patrikhane'nin
bu unvan ve terimi yeterince aklkla anlamadklar grlr.
Zaten modern Trklk her eyi ile gldr ama tarih bilgisinden yoksundur. Milletimizin okumular Osmanl ve Roma gibi deyimleri anlamazlar, kendilerine retilmemitir. Bu dnemin Helenleri de Romallktan bihaberdir. Okmenlik kavgas bu belirsizlik
etrafnda srp gitmektedir. Genelge ile, ABD Bykelilii'nin
kmenik Patrik onuruna verdii davete "gitmeyin" deniyor; ABD
sefiri de "Gelmeyenleri not ettim" diye grlmemi mnasebetsizlikte laflar ediyor. Ortalk toz duman halinde. Patriin kilisesi ile
alkas olmayanlarn bu unvann kullanmn patrik cenaplarna brakp grmezlikten gelmeleri kadar uygunu olmaz. Zira kilisenin hiKrk Ambar Sohbetleri
126

yerarisi, hitap biimleri, terminolojisi ile kilise dnda megul olmak modern brokrasilerin kapasitesini aar ve ortalk karr.
Vatikan yani talya'daki Roma Kilisesi dnyadaki en yaygn
merkez tekilatl ruhan kurumdur. 1600 yldr kmenlik iddiasnda ve gerekte de bu ananeye sahip bir kilisedir. Fakat Vatikan, Fener'in bu titrini artk reddetmiyor hatta karlkl ilikilerde
kullanyor. Kendi iddiasndan vazgetiinden veya eski kavgasndan yorulduundan deil, kiliselerin kendilerine atfettikleri etiket
ve kimlii tartmaya kiliseler bile artk niyetli deildir. Anane gnn ihtiyalarnn, birtakm zlemler de gereklerin nne geiyor. Fener Patrikhanesi bu unvan, kendisine bal olanlarn inanlarnn gerei diye takdim ediyor. yle olmasa dahi bakalarnn
ne umrunda?
Bunlar Osmanl'nn tartmad konular; bugnk dnyadaki
anti-Trk Hristiyan grler o gn de fazlasyla vard. Rusya ve
Ukrayna'da Ortodokslarn says 200 milyonu geer; mstakil patrikliktir yani autokefal bir Ortodoks kilisedir. Rahiplerini ayr seminerlerde yetitirirler. Hiyerarisi ve mal altyaps ayrdr ama ibadette Fener'deki Rum Ortodoks Patrik'in adn ncelikle zikrederek
dua ederler. Bundan daha fazla bir nclk de sz konusu deildir. Hatta birka yl nce Estonya'daki kk Ortodoks cemaat
Moskova ile ilintiyi koparp dorudan Fener Patrikhanesine baland diye Moskova ve Fener arasndaki ilikiler de ok sarsld.
Ortodoks kilisesi autokefal yani tamamen kendi bana yaayan
kiliselerden oluan bir dnyadr. Diller, adetler ve mal yaplar birbirinden bamszdr. Dnyev milliyetilikler hakiki hayatta ou
zaman kilisenin din universal retilerinin nne gemektedir.
Vatikan'la Fener'i bir tutarak, tpk Vatikan gibi Fener'in de stanbul'a turist ve para ekeceini syleyenler veya aksine Fener'in
devletimizin stnde Avrupa ve ABD adna bu evreye hkmedecek beynelminel bir kurum olacan ileri srenler bilgisizliin rahatl iinde hayaller denizinde yelken amaktadrlar. Bu iler bu
kadar kolay deil. Bu ileri tartmann da kendine gre bir kalitesi olmal.
Bir sr deildir; Lozan'da smet Paa bakanlndaki heyet, Patrikhane'yi Trkiye dna karmak niyetindeydi. Heyette Batllarn tezine yatan tek kii Rza Nur'dur ve smet Paa tarafndan
Krk Ambar
azarlanmtr. Buna ramen srgn gereklemedi; zamanla artlar
deiti ve Trkiye Fener Patrikhanesi ile bir arada olmann ehven
olduunu anlad. Bu birliktelik iin en iyi rehber 15 ila 19'uncu yzyllarn Osmanl protokol ve idar mevzuatdr; beensek de beenmesek de daha iyisini kimse bilmiyor. Hem Avrupa'ya girmek
istiyorsunuz hem hl byle sorunlarla boumak iin yeterli bilgi
edinmiyorsunuz. elikilerden kurtulmak zorundayz. Ulusal egemenlik gibi kutsal kavramlarmz doru kavrayarak ve sadece Fener Patrikhanesi'nin deil, br kiliselerin de durumunu iyi deerlendirerek kararlar almak zorundayz. Brokrasinin bu tavrlar hibir sorunu zmyor. Aksine imparatorluk ananesinden gelen bir
halk hak etmedii durumlara dryor. Avrupa Birliinin ezbere
ampiyonluunu yapanlarla, hibir ey bilmeden konuanlarn daha ciddi biimde konular renip tartmalar lazm.
19 Aralk 2004
127

slp Vatikan'a da Lazm

Sz sahibini gsterir. Kardinal Joseph Ratzinger Vatikan'n, Hristiyan akide ve retim konusunda en yetkili kiisidir. Avusturya
aslldr. Asl ilginci faniler arasnda ls ve dirisi ile en ok dil bilen birka kiiden biridir. Byle lim bir ruhannin din inanc ve ald eitim gerei toplumlar ve insanlar slam ve Hristiyan diye
tasnif etmesi kanlmazdr ama kafasndaki tasnifi her vesile ile
aa karmas kabul edilemez. Zira Vatikan dahi ok uzun zamandan beri diyalogdan, hogrden vesaireden sz edip duruyor; kurullar, konseyler, kongreler tertipliyor. Bu gibi toplantlarn
gittike birtakm Mslman aydnlarn aklna geleni syledii yerler olmaktan te tekdzeletii bir gerektir. Bu gibi trenlere bakarak dnyann deitiine mutlak suretle inanan bizdeki taifenin,
baz gerekleri kabul edip ona gre ihtiyatla konuup yazmas tavsiye edilir. Kardinal cenaplar universal bir kurumun adam olmakla beraber, daha ok Avusturyal hemehrilerinin havasndadr. Yani bu grleri universal bir yaklam olmaktan ok, kk bir lkenin folkloru olarak deerlendirmek durumundayz.
Vatikan kilise devletidir; 1929'da Mussolini ve Papalk arasnda
yaplan Laterani Antlamas ile kurulan bu arazisi kk devletin,
bata iinde yer ald italya olmak zere btn dnyada inanlmaz
ruhan, siyas ve mal otoritesi vardr. Herhalde lazm ki vardr. Bu
gibi durumlar tartacak deiliz; insanln ihtiyalar, inanlar ve
din rgtlenme biimleri ilgintir. Bunlar zamanla deiir. Halen
kudretli olmasna ve hele hele Ortodoks Kilisesi ile hi mukayese
edilmeyecek derecede mttehit bir tekilat olmasna ramen, Vatikan da eski Vatikan deildir ve birtakm deiiklikler geirmektedir.
Lakin Vatikan'n deimeyen iki tutumu vardr: Trkiye'yi ve Trkl militan slam ile ayniletirmesi ve dier Mslman uluslara gre Trkleri Islamiyetin en tehlikeli unsuru telakki etmesi.
Krk Ambar
phesiz bu muhafazakr inatln dna kanlar da vardr.
Bir ara Trkiye'de grev yapan Papa XXIII. Yohannes, Trkiye'de
nuncius yani bykelilik grevi gren Monsenyr Asta halihazrdaki nuncius Monsenyr Edmund Ferhad bunlardan birkadr. Hi
phesiz stanbullularn ok sevdii deerli hemehrimiz Katolik
piskoposlarn temsilcisi Monsenyr George Moravi sulhsever ve
saygl bir din adamdr. Herkese kaps ve gnl aktr. Ne yazk
ki bu gibi bilge ve sevgili kullar aznlkta kalyor. Dierleri hakknda
bilgisizlik ve kuku duymak Kardinal Ratzinger'i bile terk etmi deildir; slubu diplomasiye smaz. Trkiye kimlerle, hangi devletlerle nasl iliki kuracak buna biz karar veririz. Elbette bu gibi manasz laflara tepki gstererek Araplar terk edecek deiliz. Eski imparatorluumuzun varisi olarak sevgili cumhuriyetimiz btn bu lkelerle yakn ilikilere girmelidir. Trkiye'ye; "Sen slam lkesisin,
Araplarla oyna ocuum" nasihati kaba bir slptur, bir ky papaz bile daha zarif olmak zorundadr.
Vatikan gibi ne de olsa Rnesans'n nclerinden saylan bir kurumun bu kusurunu fark edecei mit edilir. Yeryznn en eski ve
kkl diplomasisini gtren bir camia byle bir slp kullanr m
demeyin; rahip ksm retmenlii sever, ahit olmusunuzdur.
Karsndakinin an yakalayan bir Vatikan mensubu bykeli,
sefaret mstear demez muhatabn deta ocuk gibi azarlar. Bizim diplomatlarn da bana gelmitir. Bu yzden retmen ak
128

verdiinde de muhataplarn ayn tavr gstermesi, onlarn pek houna gitmese de, hizaya getirir. Diyalog ve toleransn artlarna
herkesin riayet etmesi gerekiyor, Vatikan yetkilileri ve fehametli
Kardinal Ratzinger de bir istisna deildir. Kardinal cenahlarnn dil
bilgisini tarih ve corafya bilgisiyle tamamlamasn dileriz. Onu
kendi havasnda brakalm. Bizimkilerin birlik meselelerini Hristiyan ve Mslman ikilemi ile deil, demografik ve iktisad gstergelerle ve iadam kafas ile mtalaa etmesinin gerei aktr.
Not: Kardinal Ratzinger, Fransz L'Express dergisine verdii demete
"Trkler tarih boyunca Avrupa'nn kart olan baka bir ktay temsil etmitir. Bu iki corafyay zdeletirmek byk hata olur" dedi.
15 Austos 2004
Papa'nn lm
Papa II. Ioannis Paulus ld. 1978'e kadar eski tarih Polonya
bakenti Krakov'un bapsikoposu Kardinal Karol Wojtyla'ydi.
1978 sonbaharnda Polonyallar Varna Sava ile ilgili bir belgesel
hazrlyordu. Belgeselde Bulgar tarihi Bistra Svetkova, Macar tarihi Ferenc Szokaly ve Polonyal tarihi lan Karpinski ile birlikte
ben de yorumlar yapyordum. Wojtyla'yi henz Krakov'dayken tandk. ok dil bilen, felsefe bilgisinin kuvvetli olduu sylenen
sportmen grnl bir din adamyd. Caz ve rock da alyormu.
Modern grnnn ardnda ada toplumsal sorunlara direnen
bir muhafazakr olduu da syleniyordu; nitekim yle kt. Polonya'nn primas denen kardinali nl Stefan Wyszynski'ydi; karizma
sahibi, Komnist Parti ile atan ama dokunulamayan bir din liderdi. Krakov'daki kardinal ise yerinden kprdayamayan
Wyszynskiye gre dnyayla daha ok iliki iindeydi. Ama ikisinin
de asl sorunu Komnist Partinin diktatrlyd. Bir ekim akam Varna'da Wojtyla'nin papa seildiini duyduk. Polonya heyetinin, parti yeleri dahil nasl sevin gzyalar dktn grdm.
Dou Avrupa'da sosyalizmin yerleemedii akt. Rivayet yleydi
ki -gerek olduu da anlald-, bu makama uygun grlen Avusturya primas Kardinal Doktor Anton Knig kendi yerine Krakov'lu kardinali nermiti. Kilisenin parlak adam Avusturya Kardinali Dr. Knig Dou Avrupa rejimlerine iten ve dipten darbe
vurmak niyetindeydi, dorusu pek de yanlmad. Kardinal Knig
de Wojtyla gibi birok dil bilen salkl bir kyl ocuuydu. Bu snfn muhafazakrlar doal bir g ve yetenekle daha salam
adm atarlar. Temkinlidirler, zeklar ve iyi eitimleri lsnde slplar renklidir. Sola ak evrelerde de itibar gregelmilerdir.
II. Ioannis Paulus, tarihin ilk Polonyal papasdr ve halen karanlk bir olay; kanunun arad bir Trk tarafndan ciddi bir suikasta urad. Acaba atlatt m, salkl papann bu olaydan sonra
Krk Ambar
hzla fiziksel kntye urad ak. Aca, Papann tolerans gsterisini sansasyonel demeler iin kulland, imdi daha ok kullanacak. Papa Yahudilerle, Mslmanlarla, Protestanlarla iyi ilikiler
kurdu. Daha nce balayan Hristiyanlar aras ekmenizm cereyann ve hareketini glendirdi. 1980'lerden beri dinleraras diyalog
toplantsna katlmak iin bir yerlere gitmeyen aydn kalmam gi129

bi. Tamamen bunun iin gezinenler var. zellikle Mslman aydnlarn bu toplantlar bir propaganda platformuna dntrdkleri
ak. Vatikan bile artk iin tadnn katnn farknda.
Papa, Yahudilerden kilise adna zr dilemedi; bu nedenle yaklam ok tenkit edildi. Yine de bu, scak ve nemli bir adm olarak nitelendirildi. Mslmanlara nemli lde yanat ama mesel Mslman olan Trkler iin Vatikan'n yer yer uzlamasz hatta
tarih dorulan tanmayan bir dil kulland ak. Bunlar nedense
pek belirtmiyoruz. Vatikan'n bltenlerindeki Atatrk' Ermeni
olaylarna kartrmak (!) gibisinden aklan mutlaka ve sadece Aytun Altndal'n m eletirmesi gerekiyor. Mteveffa papa, aktr
ki, Aca'ya gsterdii yaknlk ve ilgiyi Trk tarihine ve toplumuna
gstermemitir. Muhafazakr Hristiyanlar Mslmanlara ilgi gsterebilirler; Trk ise onlarn gznde militan ve ekinilecek bir
Mslmandr. Kilise bir bakma iktisad toplumsal kmaz iinde bocalayan alt orta snf veya marjinal denen konumdaki Hristiyanlarla o kadar ilgilenmezken, eski dnyann baz halde kltrel dokusunu tahrip edecek misyoner faaliyetler iindedir. Her eye ramen Katolik kilisesinin Gney Amerika'da olduu gibi yava yava
taraftar kaybettii, dnyann belirgin blgelerinde ise Protestanlarla ba edemedii aktr.
Yeni papa kim olacak; pek megul olduum bir soru deil. Bizim amzdan, Vatikan'la ilikilerimizde bir noksanlk olduu ortadadr; Bat aleminin dinini, kiliseyi ve tarihini bilmiyoruz. zgn
aratrmalardan vazgetik; 19'uncu yzyln nl tarihisi Leopold
von Ranke'nin "Papalarn Tarihi" adl nl eserini hatta ada tarihi John N. D. Kelly'nin "The Oxford Dictionary of Popes-Oxford Papalar Szl" adl eserini dahi Trkeye evirmi deiliz.
Papalarn cenaze ve seilmeleriyle ilgili haberler magazin seviyesini gemiyor. Dnyaya en ak memurlarmzn yani Dileri camiasnn dahi Papalk' ve kiliseyi tanmad ak. Oysa bu camiayla
devaml st rtlen ve szde tehir edilen ciddi hukuki sorunlarKrk Ambar Sohbetleri
mz, ezcmle vakflarla ilgili uyumazlklarmz var; bu konu bile ileride bamz daha ok artacak.
Papalk evrelerini oluturan yksek din adamlar retmen gibidir; retmenin kendini renci karsnda kusursuz ve mutlaka
retici gren tutumuna sahiptirler; bu insanlar tanmak lazm.
Ruhban snf Hristiyan dnya ile olan yzeysel ve biimsel sorunlara bile ar bir muhteva kazandrmaktan ekinmez. Hasbice zmden ok sulayan ve "de bakalmc" eilimdedirler. phesiz
ki bilim ve bilgelik olarak bu tavrlarn stne km gerek insanlk rnei din adamlar da vardr. Byleleriyle temasa gemeli, sayg gstermeli ve ibirlii yapmaldr. Her camiada, mkemmel ve
olgun olanlar azdr. Ama kendilerine el edilirse ok etkili ve olumlu sonular elde edilecei aktr.
Tarihte bizim amzdan bilinmesi gereken papalar var. Gerekten aziz vasfn hak edenler olduu gibi, acmasz engizisyoncular
var; Papa VI. Alexander gibi entrikac ve din adamlarna yakmayacak bir yaay sadece kendi ahsnda srdren deil, btn bir
Rnesans Kalyasna bulatranlar var. Fatih Sultan Mehmed'in ada olan ve bu hkmdarn gl politikalar karsnda Trklere
kar Hal Seferleri'ni yrtemeyen II. Pius gibilerin yannda; kinci Viyana kuatmas yllarnda Hal ruhunu canlandrp baarl
130

olan XI. Innocence (1676-1689) gibileri var. Hatta papalar listesinden karlan ama 1240-1250 arasnda yanllkla papa seilen
Giovanna diye bir dii papa da var. XII. Pius gibi Nazilerle ittifak
etmekle sulanan bir papann yannda, XXIII. Ioannis gibi sevilen
bilge biri de var. Ama uras bir gerektir; Roma-Katolik kilisesi
zengin ve kudretli, tarihin en rgtl kurumudur. Vatikan bir kitap
ve belge hazinesi; 1135'ten beri biz dahil btn dnyay aydnlatacak sistemli belge birikimine sahip. Mensuplar ok bilgin. Kilisenin zaaf ok, meziyetleri de var. Herkes onlar gibi okumal yazmal ve biz o kiliseyi herkesten daha iyi renip tanmal, 20'nci
yzylda insanlarn dertleriyle o kiliseden daha yakn, daha iten,
daha fedakrca ilgilenmeliyiz. nsanlar din adamlarnn yaptklaryla bugn de her zamanki gibi ok ilgileniyor hatta din adamlarnn
olumlu almalarnn daha fazla kadir ve kymetini biliyorlar. Son
papann muhteem cenazesi de bunu gsteriyor.
19 Nisan 2005
Enerji Sorunu Bir Yana, Katerina ile
Baltac'dan ne Haber?
Moskova Rusyas dediimiz tarih dnem kapanmak zereydi;
Rusya'nn deli dahisi, gelecein "Byk Petro"sunun, birinci kars
Evdokya Tolpuhina ile aras hi de iyi deildi. Nitekim bu evlilikten
olma olu Aleksei de babasna isyandan dolay arn emri ile tarih
sahnesinden silinecektir. ar Petro'nun serbest, maceral ocuk
hkmdarlk dneminde edindii halktan arkadalar vard. 19'uncu yzylda Krm Sava'nn patlayn hzlandran kt diplomat
Prens Menikov'un byk dedesi bunlardan biriydi. Aleksei Menikov ocuk arn arkada olduu zeki, sevimli bir serseriydi. ar
onu knez yapt, rtbe verdi ama sinirlendii zaman bu zeki fakat
gevek ahlakl alma arkadan eek sudan gelene kadar dvmekten de ekinmezdi.
Dier bir sevgili kulu byk air Pukin'in dedelerinden olan Habe kle brahim Gannibal'd. Sevimli ve dahi bir ocuktu. ar onu
Avrupa'da okuttu. O da orduda trmand ve arn dnrl ile
Pukin ailesinden bir kzla evlendi. Ahalinin devam ettii meyhanelerden birinde hizmet gren, aslen Litvanyal bir kylnn kz olduu halde "Moskoval Marta" diye bilinen gen kz da bunlardan
biriydi. arn maiyetindekilerin arasna girmiti. Galiba Menikov'un metresiymi. ar bu iyi huylu, zeki, ho kza tutuldu; uzun
yllar beraber oldular ve nihayet evlendiler. Petro ona Rusya tacn
giydirdi ve dolaysyla Petro'dan sonra da Ortodoks ad Katerina
olan bu kz I. Katerina unvanyla btn Rusya ariesi oldu.
Sakn ha onu 1762'de Rusya tahtna kan, aslen ve kanunen
Anhalt-Zerbst Dukal prensesi, dedikodulara gre de Prusya Kral Byk Frederik'in kz olan II. Katerina ile kartrmayn. II. Katerina birincisinden 45 yl daha gentir ve ne Baltac'y ne de I. Katerina'y grmtr. Suvorov ve Rum Yantzev gibi generaller sayeKrk Ambar Sohbetleri
sinde ve devlet-i Osmaniye'nin felaket asrnda, 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile Osmanl'dan Krm Hanl'n ve mlhakatn,
Polonya'dan da okkal bir paray koparan Rusya'nn uzun mrl ariesidir.
131

Biz dnelim I. Katerina'ya... Rusya tahtnda iki yldan biraz fazla oturan bu arie Byk Petro'ya Anna ve Yelizaveta gibi iki
prenses dourdu. Bunlarn ikisi de Rusya tahtna geen son gerek Romanovlardr. Zira onlardan sonra Romanov hanedanndan
denen Rusya hkmdarlarnn Rusluklar farazidir; hepsi de su katlmam Almandr. I. Dnya Sava ncesi hkmdar fotoraflarna bakarsanz Rus ar Nikola, Alman Kayzeri Wilhelm ve ngiltere veiahtnn birbirleriyle ne kadar benzetiini grrsnz; eh bykanneleri saylacak Kralie Viktorya da aralarndadr. Lakin, bizde Osmanl hanedann gayrimill ilan eden amatr tarihilerin aksine, Rusya'da kimse bu durumdan dolay arlar gayrimill ilan etmez.
Byk Petro Rusyas, II. Viyana bozgunu yllarnda Osmanl'ya
kar oluan kutsal ittifaka katld. Krm'da Azak Kalesi'ni ald ve
Rusya'nn ebedi zlemi olan denizlere alacak donanmann inasyla megul oldu. 1699 Karlofa Antlamas ile Azak'n ilhak tannd, 1700'de stanbul Szlemesi ile bakentimizde Rusya daimi
elilii ald ve nl yazarn bykdedesi Knez Tolstoy stanbul'a
atand. Bu hava abuk deiti; Osmanl bizim mektep kitaplarnda
yazldnn aksine henz Rusya karsnda kecek raddeye gelmemiti. Poltava'da sve'i yenen ve sve Kral Demirba lakapl
XII. Karl'n lkemize snmas zerine muzaffer ve marur Osmanl ile kapan Byk Petro'yu, Osmanl'nn deyii ile Deli Petro'yu, orduyu hmyn Prut bataklklarnda eviriverdi.
Devir III. Ahmed devri... Bar havas btn devlet mekanizmasna sinmi, ordunun bandaki serdar, Baltac ocandan yetien
Mehmet Paa. Kuatma uzuyor, akas Petro'nun kuvvetlerine
niha darbeyi vuracak teknik imkn yok; nk Osmanl asker reformlar henz Rusya'nn dzeyine ulaamam. Petro'da da emberi yaracak kuvvet kalmam, ecaat yok. Bu tarafta yenieriler
arasnda amata ve firar balam; Krm han, XII. Kari ve Polonya kralnn, serdar- ekrem Baltac Mehmet Paay direnme ve niha tahrip iin ikna etmesi, daha dorusu paann onlara bakarak
Krk Ambar
kuatmaya devam etmesi mmkn deil... Nihayet serdar kuatmay kaldrd, Prut Bar ile Petro 1699'daki btn kazanlarndan
vazgeti, Azak Kalesini de boaltt. Daha fazla eyler isteyen Krm
han, sve kral ve Polonyal mttefikler bu bartan hi memnun
olmamlard. Onlarn stanbul'daki taraftarlar, daha dorusu onlar
gibi dnenler de bo durmad. Padiah kkrttlar. Bugnn baz tarihileri de onlarla bir azdan bizi kkrtyor. arn adam apirov'un Baltac Mehmet Paaya mcevherler getirdii ve Katerina'y peke ektii sylendi. Sonunda paa kelleden oldu, Rusya'nn karsndaki tarih gerilemeyi kadn meselesine indirgeyen
tarihi ve toplumsal zihniyet karsnda ise halen itibar iki paralk.
Besbelli peke deti ile rvet karmt. Tarihilerin bir ksm
hl kartryor. Cevahir gelse dahi, nasl ve ne iin gelmiti; miktar dahi belli deil. Rus-Trk ortak tarihinin bunca etin meselesine ramen milletin akln Katerina'dan kurtarmak mmkn olmuyor, Bakan Putin'e dahi Katerina'nn encam soruldu. O da kzn
rzn kurtarp rvetten sz etmi. Hepsi karanlk iddialar; RusyaTrkiye tarihi deyince, ne Gazi Osman Paa ve General Todleben'in Plevne stratejileri, ne Sarkam ve Krm savalar, ne General Suvorov ve Amiral Uakov ile Cezayirli Gazi Hasan Paa'nn
132

tartlmas gereken icraat ele alnyor. ahsen bana en ok sorulan soru, hep Katerina-Baltac ilikisi olmutur. Geveyen bir ehreyle sorulan bu sualde hi deilse Katerinalarn numaralarn kartrmasalar bari...
5 Eyll 2004
Mehmet Akif Gnleri
Trkiye Byk Millet Meclisi 12 Mart 1921 tarihli oturumunda, Mehmet Akif'in stiklal Mar'n "Mill iir" olarak kabul etti. stiklal Mar dnyadaki mill marlarn ekserisinin aksine, sade bir
slptan ve slogan halindeki deyilerden ok dantel sluplu bir felsefeyi aksettirir. Heyecan verir ama daha ok da dndrr. air
eserini beste iin ortaya koymamt, nitekim seneler sonra bestelenebildi. Gfte ile beste arasndaki bu zor uyumdan tr halkmzn onu hl dzgn biimde terennm edemedii bir sr deildir. Galiba zor da olsa onu terennm etmeyi renmeliyiz. Senelerdir tartlyor; sac, solcu ekseriyet onu deitirmeye niyetli deil. Eer mar sylemeyi renemezsek konservatuvar korolarnn bant kaytlarna ve hoparlre muhta kalacaz.
iirin anlam byktr. indeki canhra ark-Garp atmas
modern Trkiye'nin dramn aksettirir. 15'inci asrda Fatih Sultan
Mehmed Han'n temsil ettii, rahat entelektellik, komplekssiz
Dou-Bat sentezini 20'nci asrn bandaki Trklerin tamas
mmkn deildir. Her eyimiz bugnknden kat kat gerideydi; o
gnn Avrupas da bugnkyle mukayese edilemeyecek yksek
yerdeydi. Bizim dnemimizin aydnnn durumu; straplar, ikirciklenmeler iindeki Mehmet Akif asrnn Trkne gre ok daha
umutlu ve atlgan bir noktadadr ama toplumsal bilin, ulusal sorumluluk asndan ok daha beter bir genliimiz vardr.
nsanlar iir okumuyor. iir okumal ve dnmeli; o zaman
Mehmet Akif gibi airlerimiz olacak. Tabii bunlar dnk Mehmet
Akif gibi olmayacak. Benim dediim deien Trkiye'nin anlalmas. Zamann ve zeminini anlamayan bir aydn snf nderlik yapamaz. Trkiye'nin 20'nci yzylda toplumumuzu etkileyen byk
air ve dnrleri birbirini takdir ederdi. Nazm Hikmet, "Akif byk adam, inanm adam" derdi. Sleyman Nazif, Akif hayrandr.
Krk Ambar
Mehmet Akif'in iirlerini herkes ok farkl biimde yorumlar. Hatta birka manzumesi dnda iyi air deil diyenleri duydum. Tabii
yanl; aksine Mehmet Akif ok matematik yetenekli bir airdir. air sadece Trk iirini deil Iran iirini de ok iyi bilirdi. Bir airin
mzikal kulan ne mertebeye ykselteceinin iyi bir rneiydi.
"Acem ah"na balkl olup; ran merutiyet hareketini kanla bastran Iran ahn ve yneticileri yerdii iirde bu nitelik grlr.
TBMM'nin ilk devre gen katiplerinden ve edebiyat muhitinin
stad Akif'in dostu merhum Mahir z hocann hatratnda da gryoruz; Ankara'nn uzun k gecelerinde herkes Mehmet Akif'in
sohbet ve derslerine heves ve itiyakla devam edermi. Taceddin
Dergh'nda oturduu bir odasna gelen mebuslar ve gen brokratlara Akif, ran iirini; Sadi, Hafz ve Firdevsi'yi beyit beyit okuyup erhedermi. ran iirine olan derin vukfuna ramen bu bitmeyen idman ve tekrarlama beeriyetin o byk antna olan sonsuz
sevgisinden kaynaklanyordu.
Bu hafta 12 Mart'a rastlayan aramba gn, TBMM mill a133

irin millete olan hediyesinin yani stiklal Mar'nn 82'nci yln bir
ak oturum ve trenle kutlad. Bu nemli bir olaydr ve yce Meclis'in ilk dnem mebusuna duyduu krann bir ifadesidir. Mehmet
Akif'in TBMM'de pek aktif bir ye olduunu sanmyoruz. Mete
Tuncay'n Meclis zabtlarndan yapt tespite gre hemen hemen
hi sz almamtr. Sadece katibin kanun baln memurin (memurlar) olarak deil de memureyn (iki memur) diye okumasn tashih etmi; "Evladm memurindir, memureyn olsa fstk zmle besleriz" demi. Zamann nl hatibi Hamdullah Suphi'nin (Tanrver)
krsde defalarca alklarla okuduu nl iirini bile kendisi okumamtr ama igal stanbul'undan Ankara'nn mcadeleci havasna snm ve milletvekili olarak Anadolu'da halk heyecana getirecek konumalar yaparak, camilerde hutbeleri dinleyip mdahalelerde bulunarak ehir ehir dolamtr. Mehmet Akif inancn verdii enerjiyle fakir yaayan ama zengin bir manev miras brakan bir
neslin nderidir. Mar sayesinde hak ettii 500 lira mkafat almamtr, bor para ile gezmitir. Trkiye'nin 20'nci yzyl ba sada
solda byle insanlarla doludur.
Trende Millet Meclisi Bakanmz Blent Arn irticalen bir konuma yapt. Noktasn virgln aksatmayan iyi bir hatip ve MehKrk Ambar Sohbetleri
met Akif'le belli ki hayatnn bir dneminde youn olarak uram. Kltr Bakan Dr. Hseyin elik edebiyat tarihi doentidir. Bu
manzara hotu; hkmet erkn mebuslar mill airi biliyor. Kltrl milletler edebiyat ve tarihi sadece uzmanlara brakmaz; yneticiler, askerler, hekimler, hocalar bu gibi byk adamlar ve onlarn
mirasn bilirler ve syleyecekleri vardr. Toplumsal bilincin eridii,
insanlarn televizyon karsnda kuruduklar, genlerin "Nereye
olursa olsun" diyerek katklar bu lkede Mehmet Akif'lere muhtacz.
16 Mart 2003
Yahya Kemal Biyografileri
1950'lerin Trkiye'si dar imknl bir lkeydi. Henz sanatlar
ve bilginleri, bunlarn arasnda deerlileri olsa da, el stnde yaatmak kimsenin aklna gelmezdi; ve ruhunda ve aklnda byle ulv istekler olanlar da iktidar ve para sahibi deildi.
Bu imknsz ve iltifatsz ortamda tek istisna Yahya Kemal Beyatl'yd. Az yazd iirlere Hrriyet'in bir stununun tahsis edildiini hatrlyorum. Kendisine devrin lks oteli saylan Park Otel'de
bir oda ayrlmt. stanbul'u Yahya Kemal gibi terennm eden yoktur; ama surii stanbul'da hi oturmad malumdur. Bir neslin airi olarak hrmet gryordu ama stadn ne kadar etkili nesri olduunu anlamak iin, Nihad Sami Banarl'nn 1960'larda yapt ve
yaymlad derlemeleri beklemek gerekti. Yahya Kemal'in tarih ve
edebiyat birikimleri ancak lmnden sonra kendisinden sonraki
kuaklara ulatnda daha iyi anlalyordu.
Bugn dahi tartmas yaplyor; Cevdet Kudret airin Trke
hatalarndan sz etmitir. Edeb tenkit baz yazlarda bu hatalar bulabilir ama Yahya Kemal'in iiri ve nesri bu gibi tartmalarn stndedir. Onun, bir neslin krp dklen ruhunu onaran; kendisine
saygy kaybeden bir aydn zmresine kimliini hatrlatan bir dnr olduunu bilmeliyiz. Bunu iirle yapyordu nk Trkler de
btn Akdeniz ve Dou Avrupa milletleri gibi iirle dnmeyi, i134

irle hissetmeyi tercih ederler. Hepimizin bildii o zarif ve latif; yerine gre kl kadar keskin, yerine gre brmck kadar ince
Trkesiyle, sade duru Trkeyi Osmanlca'nn anlalr zenginliiyle ssleyen; vezni kadar kulland szckle de musikilerdii
msralaryla bu ar grevi yerine getirdi. Bu milletin okumuuna,
az okumuuna Trkiye'yi sevdirdi, stanbul'u sevdirdi, Osmanl'nn
akam vaktinde ve Cumhuriyet'in deien ortamnda Trk medeniyetini bir btn halinde sevdirdi...
240 Krk Ambar Sohbetleri
Kazm Yeti 1998'de Yahya Kemal hakknda etrafl bir biyografi kaleme almt. Beir Ayvazolu'nun "Bozgunda Fetih Ryas"
ise Yahya Kemal'in biyografik roman... Onun hakkndaki zengin
eser listesini taram. Yahya Kemal bozgun dneminin airi ve fikir adamdr; kltrel panik dnemi 19. asrda balad ve doal
olarak devam etti; toplumlar en ok kltrel deiim anda zorlanr. Bazlar aksi kanaattedir, ama o dnemin Trk' bugnknden daha bedbin ve daha ocuka bir panik iindeydi. Dnyay tanmad ve bilgi birikiminin de pek kaale alnamaz olduu akt.
Byle bir dnemde Yahya Kemal'in iiri bu millete huzur ve mit
verebilirdi; nitekim verdi de...
Ben, Yahya Kemal'in rka deil, kltre dayal ulusuluunun
daha da ufuk aan ve yararl bir dnya gr olduu kansndaym. Yahya Kemal o dnemde, ayan- hayret biimde Garp ve
ark' bilen aydnlardan biriydi. Klasik Osmanl kltr ve Fars iiri yannda, Fransz iirini ok iyi bilmek ve tadn karmak gibi
meziyete sahip nesildendi. Bu zellie sahip olanlarn saylar azd
ama 20. yzyl banda Trk edebiyatna yeni rzgarlar getirdiler.
Trk musikisinin stad Sadettin Arel, Garp dillerini ve edebiyatn ok iyi bilirdi. Rauf Yekta Bey yleymi... Yahya Bey'in Franszcas ve ark dilleri mkemmeldi. Osmanl tarihi kadar Avrupa
tarihlerini de iyi bilirdi. Yahya Kemal, Roma-Yunan medeniyetini
Bat Avrupa'ya hediye eden bir anlaya da karyd. Yahya Kemal'in Nev Yunanilik (Neo-Helenisme) zerindeki grleri orijinaldir, zgndr. Beir Bey'in biyografik roman okuyucusuna
onun bu tarafn aktarmasn nemli buluyorum, isabetlidir. Yahya
Kemal'i kolaylkla okuyup renebileceimiz, hayat ve dncelerini kavrayabileceimiz bir romandr "Bozgunda Fetih Ryas"...
(Kabalc Yaynlar, istanbul)
Beir Ayvazolu tarih ve edebiyat biliyor; biyografik roman
da onun iin zengin ve okunuyor. Yahya Kemal, 20'nci yzylda
bilmemiz gereken air ve mtefekkirimiz. brlerinin aksine
Yahya Kemal Bey himaye grd. Sefirlik ve milletvekililikleriyle
skntsz hayat yaamas saland. 20'nci yzyl dncemiz iin
ok nemli olan Mehmet Akif Ersoy ve dierleri iin bunu sylemek mmkn deil. Trk air ve dnr 20'nci yzylda ok
sknt eken, mcadele veren bir karakterdir. iirin sa solu olKrk Ambar
241

maz, milletin sekin evlatlarn tanmak lazm. Onlar saygyla in135

celemek ve anlatmak lazm ki yeni nesiller onlara gereken ihtimam gsterebilsin. Bu gibi portre izimlerinin artmas gerekiyor. ..
24 Mart 2002
Dilde Sadeleme
On sekizinci yzyl Avrupa'sndaki en nemli gelimelerden biri dil ve tarihin birlikte dnlmesidir. nl Macar dilcisi Giarmathy, Fin diliyle Macar dilinin akrabaln kefetti. Slav dillerinin
akrabal zaten biliniyordu. Tarihin derinliklerinde halkn kkn
aramak, dil akrabal ile bir rktan uluslarn ortak tarih gemiini
anlamak, Avrupa uluslar iin heyecanl bir dnem balatmt;
deta din bir huu iindeydiler. Herkes dili dikkatle kullanyordu.
Derken 19. yzyl Almanyas, ar bir Cermenlik bilinci iinde
anadilini Franszca ve Latin kkenli kelimelerden ayklamaya balad. Ayklad da; ancak bu ne getirdi? Alman dilinin zenginlii filozoflarn ve tarihilerin ortaya koyduu, kard esiz yeni kavramlarladr. Bu dil ayklamas ile Almanca, Avrupa dillerine yabanclat ve monotonlat. Faydas olmad; bugn Almanca, Avrupa
dilleri iinde en ok ngilizce kullanlan bir dile dnt. Dil ayklama cezbesi Almanlar ve Macarlar gibi dier uluslarda da balad.
Balkanlar'da Trk hkimiyeti dnemini tamamen silmek isteyen
Yunanllar, Dimotiki denen halkn konutuu ve hemen herkesin
yazd dili silmek istediler, nk ii Arapa, Farsa, Trke ve
Slav dillerinden kelimelerle doluydu. lk Yunan Kral Otto bir Alman Bavyera prensiydi; elinde krmz kalem Yunanl nazrlarn
yazd layhalardaki yerli kelime ve deyimleri izerdi, hzl bir Katharevusa'cyd. Okullarda Katharevusa denen, eski Yunanca'dan
uyarlanm dil retilmek istendi; yaamayan dil ve vurgulamalar
okuldaki kk Yanakidis ve Yunanl genler renemediler, iki dil
taraftarlar arasndaki mnakaa srd gitti; nihayet Papandreu
devrinde Dimotiki lehine zme baland. Eer zme balandysa tabii... Sadelemenin ls ayklama deil, dili zenginletirmek olmaldr. Trke "anlam" kelimesini kazand diye "mana'y
dlamamaldr. "Manidar" olan "anlaml" diye evirsen de "manevi"yi "anlaml" diye eviremezsin; "gerek" ve "hakikat" birbirinden
Krk Ambar
farkldr. Liste uzar... Yeni kelimeler dile zenginlik getirmeli ve eskileriyle bir arada yaamaldr. Arapa ve Farsa kelimelerin bir srs de bizim dilimizde anlam deitirmitir. Siyaset, iktisat ve sosyoloji ilgili olan birounu Araplar ve ranllar bizden almtr. "Vatan"n kullanl biimi, "cumhuriyet", "mal buhran", "kanun-u esasi", "tefrik-i kuvva = kuvvetler ayrm", vs. gibi...
talyanlar, Franszlar ve ngilizler gibi Avrupa edebiyatnn ncs uluslarn byle ayklamalar yoktur. Bu uluslar z lgatlaryla;
nce Roma Latin, Rnesans'tan beri de Yunan mirasn pek gzel
bir arada deerlendirmilerdir. te yandan da ky diline kadar
inen en cra lgat ve deyimleri sindire sindire mill edebiyata maleden bir yazar zmresine sahiptirler. Pukin ve izleyicisi byk yazarlar da Rusa iin ayn eyi yapmlardr. Dil devrimi eskiyi kovarak, krsal dili de unutup dlayarak yaplmaz. Hibir ulusun aydn
ve bilginleri masada dil yaratacak kadar dahi deildir. Elli yl nce
136

Bak'l ve stanbullu bir ortalama okumu rahat anlayorlard.

Bugn de gayret edilse anlamalar mmkndr, anlamaktan da
kazanl karlar; bunun dil rkl ile alkas yoktur. Ama be yz
kelimelik bir gnlk dille konuan toplumlar iin bu ans yoktur.
Bizim genlerimiz hibir eski kelime bilmiyor, yenilerini yanl kullanyor, argo denebilecek bir dzine szckle yetiniyorlar. "Taklmak", "olay", "hikye" gibi her derde deva szckler... Maalesef eski Sovyet dnyas da lzumsuz bir Rusa lgat kalabalyla konuuyor. Bu onlarn dil ahengini de bozuyor. Ortak lgata doru gitmelidir. Gelecek yazmzda stanbul Trkesi denen dilin ne olduu zerinde durabiliriz.
2 Eyll 2001
istanbul Trkesi
Bizim kuan duyduu, iki asrdr yabanc Trkologlarn, Tanzimat'tan itibaren edebiyat tarihilerimizin ve dnrlerimizin szn ettii bu Trke nedir? Evvelen bu Trke, stanbul ahalisinin
her katmannn deil; imparatorluu yneten brokratlarn ve ulemann dilidir. Onlarn konutuu dil, telaffuzlar, hele yazdklar sokaktaki ahalinin konutuundan farkldr. Bu zmrenin konutuu
Trke, kullandklar lgat ve deyimler, tek kelimeyle "okumu
zmre" Trkesidir ve geen asrda Bursa'da, zmir'de, Selanik'te,
skp'te, kodra'da olduu gibi Halep'te, Diyarbakr'da. Erzurum
ve Sivas'ta da okumu takm ayn Trkeyi konuurdu. nk
hepsinin kulland szler ve telaffuzlar mektepten, kitaptan ve
gazetelerden edinilmitir. Dahas var; Kstence'deki Trk okuluna
giden Gagavuz ve Trk Tatar genci, Krm'daki Mslman gimnazyumunda okuyanlar, Baku mnevverleri arasnda stanbul'dan gelen gazete ve kitaplar okuyanlar ve "Fyuzat" denen stanbul edeb dil akmna mensup airleri benimseyenler; gene Ahmet Haim
ve Sleyman Fehmi gibi Badatl Arap asll bir air ve mverrih
bu Trkeyle konuurlar ve yazarlard. Hatta hi phe yok, Ahmet Haim dilimizi en iyi kullanan ve gelitiren airlerin banda
gelir. Bu asrn ilk eyreinde Krm'da, Kafkas'ta Trk-Rus karma
gimnazyumlarnda okuyan genler, Trk edebiyat ve tarihi dalndaki eitim nedeniyle mahalli ivelerini bilse ve kullansalar dahi, stanbul Trkesiyle okur ve yazarlard; konumada da telaffuz dnda stanbul aydnndan farklar yoktu. Kukusuz "amar ykayorum", "geloormu", "yapdyiynen - geldiyiynen", "geliyollar", "gelecak Perenbe", "bana patlcan dokanr", diye konuan stanbul halknn geni kesimini kastetmiyoruz. Bu gibi farklar sadece stanbul'la dier blgeler halk arasnda deil; stanbul'da muhtelif semtlerin sekenesi arasnda dahi grlrd.
Krk Ambar
17.18. asrlardaki konuma dilini birtakm halk hikyelerinden,
Evliya elebi gibi bir dil dehasnn rnek ve nakillerinden, Jakob
Nagy Harsabany gibi gezginlerin Trke dil klavuzundan reniyoruz. Bu dil kesinlikle yaz dilinden farkldr; ama Anadolu-Rumeli halknn konutuu dilden ok farkl deildir. 19. yzyln yaygn
eitimi stanbul halkn kitab dile daha yakn bir Trke konumaya sevk etmitir. Bu meyanda Fenerli Rum beyleri, Ermenilerin
amira snf gibi memur ve okumu zmreler; garip bir tezat ama
gerektir, Musevilerin "Alliance Israelite" denen Fransa destekli
Franszca-Trke eitimli okullarndan kanlar da bu sekin Trk137

eyi konuur ve yazabilirlerdi. Mesel bugnlerde vefat eden stanbul Yahudilerinin Judeo Espanyol (Ladino) dilinde yazan yazar saak Misistrano ve ei dzgn Osmanlca's olan bir iftti.
Dil deiir; bugnn stanbullular, elbette ki, geen asrn bandakiler gibi Trke konuacak deil. Ama Ankara ve hatta izmir'de duyulan Trkeyi stanbul'da duyamaz olduk. Hemen akp
gelen tarallardan(l) ikayet -etmeyelim. Yanl kullanlan, inceliklerden yoksun ve azda yuvarlanlarak konuulan (maalesef garip
radyo istasyonlar ve TV spikerlerimizle, yanl yabanc dizi evirilerinin sayesinde yaylan ve tutulan) Trkenin istikbalinin parlak
olmad belli. Oysa bu dil ilm, edeb bamszln elde edemeyen
Asya cumhuriyetlerindeki Trkeler iin bir ortak buluma sahas
ve numune olabilirdi, her eye ramen oluyor da... RTK'n bence acmaszca vermesi gereken cezalar dil konusunda olmaldr. Dil
yanllaryla doya doya alay etmeyi, bu yanllarda srar edenleri knamay mill bir spor haline getirmeliyiz.
9 Eyll 2001
Bayram Tatili
Bu yl ve gelecek yl, din tatiller dorusu tatilseverlere iyi oyun
oynad. Ylba tatilinden tatillik bir zaman edinilemese de gene
herkes bir yerlere gitmeye kalkt. Kukusuz St. Sylvester gecesinin
en candan kutland lke Trkiye'dir. Biz Trkler bunu bir yeni yl
kutlamasndan ok, Faing elencesine evirmek zereyiz. Kurban
Bayram da bo zaman asndan istenen neticeyi salamad. Ama
gene yollara dkldk. Artk hac seferleri de kolaylat. Hac adaylar bir hafta-on gnde gidip geliyorlar. Aylar ncesinden yollara
kan, Anadolu'yu aan, am'dan Medine'ye demiryoluyla, ordan
teye tekrar l yolculuuyla hedefe ulaan hac kafilelerinin tarihe kart ak. nsanlar her yl gidip geldiklerinden olacak, elHac unvan bile kullanlmyor.
ok mu alyoruz? Btn dnya tatil merakls. Eskiden hristiyanlarn Noel'i ne kadar sadkane ve huu ile evlerinde nesil
bir arada kutladklarn sylerdik. Son tsunami faciasnda okyanus
adalarnda ve kylarnda bulunan sveli, Alman, Avusturyal kalabalna baknca gerein hi de yle olmad anlalyor. Onlar da
evden kamaya balam. "En iyi bayram kendi bana kutlanandr"
dsturu yaylyor. Beeriyet bir tuhaftr. Ananeden sklrlar, trenden kaarlar, sonra bolukta kalp eskiye dnerler. Hristiyanln
ilk asrlarnda, ne kadar pagan ayini, bayram ve festival varsa, ilk
Hristiyanlar onlardan deta nefret ediyordu. Ama yavanlktan sklmak iin iki asr bile ok geldi. ok tanrl dinlerden uzaklap
yeni dine girenlerin says arttka hristiyanlk iinde yortu ve kitlev eylemlerin adedi artmaya balad. Eski Rusya birtakm Slav
ilahlarn yeni dinin azizlerine evirdi. Yeni hristiyan yortularnda
eskilerin nehre attklar insan kurbanlar yerine, cansz bir kukla suya atlmaya baland ve asl nemlisi bu vesileyle tertiplenen elencelere dnld.
Krk Ambar
nsanlk iin en mhim ihtiya ekmektir, sonra da elence gelir. Medeniyetler elencenin sadece ismini deitirir. Nesillerden
nesillere intikal eden en nemli miras trendir. Hristiyanlk, Ba138

t Avrupa'nn kasavetli ormanlarna Roma mparatorluu talyas'nn renkli trenlerini getirdi. O trenler de talya'dan ok eski Msr'n, Babil'in, Suriye'nin ve Anadolu'nun kltleriydi. Eski
Roma'daki en azgn din elenceler Anadolu tanras Kibele'nin
kltne aittir. Roma'da Vatikan tepeleri bilhassa mparator Neron zamannda, o dnemin toplumunda bile ayplanacak aklktaki Kibele ayinleri ve artk Roma'dan kalkan insan kurban etme
trenleriyle sarslrd. Hristiyanln ilk asrlarnda Vatikan o dnemi dehetle hatrlayan mutaassp bir hayat srd. Ama ksa
zamanda Hristiyan Roma da eski Roma'nn aaal trenlerini
ve gsteriini benimsedi. nk kitle bayram ister. Kilise de o
kitlenin kilisesi olarak bu yeni trenlerin mhendisliini stlendi
ve aaann lsn yaratt.
Trkiye slamnn masraftan ok ruhu etkileyen trenlerle dolu bayramlar bu sralar kaybolmu; nk bayram sayfiye ve
mevsim msaitse ky kentlerdeki diskotek kltrne davetiye kartmak olarak yorumlanyor. Ama deiim her zaman mmkndr. Toplumlar hep deiiklik ister. Uzun bayram tatilleri bizim
gibi retme zorunluluunda olan toplumlara uygun adetler deildir. Dokuz-on gn boyu sadece okullarda, devlet ofislerinde deil, hastanelerde bile hayat emaresi kalmyor. Byle bir Noel ve
Paskalya hibir Bat toplumunda yoktur. Dou toplumunda da
yoktur. nk toplumlarn byle bir meskenet lgnln kaldrmas mmkn deildir. Din bayramlarn veya drt gn olmasn farz diye dnmemelidir. Zaten ran gibi lkelerde bu kadar
uzun Mslman bayram yok. Ama alacak ey oradaki meskenet lgnl, ran'n eski alardan kalma bahar bayramn, yani
Nevruz'u kapsyor. Nevruz iki haftay geiyor. slam ncesi ran'da ehinah btn tebasn kabul eder ve en yksek mahkeme
grevini grr, birok davay temyiz edermi. Belki ayn deti
bugnkler de uygulamaya balar. Ylba gecesini meydanlarda
kutlamaya baladmza gre yeni bayram araylarnda olduumuz aktr. Ama geleneksel bayramlarn dayanma yn ihmal
edilmektedir. Paras olan elenir, gezer, olmayandan bize ne...
Bu anlayla beeriyet olsa olsa fakirlerle zenginlerin birbirlerine
Krk Ambar Sohbetleri
uzaktan baktklar kokumu bayramlar dnemine girer. nk
bayramlarn nemi btn snflarn ayn duygu ve nee etrafnda
toplanmasdr. Tketimdeki farkllklar detin ortakln rtmemelidir.
Bir bayram daha geirdik. Daha iyi ve nice bayramlara...
23 Ocak 2005
Tad Kaan Tatil
abbat (cumartesi) tatili Tanrnn dnyay yaratrken dinlendii
gn diye ahd-i atikte yer alr (Tevrat). abbat tatilinin biimi ve sk kurallar; bir yan klelerden, br yan zengin olmasa bile yava ve rahat yaayan insanlardan oluan Eski a toplumunda bir
hiciv konusuydu dorusu. Onun iin abbat tatilini ahd-i atikle birlikte kabul eden Hristiyanlk, bu sk dinlenme gnnn sert kurallarn ortadan kaldrd. Eski haham St. Paul, Yahudilik'in sertliklerini yumuatp sempatik bir Hristiyanlk yaratmak gayretindeydi.
139

Bu nedenle abbat gn ate yakmama ve ticari ilem yapmama

veya Karay Yahudileri gibi karanlkta oturma zorunluluklar kaldrld.
Dorusu, slamiyet'in tatil kural yoktur. Cuma gn Mslmanlar bir araya gelir; ibadet etmek ve politika yapmak iin... Uzun tarih boyunca cuma gn ar kapatmak gibi uygulamalar yoktur;
hatta art olmamakla beraber cuma gn haftalk pazar iin en uygunudur. Bir ok yerde pazar kurulur. Devlet-i Aliyye'ye gelince;
Sadrazam paa bakanlnda Divan- Hmyn en nemli toplantsn ikindi divan diye cuma leden sonra yapar. Bu temyiz divandr. Davalara son merci olarak baklrd.
Cumann resm tatil olmas Tanzimat dneminde hayatmza giren bir yeniliktir. Bylece devlet kalemleri ve okullar cuma tatil edilirdi. Esnafn da isteyeni zamanla bu dete uydu. Dkkan kapatma
zorunluluu sadece cuma namaz saatine mahsustu. Cuma gn
ak kahvehane ve dkkan bulunmasn diye ar denetlenirdi. Kilise de pazar ayini srasnda ak kalan Hristiyan dkkanlarna ceza verirdi. Ceza denmezse Osmanl kolluk kuvvetlerine bavurulaca tabiiydi. Bugn dahi Kbrs'ta bu ananenin sonucu kilise yetkilileri pazar ayini srasnda ak kahvehane sahiplerine ceza yazyorlar.
250 Krk Ambar Sohbetleri
Daha bir asr nce pazar gn tatil yapan Avrupa, dier alt
gn insanlarn cann karrd. D'Israeli gibi bir ngiliz babakann
dneminde ancak ar mesai saatleri azaltld. Cumartesinin yarm
gn tatil olmas Birinci Cihan Sava sonunda gndeme geldi. ki
gnlk tatil, kinci Cihan Harbi sonras Sosyalist Avrupa'snn lksdr. Tatil yapmak kolay ama ii snfna onu deerlendirecek
eitim vermezsen (ki maalesef hal byledir) sadece iki tketimi artar. Finlandiya-St. Petersburg aras hafta sonu ring seferi yapan
Rus gemilerine vinle yklenen kfelik Finlileri hatrlarm. Bunlar
St.Petersburg'a Ermitaj mzesini gezmeye deil, ucuz votka tketmeye gidiyorlard.
Trkiye'de hafta sonu tatilinin pazar gnne kaydrlmas, dnyayla ilikilerimizin ok snrl olduu bir dnemde bir gereklilikten
ok kltrel bir meydan okumayd. Hafta tatili bir buuk gnd.
Bizde de 1974'te cumartesinin tamam tatil yapldnda, srail gibi sanayi lkelerinde hafta tatili bir buuk gnd. imdi ise i o dereceye geldi ki, Roma'nn Lucullus gnlerine getik. On gnlk din bayram tatilleri, (laiklerin de sayfiyeye komak houna gittiinden ses karttklar yok) bu da yetmedi, frsat bulduka artrlan
resm tatiller; stelik bunlarn ihdas kanun mevzuu da deil... Hkmet bir-iki gn ncesinden ilan ediveriyor. Son tatil ilan bir
skandaldir. Resm, gayriresm programlar altst oldu. Bizim niversitede ara imtihanlar nasl yapld bir biz biliriz. Bu tatillerin ulusal ekonomiye neye mal olduuna, getiriinin gtrnn doru
hesaplandna kani deilim. Hangi sektrler ne kazanyor, hangileri ne kaybediyor; tarih, corafya kitab yaynlatacaklarna TSAD'clar nce bu ilerin hesabn yaptrsalar da biz de rensek...
Trkiye bu uzun tatillerle artan trafik kazalarnda kaybettii evlatlar dnda, hangi birikimini yiyor dorusu ok merak ediyorum.
28 Nisan 2002
Ykselemeyen Yksek Snf
140

kinci Cihan Sava'na kadar yerkrenin ok kk ksm sanayi toplumu kimliine sahipti: Hatta bu sanayi toplumlarnn kendi
aralarnda da arpc bnye farkllklar vard. Mesel Britanya adalarnda tarmla ve hayvanclkla geinenler nfusun yzde on kadarn tekil ederken, Fransa'da bu oran yzde elliyi geiyordu. spanya feodalitenin kalntlaryla, amma okkalca kalntlaryla, hkmferma olduu bir lkeydi. Kanl i sava; sayca kalabalk gibi
grnseler de solcularn arasnda bir birliin olmadn gsterdi.
Solun i kargaasna btn dnyadan gelen rengrenk solcu gnlller de tuz biber oluyordu. nk ii snf ve ehirli nfusu azd. Sol olabildiince fantezilere ak bir yelpazeydi. Hibir solcu lider sadaki General Franco kadar toplayc olamad. spanya, Falanjist rgtlenmeye akt; bombalanan Bask blgesi ve Madrid'le
yldz bir trl barmayan Katalunya dnda, sanayi ve ehirlilik
oran dk bir lkeydi.
Trkiye'de o yllarda 1 milyonu ancak bulan stanbul dnda
Ankara ve zmir aslnda iki nemli kk ehirdi. lkemiz kasabalar ve kylerden oluuyordu. Byle bir toplumda devlet destei de
vzgelir; yksek snfn ykselmesi mmkn deildi. Dnyaya ak
yaam bir-iki sanayici tccar aile (ama hakikaten bir-iki tane) ve
brokrasinin Hariciye Vekleti kesimi srdrmeye alyordu. Avrupa rnleri herkesin stnde para para bulunurdu; ya ayakkab, ya anta, ya blucin, ya bluz vs... Yaamda Avrupa zahmetle ve
istisna olarak ulalabilen bir blgeydi. Daha ok mutfak olarak ve
belirli meknlarda vard. Siz herkesin falan yerde yer ierdik dediine bakmayn. Hatra anlatanlara baksak yirmi Markiz, on Degstasyon, on Karpi az gelir. Sadece bir-iki aile dnda hi kimsenin
ticaret ve sanayi hanedan kurmay hayal dahi edemeyecei akt. Bir devirde ismi geenin, sonra nam- nian bile duyulmazd;
grlmezdi...
Krk Ambar Sohbetleri
1950'lerde dnya deiti; Trkiye daha da deiti... Traktr
krsal blgeyi altst etti; geleneksel ky aal baz blgelerde yerini iftlik zenginliine terk etti. Kasabalarda tketim arttka yeni
bir tara burjuvas ortaya kar oldu. mparatorluk eitiminden gelme teknisyen birikimi yeni zenginliin hizmetine girince Trkiye
sanayilemeye balad. Tketim artmaya, bilinli tketim de yerlemeye balad. Bugn stanbul dnyann kltr merkezlerinden; eski kitap ve antika pazar hatr saylr byme gsterdi. kinci kuak
sanayici ve tccarlarn says artt. Ama hl iki asrdr ayn ailenin
elinde kalabilen yal yok. Aile servetinin toplum iin en manidar
saylabilecek ksm, yani maddi kalntlar; sanat eseri koleksiyonlar, ktphaneler henz oluuyor. yi niyetli ve gerekten bilgili koleksiyoncularn hayat, Ayegl Nadir gibi tipler yznden glgeleniyor. Bilinsiz antika merakllarnn bir ksm 16. yzyln babo
camilerine dadand. Duvardan ini panolar, mihraplardan amdanlar gtrlyor. Geen hafta skdar Valide-i Atik Camii'nin amdanlarn gtrmler. Basit hrsz ii deil. Szde sanatseverlerden
biri eteye smarlamtr.
Anlalan, Trkiye'de snflar ekonomik alkantlar yznden
yerine oturmadka, anormal politikalar gelge insanlar yksek snftaki insanlarn arasna sokup kardka, sanat eseri toplamak
141

bir bilgi birikiminden ok, bir stat sembol olarak grldke bu

gibi tatszlklar devam edecee benziyor. aresi ne? Sanat eserlerini gerekten anlayabilen ve toplayanlarn bu gibi olaylarn karsnda kanun ve devlet yannda gnll olarak kenetlenmesidir.
Medya mensuplarnn hatr gnl telefonlarna aldr etmemesi ve
hukukun usulne uygun olarak tehir grevini yerine getirmesidir.
Akdeniz'in en zengin mirasna sahip lkeyiz. En parlak ve kltrl bir sekin snfa sahip olabileceimiz gibi, Gney Amerika tipi
zenginlere de sahip olabiliriz. Bu seenei Trkiye'de tespit etmek
her zmrenin ve her insann davranna baldr.
17 Mart 2002
Ykselen Orta Snf
Trkiye, kinci Dnya Sava'nn sonundan beri orta snfn geniledii ve kalknd bir lke... Daha nce orta snf sadece az saydaki devlet memurlar, zel sektrn sayl menajeri ve bunun gibi byk ehirlerdeki az sayda esnaf ve serbest meslek erbabndan
oluurdu. Orta boy ifti pek yoktu (byk toprak sahipleri snf da
pek dard). Kalabalk bir kk sermayedar grubu, hukuku, mhendis vs. bulunmuyordu. Baz vilayetlerde birka hekim, byk
kentlerde niversite hocalar bata gelmek zere dar bir hekim grubu muayenehanelerde hasta bakard. Bunlarn Karun mal denen
servetleri bugnn lsyle servet saylmaz.
Derken traktrle zenginleen toprak sahipleri, byyen ehirlerde her eit kazanla zenginleen ticari orta snflar iirmeye
balad. Grgszlk diz boyuydu. Taksitle alnan amar makinesi, elektrik sprgesi ne yapl; edilir, evin grnr bir yerine konurdu; buzdolab haydi haydi tehirdeydi. "Ne zaman isterseniz buz
aln" denen komular ikinci defa neyse ama nc defa gelirse istiskal de edilirdi. Orta snf hotu ve botu, ocuklar okutuluyordu.
Kzna niversite okutmayanlara dnyada hibir lke insan (hatta
Avrupa lkelerinin orta snf dahil) bu kadar tepki gstermezdi.
Herkes Avrupalyd ve Avrupa'y methederdi. Yabanc dil bilmeyenler ve Avrupa grmeyenler kasidecilerin banda gelirdi. Esnafn dzenbazl ve falann hrszlndan sz edenler, "svire'de
parkta unutulan czdanlarn mutlaka geri geldiini" ilave ederdi.
Bu laf dinleyip de czdan akta gezen kmamtr inallah. te
yandan tahsilin en ls verilen kzlar evlenene kadar yle tek bana braklmazd. Fakat orta snfn muhafazakrlk kalplarn sratle, hatta fazla sratle deitirdiini sylemek gerekir.
Orta snf modern dnler yapard. Ama dans etmek bir etin
i idi. Damat gelinle iki dnene kadar ter dkerdi. Muhafazakr
Krk Ambar Sohbetleri
partiler gerekli devrimi yapt. Artk kadn erkek tango yapmasa da
ortaya dyorlar; bir halay, bir iftetelli oynanyor deme gitsin.
Kadn-erkek ayrm sratle azalyor. Mhim olan, orta snfn artk
ka-gsz elenmeidir; uzak tara ehirlerinde dahi bu manzaralar gzleniyor.
Trkiye orta snf henz alkolik deil, geri alkol tketimi artsa
da dramatik boyutlara ulamam. Orta snfmz kazan peinde
ama galiba geleneksel slalev ve ailev ilikiler ocuklarn bolua
yuvarlanmasn engelliyor. Kazanlar artt, evler alnd, yazlklar
alnd, asl nemlisi arabalar alnd. Orta yal babalar arabalarn
erkeksi bir gururla oullarna devrediyor. Kazalar artmaya balad.
142

Bu arada ters yne giren oullarn polislere kar aslanlar gibi savunan vali ve emniyet mdrlerimiz gibi anl orta snf mensuplarmz da var. Henz daclk gibi sporlar pahal geldiinden, hzl
otomobil kullanarak tehlikenin tadna varlyor. Allah cmleyi sinayet eylesin.
Zamanla Amerikallarn st orta snf dedii zmre de tredi.
Genelde i yapan serbest meslek erbab, bilhassa karar verici makamlarda oturan brokrasi, imtiyazlarn suistimal ederek olmayacak arazilere kurduklar yazlk ve klk kooperatif evlerle Trkiye
tabiatnn her tarafn tralyorlar. Boazlardaki-Akdeniz kylarndaki kendi yuvalarna girince de "Etraf berbat edenlerden" ikayet
ediyorlar. ster alt olsun ister st, memleketimiz orta snfnn muhterem yeleri herkesin kanun ve kurala uymasn ister, ama kendisi kolay tarafndan yaamak ister. Mukaddes arabasn kaldrmlara, hatta insanlarn girip kaca bina kapsnn nne park eder.
mamn biri sevgili arabasn park edecek yer bulamaynca, mezarlklar otopark yapalm diye fetva dahi verdi. Bylece llerimizin
yaayanlara yeil saha bahetme imkn da ellerinden alnacak gibi. Vahabilik orta snf agzll ile ok badaan bir tavrdr.
Henz orta snfmz ulusal kltrel mirasa sahip kacak dzeyde
deil.
Ama felaket annda Trkiye orta snf geleneksel deerlerine
henz sahip olduunu gsteriyor. Birok toplumlara nazaran daha
kolay rgtlenip bir araya geliyor. Bunu Kzlay'n bile dkld
son deprem felaketinde grdk. Bireyler er beer bir araya geldiler. Her gn deprem alanna kotular.
Krk Ambar
Orta snfmz yaay biimine dkndr. Gerekidir, ar politik ulara rey vermekten ekinir. Yazlk-klk kk evinden, arabasndan vazgeemez. Giyim kuam tarzna mdahale edilmesini
istemez. Bir kadeh raksna gz diken bir daha rey mey alamaz.
Henz alkol, uyuturucu gibi knt arazlarna girmemitir, baaryla da direnmektedir. Trkiye orta snf siyasal ynden ok etkin
deil gibi grnse de, dnyann bete drdne gre yurttalk bilincine ulam bir toplumdur. Kukusuz rgtlenme ve siyasal etkinlik ynnde ok yol alnmas gerekir. Asl sorun da budur.
Trk orta snf elan misafirperverdir ve bireyleriyle sokakta ve
arda ve okulda ve mahallede yz yze temasa gelindiinde dnyann en kibar ve yardmsever zmresidir. Lakin drt tekere bindiinde orta snf yelerimiz kadar ekilmez insan cinsi yoktur. Bencil, biedep, saldrgan; ocua, kadna, ihtiyara saygs olmayan bir
gruhla kar karya gelirsiniz. in kts mobilize olduka orta
snfn kadn yeleri de giderek erkeklere benzemeye balyor. Ucuza mal etmek ve komulara gsteri olsun diye sokak ortasnda
kurban kesmekten imtina edeceimiz midiyle, hepimize iyi bayramlar.
24 ubat 2002
Bykeliler ve Anlar
Devlet yneticilerinin, yksek rtbeli memurlarn, generallerin,
sanatlarn "hatrat" kaleme almalar milletin hafzas iin ok
nemlidir. Siyas tarihin tasviri dnda, bir toplumun hayatnn de143

vamll sresince renklerini kavramak bu edeb trle mmkndr.

Avrupa kltrn belirleyen izgilerden biri, bireyin hayatnn kaydedilmesidir. Bu kayt ilemi bizde zayf bir edeb trdr. Klasik Osmanl dneminde ancak Gelibolulu Mustafa Ali; o da mstakil bir
eser halinde deil, tarihlerinde "Halat-u Kahire", "Nushat'us Selatin" ve "Mevvaid'un Nefais fi Kavaid'ul Mecalis" gibi protokole ilikin eserlerinde kendinden, hayatndan ve rastlad ahslardan rnekler verir. Bu heccav (hicivci) slubu yazarn biyografisini ve evresinin bu adan dzenli bir tahlil ve incelemesini ABD'li Osmanl uzman Cornell Fleischer "Brokrat ve Aydn..." adl eserinde
yapt. phesiz Evliya elebimiz'in antsal "Seyahatname"sinde
hayatnn ve devrinin bir panoramasn renkli bir slpla ve baaryla izdii malum. 19. yzyln dhi Trk' Ahmed Cevdet Paa
da kendini ve toplumsal evresini "Maruzat" adl eserinde baaryla izimler.
Hatrat tr bizde kinci Merutiyet yllarnda patlama gsterdi.
Eski Dahiliye Nazr Memduh Paa ve eyhlislam Hayrullah Efendi'ninki bu trn rnekleridir. Bu hatrat bu yazarlarn grev dnemlerini aklamay, siyas gr ve tavrlarn aklamay ve kinci
Merutiyet idaresine kar masumiyet ve hakllklarn arz etmeyi
amalayan metinlerdir. Bizim hatrat edebiyatmzda tarih gerei
rtmeye ynelik yalan kanlmaz bir motiftir. Vaka Fransa'da da
belirli bir yatan sonra generallerin hatrat yazmas deta yasaklanrm; ama kinci Merutiyet ricalinin tarihi ina etme merak hatrat tr eserlere btn kabalyla yansr. Bu arada Cumhuriyet
devrinde Celal Bayar'n bu gelenei izlediini, ancak ok belgesel,
zaman zaman da tarih yazmaya ynelik bir hatrat ortaya koyduKrk Ambar
unu ("Ben de Yazdm") belirtelim. Hatrat gzel yazld lde
okunmutur. Falih Rfk'nn "Zeytin Da" sadece gen aydn ve
zabitin sava gnlerinin deil, bir imparatorluun knn
canl tasviridir. Bir neslin dram ve Trk imparatorluunun soylu
k yer yer Cumhuriyeti bir grle yeniden yazlm gibidir.
Hseyin Cahit (Yaln) bu yeniden inann bir rneidir ve Nadir
Nadi, kinci Byk Harp'teki anlarn iki defa yazmtr. Refik
Halid'in "Minel bab ilel Mihrab" mtareke dnemini ve kendini
o evrede anlatmay amalayan baarl bir hatrattr. Aslnda bu
bir istisnadr, nk Trk hatrat yazarlar zel hayatlarn ve kiiliklerini izecek samimi aklamalardan kanrlar. Trk hatrat
edebiyatnda portre izimi bu nedenle zayftr; oysa tarih bilgimiz
her dnemin bireylerini tanmak ihtiyacndadr. Devirleri de ancak bu sayede kavrarz...
Son yirmi yldr Dileri mensuplarmz meslek hayatlarn kaleme almaya baladlar. stedikleri gibi zgrce yazabiliyorlar m
bilmiyorum. Ama bazlar yakn gelecekte planladklar siyas hayata yatrm ve bu gibi evrelere bir arz- takdim yapyor. Bazlar krgn ve bezgin bir hayat dolaysyle buruk anlar kaleme alm. lerinde merhum Semih Gnver gibi hem kendini hem bulunduu evreyi mstehzi ve muzip bir slpla tasvir eden sekin
bir yazar da var.. Kendisini tanrdm ve severdim; zeki ve muzip
bir kiilii vard. Etraf hafiften hicvettii gibi, zekice zeletiriden
de kanmazd. Merhum Zeki Kuneralp yaad ilgin hayat, deien Trkiye ve dnyay ilgin bir biimde nakletmitir ("Sadece
Diplomat"). Sacit Somel eski bir bakonsolosumuz olarak gz144

lemlerini "Biz erden Siz Dardan" balyla ve anekdotlarla

anlatyor. Turgut Tlmen'in ran deerlendirmelerini isabetli
buluyorum ("ran Devrimi Hatralar"). Tan Bleda'dan ise bu
lkeyi daha renkli bir izimle anlatmasn beklerdim. Mamafih
"Maskeli Balo'yu 1960'lar kua Dileri mensuplarn anlamak
iin okumak lazmdr. Ergun Sav gibi hariciye hayatn tiyatro
mnekkidinin locasndan anlatanlar da var. 1966'da siyah Afrika'y tasvir eden "Hisar" dergisine yollad mektuplar bu ktay
renebileceimiz tek kaynakt o tarihte... Dileri'nin filolog
bykelisi Mustafa Aula ise anlarnda diplomatlk aamasndan ok "Kolcu SalihTin yani kendisinin uzak Kars'ta geen skntl ocukluk ve renim yllarnn tasvirini yapmay tercih ediyor.
Krk Ambar Sohbetleri
lgin bir yaam yolu. O imknszlklar iinde Siyasal Bilgiler Fakltesi'ne kadar uzanm ve yabanc okullarda okuyan birok
genten daha ok sayda mkemmel dil renip Dileri memuru olabilmi; genlerin okumas gereken bir yaam "Dileri Albm." Henz emekli olmayan bykelilerimizden ve tabii hatrat dalna hi el atmayan valilerimizden bu gibi eserleri vermelerini bekliyoruz.
14 Ekim 2002
Blent Bostanolu Soka
15 Kasm 2003 tarihini unutmayacaz; bamza gelen felaketten ve saldrdan ok, gsterilen dayanma, devlet ve toplum olarak sergilediimiz olgunluktan dolay... Trkiye gibi kalabalk nfuslu, gelien, eski bir imparatorluun mirass ve bu mirasn sadece
sorunlarn deil, renklilik ve imtiyazn da tayan bir lke her zaman byle tertiplere hedef olabilir. O eski imparatorluun kalnts
birtakm dknt zmreler, cumartesi olduu gibi perembe gn
de byk kentin en kalabalk noktalarnda insanlarmza lm yadrd.
Bu ac ve bu kayp bizi sarsar ama terr bize ilemez. Trk toplumu i kavgaya dmezse d tehlikeyi her zaman bomutur.
Muhta olduumuz kudret byk tarih tecrbemizde, devlet ananemizde ve tekilatlanma ustalnda mevcuttur. Gnlk hayatn
monotonluu iinde bazen yan gelip yatsak bile, tehlike annda
derhal toparlanrz. 19'uncu yzyldan beri birtakm zavall zmreler bu lke zerinde hesap yapar ve onun huzurunu hedefleyip hrpalayarak karanlk dehlizlerinde ilerlemeye alr. Mhim olan dalmamak, eskinin ateini ve olgunluunu halen gen olan bnyemizde tadmz gstermektir.
15 Kasm'da ok karmak bir saldryla karlatk. Kayna
tespit edildi. Bu operasyonla Trkiye'yi tehdit etmek isteyenler
Yahudi cemaatimize yneldiler. O gn ili'deki Beth Israel Sinagou'nu koruyan gen polis memuru Blent Bostanolu, Kuledibi'ndeki Neve alom'u koruyan meslektalar gibi ehit dt.
Dokuz asrdan beri ezilen btn kavimleri himaye eden, kollayan
bir devlet ananesinin u andaki en son temsilcisi Blent Bostanolu'dur. ili'deki sokaa onun ad verilmelidir. Mslman ve
Yahudi, hepimiz bu yurttayz; devlet bizim ve bunun byle olduunu herkes bilsin.
145

Krk Ambar Sohbetleri

Neve alom 19'uncu yzylda Tanzimat reformlarnn etkisiyle
eitimi gelien ve hayat dzelen Yahudi cemaatinin yeni semtinin
byk sinagoguydu. Galata Kuledibi imparatorluun yeni dirilen
merkeziydi; daha aasndaki Avusturya Ekinaz Sinagogu, Dou
Avrupa'da zulm grp imparatorluumuza snanlarn en nemli mabediydi. Trkiye asrlardan beri snma yeridir. Yerlisi ve muhaciri darlara gitmeye merakldr ama bu yurttan baka hibir yerin kendilerine yurt olamayacan bilirler. Hi kimse terrle bu lkeden ve halktan bir ey alamaz. Bu gibi olaylar sadece toplumsal
kenetlenme geleneimizi srdrmemize yarar. Neve alom'un sokandaki sevimli binalarn sakinleri zengin olmasalar bile grgl,
o kk dairelerini scak yuvalara dntrmeyi bilen ve semtlerini seven stanbullulardr. Geri evlerine bir kahve iimi ziyaret iin
girmedik; bombalarn grd duvarlarn arkasnda grdk. Bu
scak grnml mahalleleri, zevkli yuvalar korumak bizim grevimizdir.
Perembe gn eski Britanya Bykeliliinin nnde vize iin
bekleyen insanlarmz hedeflendi. Bombann hedeflerinden biri de
bakonsolosun kendi olmalyd ki utanmazca katledildi. Bombalanan bina imparatorluumuza gnderilen Britanya bykelilerinin
eski konadr. stanbul nemli bir devletin bakenti olduu iin
grkemli bir saray olarak ina edilmitir. Nitekim tamir edilen bu
sarayn memurlar geici bir binada oturuyordu. Yerle yeksan edilen bakonsolosluktaki yaral ve llerin saysn u anda bilmiyoruz. Bu binaya atlan bomba bizim onurumuza da atlmtr, eski bir
devlet olarak tepki gsteririz. Dardaki bykelilerimize suikast
yapldnda, televizyonlarnda; "Trk bykelisine suikast yapldysa bir nedeni olmal" demeye getiren i toplumlardan deiliz.
Ananemiz var. Acl gemiimiz var, gzel lkemiz ve kendimize
gre tatl hayatmz var. atmalarmz bizi ilgilendirir, bunlar
kkrtmaya alanlara derhal cevap veririz. Hi kimse stanbul'un
binalarn bombalarla sarsamaz. Sk durun ey ehl-i vatan...
Neve alom Sinagogu
"Bar vahas" anlamna gelen Neve alom Sinagogu, Birinci
Karma Yahudi lkokulu tren salonunun dntrlmesiyle ina
edilmitir. 1930'lu yllarda Keneset ve Zlfaris sinagoglar Galata
Krk Ambar
ve Beyolu'nun hzla artan Yahudi nfusuna cevap veremez olmutu. Yeni bir sinagogun hizmete sokulmas artt. Refik Saydam
Caddesi'ndeki Kazabianka Gazinosunun yannda bulunan arsa bu
i iin dnlyordu. Grmeler srerken cemaat bakan Marsel Franko ihtiyac bir lde gidermek iin Galata'daki iki Yahudi
ilkokulunu birletirerek Byk Hendek Caddesi zerindeki kz ilkokulunun sinagog olarak tadilini kararlatrd. Franko sinagogu 26
Eyll 1938'deki Ro Ana Bayramna yetitirdi. stanbul valisi, binann eski haline dntrlmesi iin cemaate iki yllk bir sre verdi. Ana bina Lakerdac Sokak'ta tekrar eitime ald. Sadece tren salonu ve iskemleler ibadet iin tahsis edildi.
1948'de sinagoga Neve alom ad verildi. 1949'da salonun tamiri iin izin alnd. T mezunu Elio Ventura ve Bernard Motola
146

grevlendirildi. Aralk 1950'de paraszlktan durma noktasna gelen inaat, bor parayla srdrld. 300 bin liraya mal olan Neve
alom 25 Mart 1951'de ald. (Kaynak: www.nevesalom.org)
ngiltere Bakonsolosluu Binas
Galatasaray'da bulunan ve Pera House olarak anlan ilk ngiltere elilii binas 1801'de III. Selim'in parasal desteiyle yapld. Bu
binann 1831'de kan yangnda zarar grmesi zerine elilik bir
sre Tarabya'daki yazlk yerinde hizmet verdi. 1844'te yeni bir elilik binas inaatnn balamasna karar verildi. Mimarlar Charles
Barry ve W.J Smith yeni yapnn ngiliz kamu binalar gibi klasik
grnmde olmasna dikkat ettiler. Dnemin bykelisi Canning'in beenisine uygun olarak ina edilen bina, sonraki eliler tarafndan zevksiz ve salksz olarak nitelendirildi.
6 Haziran 1870'te Pera'da kan yangndan elilik binas da nasibini ald. Osmanl hkmeti yangn sonrasnda zarar grm yaplar yeniden ina etmek amacyla elilikle anlat. 1872-1873 yllarnda 38 bin sterline restore edilen elilikte bu tarihten sonra byk bir deiiklik yaplmad. Binann i meknnda geni merdivenler, korint stun balklar ve koridorlar yer alyordu. Zemin katta bro meknlar, birinci ve ikinci katta elilik konutu bulunuyordu. Binann bahesinde Kralie II. Elizabeth'in doum gn kutlamalar gibi etkinlikler dzenleniyordu.
23 Kasm 2003
Orhan Asena ve Tarih Tiyatro Oyunlar
17. ve 19. yzyllar Avrupa kltr tarihinin en ilgin oluumu,
tarih roman ve tarih drama trnn gelimesidir. Racine ve Corneille'in tiyatro eserlerinden sonra, aydnlanma dnemi edebiyat
Goethe ve Schiller gibi kitlelere tarih retmenlii yapan byk
yazarlara ahit olmutur. Bunlar tiyatronun seyirciye bilgelik, drstlk, kahramanl retmenin tesinde, bir dnemin siyasetini,
bunun gerektirdii tarih bilincini alyorlard. 19. asrn tarihi dhilerinin onlarca ciltlik antsal eserlerini kaleme aldlar. Bu tarihiler baz grlerin aksine tarih bilgisi ve biliminde, ynteminde bir
srama yaptlar m diye sorulsa; Thukydides'ten, Polybius'tan, bni Haldun'dan artk taraflar yoktur diye cevap vermek gerekir. Bu
nedenle 19. asrn geen asrlara stn taraf tarih renme ve tarih bilinci edinmenin geni kitlelere yaylmas ve bir gelime yaratmasdr. Bu geliim, milletin fertlerinin, tarihilerinin yazd onlarca ciltlik limane eserleri hatmetmesiyle olmamt elbette. Tarih
bilincinin yerletirilmesi, okullarda gzel yazlan tarih ders kitaplar (biz hl o aamaya gelemedik) ve asl nemlisi tarih tiyatro
eserleri ve romanlar sayesinde olmutur.
ok tekrarlanr; tarihi ve edebiyat adamnn konumu ve yaps farkldr, roman ve tiyatro yazar tarih geree bire bir sadk kalmak zorunda deildir diye... Ne var ki edebiyat adam da tarihi, tarihi kadar bilecek, bir; kendi dnya grn aktarrken tutarl ve
sanat olacak, iki... Okunamayacak tatszlklar, dilde tarih slubu
ve rengi veremeyecek yavanlk ve fahi tarih hatalara, edibane yaratclk ve yazar zgrl gibi mazeretler olamaz. 1775 ylnda
Goethe "Egmonf'u kaleme aidi; kendine gre zgrlk, kahra147

man, spanyollar'a direnen bir Hollandal asilzadenin ahsnda

lmsz bir edeb karakter yaratt. Oysa gerek tarih, "Egmont"un
spanyollara kar Hollanda'nn zgrln savunmak ne haddine, dlein biri olduunu sylyor. Ama bu sapmann, eserin geKrk Ambar
tirdii sylem ve yaratt karakter karsnda nemsiz kald aktr. Schiller ise "VVallerstein" adl tiyatro eserinde Otuz Yl Savalarnn nl komutannn trajik konumunu iledi. Ne var ki Schiller
hl kullanlan ve okunan "Otuz Yl Savalar Tarihi" adl eserin yazardr ayn zamanda... Pukin 16-17. yzyl Rusya tarihini ok iyi
biliyordu. "Boris Godunov" bir tiyatro eseri olmann tesinde,
muhteem bir tarih ve devlet yorumudur.
Trk tiyatrosunun tarih oyunlar alannda baarl paralar karabildiini sylemek kolay deil. kinci Merutiyet ve Cumhuriyet
yllarndan beri tarih tiyatro eserleri kaleme alnagelir. Bunlar arasnda tarihin, yaam kltrnn havasn getirmek isteyen bir yazarmz Musahipzade Celal'in dnda kalc olan yoktur. Doksan
yan aan bu yazarda tarih bilgi yannda tarih grg ve tecrbe
de vard. Deien Trkiye'yi gzledi ve eski Trkiye'yi yeni Trkiye'ye iddiaszca tantmak istedi, tantt da... Geen hafta kaybettiimiz Orhan Asena gncel olan tarihle ifade etmek isterdi. Son
eseri "Yldz Mahkemesi" bunun ar bir rnei saylmaldr. stelik bu oyununda kulland dil de br oyunlarndaki gibi deildi.
Orhan Asena bizim kuaklarn kulland anahtar szcklerle "Osmanlca"y estetik olarak da tutturabilmiti. "Hrrem Sultan"da bilinen bir "harem entrikas" yorumunu yapt. "Tohum ve Toprak"ta
ele ald aslnda 27 Mayslar'n kmazyd. "Ya Devlet Baa Ya
Kuzgun Lee" ise olgunlaan bir tarih oyun yazmnn yansmasyd. Bizce merhum Asena'nm kalc olan ve okunmas, seyredilmesi gereken eseri buydu. Turan Oflazolu ile birlikte ada tiyatromuzda tarih oyun yazar olarak dikkati eken bir ikiliydi. Bu dalda
bence nemli bir gedik ald. Gen dramaturglarn doldurmas
beklenir.
25 ubat 2001
Potemkin Panolar
Rusya ariesi II. Katerina, Alman Anhalt-Zerbst hanedanndand. Hi kukusuz artk says artmaya balayan iyi eitim grm
prenseslerdendi ve Aydnlanma dnemi Alman hkmdarlarndan
birine e olacakt. Ancak bu gen prenses Alman devletiklerinden
birine hkmdar ei deil, kocaman ve geri kalm Rusya'ya mutlak
hkmdar oldu. Dorusu yeni lkesini ok severdi ve onun tarihini
bile yazd. Bir dnem iin aydnlanma projelerinden Rusya iin vazgemesi gerektiini de abuk anlad. Osmanl mparatorluu ve
Rusya'y istisnai olarak yorumlayan ve despotizmi corafyalarndan
dolay vazgeilmez olarak gren Monstesquieu'yu pek sevdi ve mracaat kitab haline getirdi. arie Rusya'y demir elle ynetme konusunda icazet ald bu dnre baylrd. Tabii Rusya'y Polonya'ya, Kafkasya'ya doru geniletti. Dnemin nl airi Derjavin, lkeler alan bu imparatorieyi muhteem msralarla tasvir ediyordu.
Karl Marx'in tal fahie dedii II. Katerina halen tarih yazclkta farkl ve abartl yorumlarn konusu. Krm Hanl'nn ortadan
kaldrlmas ve bu Osmanl-Trk toprann btn Ukrayna ve Kafkasya'daki mlhakatyla yutulmasdr ki, Osmanl siyasetinde, hat148

ta dncesinde byk yaralar at. kinci Viyana bozgunundan beri asker reformlarla oyalanan devletin siyas zihniyeti de bu olayla
deimeye balad. Osmanl okumu takm Byk Petro'dan "deli
bozuk" biri diye sz ederken, II. Katerina'ya daha dikkatli ve saygl bakar oldu. arie hi tahmin edilemeyecek alma arkadalar
seerdi. Bilimler Akademisi'nin bakan Katerina Dakova yakn
evresindendi ve aydn kadnlardand. O ada onbadan mareal, kadndan ilimler akademisi reisi yapmak eytann bile aklna
gelmezdi. Buna ramen bu grlmemi tayin kadar ilgin olan ordunun, Tavridiya prensi unvann verdii, Potemkin adl avuluktan gelme bir mareale braklmasyd. Bu grlmemi tayinlerin
isabetsiz olduu da sylenemez. arienin lgn ve bir Rustan ok
Krk Ambar
bir Avrupal hissiyat ve zihniyetine dayanan anti-Trk projesi de
Bizans mparatorluunun ihdasyd. Avusturya mparatoru II. Joseph de onun bu vodvil politikasna katld ve Rusya'y ziyaretinde
Potemkin, arlama program ile ykmlyd. Bilhassa yeni ilhak
edilen blgelerde olmayan bir refah sergilemek iin yeni kyler ina etmesi gerekiyordu. Kolay var, yol boyu baz dekoratif kyler
daha dorusu panolar kuruldu; kap ve pencerelere de iyi giyimli
szde kyller yerletirildi.
Potemkin panolar Balkanlar ve Dou Avrupa'ya has bir siyas
cingzlktr. Hesap vermeyen ark ve propaganda ve yalan konusunda isteyince Nazi Propaganda Nazr Dr. Gbbels gibilerini
karan Bat Avrupa bu yollara pek tevessl etmez. Trkiye sanayii ilerliyor. ki asrlk eitim hamleleriyle mhendislik ve tp alannda sekin bir yere gelindi. lerlemeyen siyas partiler ve onlara k
tutacak siyas dsturu hazrlayacak toplum bilimleridir. Bu gibi toplumlarda ka ii alaca sylenmeden fabrikalar alr; srarla
hzl demiryolu ulamndan sz edilir. Aksi gr zerinde diretenlere, "Bizi sevmeyen inatlar" denir. Oysa bunun aksi bir politika
ve tavrn zarar deil, yarar getirecei bir Trkiye'ye ulatk. nsanlar ak tavra rey verecek bir olgunluktadr. Deien Trkiye'yi herkesin anlamas gerekir, Trk semeni uyanmaya ve muhakeme etmeye balayal neredeyse yarm asr oldu.
Bir tashih; getiimiz hafta lkemizin renkli hocalarndan Ordinarys Profesr Sulhi Dnmezer ebediyete gt. Merhumun ceza hukukuluu zerinde bir tetkikim yoktur, ancak yazd sempatik ve yararl "Sosyoloji" kitabndan tanrm. Trkesi dzgn ve
anlatm akt, bu vasfa da maalesef gittike daha az rastlanyor.
Ancak adres defteri ve hafzas olmayan gazetecilik gene gaf yapt "Son Ordinarysmz" diye balklar attlar. nsaf! Salk sorunlar olsa da hl Hitit metinlerini birbiri ardndan nereden, bu daln babalarndan Ordinarys Profesr Sedat Alp'e, hl bir ocuk
kadar hareketli ve salkl Tanzimat dnemi tarihisi Ordinarys
Profesr Reat Kaynara ne yzle bakacaksnz! Onlara uzun
mrler diliyoruz; gazeteci arkadalara da doru drst adres defteri tutmalarn salk veriyoruz. Olmuyor byle olmuyor.
8 Austos 2004
zleyin Ama nanmayn
Nihayet "Tutku-Hz. isa'nn ilesi" sinemalarda gsterime girdi
149

de zerinde konumak mmkn oluyor. Bu filmin dnya grnden sz edemeyiz nk pek kaba ve kasabaldr. Bu vesileyle antisemitizmi yani Yahudi dmanln vurgulad ak. Dpedz ikence ve iddeti baaryla yanstan bir slpla. Antisemitizm alamay da beceriyor. Beeriyet 325 ylndaki znik konsilinden beri
adm ilerlememi; mparator Konstantin henz devlet dini olmayan Hristiyanln i kavgalarn yattrmak, doktrindeki sapmalar mahkum etmek; ortada dolaan ncil'lerin saysn ve srasn tespit ettirmek iin kilise babalarn ve metropolitleri toplamt. Hristiyanlar arasnda ihtilaf nleyecek bir ara bulundu; Yahudiler.
Efendi sa'y armha gerdirenler onlard. "Lanet onlara" dediler.
"Yahudi dmanl bu konsilin karar deildi" diyorlar, doru; sadece bir karar olsa kaldrlr ve "mlga"dr denirdi. Oysa bu lanetleme ve sulama psikolojik bir kalntyd; bunca katliam, engizisyon vs.'ye ramen halen devam ettii anlalyor. Universal byk
bir din, iindeki zaafyla gelimeye ve kurumlamaya balamt.
Yahudilik, Hristiyanln zmleyemedii bir sorun; zihinde de
hayatta da yle. 7'nci asrda yaylan Mslmanlk da Hristiyan
dnyaya bu sorunu unutturamad. Aksine birinin varl brne
duyulan kini hzlandrd. Bu sorun rtlse de yayor ve sadece klasik Avrupa'da deil, Mel Gibson'n hitap ettii sradan Amerikallarn arasnda da varln srdrd anlalyor. Film, znik konsilinden daha etkili olacak; tarih ynden ispat mmkn olmayan
olaylarn sergilenmesi de yeniden milyonlar tahrik edecek.
Baz noktalar zerinde duralm: Hz. sa efendimiz armha nerede gerildi? Hristiyanlarn byk ounluu Kuds'teki Mukaddes
Mezar Kilisesi'nin iinde bulunan ve "Golgotha" denen kayalk eddin zerinde bu vakann cereyan ettiine inanrken, Protestan takm Kuds surlarnn hemen dndaki bir yeri iaret ediyor. GerKrk Ambar
ekten de oradaki kayalk, Golgotha'ya yani kafatasna benziyor.
Hristiyan arkeolojisi birtakm sorunlar zmyor, aksine zihinde
dal budak sardrp kartryor. stne bir de Yahudilerin Roma tarihi tetkikleri var. Kocaman armha adam ivileyerek tutturmann
fizik imknszl bir yana, kazlarda bulunan bir metrelik armhlara balanan mahkumun kan dolam bozukluundan gittii ileri
srlyor. ivileme zerine saysz hikye ortada dolar. Rus halk
inannda, ivileri akanlara iviyi veren kavim mensuplarnn hep
pis kokaca sylenir. Tabii hepsi uydurmadr ama corafya ve tarih bilmeyenlere iyi bir kkrtma. yle grnyor ki eitimin gelitii gibi bir san tamamen bo. Hollywood rejisr 17'nci asr
"mujik"lerinden farkl deil.
slam inanna gre Hz. Isa "ismet" sahibidir. Baya zulmden
masun klnmtr. Allah onu saklamtr. Ne Pontiff Pilavtus'un
nne kartlp mahkum edilmitir, ne krbalanmtr, ne kafasna dikenden elenk geirilmitir ne de armha gerilmitir. Haa,
armhtan sonra pazar gn dirilmesi de sz konusu deildir. Hristiyanlar dirilie inanr. Yahudiler ise Hz. sa'nn varln dahi pheyle karlar. Aksine inansalar zaten Hristiyan olmalar icap ederdi. Yahudi dnyas Tevrat'n zerine ndilerin ilave edilip Hristiyan
kutsal kitab ittihaz edilmesine hi tahamml edemez. Nitekim Kanal 7'deki benim pek tasvip etmediim bir programda dostum Ylmaz Benardete'nin biraz sert bir slpla da olsa bu duyguyu ifade
ettiini grdk, istanbul'daki Roma Temsilcisi Monsieur Morali
150

pek bilgece bir skut iindeydi, takdir etmeliyiz. Demek istediim,

Hristiyan inancna da hrmetimiz sonsuzdur. Lakin bu inanc istismar ederek bir dinin mensuplarn sulayacak film yapmak pek
akllca bir i deildir. Onun iin; "sinema stad, vallahi bu ii ok
iyi yapyor" vs. gerekelerle bu filmi seyretmek isteyenlere hibir
diyeceimiz yok. stelik Mel Gibson, Romallara Latince, Hz. sa
ve etrafndakilere ise tarih geree uyarak gzelim Aramcay konuturuyor. Tabii bu pek suni bir Aramca. Ve de branca da duyuluyor. Bu da ilgin bir teknik. Daha evvel de byle bir-iki deneme
yaplmt. Bu film Hz. sa'nn gya son 12 saatini anlatyor. yle
de olsa zinhar inanmaya kalkmayn.
18 Nisan 2004
"Byk skender" Filmi zerine
Yunanllarn byk tarih portresi diye biliniyor; daha dorusu
Makedonyallarn Yunanl olduunu tartmasz kabul eden zihniyete gre... skender'in yazl edebiyat brakmayan ve Yunanca isimler kullanan oban halknn Yunanl olduunu niin kabul edelim?
simlere bakarsak bizim ceddimizin de Arap veya ranl olmas gerekir. yi ngilizce konuan Trklerin de Amerikal... arkllarn skender-i Kebir hatta Zulkarneyn ile ayniletirdikleri tarihteki cihangirlerin en ilginci skender. Beeriyetin 33 yanda lp ksa hayata neler sdrdna hayret ettiren dhilerinden. Mozart 33 yana
kadar besteciler arasnda en ok eser bestelemi, Pukin ve Lermontov o yalarda Rus edebiyatn kurup aceleleri varmasna
delloyla br tarafa gemiler. Champollion o yalara kadar ada insanla beeriyetin en muhteem toplumunun, eski Msr'n
kaplarn am.
skender de dou-bat medeniyetlerini birletireceim diye bilinen dnyay fethetmi. Msr' aldnda Nil'in kaynan aratrd.
Bulamasa da gneye doru ilk aratrmac gruplar gnderdi. Hindistan'dan dnerken, ran'da Det-i Kebir dediimiz ln gneyini dolat; asker-stratejik nedenlerden ok, aratrma nedeniyle.
Doulularn dil ve uygarlna hayrand ama bu hayranlk Ahamani ran'nn trensel bakenti Persepolis'i yakp ykmasn nlemedi. Ne de olsa oban bir medeniyetin gaddarl, devrin en iyi hocalarndan eitim gren bu gen adamn iinden kmamt. Bu
mhim olay filmde yer almyor. Oysa Persepolis her eyiyle doubat karmyd. Dou ve baty birletirme iddiasn nce kendi
baltalad. Baltalamaya ramen sre yrd. Ondan sonra Ortadou ve Akdeniz tek bir dnya olarak yoluna devam etti.
Tuna'dan Frat kylarna kadar Yunanca konuacak adam bulurdunuz ama br diller de yaad. Bu byk imparatorluun Msr blmnde halefi olan General Ptolemaios (Batlamyos) HelenKrk Ambar zw
Msr karm bir firavun oldu. Msr kaynaklarn kullandrarak rahip Maneto'ya eski Msr'n tarihini Yunanca yazdrd. Ta 19'uncu
asra kadar bildiimiz orijinal eski Msr tarihi bu krntlard. Kurduu saysz skenderiyeler iinde en parlak ve en kozmopolit olan
Msr skenderiyesi ahalisinin nemli kesimini oluturan Yahudilerin dinini bakalarnn da renmesi iin 70 adet tercmana Tev151

rat' Yunancaya evirtme grevi verdi; bu byk tercme dahi Yunanllar ve Romallarn Yahudi dini hakkndaki bilgisizliini nlemeye yetmedi. Tamam 14 asr sonra ranl Mslman yazar ahrastani, Yahudi ve Hristiyan dini hakkndaki en mkemmel eseri
yazacaktr.
Msr'n yeni firavunu Ptolemaios'un soyundan gelen Kralie
Kleopatra esiz eczaclk bilgisi ve ok sayda dili mkemmel kullanmyla, Helenistik kltrn zirvesini temsil eden bir aydnd.
Sezar Msr' aldnda btn Roma'nn gzleri kamat. Yunan
Hami ve Sami sentezi iskender fetihlerinin sonucuydu. Ama gerek maliye ve devlet eski Msr'n hediyesiydi. O hediyeyi Romal fatihlere ulatran skender'in mirasyd. 19'uncu yzyln nl
Alman hmanisti Droysen kaleme ald skender'in tarihi ile tarihiliin aheserini yaratt ve skender tarihiliinin ne olduunu
anlatt.
Byk iskender'in kepaze filmine gelince; Amerikalnn biri ne
skender'den ne tarihten anlyor. "Geceyars Ekspresi"ni ortaya
atan zavall senarist imdi ynetmen olmu; bunca mozaik ve
heykeli olan byk adam canlandrmak iin pek ocuk suratl bir
aktr seilmi: Colin Farrell. Mesel beklerdik ki bizim Antalya
imalindeki Termesos'u kuatsn ve alamasn; "Kaaros'un kartal
yuvas iin ordumu harcayamam" deme akllln gstersin gitsin. Ama byle bir sahne nerede! Bu iskender'de etraf merak
eden, inceleyen Yunanl zeksndan eser yok. Adamlar fotoroman slubuyla ya birbirine iltifat edip, kucaklap duruyor ya da
kavga ediyorlar. Tarih olaylar gerek deil, renk yok, eitlilik
yok. Avrupa arlarndaki ortanyal Hint giysileri satan dkkanlarn havasnda bir alay lenler, iskender'in yrd muhteem
arkn zerresi yok. Bir de en can skc olan taraf; bilgisayarla dzenlenmi szde kubak muharebeler. Bu bilgisayar ilemleri
"Troya" filminde de vard. Baya can skyor. Anlalan AmeriKrk Ambar Sohbetleri
ka'da ayp deil. Bizdeki szde eletirmenlerden biri de kartal bak sava sahneleri "pek ahaneydi" diye yazm. Tarih bilgisi olmayan toplumlarda tarih film olmaz. Pasolini, Visconti, Wajda,
Szabo gibi dahilerin dnyasnda pek ekilmez yavanlklar bunlar.
Vakte yazk.
5 Aralk 2004
Read Ekrem Kou'nun Romanlar
stadn romanlar bizim bildiimiz roman deildir; daha ok
eni kazanm bir vakayiname; hayat boyu okuyup hatmettii
"Tayyarzade", "Hanerli Hanm" tipindeki 18. asr halk hikyelerinin getirdii bir slp hkimdir. te clz tarih roman edebiyatmzda, stad zgn ve lezzetli klan nitelii de budur. stelik "romanc tarihiye sadk kalmak zorunda deil" tmcesini; "romanc cahil
olup istediini uydurur" hkmne evirenlerin ortamnda Read
Ekrem, salam tarih bilgisiyle nesillere tarihi sevdirip, tarih reten biridir. Ne garip bu yzyln en velud (dourgan) Trk tarih yazarlarndan olan Kou, meslekten tarih eitimi almasna ve Vefa
Lisesi'nde tarih retmenlii yapmasna ramen; derslerini zevkle
anlatt ve dinlendii sylenemezmi; kaleminden akan hnerle
bize halen aranan bir klliyat brakt. ocukluumda okumay sktm yazarlardan birincisiydi. Hafta mecmuasnda stad Mnif
152

Fehim'in frasndan kan minyatrvari resimlerin altnda stanbul'un nl simalarn, kadnlarn "stanbul Masallar" balyla anlatrd. Zevkle okurdum; bir daha okurdum; bu lkenin tarihinde
"Atlases Kamer", "Mehmene Banu", "Tayyarzade" gibi tipleri de
byk padiahlarmz ve komutanlarla birlikte rendim. Elli yla
yakn sre geti hl Read Ekrem'i ara sra okuyorum. Batan sona tarayp okuduum bir eser "stanbul Ansiklopedisi"dir. Bu yarm
kalan ansiklopedi stanbul'un ve sosyal tarihimizin en nemli kaynaklarndandr. indeki maddeler stanbul'un (kaybolan sokaklar)
sadece ynetici snfn, aydn tabakasn anlatmaz; ama ehrin haneberdular, basit iileri de bugn artk yaamayan ve onun kaleminden kan canl tasvirlerdir. Matbaada tand alkan bir
mrettip, nl bir profesr, Kumkap'da meyhanede unuttuu
dosyay bulup getiren gazete satcs bir ocuk (Erhan Eskici), 19.
asrn nl serserileri, halk airleri, ulemadan, vzeradan, zrefadan tipler hepsi bu ansiklopedidedir.
Krk Ambar Sohbetleri
On yandan beri elde defter ehri gezen ve stanbul'un kaybolan nice abidesini gn na karan Prof. Semavi Eyice gibi
mill limimiz, merhum hocam Prof. Adnan Erzi ilk yazlarn, ki
kymetli maddelerdir, bu ansiklopedide yaynlamlardr. Erzi Hoca
zaten bundan sonra pek yaz yazmamt. Gene stad Kevork Pamukuyan stanbul Ermeniliini ilk bu eserde kymetli maddelerle
tantmtr. Kou'nun " Yenierileri, esiz bir rehber olan "Topkap
Saray" ve "stanbul Ansiklopedisi", "Trk Giyim Kuam Sanat"
tekrar baslmaldr.
Forsa Halil (16. yzylda batakhane ileten ve bir dizi cinayet ileyen bir ebeke reisi), Erkek Kzlar (muhtelif nedenlerle erkek klnda erkek kimliiyle yaayan, hatta devlete bakaldran eteler
kuran kadnlar), Da Padiahlar (Cell ekyasnn nl reislerinin
hayatn anlatan en gzel roman), Kabak Mustafa, Patrona Halil
yazarn nl romanlardr. Bu romanlar vakayinamelere dayanan
gerek tarih bilgileri ahane bir slpla romanlatryor. 18-19. asrn halk dili enisi var, roman okunduunda devrin atmosferi ve
evresi okuyucunun beynine yerleiyor. Bu dili kapan kii zaman
makinesine binse; 15. asrn limi, 18. asrn devletlusu gibi kayk esnaf ve rindmereb airiyle de konuur, onlar dinler, lezzet alr.
Read Ekrem Kou genlie devirler iin geerli bir Trke'yi sevdiriyor ve giri anahtarn veriyor. Kou gibi tarihi romanclarn
her ulusun edebiyatnda olmas kolay deil; nk bizim en ok ihtiyacmz olan unsur, yani tarihe olduu gibi ve nesnel olarak bakmak, bu yazarn en birinci zellii: O eski cemiyet ne ok ahlakl
ne ahlaksz; o lke ne cehennem ne de cennet-i l idi. Onlar bizim dedelerimiz ve zgn bir medeniyet ve yaayn bireyleriydi,
o lke ise renkli bir imparatorluktu. Saydmz u be roman, Read Ekrem'in dier eserlerinin de baslmas ve izlemesi gerekiyor.
Doan Yaynclk'n bu gayretinin devamn dileriz.
17 Haziran 2001
ocuklar Aziz Vatan Maldr
Bir haftadr Malatya'daki ocuk yuvas gndemde; bakanlar, valiler iddetle tenkit ediliyor. Hi ikyeti deiliz. Ehliyetsiz bakc153

lar be-alt ocuk bir arada oldu mu kendi ocuklarn da terbiye etmek deil, bu ekilde sindirir. Nihayet bakc zulm edebiyatn tamamlayarak ocuklarla ilgilenmeye baladk. Tabii ilginin yakn bir
bilgiyle tamamland sylenemez. Hele baz srekli tedbirlerin nasl ve ne derecede uygulanacan zamanla greceiz.
Rahmetli Nimet Arzk'la bir cmle zerinde mutabktk: "Biz
millete ocuk ok severiz ama yalnz kendi ocuumuzu..." Bakasnn ocuklaryla bir ilgimiz olamaz ve ounlukla bunu kabaca
belli ederiz. Kimsesiz ocuk yuvalarnn feci hali sadece Trkiye'ye
deil, btn Balkan lkelerine zgdr. Bulgaristan'da yanda
bir ocuu evlat edinen meslektamz profesr hanm ok kutlamtk. Bir otomobil kazasnda dnyay terk eden mhendis ebeveynin yuvaya den ocuuyrnu. Yuvadaki artlarn feci olduu
belliydi. Arnavutluk'ta bu durumdaki birok ocuun yuvadan sokaa katn grmtk. Ben arkadalarmla ortaokul sralarndayken okulun yanndaki ocuk yuvasnn iine szar ve yrek szlatc manzaralar grrdk. Kimsesiz ocuklara efkatli diyemeyiz
ama adaletli bir davran ancak Avrupal rahibelerin gsterdii olduka doru bir gzlemdir; ama orada bile rahibe Teresa rneinin fazla yaygnlatrlamayacan bilmemiz gerekir.
Ebubekir Hazm Tepeyran merhumun "Kk Paa" adl bizdeki ilk ky roman saylabilecek eserinde bir paann evlatl olarak
konakta el bebek gl bebek byrken paann vefat zerine getirildii kye srlen ve mahvolan yavrucan dram anlatlr. Paann yaknlar onu konaktan kye kovalarlar. stnde braklan kk paa niformas ile doduu kyde yar a ve ruhen yklm
bir halde gezinir. Ebubekir Hazm, Anadolu kynn feci halini kk paann geldii dnyaya tezat olarak sergiler. u gnlerde bir274 Krk Ambar Sohbetleri
denbire herkesin stne titremeye baladklar Malatyal bebeler de
inallah ayn akbete uramazlar. Hediyelerimizi alarak bayram ziyaretlerimizi yapalm. ocuklar evlere de davet edelim. Ama bir
ay sonra ortada kalan mzi birtakm insanlardan bakas yuvalara uramayacaksa bu heyecan neye yarar? Trkiye'de kimsesiz ocuklar yurdu, ocuklara gerek anlamda bir eitim vermez. Cami
avlusunda bulunup buralarda bytlenler 18 yana gelince kapnn nne konur. zeyir Garih'in ldrlmesi olaynda aa kt
ki bu yavrularn bazlar mezarla fahie ve hrsz olarak dnyor.
Toplum olarak onlara verebildiimiz bu.
Geen Osmanl asrlarnda cami avlusunda bulunan veya sokaa atlan bebeleri kk bir aylkla dul veya yalnz bir kadnn eline
verirlerdi. ocuk yurdu talihsiz bir yavrunun yaralarn sarmaya
yetmez. Derhal gnll aileler bulmaldr. Bunlar aslnda var; fakat
formalitelerin uzunluu ve manaszlndan bu gibi sahipsiz ocuklar evlat edinemiyorlar. Gzlemci ailelerin veya hayrseverlerin ocuk yuvas ziyaret etmeleri fazla derde deva olmaz. Kald ki byle
bir zmrenin iinde gerekten iyi niyetliler ounlukta olsalar bile,
az miktarda kavga karmay ve reklam seven tipler de vardr, ve
bunlar yavrularn da tadn karr, idareceleri de haksz yere hrpalar. Hi kukusuz pedagog yetitirme konusunda hi iyi imtihan veremedik. Kimsesiz ocuklar sadece dayak deil baka tehditlerin
de basks altnda. Ama bunlar bilir bilmez tekrarlamak da ocuk
bakcln ve eitimcilii istenmeyen meslek haline getiriyor. Duygusallk sayg gsterilecek itici bir faktrdr; insanlarn iyilik ve
154

adalete olan susuzluunu ifade eder. Ama mantk ve kanunla meczedilemeyeni zararl olur ve baka samalklar dourur.
Trkiye toplumunun kendine has meziyetleri ve her toplum gibi kendine has kusurlar vardr. Kusurlarn banda kendimizin olmayan ocuklara kar gsterdiimiz ilgisizlik gelir. Sokakta 100
binin stnde Trk ocuu var, saylar artyor; gya bir damn altna alnanlara da hayatta dik durmalarn salayacak zanaat eitimi verilemiyor. ok yetenekli olanlar toplumda mutena yerlere
gelebiliyor ama onlarn da gnl yaralarnn kabuk balamad
son gnlerdeki demelerden anlalyor.
Kimsesiz ocuklarn bakm ve bytlmesi sadece gnll kurulular ve gnll annelerle zmlenecek bir sorun deildir. EiKrk Ambar
timcilerin yetitirilmesi gerekir; bu ocuklarn bir an nce salkl
aile evreleriyle btnletirilmesi iin ciddi envanter almalar yaplmaldr. Evlat edinecek ailelerin konumlar tahkik edilir. Yuvadaki ocuk; kendisi rehabilitasyona muhta ailelerin yannda rehabilite edilemez. Dnyada ilk resm ocuk bayramn biz ihdas ettik
ama ocuk bakm konusunda en ilkel dzeyde ok geri kalm bir
lkeyiz. Toplumun btn kesimlerinin bu kampanyalara destek olmas umulur.
30 Ekim 2005

155