TBB Dergisi 2011 (93) Mesude ALTUNEL

443
SVL TAATSZLK VE MOHANDAS K. GANDHI
CIVIL DISOBEDIENCE AND MOHANDAS K. GANDHI
Mesude ALTUNEL

zet: Bireyler, hakszla uradklarn dndkleri konularda,

hakkaniyetsizliin giderilmesi iin yasal yollar denedikten sonra so-
run zmlenmemise, tepkilerini, iddete bavurmakszn; ancak
su saylan bir edimi gerekletirerek, eylem sonrasnda ngrlen
cezay da hesaba katarak, pasif direnme modeli olan sivil itaatsiz-
likle gstermektedirler. Thoreaunun ortaya att sivil itaatsizlik
anlaynn yeniden fark edilmesini salayan Gandhi, ktle kar
aktif; ama iddet unsuru iermeyen pasif direnii ngren Satyag-
raha Felsefesini oluturmutur. Gandhi, Hint halkn smren ngiliz-
lerin insanlk d uygulamalarna, iddete bavurmakszn itaatsizlik
etmi; bunun bedeline de katlanmtr. Birok kez tutuklanan, alk
grevleri yapan Gandhinin sivil itaatsizlii, zaferlerle talanmtr.
Adaletsizlie bakaldrnn iddet ve kanla deil de; fikirsel ve barl
eylemlerle olabileceine tm dnya ahit olmutur.
Anahtar kelimeler: Sivil itaatsizlik, pasif direni, Mohandas K.
Gandhi
Abstract: Individuals, on issues they think have sufered injusti-
ce, if the problem is not resolved after trying to remedy the injustice
by legal ways then they show reactions without performing a vio-
lent criminal act but taking into account the prescribed punishment.
This kind of passive resistance model called as civil disobedience.
Gandhi, to be noticed again the concept of civil disobedience, int-
roduced by Thoreau, constituted the Philosophy of Satyagraha
which suggests passive resistance model that active against the
evil envisages but does not contain elements of violence. Gandhi
has resisted and folded his disobedience without having recourse
to a violence against the British which exploits the Indian nation by
*
Av., Ankara Barosu, av.m.altunel@hotmail.com.
Sivil taatsizlik ve Mohandas K. Gandhi
444
inhumane practices. Gandhi was arrested many times, engaged in
hunger strikes but his civil disobedience act has resulted in victories.
Reaction against injustice by intellectual and peaceful acts of rebelli-
on but not by violence and blood have witnessed all over the world.
Keywords: Civil disobedience, passive resistance, Mohandas
K. Gandhi.
Sivil taatsizlik (Genel)
ktidarla ilgili tartmalarda sorulan temel soru, hayatnz hakkn-
daki kararlarda sizin mi, yoksa bakalarnn m sz sahibi olduuyla
alakaldr. Sivil bir toplumda yaamnz hakkndaki seimleri siz yapa-
bilirken, siyasi bir toplumda bakalar sahip olduklar gle sizi itaate
zorlayarak kararlar uygulatrlar. Bu noktada bireylerin haklarna say-
g gsterilmesine ynelik etkinlikler, yasann ya da kuraln ihlali kar-
sndaki duyarllk derecesi, haklar sahiplenme bilinci, zgrlkler
hukukunun gvenceleri ynnden nem tamaktadr.
1
Kaboluna
gre, duyarllktan direnmeye giden yolda bireylik bilincinin alt izil-
melidir. nk birey olma bilincinin zayf, toplum yelerini otori-
ter eilimlere gtrebilir. Oysa toplumsal rgtlenme derecesi youn
olduu srece, hak ve zgrlklerinin gelimesi iin uygun ortam da
hazrlanm olacaktr.
2
Demokratik bir hukuk dzeninde devletin meruluu ve devam,
devletin, onu oluturan bireylerin istekleri ve seimleri dorultusun-
da hareket etmesine baldr. Bu noktada bireyin/toplumun iktidarn
keyfliini engelleyebilecei ve haklarn savunabilecei yollar ortaya
kmaktadr. Demokratik hukuk dzeni, adaletsizlikler karsnda bi-
reye kendini savunma ve koruma hakkn tanmtr. Hakszla ura-
yan birey, hakszln giderilmesi iin yasal yollar denedikten sonra
sorun zmlenmemise, pasif direnme olarak tanmlanan sivil itaat-
sizlik tr eylemlere bavurmakta; bylelikle ynetim ve kamuoyu-
nun dikkatini ekmeye almaktadr. Bu sayede hakszln gideril-
mesi noktasnda devlete/ynetime bask oluturma gayesi gdlr.
1
Anbarl, eniz, Bir Pasif Direnme Modeli Olarak Sivil taatsizlik, C ktisadi ve
dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt: 2, Say: 1, Nisan/2001, s. 323
2
Kabolu, . brahim, zgrlkler Hukuku, 4. Bask, Afa Yaynlar, stanbul 1998, s.
140.
TBB Dergisi 2011 (93) Mesude ALTUNEL
445
Birey ya da gruplar, hakszla uradklarn dndkleri konu-
larda tepkilerini, iddete bavurmakszn, ancak kanunun su sayd
bir edimi gerekletirerek; stelik eylem sonrasnda ngrlen cezay
da gze alarak, gsterisel bir fkir aklamas olan sivil itaatsizlik bii-
miyle ortaya koymaktadr. Sivil itaatsizlik, zgrlklerin korunmas
ve adaletin temini balamnda etkin yntemler sunmaktadr. yi niyet,
uzlama ve iddetsizlik temelinde ekillenen sivil itaatsizlik, bu nite-
likleriyle farkl bir politik felsef akm olarak grlebilir.
Sivil itaatsizlik orijini itibariyle, haksz olduuna inanlan bir ver-
giye direni eklinde ortaya kmtr. Daha sonraki dnemlerde vergi
dndaki konularda da bavurulan bir yntem olmutur.
Thoreaunun ortaya att sivil itaatsizlik anlaynn yeniden fark
edilmesini salayan Gandhi, sivil itaatsizliin karln Satyagrahada
bulmu; ktle kar aktif, ama iddet unsuru iermeyen pasif di-
renii ngren Satyagraha Felsefesini oluturmutur. ngilizlerin s-
mrgesi altnda ezilen Hint Halkna zgrle giden yolda nclk
etmitir. Adaletsiz ve insanlkla badamayan uygulamalara, iddete
bavurmakszn itaatsizlik etmi, bunun bedeline de katlanmtr. Bir-
ok kez tutuklanan, nl alk grevleri yapan Gandhinin sivil itaatsiz-
lii, ou kez zaferlerle talanmtr. Adaletsizlie bakaldrnn iddet
ve kanla deil de; fkirsel ve barl eylemlerle zafer kazanacana
tm dnya ahit olmutur.
Sivil taatsizlik Tanm
zerinde oka tartlan sivil itaatsizlik kavramnn birok tan-
m yaplmtr. rnein Fleishe gre Sivil taatsizlik, devlet gcnn
nc kiilerce de aka grlebilir ve anlalabilir derecede, haksz olarak
duyumsanan bir edimine kar, kaba g kullanmadan ve kamuya ak olarak
gerekletirilen bir protesto eylemidir.
kesiz ise sivil itaatsizlii Hukuk devleti idesinin ierdii stn
deerler uruna, kamuya ak ve yasaya aykr olarak gerekletirilen,
bu srada nc kiilerin daha stn bir hakkn inemeyen, barl
bir protesto eylemidir eklinde tanmlar.
3
3
kesiz, Hayrettin, Sivil taatsizlik, Afa Yaynlar, stanbul 1994, s. 130.
Sivil taatsizlik ve Mohandas K. Gandhi
446
Sivil itaatsizliin meruluu konusundaki almalar ile tannan
John Rawlsa gre sivil itaatsizlik, yasalarn ya da hkmet politikasnn
deitirilmesini hedefeyen, kamuoyu nnde icra edilen (aleni), iddete da-
yanmayan, vicdani, ancak yasal olmayan politik bir eylemdir.
4
Tanmlardan anlalaca zere, kavram; yasann zne uymak
suretiyle yasaya itaatsizlik eklinde bir paradoksu iermektedir.
Sivil taatsizlik Kavramnn Ortaya k
(H. David Thoreau)
Eylem tarz ve hedefedii ama bakmndan terrizmden, dn-
sel erevesi bakmndan ise anarizmden tamamen farkl olan Sivil
taatsizlik tabiri, ilk kez 1849 ylnda Amerikada Henry David Tho-
reau (1817-1862) tarafndan kullanlmtr. Sivil itaatsizlik doktrininin
oluumunda Meksika Sava nemlidir. Meksika ile yaplan savan
amacnn, zenci kleliini yeni bir blgeye yaymak olduunu dnen
Thoreaunun; byle adaletsizlikler yapan bir hkmeti mali bakmdan
desteklememek iin kelle vergisini demeyi reddetmesi zerine hapse
girmesi; onun Sivil taatsizlik isimli makalesini yazmasna neden ol-
mutur.
5
Ayn zamanda bir naturist olan Thoreaunun Sivil taatsizlik
adl eseri, Gandhi, Martin Luther King ve onlar izleyen binlerce adalet
yanlsna ilham olmutur.
Thoreau, Sivil taatsizlik kitabna En iyi ynetim, en az ynetendir
diyerek balamtr. Onu byle dnmeye iten neden, ynetimin in-
sanlarn taleplerine cevap verememesi ve gcn ktye kullanmas-
dr. Thoreau, ynetimin zorbal ve yetersizlii yznden yaam e-
kilmez bir duruma geldiinde insanlarn direnme hakknn olduunu
ifade etmitir. Thoreau, kanunlara kar ak ve maksatl bir itaatsizlik
noktasna da varsa, vatandan grevinin hakszlklara kar koymak
olduunu belirtmektedir.
6
Dnr, vicdan dolaysyla insan onuru-
4
Rawls, John, Sivil taatsizliin Tanm ve Hakll, Kamu Vicdanna ar Sivil
taatsizlik, 2. Basm, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2001, s. 56.
5
Downs, Robert, Dnyay Deitiren Kitaplar, 4. Bask, (ev. Erol Gngr), tken
Yaynlar, stanbul 1998, s. 93-96.
6
Thoreau, Henry David, Sivil taatsizlik ve Pasif Direni, 2. Bask, (ev. Hakan
Arslan), Vadi Yaynlar, Ankara 1999, s. 41-46.
TBB Dergisi 2011 (93) Mesude ALTUNEL
447
nu ve bunlardan hepsinin ncesinde

bireyin zerkliini dnyay alg-
lamak iin esas almaktadr.
Thoreau, Sivil taatsizlik anlayn 4 temel ilkeye dayandrmak-
tadr:
a. Bir kimsenin lkesinin yasasndan daha yce bir yasa vardr. Bu
da vicdann yasasdr.
b. Bu yce yasayla lkenin yasas birbiriyle atr duruma geldi-
inde, kiinin devi yce yasaya uymak, lke yasasna bile bile kar
gelmektir.
c. Kii, lkenin yasasna bile bile kar geliyorsa bu eylemin btn
sonularn gze almay istiyor olmaldr, hapse girmeyi bile!
d. Oysa hapishaneye girmek sanld kadar olumsuz bir edim de-
ildir. Bu durum iyi niyetli kiilerin dikkatini kt yasaya ekmeye
yarayacak, bu yasann kaldrlmas sonucuna katkda bulunacaktr.
Ya da yeterince kii hapishaneye kapatlrsa, edimleri devlet mekaniz-
masn ilemez klmay, dolaysyla kt yasay uygulanamaz duruma
getirmeyi salayacaktr.
Sivil taatsizlik Eylemlerinin Temel Unsurlar
Hukuk Normunun Uygulanmasnn, Ar Bir Hakszla
Yol Amas
Yasaya aykrlk
iddetsizlik
Kamuya aklk
Hesaplanabilirlik
inenen Pozitif Hukuk Normundan Doacak Yaptrma
Katlanma
Bu unsurlar ksaca ele alacak olursak;
1. Hukuk Normunun Uygulanmasnn, Ar Bir Hakszla Yol
Amas: Sivil itaatsizlik, hukuk sisteminin iinde aksayan bir kurala kar-
ktr. Ancak, sistemin btnne ynelik genel bir kabul sz ko-
nusudur. Sivil itaatsizlik, toplumsal-siyasal durum karsnda, yasaya
aykr davrana zorunlu klacak, vicdani bir duygu-dnce sreci-
Sivil taatsizlik ve Mohandas K. Gandhi
448
dir. Bu vicdani sre sivil itaatsizlie gtren sretir. Ancak, dier
unsurlar tayan herhangi bir davrann sivil itaatsizlik eylemi sayla-
bilmesi iin, hukuk normunun uygulanmasnn, ar bir hakszla yol
amas koulu aranmaktadr.
2. Yasaya aykrlk: Yasaya aykrlk tan, bir pozitif hukuk normu-
na kar olu anlalmaktadr. Sivil itaatsizlik edimlerinde yasa ya da
hukuk normuna aykrlk dile getirilmektedir. Daima illegal olan sivil
itaatsizlik, kendi zgnln yaratan koullarda gerekleir. Bu tr
protesto eylemleri tekil hukuk normlarnn bilinli ihlalini ierir.
7
Sivil
itaatsizlik, meyyidesinden korkmakszn kanunlara direnme isteini
varsayar.
Buna gre sivil itaatsizlik, baz yasaklayc kurallara kar gel-
mekle (ceza kurallarnn, disiplin kurallarnn inenmesi gibi) ya da,
hukuken emredilen bir edimi yerine getirmemekle (vergi demekten
kanma gibi) gerekleebilir.
3. iddetsizlik: iddet kullanm, dier protesto biimlerini sivil
itaatsizlikten ayran en temel zelliklerden birisidir. Sivil itaatsizlik
iddet iermemelidir. Ancak, eylemin yaps gerei, az da olsa ortaya
bir hareketlilik kyorsa; burada temel lt, nc kiilerin daha s-
tn bir hakknn ve zgrlnn inenmemesidir. Gerek bir sivil
itaatsizlik, vicdani ve derin bir inanc gsterir ki; bu yzden de tehdit
edici deil, uyarcdr. rnein, renim harlarnn artrlmasn k-
namak iin rencilerin yaptklar oturma eylemi, bu boyutta kald
mddete bir sivil itaatsizliktir. Ancak bu eylem, kkrtmaya kapla-
rak, evreye zarar verme biimine dnrse, sivil itaatsizlikten kar.
4. Kamuya Aklk: Sivil itaatsizlik, vicdanlarda yatan adalet
duygusuna ar niteliinde olup; kiisel menfaatin tesinde, ayn
durumdaki herkes iin adalete ynelik bir zm araydr. Sadece
olaydan madur olann deil, her insann byle bir olguya kar tepki
gstermesi gerektiinden hareket etmektedir. Bu nedenle de eylemler
gizli olarak deil, kamunun bilgisine sunulmak zere gerekletirilir.
5. Hesaplanabilirlik: Bir sivil itaatsizlik eylemi gerekletirilme-
den nce eylemin hedef ve nasl gerekletirilecei batan aklanr.
7
kesiz, Hayrettin, Sivil taatsizlik, Afa Yaynlar, stanbul 1994, s.114
TBB Dergisi 2011 (93) Mesude ALTUNEL
449
Eylemin gidiat ve neticelerinin eylemin banda sylenenlere uygun
olmas gerekir. Eylemcinin, eylemin banda syledikleri ile eylem s-
rasnda yaananlarn farkl olmas, gerekletirilen eylemin bir sivil
itaatsizlik eylemi olarak sunulmasn zorlar.
6. inenen Pozitif Hukuk Normundan
Doacak Yaptrma Katlanma
Hukuka ballk ana kural olmakla birlikte, sivil itaatsizlik sis-
tem iinde yer alan zgn bir dzenlemeye kar k eklinde ken-
dini gstermektedir. Sivil itaatsizin yaplan eylem sonucunda doa-
cak yaptrma katlanmasnn amac, muhataplardan beklenen ilgiyi ve
destei salamaktr. Gandhi, bu tutumu eylemlerini daha dramatize
etmek, sempati ile beslemek iin kullanmtr.
8
Sivil itaatsizlik, aslnda sistemin deerlerine ynelik bir ardr.
Protesto konusu olan somut uygulama, hakkaniyete aykr olduu iin
ncelikle sisteme ikyet edilmektedir. Sokratesin, kendisine verilen
lm cezasna, kendini kurtarma olanaklarn reddetmek pahasna
katlanmas, bu unsura rnektir.
Sivil taatsizlik Eylem Trlerinden Baz rnekler
Aada sralanan sivil itaatsizlik eylem trleri, demokratik hukuk
devletlerinde gerekletirilen eylemlerdir. Hemen hepsinin ortak vas-
f, iddetsizlik iermesi ve barl protesto gsterileri olmasdr. Bun-
lardan bazlar:
9
Aalara sarlma
mdat frenini ekme
Pentagonun gizli belgelerinin yaym
Oturma
Genel greve ar
mza toplama
8
kesiz, Hayrettin, Sivil taatsizlik, Afa Yaynlar, stanbul 1994, s. 125.
9
kesiz, Hayrettin, Sivil taatsizlik, Afa Yaynlar, stanbul 1994, s. 49.
Sivil taatsizlik ve Mohandas K. Gandhi
450
Hastalkl balklar sorumlu frma binalarna brakma
l biiminde yere uzanma
Bar kamplar kurma
Alk grevi
Sivil savunma tatbikatnda snaklara girmeme
Aalarn kesilmesini engelleme
Otobslerde rklara gre oturma dzenine uymama
Bomba deneme blgesine kilise yapm
Tehlikeli yerlere trafk iaretleri koyma, yaya geidi iareti
izme
Snr geme
Gizli atom silahlarnn planlarn aklama
ocuklarla el ele vererek yolu kesme
Sivil taatsizlik ve Direnme Hakk
Direnme hakk, sivil itaatsizlii anlamada kilit rol oynayabilecek
bir kavramdr. Freemana gre direnme, bakasnn eylemi veya ira-
desi karsndaki psikolojik, fziki her trdeki muhalefeti kapsayarak,
zorlamaya karlk gelitirilen bir savunma hareketidir.
10
Doktrinde
de, bireylere bask ve zulm karsnda zgrlklerini korumak iin
son are olarak direnie bavurma hakk tannmtr. Nitekim bu hak,
pozitif hukuka da sirayet etmitir.
Zalime kar direnme hakk, resmi olarak ilk kez 4 Temmuz 1776
tarihli Amerikan Bamszlk Bildirisi ile kabul edilmi ve aklanm-
tr. Direnme hakk en geni ifadesini ise Fransz htilali metinlerinde
bulmaktadr. Gnmzde baskya kar direnme kendini balca iki
biimde gsteriyor: Pasif direnme ve aktif direnme. Zora ve iddete
bavurmakszn baskya kar koyma yolu pasif direnmedir. Pasif di-
renme konusunda, bu kavramn ncleri saylan, Henry David Thore-
au, Gandhi ve Martin Luther King, iddeti asla onaylamam, saldrsz
direnmeden yana olmulardr. Aktif direnme ise ifadesini kuvvet ve
10
Freeman, Harrop, Sivil taatsizlik ve Pasif Direni inde, 2. Bask, (ev. Hakan
Arslan), Vadi Yaynlar, Ankara 1999, s. 109.
TBB Dergisi 2011 (93) Mesude ALTUNEL
451
gerekirse iddetten almakta, isyan ya da ihtilal hareketi olarak adlan-
drlmaktadr.
11
Binaenaleyh, sivil itaatsizliin temelinde iddetsizlik
olmas, onu aktif direnmeden uzaklatrmakta, pasif direnie yakla-
trmaktadr.
Sivil itaatsizliin bir hak olup olmad tartmasnda kesiz,
Kk direnme hakkdr diyerek; sivil itaatsizliin direnme hakk ile
dorudan ilgisini ortaya koymutur.
12

Sivil taatsizliin Meruluu
Sivil toplum rgtleri, toplumlarn demokratiklemesinde ve
insan haklar madurlarna yardmda bugn nemli bir fonksiyonu
stlenmektedir. Ancak sivil toplum rgtlerinin bu tr faaliyetlerini
profesyonel anlamda kurumsallamadan uzak grnen sivil itaatsizlik
uygulamalaryla kartrmamak gerekir. nk sivil itaatsizler, eylem
planlarna ramen, daha ok bir hareket tarznda rgtlenmilerdir.
Sivil itaatsizlik edimi, demokratik ve hukuksal zmler iletildikten
sonra baka are kalmayan durumlarda sz konusu olabilmekte, bu
tr eylemlere bavurma son are olarak kabul edilmektedir. Adil bir
yaam beklentisi iindeki gruplar, demokratik hukuk kurallarnn uy-
gulanmasn salamak amacyla eylemlere bavurduklarnda, taleple-
rinin karlanmas iin mevcut yasa kural ya da kurallarna bilerek
aykr davranarak, siyasi karara kar klarn anlatmaktadrlar. Bu
noktada yasa kuralnn inenmesinden doan yaptrma raz olma
biiminde ekillenen, edimin itenliine duyulan inantr. Yasaya ay-
krlk ieren bu tr eylemlerde meruluk nemli bir sorundur. Sivil
itaatsizlik, demokratik hukuk devleti idealinde bulunan ortak yarar ve
deerlerin gerekletirilmesine yneldiinden, kendi iinde meruluk
sorununu da zm olmaktadr. Sivil itaatsiz, yaplan eylemleri belir-
tilen deerlere ulamada ara olarak tanmlar.
13
11
Kapani, Mnci, Kamu Hrriyetleri, 7. Bask, Yetkin Yaynlar, Ankara 1989, s. 314.
12
kesiz, Hayrettin, Sivil taatsizlik Hakk, Yeni Trkiye Dergisi, Kasm-
Aralk/1997, s. 159.
13
Anbarl, eniz, Bir Pasif Direnme Modeli Olarak Sivil taatsizlik, C ktisadi ve
dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt: 2, Say: 1, Nisan/2001, s. 324.
Sivil taatsizlik ve Mohandas K. Gandhi
452
Sivil itaatsizlik, her eyden nce bir Siyasi fade biimidir. Kii,
bireysel ya da kitlesel bir davranla, kural d protesto yry, a-
lk grevi yapabilir, bir parktaki aalarn kesilmesine kar kabilir, ya
da gecekondu ykmna gelen dozerlerin nne karak pasif direni
gsterebilir. Demokratik Hukuk Devletinde, siyasi ifadeler ya sistem-
le btnleir, korunur, kurumsallar; ya da sistem dnda braklr,
yasaklanr. Bu kritik izgiyi belirleyen faktr, her eyden nce siyasi
ifadeye yklenen iddet unsurudur. Sivil itaatsizlik, iddet unsurunu
tamayan bir muhalefet tipi, ya da siyasi ifade biimi olduu lde
sistemin iinde kalan, ama yeni hukuk devleti anlaynda birey olma-
nn bir ifadesi olarak dnlmektedir.
14
Hakkaniyetsizlie kar pasif bir direnme hakk ieren sivil itaat-
sizlik, kesize gre
15
de Hukuk devleti idealini douran ve temellendi-
ren, aydnlatmac doal hukuk anlaynn sonucudur.
Liberal devlet, bireyin temel hak ve zgrlklerinin inenmesini
nlemek amacyla, bireyin siyasi mekanizma iinde yer almasn sa-
lam, bunun sonucunda da her yurtta siyasi hayata yn verme olana-
na kavumutur. Maddi ve manevi basklara kar korunan birey, bu
korunmay dnce, basn, inan, toplanma, dernek kurma zgrlk-
leriyle gerekletirmektedir. Siyasi otoritenin zgrlkleri inemesi-
ne engel olmak iin bireyin ynetime katlmas, ada demokrasilerin
n koulu durumundadr.
16

Demokratik bir hukuk dzeninde devletin meruluu ve devam,
devletin, onu oluturan bireylerin istekleri ve seimleri dorultusun-
da hareket etmesine baldr. Bu noktada bireyin/toplumun iktidarn
keyfliini engelleyebilecei ve haklarn savunabilecei yollar ortaya
kmaktadr. Demokratik hukuk dzeni, adaletsizlikler karsnda bi-
reye kendini savunma ve koruma hakkn tanmtr. Sivil itaatsizlik,
haksz bir uygulamaya kar btn yasal yollar denendikten sonra
giriilen yasad bir eylemdir. Ancak yasad eyleme girimek ilke
14
alar, Bakr, Sivil taatsizlik Olgusunun Deerlendirilmesi konulu Sempozyum,
Argumentum Dergisi, Temmuz-Aralk 1993, yl 3-4, Say 36-41, s. 651.
15
kesiz, Hayrettin, Sivil taatsizlik Hakk, Yeni Trkiye Dergisi, Kasm-
Aralk/1997, s. 159.
16
Gze, Ayferi, Liberal Marxiste Faist ve Sosyal Devlet, 3. Bask, Beta Yaynlar,
stanbul, 1995, s. 19.
TBB Dergisi 2011 (93) Mesude ALTUNEL
453
olarak yasad rgtlenmeyi ya da eylemi savunmak anlamna gel-
mez. Sivil itaatsizlik, toplumsal szlemenin inenmesinden duyulan
kaygy dile getirmek iin bavurulan bir tepki trdr. Bu anlamyla
sivil itaatsizlik yasad ancak meru bir eylem olarak deerlendirilir.
Mohandas K. Gandhi (1869 - 1948)
Yce ruh anlamna gelen mahatma ve baba anlamna gelen
bapu adlaryla da anlan Gandhi, 2 Ekim1869da Hindistanda do-
mu, Hint gelenekleriyle bymtr. 1887de hukuk renimi iin
Londraya gitmi, 1891de renimini tamamlayp Hindistana dn-
mtr. 1893de o zamanlar Britanya mparatorluunun bir para-
s olan Gney Afrikada avukatlk yapmaya balamtr. Bu esnada
Gandi de, Gney Afrikada Hintlilere uygulanan ayrmcla maruz
kalmtr. rnein, elinde birinci mevki bileti olmasna ramen n-
c mevkiye gemedii iin trenden atlm; yoluna at arabas ile de-
vam ederken, Avrupal bir yolcuya yer amak iin arabann dnda
basamak zerinde yolculuk etmeyi reddettii iin src tarafndan
dvlmtr. Sosyal hakszlklar karsnda uyanmasna neden olan
bu olaylar hayatnda bir dnm noktas olmu ve daha sonraki sosyal
eylemciliine temel oluturmutur. Gney Afrikada Hintlilerin ma-
ruz kald rklk, nyarg ve adaletsizlie tank olmu ve halknn
Britanya mparatorluu iindeki yeri ile kendisinin topluluk iindeki
yerini sorgulamaya balamtr.
17

Gney Afrikadaki Hintlileri bir araya getirmek iin ndian Opi-
nian (Hintlinin Kans) adl gazeteyi karmaya balamtr. Gazetede
kt ynetimlere kar koyma gereklilii zerine yaz yazan Gandhi,
yasalara kar dorudan harekete gemi, kitle tutuklamalarna yol
amas iin yasalar bilerek inemitir. 1894te kurduu Natal Hint
Kongresi sayesinde Gney Afrikadaki Hintlileri ortak bir siyasi g-
cn arkasnda toplamtr. Gandhi, Hintlilerin oy kullanmasn engel-
leyen bir yasa tasarsna kar km, yasann kmasn engelleyeme-
se de, Gney Afrikada Hintlilerin yaad sorunlara dikkat ekmeyi
baarmtr. O zamanlar Britanya mparatorluunun bir paras olan
Gney Afrika hkmeti, Asyal gmenlerin snrdan izinsiz girmesi-
17
Mohandas K. Gandhi, http://tr.wikipedia.org, ET:15.08.2010
Sivil taatsizlik ve Mohandas K. Gandhi
454
ni yasaklayan ve bunu hapisle cezalandran bir kanunu uygulamaya
balamtr. Gandhi, binlerce taraftarn snr kasten ve byk kitleler
halinde gemek iin tevik etmitir. Taraftarlar, kasten Gney Afrika
topraklarn terk ediyor ve sonra izin almadan ieri giriyorlar ve bu
yzden hapse atlyorlard. Saysz insann bu suretle yapt snr ihla-
li yznden yle bir an geldi ki, Gney Afrika hkmeti mahkmlar
st ste doldurmasna ramen, insanlar hapsedecek hapishane bula-
maz hale gelmi ve sonunda pes ederek, snr ihlalini hapisle cezalan-
drma kanununu iptal etmek zorunda kalmtr.
18
Kendilerine dman Avrupal liderler, Hintli liderlerin Transvaali,
burada oturmaya haklar olmayan Hintli gmenlerle doldurmak iin
bir komploya giritikleri yolunda uydurma istatistikler ortaya atm
ve bu nedenle de Asyallara kar insafsz yasalar karlmaya balan-
mtr. 1906da smrgenin Hintli nfusunu zorla kayt altna alma-
y emreden bir yasaya kar Johannesburgda yaplan toplu gsteride
Gandhi, satyagrahasn (pasif protesto yntemi) ilk defa uygulamaya
balayarak; Hintli yandalarna iddet ile kar kmak yerine, yeni
yasaya kar kp bunun sonularna katlanmalar ynnde arda
bulunmutur. Bu dorultuda 7 yl sren mcadelede grev yapmak,
kayt olmay reddetmek, kayt kartlarn yakmak gibi eitli iddet
iermeyen bakaldrlar nedeniyle aralarnda Gandinin de bulundu-
u binlerce Hintli hapsedilmi, krbalanm, hatta ldrlmtr. Ba-
rl Hintli protestoculara Gney Afrika hkmetinin uygulad ar
yntemlerin kamuoyunda oluturduu itiraz sonucunda General J. C.
Smuts, Gandi ile bir uzlamaya gitmek zorunda kalmtr. Bu mca-
dele srasnda Gandinin fkirleri ekillenmi ve Satyagraha kavram
olgunlamtr.
19
Afrikadan Hindistana dndkten sonra yoksul ifti ve emeki-
leri yksek ve adaletsiz vergilendirme politikasn ve yaygn ayrm-
cln protesto etmeleri iin rgtleyen Gandhi; huzursuzluk ya-
ratma gerekesiyle tutuklanmtr. Yz binlerce insann hapishane,
karakol ve mahkemelerin nnde protesto gsterilerinde bulunarak
Gandinin salverilmesini istemesi zerine, bir mddet sonra Gandhi
18
Thoreau, Henry David, Sivil taatsizlik ve Pasif Direni, 2. Bask, (ev.Hakan Arslan),
Vadi Yaynlar, Ankara 1999, s. 33-35.
19
Mohandas K. Gandhi, http://tr.wikipedia.org, ET:15.08.2010
TBB Dergisi 2011 (93) Mesude ALTUNEL
455
salverilmitir. Hindistan Ulusal Kongresinin liderliini stlenerek
lke apnda yoksulluun azaltlmas, kadnlarn serbestisi, farkl din
ve etnik gruplar arasnda kardelik, kast ve dokunulmazlk ayrmc-
lnn sonlandrlmas, lkenin ekonomik yeterliliine kavumas ve
en nemlisi olan Hindistann smrgelikten kurtulmas konularnda
lke apnda kampanyalar yrtmtr. Uygulamaya balad etkin
ve nemli taktikler erevesinde btn Hindistan halkn pasif direni-
e ve ngilizlerle ibirlii yapmamaya armtr.
19

Gandi Hindistanda alnan Britanya tuz vergisine kar 1930da
yapt 400 kilometrelik Gandi Tuz Yry ile lkesinin Britanyaya
kar bakaldrmasna nclk etmitir. O dnemde Hindistan isti-
la etmi ngiliz ynetimi, kazanl bir tekel oluturmak amacyla tuz
yapmn yasaklaynca, Gandhi ardndakileri deniz kysna gtrm
ve bir tas dolusu deniz suyunu buharlatrma yoluyla tuz reterek ya-
say simgesel olarak inemitir. Bunun zerine tam da umduu gibi
tutuklanarak hapse atlmtr. Yurttalarnn gznde Gandhi, onlar
uruna mcadeleden asla ylmayan biriydi ve binlerce kii hareke-
te katlarak Gandhinin yapt eylemi tekrarlaynca ngiliz ynetimi
Gandhiyi serbest brakmak zorunda kalmtr. ngiliz ynetiminin bu
tutumu otoritesinin zayfadnn bir kant haline gelmi ve kamuoyu
yasay kaldrmas ynnde ynetimi zorlamaya balamtr.
20
Birok kez tutuklanp serbest braklan Gandhi, nl alk grevle-
rini yapm, hemen hemen her eylemini de bir siyasi zaferle noktala-
mtr. Gandhinin nderliinde Thoreaunun sivil itaatsizlik yntemi-
ni kullanan Hindistan, 1947de bamszlna kavumutur.
Gandhinin Penceresinden Sivil taatsizlik ve Satyagraha
Thoreaunun sivil itaatsizlik yaklamnn yeniden fark edilmesini
salayan Gandhi, Thoreaunun grlerini eski Hint dncesi ahim-
sa (iddetsizlik, tm sevgi) ile badatrmtr. Kabagsz direnme
biimindeki siyasi eylem kuram, bu temelde ekillenir. Gandhinin
sivil itaatsizlik felsefesine katks, itaatsizliin eyleme dnme ynte-
mini hedef alan pasif direni anlay ile gereklemitir. Pasif direnii
20
Thoreau, Henry David, Sivil taatsizlik ve Pasif Direni, 2. Bask, (ev.: Hakan
Arslan), Vadi Yaynlar, Ankara 1999, s. 32-35.
Sivil taatsizlik ve Mohandas K. Gandhi
456
bir hayat felsefesi olarak da benimseyen Gandhi, bu eylemi yaam bo-
yunca eitli ekillerde hayata geirmi; iddetsizliin, hem onu kulla-
nan, hem de kendisine kar kullanlan kutsadna inanmtr.
Sivil itaatsizliin karln Satyagrahada bulan Gandhi, gerek
ve ktle kar aktif, ama iddet unsuru iermeyen pasif direnii
ngren Satyagraha Felsefesinin ncsdr. Bu felsefe, Hindistan
bamszlna kavuturmu ve dnya zerinde vatandalk hakla-
r ve zgrlk savunucularna ilham kayna olmutur. Satyagraha,
hakikate tutunma, geree ballk, ruh gc ve sevgiden doan kuv-
vet anlamna gelmektedir. Gandhi yasann belirli davran biimleri-
ne kar gelirken, yasann ngrd cezaya da katlanmtr. nk
Satyagrahi (sivil itaatsizlii uygulayan kii), yasalara akln kullanarak
ve isteyerek boyun eer. Ancak yasalara bu biimde uyduktan sonra
insan, kurallarn adaletli ya da adaletsiz olduuna karar verebilir. Eer
adaletsizlii gryorsa yasalara kar boyun emezlie bavurabilir.
21
Gze gz ilkesi, tm Dnyay kr eder ve Urunda lmeyi gze
alacam birok dava var, ama urunda ldreceim hi bir dava yoktur.
diyen Gandhiye gre sivil itaatsizlik, iddete bavurmadan direnme;
geree ve adalete derin ballk ifade ediyordu. Sivil itaatsizlik, onun
elinde pasif direnmenin kutsal kitab haline gelmitir.
22

Gandhinin u szleri, onun sivil itaatsizlik anlaynn izahnda
daha etkilidir:
23
Satyagrahi (sivil itaatsizlii uygulayan kii) toplum yasalarna ak-
ln kullanarak, kendi zgr istemiyle boyun eer. nk bunu kutsal bir
grev bilir. Ancak, toplum yasalarna bu ekilde titizlikle uyduktan sonradr
ki insan, hangi kuraln iyi ve adaletli, hangisinin haksz ve adaletsiz oldu-
una karar verebilir. Ancak o zaman insan, ok iyi belirlenmi durumlarda,
baz yasalara kar boyun emezlie bavurmak hakkn kazanabilir. una
inandm ki, bir halk yasalara uymamak yoluna bavurmak yeterliliini kazan-
madan nce, onun btn gereklerini tmyle renmelidir. Hi kimse yle
bulduu iin, mutlak biimde hakl olduunu ya da bir eyin kesinlikle doru
21
kesiz, Hayrettin, Sivil taatsizlik, Afa Yaynlar, stanbul 1994, s. 41.
22
Downs, Robert, Dnyay Deitiren Kitaplar, 4. Bask, (ev.: Erol Gngr),
tkenYaynlar, stanbul 1998, s. 103.
23
Sivil taatsizlik, http://www.hukuk.gen.tr/konular, ET: 17.08.2010
TBB Dergisi 2011 (93) Mesude ALTUNEL
457
olduunu ileri sremez. zgr kararyla yanl bulabildii srece bu, ancak
onun iin yanltr. Buna gre haksz olduunu bildii bir eyi yapmamas ve
her ne olursa olsun bunun sonularna katlanmas gerektii ortadadr. te
bu, ruhsal gcn kullanlabilmesi iin yegne anahtardr.
Vicdani konularda ounluun yasas yetkili deildir.
Bu szleri hkmedilecek cezay haffetmek iin sylemiyorum. Amacm,
bana yaplan uyarya, yasaya olan saygszlmdan deil, varlmzn o yce
yasasna, yani vicdanmzn sesine uyduum iin boyun emediimi gster-
mektir.
nsann zgr bir iradeye sahip olduu, hibir eyin onu isteme-
dii bir eyi yapmaya yazgl klnamayaca anlayn benimseyen
Gandinin uygulad temel yntem, pasif direni yoluyla eylem yap-
maktr. Pasif direni anlaynda da iki taktik uygulamtr. lki, vergi
dememe, mahkemelere kar grev, okul, sivil ve askeri dzenlemeleri
reddetmek; ikincisi, milli bamszlk isteini her frsatta dile getir-
mektir.
Gandhi iddetsiz siyasal istem ve eylemleri sayesinde emperyalist
egemenlik arzusu ile insanlk d uygulamalara bavurmaktan ekin-
meyen ngilizlerin bu arzularn yava yava zayfatm ve nihayetin-
de lkesinde sregelen ngiliz smrgeciliini ykmay baarmtr.
Adaletsizlie bakaldrnn iddet ve kanla deil de; fkirsel ve barl
eylemlerle zafer kazanacana tm Dnya ahit olmutur. Gandhinin
kulland yntemler sadece hakszlk ieren yasalara kar deil, dini
emirlere ve kast sistemine kar da etkili olmutur. Bireyin dierleriyle
birlikte, hatta tek bana da, dnyann toplumsal ve siyasi yapsnn
deimesine yol aabilecek moral gler gelitirebileceini kantlam-
tr. Ayrca sivil itaatsizliin, direnmenin yalnzca etkili bir arac olma-
yp, tersine toplumun iyilemesinde felsef temeli oluturduunu da
gstermitir.
KAYNAKLAR
Anbarl, eniz, Bir Pasif Direnme Modeli Olarak Sivil taatsizlik, C
ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt: 2, Say: 1, Nisan 2001.
Sivil taatsizlik ve Mohandas K. Gandhi
458
alar, Bakr; Sivil taatsizlik Olgusunun Deerlendirilmesi konulu
Sempozyum, Argumentum Dergisi, Temmuz-Aralk 1993, yl 3-4,
Say: 36-41.
Downs, Robert, Dnyay Deitiren Kitaplar, 4. Bask, (ev.: Erol Gn-
gr), tkenYaynlar, stanbul 1998.
Freeman, Harrop, Sivil taatsizlik ve Pasif Direni inde, 2. Bask, (ev.:
Hakan Arslan), Vadi Yaynlar, Ankara 1999.
Gandhi, Bir zyaam yks, Cem Yaynevi, stanbul 1984.
Gze, Ayferi, Liberal Marxiste Faist ve Sosyal Devlet, 3.Bask, Beta Ya-
ynlar, stanbul 1995.
Kabolu, . brahim, zgrlkler Hukuku, 4. Bask, Afa Yaynlar, s-
tanbul 1998.
Kapani, Mnci, Kamu Hrriyetleri, 7. Bask, Yetkin Yaynlar, Ankara
1989.
Mohandas K. Gandhi, http://tr.wikipedia.org, ET:15.08.2010
kesiz, Hayrettin, Sivil taatsizlik, Afa Yaynlar, stanbul 1994.
kesiz, Hayrettin, Sivil taatsizlik Hakk, Yeni Trkiye Dergisi, Ka-
sm-Aralk/1997.
Rawls, John, Sivil taatsizliin Tanm ve Hakll, Kamu Vicdanna
ar Sivil taatsizlik, 2. Basm, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2001.
Sivil taatsizlik, http://www.hukuk.gen.tr/konular, ET:17.08.2010
Thoreau, Henry David, Sivil taatsizlik ve Pasif Direni, 2. Bask, (ev.:
Hakan Arslan), Vadi Yaynlar, Ankara 1999.