M.

Kemal ATATRK


Baykent Bilgisayar
&
Danmanlk
Dzenleyen:
Dr.Turul BAYKENT
w.ekitapozeti.com
N U T U K (1919-1027)
(Kitap zeti)
2

1. BLM: KURTULUUN STRATEJS (Ana Metin S. 1 - 6)
1919 yl Maysnn 19. gn Samsun'a ktm. Genel durum ve grn uydu:
Osmanl Devleti'nin iinde yer ald grup Dnya Savanda yenilmi, koullar ar bir
atekes anlamas imzalanmt. Ulusu ve lkeyi Dnya Savana srkleyenler, kendi
canlarnn kaygsna derek yurttan kamlard. Padiah ve Halife olan Vahdettin,
soysuzlam, yalnzca kendini ve tahtn koruyabileceini umduu alaka nlemler
aratrmaktayd. Damat Ferit Paa bakanlndaki hkmet, dkn, onursuz, korkak, yalnz
padiahn isteine baml durumdayd ve Onunla birlikte kendilerini koruyabilecek herhangi
bir duruma boyun emi bulunuyordu.
tilaf Devletleri, atekes antlamas hkmlerine uymaya gerek grmyorlard.
Donanmalaryla askerleri stanbul'daydlar. Adana ili Franszlar, Urfa, Mara, Antep
ngilizlerce igal edilmiti. Antalya ve Konya'da talyan birlikleri, Merzifon'la Samsun'da
ngiliz askerleri bulunuyordu. 15 Mays 1919'da, yani Samsun'a kmzdan 4 gn nce de
Yunan ordusu tilaf Devletlerinin onayyla zmir'e karlmt.
Ordu, ad var, kendi yok bir durumda. Komutanlar ve subaylar Dnya Savann bunca sknt
ve glkleriyle yorgun, yurdun paralanmakta olduunu grmekle yrekleri kan alamakta;
gzleri nnde derinleen ykm uurumunun kysnda kafalar kar yol, kurtulu yolu
aramakta.
Farknda olmadan basz kalm bulunan ulus, karanlk ve belirsizlikler iinde, olup-
bitecekleri bekliyor. Ykmn korkunluunu ve arln anlamaya balayanlar, iinde
bulunduklar ortama gre kurtulu aresi saydklar nlemlere bavuruyorlar.
Ben, nc ordu mfettii olarak kararghmla birlikte Samsun'a kmtm ve dorudan
doruya buyruum altnda iki kolordu bulunuyordu.
Benim yetkim, bu iki kolorduya komuta etmekten daha geniti. Ankara'daki 20. Kolordu,
Konya'daki 3. Ordu Mfettilii, Diyarbakr'daki Kolordu ve btn Anadolu'daki valilerle
iletiim ve iliki kurabilecektim.
Beni stanbul'dan srp uzaklatrmak isteyenlerin bana bu geni yetkiyi nasl verdiklerine
aabilirsiniz. Hemen sylemeliyim ki onlar bana bu yetkiyi bilerek ve anlayarak vermediler.
Benim her ne olursa olsun stanbul'dan uzaklamam isteyenlerin bulduklar gereke,
"Samsun ve yresindeki gvensizlii yerinde grp nlemek iin Samsun'a kadar gitmek" idi.
Ben, bu grevin yerine getirilmesinin bir makam ve yetki sahibi olmaya bal olduunu ne
srdm. Bunda hibir saknca grmediler. O srada Genelkurmay'da bulunan ve benim
amacm bir lye dek sezinleyen kiilerle grtm. Mfettilik grevini buldular. Yetkiye
ilikin ynergeyi de ben kendim yazdrdm. yle ki, Harbiye Nazr olan akir Paa bu
3

ynergeyi okuduktan sonra imzalamaktan ekinmi, anlalr, anlalmaz bir biimde
mhrn basmtr.
Ulus ve ordu, Padiah ve Halifenin hainliinden haberli olmad gibi, o makama ve o
makamda oturan kiiye kar yzyllarn kkletirdii din ve gelenek balaryla boyun emi
durumda. Halifesiz ve padiahsz kurtuluun anlamn kavrama yeteneinden yoksun.
stanbul'daki kadn-erkek bir takm nde gelen kiiler gerek kurtuluu Amerika'nn gdm
altna girmekte gryorlard. Bu grte olanlar dncelerinde ok direndiler; en doru
tutumun bu gr benimsemek olduunu kantlamaya ok altlar.
Kurtulu yolu ararken ngiltere, Fransa, talya gibi byk devletleri gcendirmemek temel
ilke saylmaktayd. Bu devletlerden yalnz biriyle bile baa klamayaca kuruntusu hemen
btn kafalarda yer etmiti. zellikle sekin denilen insanlar byle dnyordu.
Efendiler, bu durum karsnda alnacak bir tek karar vard. O da, ulusal egemenlie dayal,
tam bamsz yeni bir Trk devleti kurmakt.
te daha stanbul'dan kmadan nce dndm ve Samsun'da Anadolu topraklarna ayak
basar basmaz uygulamaa baladm karar, bu olmutur.
Bu kararn dayand en salam dnce ve mantk uydu:
Temel ilke, Trk ulusunun onurlu ve erefli bir ulus olarak yaamasdr. Bu ilke, ancak tam
bamsz olmakla salanabilir. Ne denli zengin ve gnenmi olursa olsun, bamszlktan
yoksun bir ulus, uygar insanlk karsnda uak olmaktan daha yksek bir ilem grmee layk
olamaz.
Yabanc bir devletin koruyuculuunu istemek, insanlk niteliklerinden yoksunluu, gszlk
ve beceriksizlii aa vurmaktan baka bir ey deildir.
Oysa Trkn onuru, kendine gveni ve yetenekleri ok yksek ve byktr. Byle bir ulus
tutsak yaamaktansa, yok olsun daha iyidir!
YLEYSE YA BAIMSIZLIK, YA LM!
te gerek kurtulu isteyenlerin parolas bu olacaktr.
Ayrca Osmanl soyunu ve saltanatn srdrmee almak, kukusuz Trk ulusuna kar en
byk ktl yapmak demekti. nk ulus her trl zveriye bavurarak bamszln
salasa da, padiahlk srp giderse, bu bamszln gvencede olduu dnlemezdi.
Halifelie gelince, bilim ve tekniin a boduu gerek uygarlk dnyasnda bunun gln
saylmaktan baka bir nitelii kalm myd?
Grlyor ki verdiim kararn uygulanmasn salamak iin, ulusun henz hazr olmad
sorunlara deinmek gerekiyordu..
4

Osmanl hkmetine, Osmanl Padiahna ve Mslmanlarn halifesine bakaldrmak ve
btn ulus ve orduyu ayaklandrmak gerekiyordu. Trk ata yurduna ve Trkn bamszlna
saldranlar kimler olursa olsun, onlara btn ulusa silahla kar kmak ve savamak
gerekiyordu.
2. BLM: MLL MCADELENN RGTLEN (Ana metin S. 6 - 23)
Efendiler, ilk i olmak zere btn orduyla iliki kurmak gerekiyordu.
21 Mays 1919'da Erzurum'da 15. Kolordu komutanna yazdm bir ifre telgrafta genel
durumumuzun ald korkun biimden ok zgn olduumu, bu son grevi ulusa ve yurda
kar borlu olduumuz en son vicdani grevi yerine getirmek iin kabul ettiimi belirttim;
bunu yakn bir ortaklaa almayla yapabileceimizi syledim.
Edirne'deki Kolordunun komutan Cafer Tayyar Paa'ya 18 Haziran 1919 gn ifreyle
verdiim ynergede unlar vurguladm:
"Ulusal bamszlmz boan ve yurdun blnmesi tehlikelerine yol aan tilaf
Devletlerinin yaptklarn, stanbul hkmetinin de tutsak ve gsz durumunu biliyorsunuz.
Ulusun yazgsn byle bir hkmetin eline brakmak, ke boyun emek demektir."
Dikkate deer ki ulus, yurdun igali ve varlna vurulan bu korkun darbe karsnda
herhangi bir znt ve yaknma ortaya koymu deildi. Bu durum ulus adna olumlu olarak
yorumlanamazd. Onu uyarp harekete geirmek gerekiyordu. Bu amala 28 Mays 1919 gn
Havzadan valilere, mutasarrflklara ve ordu komutanlklarna u genelgeyi gnderdim:
"lke btnlmzn korunmas iin ulusal tepkilerin daha canl olarak gsterilmesi ve
srdrlmesi gerekir. Btn ulus kan alamaktadr. Katlanmas olanaksz bu olaylarn hemen
nlenmesini beklediimizi belirtmek zere, kylere varncaya dek her yanda byk ve cokun
toplantlarla gsterilerde bulunulmas, btn byk devletlerin temsilcileriyle Babali'ye etkili
telgraflar ekilmesi ok gereklidir."
Verdiim bu ynerge zerine her yerde gsteriler yaplmaa baland.
O srada Sadrazam Ferit Paa bar grmeleri iin Paris'e arlm bulunuyordu. Bu
grmelerde ulusun nasl temsil edilmesi gerektii konusundaki dncelerimi belli bal
btn komutanlarla sivil yneticilere ivedi bir ifre telgrafla bildirdim:
"Ulusumuzun kesinlikle savunulmasn istedii haklar zellikle iki noktada nem kazanr:
Birincisi devlet ve ulusun tam bamszlnn kesinlii, ikincisi de yurtta ounluun
aznlklara feda edilmemesi ilkesidir.
Bu konuda Paris'e gitmee hazrlanan kurulun gr ile ulusal vicdann kesin istei arasnda
tam bir uygunluk bulunmas arttr. Oysa Sadrazam Paa hazretleri demecinde bir Ermeni
zerklii ilkesini kabul etmi olduunu bildirdi. Buna kar Sadrazam Paa Hazretlerine ve
dorudan doruya Padiah Hazretlerine tel yazlaryla bavurularak tam bamszlkla ulus
ounluu haklarnn korunmasnn ulusun temel koulu olduu bildirilmelidir. Bylece tilaf
Devletleri bu ilkelerin ulusun istei olduunu bilecek ve daha byk nemle gz nnde
tutacaktr."
Bu genelgemden be gn sonra, yani 8 Haziran 1919 gn Harbiye Nzr beni stanbul'a
aryordu; ben de Genelkurmay Bakan Cevat Paa'yla saptam olduumuz gizli ifre
araclyla, ngilizlerin istei zerine arldm greniyordum.
Artk giriim ve ilemlerimin bir an nce kiisel nitelikten karlarak btn ulusu temsil
edecek bir kurul adna yaplmas ok gerekliydi.
Bu nedenle Anadolu ve Rumeli'deki ulusal rgtleri birletirip bir merkezden ynetmek ve
onlar adna i grmek zere Sivas'ta genel bir ulusal kongre toplamak zaman gelmiti.
Bu amala emir subaym Cevat Abbas Bey'e 21-22 Haziran gecesi Amasya'da yazdrdm
bildirgenin balca noktalar unlard:
1- Yurdun btnl ve ulusun bamszl tehlikededir.
5

2- stanbul'daki hkmet, sorumluluunun gereklerini yerine getirememektedir. Bu durum,
ulusumuzu yok olmu gsteriyor.
3- Ulusun bamszln yine ulusun kararll ve direnii kurtaracaktr.
4- Ulusun haklarn dnyaya duyurmak iin, her trl etki ve denetimden bamsz bir ulusal
kurul kesinlikle gereklidir.
5- Anadolu'nun her bakmdan en gvenli yeri olan Sivas'ta ulusal bir kongrenin
toplanmasna karar verilmitir.
6- Bunun iin her sancakta halkn gvenini kazanm delegenin hemen yola karlmas
gerekmektedir.
7- Dou illeri adna 10 Temmuz'da Erzurum'da bir kongre toplanacaktr.'
Bylece drt gn nce Trakya'ya bildirmi olduum karar, imdi Anadolu'ya da
bildiriyordum.
Svas Kongresine ar, sivil ve askeri makamlar yannda stanbul'da bulunan Abdurrahman
eref Bey, Ahmet zzet Paa, Halide Edip Hanm, Kara Vasf Bey gibi kiilere de ifreyle
gnderildi. Ancak bu kiilere ayrca genelge niteliinde bir de mektup yazdm. Bu mektupta
zetle u noktalar vurguladm:
1. Yalnz toplant ve gsterilerle byk amalar hibir zaman gerekletirilemez.
2. Byk amalar ancak dorudan doruya ulusun barndan doan ortak gce dayanrsa
kurtarc olur.
3. stanbul artk Anadolu'ya egemen deil, baml olmak zorundadr.
4. Size den zveri pek byktr."
Bir haftalk skntl bir otomobil yolculuundan sonra 3 Temmuz 1919 gn, halkn ve
askerin gerekten iten gelen gsterileri arasnda Erzurum'a vardk. Komutan, vali ve Dou
lleri Ulusal Haklarn Savunma Dernei Erzurum ubesi ile grtm. stanbul hkmetince
grevden alnan Erzurum ve Bitlis valileri Mnir ve Mazhar Mfit Beyler, bana katlmak
zere Erzurum'da bekliyorlard. Bu iki vali beyle Onbeinci Kolordu Komutan Kzm
Karabekir Paa ve yannda bulunan Rauf Bey, eski zmit Mutasarrf Sreyya Bey ve
kararghmdan Kurmay Bakan Kzm, Husrev ve Dr. Refik Bey arkadalarmla nemli bir
grme yapmay uygun grdm. Kendilerine genel ve zel durumu ve tutulmas zorunlu olan
davran yolunu anlattm. Bu arada en elverisiz durumlar, genel ve kiisel tehlikeleri, her
olasla kar gze alnmas zorunlu zverileri akladm. "Ulusal ama iin ortaya
atlacaklar yok etmek isteyenler bugn yalnz Saray, stanbul hkmeti ve yabanclardr; ama
btn halkn aldatlarak bizim karmza geirilebileceini de gznnde tutmak gerekir.
dedim. ne atlacak olanlarn, her ne olursa olsun amatan dnmemeleri, lkede
barnabilecekleri son noktada, son soluklarn verinceye dein ama urunda zveriyi
srdreceklerine iin banda karar vermeleri gerekir. Yreklerinde bu gc duymayanlarn
ie hi girimemeleri kukusuz daha iyidir. nk hem kendilerini, hem de ulusu aldatm
olurlar.
Ayrca, sz konusu grev, artk resmi makam ve niformaya snarak el altndan
yrtlemez. Aka ortaya kp ulusun haklar adna yksek sesle barmak ve btn ulusun
bu sese katlmasn salamak gerekir.
Benim grevden alndma ve her trl sonula kar karya bulunduuma kuku yoktur.
Benimle aka ibirlii yapmak, o sonular imdiden kabul etmek demektir. Ayrca, sz
konusu durumun gerektirdii adamn ille benim olabileceim gibi bir iddia da yoktur. Yalnz,
her halde bu lke ocuklarndan birinin ortaya atlmas zorunlu olmutur. Benden baka bir
arkada da dnlebilir. Yeter ki o arkada, bugnk durumun kendisinden istedii yolda
davranmay kabul etsin" dedim.
Hemen geliigzel bir karar almak uygun olmayacandan, bir sre dnp zel konumalar
yaplabilmesi iin grmelere son verdiimi bildirdim.
6

Yeniden toplandmzda, arkadalar iin banda benim bulunmam istediler. Ben, grevden
ve askerlikten ayrldktan sonra da, tpk imdiye kadar olduu gibi st komutanmm gibi
buyruklarmn yerine getirilmesinin baar iin temel koul olduunu belirttim. Bu da tam
olarak benimsenip onaylandktan sonra toplantya son verildi.
Erzurum'a varmn ilk gnlerinde Kongre'nin toplanmasn salayacak nlemleri almaya
nem verildi. Sonunda on gnlk gecikme ile yeterli delegenin toplanmas baarld.
Biz bu ilerle urarken, stanbul'da Harbiye Nzrl ve Padiah stanbul'a dnmemi
salamaya alyordu. "Gelemem!" dedim. En sonunda, 8/9 Temmuz gecesi, Sarayla alan
bir telgraf ba konumasnda perde birdenbire kapand ve bir aydr sren oyun sona erdi.
stanbul o dakikada resmi grevime son verdi; ben de o dakikada, nce Harbiye Nzrlna,
sonra da Padiah'a, grevimle birlikte askerlik mesleinden de ekildiimi bildirdim.
Durumu ordulara ve ulusa kendim bildirdim.
Efendiler, Erzurum Kongresinin kkl ve geni kapsaml ilke ve kararlarn izninizle
belirtmek isterim:
1- Ulusal snrlar iinde yurt bir btndr, paralanamaz.
2- Her trl yabanc igal ve karmasna kar ulus direni ve savunmasn bir btn olarak
yapacaktr.
3- Osmanl hkmetinin yurdu ve bamszl korumaya gc yetmezse, bu amac
gerekletirmek iin geici bir hkmet kurulacaktr.
4- Ulusal gleri etken ve ulusal iradeyi egemen klmak temel ilkedir.
5- Hristiyan aznlklara siyasal stnlk ve toplumsal dengemizi bozacak ayrcalklar
verilemez.
6- Yabac devletlerin gdm ve koruyuculuu kabul olunamaz.
7- Millet Meclisinin hemen toplanmasn ve hkmet ilerinin Meclisin denetiminde
yrtlmesini salamak iin allacaktr.
Bu ilke ve kararlar, temel nitelikleri hi deitirilmeksizin uygulanabilmitir.
Sivas Kongre'sinin gndeminde, Erzurum Kongre'si tzk ve bildirisinin, bir de bizden nce
Sivas'a gelen yirmibe kadar yece dzenlenmi bir nerinin grlmesi vard.
Erzurum Kongresi Tzn grerek hemen sonuca baladk. nk bu tzkte yaplacak
deiiklikleri nceden grm ve yelerden gerekli olanlar aydnlatmtk.
8 Eyll gn de az nce szn ettiim neri zerinde konuuldu. Bu neride balca
Amerikan gdm sz konusu ediliyordu.
Efendiler, Sivas Kongresinde yabanc gdm zerine birok kii sz ald. Vasf Bey, "Bir
kez ilke olarak gdm kabul edelim de, koullar zerinde sonra grrz." diyordu.
Ben Bakanlk yerinden unlar syledim: "Sanrm bu raporda iki gr var. Birincisi,
devletin i ve d bamszlndan vazgemeyecei; ikincisi ise devlet ve ulusun d basklar
karsnda bir yardm ve destee gereksinimi olup olmad. Herhalde i ve d
bamszlmz yitirmek istemiyoruz."
Refet Bey ise, bir yandan "Sz olarak gdm ile bamszlk birbirine engel eyler deildir"
derken, br yandan unlar ekliyordu: "Diyelim ki biz ierde ve darda tam bir bamszlk
isteriz. Ama acaba kendi bamza yapabilecek miyiz? Ondan da nce, acaba bizi kendi
bamza brakacaklar m? Her halde bir Amerika kefilliini kabul etmek zorundayz.
9 Eyll Sal gnk Kongre toplantsnda da Rauf Bey sz ald ve aynen unlar syledi: Yce
kurulunuz d yardm ilkesini kabul buyurduysa da, bu yardm kimden isteyeceimiz
belirtilmedi. Amerika olduu st rtl olarak anlatlyorsa da, bence dorudan doruya
adnn sylenmesinde bir saknca olamaz.
Efendiler, pek uzun ve tartmal geen bu yabanc gdm grmeleri, gdm isteyenleri
susturacak ortalama bir zm yolu bulunarak bitirildi. Hem de bu yolu neren, yine Rauf
Bey oldu: "Amerika'da bize kar yaplmakta olan ktleyici propagandalarn yol at
dnce akmlarn dzeltmek iin, her eyden nce Amerikan Kongresinden lkemizi
7

inceleyecek ve gerei grecek bir kurulu armak." Bu neri oybirlii ile kabul edildi.
Kongre Bakanlk Kurulunun imzalaryla bu yolda bir mektup tasla yazldn
anmsyorsam da, mektubun gnderilip gnderilmediini pek iyi anmsamyorum. Dorusu bu
mektuba zel bir nem vermi de deildim. Efendiler, Sivas Kongresinin hemen tm sresi
boyunca, sinir gerici haberler almaktan geri kalmyordum. Ancak, aldm btn bilgileri
olduu gibi Kongre yelerine sunmakta yarardan ok saknca gryordum. stanbul
hkmetinin Kongreyi basp datmak zere Sivas'a vali atad Ali Galip'i etkisiz kldk ve
kamak zorunda braktk. Ksa sre sonra da, ulusal direnii bomak amacyla bu hainlikleri
yapan stanbul'daki Damat Ferit hkmetini istifaya mecbur ettik.
3.BLM: STANBULUN ANADOLUYA BAIMLI KILINMASI (ANA METIN,
S.30 - 33)
Efendiler, Sivas Kongresinin hemen tm sresi boyunca, sinir gerici haberler almaktan geri
kalmyordum. Ancak, aldm btn bilgileri olduu gibi Kongre yelerine sunmakta
yarardan ok saknca gryordum. Bence en nemli sorun, her gle ve tehlikeye gs
gererek, Sivas Kongresi grmelerini bir an nce sonu verici kararlara ulatrmak ve bu
kararlar lkede uygulamaa girimekti. Bu isteim gerekleti. Btn lkeyi kapsayan ulusal
rgt tznn ve Genel Kongre bildirisinin hemen baslp datlmas iin gerekli iler
yapld. stanbul hkmetinin Kongreyi basp datmak zere Sivas'a vali atad Ali Galip'i
etkisiz kldk ve kamak zorunda braktk. Ksa sre sonra da, ulusal direnii bomak
amacyla bu hainlikleri yapan stanbul'daki Damat Ferit hkmetini istifaya mecbur ettik.
Efendiler, kamakta olan Ali Galip ve ibirlikilerini izletirken elimize geen belgeler,
stanbul hkmetinin yapt ktlkleri her trl aklamadan daha iyi ortaya koyacak
niteliktedir.
Bu hainlie girienlere kar alnmas gerekli tutum bellidir. Ancak ak saldrdan elden
geldiince kanmak o gnn gerei olduu gibi, gcmz birok hedefe birden evirmek
yerine bir noktada toplamak da uygun olacakt. Bu nedenle saldrlacak hedef olarak yalnz
Ferit Paa hkmetini setik ve Padiah'n da bu iin iinde olduunu bilmezlikten geldik.
Ferit Paa hkmetinin gerekleri Padiah'a bildirmeyerek O'nu aldatt tezini tuttuk. Bu
dnceyle Padiaha bir telgraf hazrladk. Burada hkmetin Kongreyi basmaya ve
mslmanlar arasnda kan dkmee kalktn syledik; para karlnda Krdistan'
ayaklandrp yurdu paralatmaya giritiini anlattk. Ulusun artk stanbul hkmetine inan ve
gveninin kalmadn, "Namuslu kiilerden oluan adaletli bir hkmet kuruluncaya dein,
stanbul hkmeti ile hibir iliki kurmamaya karar vermi olduunu belirttik; ordunun da bu
yolda ulustan ayrlmayacan bilgisine sunmak zorunda kaldmz" yazdk. Telgraf kolordu
komutanlarnca da imzalanmt.
11 Eyll gn ve zellikle 11/12 Eyll gecesi, kolordu komutanlar her yerde telgrafhanelere
el koymu, stanbul'la haberlemeye alyorlard. Ama Sadrazam ortadan kaybolmu
gibiydi. Sonunda Kongre Genel Kurulu adna kendisine u telgraf ektik:
"Sadrazam Ferit Paa'ya,
Yurdun ve ulusun haklaryla kutsal varlklarn ayaklar altna alan ve Padiah hazretlerinin
yksek eref ve onurlarn kran aymazca giriim ve davranlarnz saptanmtr. Ulusun
Padiahmzdan baka hibirinize gveni kalmamtr. Hkmetiniz ulus ile Padiah arasna
bir dvar gibi giriyor. Bu yoldaki direnmeniz bir saat daha srecek olursa, ulus tm yurdun
yasa d hkmetinizle ilgi ve ban kesecektir. Bu, son uyarmzdr."
Efendiler, bunun zerine kimi hafif, ama kimi de olduka ar kart grler , direnmeler,
kar giriimler, dahas gzda vermeler oldu.
Meclisin nerede toplanabilecei dncesi kafalarmz uratryordu.
8

Bu arada hkmet temsilcisi Salih Paa'yla 20 Ekim 1919 gn Amasya'da grmeye
baladk. Biz, ulusal rgtlerin ve Temsil Kurulu'nun stanbul hkmetince resmi olarak
tannan bir siyasal varlk olduunu, grmelerimizin resmi olduunu ve her iki yan da
baladn aka ortaya koymak istiyorduk.
Efendiler, Amasya grmelerinde Millet Meclisinin stanbul'da toplanmasnn doru
olmad yolundaki grmz Salih Paa'ya kabul ettirip onaylattk. Bu gr hkmete
kabul ettirmee alacan, baaramazsa hkmetten ekileceini syledi. Salih Paa bu
konuda baar salayamamtr.
Bu arada ulusal rgtn stanbul merkezinden Kara Vasf ve evket Beyler Meclis'in
kesinlikle stanbul'da toplanmasn zorunlu gryorlard. 7 Kasm'da Kara Vasf Bey'e ivedi
olarak Sivas'a gelmesini yazdm. O ise 19 Kasm gnl ifresinde "Meclis'i Anadolu'da
toplamak dncesinden vazgemek bir yurt devidir. diyordu.
Efendiler, ok nemli olan bu toplant yeri konusunda gerek eilimi anlayp uygulanabilir
olan karar almak zorunda bulunuyordum. Bu nedenle 15., 20., 12. ve 3. Kolordu
Komutanlarn Sivas'ta bir toplantya ardm. Gnlerce sren grme ve tartmalar
sonunda u karara varld:
Saknca ve tehlikelerine karn, hkmet istedii iin ve lkede sarsntya yol amaktan
kanmak dncesiyle, Millet Meclisinin stanbul'da toplanmas zorunluluunun kabul;
ancak Meclis'te ulusal rgtn ilkelerini savunacak gl bir grubun oluturulmas, rgtn
hzla glendirilmesine allmas gibi koullarla.
Ben, Meclis'in stanbul'da saldrya urayacan ve dalacan kesinlikle bekliyordum.
Byle bir durumda bavurulacak nlemi de kararlatrmtm. Hazrlmz ve
dzenlemelerimiz de balamt. Ankara'da toplanmak..
Efendiler, Meclis 12 Ocak 1920 gn almt. Yaklak 10 gn sonra, Harbiye Nazr Cemal
Paa'dan ivedi bir telgraf aldm. ngilizlerin, kendisiyle Genel Kurmay Bakan Cevat Paa'nn
grevden alnmasn istediklerini, hkmetin iddetli biimde olmaz demekle birlikte boyun
ediini bildiriyor, Anadolu'da da hkmeti g duruma sokacak davranta bulunulmamasn
istiyordu.
Sadrazama unlar bildirdim: "ngilizlerin Harbiye Nazr ile Genel Kurmay Bakannn
deitirilmelerini istemeleri, devletin bamszlna kesin bir saldrdr. .. Bu ak saldry
devlete kabul eder, ulusa da susarsak, siyasal varlmzla ilgili en kt kararlara ve ilere
kendimiz yol am olacamza kuku yoktur."
Ayn gn durumu btn komutanlklara ve btn milletvekillerine ifreyle u bildirimi
yaptm: Devletin siyasal bamszlna kar kesin bir saldrda bulunulduu, Bar
Konferansna, Avrupa uluslarna, islam dnyasna ve yurdun her yanna duyurulmaldr.
ngilizler saldrdan vazgemezlerse, Meclisin devi Anadolu'ya gelmek ve ulusal iradeyi ele
almaktr. imdiden gerekli nlemler alnmtr."
Temsil Kurulu'nun ve Kuvva-y Milliye'nin almalarn srdrmesi konusunda kamuoyunu
yoklamak gerekliydi. Kzm Karabekir Paa bu konuda, Temsil Kurulu, alnmas gerekli
kararlar Millet Meclisi'nin namusuna ve yurtseverliine brakp, olaylarn gidiine bal
kalmaldr. diyordu.
Efendiler, biz kukusuz olaylarn gidiine bal kalamazdk; yani kendimizi, bamza ne
gelirse katlanmak gibi bir kadercilie brakamazdk.
stanbul'da bulunmasn gerekli grdm smet Paa'dan bir ifre telgraf aldm. Telgraf,
imdiki hkmetin drlmesi, Meclisin datlmas ve Kuvva-y Milliye'nin ortadan
kaldrlmas gibi amalarla, stanbul'da ngilizlerle birlikte bir dernek kurulduunu
bildiriyordu; Anadolu'daki Anzavur giriimlerinin bu almalara dayandn yazyordu.
3 Mart 1920 gn Rauf ve Kara Vasf Beyler de, ifre telgraflarnda Meclisin datlmasnn
kesin olduunu bildiriyorlar ve Padiah katnda etkili olacak nlemlerin Temsil Kurulu'ca
alnmasn istiyorlard.
9

Efendiler, 1920 Mart'nn 16. gn, yle bir tel verildi:
"Ankara'da Mustafa Kemal Paa Hazretlerine
Bu sabah ehzadeba'ndaki Mzka Karakolu'nu ngilizler basm ve oradaki askerlerle
arpmalar olmutur; imdi stanbul'u igal altna alyorlar. Bilgilerinize sunulur. Manastrl
Hamdi"
Efendiler, 16 Martta stanbul igal edilir edilmez aldm nlemlerin en nemlisi, olaanst
yetkilere sahip bir meclisin Ankara'da toplanmasdr.
Alnn ilk gnlerinde Meclis'e, Trkiye'nin izlemesi gereken siyasal ilke konusundaki
grlerimi sundum.
Bilindii gibi Osmanllar dneminde trl siyasal yollar izlenmiti ve izlenmekteydi. Ben, bu
yollardan hibirinin yeni Trkiye devletinin izleyecei yol olamayaca kansna varmtm.
Deiik uluslar ortak ve genel bir ad altnda toplayarak eit hak ve koullar iinde tutup gl
bir devlet kurmak, parlak ve ekici bir siyasal grtr. Ama aldatcdr. Dahas,
ulalamayacak bir amatr. Bu, yzyllarn ok ac ve kanl olaylarla ortaya koyduu bir
gerektir. slamclk ve Turanclk siyasetinin baar kazand tarihte grlebilmi deildir.
Bizim ak ve uygulanabilir grdmz siyasal yol, ulusal siyaset'tir: ulusal snrlarmz
iinde, her eyden nce kendi gcmze dayanarak varlmz korumak; ulus ve lkenin
gerek mutluluk ve bayndrlna almak; geliigzel ve ulalamayacak istekler ardnda
ulusu uratrp zarara sokmamak; uygar dnyadan uygar ve insanca davran, karlkl
dostluk beklemek.
Efendiler, hkmet kurma konusunda da tutulmas gerekli yol, Osmanl devletinin ve
halifeliin ykldn kabul edip, yeni temellere dayal yeni bir devlet kurmakt. Ama durumu
olduu gibi sylemek, amacn bsbtn yitirilmesine yol aabilirdi. nk genel dnce ve
eilim, henz halife-padiahn zrl olduu yolundayd. Meclis'te hemen halife-sultan
makamyla balant kurma ve stanbul hkmeti ile uzlama akm balamt.
Hkmet kurulmas konusunda bunlar gznnde tutmakla birlikte, asl amac koruyan
nerimi yazl olarak Meclis'e sundum. Ksa bir tartma sonunda kabul edilen bu nergeye
bakldnda, temel ilkelerin ylece yer ald grlr:
1- Hkmet kurmak zorunludur.
2- Geici bir devlet bakan ya da Padiah vekili ortaya karmak uygun deildir.
3- Trkiye Byk Millet Meclisi'nin stnde bir g yoktur.
Not: Halife-padiah, bask ve zorlamadan kurtulduu zaman, Meclis'in dzenleyecei yasal
ilkeler iindeki yerini alr.
Efendiler, bu ilkelere dayal bir hkmetin nitelii kolaylkla anlalabilir: bu, ulusal
egemenlik temeline dayal olan halk hkmetidir; cumhuriyettir. Zaman getike bu ilkelerin
neleri kapsad anlalmaya balad. te o zaman tartmalar ve olaylar birbirini izledi.
Meclis, bu aklamalarm ve nerimi yaptktan sonra beni bakanla semekle, bana olan
genel gvenini gsterdi. Ayrca ksa sre iinde Vatan Hainlii Yasasyla stiklal
Mahkemeleri yasasn kararak, devrimlerin doal gereklerini yapmaya koyuldu.

4. BLM: ULUSAL BRLK VE DAYANIMA KORUNARAK
AYAKLANMALARIN BASTIRILMASI (ANA METIN: S. 50 - 53; 57 - 63)
stanbul'un igalinden sonra balayan ykc akmlar ve ayaklanmalar, hzla yurdun her
yerinde grld ve srd. stanbul'da Damat Ferit Paa yeniden ibana getirilmiti. Bu
hkmetin btn ykc ve hain rgtlerle, btn dmanlar ve Yunan ordusuyla yapt
ibirliine de, yurdun her yanna yadrlan Halife-Padiah fetvas yn veriyordu.
Hainlik, cahillik, kin ve banazlk dumanlar btn yurdu koyu karanlklar iinde brakyordu.
Ayaklanma dalgalar Ankara'da kararghmzn dvarlarna kadar arpt. zmir'den sonra Bat
Anadolu'nun nemli blgeleri de Yunan saldrlar ile inenmee balad.
10

Ayaklanmalar, Amasya'daki 5. Kafkas Tmeni, Antep blgesinden getirilen Kl Ali Bey
komutasndaki bir ulusal birlik, Sivas'taki 3. Kolordu gleri, Eskiehir'deki Ethem Bey birlii
ve Bolu dolaylarndaki brahim Bey birlii ile bastrmaya altk.
Efendiler, kimi kapal sorunlarn kolaylkla aklanmasna yarayacan sandm iin, yce
kurulunuza bir "Yeil Ordu"dan sz edeceim:
Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ve hkmetinin kuruluundan sonra, Ankara'da "Yeil
Ordu" adyla bir dernek kuruldu. Dernein ilk kurucular, pek yakn ve bilinen arkadalard.
Amalar, Osmanl ordusunun kalnts denilebilecek o gnlerdeki yorgun, bezgin, devrim
lksne gre yetimemi birlikleri bilinlendirmek, bylece askerlerin halife fetvalar gibi
kkrtmalara kaplmalarn nlemekti.
Yeil Ordu rgtnn kurucular arasna, milletvekili olan erkez Reit Bey'le erkez Ethem
ve kardei Tevfik Bey de girmiler. Ayrca, kendilerine bal btn adamlar da Yeil
Ordu'nun sanki temelini oluturmular.
erkez Ethem, bir ulusal birlikle Anzavuru kovalamada, Dzce ayaklanmasn bastrmada
baarl kimi hizmetler yapt; bu nedenle Yozgat'a gitmek zere Ankara'ya arldnda,
hemen herkese beenildi ve vld. Kendisini abartl biimde ven de kukusuz olmutur.
Ethem Bey ve kardelerinin bu alk ve vglerden dolay byklendileri, kimi dlere bile
kapldklar, sonraki davranlarndan anlald. Yozgat ayaklanmasn bastrmaa urarken,
askeri ve ulusal birlik komutanlarna kltc ve saldrgan biimde davrand grld. Biz
btn bunlara karn, bu kardeleri her zaman yararlanlabilecek durumda bulundurmay
yeledik.
Efendiler, bu srada, bizim dzenli ordu kurma grmze kar, "milis" rgt kurma
grn genel bir akma dntrme abalar ortaya kt. Reit, Ethem ve Tevfik kardeler,
"Kuvva-y Seyyare" adndaki glerine dayanarak, bu yolda ok ateli biimde alyorlard.
Kuvve-i Seyyare, yani Gezgin G komutanl, Karacaehir'de kendine bal "Karakeili"
adnda gizli bir birlik kurmutu; Cephe komutanlnn bundan bilgisi yoktu. Rastlant sonucu
renip bilgi istediinde de Ethem Bey cephe komutannn buyruunu yerine getirmedi.
Cephe komutanlnn, sivil ilere, geri hizmetlere karlmamas iin verdii genel buyrua
da uymuyor, Ktahya blgesinde her eye karyordu.
Cephe komutan, halkn yaknmalar konusunda kendisine gelen raporlarn nda bir buyruk
yaynlamt. Buyrukta, "Hainlikleri ne denli gerek olursa olsun, hibir ky yaklmayacak,
halktan hibir kimse, hibir birlike, hibir sutan tr ldrlmeyecektir." deniyordu.
Umum Kuvva-y Seyyare Komutan Vekili Tevfik Bey bu buyrua da kar geldi.
Reit Bey'i yanma getirttim ve ne istediklerini sordum. "Cephe komutanlarn deitiriniz"
dedi. "Yerine koyacak adamlarmz yoktur" dedim. "Beni ataynz, ben daha iyi yaparm' dedi.
Ethem ve kardelerini izlemek gerektiini smet ve Fahrettin Paalara bildirdim.
22 Aralk 1920 gn, Reit Bey'le bakan ve milletvekili arkadalardan on be kiiyi yanma
ardm. Toplant sonunda Kuvva-y Seyyare'ye son ve kesin olarak unlarn bildirilmesi
karara baland:
"1. Kuvva-y Seyyare, br birlikler gibi emir ve komutaya tam olarak uyacak ve yasa d her
trl taknlktan kanacaktr.
2. Kuvva-y Seyyare kendiliinden hibir yerde ve hibir yolla adam toplamayacaktr."
Efendiler, Ethem Bey, bu kararlar bildirmek zere gnderdiimiz kurulun yelerini tutuklatt
ve onlarn adyla ektii telgrafta kendi isteklerini yineledi. Bunun zerine cephe
komutanlarna Ethem ve kardelerine kar savaa girmelerini emrettim.
Efendiler, bu kardeler, askerlii apulculuk, devlet kurup ynetmeyi de unun bunun susuz
ocuklarn kurtulmalk dilenmek iin daa kaldrma haydutluu sanyorlard; utanmaz,
kendini bilmez, herhangi bir dmann boaz tokluuna casusluunu, uakln yapacak
kadar alak ve aalk yaratll bu kardeler, arlatanlklar ve yaygaralaryla btn bir Trk
yurdunu tedirgin ediyor, Trk ulusunun Byk Meclisini kendileriyle uratryorlard; onlar
11

ellerindeki btn kuvvetler ve dayandklar dmanlarla birlikte tepeleyip yola getirmek ve
bylece devrim tarihimizde herkese ders olacak bir rnek vermek zorunlu grnd.
Efendiler, Meclis'in ald gnlerde cephelerin durumu ise yleydi:
zmir Yunan cephesinde, iki alayl 56. tmen, zellikle kolordu komutan Nadir Paa'nn
buyruuyla, onur krc bir biimde Yunanllara teslim edilmiti. Bu alaylardan birinin
komutan olan ve o srada Ayvalk'ta bulunan Ali Bey, 28 Mays 1919 gn Yunan
birliklerine kar ilk kez cephe kurup savaa giriti. Bunun zerine Soma, Akhisar ve
Salihli'de ulusal cepheler kurulmaya balad. Bylece olumaya balayan Kuzey Cephesinin
komutanln Albay Kzm Bey stlendi.
Aydn blgesinde de asker ve halktan kimi yurtseverler, Yunanllara kar kyorlard. Bunlar
iinde ad ve klk deitirerek o blgeye gelmi olan Celal Bey'in aba ve zverisi anlmaya
deer. Bu arada Ali Bey'in birlikleri Bergama'daki Yunan igal glerini bir basknla ortadan
kaldrnca, Yunanllar dank ve zayf birliklerini toplamak gereini duydular ve Nazilli'yi de
boalttlar. Bylece 1919 Haziran ortalarnda Aydn cephesi de kuruldu. Tmen komutan
Albay Mehmet efik Bey, Kuvva-y Milliyenin ba ise Demirci Mehmet Efe idi.
Gneyde Franszlara kar Adana cephesi alm ve ulusal gler kurularak yiite ie
balamlard. Tufan Bey adyla eylem yapan Yzba Osman Bey'in yiitlikleri anlmaya
deer.
Mara, Antep ve Urfa'da da nemli savalar ve arpmalar oldu. Sonunda igal gleri
buralardan ekilmek zorunda kaldlar. Bu baarlarn kazanlmasnda Kl Ali ve Ali Saip
Beylerin adlarn anmay dev sayarm.
Efendiler, bir hafta kadar sonra Kocaeli Komutanlndan aldm bir telgrafta, "lkenin
yksek karlarna ilikin bir konuda Sadrazam Paa'nn benimle telgraf banda grmek
istedii" bildiriliyordu. Ben, Tevfik Paa'nn bana deil, Trkiye Byk Millet Meclisi'ne
bavurmas durumunda dileinin kabul edilebileceini bildirdim. Bunun zerine Tevfik Paa,
27 Ocak 1921 gn Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan olarak bana ak bir telgraf
gnderdi. Telgrafnda, "tilaf Devletleri, 21 ubatta Londra'da toplanacak konferansa,
Osmanl delegeleri yannda Ankara'nn yetkili temsilcilerinin de katlmasn istiyorlar" diyor,
yantmz makine banda beklediini sylyordu. Tevfik Paa, ekli ifre telgrafnda ise,
Yunanllarn Londra konferansnda etkin olmak iin zmir'e ek kuvvetler yollad, yaknda
bir saldrda bulunacaklarn bildiriyordu.
Tevfik Paa'ya u yant verdim: "Ulusal iradeye dayanarak Trkiye'nin alnyazsn eline
alan yasal ve bamsz tek kuvvet, Ankara'da srekli almakta olan Trkiye Byk Millet
Meclisi'dir. Trkiye ile ilgili btn sorunlar zmekle grevli olan ve her trl dilerinde
bavurulmas gereken yer, ibu Meclis'in Bakanlar Kurulu'dur. stanbul'da herhangi bir
kurulun hibir bakmdan yasal ve hukuksal nitelii yoktur. Kurulunuza den yurt ve vicdan
grevi, bu geree uyarak, hemen ulus ve lke adna bavurulacak yasal hkmetin Ankara'da
olduunu kabul edip bildirmektir."
Tevfik Paa'ya zel olarak da u telgraf ektim: "Konferansta lkeyi ayr ayr temsil edecek
iki kurulun ne denli sakncalar douracan, sizin gibi saygdeer bir kiinin tam olarak
anladna inanyoruz.
"Padiah Hazretlerinin, ulusal iradenin belirdii tek yer olan Trkiye Byk Millet Meclisi'ni
tandn resmi olarak bildirmesi artk gerekli olmutur. Bu yaplmazsa, padiah-halifenin
durumunun sarslmas tehlikesinden hakl olarak korkulur; bundan doacak sorumluluk,
nceden kestirilmesi olanaksz tm sonularyla birlikte, dorudan doruya Padiah
Hazretlerinin olacaktr.
Tevfik Paa bu telimize verdii yantta, ulusun egemenlik haklarn korumak iin
harcadmz emekleri takdir etmekle birlikte, konferansa dolayl olarak arlmamzn doal
olduunu bildiriyordu. Birletiimiz kamuya duyurulursa, delegelerimizin de ayr deil,
birleik saylacan savunuyordu. Grld gibi Tevfik Paa ve hkmeti, Anadoluyu
12

eskiden olduu gibi stanbula balamak ve tutsak etmek istiyordu. Tevfik Paa'ya u yant
verdim: "Durumun nemi ve koullarn arl dolaysyla, sizi ve sayn arkadalarnz ve
zellikle Padiah Hazretlerini her bakmdan bir kez daha aydnlatmamz bir grev oluyor.
Bunun iin, Trkiye Byk Millet Meclisi'nce konulup uygulanan Anayasann temel
maddelerini olduu gibi bildiriyorum: 1- Egemenlik kaytsz ve artsz olarak ulusundur.
Ynetim yntemi, halkn kendi geleceini dorudan doruya kendisinin ynetmesi ilkesine
dayaldr. 2- Yrtme gc ve yasama yetkisi, ulusun tek ve gerek temsilcisi olan Byk
Millet Meclisi'nde belirir ve toplanr. 3- Trkiye Devleti, Byk Millet Meclisi'nce ynetilir.

5. BLM: TOPYEKN SAVA (Ana metin: s. 63; 72-77)
Artk Ethem olay kalmamt. Ordumuzun iinde bulunan dman, kovularak kendi
cephesine srlmt. Gerekten de bir gn sonra, yani 6 Ocak gn Yunan ordusunun tm,
btn cephede her noktadan saldrya geti. Bizim Gedizdeki nemli glerimiz, Eskiehir
zerinden bu dman birliklerini karlad ve yendi. Devrim tarihimize Birinci nn zaferini
yazd.
27 ubat - 12 Mart 1921 arasnda toplanan Londra Konferans olumlu hibir sonu vermedi.
tilaf Devletleri, yaptklar nerilerin karln almay beklemeden, daha delegelerimiz yolda
iken, Yunanllar btn ordusuyla, btn cephelerimizde saldrya geti. imdi izin verirseniz
size bu saldry ve sonucunu anlataym:
smet Paa komutasndaki Bat Cephesi birliklerimiz Eskiehir'in kuzey-batsnda toplanmt.
Kararmz, sava nn mevzilerinde kabul etmekti. 28 Mart gn sa kanadmza saldran
dman, nemli yerel baarlar elde ediyordu. 30 Mart gn sert arpmalarla geti. Bunlar
da dman yararna sonuland.
Bundan sonra sra bize geliyordu. smet Paa 31 Mart gn kar saldrya geti ve dman
yenerek geri ekilmek zorunda brakt. Bylece devrim tarihimizin bir sayfas, kinci nn
zaferi yazld.
kinci nn Savandan ay kadar sonra, Yunan ordusu, 10 Temmuz 1921 gn yeniden
genel saldrya geti. Bu sre iinde genel seferberlik yapm olan Yunan ordusu, insan, tfek,
makineli tfek ve top says bakmndan bizim ordumuzdan nemli lde stnd. olaylar,
bizim genel seferberlik yapmamza ve ulusun tm kaynaklarn dman karsnda toplamaya
elvermemiti. Bu nedenle askerlik asndan temel devimiz, yine "her Yunan saldrs
karsnda direnerek, saldry durdurmak ve boa kartmak"t. Bu dnceyle 18 Temmuz
1921 gn smet Paa'nn Eskiehir gneydousundaki kararghna giderek durumu
inceledim ve smet Paa'ya u genel talimat verdim: "Orduyu Eskiehir kuzey ve gneyinde
topladktan sonra, dman ordusuyla araya byk aralk brakalm ki, orduyu toparlayp
glendirebilelim. Bunun iin Sakarya'nn dousuna dek ekilebilirsiniz. Bu yolda
davranmamzn en byk sakncas, Eskiehir gibi nemli yerlerimizi dmana brakmaktan
dolay kamuoyunda doabilecek manevi sarsntdr. Ama az zamanda elde edebileceimiz
baarlarla bu sakncalar kendiliinden ortadan kalkacaktr. Askerliin gereini duraksamadan
uygulayalm; baka trden sakncalara kar koyarz."
Efendiler, dndm manevi sakncalar gerekten de hemen grld. lk etkiler Meclis'te
belirdi. zellikle kartlarmz, karamsarlk dolu sylevlerle "Ordu nereye gidiyor? Ulus
nereye gtrlyor? Bu durumun sorumlusu yok mu? O nerededir?" diye barmaya
baladlar. "Bugnk ackl ve korkun durumun gerek sorumlusunu ordunun banda
grmek isterdik!" diyorlard.
Bunlarn anlatmak istedikleri kiinin ben olduum kuku gtrmezdi. Bunu anlar anlamaz, 4
Austos 1921 gn yaplan gizli oturumda krsye karak, yelerin bana gsterdikleri
yaknlk ve gvene teekkr ettim ve bakanlk katna u nergeyi verdim:
"Meclis'in saygdeer yelerinin genel istek ve dilekleri zerine Bakomutanl kabul
ediyorum. Bu grevi kiisel olarak stlenmemin salayaca yararlar en ksa zamanda elde
13

edebilmek iin, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin yetkilerini eylemli olarak kullanmak
kouluyla stleniyorum. Yaamm boyunca ulusal egemenliin en sadk bir hizmetkr
olduumu ulusa bir kez daha gstermek iin, bu yetkinin ay gibi ksa bir sreyle
snrlanmasn ayrca isterim."
Efendiler, bu nergem, doruluktan yanaym gibi grnenlerin gizli dncelerini aa
vurmalarna yol at. Hemen kar klar balad. "Bir kez Bakomutanlk sann vermeyiz."
diyorlard. Ben, direndim. Durum olaanst olduuna gre, benim alacam kararlarn ve
yapacam uygulamalarn da olaanst olmas gerekecei kuku gtrmezdi. 5 Austos
1921 gn oybirliiyle kabul edilen yasa, bana u yetkiyi veriyordu:
"Bakomutan, ordunun maddi ve manevi gcn en yksek lde arttrmak ve ynetimini
bir kat daha salamlatrmak zere, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin bununla ilgili yetkisini
Meclis adna eylemli olarak kullanabilir."
Bu maddeye gre, benim vereceim buyruklar yasa olacakt.
Bunun zerine yaptm konumann bir iki cmlesini yinelememe izin vermenizi rica ederim.
Dedim ki:
"Efendiler, zavall ulusumuzu tutsak etmek isteyen dmanlar kesinlikle yeneceimize olan
inan ve gvenim bir dakika olsun sarslmamtr. Bu dakikada bu tam inancm yce
kurulunuza, btn ulusa ve btn dnyaya kar iln ederim."
Efendiler, Bakomutanl eylemli olarak zerime aldktan sonra, ordunun insan ve tat
gcnn arttrlmas, yiyecek ve giyeceinin salanp yoluna konulmas ile ilgili nlemleri
almak zere Ankara'da bir ka gn altm. 7 ve 8 Austos 1921 gnlerinde "Ulusal Vergi
Buyruu" ad altnda yaptm bildirimleri, bir savan kazanlabilmesi iin ne denli kk
eyleri bile dikkate almak gerektiini anlatabilmek amacyla, bilginize sunmaya deer
grrm:
Bu buyruklarmla rnein her ilede birer "Ulusal Vergi Kurulu" kurdum. Yurtta her evin
birer kat amar, birer ift orap ve ark hazrlayp Ulusal Vergi Kuruluna vermesini
emrettim. Tccar ve halkn elindeki amarlk bez, kaput bezi, pamuk, yn ve tiftik, her trl
klk-yazlk kuma, ksele, astarlk, mein, ark, potin, demir, ivi, nal ve nal demiri, yem
torbas, yular, belleme, kaa, semer ve urganlarn yzde krkna, paras sonra denmek zere
elkoydum. Eldeki buday, saman, un, arpa, fasulye, bulgur, nohut, mercimek, kasaplk
hayvanlar, eker, gaz, pirin, sabun, ya, tuz, zeytinya, ay ve mumun yine yzde krkna,
paras sonradan denmek zere elkoydum.
Buyruklarmn ve bildirimlerimin yerine getirilmesi iin kurduum stikll Mahkemelerini
Kastamonu, Samsun, Konya, Eskiehir blgelerine gnderdim. Ankara'da da bir mahkeme
kurdurdum.
12 Austos 1921 gn de Genel Kurmay Bakan Fevzi Paa Hazretleriyle birlikte Polatl'da
cephe kararghna gittim.
Meydan sava 100 kilometrelik bir cephe zerinde oluyordu. Sol kanadmz Ankara'nn 50
kilometre gneyine dein ekilmiti. Bunda hibir saknca grmedik. Savunma izgilerimiz
yer yer krlyordu. Ama krlan her blm, en yakn yerde yeniden oluturuluyordu. Bunun
iin yurt savunmasn baka trl anlatmay ve bunda diretip stelemeyi yararl ve etkili
buldum. Dedim ki:
Savunma izgisi yoktur, savunma alan vardr. O alan btn yurttur. Yurdun her kar topra
yurttan kanyla slanmadka dmana braklamaz. Onun iin kk, byk, her birlik
bulunduu yerden atlabilir; ama kk, byk, her birlik ilk durabildii noktada yeniden
dmana kar cephe kurup sava srdrr.
te ordumuzun her bireyi, bu kurala gre, her admda en byk zveriyi gsterdi ve stn
dman glerini yok ederek, ypratarak, sonunda onu saldry srdremeyecek bir duruma
drd.
14

Sava durumunun bu aamasn sezinler sezinlemez, hemen kar saldrya getik. Yunan
ordusu yenildi ve geri ekilmek zorunda kald. 13 Eyll 1921 gn Sakarya Irmann
dousunda dman ordusundan hibir iz kalmad. Bylece 23 Austostan 13 Eylle dein
yirmi iki gn, yirmi iki gece aralksz sren Byk ve Kanl Sakarya Sava, yeni Trk
devletinin tarihine, dnya tarihinde pek az olan byk bir meydan sava rnei yazd.
Bilirsiniz ki sava ve arpma demek, yalnz iki ordunun deil, iki ulusun btn maddi ve
manevi gleriyle karlap birbiriyle vurumas demektir. Bunun iin Trk ulusunu,
dncesi ve duygusuyla, cephedeki ordu kadar savala dorudan doruya ilgilendirmeliydim.
Yalnz dman karsnda olanlar deil, kyde, evinde, tarlasnda olan btn ulus bireyleri,
silahla vuruan sava gibi kendini grevli bilecek, btn varln savaa verecekti. Btn
maddi ve manevi varln yurt savunmasna adamakta ar davranp zen gstermeyen
uluslar, sava ve arpmay gerekten gze alm ve baaracaklarna inanm saylamazlar.

6. BLM: SMRGECLERN ULUSAL DREN TANIMASI (Ana metin: s.: 64-
65; 70; 77-78)
Tevfik Paa, 27 Ocak 1921 gn Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan olarak bana ak bir
telgraf gnderdi. Telgrafnda, "tilaf Devletleri, 21 ubatta Londra'da toplanacak konferansa,
Osmanl delegeleri yannda Ankara'nn yetkili temsilcilerinin de katlmasn istiyorlar" diyor,
yantmz makine banda beklediini sylyordu.
Tevfik Paa'ya u yant verdim: "Ulusal iradeye dayanarak Trkiye'nin alnyazsn eline alan
yasal ve bamsz tek kuvvet, Ankara'da srekli almakta olan Trkiye Byk Millet
Meclisi'dir. stanbul'da herhangi bir kurulun hibir bakmdan yasal ve hukuksal nitelii
yoktur. Kurulunuza den yurt ve vicdan grevi, bu geree uyarak, hemen ulus ve lke adna
bavurulacak yasal hkmetin Ankara'da olduunu kabul edip bildirmektir."
Tevfik Paa'ya zel olarak da u telgraf ektim: "Konferansta lkeyi ayr ayr temsil edecek
iki kurulun ne denli sakncalar douracan, sizin gibi saygdeer bir kiinin tam olarak
anladna inanyoruz.
"Padiah Hazretlerinin, ulusal iradenin belirdii tek yer olan Trkiye Byk Millet Meclisi'ni
tandn resmi olarak bildirmesi artk gerekli olmutur. Bu yaplmazsa, padiah-halifenin
durumunun sarslmas tehlikesinden hakl olarak korkulur; bundan doacak sorumluluk,
nceden kestirilmesi olanaksz tm sonularyla birlikte, dorudan doruya Padiah
Hazretlerinin olacaktr.
Tevfik Paa 27 Ocak gnl telgrafndaki grleri yeniden bildirince, Bakanlar Kurulu adna
Fevzi Paa imzasyla verdiimiz yantta unlar istedik:
"1- Londra Konferansna katlacak Trkiye Delegeler Kurulu, yalnz Trkiye Byk Millet
Meclisi Hkmetince seilip gnderilecektir.
2- Bizim gndereceimiz bu kurulun, btn Trkiye karlarn temsil edecek tek kurul
olduunu da tilaf Devletlerine bildireceksiniz.
3- Bu kesin ve deimez kararlara uymazsanz, lkenin ve ulusun esenlii adna doacak
tarihsel sorumluluk tmyle kurulunuzun olacaktr."
Efendiler, Dileri Bakan olan Bekir Sami Bey'in bakanlnda bamsz bir delegeler
kurulu kuruldu. Bu kurul, Londra Konferansna zel olarak arldmzda katlmak zere
Roma'ya gnderildi. Kurul, talya Dileri Bakan Kont Sforza araclyla, konferansa resmi
olarak arldmz kendilerine bildirildikten sonra, Londra'ya gitmitir.
Efendiler, Londra Konferansnn olumlu bir sonuca ulamadn biliyorsunuz. Ama Kurul
Bakan ve D leri Bakan Bekir Sami Bey, kendi bana, ngiltere, Fransa ve talya devlet
adamlaryla buluup konumu, her biriyle ayr ayr birtakm szlemeler imzalam
bulunuyordu. tilaf Devletlerine ekonomik ve hukuksal ayrcalklar tanyan bu szlemeleri
hkmetimizin uygun grp onaylamas olanakszd.
15

Aka sylemeliyim ki, Bekir Sami Bey'in bu szlemelerle Ankara'ya dnm olmas, beni
olaanst artmtr. Kendisi, imzalad szlemelerin lkenin yksek karlarna uygun
olduunu sylyor, bunu Meclis'te de savunup kantlayabileceini ne sryordu. Grnn
yanl ve mantksz olduunda kuku yoktu. Meclis'te onaylanmak yle dursun, kendisinin
Dileri Bakanlndan drlecei kesindi. Ama o gnlerin koullar, Meclis'i siyasal
grme ve tartmalara bomaya elvermedii iin, Bekir Sami Bey'e grlerinin yersizliini
kendim syledim ve bakanlktan ekilmesini istedim. Bekir Sami Bey bu nerimi kabul etti ve
ekilme yazsn verdi.
Efendiler, Sakarya zaferinden sonra Bat ile kurduumuz olumlu ve verimli iliki, 20 Ekim
1921'de imzalanan Ankara Anlamas'dr. kinci nn zaferinden sonra Rusya ile Moskova
Anlamas imzalanm ve Doudaki durumumuz akla kavumutu. tilaf devletlerinden de
ilkelerimizi kabul edebileceklerle anlamay istiyorduk. zellikle Adana, Antep ve dolaylarn
yabanc igalinden kurtarmak bizim iin nemliydi.
Bu illerimizi igal eden Franszlarn da trl nedenlerle bizimle anlama eiliminde olduklar
anlalyordu. Bu baarlar zerine Franszlar 1920 Maysndan balayarak bizimle iliki
kurup grme yollar aradlar. Fransa hkmeti, eski bakanlarndan Bay Franklen-Buyon'u
nce zel olarak Ankara'ya gnderdi. lk toplantmzda kendisine, bizim iin temel noktann
Ulusal And'n kapsam olduunu bildirdim. "Yeni bir Trkiye devleti domutur; bu yeni
Trkiye, her bamsz devlet gibi haklarn tantacaktr." dedim
Uzun grme ve tartmalardan sonra Ulusal And'n tm maddeleri birer birer okunarak
grld ve tartld. zerinde en ok durulan madde, yabanclara tannm olan
ayrcalklarn kaldrlarak tam bamszlmzn tannmas maddesi oldu. Franklen-Buyon, bu
sorunlarn incelenip dnlmee deer olduunu syledi. Buna yant olmak zere zetle
unlar syledim: "Tam bamszlk, bizim bugn btn ulusa ve tarihe kar stlendiimiz
grevin asl ruhudur. Btn ulus bireyleri, bugn yalnz bir nokta evresinde toplanp, sonuna
dek kann aktmaa karar vermitir: O nokta, tam bamszlmzn salanp korunmasdr.

"Tam bamszlk demek, elbette siyasal, mali, ekonomik, yargsal, askeri, kltrel, vb. her
alanda tam bamszlk ve tam zgrlk demektir. Bu saydklarmn herhangi birinde
bamszlktan yoksun olmak, ulusun ve lkenin gerek anlamnda btn bamszlndan
yoksun olmas demektir."
Bay Franklen-Buyon bu szlerim karsnda ciddi ve itenlikli olarak kimi gr ve
dnceler belirtti; bunun bir zaman sorunu olduunu syledi. Ankara'ya gelen bir Fransz
kuruluyla nce 20 gnlk bir atekes anlamas yaptk.
Ne bekleniyordu? Belki de beklenen, Trk ulusal varlnn Birinci ve kinci nn'den sonra,
daha bycek bir baar ile pekitirilmesiydi. Gerekten de Bay Franklen-Buyon'un
imzalayaca Ankara Anlamas, byk ve kanl Sakarya Sava'ndan 37 gn sonra, 20 Ekim
1921'de oluan bir belgedir.
Bu anlama ile siyasal, ekonomik, askeri ve br alanlarn hibirinde, bamszlmzdan
hibir dnde bulunmakszn yurdumuzun deerli paralarn igalden kurtarm olduk. Bu
anlamayla Bat devletlerinden biri, ilk kez olmak zere, ulusal isteklerimizi tanyp
onaylam oldu.
Byk Millet Meclisi hkmetinin dileriyle ilgili ilk karar da, Moskova'ya bir kurul
gndererek Rusya ile iliki kurmak olmutu. Moskova Antlamasnn n imzas 24 Austos
1920'de yaplm, kesinlemesi ise 16 Mart 1921'e kalmtr.
7. BLM: LK ZAFER: DOU ANADOLUNUN KURTARILII (Ana metin, s.: 54-
56)
Efendiler, yce kurulunuza Dou cephemizden de biraz bilgi vereceim: Byk Millet
Meclisi kinci Bakan ve Erzurum Milletvekili olan Celalettin Arif Bey, 15 Austos 1920
gn, srekli baars gerekesiyle Meclis'ten iki ay izin ald. Erzurum milletvekillerinden
16

Hseyin Avni Bey'in de kendisiyle birlikte gnderilmesini istiyordu. Hseyin Avni Bey'in
herhangi bir zr yoktu; kendisini ben zel bir grevle gnderdim.
Erzurum'a varan Celalettin Arif Bey, bana, 10, 15 ve 16 Eyll gnlerinde, Erzurum halk
arasnda byk kaynama olduunu bildiren ifre telgraflar gndermee balad. Doudaki
kolordumuzda korkun bozulmalar ve yolsuzluklar varm. Halk, kendisinin oraya gitmekte
olduunu rendii iin beklemee balam. Yaknmalar dikkate alnmazsa Ankara'ya olan
gven ortadan kalkabilirmi. Buna kar halk ile grerek eski Adana valisi Nzm Bey'in
Erzurum valiliine getirilmesine karar vermiler; bu hkmete onaylanncaya kadar da vali
vekilliini kendi zerine alm
Dorusu Efendiler, ben bu bildirilenlere hi inanmadm. Celalettin Arif ve Hseyin Avni
Beylerin birer yol bulup Ankara'dan Erzurum'a gitmeyi salam olmalarn anlaml buldum
ve atm. stelik ayni gnlerde Dou Cephesi Komutan Kzm Karabekir Paa da,
Celalettin Arif Bey'in Dou lleri Valiliine atanmasn nermekteydi; bu kiinin, kendi
komutasndaki ordunun byk yolsuzluklara ve bozukluklara batm olduunu syleyerek
kendi tutumundan yakndn bilmiyor grnyordu.
Efendiler iinde bulunduumuz durum ok nemli ve ard. Durumu asl arlatran neden,
ayni gnlerde Dou Cephesinde Ermenilere kar saldrya gemee karar vermi ve hazrla
gemi olmamzd. Bunun iin hazrlanmakta ve nlemler almakta idik. Dou Cephesi
Komutanna da gerekli buyruklar verilmiti. Hkmetin Adalet Bakan ise, ileriye yrtlen
bu ordunun szde hrszln, grevlilerinin yolsuzluklarn ortaya karmak zere ve yasad
bir yolla vali-vekilliini stleniyordu! Beraberinde gtrd Erzurum milletvekili Hseyin
Avni Bey ise, Milli Eitim Bakan Rza Nur'a gnderdii ifre telde unlar sylyordu:
"slam halkna zulm yapan Ermeniler karsnda ordunun yreksizlik gstermesi ve
yolsuzluklara meydan verilmesi, pek kt etki yapm ve her zveriye katlanan Erzurum
halkn ayaklanmaya gtrmtr. Kzm Paa'da Dou ilerini ynetebilecek g
bulunmamaktadr."
Efendiler, Celalettin Arif Bey, ancak Byk Millet Meclisi ordusunun Ermenilerle yaplan
sava kazandn gzleriyle grdkten sonra, Hseyin Avni Bey'le Erzurum'dan ayrlmtr.
Meclis'te de kart tutum taknarak ve Kzm Karabekir Paa'ya saldrlarda bulunarak Meclisi
ok oyalamlardr.
Efendiler, Ermeniler, 24 Eyll 1920 sabah Bardiz cephesinden baskn biiminde yaptklar
genel saldrda baar saladlar. Dou Cephesinin bu ho olmayan raporunu okurken,
Celalettin Arif Bey'in de ayni gnl ultimatomunu alyordum!
Ermeniler geri pskrtldler. Ordumuz 28 Eyll sabah ileri yrye geti. O gn de
Erzurum'dan elli imzal telgraf Ankara'ya saldryordu. Ne kt rastlant!.. Sanki bu baylar,
bize kar Ermenilerle szlemi gibi!..
Ordu 29 Eyllde Sarkam'a girdi; Gle alnd. Ama bir ay burada kald. Buna Celalettin Arif
Bey ve arkadalarnn yaratt durumun yol atn kestirebilirsiniz. Nitekim Kzm
Karabekir Paa, 30 Eyll gnl ifresinde, Celalettin Arif Bey'e aynen unlar yazacaktr:
"Erzurum halk adna krk-elli imzayla ekilen ak telgraf, d dmanlarn milyonlar
harcayarak elde edemeyecei bir belgedir!"
Efendiler, sava alannda buyruk bekleyen Dou Ordumuz, 28 Ekim gn Kars zerine
yrd. Dman direnmeksizin Kars' brakt. 7 Kasm'da birliklerimiz Arpaay'a kadar olan
blgeyi ve Gmr'y ald. Ermeniler bir gn nce sava brakmak ve bar yapmak iin
bavurmulard. Grmeler sonunda Gmr Andlamas imzaland. Bu, Ulusal Hkmet'in
yapt ilk andlamadr. Ermenistan, Gmr andlamasyla, Osmanl Devleti'nin 1877
savanda yitirmi olduu yerleri de bize, ulusal hkmete brakm ve aradan karlmtr.
8 ubat 1921 tarihinde de Trkiye - Grcistan andlamas iin grmeler balad ve
verdiimiz kesin bir ltimatom zerine Ardahan ve Artvin'i geri aldk.

17

8. BLM: ULUSAL MCADELENN LDER KADROSU
(Ana metin, s.: 6-7; 11; 9-10; 18-20; 32; 40-41; 50; 70)
Efendiler, ilk i olmak zere btn orduyla iliki kurmak gerekiyordu.
21 Mays 1919'da Erzurum'da 15. Kolordu komutanna yazdm bir ifre telgrafta genel
durumumuzun ald korkun biimden ok zgn olduumu bildirdim; bu son grevi ulusa
ve yurda kar borlu olduumuz en son vicdani grevi yerine getirmek iin kabul ettiimi
belirttim; bunu yakn bir ortaklaa almayla yapabileceimizi, bir an nce Erzurum'a gitmek
istediimi syledim; beni imdiden aydnlatacak konular varsa bildirilmesini rica ettim.
23 Mays 1919 gn Ankara'daki 20. Kolordu Komutanna, Samsun'a geldiimi, kendisiyle
daha sk iliki kurmak istediimi bildirdim.
Trakya'daki askeri g ve komuta durumunu bilmiyordum. Edirne'deki Kolordunun komutan
Cafer Tayyar Paa'ya 18 Haziran 1919 gn ifreyle verdiim ynergede unlar vurguladm:
"Ulusal bamszlmz boan ve yurdun blnmesi tehlikelerine yol aan tilaf
Devletlerinin yaptklarn, stanbul hkmetinin de tutsak ve gsz durumunu biliyorsunuz.
Ulusun yazgsn byle bir hkmetin eline brakmak, ke boyun emek demektir.
Trakya ve Anadolu'daki ulusal rgtleri birletirmek ve ulusun sesini btn grl ile
dnyaya duyurmak zere gvenilir bir yer olan Sivas'ta birleik ve gl bir kurul
oluturulmas kararlatrlmtr.
Bamszla ulancaya dein btn ulusla birlikte, zveriyle alacama and itim. Artk
benim iin Anadolu'dan ayrlmak sz konusu olamaz."
27/28 Haziran gecesinin sabahnda Erzurum'a doru yola kld.
25 Haziran'a dek Amasya'da kaldm. O gnlerde ileri Nazr olan Ali Kemal Bey, benim
grevime son verildiini, artk hibir isteimin yerine getirilmemesini bildiren bir ifre
genelge yaynlamt; ulusal direni rgtlerinin de halk haraca kesen, bo yere krdran, yasa
d kurullar olduunu sylyordu.
Ali Kemal Bey'in genelgesi grevlilerin ve halkn kafasn gerekten kartrmt. Ulusal
giriimi baltalayc gsteri ve etkinliklerin en nemlisi Sivas'ta dzenlenmeye balamt.
stanbul hkmetinin Elaz valisi olarak gnderdii Kurmay Albay Ali Galip, Sivas'ta benim
'hain, bakaldrm, zararl bir kimse' olduum yolunda dvarlara yaftalar yaptrm. Vali
Reit Paa'ya da, ben Sivas'a gelir gelmez kollarm balayp tutuklamas gerektiini
sylemi.
25 Haziran gn Sivas'ta bir takm uygunsuz olaylar olduunu rendim. Beinci Tmen
Komutannn seme subay ve erlerden kurulu bir atl piyade birlii hazrlayp Sivas'a
gndermesini saladm. Oraya gidiimizin hibir yere bildirilmemesi, Amasya'da da
aklanmamas iin gerekli nlemi aldm. yle ki Sivas'a hareket ettiimi bildiren telin de,
ben Sivas'a vardm srada valinin eline geecek bir saatte ekilmesini dzenledim.
Sivas'ta Ali Galip Beyle Reit Paa, bana kar ne yaplmas gerektiini tartrlarken, Reit
Paa'ya Sivas'a geldiimi bildiren telgrafm verirler. Reit Paa teli Ali Galip Bey'e uzatr ve
"te kendisi geliyor; buyurun tutuklayn!" der. Ve saatine bakarak ekler: "Geliyor deil,
gelmi olacaktr!"
Bunun zerine Ali Galip, "Ben tutuklarm dedimse, kendi ilim iinde tutuklarm demek
istedim." deyince toplantda bulunanlar bir heyecan kaplar. Hep birden, "Haydi yleyse
karlamaya gidelim!" diyerek toplantya son verirler.
Sivas'a vardmzda, caddenin iki yan byk bir kalabalkla dolmu, askeri birlikler tren
duruu alm bulunuyordu. Otomobillerden indik. Yryerek askeri ve halk selamladm.

Bu grn, Sivas'n saygdeer halknn ve Sivas'ta bulunan yiit subay ve erlerimizin bana
ne denli ballk ve sevgi duyduunu gsteren canl bir tankt.
Sivas'ta rgtlenme ve nasl davranlaca konularnda gerekenlere ynerge verdikten sonra,
hi uyumadan geen 27/28 Haziran gecesinin sabahnda Erzurum'a doru yola kld.
18

stanbul hkmetince grevden alnan Erzurum ve Bitlis valileri Mnir ve Mazhar Mfit
Beyler, bana katlmak zere Erzurum'da bekliyorlard. Bu iki vali beyle On beinci Kolordu
Komutan Kzm Karabekir Paa ve yannda bulunan Rauf Bey, eski zmit Mutasarrf
Sreyya Bey ve kararghmdan Kurmay Bakan Kzm, Husrev ve Dr. Refik Bey
arkadalarmla nemli bir grme yapmay uygun grdm. Kendilerine genel ve zel
durumu ve tutulmas zorunlu olan davran yolunu anlattm. Bu arada en elverisiz durumlar,
genel ve kiisel tehlikeleri, her olasla kar gze alnmas zorunlu zverileri akladm.
"Ulusal ama iin ortaya atlacaklar yok etmek isteyenler bugn yalnz Saray, stanbul
hkmeti ve yabanclardr; ama btn halkn aldatlarak bizim karmza geirilebileceini de
gz nnde tutmak gerekir. ne atlacak olanlarn, her ne olursa olsun amatan dnmemeleri,
lkede barnabilecekleri son noktada, son soluklarn verinceye dein ama urunda zveriyi
srdreceklerine iin banda karar vermeleri gerekir. Yreklerinde bu gc duymayanlarn
ie hi girimemeleri kukusuz daha iyidir. nk hem kendilerini, hem de ulusu aldatm
olurlar.
Svas Kongresine ar, sivil ve askeri makamlar yannda stanbul'da bulunan Abdurrahman
eref Bey, Ahmet zzet Paa, Halide Edip Hanm, Kara Vasf Bey gibi kiilere de ifreyle
gnderildi. Ancak bu kiilere ayrca genelge niteliinde bir de mektup yazdm. Bu mektupta
zetle u noktalar vurguladm:
"1. Yalnz toplant ve gsterilerle byk amalar hibir zaman gerekletirilemez.
2. Byk amalar ancak dorudan doruya ulusun barndan doan ortak gce dayanrsa
kurtarc olur.
3. stanbul artk Anadolu'ya egemen deil, baml olmak zorundadr.
4. Size den zveri pek byktr."
25/26 Temmuz tarihinde Bekir Sami Bey, Amasya'dan bana bir grn iletiyordu. Bekir
Sami Bey diyordu ki "Bamszlk istenmee ve ye tutulmaa deer. Ancak tam bamszlk
isteyecek olursak, lkemizin birok paralara ayrlaca kesindir. Belli bir sre iin
Amerika'nn gdmn istemei, ulusumuz iin en yararl zm yolu olarak kabul
ediyorum. "
Derken Efendiler, Kara Vasf Bey bir kez daha sz alarak "Btn devletler bizi bamsz
brakacaklarn syleseler bile yine gdmsz yapamayz dedi.
Efendiler, Meclis'in toplanma yeri konusunda o gne dein rgtmzden gelen yantlar drt
grn varln gsteriyordu: stanbul dnda, stanbul'da, stanbul yaknlarnda ve
hkmet uygun bulursa stanbul dnda.
Ben, Meclis'in stanbul'da saldrya urayacan ve dalacan kesinlikle bekliyordum.
Byle bir durumda bavurulacak nlemi de kararlatrmtm. Hazrlmz ve
dzenlemelerimiz de balamt. Ankara'da toplanmak..
te bu grevi yaparken, ulusun yanl anlamasna yol amamak iin bir nlem de
dnmtm: Meclis bakanlna seilmek. Amacm, datlacak olan milletvekillerini,
Meclis Bakan nitelii ve yetkisiyle yeniden toplanmaya armakt.
Gerekte stanbul'a gitmeyecektim. Ama bunu aa vurmadan zaman kazanacaktm.


Bana bu yolda alacaklarna sz vererek stanbul'a giden arkadalardan bir-ikisi dnda
hibirisi bu konudan sz bile etmediler.
Efendiler, o gnlerde Trakya'nn durumuna da bir gz gezdirelim:
Derneimizin Trakya Merkez Kurulu'na ve oradaki Kolordu Komutanna verdiimiz ynerge,
Trakya'nn geleceinin btn lkenin geleceiyle birlikte dnlebilecei ilkesine dayalyd.
Trakya btnyle dman eline gese bile, yalnz oras iin nerilecek hibir zm yolu
kabul edilmeyecekti. Trakya'daki komutann kararnn da byle olduu bildirilmekteydi. Ama
son zamanlarda komutan Cafer Tayyar Paa, yabanclarn verdii gvence zerine yaplan bir
19

ary kabul edip stanbul'a gitmi, ancak dnnden sonra durumu bize bildirmiti.
Anlaldna gre, Dou Trakya'nn yalnz bana varln koruyamayaca, ancak Bat
Trakya'yla birlikte bir yabanc ynetim altnda yaayabilecei dnceleri alanmt.
Herhalde moral ykc bir takm propagandalar yaplmt.
Cafer Tayyar Paa da Trakya'ya dndkten sonra kolordunun komutasn zerine almam.
Bylece Trakya'nn gelecei, stanbul siyasal evrelerinin etkisine braklm.
20 Temmuz'da Tekirda'a bir tmen karp Edirne ynnde yrmee balayan Yunan
ordusu, birlikleriyle daha nce Edirne'ye gelmi olan kr Naili Bey'in uyanklk ve
direnciyle durdurulabildi. Ne var ki Cafer Tayyar Paa, kendi birlikleriyle iliki kurmad;
kendisi Havza yaknlarnda atla dolayorken, birliklerinin bir blm ile dmana tutsak
oldu; geri kalan birlikleri ise Bulgarstana snd. Trakya da batan baa Yunanllarn eline
geti.
Efendiler, Trakyann zel glkler ve koullar iinde bulunduuna kuku yoktu. Ama bu
zellik ve glkler, hibir zaman Trakya'daki ordunun, askerliin ve yurtseverlik namusunun
gereklerini yerine getirmesine engel olamazd. Eer bu yaplmam ise, ulus ve tarih nnde
bunun tek sorumlusu Cafer Tayyar Paa'dr. Tarihte btn bir yurdu, ok stn dman
gleri karsnda, son avu toprana dein yiite ve namusluca savunup, yine de varln
koruyabilmi ordular grlmtr. Trk ordusu o nitelikte bir ordudur. Yeter ki ona komuta
edenlerde, komutanlk etme nitelii bulunsun! Lafla, politikayla, dmann aldatc szlerine
kulak vermekle askerlik grevi yaplamaz.
Efendiler, bir komutann tutsak dmesi de anlayla karlanabilir; ancak askerlik grev ve
gereklerini yapp uygulamakta elindeki gc, son sng ve son solua dek kullandktan sonra,
kendi kann aktmak frsatn bulamadan dman eline derse...
Bir Trk komutannn, herhangi bir kt rastlant ve ansszlk sonucu bile olsa, ordusunu
kullanmakszn dmana tutsak olmasn biz anlayla karlasak da, tarih bunu hi balamaz
ve balamamaldr. Trk Devrim tarihinin gelecek kuaklara iletecei szler ve uyarmalar
ite budur!
Efendiler, hkmet kurma konusunda da tutulmas gerekli yol, Osmanl devletinin ve
halifeliin ykldn kabul edip, yeni temellere dayal yeni bir devlet kurmakt. Ama durumu
olduu gibi sylemek, amacn bsbtn yitirilmesine yol aabilirdi. Efendiler, Londra
Konferansnn olumlu bir sonuca ulamadn biliyorsunuz. Ama Kurul Bakan ve D leri
Bakan Bekir Sami Bey, kendi bana, ngiltere, Fransa ve talya devlet adamlaryla buluup
konumu, her biriyle ayr ayr birtakm szlemeler imzalam bulunuyordu. tilaf
Devletlerine ekonomik ve hukuksal ayrcalklar tanyan bu szlemeleri hkmetimizin uygun
grp onaylamas olanakszd.

9. BLM: TBMMNN AILMASI VE YEN DEVLETN RGTLEN
(Ana metin, s.: 49-50; 71; 66)
Efendiler, alnn ilk gnlerinde Meclis'e, Trkiye'nin izlemesi gereken siyasal ilke
konusundaki grlerimi sundum.
Bilindii gibi Osmanllar dneminde trl siyasal yollar izlenmiti ve izlenmekteydi. Ben, bu
yollardan hibirinin yeni Trkiye devletinin izleyecei yol olamayaca kansna varmtm.
Osmanl Padiahlar hem Avrupa'y, hem slam dnyasn buyruu ve ynetimi altna almak
amacn gtt. Deiik uluslar ortak ve genel bir ad altnda toplayarak eit hak ve koullar
iinde tutup gl bir devlet kurmak, parlak ve ekici bir siyasal grtr. Ama aldatcdr.
Dahas, ulalamayacak bir amatr. Bu, yzyllarn ok ac ve kanl olaylarla ortaya koyduu
bir gerektir. slamclk ve Turanclk siyasetinin baar kazand tarihte grlebilmi
deildir.
Bizim ak ve uygulanabilir grdmz siyasal yol, ulusal siyaset' tir: Ulusal
snrlarmz iinde, her eyden nce kendi gcmze dayanarak varlmz korumak;
20

ulus ve lkenin gerek mutluluk ve bayndrlna almak; geliigzel ve
ulalamayacak istekler ardnda ulusu uratrp zarara sokmamak; uygar dnyadan
uygar ve insanca davran, karlkl dostluk beklemek.
Efendiler, hkmet kurma konusunda da tutulmas gerekli yol, Osmanl devletinin ve
halifeliin ykldn kabul edip, yeni temellere dayal yeni bir devlet kurmakt. Ama durumu
olduu gibi sylemek, amacn bsbtn yitirilmesine yol aabilirdi. nk genel dnce ve
eilim, henz halife-padiahn zrl olduu yolundayd. Meclis'te hemen halife-sultan
makamyla balant kurma ve stanbul hkmeti ile uzlama akm balamt.
Hkmet kurulmas konusunda bunlar gz nnde tutmakla birlikte, asl amac koruyan
nerimi yazl olarak Meclis'e sundum. Ksa bir tartma sonunda kabul edilen bu nergeye
bakldnda, temel ilkelerin ylece yer ald grlr:
1- Hkmet kurmak zorunludur.
2- Geici bir devlet bakan ya da Padiah vekili ortaya karmak uygun deildir.
3- Trkiye Byk Millet Meclisi'nin stnde bir g yoktur.
Not: Halife-padiah, bask ve zorlamadan kurtulduu zaman, Meclis'in dzenleyecei yasal
ilkeler iindeki yerini alr.
Efendiler, bu ilkelere dayal bir hkmetin nitelii kolaylkla anlalabilir: bu, ulusal
egemenlik temeline dayal olan halk hkmetidir; cumhuriyettir. Zaman getike bu ilkelerin
neleri kapsad anlalmaya balad. te o zaman tartmalar ve olaylar birbirini izledi.
Meclis, bu aklamalarm ve nerimi yaptktan sonra beni bakanla semekle, bana olan
genel gvenini gsterdi. Ayrca ksa sre iinde Vatan Hainlii Yasasyla stiklal
Mahkemeleri yasasn kararak, devrimlerin doal gereklerini yapmaya koyuldu.
Efendiler, btn gruplarn ve Meclis yelerinin ounun bu iki ilke zerinde birlemelerini
saladm. Ama ikinci noktay anlaml bulanlar oldu. Bunlar, dncelerini aa vurmamakla
birlikte, bu noktadaki anlam ve amacn gereklememesi iin hemen ie koyulmakta
gecikmediler. Erzurum milletvekili Hoca Raif Efendi ve kimi arkadalar rgtmzn
Erzurum Merkez Kurulu'nun adn "Muhafaza-i Mukaddesat", yani Kutsal Deerlerin
Korunmas dernei olarak deitirmeye kalktlar. Ben bunu renince hemen Dou
Cephesi Komutan Kzm Karabekir Paa'nn dikkatini ektim ve ad geenleri bu tr
giriimlerden vazgeirmesini rica ettim.
Meclis, aldktan drt ay sonra, "Byk Millet Meclisi'nin Kurulu ve Niteliine likin
Yasa" balkl bir tasar hazrlad. Tasar, Trkiye Byk Millet Meclisi'ni olaan d
koullarn rn, dolaysyla geici sayyordu. Kimi Meclis yeleri daha da ileri giderek,
Meclis'in yetki ve grevlerini belirten birinci maddeye "Halifelik ve padiahln kurtulmasna
.. dein" yolunda aklk getirilmesini istiyorlard. 'Halife ve Padiah vardr ve var olacaktr.
Bu makam iler duruma getirilinceye kadar, Ankara'ya toplanm olan bir takm kiiler, geici
nlemlerle alacaklardr' demek istiyorlard.
Buna kar olan grte ise aklk yoktu. "Padiahlk ulusa gemitir; Padiahlk kalmamtr.
Halifelik de Padiahlk demektir; byle olunca onun da varlnn bir anlam yoktur" diye
apak konuulamyordu. Otuz yedi gn sren tartmalar sonunda, 25 Eyll 1920 gn, bir
gizli oturumda bu konuda kimi aklamalar yapmay yararl grdm ve balca u dnceleri
belirttim: "Trk ulusunun ve onun biricik temsilcisi olan yce Meclis'in, yurt ve ulusun
bamszln, yaamn gvenceye almaya alrken, halifelik ve padiahlkla bu denli ok
ilgilenmesi sakncaldr. Eer ama bugnk halife ve padiaha ball dile getirmek ise, bu
kii haindir; dmanlarn, yurt ve ulusa ktlk yapmak iin kullandklar aratr. yleyse
O'nu yerinden indirip hemen bakasn seeriz demek istiyorsanz, bugnk halife ve padiah
haklarndan vazgemeyerek bildiiniz almalarn srdrebilir; o zaman ulus ve yce
Meclis, asl amacn unutup halifeler sorunuyla m uraacak? Ali ve Muaviye an m
yaayacaz? Ksacas bu sorun geni, ince ve nemlidir; zm bugnn ilerinden
deildir."
21


10. SEVR VE LOZAN KARILATIRMASI (Ana metin, s.: 96 -98)
24 Temmuz 1923 gn Lozan'da imzalanan andlama, 24 Austos 1923 gn Meclis'te
onayland.
Efendiler, Mondros Atekes Anlamasndan sonra, dman devletler Trkiye'ye drt kez bar
nermilerdir. Bunlarn birincisi Sevr tasarsdr. kincisi, Birinci nn Savandan sonra
yaplmtr ve byk lde Sevr tasarsn olduu gibi yineleyen neridir. nc neri,
Sakarya zaferi ve Trk - Fransz Ankara Anlamasndan sonra yaplmtr. Sevr'den yola
kma ilkesinden vazgemekle birlikte, ulusal amacmz gerekletirecek nitelikten uzakt.
Drdnc bar nerisi ise Lozan Andlamasnn imzasyla sonulanmtr. tilaf devletlerinin
Trkiye'ye uygulamak istedikleri koullarla, ulusal eylem sonunda elde ettiimiz sonu
arasndaki fark aka belirtmek iin, Sevr ile Lozan arasnda bir karlatrma yapmak
yararl olacaktr:
lke snrlar asndan, Sevr Trakya snrmz atalca yaknndan geiriyorken, Lozan'da
Meri nehri snr oldu. Sevre gre zmir blgesinde Trkiye egemenlik hakknn
kullanlmasn Yunanistan'a brakacak, blge meclisi de be yl sonunda zmir blgesini
Yunanistan'a katabilecekti. Lozan'da byle bir eyin sz bile edilmemitir. Suriye snr,
Sevre gre Karata burnundan balayarak Osmaniye, Gaziantep, Urfa ve Mardin'in epey
kuzeyinden geiyordu. Lozan'da, 20 Ekim 1921 gnl Ankara Anlamas'ndaki gibi kald.

Sevr, Kafkasya'da Trk Ermeni snrnn saptanmasn Amerikan Cumhurbakan Vilson'a
brakm, O da Giresun'un dousundan, Erzincan'n bat ve gneyinden Bitlis ve Van gl
gneyine giden izgiyi snr olarak gstermiti. Lozan'da bu sorun ortadan kalkmtr.
Sevr, Boazlarda asker bulundurma ve askeri hareketler yapma yetkisini yalnz tilaf
Devletlerine tanyordu. Lozan'a gre hibir yerde tilaf devletlerinin igal kuvveti kalmad.
Sevr, Frat'n dousunda ve Ermenistan, Suriye ve Irak arasnda bir zerk Krt blgesi
ngryordu. Lozan'da elbette sz konusu ettirilmemitir.
Sevr, Fransa ve talya'ya smr blgeleri tanmaktayd. Lozan'da sz konusu bile
edilmemitir.
Sevr, andlama doru uygulanmazsa stanbul'un bile bizden alnmasn kabul ediyordu.
Lozan'da byle bir ey sz konusu deildir.
Sevr ngiltere, Fransa, talya, Japonya, hatta Ermenistan ve Yunanistan'a yargsal, ekonomik
ve mali ayrcalklar tanyorken, Lozan bu gibi balayc hkmlerin tmn kaldrmtr.
Saygdeer Efendiler, Lozan Bar Andlamas, Trk ulusuna yzyllardanberi hazrlanm ve
Sevr Andlamasyla tamamland sanlm byk bir suikastin ykln anlatan bir belgedir.
Osmanl tarihinde benzeri bulunmayan bir siyasal zafer eseridir!

11. CUMHURYETN YAPILANMASI (1) (Ana metin, s.: 85 - 87; 92; 100-101)
tilaf Devletleri bizi 28 Ekim 1922'de Lozan'da bar konferansna ardlar. Ama hl
stanbul'da bir hkmet tanmak istiyor ve onu da bizimle birlikte konferansa aryorlard.
Bu ortaklaa arlma olay, kii saltanatnn kaldrlmas ilemini kesin bir sonuca
balamamza yol at.
Efendiler, bilindii gibi saltanat ve Halifelik, nemli sorunlardan saylmaktayd. Bunu
dorulayan bir anm bilginize sunaym: 1 Kasm 1922 gnnden nce, Meclis evrelerindeki
kartlarmz, benim saltanat kaldracam yolunda kaygl ve heyecanl propaganda
yapyorlard. Bir gn Rauf Bey, benimle nemli bir takm ileri grmek istediini, akam
Refet Paa'nn Keiren'deki evine gidersem daha gzel konuabileceimizi syledi. Rauf
Bey'in nerisini kabul ettim. Rauf Bey zetle unlar syledi: 'Meclis, saltanatn, belki
halifeliin de kaldrlmak istendii kaygs iinde zgndr. Sizden ve sizin gelecekte
22

alacanz durumdan kukulanmaktadr. Bu nedenle Meclise ve ulus kamuoyuna gvence
vermeniz gerektiine inanyorum.'
Rauf Bey'e saltanat ve halifelik konusundaki dncesinin ne olduunu sordum. "Ben" dedi,
"saltanat ve halifelik makamna vicdanmla ve duygularmla balym. nk benim babam
Padiahn ekmeiyle yetimi, Osmanl devletinin nde gelen adamlar arasnda yer almtr.
Benim de kanmda o ekmekten krntlar vardr. Padiaha bal kalmak borcumdur. Halifeye
bal kalmak ise eitimimin gereidir. Bir de bizde toplumu dzen iinde tutmak gtr; bunu
ancak herkesin gznde eriilemeyecek kadar yce bir makam salayabilir. O makam da
saltanat ve halifeliktir. Bu makamlar kaldrp yerine baka nitelikte bir varlk koymak, ykma
yol aar."
Karmda oturan Refet Paa'ya dncesini sordum. O da "Bizde Padiahlk ve Halifelikten
baka ynetim biimi sz konusu olamaz. Rauf Bey'in btn dnce ve grlerine
katlrm" dedi.
Fuat Paa ise Moskova'dan yeni geldii iin konu zerinde kesin bir dnce ne
sremeyeceini syledi.
Ben kendilerine, "Sz konusu ettiiniz sorun, bugnn ii deildir. Meclis'te kimilerinin kayg
ve heyecan duymasna da yer yoktur." dedim.
Efendiler, Rauf Bey, belki de kimi kiilerin gznde stlenmi olduu grevi yapmt. Ben
de, genel ve tarihsel grevimin o gne ilikin aamasn, akladm gibi yerine getirmitim.
Ama genel grevimin gerektirdigi asl ii yapma zaman geldiinde hi duraksamadm.
Saltanat halifelikten ayrp nce saltanat kaldrmaya karar verdiim zaman, Rauf Bey'i
Meclis'teki odama ardm ve Keiren'deki toplantda sabahlara dek dinlediim grlerini
hi bilmiyormuum gibi, kendisinden unu istedim: 'Halifelii ve saltanat birbirinden
ayrarak saltanat kaldracaz! Bunun uygun olduunu krsden syleyeceksiniz!" Rauf
Bey'le bundan baka hibir ey konumadk. Rauf Bey odamdan kmadan nce, yine ayn
amala arm olduum Kzm Karabekir Paa geldi. Ondan da ayn yolda konumasn rica
ettim.
Efendiler, Rauf Bey krsde bir iki kez konutu ve dahas, saltanatn kaldrld gnn
bayram kabul edilmesini de nerdi.
Konu zerinde 30 Ekim 1922 gn Meclis'te grmeler balad. stanbul'da hkmet adn
taknan adamlarn Vatan Hainlii Yasasna gre cezalandrlmasn isteyen nergeler verildi.
Sonunda Efendiler, Osmanl mparatorluunun ykldn, yeni bir Trkiye Devletinin
doduunu, Anayasa gereince egemenlik haklarnn ulusta olduunu belirten bir nerge
hazrlanp seksenden ok arkadaa imzalatld. Bu nergede benim de imzam vardr.
1 Kasm 1922 gn konu, Anayasa, Din ileri ve Adalet komisyonlarnn bir arada
yapacaklar karma komisyona verildi. Din leri Komisyonundan gelen hoca efendiler,
herkese bilinen uydurma szlere dayanarak Halifeliin Padiahlktan ayrlamayacan ne
srdler. Bu savlar rtp tersini savunacak zgr dnceliler ortaya kar grnmedi.
Sonunda Karma Komisyon Bakanndan sz aldm. nmdeki srann zerine karak yksek
sesle unlar syledim: "Efendim, egemenlik ve saltanat, hi kimse tarafndan, hi kimseye,
bilim gereidir diye, grmeyle, tartmayla verilmez. Egemenlik, saltanat, gle, erkle,
zorla alnr. Osmanoullar zorla Trk ulusunun egemenlik ve saltanatna el koymulard.
imdi de Trk ulusu, bu saldrganlara artk yeter diyerek, ayaklanarak, egemenlik ve
saltanatn dorudan kendi eline alm bulunuyor. Burada toplananlar, Meclis ve herkes
konuyu doal grrse, kanmca uygun olur. Yoksa gerek yine yolu yordamyla anlatlacaktr.
Ama belki bir takm kafalar kesilecektir." Bunun zerine Ankara milletvekillerinden Hoca
Mustafa Efendi, "Balaynz efendim," dedi, "biz konuyu baka adan dnyorduk;
aklamalarnzdan aydnlandk." Konu Karma Komisyonca bir zme balanmt.
Saygdeer Efendiler, her yerde siyasal parti kurma konusunda da halkla uzun syleiler
yaptm. 7 Aralk 1922 gn de Ankara basn araclyla "Halk Frkas" adnda bir siyasal
23

parti kurmak istediimi bildirerek, program konusunda btn yurtseverlerle bilim adamlarnn
yardm ve katklarn diledim. Sonunda 8 Nisan 1923'te, grlerimizi dokuz ilkede saptadm.
Bu program bugne dein yapp sonulandrdmz btn sorunlar ieriyordu. Ancak
programa yazlmam kimi nemli sorunlar da vard. rnein Cumhuriyet'in ilan, Halifeliin
ve Din leri Bakanlnn kaldrlmas, medrese ve tekkelerin kaldrlmas, apka giyilmesi..
gibi.
Bakanlar Kurulunun hergn temelsiz bir takm nedenlerle dzenli almaktan
alkonulduunu grnce, uygun zamann beklediim bir dnceyi uygulamaya sra geldiini
anladm. Kemalettin Sami ve Halit Paa'lar akam yemeine ardm. smet Paa ile Milli
Savunma Bakan Kzm Paa'ya ve Fethi Bey'e de benimle gelmelerini syledim. ankaya'da
beni grmek iin bekleyen Rize Milletvekili Fuat ve Afyon Milletvekili Ruen Eref Beyleri
de yemee alkoydum.
Yemek yenirken, "Yarn Cumhuriyet iln edeceiz!" dedim. Oradaki arkadalar hemen
dnceme katldlar. Yemei braktk. O dakikadan balayarak nasl davranlaca
konusunda ksa bir program saptayarak arkadalara grev verdim.
smet Paa ankaya'da konuktu. O'nunla yalnz kalnca bir yasa tasars hazrladk. Bu
tasarda 20 Ocak 1921 tarihli Anayasa'nn devlet biimine ilikin maddelerini ylece
deitirmitim:
Birinci maddenin sonuna, "Trkiye Devleti'nin hkmet biimi cumhuriyettir." cmlesini
ekledim.
nc maddeyi yle deitirdim: "Trkiye devleti, Byk Millet Meclisi'nce ynetilir.
Meclis, hkmetin ynetim dallarn bakanlar kurulu araclyla yrtr."
8. ve 9. maddeler yle olacakt: Trkiye Cumhurbakan, Trkiye Byk Millet Meclisi
Genel Kurulunca ve kendi yeleri arasndan, bir seim dnemi iin seilir.
"Cumhurbakan, babakan Meclis yeleri arasndan seer. br bakanlar da babakan, yine
Meclis yeleri arasndan setikten sonra, hepsini Cumhurbakan ve Meclis'in onayna sunar."
Saygdeer Efendiler, nerimi 29 Ekim gn Halk Frkas Meclis Grubu Genel Kurulu
toplantsnda akladm.
nerimin nitelii anlaldktan sonra tartmalar balad. Konuanlardan muhalif olanlar,
Anayasa'y deitirme yetkimiz yoktur; neri parti grubunda deil, genel kurul ak
oturumunda ve zgrce grlmelidir" diyorlard. Yunus Nadi, Vehbi, Halil, Hamdullah
Suphi ve Seyyit Beyler, Anayasa'da deiiklik yapmaya yetkili olduumuzu sylediler. smet
Paa, Btn dnya bizim bir hkmet biimini grtmz biliyor. Bunu bir sonuca
balamamak, gszl ve dankl srdrmekten baka bir ey deildir.dedi; Ulus,
egemenliine ve geleceine kendisi el koymutur. yle ise bunu yasa ile belirtmekten niin
ekiniyoruz? diye sordu.
Rahmetli Abdurrahman eref Bey de konumasnda, "'Egemenlik snrsz ve koulsuz olarak
ulusundur' dedikten sonra, kime sorarsanz sorunuz, bu Cumhuriyettir. Ama bu ad kimilerine
ho gelmezmi, varsn gelmesin!" dedi.
Tasar Meclis Genel Kurulunda ivedilikle grlerek, birok milletvekilinin "Yaasn
Cumhuriyet!" diye alklanan konumalaryla kabul edildi. Ondan sonra Cumhurbakan
seimi yapld. Oylamann sonucunu Bakanlk makamnda bulunan smet Bey ylece
bildirdi: "Trkiye Cumhuriyeti Bakanl seimi iin yaplan oylamaya 158 kii katlm ve
Cumhurbakanlna yz elli sekiz ye oy birli ile Ankara Milletvekili Gazi Mustafa Kemal
Paa Hazretlerini semilerdir."
Efendiler, seimden hemen sonra Mecliste yaptm konumada, unlar vurguladm:
"Saygdeer arkadalarm, ulusumuzun dnya apnda olaanst olaylar karsndaki gerek
uyanklnn belgesi olan Anayasa deiiklii tasarsn kabul etmekle, Trkiye devletinin
tedenberi dnyaca bilinen, bilinmesi gereken niteliini, uluslararas adyla adlandrdnz..
24

Efendiler, yzyllardan beri Douda hakszla ve kyma uratlan ulusumuz, Trk ulusu,
doasndan gelen niteliklerden yoksun saylyordu. ... Ulusumuz sahip olduu nitelikleri ve
deeri, hkmetin yeni adyla uygarlk dnyasna daha kolay gsterebilecektir. Trkiye
Cumhuriyeti, dnyadaki yerine yarar olduunu baaraca ilerle kantlayacaktr."
Meclis'in Cumhuriyeti kabul karar 29/30 Ekim 1923 gecesi saat 8.30'da verildi. Durum o
gece btn lkeye bildirildi ve her yerde, gece yarsndan sonra 101 kez top atlarak halka
duyuruldu.
Efendiler, Cumhuriyetin iln btn ulusu sevindirdi. Her yerde parlak gsterilerle sevinler
aa vuruldu. Yalnz stanbul'daki iki - gazete ile stanbul'da toplanan bir takm kiiler,
ulusun iten gelen sevincine katlmakta duraksadlar; kaygya dtler; Cumhuriyetin ilanna
nayak olanlar eletirmee baladlar.
Efendiler, Rauf Bey de bu konuyla ilgili olarak gazetecilerle bir konuma yapmt. Rauf Bey,
"Ad deitirmekle ya da st tabakada biim deitirmekle gerek gereksinimler karlanm
olmaz." diyerek Cumhuriyetten sz etmek bile istemiyordu.
Efendiler, bireysel saltanat kaldrlnca, devlet bakanlnn Halifelik makamnda srmekte
olduu gr ve inancnda olanlar, Cumhuriyetin iln gnne kadar umut iinde
yaamaktaydlar. Bundan dolay Rauf Bey'in, devlet bakanln Halife'de saydna kuku
yoktur. te Cumhuriyetin iln zerine, Rauf Bey'i ve kendisi gibi dnenleri telaa ve
tepkiye gtren gerek neden, devlet bakanl makamna cumhurbakannn getirilmi
olmasdr.
O gnlerde stanbul'da bulunan ordu mfettilerimiz de gazetelere demeler vererek, trl
nedenlerle dzenlenen ziyafetlerde sylevler ekerek duygularn belirtiyorlard.
Cumhuriyetin iln zerine stanbul'da kimi kiiler Halifeye de bir rol yaptrmak hevesine
kapldlar.
Tanin Gazetesi yazar Lutfi Fikri Bey unlar yazyordu: "aarak ve zlerek gryoruz ki,
bugn Trk ekemeyen dardan kimseler deil, biz Trkler kendimiz, bu Halifelik
hazinesini elimizden temelli karacak giriimlerde bulunuyoruz! Gnlnde gerek ulusluk
duygusu olan her Trk, halifelie drt elle sarlmak zorundadr." Oysa Efendiler, yabanclar
Halifelie saldrmyorlard; ama Trk ulusu saldrdan kurtulamyordu. anakkale'de,
Suriye'de, Irak'ta, ngiliz ve Fransz bayraklar altnda Trklerle vuruanlar Mslman
uluslard. Trk ulusuna daha kolay saldrabilmek iin Halifeliin devam tercih ediliyordu.

12. CUMHURYETN YAPILANMASI (2) (Ana metin, s.: 103-109)
Efendiler, her sorunda ve her uygulamada kendisinden sz ettiren Halifeye ve Halifelie bir
kez daha deineceim. 1924 yl banda yaplacak ordu sava oyunlar dolaysyla iki aya
yakn sreyle zmir'de kaldm.
22 Ocak 1924 gn smet Paa'dan aldm ifre telgraf, Halife adna kendisine bir bavuru
yapldn bildiriyordu. Bu bavuruda kimi gazetelerin Halifenin kiiliine ve makamna
ynelik eletirilerinden yaknlmaktayd; stanbul'a giden hkmet ileri gelenlerinin ve resmi
kurullarn Halifeyi ziyaret etmemesinden znt duyulduu bildirilmekteydi.
Bu tele ayn gn makina banda verdiim yantta unlar belirttim: "Basndaki olumsuz
yaynlar, Halifenin kendi tutum ve davranndan ileri gelmektedir. Cuma alaylar, yabanc
devlet temsilcileriyle iliki kurma, gsterili geziler ve saray yaam bunun rnekleridir.
Trkiye Cumhuriyeti ileri gelenlerinin ya da resmi kurullarnn kendisiyle grmesini
istemesi bile Cumhuriyetin bamszlna ak saldrdr. Halife ve btn dnya kesin olarak
bilmelidir ki, Halifelik makamnn gerekte ne din ne de siyaset asndan hibir varlk nedeni
yoktur.
Bu yazmadan sonra smet Paa ve Milli Savunma Bakan Kzm Paa da zmir'e
gelmilerdi. Zaten orada bulunan Genel Kurmay Bakan Fevzi Paa'nn da katlmyla
toplandk. Hepimiz Halifeliin kaldrlmas gerektii grnde birletik. Ayn zamanda
25

Dinsel ler ve Vakflar Bakanl da kaldrlacak, eitim ve retim de birletirilecekti. 1
Mart 1924 gn Byk Millet Meclisi'nin beinci alma yl dolaysyla yaptm
konumada bu noktay vurguladm.
3 Mart gn Meclis'e yasa tasars sunuldu:
1- Halifeliin kaldrlmas ve Osmanl Hanedannn Trkiye dna karlmas nerisi;
2- Din leri ve Vakflar Bakanl ile Genel Kurmay Bakanl'nn kaldrlmas nerisi;
3- Eitim ve retimin birletirilmesi nerisi.
neriler grlmege balandnda ilk kar k Kastamonu Milletvekili Halit Bey'den
geldi. Ona bir iki kii daha katld. nerileri destekleyen pekok milletvekilleri de grlerini
belirttiler. Rahmetli Seyyid Bey'le smet Paa'nn bilimsel ve inandrc konumalar her
zaman iin okunmaya deer. Grme ve tartmalar be saate yakn srd ve Trkiye Byk
Millet Meclisi 429, 430 ve 431 sayl yasalar kabul etti.
Bu yasalarla:
"Trkiye Cumhuriyetinde insanlar aras ilikileri dzenleyecek yasalar yapp yrtmee
Trkiye Byk Millet Meclisi yetkili" klnd; Din ileri ve Vakflar Bakanl kaldrld.
Trkiye'deki btn bilim, eitim ve retim kurumlar, btn medreseler Milli eitim
Bakanlna baland.
Halife yerinden indirildi, Halifelie son verildi; yerinden indirilen Halife ile Osmanl
Hanedannn btn yelerinin, Trkiye Cumhuriyeti lkesinde oturma hakk sonsuza dein
kaldrld.
Efendiler, Halifeliin korunmasnda dinsel ve siyasal yarar bulunduunu sanan kimi kiiler,
Halifelik grevini kendi zerime almam nerdiler. Bu gibilere hemen, gerekli olumsuz yant
verdim. Bunlardan Antalya Milletvekili Rasih Efendi de, gezdii lkelerdeki mslman
halkn benim Halife olmam istediini sylyordu. Kendisine unlar syledim: "Siz din
bilginisiniz. Halifenin devlet bakan demek olduunu bilirsiniz. Balarnda krallar,
imparatorlar bulunan uyruklarn, bana getirdiiniz dilek ve nerilerini nasl kabul edebilirim?
Kabul ettim desem, onlarn bandaki kiiler bunu kabul eder mi? Yapacak ii ve anlam
olmayan, kuruntu rn byle bir sfat taknmak gln olmaz m?"
Efendiler, ak ve kesin olarak sylemeliyim ki, Mslman halk, nem ve anlamdan yoksun
bir Halife konusuyla uratrp kandrmaya alanlar, yalnz ve ancak mslmanlarn,
zellikle de Trklerin dmanlardr. Byle bir oyuna kaplmak da ancak ve ancak bilgisizlik
ve aymazlk belirtisidir. Mslmanlar ve Trk ulusunu bu dk dzeyde saymak ve
Mslmanlk dnyasnn vicdan temizliinden, yaratl inceliinden alaka ve canice
amalar iin yararlanmay srdrmek, artk o kadar kolay olmayacaktr. Utanmazln da bir
snr vardr!

13. BLM: MLL MCADELE NDE MLL EGEMENLK KARITLARI (Ana
metin, s.: 94-95; 90-92)
Meclis, aldktan drt ay sonra, "Byk Millet Meclisi'nin Kurulu ve Niteliine likin
Yasa" balkl bir tasar hazrlad. Tasar, Trkiye Byk Millet Meclisi'ni olaan d
koullarn rn, dolaysyla geici sayyordu. Kimi Meclis yeleri daha da ileri giderek,
Meclis'in yetki ve grevlerini belirten birinci maddeye "Halifelik ve padiahln kurtulmasna
.. dein" yolunda aklk getirilmesini istiyorlard.
Buna kar olan grte ise aklk yoktu. "Padiahlk ulusa gemitir; Padiahlk kalmamtr.
Halifelik de Padiahlk demektir; byle olunca onun da varlnn bir anlam yoktur" diye
apak konuulamyordu. Otuzyedi gn sren tartmalar sonunda, 25 Eyll 1920 gn, bir
gizli oturumda bu konuda kimi aklamalar yapmay yararl grdm ve balca u dnceleri
belirttim:
"Trk ulusunun ve onun biricik temsilcisi olan yce Meclis'in, yurt ve ulusun bamszln,
yaamn gvenceye almaya alrken, halifelik ve padiahlkla bu denli ok ilgilenmesi
26

sakncaldr. Eer ama bugnk halife ve padiaha ball dile getirmek ise, bu kii haindir;
dmanlarn, yurt ve ulusa ktlk yapmak iin kullandklar aratr. yleyse O'nu yerinden
indirip hemen bakasn seeriz demek istiyorsanz, bugnk halife ve padiah haklarndan
vazgemeyerek bildiiniz almalarn srdrebilir; o zaman ulus ve yce Meclis, asl
amacn unutup halifeler sorunuyla m uraacak? Ali ve Muaviye an m yaayacaz?
Ksacas bu sorun geni, ince ve nemlidir; zm bugnn ilerinden deildir."
Efendiler, bu aklamamdan bir hafta nce, 13 Eyll'de ben de Meclis'e bir tasar vermitim.
te siyasal, toplumsal, ynetsel ve askeri grleri zetleyen bu tasar, bundan drt ay sonra
kabul edilecek olan ilk Anayasann kayna olmutur.
Muhaliflerimiz saldrmak iin nedenler bulup yaratmaktan kendilerini bir trl alamyorlard.
Btn Meclisi ve ulusu bize kar kkrtmak istiyorlard.
2 Aralk 1922 gn, Mecliste kinci Bakan Dr. Adnan Bey, Seim Yasas Komisyonunun
grlmee deer bulduu bir deiiklik nergesi bulunduunu bildirdi. Kimi yeler
okunmasn istediler. Bakan ise, 'okunmadan komisyona gnderilmesi geleneimiz gereidir'
diyordu. Ben nergede yazl olanlar renmitim. Bakandan sz isteyerek unlar syledim:
"Bu yasa tasars zel bir ama gtmekte ve dorudan doruya beni ilgilendirmektedir.
neriye gre Byk Millet Meclisi'ne ye seilebilmek iin, Trkiye'nin bugnk snrlar
iindeki yerler halkndan olmak ya da seim evresi iinde yerlemi olmak gerekir. Gmen
olarak gelenler ise, bir yere yerletirilmelerinin zerinden be yl gemi ise seilebilirler."
"Ne yazk ki doum yerim bugnk snrlar dnda kalm bulunuyor. Herhangi bir seim
blgesinde be yl oturmu da deilim. Doum yerim bugnk ulusal snrlarn dnda
kalmtr, ama bunda benim hibir sorumluluum yoktur. Eer dmanlar amalarna tam
olarak ulam olsalard, Tanr korusun, bu tasarya imza atan Efendilerin doum yerleri de
snrlar dnda kalabilirdi.

"Bundan baka, be yl srekli olarak bir seim blgesinde oturmam isem, o da bu yurt
urunda yaptm hizmetler yzndendir. Eer bir yerde be yl oturmak zorunda
bulunsaydm, stanbul'u kazandrmakla sonulanan Arburnu ve Anafartalar savunmalarn
yapmamam gerekirdi; Bitlis ve Mu'u aldktan sonra Diyarbakr'a doru yaylan dmann
karsna kmamam, Bitlis'i ve Mu'u kurtarmak gibi bir nemli yurt devimi yapmamam
gerekirdi; Suriye'yi boaltan ordularn ykntsndan Halep'te bir ordu kurarak dmana kar
savunmamam ve bugn "ulusal snr" dediimiz snr eylemli olarak izmemem gerekirdi.

"Sanyorum ki ondan sonraki almalarm herkes bilmektedir. Sanyordum ve sanyorum ki
yabanc dmanlar bana suikast yapmak yoluyla da beni yurdumdaki hizmetimden
alkoymaya alacaklardr. Ama Yce Meclis'te, iki - kii bile olsa, ayn dncede kiiler
bulunabileceini hibir zaman ne dnebilir, ne de tasarlayabilirdim. Bunun iindir ki, ben
anlamak istiyorum, bu efendiler seim blgeleri halknn gerekten dnce ve duygularn m
dile getiriyorlar? Ulus bu efendilerle ayn dncede midir? Efendiler, beni yurttalk
haklarmdan yoksun klmak yetkisi bu efendilere nereden verilmitir? Bu krsden, resmen,
yce kurulunuza, bu efendilerin seim blgeleri halkna ve btn ulusa soruyorum ve yant
istiyorum!"
Bu szlerim ajansta ve basnda yer ald. Yurdun btn seim blgelerindeki gerek
semenler, yani halk, hemen Meclis Bakanlna protestolar yadrdlar.
Meclis, 1 Kasm 1922 gn, kiisel egemenlie dayal hkmet biiminin 16 Mart 192O'den
balayarak sonsuza dein tarihe kartn bildirmiti. Bunun zerine bir takm kr
Hoca'lar, "Halifelik demek hkmet demektir" savn ortaya atmlard. Meclis'in, ulusun
ortadan kaldrd kiisel egemenlii, halifelik makamnda srdrmek, halifeyi padiah yerine
koymak tutkusuna kaplmlard.
27

Efendiler, Halife bulunan kiiyi de umuda drecek bu ak ballk gsterileri dikkati
ekiyordu; gizli olarak ulatrlan ballk bildirimleri ise daha okmu. Bunlara bir rnek,
stanbul ve Trakya'daki grevli temsilcimiz Refet Bey'in, Halife'ye "Konya" adl bir at
sunmak zere O'nunla ifreli iletiim kurmasdr. Refet Bey'in ifre telgrafndaki u cmleler
ilgintir: "Kendilerine bal bir eski asker olarak bu sava armaannn kabul edilmesini, rica
ederim... En iten kulluk duygularyla ellerinden ptmn Halife Hazretlerine
duyurulmasn dilerim."
Halife adna verilen yantta da unlar vard: "Halife Hazretlerine Peygamberin Vekili
olduunu bildirdiinizden dolay.. Tanr glgesi ve Peygamber Vekilinin zel selamn ve
hayr dualarn mjdelerim efendim."
Efendiler, yzyllardanberi olduu gibi bugn de uluslarn bilgisizliinden ve banazlndan
yararlanarak, bin trl ama ve kar salamak iin dini ara olarak kullanmaya kalkanlar ne
yazk ki bulunuyor. nsanlkta dine ilikin duygu ve bilgiler, her trl anlamsz inanlardan
arnarak, gerek bilim ve tekniklerin klaryla dupduru olup yetkinleinceye kadar, din
oyunu oynayanlara her yerde rastlanacaktr.
Halifelik konusunda her gittiim yerde halka aklamalarda bulundum ve kesin olarak dedim
ki: "Ulusumuzun kurduu yeni devletin geleceine, ilemlerine, bamszlna, san ne olursa
olsun hi kimseyi kartrmayz. Ulusun kendisi, kurduu devleti ve onun bamszln
koruyor ve sonsuza kadar koruyacaktr."
"Ulusumuz yzyllarca bu bo grlerle hareket ettirildi. Ama ne oldu?" diye sordum. "Her
gittii yerde milyonlarca insan brakt. Yemen llerinde kavrulup yok olan Anadolu
ocuklarnn saysn biliyor musunuz? Suriye'yi, Irak' korumak iin, Msr'da barnabilmek
iin, Afrika'da tutunabilmek iin ka insan yok oldu, bunu biliyor musunuz? Sonu ne oldu,
gryor musunuz? Ulusa unu da syledim ki, kendimizi dnyann egemeni sanmak
aymazl artk sona ermelidir. Dnyadaki gerek yerimizi, dnyann durumunu tanmamak
aymazl yznden ulusumuzu srklediimiz ykmlar yetiir!

14. BLM: CUMHURYETE KARI KOMPLO (Ana metin, s.: 109-116)
imdi saygdeer Efendiler, isterseniz size byk bir komployu anlataym.
26 Ekim 1924 gn ge vakit, Birinci Ordu Mfettii Kzm Karabekir Paa'nn grevinden
ekildiini bana bildirdiler. Mfetti Paa ekilme dilekesinde, grevini milletvekili olarak
daha byk bir vicdan rahatl iinde yapabileceine inandndan, Ordu Mfettiliinden
ekildiini belirtiyordu.
30 Ekim gn de Fuat Paa'nn Ankara'ya geldiini rendim. Kendisini akam yemeine
ankaya'ya davet ettim; ge vakte kadar bekledimse de gelmedi. Kendisini aratrken
rendim ki, Fuat Paa'y Ankara'ya varnda Rauf Bey karlam. Genel Kurmay Bakan
Fevzi Paa'yla grtkten sonra, karken emir subayna "Milletvekillii grevime
balayacamdan, kinci Ordu Mfettilii grevimden balanmam dilerim" diyen
dilekesini brakm.
Milletvekilliinden ekildiini Meclis Bakanlna bildirmi olan Refet Paa'nn bu
bavurusu ise Rauf Bey tarafndan geri aldrlmt.
18 Ekim gn, birbuuk ay sren bir yurt gezisinden Ankara'ya dnmde beni karlayanlar
arasnda Rauf ve Adnan Beyleri grememitim. Oysa dargnlk belirtisi saylabilecek byle
bir davranlarn beklemiyordum.
Efendiler, bir komplo karsnda bulunduumuzu dnmekte bir saniye bile duraksamadm.
Durum uydu: Bir yldan beri, yani Rauf Bey'in Bakanlar Kurulu Bakanlndan ekiliinden
beri, Rauf Bey'le Kzm Karabekir, Ali Fuat ve Refet Paa'lar ve bakalar arasnda bir dzen
dnlmtr. Bunda baar salayabilmek iin orduyu ele almak gerekli grlmtr. Bir
yl, ordular zerinde kendi grlerine gre alp ordular yanlarna kazandklarn sandlar.
Bu bir yl iinde Cumhuriyet'in iln, Halifeliin kaldrlmas gibi ilemlerimiz, ortaklaa
28

dzen kuranlar birbirlerine daha ok yaklatrd ve birlikte almalarna yol at. Eyleme
siyaset yoluyla geeceklerdi. Uygun zaman ve frsat bekliyorlard. Siyasal alandaki ve
ordudaki hazrlklarn yeterli gryorlard. lke iinde birtakm gizli rgtler de kurmaya
baladlar. stanbul'da Vatan, Tanin, Tevhid-i Efkr, Son Telgraf ve Adana'da Toksz gibi
gazetelerle ibirlii yaptlar. Kamuoyunda genel bir gr-ayrl yarattlar.
Hakkri blgesinde Nasturi ayaklanmasn bastrmaya alrken ngiltere de bize bir
ltimatom vermi, Meclis olaanst toplanarak sava olasln gze almtk.
te sz geen kiiler, bir yabanc devletin bize saldrabilecei bu etin gnlerde, kendileri de
bize saldrarak hedeflerine kolayca ulaabilecekleri dne kapldlar. Savaa hazr durumda
bulundurmak zorunda olduklar ordularn basz brakp, daha nce sevmediklerini
syledikleri siyaset alanna kotular.
Efendiler, bu komployu rendikten sonra, nlemini bulmak g olmad.
Meclis'te gensoru grmelerinin balad 30 Ekim akam, yemee beklediim Fuat Paa
gelmedi. Ama smet Paa ile Milli Savunma Bakan Kzm Paa geldi. ok ksa bir grme
sonunda komploya kar tutulacak yol kararlatrld.
Hemen, milletvekili de olan Genel Kurmay Bakan Fevzi Paa Hazretlerinden,
milletvekilliinden ekildiini Meclis Bakanlna bildirmesini telefonla rica ettim. Daha
nce de bu dncede olduunu bildiim Paa, ricam hemen yerine getirdi. Milletvekili olan
komutanlara da u ifre telgraf ektirdim:
"Bana olan gven ve sevginize dayanarak, grdm nemli bir gereklilik zerine, hemen
milletvekilliinden ekilme yaznz Meclis Bakanlna telle bildirmenizi neririm. Gereke
olarak, tm varlnz nemli olan askerlik grevine kaytsz, koulsuz balamak istediinizi
belirtmeniz yerinde olur. Genel Kurmay Bakan Fevzi Paa da, nerim zerine ekilme
yazsn vermitir."
Efendiler, milletvekili olan Genel Kurmay Bakan ve komutanlar, orduda siyasetle uraan
kimselerin bulunmasndaki sakncay anlayarak nerimi iyi karladlar ve bana kar
gvenlerini eylemleriyle gsterdiler. Milli Savunma Bakanl, Kzm Karabekir ve Ali Fuat
Paalara verdii buyrukla, yerlerine atanan kiilere askeri grevlerini, yntemine uygun
olarak devir ve teslim etmelerini istedi; ancak bundan sonra Meclis'e girebilecekleri bildirildi.
Meclis'e girmi olan Kzm Karabekir ve Fuat Paalar, istenen ilemleri tamamlayncaya
kadar Meclis'ten karld. Milletvekilliinde kalmak isteyen iki ordu komutannn ordu ile
ilikisi kesildi. Bylece komplo kuranlarn, orduya dayanarak Meclis'e ve kamuoyuna kar
yapmak istedikleri blf ortaya karld.
Meclis'te balayan gensoru grmelerinde de Babakan smet Paa yapt neriyle sahnenin
perdesini kaldrd: Gensorunun nem ve kapsamnn hibir bakmdan kstlanmamasn
neriyorum. Ben 'gzel taktik'i severim!" dedi.
Hkmet, aka ve cepheden arpmay kabul etmekle, komplocularn oyunlarn
abuklatrd.
Efendiler, hkmetten yana ve ona kart olmak zere otuza yakn millletvekili sz ald. Sz
sras kart grllerden Rauf Bey'e gelmiti. Rauf Bey, konumasnda dnd, dolat, en
sonunda "ilke" sorununa dayand: "Tutumumuz, yolumuz, snrsz ve koulsuz ulusal
egemenlik ilkesidir." dedi.
Yunus Nadi Bey'in sesi iitildi: "Cumhuriyet!" Rauf Bey yant vermedi. Cmlesini yle
tamamlad: "Ulusal egemenliin belirdii biricik makam, Byk Millet Meclisi'dir."
"Cumhuriyet!" sesleri btn Meclis salonunu doldurdu. Sz alan Recep Bey, "Sayn
arkadalar, dedi, yurdun ykseliini kesinlikle salayacak olan bu dvy, bugne dein
boazmza kadar kan iinde yorularak yrtegeldik; bundan sonra en byk yanllk,
duraksamalar, kukular, ak olmaylardr. Bunlarn nereye varacan kimse bilmez."
29

Efendiler, Rauf Bey, hkmete neden kart olduunu iyi anlatabilmek iin, yle bir
aklama yapmaya gerek grd: "Efendiler, dedi, deil halifeci ya da sultancya, bu makamn
haklarn alabilecek herhangi bir makama karym."
Rauf Bey, halifeci ve sultanc olmadn sylerken, Cumhurbakanl makamna,
Cumhurbakanna kar olduunu aklayp iln ediyordu. Daha nce sylediim gibi Rauf
Bey, "Trkiye Byk Millet Meclisi hkmeti" biiminde diretiyordu.
Niin? nk, Cumhurbakanl makam, Halifelik ve saltanat makamnn haklarn
alabilirmi.
Efendiler, bunlar Recep Bey'in dedii gibi "bo szler" deil de nedir? Bu gibi szlerle
kurulan mantk, "aldatma" deil de nedir?
Efendiler, grmelerin yeterlii nergesi kabul edildikten sonra "Meclis Soruturmas"
nergesi oyland ve 19 oya kar 148 oyla reddedildi.
Efendiler, bu gensoru oyunundan sonradr ki, kartlarmz maskelerini atmak zorunda
brakldlar. Bilindii gibi "Terakkiperver Cumhuriyet Frkas" diye bir parti kurdular. Gizli
ellerin dzenledii parti programn da ortaya attlar.
"Cumhuriyet" szcn azlarna almaktan bile ekinenlerin, Cumhuriyeti doduu gn
bomak isteyenlerin, kurduklar partiye "Cumhuriyet", hem de "lerici Cumhuriyet" adn
vermeleri, nasl ciddi ve ne kadar itenlikli saylabilir? Rauf Bey ve arkadalarnn kurduklar
parti, "Tutucu" ad altnda ortaya ksayd, belki anlam olurdu.
"Parti, dinsel dnce ve inanlara saygldr" ilkesini bayrak olarak eline alan kiilerden iyi
niyet beklenebilir miydi? Bu bayrak yz yllardan beri bilgisizleri, banazlar ve bo inanlara
saplanp kalanlar aldatarak zel karlar salamaya kalkm kimselerin tad bayrak deil
miydi? Trk ulusu yzyllardanberi sonu gelmeyen ykmlara, iinden kabilmek iin byk
zveriler isteyen pis bataklklara, hep bu bayrak gsterilerek srklenmemi miydi?
Yeni parti, dinsel dnce ve inanlara sayg perdesi altnda, "Biz Halifelii yeniden isteriz;
biz yeni yasalar istemeyiz; bize Mecelle yeter; medreseler, tekkeler, cahil softalar, eyhler,
mritler, bizimle birlik olunuz! nk Mustafa Kemal'in partisi sizi gvur yapacak, size apka
giydirecek!" demiyor muydu?
Efendiler, yaanan olgu ve olaylar da aka gsterip kantlad ki, "Terakkiperver Cumhuriyet
Frkas" program, en hain kafalarn rndr. Bu parti, yurtta suikastilerin, gericilerin
sna ve umut dayana oldu; d dmanlarn yeni Trk devletini, taze Trk
Cumhuriyet'ini ykmaa ynelik planlarnn kolayca uygulanmasna yardm etmee alt. Ne
oldu Efendiler? Hkmet ve Meclis olaanst nlemler almaya gerek grd. Takrir-i Skn
yani Dirlik-Dzenlii Salama Yasasn kard. stikll Mahkemelerini altrd. Ordunun
savaa hazr sekiz tmenini, ayaklanmalar bastrmak iin uzun sre grevlendirdi.
"Terakkiperver Cumhuriyet Frkas" denilen zararl kuruluu kapatt.

15. BLM: CUMHURYETN GENLE EMANET EDLMES (Ana metin, s.:
114 - 117)
Sonunda elbette Cumhuriyet baar kazand. Ayaklananlar yok edildi. Ama Cumhuriyet
dmanlar, byk komplolarnn sona erdiini kabul etmediler. Alaka, son bir giriimde
bulundular. Bu da, zmir'de dzenlenen suikast biiminde belirdi. Cumhuriyet
mahkemelerinin eli, bu kez de Cumhuriyeti suikastilerin elinden kurtarmay baard.
Efendiler, aldmz olaanst nlemleri, onlara gerek kalmad grldke, kaldrmakta
duraksamadk.
Takrir-i Skn Yasasnn yrrlkte ve stikll Mahkemelerinin almakta olduu sre iinde
yaplan ileri gz nne getirecek olursanz, Meclis'in ve ulusun gveninin tam yerinde
kullanld kendiliinden anlalr.
lkede byk ayaklanma ve suikastler nlenerek salanan dirlik ve dzenlik, elbette kamuyu
sevindirmitir.
30

Efendiler, ulusumuzun, giymekte olduu ve bilgisizliin, aymazln, banazln, yenilik ve
uygarlk dmanlnn simgesi gibi grnen "fes"i atarak, onun yerine btn uygar dnyann
kulland apkay giymesi ve bylece kafa yapsyla da uygar toplumlardan hibir fark
olmadn gstermesi gerekiyordu. Bunu Takrir-i Skn Yasasnn yrrlkte bulunduu
srada yaptk. Bu yasa yrrlkte olmasayd yine yapacaktk. Ama bunu, yasann yrrlkte
oluu da kolaylatrd denirse, bu ok dorudur. Gerekten de bylece kimi gericilerin
kamuoyunu geni lde zehirlemesine meydan braklmamtr.
Tekke ve zaviyelerle trbelerin kapatlmas ve btn tarikatlarla eyhlik, dervilik, mritlik,
elebilik, falclk, byclk, trbecilik gibi birtakm sanlarn yasak edilerek kaldrlmas da
Takrir-i Skn Yasas yrrlkte iken yaplmtr.
Bir takm eyhlerin, dedelerin, seyyitlerin, elebilerin, babalarn, emirlerin arkasndan
srklenen ve talihlerini, yaamlarn falclarn, byclerin, frklerin, muskaclarn
ellerine brakan insanlardan olumu bir topluluk, uygar bir ulus olarak grlebilir mi? te
biz Takrir-i Skn Yasasnn yrrlkte oluundan yararlandksa, ulusumuzun alnn, olduu
gibi, ak ve temiz gstermek iin; ulusumuzun banaz ve orta acl olmadn kantlamak
iin yararlandk.
Efendiler, ulusumuzun toplumsal, ekonomik, ksacas uygar yaamla ilgili btn ilem ve
ilikilerinde verimli sonular getiren yeni yasalarmz da, kadn hak ve zgrlklerini
salayan ve aileyi salamlatran Medeni Kanun da, bu dnemde yaplmtr. unu
sylemeliyim ki, biz her aratan, yalnz ve ancak bir dnceyle yararlanrz. O dnce
udur: Trk ulusunu uygar toplumlar iinde yarat yere ykseltmek ve Trk Cumhuriyetini
sarslmaz temeller zerinde her gn daha ok glendirmek; bunun iin de zorbalk
dncesini ldrmek...
Saygdeer Efendiler, gnlerce zamannz alan uzun ve ayrntl szlerim, en sonunda tarih
olmu bir dnemin yksdr. Bunda ulusum iin ve yarnki ocuklarmz iin dikkat ve
uyanklk salayabilecek kimi noktalar belirtebildiysem, kendimi mutlu sayacam.
Burada sylediklerimle, ulusal varl sona ermi saylan byk bir ulusun bamszln
nasl kazandn; bilim ve tekniin en son ilkelerine dayal ulusal ve ada bir devleti nasl
kurduunu anlatmaya altm.

Bugn ulatmz sonu, yz yllardan beri yaanan ulusal ykmlarn yaratt bilincin
ve bu sevgili yurdun her kesini sulayan kanlarn karldr. Bu sonucu Trk
genliine emanet ediyorum.

Ey Trk genlii! Birinci devin, Trk bamszln, Trk Cumhuriyetini
sonsuzlua dek korumak ve savunmaktr. Varlnn ve geleceinin biricik
temeli budur. Bu temel, senin en deerli hazinendir. Gelecekte de seni bu
hazineden yoksun klmak isteyecek i ve d dmanlarn olacaktr. Bir gn
bamszlk ve Cumhuriyeti savunmak zorunluuna dersen, greve
atlmak iin, iinde bulunacan durumun olanak ve koullarn
dnmeyeceksin. Bu olanak ve koullar ok elveriiz bir nitelikte
belirebilir. Bamszln ve Cumhuriyetini ykmak isteyecek dmanlar,
btn dnyada benzeri grlmemi bir stnlk elde edebilirler. Zorla ve
aldatmayla sevgili yurdun btn kaleleri alnm, btn gemiliklerine
girilmi, btn ordular datlm ve yurdun her kesi dman eline
gemi olabilir. Btn bu koullardan daha ac ve daha korkun olmak
zere, lkede ynetimi elinde bulunduranlar, aymazlk, sapknlk ve hatta
hainlik iinde bulunabilirler. Hatta bu yneticiler, kiisel karlarn, lkeye
31

giren dmanlarn siyasal amalaryla birletirebilirler. Ulus yokluk ve
yoksulluk iinde yklm, bitkin dm olabilir. Ey Trk geleceinin
ocuu! te bu ortam ve koullar iinde bile devin, Trk bamszln ve
Cumhuriyetini kurtarmaktr! Gerekli olan g, damarlarndaki soylu
kanda vardr!