Chng I

TNH GN NG V SAI S

1. KHI NIM S GN NG
Trong thc t chng ta thng phi x l phi tnh ton vi cc i lng nh cc
s o vt l, cc d liu ban u, l cc s c lm trn vi sai s no , tc
l cc s gn ng. Vic c lng sai s hp l cho php ta nh gi c cht
lng ca qu trnh tnh ton, quyt nh s ch s gi li trong cc php tnh
trung gian v trong kt qu cui cng.
1.1 Sai s tuyt i v sai s tng i.
1.1.1 Sai s tuyt i.
Nu s gn ng a c gi tr ng l a
0
th ta ni a xp x a
0
hay a l s gn ng
ca a
0
. Khi sai s ca a l
E
a
= a-a
0
(1.1)
Nhng gi tr ny ni chung ta khng bit c m ch c lng c cn trn
ca gi tr tuyt i ca n.
nh ngha. Gi tr c lng a sao cho:
|a-a
0
| a (1.2)
c gi l sai s tuyt i ca s gn ng a.
Sai s tuyt i nh nht c th bit c gi l sai s tuyt i gii hn ca a.
Thng thng c lng sai s tuyt i gii hn l rt kh v nhiu khi khng
cn thit nn ngi ta ch cn c lng sai s tuyt i nh v dng t 1 n 3
ch s c ngha (l s ch s bt u t ch s khc khng u tin t tri sang
phi) biu din sai s tuyt i ca s gn ng.
Thay cho biu thc (1.2) ngi ta cn dng biu din sau ch sai s tuyt i:
a = a
0
a (1.3)
V d: Mt mnh t hnh ch nht c chiu di d=15,45m v chiu rng r=3,94m
vi sai s 1cm. Khi ta hiu l:
d = 0,01m hay d = 15,45m 0,01m
r = 0,01m hay r = 3,94m 0,01m
Khi din tch ca mnh t c tnh l:
S=d.r = 15,45 . 3,94 m = 60,873 m
2

vi cn trn l (15,45+0,01) .(3,94+0,01) = 61,067 m
2

v cn di l (15,45-0,01) (3,94-0,01) = 60,679m
2

hay 60,679 S 61,067
Vy c lng sai s tuyt i ca S l:
| S-S
0
| 0,194 m
2

hay lm trn 0,2 m
2
.
1.1.2 Sai s tng i.
Hai s gn ng c sai s tuyt i bng nhau s c mc chnh xc khc nhau
nu s ln ca chng khc nhau. S b hn s c chnh xc km hn.
nh ngha: Sai s tng i ca s gn ng a (c k hiu l a) l t s gia
sai s tuyt i v gi tr tuyt i ca n:

a
a
a

= (1.4)
Thng sai s tng i c biu din di dng % vi 2 hoc 3 ch s.
D thy:
a = |a| a (1.5)
nn ch cn bit mt trong hai loi sai s l tnh c loi kia.
V d: Nu a=57 v a = 0,5 th a= 0,0087719 hoc 0,88%
1.2 Cc loi sai s khc
V d: Mt vt th ri t do t cao H
0
vi vn tc ban u v
0
(c o bng
mt thit b no ). Tnh cao H(t) ca n ti thi im t.
Bi gii: Gi s ngoi lc tc dng vo vt l F(t) (gm lc ht trng trng v
lc cn ca khng kh,..), khi lng vt th l m, khi H(t) l nghim ca
phng trnh vi phn sau:
m H(t) = -F(t) (1.6)
vi iu kin ban u l: H(0) = H
0
; H(0) = -v
0
.
Ta chn phng php gn ng gii phng trnh ny. Chng hn n gin
ta gi thit ch c trng lc tc dng ln vt v F(t) = mg khng i. Khi ta c
ngay:
H(t) = H
0
gt
2
/2 v
0
t
Ta thy sai s ca kt qu nhn c chu nh hng ca cc s o H
0
, v
0
; cch
lp lun xc nh F(t), phng php gii phng trnh v cc yu t khc.
Chnh v vy ngi ta cn c cc loi sai s sau:
Sai s d liu sai s ca s liu ban u.
Sai s gi thit: Khi ta n gin ha bi ton thc tin nhn c m
hnh ton hc c th gii c.
Sai s phng php: L phng php gii gn ng phng trnh nhn
c theo m hnh chn.
Sai s tnh ton: Tch ly trong qa trnh tnh ton.
Sai s lm trn: Khi tnh ton thng phi lm trn cc s.
Sai s ngu nhin: L sai s chu tc dng ca quy lut ngu nhin chi phi.
Chng ta ch quan tm ti sai s phng php v sai s tnh ton.

2. BIU DIN S GN NG
Trong mc ny chng ta xt cc s c biu din trong h thp phn. Khi s l
gn ng th nn biu din chng vi bao nhiu ch s, thu gn chng nh th
no.
2.1 Ch s c ngha.
Trong biu din thp phn, cc ch s k t ch s khc khng u tin tnh t tri
sang phi l cc ch s c ngha, cc ch s 0 bn tri l khng c ngha.
Nu a c biu din di dng:

10
n
k
k
k p
a a

(1.7)
th cc ch s khng bn tri khng xut hin biu din ny (a
p
0), ngha ca
cc ch s 0 bn phi lin quan ti cch biu din s gn ng.
V d: S a = 03,4050 th s 0 trc s 3 l khng c ngha, cn cc ch s 3, 4,
0, 5, 0 l c ngha. S b= 0,034 th 3, 4 l hai ch s c ngha cn hai s 0 bn
tri khng c ngha v nu biu din theo dng (1.7) th cc ch s ny khng
cn n.
2.2 Ch s ng tin
nh ngha: Nu a c biu din (1.7) vi sai s a 0,5. 10
m
th a
k
l cc ch s
ng tin vi km (theo ngha hp dng trong tnh ton) cn khi a <10
m
th a
k

vi km gi l ng tin theo ngha rng.
V d: a = 21,473 v a = 0,094 th:
Cc ch s 2, 1 ng tin theo ngha hp v a = 0,094 = 0,5. 0,188 <0,5.10
0
(m=0);
ch s 4 l ng tin theo ngha rng v a < 0,1 (m=-1); Cc ch s 7, 3 l khng
ng tin.
Mt s gn ng c th cho theo 2 cch:
Cch 1: Vit ch s gn ng km vi sai s tuyt i;
Cch 2: Ch vit cc ch s ng tin. Khi vit mt s gn ng m khng cho sai
s th lun ngm hiu l cc ch s c ngha l cc ch s ng tin. Nh vy cc
ch s 0 bn phi cng l ng tin.
Trong qu trnh tnh ton, ngi ta thng li vi ch s khng ng tin v
trong kt qu th ch gi li cc ch s ng tin theo ngha rng.
2.3 S thu gn.
Khi s a c nhiu ch s khng ng tin hoc c qu nhiu ch s c ngha th
ngi ta thng thu gn thnh s a c t ch s c ngha hn. Nu a c biu din
(1.7) v s thu gn gi li n am (m>p) th a c biu din:
' 10
n
k
k
k m
a a

(1.8)
nh b i cc ch s a
k
(k<m) theo Quy tc ch s chn nh sau:
a) Trng hp a>0, phn b i l .
Nu < 0,5.10
m
th
' 10
n
k
k
k m
a a

(1.9)
Nu > 0,5.10
m
th:
' 10 10
n
k m
k
k m
a a

= +

(1.10)
Nu = 0,5.10
m
th theo (1.9) nu a
m
chn, cn theo (1.10) nu a
m
l.
b) Trng hp a<0 thu gn phn gi tr tuyt i v gi nguyn du.
Khi thu gn a thnh a ta c sai s thu gn a 10m. n t nh hng ti sai s
tuyt i ngi ta thng gi li mt hai ch s khng ng tin.
V d 1: a= 3,456789, p=-6, ta lm trn vi m=-3 khi phn b i :
= 0,000789= 0,789 10
-3
>0,5 10
-3
vy a =3,456 +0,001 = 3,457;
V d 2: a= 3,456 489 lm trn vi m=-3 khi = 0,000489= 0,489 10
-3
< 0,5
10
-3
nn a = 3,456;
V d 3: a =3,456500 lm trn vi m=-3 khi = 0,000500= 0,5. 10
-3
=0,5 10
-3

nn a = 3,456 v a
m
=a
-3
=6 l chn;
V d 4: a= 3,453500 lm trn n 3 ch s di phn l. Khi = 0,000500=
0,5. 10
-3
=0,5 10
-3
nn a = 3,454 v a
m
=a
-3
=3 l l.

3. MT S BI TON C LNG SAI S
Trong phn ny chng ta xt bi ton c lng sai s tnh ton khi thc hin cc
php ton s hc v tnh gi tr ca cc hm 1 bin.
Cho hm y=f(x) v x l s gn ng ca x
0
; K hiu x v y l sai s tuyt i
ca i s v hm s. Ta s xt bi ton c lng sai s ca hm hoc ca bin
nu bit mt trong hai s.
3.1 Bi ton thun.
Bi ton: c lng y khi bit x v x .
Theo cng thc s gia hu hn Lagrange ta c:
|y-y
0
| = f(c) |x x
0
|
trong y
0
l gi tr ng ca y ti x
0
, cn c (x,x
0
) nu x<x
0
v c(x
0
,x) nu
x
0
<x.
Khi x b tc l khi x gn x
0
ta c c lng:
y = | f(x)| |x- x
0
| hay y | f(x)| x (1.11)
V d: y=ln x, ta c f(x) = 1/x nn
(ln x) = x/x = x (1.12)
3.2 Bi ton ngc
Bit gi tr gn ng x ta cn phi tnh x vi sai s x l bao nhiu m bo y
, vi l mt gi tr cho trc. T cng thc (1.11) ta thy nu

( )
'
x
f x

(1.13)
th y ;
V d:
x
y e = vi x 3 c y 0,01 ta tnh x vi
3
0, 01
x
e
l .
3.3 Sai s ca tng hoc hiu
Mnh 1. Sai s tuyt i ca mt tng hay mt hiu bng tng cc sai s tuyt
i thnh phn.
Chng minh: n gin ta xt u= a b vi cc s a, b c gi tr ng a
0
, b
0
v
sai s tuyt i a, b tng ng.
Khi : a
0
- a a a
0
+a
b
0
- b b b
0
+b
Do ta c:
(a
0
+b
0
) - (a+b ) a +b (a
0
+ b
0
) + (a +b)
(a
0
- b
0
) - (a+b ) a -b (a
0
- b
0
) + (a +b)
chnh l iu phi chng minh.
Trng hp tng hay hiu ca nhiu s hng cng c xt tng t.
V d: Cho a=50,5, b=50,9 vi a= b = 0,05 v u= a-b.
Ta c u=0,4 vi u = 0,05 +0,05 = 0,1
Vy u = 0,1 / 0,4 =25%, hay tr hai s gn bng nhau th hiu s c sai s tng
i l ln.
3.4 Sai s ca tch hoc thng
Mnh : Sai s tng i ca mt tch hay mt thng bng tng cc sai s
tng i thnh phn.
Chng minh: Xt thng
1
1
..
..
m
p
x x
u
y y
=
Gi s tt c cc s hng ca tch v thng u dng. Khi ta c:
ln u = ln x
1
+ .. + ln x
m
ln y
1
- .. ln y
p

Do mnh trong mc 3.3 ta c:
(ln u) = (ln x
1
)+ .. + ( ln x
m
)+ ( ln y
1
) +.. + (ln y
p
)
V nh v d (1.12) ta c:
u = x
1
+ .. + x
m
+ y
1
+.. + y
p
(pcm)
V d: Xt S = d.r vi d=5,45 ; r= 2,94 ; d = r = 0,001
Ta c: d = 0,0001835; r = 0,0003401; S = 0,0005236; S=16,023 nn S=S.
S = 0,0084