THEORIA 2 DOI:10.

2298/THEO1202107D
BIBLID 03512274 : (2012) : 55 : p. 107117 Originalni nau!ni rad
Original Scientic Paper
108 Iva Dra!ki" Vi"anovi"
Iva Dra!ki" Vi"anovi"
PSIHAGO#KA TEORIJA UMETNOSTI
APSTRAKT: Tekst je koncipiran kao analiza Gorgijine Pohvale Heleni sa jednog neuobi-
$ajenog aspekta: autor ne posmatra Pohvalu Heleni kao kolevku apateti$ke teorije
umetnosti, niti kao svojevrsnu prezentaciju retorske akrobatike $iji je cilj da hvali nekog ko
je za pokudu, kao !to se to obi$no $ini kada je ovaj spis u pitanju. Autor, naprotiv, prepozna-
je ovaj spis kao prvi u evropskoj esteti$koj teoriji u kome su objedinjeni likovna umetnost i
poezija jednim zajedni$kim pojmom pojmom psihagogije. Svojim koherentnim argumenta-
tivnim postupkom Gorgija je, prema mi!ljenju autora, zasnovao teoriju umetnosti koja se
mo%e nazvati psihago!kom.
KLJU&NE RE&I: Estetika, teorija, likovna umetnost, poezija, slika, re$, psihagogija..
U esteti!koj teoriji i istoriji estetike op"te je prihva#en stav da se o prvom
objedinjavanju likovne umetnosti i poezije i njihovom jedinstvenom tretmanu mo$e
govoriti u kontekstu Platonove Dr%ave, odnosno !uvenog mesta iz Desete knjige
Dr%ave gde Platon pojmom mimesis-a objedinjuje likovnost i poeziju koje su
tradicionalno, u gr!koj filozofiji i kulturi, bile tretirane kao dve razli!ite oblasti
ljudske duhovne delatnosti. Povezivanje likovnosti i poezije pojmom podra$avanja/
predstavljanja i Platonovo prepoznavanje mimesis-a kao zajedni!kog imenioca
likovne umetnosti i poezije, smatra se i to je jedno od op"tih mesta u estetici
kao prvo zasnivanje jedne kompletne umetni!ke teorije.
Vladislav Tatarkijevi! (Wladyslaw Tatarkiewicz) u svojoj knjizi Istorija !est
pojmova, dodu"e pominje Gorgiju kao tvorca apateti!ke, to jest iluzionisti!ke
teorije umetnosti, "to je, naravno, dobro poznato i tako%e jedno od etabliranih
stanovi"ta u esteti!koj teoriji.
1
Ali, Tatarkijevi! tako%e napominje da je apateti!ka
teorija umetnosti ipak samo teorija poezije, naro!ito dramske, dok slikarstvo ni
vajarstvo tako%e... nije spomenuto u vezi sa apate.
2
1 To !ini i Pohlenz. Prema njegovom mi"ljenju, Gorgija iz etike u!enje o opravdanoj obmani
prenosi u oblast umetni!kog i posaje osniva! teorije o umetni!koj iluziji. Vidi: M. Pohlenz,
Die Anfung der Griech. Poetike, Ges. D. Wiss, 1920, pg. 159.
2 Vladislav Tatarkijevi!, Istorija !est pojmova, Nolit, Beograd,str. 94.
THEORIA 2 DOI:10.2298/THEO1202107D
BIBLID 03512274 : (2012) : 55 : p. 107117 Originalni nau!ni rad
Original Scientic Paper
108 Iva Dra!ki" Vi"anovi"
Psihago!ka teorija umetnosti 109
Dakle, ako govorimo o zasnivanju teorije umetnosti sa aspekta objedinjavanja
likovnosti jednim jedinstvenim pojmom to je, prema op"tem uverenju, u!inio
Platon u Desetoj knjizi Dr%ave pojmom mimesis- a (podra$avanja/predstavljanja).
Zanimljivo je u Desetoj knjizi Platonove Dr%ave da autor polazi od likovne
umetnosti (slikarstva konkretno) i analizira slikarstvo kroz prizmu mimesis-a da bi
potom pristupio poeziji analiziraju#i i nju kroz prizmu podra$avanja/predstavljanja
i obezvredio i jednu i drugu pozicioniraju#i ih na ontolo"koj lestvici na tre#e mesto,
tre#e od istine.
3
Najzna!ajniji momenat Platonove argumentacije u prilog obezvre%ivanju
likovne umetnosti i poezije je pitanje koje Sokrat upu#uje Glaukonu: Reci mi sad
o slikaru jo" ovo: Poku"ava li on da podra$ava ono "to zaista postoji ili dela
zanatlija?
4
Ono "to zaista postoji je, naravno, eidos, supstancijalna forma i
paradigma svih !ulima dostupnih oblika.
Ovako formulisanim pitanjem Platon nam daje do znanja da je potpuno svestan
esteti!ke mogu#nosti koju #e kasnije, svako na svoj na!in, iskoristiti Aristotel i
Plotin da se umetnost tretira kao mimesis eidos-a - i da je hotimice izbegava.
Glaukonov odgovor na Sokratovo pitanje sledi kao iz topa: Dela zanatlija.
5
Kao i uvek kada je na klizavom i nesigurnom terenu i kad ose#a da njegova
argumentacija nema !vrst temelj, Platon zatvara mogu#nost pitanja ili kontraargu-
menta Sokratovom sagovorniku. Manevar kojem povremeno pribegava u svojim
dijalozima, po pravilu kada mu je do neke teze izuzetno stalo, a pritom je svestan
da ona po!iva na labavoj osnovi.
Ovakvim postupkom Platon ostavlja samo literarnu formu dijaloga, lju"turu
njegovu; filozofska su"tina dijaloga, pak, otvaranje prostora za pitanje i protivargu-
ment, ovim manevrom redovno se poni"tava. Sokratovo famozno odbijanje da pi"e,
nepoverenje prema vezivanju filozofske misli za pisanu re!, dobija u ovom
kontekstu poseban i vrlo dubok smisao. Pisana re!, dijalog !ak u ovom slu!aju,
mo$e da, sa!uvav"i svoju literarnu dijalo"ku formu, potpuno izgubi svoju su"tinu i
du"u, klju! filozofskog diskursa, "to, bez svake sumnje, jeste otvorenost za pitanje i
argument, a da sa!uva apate (iluziju) dijaloga, dijalo"ku literarnu formu, puku
lju"turu koja ustvari u sebi krije filozofski monolog, jednosmeran, unapred isplani-
ran argumentativni hod.
No, da se ovom digresijom koja otvara tako%e jednu temu koju nam nudi
analiza Platonovog literarno filozofskog opusa, ne udaljimo suvi"e od osnovne
niti na"eg istra$ivanja u ovom tekstu: Dakle, najzna!ajniji momenat Platonove
argumentacije da su slikarstvo i poezija kao produkti mimesis a na tre#em mestu
3 Platon, Dr%ava, BIGZ, Beograd, 1976, str. 298.
4 Ibid., str. 298.
5 Ibid., str. 298.
108 Iva Dra!ki" Vi"anovi"
Psihago!ka teorija umetnosti 109
110 Iva Dra!ki" Vi"anovi"
prema istini, jeste teza da slikar podra$ava dela zanatlija, a ne ono "to zaista
postoji. Ovim je i sam mimesis kao takav obezvre%en (aksiolo"ki nisko pozicioni-
ran) jer je, kako ka$e Platon, ve"tina podra$avanja bezvredna, vezuje se za
bezvredno i ra%a ono "to je bezvredno.
6
Ovo prvopomenuto sam po sebi
bezvredan odnosi se upravo na Platonovu nedovoljno argumentovanu tezu da je
mimesis po definiciji, podra$avanje/predstavljanje dela zanatlija.
S druge strane, teorijski zna!aj ovog mesta Desete knjige Dr%ave je !injenica
da se likovna umetnost i poezija posmatraju kroz jednu zajedni!ku prizmu
mimesis, (ma kako nisko aksiolo"ki on kod Platona stajao) "to do tada nije bio
slu!aj u anti!koj gr!koj filozofskoj misli.
Ovaj tekst ima za cilj da osvetli jedan drugi momenat u gr!koj filozofskoj
misli, momenat koji je prethodio Platonovom fuzionisanju likovnosti i poezije u
Dr%avi Gorgijinu Pohvalu Heleni.
Klju!na teza ovog teksta je da je Gorgija u pomenutom spisu preduhitrio
Platona i povezao likovnost i poeziju posmatraju#i ih i analiziraju#i kroz prizmu
pojma psihagogije.
7
Drugim re!ima, smatram da je Pohvala Heleni prvi momenat u
anti!koj gr!koj esteti!koj misli kada se povezuju likovna umetnost i poezija, a
objedinjuju#a esteti!ka kategorija koja prethodi mimesis- u jeste psihagogija.
Dakle, ovaj tekst ima ambiciju da stavi pod upitnik etabliranu istorijsko
teorijsku tezu koja se tretira kao utvr%ena !injenica da je prvo teorijsko povezivanje
likovnosti i poezije izveo Platon u Dr%avi, a da je kao organon objedinjavanja
poslu$io pojam mimesis-a.
Gorgijina Pohvala Heleni analizirana je i !esto citirana, ali u druga!ijem
klju!u. Isti!e se krucijalni zna!aj tog spisa kada je re! o teorijskom konstituisanju
pojma psihagogije i uvi%anju psihago"ke mo#i, psihago"kog dejstva poezije i re!i
kao takve.
Isti!e se tako%e i eti!ki momenat u kontekstu sofisti!ke (Gorgijine posebno)
relativizacije morala i !injenica da Gorgija brani onu koja je ina!e optu$ivana i
hvali onu koja je za ku%enje, zastupaju#i i sebi svojstven, mo$emo re#i egzoti!an
eti!ki stav da Helena ne snosi krivicu za ono "to je u!inila.
Mi #emo u ovom tekstu Pohvalu Heleni analizirati sa drugog aspekta: os-
motri#emo pojam psihagogije kao prizmu fuzionisanja likovne umetnosti i poezije i
kao anticipaciju istovetnog Platonovog tretmana mimesis-a u Dr%avi.
U odbranu Heleni, $eni koja be"e porijeklom i rodom prva od prvih ljudi i
$ena i koja dobi ljepotu kakva je u bo$ica, koju primiv"i i ne sakriv"i odr$i,
8

protiv etabliranog uverenja da je kriva za preljubu i za sveukupno zlo koje je
6 Ibid., str.305.
7 Psihagogija :starogr!ka kovanica (psihe du"a I gogein voditi) zna!i zavo%enje du"e,
odnosno mo# zano"enja du"e prevashodno snagom re!i.
8 Herman Dils, Predsokratovci,Zagreb, 1983, str.271.
Psihago!ka teorija umetnosti 109
110 Iva Dra!ki" Vi"anovi"
Psihago!ka teorija umetnosti 111
proisteklo iz te preljube i zadesilo Trojance i Ahejce, Gorgija navodi !etiri argu-
menta: Jer ili odlukom slu!aja, nare%enjem bogova i zaklju!kom sudbine u!ini "to
u!ini (prvi argument) ili silom ugrabljena (drugi) ili rije!ima nagovorena (tre-
#i) ili ljubavlju osvojena
9
(!etvrti argument).
U kontekstu na"e sada"nje analize relevantni su nam tre#i i !etvrti Gorgijin
argument.
Razvijaju#i tre#i argument Gorgija konstitui"e pojam psihagogije i prepoznaje
re! kao silu (u doslovnom smislu) koja ima veliku mo# i deluje na nekoliko nivoa:
A ako je rije! bila ta koja ju je nagovorila i zavarala njezinu du"u, niti u tom
slu!aju nije te"ko sastaviti odbranu i pobiti optu$be ovako: Rije! je velik
mo#nik koji sasvim si#u"nim i posve nevidljivim tijelom izvr"ava najbo$an-
stvenija djela...
10
(Milo" &uri# u svojoj Istoriji helenske etike ovaj odlomak
prevodi na slede#i na!in: Re! je veliki vlastodr$ac koji najmanjim i najneu-
padljivijim organom posti$e naj!udesnija dela).
11
Ovde je zanimljiva nekakva varijanta korpuskularne teorije re!i koju Gorgija
kao da podrazumeva. Jeste sasvim si#u"na i posve nevidljiva, ali je ipak telo.
Sledi nabrajanje svega onoga "to mo$e re! i "to #e nam zaista i dokazati da je
ona velik mo#nik alias vlastodr$ac: mo$e, naime i strah zaustaviti, i bol
ukloniti i radost izazvati, i su#ut poja!ati.
12

Mo$da je najubedljiviji prvi primer koji navodi Gorgija: ako re! mo$e da
zaustavi strah koji je najja!i !ovekov afekat, ona, bez svake sumnje, jeste velik
mo#nik.
Ono "to je, me%utim, posebno zanimljivo u Gorgijinom argumentativnom hodu
je !injenica da on mo# re!i kao takve dokazuje snagom poezije, a ne obrnuto.
Postupak mu je par exellence esteti!ki od umetnosti re!i ka re!i kao takvoj.
A da je to tako - ka$e Gorgija, misle#i na svoju tezu da je re! velik mo#nik
koji izvr"ava najbo$anstvenija dela - dokazat #u, a treba to i mi"ljenju slu"alaca
pokazati, sveukupno pjesni"tvo smatram i odre%ujem kao govor u stihu. U one koji
ga slu"aju u%e i jeza puna strave, i su#ut mnogosuzna i !e$nja dragobolna.
13
I vrlo
va$no mesto: Kod sretnih doga%aja i neuspjeha tu%ih djela i tijela, du"a posred-
stvom rije!i do$ivi neki vlastiti do$ivljaj.
14
9 Ibid., str. 272.
10 Ibid., str. 272.
11 Milo" &uri#, Istorija helenske etike, BIGZ, Beograd, 1976, str. 196.
12 Ibid., str. 272.
13 Ibid., str. 273.
14 Ibid., str. 273.
110 Iva Dra!ki" Vi"anovi"
Psihago!ka teorija umetnosti 111
112 Iva Dra!ki" Vi"anovi"
Uprkos mo$da donekle nezgrapnom prevodu, razabire se su"tina Gorgijine
misli u ovom argumentu bitno svojstvo re!i je njena snaga posredovanja ono "to
bismo mi danas nazvali alteritetom, biva nam ponu%eno posredstvom re!i. Re! se
prepoznaje kao veza izme%u sopstva i alteriteta, odnosno, kako to Gorgija for-
muli"e, vlastitog do$ivljaja du"e i tu%ih djela i tijela.
U daljem toku spisa Gorgija ukazuje na psihago"ku mo# re!i kao na ono "to je
zajedni!ko pesni"tvu i prorokovanju. Ovde Gorgija ne odstupa od etabliranog
uverenja koje je obele$ilo gr!ku misao u tom i prethodnom periodu da su poezija
i prorokovanje bliski i srodni.
Evo "ta ka$e Gorgija: Bogom nadahnute basme (!arobne re!i) pomo#u re!i
postaju dovoditelji u$itka, odvoditelji boli, stapaju#i se, naime, s mi"ljenjem du"e,
mo# je basme op!ini, nagovori i izmijeni !arolijom.
15
Mo# re!i je dakle ta koja
op!injava du"u i menja je !arolijom i to je ono zajedni!ko prorokovanju i poeziji
(proroku i pesniku).
U ovom kontekstu, kontekstu psihagogije re!i, mo#i re!i da op!ini i nagovori
du"u, Gorgija daje lucidnu analizu !itavog spektra mo#i koje ima re!: Jer rije!,
ka$e on, koja je nagovorila du"u, prisilila je (onu) koju je nagovorila i da se pokori
(onome) "to se govori i da odobri (ono) "to se radi.
16
Briljantno odmotava Gorgija
lepezu mo#i re!i i predo!ava nam logi!an sled slojeva psihagogije i crescendo
dejstva neodoljive snage re!i.
Naime, logika dejstva re!i jeste da re! koja je nagovorila du"u mo$e i da je
prisili da se pokori (onom) "to se govori, to jest mo$e da je natera na !in, "to je
evidentno snaga i takore#i fizi!ka sila psihagogije. Nagovorena du"a se pokorava
nagovoru, odnosno re! postaje delo. Tu je Gorgija uo!io i definisao onu klju!nu
implikaciju nagovora koja je ujedno i klju!na karakteristika psihagogije.
I tre#i momenat ove njegove analize koja je data sa lako#om i kao uzgred i
mo$da zato lako i promakne pa$nji njena preciznost i kvalitet: Gorgija, naime,
uvi%a jo" jednu kariku u lancu psihagogije aksiolo"ki momenat. Nagovorena du"a
koja se pokorila nagovoru, odnosno dovela do !ina ono na "ta je nagovorena,
u!ini#e i tre#i bitan korak odobri#e ono na "ta je nagovorena i "to je u!inila!
Fascinantno Gorgijino zapa$anje mo# psihagogije ima jo" jedan obru!
dejstva, ne zaustavlja se na !inu nego nu$no i neumitno i odobrava po!injeno.
Vrednosni momenat je logi!an ishod toka zbivanja; psihagogija, pored toga "to ima
snagu sprovo%enja namere u delo, ima mo# i da izmeni vrednosni sistem i da mu
druga!iju intonaciju. Sklop !ovekove svesti je, po svemu sude#i, definisan i ovim
aksiolo"kim momentom pristaju#i na nagovor re!i i sprovode#i ga u delo,
!ovekova svest pokazuje osobinu da ga pozitivno vrednuje.
15 Ibid., str.273.
16 Ibid., str.273.
Psihago!ka teorija umetnosti 111
112 Iva Dra!ki" Vi"anovi"
Psihago!ka teorija umetnosti 113
Empirijska potvrda ove Gorgijine analize spektra dejstva psihagogije re!i je
o!ita i fascinantna ni"ta manje od same analize.
Retorski ukras na kraju ovog, u Pohvali Heleni tre#eg argumenta, predstavlja
Gorgijino pore%enje odnosa re!i prema du"i sa odnosom koji ima lek prema telu.
Ovo pore%enje je plod onog retorskog ume#a koje je zajedni!ko sofistima i
Sokratu, filozofima koji stoje na potpuno suprotnim aksiolo"kim pozicijama
oslanjanje na mnenje takozvane obi!ne, nefilozofske svesti: U istom je odnosu
mo# rije!i prema stanju du"e (kao) i propisivanje lijekova prema prirodi tijela. Kao
"to jedan od lijekova istjeruje jedne sokove iz tijela, a drugi druge, i (kao "to) jedni
prekidaju bolest a drugi $ivot, tako i jedni od govora rastu$e, drugi razvesele, tre#i
upla"e, !etvrti pak usade u slu"aoce smionost, a peti nekom r%avom uvjerom
zatruju i ureknu du"u.
17
'etvrti argument koji razvija Gorgija u Pohvali Heleni u prilog tezi da Helena
nije kriva i da je treba osloboditi lo"a glasa,
18
odnosi se na psihagogiju slike.
Upravo ovaj momenat Gorgijino transponovanje pojma psihagogije sa re!i
(psihagogiju kao svojstvo dejstva re!i dokazao je u tre#em argumentu) na sliku
navelo nas je na zaklju!ak da je psihagogija prvi pojam u anti!koj gr!koj esteti!koj
teoriji koji je upotrebljen kao prizma fuzionisanja likovne umetnosti i poezije.
Iznose#i svoj !etvrti argument posve#en dejstvu slike na ljudsku du"u, Gorgija
postupa izuzetno precizno, a detaljnija analiza njegovog argumentativnog postupka
pokazuje nam koliko je pa$ljivo vo%en i do koje mere su koherentni tre#i i !etvrti
argument, psihagogija re!i i psihagogija slike.
Jer ako je ljubav bila (ona) koja je to uradila, uvodi Gorgija svoj poslednji
argument, nimalo te"ko izbje#i #e optu$bu zbog krivice za koju se ka$e da ju je
po!inila.
19
Kao "to vidimo, Gorgija zapo!inje pojmom ljubavi. I kao "to #e u!initi Platon u
Gozbi,
20
dovodi ljubav u direktnu vezu sa lepotom, sa lepotom slike. Jo" jedna
zajedni!ka karakteristika Gorgijine i Platonove filozofske spekulacije i jo" jedna
neposredna anticipacija Platona.
Gorgija, dakle, na prvom koraku svog argumentativnog hoda povezuje pojam
ljubavi sa !ulnim opa$ajem slike: Na"e, naime, vidne percepcije, ka$e on,
nemaju onu prirodu koju mi $elimo, nego onu koja je svakoj (svojstvena). Ustvari,
posredstvom vida du"a prima otiske i na (svoj) karakter.
21
17 Ibid., str. 274.
18 Ibid., str. 272.
19 Ibid., str. 274.
20 Vidi: Platon, Gozba, BIGZ, Beograd, 1979, str. 77 84.
21 Ibid., str. 274.
112 Iva Dra!ki" Vi"anovi"
Psihago!ka teorija umetnosti 113
114 Iva Dra!ki" Vi"anovi"
Argument je, mora se priznati, izuzetno ve"to vo%en. Gorgija, naime, polazi od
neosporne !injenice da je na"e !ulno opa$anje vidne percepcije kako on to
ozna!ava, nezavisno od na"e volje. To je ono svojstvo koje su britanski esteti!ari
veka prosve#enosti ozna!avali kao neposrednost !ulnog opa$anja, "to #e Kant
kasnije nazvati spontanitetom.
Gorgijina terminologija je druga!ija, nama u ovom trenutku mo$e delovati
naivnija od prosvetiteljske i kantijanske na koju smo navikli vidne percepcije
nemaju onu prirodu koju mi $elimo zna!i da mi nemamo mo#i da na njih uti!emo,
te da su kao takve neposredne i od volje nezavisne, odnosno da !itav mehanizam
ove reakcije poseduje spontanitet.
Mi, dakle, ne mo$emo da uti!emo na na"e vidne percepcije i utisak koji one
ostavljaju u na"oj svesti, niti mo$emo na bilo koji na!in da kontroli"emo taj proces.
'ulom vida opa$ene slike otiskuju se u na"u svest (du"a je Gorgijin termin,
naravno) po principu pe!at vosak. Mi ne mo$emo aktom volje da izmenimo niti
sam !in otiskivanja vidne percepcije niti u!inak koji #e to otiskivanje proizvesti.
Odli!no je postavio Gorgija platformu za implikaciju koju ho#e da izvu!e ovim
svojim argumentom iz spontaniteta !ulnosti, njene nezavisnosti od volje, logi!no
proizlazi nu$nost afekta/emocije koje odre%ena percepcija !ula vida izaziva u
svesti. Vidna percepcija, dakle, neposredno i nu$no izaziva afekat u svesti.
Nu$nost sleda afekta/emocije iz percepcije je ono "to interesuje Gorgiju; teza o
nu$nosti ovog sleda je ona klju!na misao na koju Gorgija ho#e da navede !itaoca
Pohvale Heleni i ustvari ona koja #e poslu$iti kao krunski argument u odbranu ove
$ene.
Prvi primer koji navodi Gorgija u prilog ovoj svojoj tezi o nu$nosti sleda afekta
iz vidne percepcije. Pored toga "to je savr"eno u funkciji njegovog argumenta, on je
i potpuno podudaran sa hodom dokazivanja iz argumenta o psihagogiji re!i. Ovo je
jedan od elemenata njegovog dokaza koji smo imali na umu pominju#i da Gorgija
ima izuzetno koherentan pristup problemu i da u oba argumenta, tre#em i !etvrtom,
psihagogiji re!i i psihagogiji slike, nastupa sa istih pozicija.
Na primer, ka$e Gorgija, kad vid promatra likove neprijatelja i neprijateljs-
ki ukras od mjedi i $eljeza na neprijateljskom oru$ju...smuti se odmah i smutit #e
du"u tako da !esto bje$imo prestravljeni.
22
Strah je, naravno, pametno odabran primer i efektan jer se strah kao najja!i
afekat pojavljuje u svesti sa silinom i naglo"#u koju je lako zapaziti. Gorgija se i
ovde, kao dobar retor, oslanja na mnenje takozvane obi!ne svesti, ono "to je
zdravoj pameti samo sobom jasno i o!igledno.
Jer sna$no se usa%uje istina... zbog straha izazvanog pogledom, nastavlja
dalje Gorgija, koji kad se jednom pojavi, u!ini da se odreknemo i onoga "to se na
22 Ibid., str. 274.
Psihago!ka teorija umetnosti 113
114 Iva Dra!ki" Vi"anovi"
Psihago!ka teorija umetnosti 115
temelju zakona prosu%uje kao lijepo dr$anje i onoga "to se na temelju pravde vr"i
kao hrabar !in.
23
Lan!ana reakcija na liniji vidna percepcija afekat straha je toliko sna$na da
ru"i kako estetske, tako i moralne principe kod !oveka, odri!emo se i lijepog
dr$anja i hrabrog !ina. I opet ve"to izabran o!igledan primer: ako i"ta, strah kao
najja!i afekat ima mo# da povremeno razru"i estetske i moralne principe !oveko-
vog pona"anja.
U daljem toku argumenta Gorgija #e prona#i jo" jednu kariku u lancu ove
reakcije na vidnu percepciju i diskurzivni segment svesti biva pogo%en i anestezi-
ran snagom slike, odnosno snagom vizuelnog !ulnog opa$aja. Evo kako to for-
muli"e Gorgija:
Neki, osim toga, !im ugledaju stra"an prizor, odmah napu"taju i zamisao
koju posjeduju u tom trenutku, tako gasi i istjeruje strah razboritost.
24
Dakle i diskurzivnu svest, mo# rasu%ivanja, odnosno razboritost, gasi strah
izvazvan slikom, zajedno sa estetskim i moralnim principima. (tavi"e, trenutni
gubitak razboritosti mo$e pre#i u trajno stanje svesti ako je zastra"uju#a snaga
prizora bila dovoljno velika, ili predugo trajala:
Mnogi zapado"e u neugodne bolesti... i neizlje!iva mahnitanja: do te mjere
vid je usjekao u njihovu svijest slike doga%aja koje su vidjeli.
25
I ovde se Gorgija spretno oslanja na uvre$eno mi"ljenje obi!ne svesti formira-
no na osnovu empirijskih !injenica brojni su slu!ajevi psihi!kih poreme#aja
izazvanih ratnim zbivanjima, na primer, u situacijama kada je slika zastra"uju#eg
prizora bila tolika da se preo"tro usekla u svest, ili kada su strahoviti prizori
predugo trajali pa je i to dovelo do zasecanja u svest koje je na nju ostavilo trajne
"tetne posledice.
Primer straha je poslu$io Gorgiji da razvije svoj argument o psihagogiji slike u
celosti: vizuelni opa$aj na osnovu osobine spontaniteta, odnosno, nezavisnosti od
htenja subjekta prima prizor u svest, vizuelni opa$aj ima mo# da neposredno i
direktno deluje na afektivni segment svesti i smesta izazove odgovaraju#i afekat "to
zna!i da se ni taj deo reaktivnog procesa ne da kontrolisati i najzad vizuelni
opa$aj deluje i na diskurzivni segment svesti destruiraju#i mo# su%enja. I taj po-
slednji momenat lan!ane reakcije poseduje spontanitet i ne podle$e kontroli.
Dakle, vizuelni utisak je potpuni gospodar ljudske svesti; i njenog afektivnog
dela i njenog diskurzivnog segmenta podjednako. Sjajna platforma da Gorgija iz-
23 Ibid., str. 274.
24 Ibid., str. 275.
25 Ibid., str. 275.
114 Iva Dra!ki" Vi"anovi"
Psihago!ka teorija umetnosti 115
116 Iva Dra!ki" Vi"anovi"
vede zaklju!ak kojem je od po!etka stremio da Helena ne snosi krivicu za ono "to
je u!inila.
Poslednji deo Gorgijinog !etvrtog argumenta u pohvalu Heleni, argumenta
psihagogije slike, odnosi se na likovnu umetnost. I ovde Gorgija pokazuje punu
koherentnost sa dokaznim postupkom iz tre#eg argumenta, argumenta psihagogije
re!i. On, naime, posle primera sa afektom straha, da bi uveo o!aravaju#u mo#
lepote slike kao takve, pribegava dokazu pomo#u umetnosti u ovom slu!aju
likovne umetnosti.
Kao "to je u prethodnom argumentu po"ao od umetnosti re!i ka re!i kao takvoj,
ovde polazi od umetnosti vizuelnog ka vizuelnom kao takvom od lepote slike u
umetnosti ka lepoti slike kao takve.
S druge strane slikari, kad od mnogo boja i (ljudskih) tijela (uspijevaju)
izraditi jedno tijelo i oblik, razveseljuju vid, a pravljenje kipova ljudi i
izra%ivanje kipova bogova slatku bolest pru$i o!ima. Tako priroda nekih
prizora stvara vidu tugu, a (priroda drugih !ini da ga obuzima) $udnja. S
druge strane mnogi prizori u mnoge usa%uju ljubav i $udnju za mnogim
djelima i tijelima.
26
Gorgija, dakle, o!ito svesno istovetno postupa u oba argumenta, jer je ne-
mogu#e posti#i ovakvu koherentnost bez namere. Ovako visokim stepenom uni-
formnosti Gorgijin dokaz dobija posebnu snagu i ubedljivost.
Pre"av"i sa dejstva vizuelne umetnosti na mo# vizuelnog kao takvog, Gorgija
zaklju!uje: Ako je dakle Helenino oko, ushi#eno Aleksandrovim tijelom, izazvalo
$elju i $udnju za ljubavlju u njenoj du"i, "ta je (u tome) !udno?
27
Na osnovu svega gore re!enog, zaista "ta je u tome !udno?
Psihagogija slike je, kao i psihagogija re!i, toliko sna$na i tako su precizni i
neumitni njeni u!inci na svest, da prostora za slobodu volje nema, a shodno tome
nema prostora ni za teret krivice. A kako je bolest ljudskog (porijekla) i gre"ka
du"e iz neznanja, ne treba da bude ku%ena kao krivica nego treba da bude smatrana
nesre#om; ta do"la je kako je do"la... zamkama du"e a ne naumom razuma...
28
Te
zamke du"e su u!inci psihagogije re!i i psihagogije slike.
Ova linija Gorgijinog argumenta je plod njegove namere i od po!etka do kraja
je svesno vo%ena. Gorgija od samog po!etka zna "ta ho#e i !emu te$i i ide ka
unapred odre%enom zaklju!ku pa$ljivo, korak po korak, promi"ljeno. Na koherent-
nost njegovog postupka ve# smo imali prilike da uka$emo.
26 Ibid., str. 275.
27 Ibid., str. 275.
28 Ibid., str. 275.
Psihago!ka teorija umetnosti 115
116 Iva Dra!ki" Vi"anovi"
Psihago!ka teorija umetnosti 117
Druga linija argumenta, me%utim, koja postoji, koju smo prepoznali i koja
predstavlja pravi povod za ovaj tekst, neosve"#ena je i samo implicitna u Gorgiji-
nom postupku.
Trude#i se da dosledno i koherentno izvede svoje dokaze o neizbe$noj lan!anoj
reakciji koju u svesti (du"i) proizvode kako re!, tako i slika, Gorgija je doveo u
vezu re! i sliku, umetnost re!i i umetnost slike, poeziju i likovnost i osmotrio ih
kroz jednu zajedni!ku prizmu pojam psihagogije.
Koriste#i umetnost re!i i umetnost slike kao dokaz u!inka psihagogije na du"u,
on je i jednu i drugu prepoznao kao uzro!nike psihagogije i time, po prvi put u
anti!koj gr!koj esteti!koj teoriji objedinio poeziju i likovnu umetnost. Drugim
re!ima, Gorgija je bio prvi koji je dao teorijsko utemeljenje jedinstvu likovnosti i
poezije. Implicitna teorijska nit u Pohvali Heleni je, prema na"em mi"ljenju,
zasnivanje jedne teorije umetnosti koja se odgovorno mo$e nazvati psihago!kom i
koja prethodi mimeti!koj teoriji umetnosti koncipiranoj u Platonovoj Dr%avi.
Iva Dra"ki# Vi#anovi#
Filolo"ki fakultet Univerziteta u Beogradu
Literatura
Gorgija, Pohvala Heleni, u Dils, H,Predsokratovci, Zagreb, 1983.
&uri#, M, Istorija helenske etike, BIGZ, Beograd, 1976.
Platon, Dr%ava, BIGZ, Beograd, 1976.
Platon, Gozba, BIGZ, Beograd, 1979.
Pohlenz, M, Die Anfung der Griech. Poetike, Ges. D. Wiss, 1920.
Poulakos, J, Gorgias' Encomium to Helen and the Defense of Rhetoric, Rhetorica,
Volume I, University of California Press, nov. 1, 1983.
Segal, C, Gorgias and the Psychology of the Logos, Harvard Studies in Classical
Philology, 66 (1962).
Sheffer, D, The Shadow of Helen: The Status of the Visual Image in Gorgias's Encomium
to Helen, Rhetorica: A Journal of the History of Rhetorics, vol. 16, no 3 (Summer
1998) pp. 243 257.
Tatarkijevi!, V, Istorija !est pojmova, Nolit, Beograd.
116 Iva Dra!ki" Vi"anovi"
Psihago!ka teorija umetnosti 117
Iva Dra"ki# Vi#anovi#
Psychagogic Art Theory
(Summary)
The text represents a specific approach to Gorgias' Praise to Helen. Instead of consid-
ering it as a cradle of art theory of illusion (apate) or some kind of rhetoric acrobatic feat in
which Gorgia praises the blameworthy, author considers Praise to Helen as first aesthetic
text in European philosophy in which fine arts and poetry had been connected by means of
one notion notion of psychagogia, and looks upon it as a foundation of art theory that
could be denoted as theory of psychagogia.
KEY WORDS: Aesthetics, theory, fine arts, poetry, image, word, psychagogia.