X hi hc, s 2 - 1989

MT S VN V
SAI S TRONG NGHIN CU BNG MU
NGUYN TH PHNG

Thng thng cc cuc nghin cu x hi hc thc nghim c tin hnh trn mt b phn no
ca tp hp tng, ngha l nghin cu trn tp hp mu. trnh nhng sai s ln, vic chn mu
cn phi c tin hnh mt cch nghim tc khoa hc c th phi tun theo mt s nguyn tc nht
nh l:
1 - Trnh chch trong bin php la chn.
2 - Bo m chnh xc ti a vi cng mt ph tn nht nh.
Ngi ta gi lch ca cc cu trc thng k ca mu s vi cu trc ca tng th l sai s ca
mu. C nhiu sai s gp phi khi s dng phng php mu, song chung quy c th xp thnh hai
loi c bn: sai s ngu nhin v sai s h thng.
Trc khi nghin cu cc sai s ca mu, cn tm hiu vic lp mu, thng qua s thy nhng
sai s thng xut hin nh th no. Khi t chc cc th tc chn trc tip cc i tng, phi lun
chng cu trc ca mu trn quan im cc nhim v nghin cu. V khng th i din cho tp hp
tng theo v s cc tnh cht ca n nn cu trc ca mu hon ton c qui nh bi c tnh ca cc
gi thit nghin cu: Cu trc ca mu da trn c s cc gi thit c bn, nn cn phi c thng tin x
hi v tp hp tng.
Chng hn: Khi nghin cu tp hp cc khn gi in nh, nh x hi hc c th a ra gi thit v
s ph thuc th hiu ca ngi xem vo trnh hc vn ca h. Nu bit rng tp hp tng cn
nghin cu c 15% ngi c trnh i hc 40% c trnh trung hc v 45% cha tt nghip trung
hc, th phi gi t l trong mu.
Vic lp mu vi t cch l m hnh ca tng th phi da trn vic tnh n cc mi quan h v
lin h thc to nn cu trc ca tng th. Nu cu trc ca mu khng tng ng vi nhng c trng
trong cu trc tng th m ngi nghin cu quan tm th dn n sai s v t s c nhng kt lun
sai lm.
Nh ni trn, c hai loi sai s ngu nhin v sai s h thng. Sai s ngu nhin l nhng sai s
xy ra do nhng vi phm ngu nhin trong cc th tc thu thp thng tin. Ngha l nhng sai s thng
mc phi v mt k thut trong qu trnh iu tra thc a. C hai nguyn nhn chnh dn n sai s
ngu nhin.
Mt l: do sai lch v c trng ca phn phi mu so vi phn phi ca tng th, do s khc nhau
v kch thc ca hai tp hp (mu v tng). Khi tnh n cc ch tiu ca mu phi ti sai s
ny.
Trong phng php mu khng cho li gii vn nng i vi vn dung lng ca mu. Ni
chung dung lng ca mu ph thuc hai yu t: Mc ng nht cc tp hp tng v mc chnh
xc cn thit ca cc kt qu rt ra mu. Mu cng ln tnh i din cng cao, cng nh tnh i
din cng t.
Bn quyn thuc Vin X hi hc www.ios.org.vn

X hi hc, s 2 - 1989
Mt s vn 99

V d: Cn b iu tra ti nh mt s gia nh c chn vo mu tm hiu nhng cng vic
trong hp tc x, nhng vn sn xut nh hng ti cuc sng hng ngy ca nng dn. Song
khng thu c thng tin chnh xc, v ngi c hi khng cn sn xut trong hp tc x. Nguyn
nhn dn n sai st l do ngay t khi chn mu, ngi ta khng ti tnh ng nht trong mu.
nng thn khng phi ngi no cng tham gia sn xut hp tc x. Nhng ngi ny hoc thi
sn xut trc tip, v gi, b i bun, trng nh, trng chu, ngh ngi... hoc lm cc cng vic khc
m trong h khu khng ni ti. Nh vy nhng ngi ny khng mang c trng ca mu m ta cn
chn l phi sn xut trc tip trong hp tc x. Vi cch chn nh vy c trng ca phn phi mu
khng nm trong c trng ca tng th, v th sai s c th tng ln.
Hai l: do lch khng iu khin c so vi mu k hoch ha trc, tc l nhng sai s
quan st v nhng sai s ca th tc thu thp thng tin.
Nhng yu t thng dn n cc sai lm l: cc n v nghin cu c qui nh trong k
hoch ly mu b thay bng cc n v khc t hn, nhng li khng c gi tr y theo quan
im ca k hoch ly mu c d nh trc. Chng hn: Cn trng cu kin mt khu ng
dn c, ta qui nh c 15 h chn mt h vo mu, s ca cn h c xc nh theo mt th tc chn
lc h thng. Khi cn b i phng vn khng gp ai trong cn h chn, lin phng vn lun cn h
bn cnh. Kt qu trong mu iu tra c qu nhiu ngi v hu, nhiu gia nh ng ngi v nhng
gia nh ny thng c ngi nh. Nh vy nhng ngi c iu tra t i din cho nhng ngi
c thn, h t ngi, v nhng ngi ny thng t nh. Nh vy nhng ngi c iu tra t i
din cho nhng ngi c thn, h t ngi, v nhng ngi ny thng t nh m s gia nh ny li
chim s ng trong khu.
Do cn phi c nhng cn b c trnh chuyn mn cn thit tham gia iu tra. Mt khc sau
mi cuc iu tra phi c s kim tra k lng cc phiu thu c cng vic ny do nhng cn b c
trnh cao nhiu kinh nghim m nhn. Vic chn mu cng tun th ng nhng qui tc l: mu
ln, i din cho tng v.v.. cng trnh c nhng sai s. Nht l khi tnh ch tiu ca mu phi ch
ti sai s ngu nhin, s o ca sai s ny bng s o ca sai s i din.
Cng thc tnh sai s i din nh sau:
+ Trong mu lp:
M =
n
2

=
n

Trong :
M: sai s i din

2
: phng sai du hiu trong tng
n: dung lng ca mu
Qua cng thc trn ta thy:
M nh, khi nh (ngha l tng cng thun nht), hoc n tht ln (dung lng ln).
Trong thc hnh tnh ton theo cng thc trn, mun tnh c M phi tnh c , tuy nhin
thng ngi ta khng bit c . V vy lm mt c lng ca phng sai ca tng, ngi ta s
dng phng sai mu hiu nh.
Bn quyn thuc Vin X hi hc www.ios.org.vn

X hi hc, s 2 - 1989
100 NGUYN TH PHNG

2
= s
2
1

n
n

s: phng sai mu
i vi mu c dung lng n > 100 th
1 n
n
~ 1 khi
2
~ s
2
nn M =
1 n
s
, nhng v n >100,
nn 1 n ~ n , suy ra M ~
n
s

+ Trong mu khng lp:
M =

n
n
s
1
2

Trong N: dung lng tng khi n ~ N th

n
1 ~ 0 khi M ~ 0
n rt nh so vi N:

n
1 ~ 0 khi M ~
n
s
ging mu lp, nh vy vic xc nh sai s i
din rt quan trng i vi mu no (c dung lng nh v khi sai s i din M ~
n
s
l i
lng ng k, tnh c, c th nh hng n cht lng thng tin thu c.
Thc t iu tra x hi hc l s dng mu khng lp, nhng khi tnh ton vn s dng cng thc
nh mu lp v nhng l do trn.
+ Trong php ly mu nhiu nc, cng thc tnh sai s i din c dng nh sau:
i vi mu hai nc, ta thng ly mu ngu nhin nghim ngt nc th nht, nc th hai l mu
xc xut t l. Khi c mu dung lng ln cng thc tnh sai s hai nc l:
M =

+
1 2
2
2
1
2
1
1
n n
s
n
s

Trong : s
1
2
: phng sai ca nhng n v cp chn th 1
s
2
2
: phng sai ca nhng n v cp chn th 2
n
1
: s lng nhng n v cp chn th 1
n
2
: s lng nhng n v cp chn th 2.
Trong cng, th s cha hai ngun sai s i din:
S hng th nht
1
2
1
n
s
ch phng sai gy ra do s lp nc u tin ca php ly mu - l phng
sai cc trung bnh nhm (cc phn), l ngun u tin ca cc sai s ngu nhin (ch phn ca tng th
cha c cho vo mu).
- S hng th hai
1 1
2
2
1
n n
s
ch phng sai trong nhm gn lin vi vic t chc nc hai ca php
ly mu, ngun th hai ca sai s ngu nhin. Phng sai trong nhm c tnh trong mi n v ca
nc u, sau khi chn t n cc n v thuc nc th hai. Nhng sai s ny c xc nh bng
Bn quyn thuc Vin X hi hc www.ios.org.vn

X hi hc, s 2 - 1989
cch i chiu mu lp c trong thc t vi k hoch lp mu . Nhng sai s ny c th gim
bt c bng cch dng th tc hiu chnh mu, tc l bng vic t chc thu thp thng tin b sung
nhng thng tin khng y .
Ngoi nhng sai s do vi phm ngu nhin cn nhng sai s khng mang c tnh ngu nhin, do
vic ti to khng y trong mu nhng phn b chnh c th
Bn quyn thuc Vin X hi hc www.ios.org.vn

X hi hc, s 2 - 1989
Mt s vn 101

khng mang c tnh ngu nhin. Sai s thuc loi ny l sai s h thng. Sai s h thng dn n vic
lm sai lch trong mu nhng phn b chnh: hoc nng cao hoc h thp qu mc nhng gi tr tng
th. Nhng sai s h thng c th lm cho kt qu ca ton b cuc iu tra mt gi tr.
Nhng nguyn nhn gy ra sai s h thng l: mu lp khng thch ng vi nhim v nghin cu.
V d: Nghin cu th hiu ca thanh nin thnh ph, song ch iu tra b phn sinh vin i hc, l
nhng ngi c thnh phn xut thn khc nhau, nh t nng thn ra, b i v hc tip, hc sinh ph
thng ln... Nhng ngi ny chim s lng kh ln trong ton b thanh nin thnh ph, nhng
khng i din cho cc tng lp thanh nin thnh ph m ta d nh s chn nghin cu. Nu c tip
tc tin hnh iu tra mu lp ra s khng thch ng vi nhim v. Nguy him hn l c trng hp s
n v trong mu thiu, nn ngi i iu tra chn thm mt s thanh nin ni khc b vo. Lng
thng tin do s ngi ny cung cp s hon ton khng thch hp vi yu cu nghin cu, v nhng
thanh nin ny ch i din cho a bn ca h.
Do vy, khi lp mu phi quan tm ti tnh y ca mu, ngha l tt c cc phn t ca tng
th, u c i din trong c s ca mu.
Do khng bit c tnh phn phi trong tng th, trong th tc ly mu c th lm sai lch nhng
phn phi (nht l trong tng th khng ng nht v mt thng k). Chng hn: Khi dng cch ly
mu trn c s bng lng, trong c nhn c xp theo th t lng tng dn. Trong trng hp
nu mu cha phn u ca bng, gm nhng ngi c mc lng thp (nhng ngi mi vo ngh,
trnh chuyn mn lao ng thp...) s lm h mc lng trung bnh trong mu. Nu ly mu phn
cui ca bng, s dn n nng cao gi tr ca i lng . V vy khi ly mu, nu khng ch tnh
ng nht trong tng, s dn n sai s c h thng.
Sai s h thng cn xut hin khi s dng mu t pht, loi mu ny i din cho tng th no
nhiu khi khng bit, nn khng nm c c tnh phn phi ca tng cn nghin cu.
V d: Tin hnh trng cu kin nh cc bng k khai pht trn i truyn thanh hay trn v
tuyn truyn hnh hoc ng trn bo. Cc thnh gi hoc c gi ca mt h thng (knh) thng tin
qun chng, ng vai tr l tng th cn nghin cu. Nhng khng bit c trng ca tng th v
thng khng bit quy m ca tng th , nn khng th xc nh c cht lng ca mu. Lc
mu cha chc i din cho tng th, cha ni c khi mu l bc tranh mo m ca tng.
Khi t chc ly mu phn nhm i din, vic ly mu t cc nhm in hnh ca tng phi c
tin hnh t l vi quy m ca chng trong ton tng th.
V d: Trong x hi t l cng nhn vin tr thc l khc nhau, nhng dng mu in hnh ta u
ly mi tng lp 1000 ngi nghin cu, khi tng kt s cho mt sai s ln, l sai s h
thng.
Khi ly mu c hc, trong tng c th tn ti mt trt t sp xp nht nh cc c th, theo trt t
tng hay gim ca mt du hiu no , cng d dn n nguy c phm phi sai s h thng. Do vy
khi ly mu h thng phi tnh n kh nng c s sp xp h thng trong bng danh sch cc n v,
m s sp xp ny c th trng vi gi tr ca khong chn. Chng hn, khi lp c s ca mu trng
cu kin ca cng nhn thuc mt phn xng ca nh my. Khong cch chn c th trng vi s
cng nhn trong cc n v sn xut, m ngi ng u danh sch cc i thng l
Bn quyn thuc Vin X hi hc www.ios.org.vn

X hi hc, s 2 - 1989
102 NGUYN TH PHNG

i trng. Khi chn khong ly mu trng vi s ngi ca i, mu c th hon ton b chch, ngha
l mu c th gm hoc cc ng ch i trng hoc cc ng ch c bc lng cao hoc ton nhng
ngi c lng thp. Trong trng hp ny, ngi nghin cu chn cc phn t ca mu qu in
hnh.
Sai s h thng cn c th do nguyn nhn sau:
Chn lc mt cch c thc cc phn t thuc tng th, thun tin v c li cho vic tin hnh
thu thp thng tin, nhng cc phn t ny li khng i din cho tng ni chung. V d: Trong cuc
iu tra thanh nin cng nhn ca mt thnh ph, do mt s nguyn nhn (c th d tip cn vi cc
khch th, iu kin i li thun tin, hc do khng ...) phn ln cc nh my c chn trong mu
l cc nh my x nghip cng nghip nh. Do tnh cht cng vic ca nhng nh my ny, t l n
trong mi nh my rt ln, nn thng tin thu c t cch chc nh vy l do i a s n cung cp.
Kt qu nng t trng n trong mu ln rt cao. V th mu ny khng i din cho tng th cn
nghin cu l thanh nin cng nhn ni chung.
Mun trnh c nhng sai s khi chn mu m bo cht lng thng tin thu c c tin
cy cao, ngi nghin cu phi ch ti cc yu t sau:
- Lp mu phi c thc hin bng mi phng php ngu nhin, ngha l vic la chn khng b
nh hng mt cch c thc, hay khng thc bi s la chn ca con ngi.
- C s mu (danh sch, mc lc hoc cc ghi chp khc v tng th, c dng lm c s cho s
la chn) phi bao qut y v ng tin cy cc c th ca tp hp tng.
- Mi b phn ca tng (nhng khch th trong mu) lun c kh nng c chn v chu cng tc
vi nhng cn b nghin cu.
Bt c yu t no trong cc yu t trn b vi phm, u c th dn n sai s h thng. Nu mu ly
t mt c s mu khng thch hp, th d c tng dung lng ln cng s khng sa c tnh khng
i din ca n, hoc khng loi b c chch trong cc c im ca mt s mu c chn
nh vy.
trnh sai s h thng ngi ta thng dng phng php ly mu ngu nhin nhn c mu
i din. Theo cc nh lut ca ton hc, phng php ly mu ngu nhin s khng xut hin cc sai
s h thng d nhin v iu kin l php ly mu nh vy c th thc hin c). Mt khc trong
php ly mu ngu nhin ch c sai s ngu nhin, m nhng sai s ny s gim khi tng dung lng
ca mu.
Trn y l nhng vn chung nht v sai s trong nghin cu bng mu. Thc t trong nghin
cu x hi hc thc nghim, n cn nhng bin thi khc nhau ty theo tng ti c th. Ch c t
chc nghim ngt, lun chng y cc vn , mi trnh c nhng sai s ng tic c th xy ra.
TI LIU THAM KHO CHNH
1. Phng php thng k ton phn tch s liu trong nghin cu x hi hc. Vin hn lm khoa
hc Lin X, 1980. Ting Nga, Bn dch phng t liu Vin x hi hc.
2. L Vn Phong, Thng k ton tp 4. Trng i hc kinh t quc dn, H Ni.
3. Sch cng tc ca nh x hi hc, chng V, VI, VII. Vin Hn lm khoa hc Lin X, 1976.
Ting Nga, bn dch phng t liu Vin X hi hc.
4. C.A. Boser v Katon, Phng php iu tra trong iu tra nghin cu x hi, tp 1 v tp 3.
Ting Anh, 1977. Bn dch phng t liu Vin X hi hc.
Bn quyn thuc Vin X hi hc www.ios.org.vn