randa Devrim

ve Kar-Devrim




Phill Marshall
2
NDEKLER
Ek szlk
Giri
randa kapitalizm
Kapitalizmin balangc
Bileik ve eitsiz gelime
Yeni ii hareketi
Srekli devrim
Kapitalizmin pekimesi
Devrim
i hareketi
Kitle grevi
Dinsel muhalefet
Solun baarszl
ahtan sonra
i kontrol ve uralarn iktidar
Sol intihar ediyor
Stalinizmin trajedisi
Sonun balangc
Komiteler
Yeni devlet ve slami Cumhuriyet Partisi
Sava
Devrimin rettikleri
Solda tartma
Devrimci sosyalist bir partinin inas
Notlar
3

METNDE GEEN ARAPA VE FARSA TERMLER N SZLK
Anjoman-e islami:slami toplum
Ayetullah:En kdemli dini lider
Baseej:Seferberlik
Bazaar: Pazar yeri; pazara dayal, tezgahtarlar, zanaatlar, tccarlar, sermayedarlar iine
alan kurum
Fetfa: Uyulmas zorunlu dinsel emir
Fedai (oulu fedaiin):ran halknn fedai gerillalar rgt yesi
Hizbullah: Allahn partisi
Hizbullahi: Allahn partisine ye kii, Humeyni rejiminin taraftar
Homafar:Havac
mam: Dini lider
Cihat: Kutsal sava
Jahad-e sazandegi:Yeniden ina sava
Meclis:Parlamento
Maktabi: Drst, dinine bal Mslman
Mcahit (oulu mcahidin): Halkn mcahidleri rgt yesi
Mostakberin: Ezen, bask uygulayan kimse
Mostazafin: Yoksul, ezilen kimse
Molla: Dinsel hiyerarinin alt katmanlarna dahil olan din adam
Pasdar (oulu pasdaran): Muhafz
Paykar: Sava, dv
SAVAK (ksaltlm isim): Pehlevi rejiminin gizli polis rgt
eriat: slami yasa
ura: Konsey
Takiye: G koullar altnda bulunulduunda hileye bavurmak,gerek niyet ve dnceleri
saklamak.
Tudeh (Kitleler): Halk Partisi
Ulema: Dini bilginler topluluu
mmet: Topluluk
Waaf: Dini ba, vakf
4
SUNU

ran Devriminden bu yana on yla yakn bir sre gemi olmasna karn, hl pek ok
sosyalist bu byk kitle hareketinin bereberinde getirdii gelimeleri nasl aklayacan bilemez
halde bulunuyor. Bazlar, randa ve dnyann eitli yerlerinde, cokuyla slami devrimden, dini
liderliin ve bugnk ilerici hkmetin olumlu rolnden sz ediyorlar. Kimileri, Humeyni
rejiminin uygulad basklara bakarak, olayn btnyle bir felaketten ibaret olduu sonucuna
varyorlar. rann halk iktidarnn bir biimine doru evrildiini dnenler de var; bazlar ise,
lkenin ah Pehlevi hanedanln aratacak denli geriye gittii kansnda. Kimi Humeyninin gl
bir anti-emperyalist, kimi ise eli kanl bir cani olduuna inanyor.
Irak ile olan Krfez Sava tabloyu daha da karmak hale getirdi. Batnn Irakn arkasnda saf
tutmas ve rana kar askeri g kullanmasyla birlikte, yeni bir emperyalist tehdite kar ran ilk
savunanlar Batl lkelerdeki sosyalistler oldular. Ancak bu onlarn Humeyni rejimine scak
bakmalar gerektii anlamna m geliyor -benzer ekilde, Krfez Sava randaki sosyalistlerin
kendi yneticilerine kar eletiri dozunu azaltmalarn m gerektiriyor? Bu sorulara yantlar
verebilmemiz ancak devrimi ve onun yaratm olduu toplumun niteliini anlayabilmemiz halinde
mmkn olabilir.
1979 ylnda ah iktidardan eden devrim son derece nemli bir olayd. Devrim, Marksist
gelenekteki her canalc sorunsal ne kard: emperyalizmin doas; kapitalizmin bir bunalm
srasndaki krlganl; ii snfnn rol; devlet iktidar; ideoloji ve din sorunlar, aznlklar
sorunu, kadnlarn kurtuluu sorunu ve hepsinin banda, devrimci ii partisinin nitelii sorunu. Ne
var ki, bu sorunlarn her biri zerindeki tartmalar, bugnk rann karakteri konusundaki
uzlamazlklar gibi, varlklarn srdryorlar.
Elinizdeki kitap, bu sorunlara bir aklk getirebilmek, devrimcilere her uluslararas sosyalistin
yararlanmas gerektii bilgi daarcna ran deneyimini de ekleme olana salamak iin ran
Devrimini ele alp irdeliyor. Bu devrimin kavranmasnn randa salkl bir sosyalist akmn
inasna giden yolda atlm ilk adm olaca inanc, kitabn kaleme alnmasnn bir dier nedeni.

Yazarn notu:

neri ve eletirileriyle bu kitabn yazlmasna katkda bulanan arkadalara ve yoldalara, Colin
Barker, Alex Callinicos, Tony Cliff, Ali Hassani, Clare Hill, Charlie Hore, Mansour Mansouri,
Peter Marsden, Maryam Poya, John Rose ve Farhang Tabriziye yardmlar iin teekkr ediyorum.

Yazar hakknda:

ngilteredeki Socialist Workers Partynin bir yesi olan Phil Marshall, partinin periyodik yayn
organlar olan International Socialism ve Socialist Worker Reviewde Ortadouyla ilgili yazlar
yazyor.Yazarn ntifada adl bir kitab daha var.

5
1. RANDA KAPTALZM

ahlk rejimi ubat 1979da ktnde, randaki dini liderler bunu baarl bir slami devrim
olarak ilan ettiler. Bunlar, zaferin dini evrelerin ynetimi altnda hareket eden milyonlarca dindar
Mslmann abalar sayesinde kazanlm olduunu ileri sryorlard. Bu, ran devrimi hakknda
yaratlm olan ve bugne dein devrimin kavranmasna ynelik giriimlerin nnde bir engel
olarak duran ilk byk efsane olacakt.
Yurtdnda devrimci slam teorileri boy gstermeye balarken, szn ettiimiz bu
gerekd sav, sol kesimler de dahil olmak zere, pek ok ranl tarafndan kabul edildi. Batdaki
akademisyenler ii slamn geleneklerinde yeni erdemler kefettiler; ran deneyimi temelinde
Marksizm ile din arasnda sentezler yapmaya girienler oldu.
1

Oysa, devrimin kkleri ne iiliin gemiinde, ne de rann dini kurumlarnn zgl
karakterinde yatyordu. Bu kklerin aranmas gereken yer, ran kapitalizminin yaamakta olduu
deiimlerdi.
Devrimi gerekletiren gler yllar bulan kapitalist geliimin rnleriydiler. Bu srecin bizzat
kendisi -ksmen Pehlevi diktatrlnn yllarca yrtt propagandann bir sonucu olarak-
gzlerden uzak tutuldu. Sosyalistler dahi, gelimeye ilikin bak alarndaki teorik arpklklar
yznden, ran tarihinin byk ksmn yanl bir biimde kavradlar. Kitapta greceimiz gibi, bu
teorik arpklklar ve yanl kavramalar solu ran toplumunun yanl bir zmlemesine ve
kendisini felakete srkleyen stratejiler izlemeye gtrd.
u halde, sorulmas gereken sorulardan biri u: Modern ran tarihinin en nemli zellikleri
nelerdir ve bunlar sosyalist pratik asndan ne tr anlamlar ierirler?
Kapitalizmin balangc
ran solunun byk blm, ran kapitalizminin geliim sreci iinde en belirleyici dnemin
son 30 yl olduu dncesindedir.
2
Gerekte ise, ran sistemi yaklak 100 yl nce ortaya km
gler tarafndan biimlendirilmitir.
ran 1880lerde dnya ekonomisinin kenarnda bir yerdeydi. Ezici ounluu krsal kesimde
yaayan 9.9 milyona yakn bir nfusa sahipti. gcnn yzde 90 tarmsal faaliyette bulunuyor ve
gebe bir yaam tarz sryordu. Krsal nfusun byk blm toprakszken, muazzam
genilikteki araziler baka yerde yaam sren toprak aalarnn mlkiyetinde bulunuyordu. Bir
tccar snfn ve kk tacirlerle bazaarilerden
3
oluan bir toplumsal katmann belli bir nfuza sahip
olduu ehirlerde yaayan insanlarn says bir milyonun altndayd. Esas olarak toprak sahiplerinin
karlarn temsil eden gsz bir hkmet ah adna lkeyi ynetmekteydi.
Yaygn kabul gren bir gre gre, lkede ne ulusal sanayi, ne de yerli bir kapitalist snf
vard. Gerekte ise, henz oluum halinde bulanan bir sanayi burjuvazisi halihazrda mevcuttu.
ranl giriimciler, ondokuzuncu yzyln byk blm boyunca, esas olarak Bat pazar iin
retim yapan bir tekstil ve ipek retimi rgtlemilerdi. Yzyln ortalarnda, zellikle ngiltere ve
Rusyann pazara sunduu ucuz rnler, randa retilen bu mallar uluslararas pazarn dna
itmeye balad ve randaki sanayi sektrlerinin kmesine neden oldu. Ancak, 1870lerle birlikte
Batnn halya ve daha kaliteli tekstil rnlerine ynelik talebinin giderek artmas bu sektrlerde
yeniden bir canlanma yaratt. Hem ev endstrisi, hem de atlye retimi gelime kaydetti ve
tccarlarla birlikte giriimcilerin konumu g kazanmaya balad.
4

ahlar, kendi konumlarn glendirme abasnn bir paras olarak bu sreci hzlandrdlar.
Devletin, yabanc sermayeyi davet ederek en uygun ekilde ina edileceine inandklar yeni
sanayiler sayesinde artacak olan vergi gelirlerinden faydalanmay umuyorlard. 1872 ylnda ah, -
6
daha sonralar nl bir haber ajansnn sahibi durumuna gelecek olan - ngiliz iadam Baron de
Reutere rann tm kaynaklarn smrme hakk tanyan bir ayrcalk tand. Anlan dnemde
yaanan benzeri giriimlerin pek ounda olduu gibi, Reuterlere tannan ayrcalk yeni sanayilerin
kurulmasn salamad gibi tccar snf iinde byk bir honutsuzluk yaratt. ah, 1890da bir
baka ngiliz iadamna ttnn retimi, sat ve ihrac zerinde tekel hakk verdii zaman kitlesel
bir muhalefet hareketiyle karlat. ah, dini liderlerin gl bir destek verdikleri tccarlarn
liderlii altndaki hareket karsnda geri adm atmaya zorland. Ekonomik deiim ar admlarla
ilerliyordu - ancak daha imdiden siyasi gelimelerde kendi yansmasn bulmaya balamt.
Ondokuzuncu yzyldan klp yirminci yzyla girilirken, ekonominin en modern sektrleri
yabanc kapitalistlerle yerel burjuvazi arasnda paylalm durumdayd. Telgraf irketi, Hazar
Denizindeki balklk sektr, nde gelen karayolu inaat irketi yabanc imtiyaz sahiplerince
iletiliyordu. Mamul mallarn byk blm ok saydaki kk atlyede zanaatkarlar tarafndan
retiliyordu; ancak hal dokumacl ile deri sanayiinde, baz maden ocaklarnda ve matbaaclk
alannda faaliyet gsteren kk fabrikalar da vard. Sz konusu dneme ilikin bir almada
belirtildiine gre, o gnlerin en byk iletmesi Tebriz kentinde bulunan ve 1.500 ii altran
bir hal fabrikasyd.
5

1900 ile 1914 yllar arasnda ekonomik gelime hz kazand. Otuz modern fabrika kuruldu;
bunlardan bazlar tannan imtiyazlar araclyla, bazlar ise ran ticari sermayesinin sanayi
retimine doru genilemesiyle kurulmutu. Hkmet, - yine kendi vergi gelirlerini artrmak
amacyla - daha fazla yatrm tevik etmek iin eitli giriimlerde bulundu ve yabanc sermaye
kadar ran sermayesini de yreklendiren bir kamu ileri bakanl oluturdu. Tccarlar, hisse
senetlerini dier tccarlara, giriimcilere, toprak sahiplerine, hkmet grevlilerine ve hanedan
ailesi yelerine satarak, ana sermayesi bat kaynakl olan bir dizi irket kurdular. Dini liderler,
rann sanayi retimini gelitirmeyi ve Bat mallarn pazardan uzaklatrmay amalayan
irketlerin desteklenmesinin kutsal bir dava olduunu ilan ederek ranllarn baz projelere yatrmda
bulunmaya ikna edilmesinde belirleyici rol oynadlar.
6

Ekonominin btnnn yalnzca bir blm retim faaliyeti iinde olmasna karn, sektr
gcn pekitirmiti. Son zamanlarda yaplm ve bu dnemdeki ekonomik gelimeyi kendisine
konu edinmi bir aratrmada u sonuca varlyor:
randa modern sanayinin stesinden gelmek zorunda olduu pek ok engele -
hammadde ve enerji maliyetleri, tamaclkta yksek maliyet oranlar, d rekabete
kar bir korumann bulunmay, ekonomi d faktrler - karn, 1900n ncesi ve
sonrasndan Birinci Dnya Savana kadar geen sre iinde sanayileme hatr
saylr bir dzeye erimi bulunuyordu.
7

Yaanan deiimler, ok gemeden kendilerini siyasi alandaki gelimelere yansttlar. ahn
yabanc sermayeyi lkeye sokma abasna kar yrtlen muhalefet, bir kitle hareketinin monariyi
bir kez daha tehdit ettii 1905 Anayasal Devrimini tevik etti. Tccar snf, dini liderler, yeniliki
serbest meslek sahipleri ve intelligentsia ile embriyon halindeki burjuvazi arasnda kurulu
istikrarsz bir ittifak, bu devrimin ban ekti. Monari, iinde burjuva demokratik haklarn (ifade
zgrl, dernek kurma ve toplanma hakk) tannd bir anayasay kabul etmek zorunda kald;
tccarlar ve burjuvazi mecliste temsil edilmeye ilikin baz haklar elde ettiler.
Ekonomik ve siyasi deiim etkisini toplumun dier alanlarnda da gsterdi. Kk bir ii
snf srekli byme kaydediyordu ve devrimin beraberinde getirdii zgrlklerden cesaret alan
ii rgtleri domaya balamt. randa kaytlara gemi ve doruluuna inanabileceimiz ilk
grev, Eyll 1906da Enzelide yaand; grevi gerekletirenler, ileri yolunda giden birka yabanc
irketten biri olan Rus irketi Liazonova bal balklard.
8
1907 ylnda, Tebriz ve Tahrandaki
7
telgraflar, Enzelideki liman iileri ve denizciler, Tebrizdeki matbaa, elektrik ve tramvay iileri
cret art, alma saatlerinin ksaltlmas, cretli izin, daha iyi alma koullar talepleriyle greve
ktlar.
9
lkin Tahrandaki matbaa iileri, ardndan liman iileri ve gemiciler, ayakkabclar,
tramvay ofrleri, hal dokuma iileri arasnda sendikalar kuruldu.
10

Bu arada nemli bir gelime daha yaand: Egemen snfn monari yanls kesiminin ulusal
kalknmay hzlandrmak yolunda sarfettii abalar hsranla sonulanm olmakla birlikte, kk,
modern bir sanayi sektr domutu. Bu, birka kentle snrl ve mtevazi boyutlarda bir sektrd.
Bununla birlikte, kapitalist retim ilikilerine zg snf elikileri giderek gzle grlr hale
geliyordu; henz oluum halindeki bir burjuvazi ile kk bir proleterya daha imdiden bir atma
iindeydiler.
Kapitalizmin pekimesi
1908de Kuzistann gney-bat eyaletinde petrol bulundu. Petrol irketlerinin gerekli
tehizatlar ithal ederek bir inaat programn balatmalaryla birlikte, entegre bir modern sanayi
sektr hzla gelimeye balad. Bu, ilk demiryolu ebekelerinin kuruluuyla ve randaki ilk byk
ii younlamasna temel salayan iki proje ile ezamanl olarak yaand. Kuzeyden gelen
gmenler Rusyann petrol sahlrndaki ilk ranl ii grubunu oluturdular.
11

Bu dnem boyunca sanayilemeyi hzlandrma yolunda youn abalar harcand; hkmetin
Amerikal bir heyeti ekonomik gelimeye yn vermesi iin lkeye davet etmesi, bunlar arasnda
deinmeye deer olanlardan birisiydi. Ancak, Birinci Dnya Sava srasnda lkenin ngiliz,
Fransz ve Rus ordularnn igaline uramas btn bu sreci yavalatt.
ran savatan sonra derin bir istikrarszlk iine dt. Merkezi hkmet giderek zayflad; bu
ise, Gilann kuzey vilayetlerinde ve Azerbaycanda blgesel hareketlerin gelimesine frsat verdi.
Yabanc igali ve Rusyada 1917 Devriminin baars ehirlerde yaayan halk radikalletirmiti.
Petrol sanayiinde ilk kez grevler yaanrken, daha nceleri ilk rgtlenme geleneinin yaratlm
olduu retim alanlarnda iiler - zellikle matbaa ve frn iileri - yeni bir mcadele dalgasna
nclk ettiler.
12
1921 ylna gelindiinde, sendikalar 100.000 dolaynda olduu tahmin edilen
sanayi alanlar arasnda 20.000 yeye sahip olduklarn ileri sryorlard.
13
Eyll 1921e
gelindiinde hareket ylesine g kazanmt ki, henz yeni kurulmu ran Komnist Partisinin
nfuzu altnda, Komnist Enternasyonal tarafndan kurulmu Profintern (Kzl i Sendikalar
Enternasyonali) ile ok yakn ilikilere sahip merkezi bir Sendikalar Konseyi kurulmutu.
14

i snf, henz kk olmakla birlikte, olduka yksek bir mcadele dzeyine sahipti.
1921de frnclar, matbaaclar, postane iileri, liman iileri, petrol iileri, terziler ve retmenler
greve gittiler - retmenler devlet memurlarnn bir sendikaya ye olamayacaklarn bildiren bir
kararnameyi protesto etmek zere greve kmlard.
15
1923 yl baaryla geen bakaca grevlere
sahne oldu; ancak, ayn yln yaz aylarna doru, ordunun bir bask kampanyas balatmasyla
birlikte hareket bir btn olarak arpc bir gerileme iine girdi.
Sz konusu kampanya, ngiltere tarafndan desteklenen ve ordunun kontroln eline geirmi
olan Rza Han tarafndan dzenlenmiti. Kulland cumhuriyet yanls retorik, nemi giderek artan
tccar snfnn ve burjuvazinin kayglarn yattrd. Zayflam bir ahn - ki 1920de Rza Han
tarafndan lkeden kovulacakt - varlndan honutsuzluk duyan, blgesel hareketlerden ve ii
rgtlerinden korkan bu snflar, modernize edilmi ordunun bu liderinden devlet kontroln
yeniden rayna oturtmasn bekliyorlard. Rza Hann Gilan, Krdistan ve Horasandaki blgesel
hareketlere ve ii hareketine kar giritii saldrlardan ilk elde kar temin edenler bu snflard.
1925 ylna gelindiinde, Rza Han cumhuriyetilii bir kenara atp kendisini ah ilan edecek
kadar glyd. Bununla birlikte, Rza Han, devlet yatrmlar ve yerel sanayinin korunmas
8
talebinde bulunan burjuvazinin gereksinmelerine olduka uygun bir modernleme programn
benimsedi ve lkenin ilk ciddi gelime stratejisini uygulamaya koydu.
rana modern bir altyap kazandrma abalar esasl bir sanayileme program ile el ele
yrtld. ah Rza, kendisinden nce gelenlerin yaptnn aksine, yurtdndan sermaye salama
arayna girmeyip devletin ekonomik etkinliklerini petrol gelirleriyle ve vergilendirme sayesinde
elde edilen byk miktarda paralarla finanse etti. Ayn zamanda tccarlar ve fabrika sahiplerini
yatrmda bulunmaya tevik etti. Yabanc devletlere imtiyaz tanmaya dayal sistem kaldrld;
rann kendi finans kurumlar oluturuldu ve ithal ikameci bir ekonomi politikas uygulamaya
sokuldu. Yksek gmrk vergileri - ki bu durgunluk dnya ekonomisini sarsarken yaamsal bir
neme sahipti - yerel sanayileri d rekabete kar koruyordu.
Devlet deiimin nde gelen organyd; fakat, sk sk gzden karlan bir geliim seyri iinde,
burjuvazi ve tccar snf bu srete nemli bir role sahiplerdi. Devlet sermayesi ile zel sermaye,
birlikte, sanayi sermayesinin genilemesini byk lde ranllara ait bir baar durumuna
getirdiler.
randaki mali gelimeyle ilgili olarak son zamanlarda kaleme alnm bir alma u yorumda
bulunuyor:
[Devlet dzeyinde] bu bymenin ranllarn kendileri tarafndan finanse edildii
gerei zenle vurgulanyordu. D bor teklifleri geri evrildi; petrol gelirlerinin
1930larn ortalarndan itibaren byk lde askeri amalara tahsis edilmesiyle
birlikte, kalknma programnn maliyeti bata tketim vergisi olmak zere vergilerle ve
giderek artan bir para arzyla karland.
16

Bu arada, burjuvazi ve tccar snf bir yatrm hastalna tutuldu. Yeni sanayi
yatrmlarndan gelen yzde 60-80lik krlar burjuvazinin kendisine olan gvenini giderek daha da
artttrd. 1936 tarihli ngiliz kaynakl bir raporda Azerbaycandaki gelime u ekilde
tanmlanyordu:
Ticaret sektrne yatrm olanaklarnn azalmasyla birlikte, sermaye biriktirme eilimi
iine girmi olanlar bile, imdiye kadar ne km fabrikalarn baarlarna bakarak
ve ellerindeki birikimleri daha gvenceli yabanc paralara evirme konusunda
yaadklar skntlar dikkate alarak, sanayi alanndaki gelimelere katlmaya ikna
oluyorlar.
17

sfahan kentinde, nfusun her kesiminden insann, yalnzca elindeki tasarrufla snrl olsa
bile, u ya da bu oranda bir yatrma sahip bulunduu" syleniyordu.
18

Sonular gerekten arpcyd: 1931 ylna gelindiinde, zellikle tekstil, gda ve inaat
malzemeleri sektrlerinde faaliyet gsteren 30 byk fabrika ile 200 kadar irili ufakl iletme
yaratm olan bir sanayileme dalgas yaanyordu.
19
Sz konusu gelime on yl kadar devam etti;
1941 ylnda lkede 346 modern iletme vard ve sanayi sektrne yatrlm sermaye toplam 260
milyon dolara ulamt - bir lke iin arpc bir bykl ifade eden bu miktar, anlan dnemde,
sk sk son derece yetersiz bir miktar olarak deerlendirildi.
20

Kalknma programnn bata gelen sonucu devletin glendirilmesi olacak, bununla beraber
burjuvazi de bundan azami lde yararlanacakt. ah Rza, siyasi sistemin st kademelerinde
tccarlarla ya da sanayi kapitalistleriyle yakn bir ibirlii iine girmedi; bunun yerine toprak sahibi
snfn kendisine sadk kesimlerinin gcn pekitirmeyi yeledi. Bununla birlikte, onun tahta
geiini izleyen 20 yllk sre ran sermayesinin byme dnemi iinde yaamsal bir yer tuttu; bu
9
sre iinde geni mali kaynaklar biriktirildi ve daha da nemlisi, yerli sermaye rann ekonomik
sistemi iindeki yerinin gvence altna alnm olduunu gzledi.
Ayn dnem iinde ii snf da hzl bir byme kaydetti. Bir tahmine gre, 1920lerin
ortalaryla 1930larn ortalar arasnda kalan srede sanayi iilerinin says yzde 250 orannda
artt; bir baka tahmin, 1934 ile 1938 yllar arasndaki art orannn yine yzde 250ye yakn bir
oran olduunu sylyor.
21
ilerin saysna ilikin olarak verilen rakamlar eitlilik gsteriyor -
1940 yl itibaryla, iilerin says kaynaklarda 170.000den 261.000e, ve hatta 525.000e kadar
deiiyor.
22

ilerin ounluu hl kk atlyelerde alyor olmakla birlikte, byk lekli
iletmelerde alan iilerin says dzenli olarak art gsteriyordu. 1940 ylnda, 1.000 ila 2.000
arasnda ii altran fabrika says 11, 500 ila 1.000 arasnda iiye sahip fabrika says ise 17
idi.
23
sfahanda toplam 5.372 iinin alt sekiz byk tekstil fabrikas vard; bu rakam Yezd
iin iki (1.074), Kerman iin bir (696) ve ahi iin bir (3.396) idi. Tahranda toplam 5.000 ii
altran drt tabakhane vard.
24
Petrol sanayiinde alan ii says 30.000in zerindeydi;
demiryollarnda 14.000, inaat sektrnde ve karayolu yapmnda ise 60.000 kadar ii
alyordu.
25

1920lerin ortalarnda yaanan bask dneminden sonra sendikal etkinlikler keskin bir d
gstermi ve sanayi geliim dnemi boyunca grece dk bir dzeyde seyretmiti. Bir dizi sanayi
sektrnde rgtlenmeye gidildi - bu rgtllkler sonucu 1928de Mazanderanda
demiryollarnda, 1929da Abadandaki petrol rafinerisinde, 1930da Tebrizdeki kibrit sanayii ile
sfahandaki tekstil sanayiinde grevler yaand. Bu grevlerden sonra, ah Rza ynetiminin geri
kalan dnemi boyunca sendikalar btnyle etkisiz bir durumda kaldlar.
ilerin rgtllndeki keskin d byk lde ahn polis rejiminin bir sonucu
olmakla birlikte, ran Komnist Partisi (KP) yeleri ya da taraftarlar arasnda yaanan moral
bozukluu da bunda bir lde rol oynad. 1920li yllarn sonlar boyunca, KPnin ye olduu
Komnist Enternasyonal, Moskovann d politikasnn gereksinmelerine bal olarak, yelerini
g durumda brakan bir biimde bir d politika stratejisinden dierine ark edip duruyordu. KP,
Moskova rejiminin izledii hatta bal kalmay srdrd, ancak 1929 ylnda Moskova tarafndan
yzst brakld - Stalin rejimi ah Rza ile daha yakn ilikiler gelitirmeye karar vermi ve
Tahrandaki eliliine bir sre sonra derin bir k yaayacak olan KP ile tm ilikilerin kesilmesi
iin direktif vermiti. Sz konusu gelime, partinin 1920lerin balarnda harekete nclk etmi
olan militanlar ann geride kalm unsurlarnn bir darbede dalmasna neden oldu.
Petrol
1908de petroln kefedilmesinden sonra, 1911de petrol ihra etmeye balayacak, 1913te ise
Abadanda byk bir benzin istasyonu kompleksiyle bir rafineri kuracak olan Anglo-Pers Petrol
irketi (APOC) ticari bir imtiyaz elde etmiti. APOC, ngilterenin imparatorluk siyasetinin bir
silah olarak faaliyet yrtt: ngiliz hkmeti irketin yzde 51ini elinde bulunduruyor, Kuzistan
petrol sahasn kendisine ait sayyordu. APOC, ran ekonomisinin dier blmnden btnyle
ayrlm olan bu blgede devlet iinde devlet gibi alt. Petrol karlan alanlarla rann geri kalan
blm arasndaki dengesizlik ylesine bykt ki, 1930lara kadar, rann rafine petrol rnleri
talebinin byk ounluu Rusyadan ithal edildi.
ran petrollerinin ngilizler tarafndan yamalanmas zamanla hz yitirmeye balad: 1912 ile
1933 yllar arasnda APOC 200 milyon ngiliz sterlini kr etti; denti (Royalties; bir petrol
irketinin imtiyazn ald petrol kuyularndan dolay devlete dedii para -.n.) olarak ran
hkmetine verilen miktar ise yalnzca 16 milyon sterlindi.
26
Bununla birlikte, ran gibi geri bir
lkede, aha aktarlan bu sermaye rana - ynetici grubun gelirinin byk ounluunu lke
kaynaklarnn satndan elde ettii- bir rantiye devleti olma ilevini stlenmesi gerektii fikrini
10
dikte ettirebilmek iin yeterliydi. 1920li yllarn ortalarna gelindiinde, yabanc irketlerin denti
olarak verdikleri para miktar hkmetin btesinin yzde 10una karlk geliyordu; sz konusu
oran 1930larn balarnda yzde 30a ykseldi.
27

Petrol, yeni sanayiler zerinde dorudan canlandrc bir etki yaratmad. naat malzemeleri,
hatta yiyecek ve giyecekler de dahil olmak zere APOCun gereksinmelerinin pek ou dardan
ithal ediliyordu. Bununla beraber, irket, 30 yl akn sre iinde yeni bir sanayiin temelinin
oluturulmasna yardmc olma konusunda belli bir rol oynad. 1920 ve 1930lar boyunca dolaysz
petrol gelirleri grlr ithltn yzde 30unu karlyor, bunun nemli bir ksm ahn askeri
programnn finansmannda kullanlyor, kk ama nemli bir ksm ise yeni imalat tesislerinin
tehizatlandrlmas iin gereksinilen dvizin temin edilmesi iin harcanyordu.
Petrol sanayii, lkenin bata gelen iverenlerinden biri durumuna geldi. Petrol sanayii emek-
youn bir sektr olmad halde, ran petrol retimi ylesi boyutlara erimiti ki, bu sektrde 1920
ylnda 20.000, 1940da ise 31.500 ii alyordu - bu, o dnem Ortadoudaki en byk ii
younlamalarndan biriydi.
28

Bileik ve Eitsiz Gelime
ran, kinci Dnya Sava ile birlikte gelimeye ynelik bir dizi giriimlerde bulundu; bunlar,
lkenin egemen snfnn daha atlgan kesimlerinin ekonomiyi esas olarak yeni sanayilerin
oluturulmas temelinde modernletirmeye abalad giriimlerdi. Bu abalar, ran dnya sistemi
iinde gzle grlr bir biimde geri ve baml bir lke olarak kald lde, baarszlkla
sonuland.
ran, balangta dnya kapitalizminin d kenarndayd. Yaamsal nemde bir enerji kayna
durumuna geldiinde bile lke son derece snrl bir gelime gsterdi - ngiltere, dikkate deer
baka kaynaklara sahip olmayan bu lkede geni lekli bir gelimeyi tevik etmeden petrol
gvence altna almaya kararlyd. Sonu olarak, petrol tesisleri yzyllardr olduu gibi kalm
Kuzistanda ileri sanayi adacklar haline geldiler.
Petrol, lke ekonomisini kendi nfuzu altna ald - ancak ran sermayesi de bundan bak
deildi. Emperyalizm, ran yamalarken lkeyi btnyle azgelimi durumda brakmad.
1900lerin balarndaki kk sanayi burjuvazisi, rann dnya ekonomisine entegre olmasyla
birlikte, apn bytmt. Sanayi sermayesi hl daha ticaret sermayesi stnde egemenlik
kurmu deildi - 1940 ylna gelindiinde bile ticari faaliyetlerdeki yatrm sanayi yatrmlarndan
ok daha bykt
29
; fakat sanayi ilerleme kaydetmi, petrol kenti Kuzistandaki eitsiz gelime
modeli dier blgelerde de yinelenmiti. Modern retim merkezleri birer benek gibi lkenin drt bir
yanna dalm durumdayd. Bunlar lkenin nde gelen ehirleriyle snrlydlar - Tahran, Tebriz,
sfahan ve says birka gemeyen dierleri, ancak ileri teknoloji kullanan ve kaydadeer sayda
ii altran ranl giriimcilerin elinde bulunuyorlard.
rann sanayileme yolunda att admlar, ngiltere ve ABD gibi ilk kapitalist lkelerin daha
nce yaam olduklar sreten esas itibaryla farklyd. Ekonomik gelimeyi hzlandran, kyleri
sanayi merkezlerine eviren, milyonlarca kyly proleter durumuna getiren bir yatrmc kitlesi
mevcut deildi - sanayilemi lkelerin dnya ekonomisi zerindeki egemenlii, sistemin kenarnda
yer alan lkelerde bu trden deiimlerin ortaya kmasn engelliyordu. Sz konusu olan, esas
olarak, devlet tarafndan tevik gren ancak onunla belirsiz ilikilere sahip kk ve zayf bir
burjuvazinin varl idi. Ksacas, ilemekte olan ey bileik ve eitsiz gelime sreciydi.
30

Bu, ekonominin ileri sektrnn, sahip olduu snrlla karn, kendisini kapitalizmle dnya
leinde ilikilendiren toplumsal formlar yaratm olduu anlamna geliyordu. Sermaye ile emek
arasndaki atma daha imdiden kent yaamnn nemli bir karakteristii durumundayd.
Ekonomik gelime, iinde burjuvazinin daha arszlat, ii snfnn ise sahip olduu kollektif
11
hareket yeteneinin bilincine giderek daha ok vard daha istikrarsz bir toplum yaratyordu. ah
Rzann 1920lerdeki kitle hareketine kar girimi olduu saldr iilerin ileri hareketini
yavalatt; ancak, Rzann izledii gelime politikalar, sonradan, ran toplumundaki elikileri
daha da derinletirdi. Bu elikiler ok gemeden tekrar su stne kacaklard.
Yeni i Hareketi
kinci Dnya Sava, ah Rzann 1920lerde girimi olduu siyasi g pekitirme dneminin
sonuna iaret etti. Sava, on yl akn sre devam eden ve ranl iilerin iinde sistemi kn
eiine kadar getirdikleri bir toplumsal hareketle sonulanan bir kitle mcadelesi dnemini balatt.
1930larn ortalarna doru ah, ngilterenin rann ekonomik geliimi zerine empoze ettii
snrlardan kayg duymaya balam ve yzn, yneticileri blgeye ilikin kar hesaplar iinde
olan Almanyaya dnmt. 1930larn sonlarna gelindiinde,sanayileme programna uygun
olarak gereksindii makinalar bu lkeye tedarik eden Almanya, rann d ticaretinin yarsndan
ouna sahip durumdayd.
31
ran, Almanya ile kurduu bu iliki yznden, kinci Dnya Savann
patlak verdii 1939 ylndan itibaren bir dizi sorunla karlat; 1941 ylnda, lke Kuzistandaki
petrol karlarn gvence altna almak isteyen ngiltere ile Rusyann igaline urad. galci
ordular ok gemeden ah Rzay tahttan indirdiler ve onun yerine olunu tahta geirdiler.
gal, gelime programn esasl biimde sekteye uratt ve imalat sanayiinin byk bir blm
gerileme iine girdi. Bununla birlikte, yabanc askeri glerin varl inaat ve tamaclk
sektrleriyle sava gereleri retiminde bir hareketlilik yaratrken - ngilterenin sava gc
asndan yaamsal neme sahip - petrol sanayii yeniden ykseli iine girdi. galci glerin
hizmetindeki tccarlarla kk burjuvalar bu hizmet karl karlarn artrdlar; bu arada ii snf
da giderek byyordu. Ezamanl olarak, ngiltere ile Rusya, siyasi tutuklular salvererek ve basnla
birlikte siyasi partilere zgrlk tanyarak ahn bask rejimini gevettiler.
Yeni zgrlklerle birlikte iilerin kendilerine olan gvenleri yeniden artt; yiyecek ktlyla
ve cretlerin azaltlmas giriimiyle yz yze kaldklar zaman, yeni bir mcadele dalgasn
balatarak bu duruma tepki gsterdiler. 1942de amak kmr havzalarnda grevler yaanyor,
alus ile Saride iiler tekstil fabrikalarn igal ediyor ve yeni sendikalar kuruyorlard.
32
Tahran,
Tebriz, sfahan gibi daha byk sanayi merkezlerinde, daha nceki ii hareketinin varln hl
srdren unsurlar yeni rgtler ina etmek zere fabrika ve atlyelere geri dndler.
Tudeh (Kitleler) Partisinden gelen baz nc militanlar 1941de solculardan oluan kk bir
grup kurdular. Bu, 1920lerin sonlarnda km olan Komnist Partisi ile ok az bir baa sahipti.
Kendisini komnist olarak adlandrmayan bu grup, benimsemi olduu bir reform programyla
iileri, kylleri, kadnlar, orta snfn entellektellerini, kk toprak sahiplerini, zanaat-
tccarlar ve devlet kurumlarnda alan alt kademedeki memurlar etkileyebileceini umuyordu.
33

Grup, ok gemeden, igalin yaratm olduu iktidar boluu iinde kendisinin aydnlar ve ii
militanlar iin nemli bir ekim merkezi haline geldiinin farkna vard. Tudeh yeleri, ii
aktivistlerin tmnn kendilerini partiyle ilikilendirmi olduklar hibir biimde sylenemeyecek
olmakla beraber, yeni sendika rgtlenmelerinin gelitirilmesinde merkezi bir rol oynadlar.
30 ii grevine sahne olan 1942 yl, iiler arasnda militanln istikararl bir biimde
ykselmekte olduunu aka gsteriyordu. Eer Tudeh - Moskovadan gelen basklarn etkisiyle -
lkenin sava gcn azaltmak istemedii gerekesiyle yelerini etkin bir mcadeleye girimekten
alkoymam olsayd, toplam grev says bundan daha byk olurdu. Parti, sz konusu aamada,
petrol alanlarnda rgtlenmekten de kanyor, 1943de Kirmanahtaki grevleri faizm yanls bir
sabotaj olarak tanmlyordu.
34
1944 ylna gelindiinde, anahtar role sahip sanayi merkezlerinin de
harekete katlmasyla birlikte, toplam grev says 60a ykseldi - rnein Tebrizde, ehrin nde
gelen 18 fabrikasndan 16s grevlere itirak etti. 1946da yllk grev says 183e kmt;
uzlamazlklar esas olarak petrol, inaat, tekstil ve deri sanayiinde yaanyordu. Hareketin kendine
12
olan gveninin artmasyla birlikte grevlerin say ve kapsam da ykseldi: 1944de sfahanda 20.000
tekstil iisi greve kt; 1946 ylnda Kuzistandaki petrol iileri kitle grevi niteliinde iki grev
dzenlediler.
35

Birinci Dnya Savan izleyen dnem sendikalarn yeniden ortaya kmasna sahne olmutu;
kinci Dnya Savan takip eden dnem de ona benzer - ancak ondan ok daha geni lekli - bir
gelimeye tanklk ediyordu. 1945e gelindiinde, Tudeh liderlii altndaki yeni bir ii sendikalar
federasyonu 275.000 yeye sahip olduunu ilan ediyor, kendisiyle yakn iliki iindeki sendikalarla
birlikte bu rakamn 335.000 olduunu ne sryordu.
36
ran ileri Birlemi i Sendikalar
Birleik Merkez Konseyi (CCFTU), gcnn zirvesine ulam olduu 1946 yl Austos aynda,
petrol alanlarnda 90.000, Tebriz ve Tahran imalat sanayii merkezlerinin her birinde 50.000,
sfahan, iraz, Yezddeki tekstil fabrikalarnda 65.000, Gilan ve Mazanderandaki fabrika, kmr
madeni ve demiryollarnda 45.000 iiye sahip olduunu ne srd. Bu rakamlar, lkenin modern
fabrikalarnn hemen her ubesi de dahil olmak zere, sanayideki emek gcnn yzde 75ine
karlk geliyordu. En nemli sanayi kollarnda sendikal rgtlenme konusunda yaanan patlama,
ekonominin ok tali sektrlerinde alan iileri de etkiledi - garsonlar ve hatta sinemalarda yer
gsterici olarak alan insanlar bile rgtlendiler ve sendikal bilin bazaardaki iyerlerine kadar
yayld.
Hareket, zellikle 65.000 petrol iisinin 1946daki gnlk grevin ardndan cret art ve
alma koullarnn iyiletirilmesine ynelik taleplerinin pek ounu kazanmasyla birlikte, ulusal
siyasetteki en nemli g oda durumuna geldi. Kuzistandaki tm petrol iileri ile tekstil iileri,
bazaarn kk zanaatlar, pler de dahil olmak zere bu eyalette yaayan dier 15.000 ii,
simgesel bir anlama sahip bu mcadelede yer almt. Bu, o zamana kadar randa yaanm olan en
byk grevdi; ayrca Ortadouda grlm en byk birka grevden biri olan grev, farkl
iletmelerle farkl sanayilerde alan iiler arasndaki engellerin paralanmaya baladn
gsteriyordu. Snfsal dayanma duygusu, henz daha on yl kadar nce balarn kaldrmaya bile
cesaret edememi iiler arasnda giderek yaylyordu.
Rusya tarafndan desteklenen Azerbaycan ve Krdistandaki cumhuriyetlerin zerkliklerini ilan
etmeleri, ran hkmetinin tedirginliini daha da derinletirdi. Hkmet, ulusal hareketlerin basnc
ile ii mcadelelerinin gelgiti karsnda Tudeh milletvekilini bakanla getirdi ve sendikal
yaamla alma koullarna ilikin baz haklar tand. Bir asgari cret tespit edilmesi, haftalk
alma saatinin 48 saat olmas, fazla mesainin arzuya bal hale getirilmesi, ocuklarn
altrlmasna baz snrlamalar getirilmesi, cretli doum izni, sendika kurma hakk,
iilerin yneticilerle birlikte temsil edildikleri fabrika idare kurullarnn oluturulmas
hkmetin kabul ettii haklar arasndayd - bunlar blgedeki dier lkelerin iilerinin, hatta kimi
gelimi lke iilerinin dlerinde bile gremeyecekleri trden kazanmlard. Aadan gelen
basn ylesine glyd ki, byk toprak sahiplerinin nfuzu altndaki hkmet, toprak
sahibinin tarmsal rnnn yzde 15ini kendi topraklarndaki kyllere datmasn art
koan bir kararname bile yaymlad.
37

Durum giderek daha da istikrarszlayordu. Petrol sahlrnda, sendikalar dikkate deer bir
baar elde etmilerdi; Tudeh iyerlerinde ve ehir merkezlerinde ileri etkin bir biimde
yrtyordu. Dnemin ngiliz elisi bir raporunda unu sylyordu: inde bulunduumuz bugn,
rafinerinin ve petrol sahlrnn gvenlii, ngiliz personelin can gvenlii Tudeh Partisinin arzu
ve iradesine bal durumdadr.
38

Hkmet, ngilizlerin de desteini alarak bir kar saldr balatt. Irakta, Kuzistandaki petrol
sahlrna yakn bir blge olan Basraya ngiliz askerleri gnderilirken, Tudehli bakanlar
grevlerinden alndlar. ok gemeden ngiliz desteindeki kabile gleri Kuzistana kar
saldrlara girimeye, kabile liderlerini, dini liderleri ve toprak sahiplerini Tudehe kar bir araya
getirmeye baladlar. Bu arada sendika militanlar ve parti aktivistleri tutuklanyor, lke genelinde
13
Tudehin bro ve lokallerine kar bask dzeyine varan nlemlere bavuruluyordu. Tahrandaki
genel grev bu saldry durdurmaya yetmedi ve 1946 ylnn sonlarna doru hkmet stnl ele
geirdi.
CCFTU gerileme iine girdi. Bu, yalnzca egemen snfn giritii saldrn deil, ayrca baz
ekonomik basklarn ve igalci glerin ekilmesiyle birlikte merkezi neme sahip baz blgelerde
isizliin ykselmesinin yaratt huzursuzluun bir sonucuydu. 1947de grev says sekize, 1949da
ise drde dt. Her eye karn, ii snf hzl ve etkin bir rgtlenmeyi baarma kapasitesine
sahip olduunu bir kez daha gstermiti. Rejime kar bir alternatif sunma gcnden ve buna
yetenekli bir liderlikten yoksun olmasna ramen, ii snfnn deiim konusunda lkenin en etkili
gc olduu ok akt.
Ulusal hareket
Sava sresince, burjuvazinin ve kk burjuvazinin baz yeleri durumlarn
zenginletirirlerken zel sektr bym ve genilemiti. Ancak, ihtiras iindeki tccarlarn ve
kapitalistlerin pek ou, emperyalist glerin vaat ettikleri yardm yerine getirme, ekonomik
gelimeyi besleme konusundaki baarszlklar karsnda dkrklna uram durumdayd.
1940larn sonlaryla birlikte gl bir anti-emperyalist ruh geliti ve burjuva milliyetisi
Muhammed Musaddk serbest meslek sahiplerini, bazaarclar ve baz dini unsurlar temsil eden
siyasi evreleri bir araya getirerek bir Ulusal Cephe kurmay baard.
Cephenin amac, ran Anglo-ran Petrol irketi (AIOC, irket, daha nce Anglo-Pers Petrol
irketi olan ismini 1933te bu ekilde deitirdi) formu iinde cisimlemi ngiliz varlndan
kurtarmakt. irket, emperyalizmin lkedeki nfuzunun temel arac kurumu olarak grlyor ve
rann geliiminin nnde bir engel oluturduu dnlyordu. irket, rann gelirlerini emmeyi
srdrd: 1945 ile 1950 yllar arasnda, - ngiliz vergileri, dentiler ve amortisman giderleri
dldkten sonra - net kar en az 250 milyon ngiliz sterlini olduu halde, ran hkmetine denti
olarak yalnzca 90 milyon ngiliz sterlini demiti.
39

1951 yl Mart aynda Ulusal Cephe Musaddkn babakanlnda iktidara geldi. Yeni hkmet
ibana geler gelmez petrol sahlrnda ciddi bir grevle yz yze geldi - grev, Anglo-ran Petrol
irketinin cretleri ve konut yardmn ksma giriimine kar bir tepki olarak geliti. Nisan ayna
gelindiinde 45.000 ii grevdeydi; hkmet grevlere skynetim ilan ederek tepki gsterdi. irket
cret dzeylerini yeniden saptama szn yerine getirmeyince, grev, bu kez Kuzistanda petrol
sanayii dnda kalan binlerce iiyle dier sanayi merkezlerindeki tekstil iilerinin de desteiyle -
ve byk lde Tudehin yrtt faaliyetlerin sonucu olarak - yeniden balad. Hkmet, grevi
sona erdirmeye ynelik giriimleri srasnda petrol irketine kar yrtlen eylemin ngilterenin
askeri bir mdahalesine zemin hazrlayaca, kamulatrma kampanyasna kar nyarglar
glendirecei iddiasn ne srd.
Musaddk 1951 ylnda kamulatrma tekliflerini uygulamaya koyduu zaman, ran uluslararas
bir petrol boykotu ile ngilterenin ban ektii ticari bir boykotla yz yze kald. Bunun
sonularndan biri yerli sanayinin gelimesi ve burjuvazinin Ulusal Cepheye verdii destein
artmas oldu. Ancak, bu arada iilerin kendilerine olan gveni de artm ve yeni bir dizi grev
balatlmt. AIOCa kar gerekletirilen ilk grevlere nclk etmi olan Tudeh, bu kez hkmete
eletirel destek eklinde ifade edilen bir tutum benimsedi; ancak iilerin honutsuzluklarn da
vurduklar yeni bir eylem dalgasn engellemeyi baaramad. 1951 ylnn ortalarndan itibaren
geen iki yllk sre iinde, lke 158 nemli ii-iveren ekimesine sahne oldu.
40
Eylemler ou
kez ekonomik nedenlerle balad; bununla birlikte, CCFTUnun yeniden canlanmasyla birlikte
sendikal haklar talep edilmeye, ii snfnn kendisine olan gveninin artmasyla da siyasi zgrlk
talebinde bulunulmaya baland.
14
Bu koullarda, hkmet, 1946 ylndakilerin ok daha tesinde olan dzenlemelere gitmek
zorunda kald. Musaddk, ahn ayrcalklarn snrlandrd; silahl kuvvetlerde bir tasfiyeye giriti;
toprak reformuna ilikin bir kararnameyi imzalad ve Tudehin ak faaliyet yrterek
rgtlenmesine izin verdi.
Bu dzenlemelerden her biri iilerin zgveninin daha da artmasna yol at ve ok gemeden,
ah rejimine kar gsterilerle cumhuriyet kurulmasn isteyen arlara rastlanmaya baland. i
snfnn iinde ok byk bir nfuza sahip olduu radikal bir kitle hareketi ran sarmalna ald. Ne
var ki, devrimci deiim olasl iyiden iyiye hissedilir duruma geldiinde, Ulusal Cephenin
doasndaki istikrarszlk aka grlr hale geldi. Hkmete verilen burjuva ve kk burjuva
destek kesildi ve son derece trajik bir biimde, Musaddkn ordunun kontroln elinde
bulundurmakta baarszla uram olduu aa kt.
ngiltere ve ABD, ah kullanmak ve onun Musaddk grevden uzaklatrmasn salamak
iin devreye girdi. Bu gizli plan aa ktnda, ah, Tudeh Partisinin iinde en nemli g
olarak beliren ah kart ayaklanmalar arasnda lkeden kat. Ancak, Musaddk Tudehe kar
dmanca bir tutum taknarak polis tekilatna ve orduya gsterileri bastrma emri verdi. Ulusal
Cephenin aka grlr gszln istismar etmekte kararl olan emperyalist hkmetler,
monari yanls grevliler araclyla bir darbe planladlar. Tahrann gneyinde CIA tarafndan
rgtlenmi olan ve dini liderlere, olaylara ah adna mdahalede bulunma ansn veren
gsteriler sz konusu darbe planna elik etti.
41

Tudeh, ancak toplumsal glerin geni bir ittifaknn etkili olabilecei iddiasyla bamsz
olarak harekete gemeyi reddetti; bu kez uykudayken yakalanan ii hareketi - ve hkmet - oldu:
ok gemeden ah durumu yeniden kendi lehine evirdi; Tudeh yeleriyle eylemci iilere kar bir
ldrme ve tutuklama kampanyas balad. Bir yl kadar bir sre iinde, ranla Batl petrol
irketleri arasnda - devasa byklkteki Amerikan petrol irketlerine ayrcalkl bir konum
kazandran - bir uzlamaya varld.
Ulusal hareket iinde burjuvazi ve proleterya
Ulusal Cephe hkmeti dnemi, modern ran tarihi iinde bir dnm noktasyd. Beraberinde
devrimci olaslklar getirmi olmasna karn, genel olarak muhalefetten, zel olarak ise ii
hareketinden hncn korkun biimde alan bir kardevrimle sonuland. Bu deneyim, ran
toplumunun gelecekteki uzun yllarn biimlendirecek, egemen snfn izledii stratejiyle ran
solunun 1978-79 Devrimine kadar olan dnem iindeki siyaseti zerinde muazzam bir etki
yaratacakt.
Ulusal Cephe hareketi, kendisinden sonraki yllarda, ran solu tarafndan, ayrmlamaya
uramam smrge kart bir hareket olarak grld ve hareketin urad baarszlk,
emperyalist glerin rana kar uyguladklar ticaret boykotu ile CIA tarafndan tezgahlanan bir
darbeyle son bulan gizli bir plann sonucu olarak deerlendirildi.
42
Ne var ki, szn ettiimiz
olaylar daha geni bir perspektifle deerlendirilmeyi gerektiriyor.
Ulusal Cephe hareketi, ran kapitalizminin geliim dzeyini yanstan bir olguydu. Burjuvazi ve
kk burjuvazi hissedilir bir zgven iinde giderek byyor, modernlemenin hzn arttrmann
yollarn aryor ve ulusal kaynaklarn giderek daha byk bir blm zerinde kontrol kendi
ellerine geiriyorlard. Dolaysyla, ngiliz emperyalizmine kar snrl bir karkoymay
gerekletirmeye hazr duruma gelmilerdi; bunlarn bazlar ahn ynetimden drlmesi,
toprak sahiplerinin gcnn zayflatlmas ve kendi karlarnn temsil edilecei yeni bir meclisin
kurulmas gerektiini ileri sryorlard.
Ne var ki, bunlar, Musaddk hkmetinin serbeste hareket etmesine yardmc olduu ii
eylemleri dalgasyla ba etmeye hazr deillerdi. Emperyalizmin basncna kar duracak gleri
15
yoktu; dier yandan ise, karlarnn alttan gelen toplumsal bir basn tarafndan tehdit edildiini
grmek honutsuzluk ve kayg duymalarna yol ayordu. Burjuvazi, g kazanan bir ii
hareketiyle ve en azndan kendisinin de zenginletii ve bir dizi ayrcalklara sahip olduu sistemin
kmesi olaslyla yz yze kalmak yerine, bat emperyalizmiyle anlamay - 1954 petrol
anlamas - yeledi. Ksacas, burjuvazi ve kk burjuvazi iki nehir arasnda skp kalm
durumdayd: bir yanda ykselen bir ii snf, dier yanda ise emperyalizmin talepleri. Bu ikilem
gzle grlr duruma geldiinde kanlmaz olan gerekleti - ve iiler karsnda duyduu korku
burjuvaziyi batyla yeni bir uzlamaya itti.
Ulusal Cephenin iktidarda olduu dnem boyunca, Musaddka ve hkmetine kar izlenmesi
gereken stratejinin ne olmas gerektii sorusu Tudeh iinde tartmalara neden oldu. Sz konusu
tartma parti iinde bir blnme yaratt: Baz parti yeleri Ulusal Cephenin ulusal burjuvazinin
ngiliz emperyalizmine kar mcadelesini temsil eden ilerici bir balak olduunu ileri srdler
ve bir ulusal demokratik devrimin gereklemesi iin abalarn arttrlmas arsnda bulundular.
Baz yeler ise, Musaddkn burjuvazinin karlar Batnn karlarna bal bir kesimini temsil
ettiini dolaysyla partinin mcadeleyi tek bana srdrmesi gerektiini ne srdler.
Bu tartma, milliyeti hkmet dnemi boyunca devam etti; Musaddka eletirel yaklaan
eilim her zaman daha etkili bir grnt izdi. Bu, partinin son zamanlarda yaad basklarn
rn olan salkl bir kukunun sonucuydu - Musaddkn balangta reformlar gerekletirme
konusunda gnlsz davranm olmas, daha nemlisi, Tudehin ii yelerinden ve grev
hareketinden gelen muazzam bir basncn altnda olmas da bu kukucu, eletirel yaklam besleyen
olgulard. Moskova da, batnn nfuzuna gereinden fazla yakn olduunu dnd Musaddka
kar eletirel bir tutum taknmt.
Bununla birlikte, Tudehin Musaddka ynelik kukular, onun - burjuvazinin kapitalizmin
doduu yllarda batda yapm olduu gibi siyasi bakmdan zgrletirici bir rol oynayaca -
demokratik bir devrime ulaabilmek iin burjuvazi ve kk burjuvazinin kimi unsurlaryla ittifak
kurma konusundaki arzusunu azaltc bir etki yaratmad. Tudeh, daha geni katlml bir meclisin
kurulaca, basn zgrlnn tannaca, siyasi partilerin ve sedikalarn kurulmasnn serbest
braklaca beklentisindeydi. Bu bak as, aamalar teorisine (yani sosyalist devrime
ynelmeden nce toplumun bir demokratik aamadan gemesi gerektii anlay) vurgu yapan bir
gelenein partiye egemen olmasnn bir sonucuydu. Bu yaklam, ayrca, ii snfnn demokratik
devrime gidii hzlandrmay amalayan bir halk cephesi iinde kapitalist snfn ilerici
kesimleriyle bir ittifak arayna girmesi gerektii fikrini dayatyordu.
Bylece, Tudeh, bata kk fabrika sahipleri olmak zere burjuvazinin baz kesimleriyle
yaknlk iine girdi. Parti unu ileri sryordu:
Kk kapitalistlerle proleterya arasnda esasl elikiler yoktur. Kk kapitalistlerin
bir cret karl almadklar dorudur, ancak, ikinciler [proleterler] gibi, bunlar
da retim aralarnn mlkiyetini elinde tutan byk kapitalistlerin egemenlii
altndadrlar. Dolaysyla, en st snfa kar iileri desteklemeye itilirler.
43

Parti, Musaddka kar eletirel bir tavr benimsedi; ancak, bunu, burjuvazinin ilerici
unsurlarn kendi amacna uygun biimde harekete geirip demokratik dnme doru ilerlemek
suretiyle Ulusal Cephenin zaaflarn gzler nne sermeye girierek hayata geirecekti.
Benimsenen strateji daha batan baarszla mahkumdu. Tudehin aamalar teorisinde
ihtilalci bir ii snfna yer yoktu ve giderek byyen grev hareketinin anlam aka grlr hale
gelmeye balaynca, Tudeh fabrikalardaki ii militanlardan uzaklaarak giderek Musaddka
yaklat. Parti bamsz bir eylem gelitiremedi ve milliyeti ittifak iindeki kendi burjuva
ortaklarna kart bir tutum gelitirme konusunda gnlsz davranarak, nne kan ii
16
eylemliliinin genilemesi frsatn kendi ayayla tepti ve ii hareketini ldrc bir biimde
zayflatm oldu.
Tudehin gerekletirmeye alt kk kaptitalistlerle birlik bir yanlsamadan ibaretti.
Ksa bir sre sonra aadan gelen hareketin dile getirdii deiim talepleri karsnda korkuya
kaplan - kk ve byk - burjuvazi Musaddka verdii destei kesti. Gerek deiim ancak ii
hareketinin bamsz eylemi ile mmkn olabilirdi - bu ise Tudehin sahip olduu gelenein
yabancs olduu bir bak asyd. aha eski gcn yeniden kazandran 1953 ylndaki askeri
darbenin ngnnde, parti, Musaddka, orduya ve emperyalistlere kar ilerici glerden kurulu
bir ittifakn kurulmas arsnda bulundu. Musaddk bu neriyi reddedince, Tudeh, geni bir
ittifakn kurulmasnn mmkn olmamas halinde rejim yanls glere kar direnmenin faydasz
olacan ileri srerek bir kenara ekildi. Parti, rgtn yeraltna inmesi, daha uygun koullarn
doaca gne kadar beklemesi gerektiine karar verdi. Bu, - partinin benimsemi olduu stratejinin
kanlmaz hale getirdii - intihar anlamna gelen bir karard.
Srekli Devrim
i snf, Musaddkn ibana geldii 1951 ylna kadar olan sre iinde, hemen hi kesintiye
uramam on yllk bir mcadele dnemi geirdi. Daha 1944 ylnda, yani grev ve igal
eylemlerinden iki yl sonra, Tahrandaki ngiliz elisi u yorumda bulunuyordu:
randa yeni bir dnemin banda bulunduumuz ok ak ve yeni bir toplumsal
hareketin ykseliine tank oluyoruz. iler dikkate deer kazanmlar elde ettiler;
varl henz yeni yeni kefedilmeye balanan glerini iverenlere hissettirmeye devam
edecekleri de kesin grnyor.
44

Ulusal Cephe hkmetiyle ve iilerin kendi glerinin farkna giderek daha ok varmalaryla
birlikte, toplumsal hareket, burjuva liderlere felaket bir ayaklanma korkusu yaatan bir dinamik
gelitirmiti. Bir senatr unlar sylyordu:
... Yabanc glerce finanse edilen ajitatrler iilerimizi yanl yollara sevk ediyorlar.
Her seferinde ayrcalk talep ediyorlar, taleplerini giderek arttryorlar. Sonu,
gsteriler, sokak atmalar, birbirini izleyen grevler. retim tamamen durmad ve
lke ateist bir devrime srklenmedii srece tatmin olacaa benzemiyorlar.
45

ilerin en militan kesimlerinin kararll, burjuvazinin ve kk burjuvazinin gsterdii
tereddt ve zayflkla keskin bir kartlk iindeydi. Burjuva liderler, kullandklar radikal retorie
karn, demokratik deiimi bile salayamayacak durumdaydlar; burjuvazi ii snfnn bir
ittifak deil, onun nnde duran bir engeldi.
Byle bir durumla ilk kez karlalmyordu - bu, kapitalizmin iine nfuz etmekte olduu geri
lkelerde gzlenen karakteristik bir zellikti. Leon Troki, olaylarn bu trden bir seyir
izleyebileceini daha elli yl nce grm ve geri bir toplumda deiimin gerekletirilebilmesi iin
srekli devrim olarak tanmlad bir srecin yaanmasnn kanlmaz olduunu ileri srmt.
Bu terim, ilk olarak, snflarn mevcut statkoyu tehdit eden siyasi hareketlerin iine ekildikleri
sreci tanmlamak zere Marx ve Engels tarafndan kullanlmt.
46
Trokinin Rusyadaki
devrimci srecin muhtemel seyriyle ilgili olarak yapt zmlemeden sonra, sz konusu bu terim
daha nemli bir anlam kazand.
Troki, sermayenin nfuzunun kendisini eitsiz bir gelime modeli eklinde ifade ettii geri
bir lkede, emperyalizmle yerli burjuvazinin birleik nfuzuna kar koyabilecek yegane gcn ii
17
snf olduunu ileri sryordu. Troki, ii snfnn, karlatrmal olarak, bir yandan siyasi
bamszlk arayna girerken dier taraftan ii snfndan Rusyadaki arlk ve emperyalizmden
daha ok korku duyan burjuvaziden ok daha gl olduunu sylyordu. Kylln ii
snfndan ok daha byk olmas mmknd; ancak, paralanm ve muhafazakar bir karaktere
sahip olmas, kylln bamsz bir rol oynayamayaca anlamna geliyordu.
Bu nedenle, Troki, ii snfnn, kendisini beraberinde demokratik zgrlkler getirebilecek
bir burjuva devrimine katlmaktan alkoymamas gerektii sonucuna vard. i snf, ilerici
burjuva glerin kardevrimci bir pozisyona kayabilecei korkusuyla kendi taleplerini
yumuatmaktan kanmalyd; nk, Trokiye gre, sz konusu burjuva gler her halukarda
kardevrimci bir tutum alacaklard. Troki unu ne srd: Demokratik devrim dorudan sosyalist
devrime doru geliir ve bu anlamda bir srekli devrim durumuna gelir.
47

Gerekten de, Rusyadaki 1905 Devriminde, ii snf kitle grevlerini hayata geirip eski
sisteme kar gerek bir tehdit oluturan sovyetleri - yani ii konseylerini - kurarken, burjuvazi
arla kar koyamayacak kadar gsz durumdayd. 1917 Devrimi srasnda da, sovyetler ii
snfnn iktidara el koymas mcadelesi ve ilk ii devletinin kuruluu asndan bir temel
olutururlarken, burjuvazi, gszln ve rkekliini bir kez daha kantlad.
randa, 1951-53 arasnda yaanan olaylar Rusyadaki 1905 ve 1917 devrimleri srasnda
grlen dzeyde bir ii snf rgtll yaratmad - grevler daha dk bir kitlesellie sahipti ve
sovyetler yoktu. Bununla birlikte, iilerin eylemlilik dzeyi bir hayli yksekti ve snfn kendisine
olan gveninin ksa srede hzla bymesi, hareketin dile getirdii deiim talepleri anlamnda,
kitle mcadelesi dnemlerinin karakteristiini yanstyordu. Rejim, radikal bir deiimin eli
kulanda olduuna kesin biimde inand; korku iindeydi, nk, iiler her seferinde ayrcalk
talep ediyor, taleplerini giderek arttryorlard. Bylece, krizin daha da derinlemesiyle birlikte,
burjuvazi, istemedii bir durumla karlamamak iin kendisini geri ekti.
Tudeh, ii hareketi iinde muazzam bir nfuza sahipti; fakat, kendisi, Trokinin
zmlemelerini btnyle reddeden bir gelenein rn olarak, olumsuz bir rol oynamaya
yazglyd. Parti, aadan gelen toplumsal basn muazzam llere varp burjuvazi geri
ekilinceye kadar, snr tanmaz bir biimde ilerici burjuvazinin peine taklmay srdrd.
Rusyada ve daha sonraki saysz rnekte yinelendii gibi, burjuvazinin tm kesimleri, mevcut snf
karlarn korumak iin hareket etti. Kk kapitalistlerin oluturduu kesim tpk byk burjuvazi
gibi davrand. Tudehin kapitalist snfn baz kesimleriyle bir halk cephesi oluturma abalar
baarszlkla sonuland ve parti eski rejimin vahi bir saldrsyla kar karya kald.
abalarn bamsz bir ii rgtlenmesinin inas hedefine yneltme ve aadan gelen
bir toplumsal hareketle rejimi tehdit etme kapasitesinden yoksun olan Tudeh, baarszla
uramaya mahkumdu; bylece srekli devrim sreci kesintiye uram oluyordu. Sistem
varln srdrd; ancak, 1953 ylndan itibaren, ii snfnn ran kapitalizmini tehdit etme
kapasitesine sahip olduu gerei kukuya yer olmayacak biimde grld sorun, onun
siyasi liderliinin sahip olduu karakterdi.
Kapitalizmin Pekimesi
ran kapitalizminin tehlikeyi atlatp kendini kurtarmas aha yeni bir gelime programn
balatma ansn tand. ah, hemen ABDnin yardmna bavurdu ve 1954 ylndaki anlamayla
birlikte petrol gelirleri nemli lde art kaydetti - 1954-55 ve 1956-57 yllar arasnda petrol
gelirleri 34 milyon dolardan 181 milyon dolara srad.
48
Bu arada, uygulamaya sokulan youn bir
bask siyaseti ii snf eylemliliinde dramatik bir de yol at: 1955 ve 1957 yllar arasnda,
yalnzca tane nemli saylabilecek grev yaand.
49
Musaddk deneyimini yaam ve bundan ders
alm olan burjuvazi ise itaatkar ve uysal bir hale gelmiti.
18
Her eye karn ah hl burjuvazinin desteine ihtiya duyuyordu ve daha nce babasnn
yapm olduu gibi, burjuvazinin ekonomik beklentilerini yanstan bir siyaseti benimsedi. Bazaar
kzdrp kkrtmamaya zen gsterdi ve uzun vadeli bor verme, vergi borlarn erteleme, devlet
mlkiyetindeki fabrikalar zelletirme vaadinde bulunma yntemlerine bavurmak suretiyle sanayi
sermayesini tevik etti. Bu nlemler, sanayi retiminde dikkate deer bir art kaydedilmesine
yardmc oldu - 1957 ile 1960 yllar arasnda imalat sektrndeki iletme says 45.000den
70.000e ykselirken, retim ylda ortalama yzde 20lik bir art gsterdi.
50

Sistemin genilemesi aha kendi toplumsal temelini salamlatrma olana tand. ah,
toprak sahiplerinin rejim yanls siyasi partiler iinde tccar snfn, burjuvazinin ve kk
burjuvazinin blntleriyle entegre olmasn salad - bu, Pehlevi hanedannn ran sermayesine
siyasi sistemde temsil edilme hakkn verme konusundaki ilk giriimiydi. Ancak, ekonomik byme
1950lerin sonlarna doru sendelemeye balad zaman, sistemin yeniden ba gsteren toplumsal
ihtilaflar kendi iinde eritecek kadar esnek olmad aa kt. Fiyatlarn hzla ykselmesi
toplumsal bir muhalefete yol at ve 1957-61 yllar arasnda grev says 20ye ykseldi.
51

Toplumsal ayaklanma riskinin yeniden ortaya ktn gren ABD ekonomik ve siyasi reformlarn
daha da ileri tanmasnda srar etti.
ah, mtevazi bir toprak reformuyla baz anayasal deiikliklere gitti, ancak toplumsal
honutsuzluk 1960l yllarn balarnda giderek genelleiyordu; 1963 yl Haziran aynda, hemen
her byk kentte ordu tarafndan bastrlan gsteriler yaand. Protestolarn nitelii, 1940larda ve
1950lerde yaanm olanlardan arpc bir biimde farklyd. Pek ok kk burjuva unsur, ilahiyat
rencileri ve - aralarnda Ayetullah Humeyninin de bulunduu - dini liderler de gsterilere
katlyorlard. Ne var ki, grev hareketi tek tek iyerleriyle snrl kald ve ortaya ii snf
rgtlenmesinin yeni biimleri kmad.
Bu koullar altnda, rejim, muhaliflerini sokaklardan temizleme yeteneine sahipti. Solun
yokluu arpc bir biimde hissediliyordu. Onun hemen tamemen etkisiz bir durumda bulunmas,
rejimin youn basksnn olduu kadar, muhalefet olma ilevini hemen btnyle yitirmi olan
Tudehin ve ran solunun ahla uzlama giriimlerinden vazgememesi gerektii fikrinde srar
eden Moskovann iflasnn bir sonucuydu.
1963 olaylar ah ve Halkn Beyaz Devrimini (daha kapsaml bir toprak reformunu, snrl bir
kamulatrmay, kar pay verme ve sosyal yardma ynelik tedbirleri de ieren bir nlemler paketi)
hzlandrd. Bu, rejimin toplumsal temelini geniletmeyi amalayan bir giriimdi ve baz nemli
sonular yaratt. Baz blgelerde, en zengin ailelerin gcn etkilemeden, byk toprak sahiplerinin
egemenliini byk lde krd. Ayrca, orta kylln genilemesini salad ve krsal kesimin
zirai iletmecilik (agri-business) ile tanmasna yardmc oldu; ok sayda yoksul kyly
ehirlere ekerek onlarn emek gc olarak sanayi sektrne katlmalarn salad. Benzer ekilde,
ok sayda insan imdi ok daha genilemi olan devlet aygtna katt ve serbest meslek sahipleriyle
ynetici konumundaki devlet grevlilerinden oluan yeni bir kk burjuva snfnn domasna
yardmc oldu.
Ekonomide byk ykseli (boom)
1950lerin ortalarndaki ekonomik byme yeniden balatld. Petrol gelirleri yine arpc bir
art gsterdi - bu, 1965e gelindiinde 522 milyon dolar, 1969da ise 938 milyon dolard.
52
Devlet
aygtn gelitirmek iin byk harcamalar yapld, ancak, bunun yansra, 1962-73 dnemini
kapsayan iki gelime planna uygun olarak altyapnn gelitirilip yaygnlatrlmas ve imalat
sanayiini hzla ileri ekilmesi iin 10 milyar dolar harcand.
Petrol sanayii tarafndan beslenen ve tm Krfez blgesini iine alan ekonomik patlamadan
yararlanmak isteyen yabanc sermaye, rana yakn ilgi gstermeye balad. Yabanc Sermayeyi
Tevik Merkezi, 1955ten itibaren, krlarn yabanc sermayenin anavatanna aktarlmas hakk da
19
dahil olmak zere, yabanc sermaye asndan cazip koullar sunuyordu. Ancak, bu hak zerine baz
kstlamalar konmu, tm yabanc iletmelerin mlkiyet hakkn ranl ortaklaryla paylama
zorunluluu getirilmiti. Gerek bu kstlamalar, gerekse rann istikarsz bir lke olarak tannyor
olmas, batnn temkinli bir tutum taknmasna yol at. Yabanc sermayenin gidirek byyen ran
pazarna ynelmeye balamas, ancak koullarn daha da cazip hale geldii 1960l yllarn
ortalarna doru balad.
1969 ylyla birlikte, yars ABDden olmak zere 90 adet yabanc irket
53
randa yatrmda
bulunmu durumdayd; ancak yabanc sektr yerli sermayeyi glgede brakan bir etkiye sahip de
deildi. Toplam yatrmlarn yzde 40-50 kadarndan sorumlu olan devlet, hl sanayideki
bymenin bata gelen kurumu durumundayd. Bununla birlikte, rejim zel yatrm tevik etmek
zere bir dizi banka ve fon kurdu; bu, ar sanayiinin ve daha byk iletmelerin kurulmas iin
gerekli yatrm tek bana gerekletirebilecek gce sahip olmayan ran sermayesinin istikrarl bir
biimde genilemesi sonucunu dourdu. Bu dnem boyunca, toprak reformuyla mlklerine el
konmu olan byk toprak sahipleri, devlet alanlar ve bazaariler burjuvazinin saflarna dahil
oldular.
Sanayide igc arpc bir art kaydetti. 1966 ylnda, Uluslararas alma rgt (ILO)
kaytlarna gre, petrol, maden ve imalat sektrlerinde 1.400.000, inaat ve tamaclk sektrnde
ise 750.000 ii alyordu. 1972 ylna gelindiinde, bu rakamlar srasyla 1.900.000 ve 965.000e
ykselmiti.
54
cretler srekli ykseliyor, rejim, ii-iveren barnn elik ettii byme ile vn
duyuyordu.
Ykseliten fiyaskoya
1973de petrol fiyatlarndaki art, ekonominin genilemesine verilen son destek oldu. ran
Petrol hra Eden lkeler rgt (OPEC)ne katlm, ah, yapt eyin batl ittifaklar zerinde
yaratt dkrklna aldrmadan, petrol retiminin kontrolne ynelik tm hareketlerin ateli
destekisi olmutu. 1971de varil bana 1.79 dolar olan petrol fiyat, Aralk 1973e gelindiinde
11.65 dolara ykselmiti. rann petrol gelirleri bu ykselie uygun olarak art gsterdi - 1969da
938 milyon dolar iken, 1974de 22 milyar dolarn altnda deildi.
55

Halihazrda hzl bir gelime srecine girmi olan lke sermaye iinde yzyordu - ancak, tam
ahlk rejiminin baarsn en tumturakl szlerle ilan ettii bir srada, sistem bir daha kendisini
toparlayamayaca bir istikrarszla srklendi.
ah, lkenin gelirlerindeki muazzam arta bakarak, rann on yllk bir zaman dilimi iinde
dnyann nde gelen gleri arasna katlacan ilan etti. Beinci Be Yllk Plan 69 milyar dolar
gibi inanlmas g bir bteyi ngryor, 1973 ylna gelindiinde ulusal sanayideki bymenin
yzde 30unu gerekletirmi olan gelime programlar daha ileri dzeyde bir sanayileme hedefiyle
yeniden tasarlanmt. Kanlmaz olarak, devlet aygtnda ok kapsaml bir byme planlanmt.
Btn bir strateji ok gemeden skntya dt. Altyapnn muazzam boyutlardaki ihracatla
baa kamad sistemde darboazlara girilirken, iktidarn ciddi baarszlklaryla birlikte ekonomi
genel olarak rayndan kt. lkin, kalifiye ii cretleri hzla ykseli kaydetti, ancak bu durum
kylleri ehirlere akn etmek iin yreklendirdi; bu ise tarmsal retimin hzla dmesine, yiyecek
fiyatlarnn ar ykseliine yol at. Tahranda, kiralar iki yl iinde yzde 300 orannda artt.
Sayca aznlkta kalan bazlarnn ii speklasyon, ithlt, komisyon sayesinde yaver giderken,
kalifiye olmayan iiler, kent yoksullar, kk burjuvazi ve kyllk skntya dmeye balad.
56

ilerin kendilerine olan gveni 1970lerin balarndan itibaren ykselmeye balam, 1973-
74deki olaanst ekonomik patlama srasnda daha da bymt. 1971 ylnda, Tahran
yaknlarndaki Karaj adl yerleim merkezinde bulunan ah Cahit isimli tekstil fabrikasndaki ii-
iveren ekimesi 13 kiinin yaamn yitirdii bir kavgayla son bulmutu; 1973de petrol
20
iilerinin giritii bir grev yaand; 1974te Tebrizde bulunan Mashin Sazide 800 iiyi
kapsayan bir ii-iveren ekimesiyle Tebriz nakliye iilerinin bir grevi gerekleti; 1975te,
aralarnda Tahran yaknlarndaki ahi tekstil fabrikasnda ii ve rencilerin polisle attklar
igal eyleminin de bulunduu 30 grev yaand.
57

Deien hava, yksek cretler, daha iyi alma koullar talepleriyle ksa sreli ama sonu alc
grevlere kan, baarl bir rgtlenme deneyimine sahip olup kendisini gl bir konumda gren
kalifiye iilerin giderek artan zgvenini yanstyordu. dnyasnn nde gelen gazetesi Tahran
Economist, bu durumdan u szlerle yaknyordu:
cretler ve maalar srekli olarak ykseliyor ve hl emein retkenliinin ne olduu
sorusu gzard ediliyor... Bir zamanlar ekmek ve peynirle geinen insanlar imdi
chelokebabtan [kebap ve pilav] daha aasn azna koymuyor ve kalifiye olmayan
bir inaat iisi bile ie bir Peykanla [otomobil] gitmek istiyor.
58

Gerekte ise, kalifiye olmayan iiler bu sylenenden ok daha geri bir yaam sryor,
enflasyon ve roket hzyla ykselen ev kiralar yznden sknt ekiyor, buna karlk pazarlk
glerinin ok zayf olduu iyerlerinde kendi durumlarn koruma ansndan byk lde yoksun
bulunuyorlard. Buna ek olarak, 1970ler boyunca yaanan krdan kente g de kalifiye olmayan
iilerin cretleri zerinde byk bir basn yaratmt; 1956 ve 1971 yllar arasnda milyon
kyl kentlere g etmiti ve 1970lerin ortalarnda her yl ortalama 380.000 kii kyn terk edip
kentlere yerleiyordu.
59
Bunun yol at sonulardan biri kalifiye olmayan iilerin cretlerinin
kalifiye iilerin cretlerinin te biri kadar olmas iken, bir dier sonu, bata Tahran olmak zere
byk kentlerde gecekondu mahallelerinin hzla bymesiydi.
Ekonominin gerileme iine girmesiyle birlikte durumu sarslm olan ah, gelime programn
durdurma karar ald. Projeler yarda kesildi, silahl kuvvetlerin ve devlet idaresinin harcamalarna
kstlamalar getirildi. hracattaki keskin d gerilemenin ulat boyuta iaret ediyordu. 1974-
1976 yllar arasnda ihracat art miktar yllk ortalama yzde 60 idi. 1977 ylyla birlikte bu oran
yzde 3e kadar gerilemiti.
60

Emee olan talep dt; bu durum iileri ve kent yoksullarn dorudan vururken kk
burjuvazinin baz kesimlerinin durumunu ciddi lde etkiledi. Grevlerin says artmaya balad ve
uzun yllar sonra ilk kez, bir honutsuzluk dalgas bazaarn btnne yayld. Bankalarn ve devletin
finans kurumlarnn yaratlmas, sanayilemenin ilerlemesi ve modern datm yntemlerinin
yaratt etki bazaarn ekonomik yaam zerindeki nfuzunu zayflatt; bununla birlikte, bazaar,
lkenin parakende ticaretinin te ikisinden fazlasn, kk iadamlar ve zanaatlar asndan
yaamsal olan bor verme ilerinin byk blmn kendi kontrolnde tutmaya devam etti.
61

Rejimin, bte ve kredi kstlamalaryla birlikte yeni bir ynelim iine girmesi bazaar asndan bir
krize yol at ve kk tccarlarn ou zarara urad.
Bundan sonra, rejim bazaar daha da sktrmaya balad. Trmanan enflasyon ve artan isizlik
karsnda bir gnah keisi bulma ihtiyac hisseden ah, bazaar vurguncularn sulayarak rvet
ve yolsuzlua kar bir kampanya balatt; tccarlar ve dkkan sahiplerini denetlemek zere zel
ekipler kurdu. On binlerce mfetti dkkan sahiplerinin muhasebe kaytlarn incelemeye alrken,
8.000 iadam, dkkan sahibi, seyyar satc zel olarak kurulmu mahkelerde yarglanp hapis
cezalarna arptrld, 23.000 kadar yaadklar ehirlerden srld, 200.000 kii eitli para
cezalarna arptrld.
62
Bu durum yalnzca bazaarilerin deil, ayrca burjuvazinin ticaret ve finans
sektryle ili dl olan kesimlerinin de tepki ve nefretini kazand.
1977 ylna gelindiinde, ah toplumun hemen her kesimini kendisinden soutmu
durumdayd. Birka aylk bir zaman dilimi iinde, lke devrime giden yolun bana gelmi
bulunuyordu.
21
Devrimin ngnnde ran kapitalizmi
Tm devrimler iinde olutuklar toplumun karakteri tarafndan biimlendirilirler. u halde,
ayaklanmann ngnnde ran kapitalizminin belirleyici karakteri ne idi?
ran hl geri bir lkeydi. Nfusun yars krsal alanda yayordu ve tarmda kullanlan
yntemler hl ilkel bir durumdayd. ehirlerde modern sanayi birka sektrle snrlyken, kk
lekli retim hl yaygn durumdayd. Ancak, 70 yllk gelime lkeyi esasl bir deiiklie
uratmt - sermaye rana nfuz etmi, toplumun btnne damgasn vurmutu.
Bu deiimlerin kayna emperyalist devletlerin ran iin bimi olduklar rolde yatar. Birinci
Dnya Savandan itibaren, ran bat kapitalizmi iin bir enerji kayna olarak grlmt ve bat
bu lke zerindeki nfuzunu srekli klmak iin her yola bavurmutu. Bu anlamda, ran,
kapitalizmin merkez lkelerini karakterize eden hzl ve tam bir sanayilemeden btnyle uzak bir
biimde, uluslararas sistem iinde btnyle baml bir konuma sahipti. Ancak, bu, gelimenin
randa hi yaanamad anlamna da gelmedi; lkede bir gelime gerekleti, ama snrl ve eitsiz
bir temelde.
Krsal alan 1960lardaki toprak reformuyla birlikte baz deiimler yaamt ve ailelerin
ounluu, yeterli dzeyde bir yaam srmeleri iin yeterli olmamakla birlikte, bir para topraa
sahip duruma gelmiti. Pazar iin retim lkenin pek ok yerinde yaam idame iin retimin yerini
almt; baz blgelerde zirai iletmecilik retim zerinde kontrol eline geiriyordu - ok geni
topraklarda buday ekiliyor ve yre halkndan mevsimlik igc olarak yararlanlyordu. Kk ve
orta lekli toprak sahibi kyllerden oluan yeni bir snf domu, baz byk toprak sahibi
ailelerin nfuzu bir lde azaltlmt. Bununla birlikte, ok geni araziler hl - bir baka yerde
yaayan - toprak sahiplerine ait durumdayd ve milyonlarca kyl hl binbir glkle yaamn
topraktan temin etmeye abalyordu. Kente g krsal nfusu azaltm olmakla birlikte - 1970lerin
sonlarnda randaki igcnn yalnzca te biri krsal kesimdeydi - krda toplumsal yap esas
olarak deiime uramam durumdayd.
ehirlerde deiiklik ok daha yaygnd. Kapitalizmin pekimesi, Marxn iki dman kamp
olarak nitelendirdii iki snfn - burjuvazi ve proleteryann - varln daha da ak hale getirmiti.
Bat kapitalizmi petrol sanayii zerinde kontrol kendi elinde bulundurmaya devam etmi
olmakla birlikte, yerli bir burjuvazi hzla byme kaydediyordu. Yerli burjuvazinin devletin
desteine ihtiyac vard; bu snf, Hindistan ve Brezilya gibi dnya sisteminin merkezinin dnda
hzl sanayileen lkelerin kapitalist snflaryla karlatrldnda, hl kk ve gsz
durumdayd. Bununla birlikte, yerli burjuvazi, yzyln hemen banda birka fabrikay kontrol eden
embriyon halindeki bir oluum iken, imdi nemli sektrlerde faaliyet yrten, aka ayrt
edilebilen toplumsal bir katman haline gelmiti.
Yerli burjuvazinin ekonomik arl, rejimin 1970lerdeki gelime planlarnda ifadesini
buluyordu. 1973-78 dnemini kapsayan be yllk plan altnda sanayiye, devlet 46.2 milyar dolar,
zel sektr 23.4 milyar dolar, yabanc sermaye 2.8 milyar dolar yatrmda bulunacakt.
63
Rejimin
verdii rakamlardaki yanllara karn (kaynaklarn gerek datm ou zaman devletin verdii
rakamlardan bir hayli farkl olurdu), anlan dnemde ran burjuvazisinin dikkate deer byklkte
bir sermayeyi kendi hesabna mobilize etme yeteneine kavumu durumda olduu ok akt.
Burjuvazinin younluk dzeyi olduka yksekti. 1974te yaplm bir hesaplamaya gre, 45
aile lkedeki en byk irketlerin yzde 85ini kontrol ediyordu.
64
Ancak, ekonominin 1960larda
ve 1970lerde yaanan ykseli dnemleri srasnda, toprak sahibi snftan, bazaardan,
yolsuzluklardan elde ettikleri gelirleri yatrma dntrme arzusunda olan pek ok memuru
barndran devlet aygtnn (bu durum Pehlevi sistemi iinde ok yaygnd) st kademe
yneticilerinden pek ok yeni unsur bu snfa dahil olmutu. Ayrca, burjuvazi, halihazrda bir dizi
siyasi parti tarafndan ksmen ifade edilen bir kimlik de gelitirmiti. Otokrasinin yerinden
22
edilebilecei beklentisiyle 1940larda Ulusal Cepheye destek vermiti; daha sonralar, ah, rejim
yanls iadamlarn rejimin sahte parlamenter sistemi altnda faaliyet yrten resmi siyasi partileri
iinde entegre etme konusunda baz baarlar kaydetti.
i snf hzl bir byme gstermiti. 1940larda cretliler ulusal igcnn yzde 16sn
oluturuyorlard - bu rakam 1970lerin ortalarnda yzde 35e ykselmiti. Tarihi Ervand
Abrahamian u deerlendirmede bulunuyor:
ah Rza modern bir ii snf yaratmt; ah Muhammed ise, ii snfnn modern
rann en byk yegane snf durumuna gelmesini salamt.
65

1970lerin sonlarnda ran ii snfnn bileiminin ne olduu sorusuna kesin bir yant vermek,
istatistiklerin gvenilir olmamas ve zanaat emei ile geni lekli retim arasndaki snrlarn
belirsizlii nedeniyle gleiyor. Abrahamian, eitim grmlerin tahminlerini dikkate alarak, o
yllarda modern sanayide 880.000 kiilik bir ii ktlesinin var olduunu hesaplyor. Bu toplam,
30.000in zerinde petrol iisi, 20.000 elektrik ve gaz iisi, balklk ve ormanclk sektrnde
alan 30.000 kadar ii, 50.000 maden iisi, 150.000 demiryolu, liman iisi ve ofr, en az 10
ii altran fabrikalarda alan 600.000 iiden oluuyor.
66
Gerek rakamlarn bunlarn daha
zerinde olmas muhtemel.
ehirlerdeki hizmet sektrnde ve kk imalat fabrikalarnda alan 392.000 cretli, kk
atlyelerde alan 100.000 kadar ii, maazalardaki 140.000 tezgahtar, 152.000 banka ve bro
alan ilave edildiinde toplam rakam byyor. naat sektrnde ve daha kk atlyelerde
alan kent yoksullar arasndaki geici iiler ve krsal alandaki mevsimlik cretliler de dahil
edildiinde toplam rakam 3.5 milyona eriiyor. Ekonominin 1970lerin ortalarndaki genileme hz
dnlrse, bu tahmini rakamn da gerek rakamn altnda olduu sylenebilir.
ilerin byk retim birimlerinde younlamas, 1960larn ortalarnda balam olan
genileme dneminin bir zellii idi. 1953te, 500 ii altran 19, 50 ile 500 arasnda ii
altran 300, 10 ile 49 arasnda ii altran yaklak 1.000 fabrika vard. 1977 ylna
gelindiinde ise, bu rakamlar srasyla 159, 830 ve 7.000e ulamt.
67
Uluslararas standartlar
dnldnde, byk iyerlerindeki rakamlarn yksek olmadn sylemek mmkn; bununla
birlikte, Abrahamiann verdii rakamlara gre, bu, sanayideki igcnn yzde 20sine karlk
geliyordu - bir nceki kuakla karlatrldnda bunun arpc bir deiime iaret ettii grlyor.
Rejim, resmi iyeri gruplar ya da sendikalar araclyla bamsz ii rgtlerinin
kurulmamasna zel bir dikkat gsteriyordu. Hkmet kontrolndeki sendikalar, her yerde hazr ve
nazr olan gizli polis tekilat Savakn uzants rgtler olmann tesinde bir anlama sahip
deillerdi. Her eye karn, bata kalifiye ve yar-kalifiye iiler olmak zere, iiler arasnda
zgvenin artmasyla birlikte pek ok fabrikada birer ii aktivistleri a ortaya kt. 1978-79
Devrimi srasndaki fabrika rgtleri zerine geni bir aratrma yapm olan Assef Bayat, ok
sayda iinin gayri-resmi bir biimde ve yeralt faaliyetini esas alan bir temelde rgtlenmi
olduu, iverenlerin on yllk bir dnem iinde kendiliinden filizlenip boy atm gizli hcrelerle
yz yze kaldklar sonucuna varyor.
68
Paral bir yap arz eden ii rgtll - 1973 ile 1979
yllar arasnda art gsteren grevlerin de iaret ettii gibi - yeniden ortaya kyordu.
Kapitalist gelime, orta snfn - kk burjuvazinin - basn altna girmi olduu anlamna
geliyordu. Bu snfn geleneksel stats, ticaret ve finansman alannda merkezi bir rol oynayan
bazaarn sahip olduu zgl karakteriyle randaki geleneksel kk burjuvaziye benzeri pek ok
lkede olduundan ok daha byk bir gvenlik duygusu vermesine karn, 50 yl akn bir sredir
tehdit altndayd. zellikle 1960larda, - rejimin silahl kuvvetlere ve devlet tekilatna yapm
olduu byk yatrmlarn bir sonucu olarak - yeni ve agzl bir kk burjuvazi domutu.
Silahl kuvvetler iindeki yksek rtbeli subaylar, yksek dzey yneticiler ve serbest meslek
23
sahipleri, devrime kadar rejime sadk kalm olan nemli bir yeni toplumsal katman
oluturuyorlard. te yandan, orta ve yksek renimin yaygnlamasnn bir rn olarak, ikincil
dzeyde serbest meslek sahipleriyle teknisyenlerden oluan iyi eitim grm bir katman domutu.
Bu deiimleri beraberinde getirmi olan sre, iinde ekonomik ve siyasi elikilerin o
zamana kadarkinden ok daha ak olarak gzlendii bir toplum yaratmt. En ileri ekonomik ve
toplumsal biimler, en basit/geri olanlarla birlikte yan yana bulunuyordu: Petro-kimya fabrikalarnn
hemen yannda elektrii olmayan kyler vard; yeni fabrikalarn birka adm tesinde, zanaatkarlar
yzyllar boyunca hemen hi deimeden kalm ilkel yntemlerle retimde bulunuyorlard;
kentlerdeki sekinler batdaki sekinlerin yaamna benzer bir yaant srerlerken mantar gibi
treyen gecekondularda korkun bir yoksulluk kol geziyordu.
Patlamaya hazr bir bombay andran bu duruma egemen olan ey, ulusal ekonomik gelimenin
sistemli bir ekilde yrtld ah Rza dnemiyle birlikte giderek derinlemi olan siyasi
elikilerdi. Pehlevi'ler, batyla kurmu olduklar yaknlk her ne olursa olsun, bamsz, modern bir
ekonomi yaratmaya, yerli burjuvazinin geliimini hzlandrmaya ve buna kout olarak bykl ve
siyasi arl giderek artan bir ii snfnn domasna neden olmaya kararl grnyorlard. Buna
karn, ahlar lkeyi pre-kapitalist toplumlara zg bir otokrasi araclyla ynetiyorlard. Bu
durum, 1950lerin balarnda, burjuvaziyle ii snfnn muhalefet hareketi iinde nc bir rol
oynadklar ve iktidar mcadelesine giritikleri bir atma dnemine yol amt. Bundan yirmi be
yl sonra, sz konusu elikiler daha da derinlemi durumdayd: karlar birbiriyle atan ve
aralarndaki uzlamazlk imdi daha derinlemi olan iki temel snf daha da glenmiken, ah,
eskiden olduundan daha az otokratik deildi.
24
2. DEVRM
Devrim zerine kaleme alnm hemen her almada, toplumun rejim zerinde ciddi bir basn
yaratm olan kesimlerinin aydnlar ve dini kast olduu ileri srlr.
1
Oysa, bu sav gerei
yanstmyor. Yazar ve avukatlardan gelen ve ah zerinde libarelleme konusunda bir basn
yaratmak isteyen ABD Bakan Carter tarafndan tevik edilen sivil haklar konusundaki protestolar,
1977 ylnn balarndan itibaren giderek byyordu. Bu, reform arsnda bulunmalar iin
burjuva liderlere bir frsat verdi ve 1977 yl Haziran ayna gelindiinde, Ulusal Cephenin, ahn
1905 Anayasal Devrimiyle kazanlan haklar yeniden vermesi - yani burjuva zgrlkleri yeniden
tanmas - talebini ne srecek kadar kendisine gvendii grld. Ne var ki, bu talepler, rejim
asndan, liberal muhaliflerin yllardr ne kardklar taleplerden pek farkl deildi. Rejim, kitlesel
muhalefetle yz yze gelinceye kadar, gerek bir basn altna girmedi.
1977 Haziran'nda, Gney Tahrann yoksul halk kesimleri ilk ak ve dolaysz meydan okuma
eylemlerine giritiler. Krallnn Bakentinin grntsn bozduklar iin ahn cann skan
gecekondularn ykmn gerekletirmek iin blgeye gnderilen polisler beklenmedik bir direnile
karlatlar. Binlerce insan haftalar boyunca polis glerine kar mcadele etti; 27 Austos gn,
50.000 gecekondu sakininin katld bir gsteri sonras polisler ve ykm iin gelen buldozerler
blgeden ekildiler. Direni, rejimi planlarndan vazgemek zorunda brakmt. Bu, 1950lerden
beri grlen en byk kitlesel protesto eylemiydi ve aha muhalif olan tm kesimlere muazzam bir
destek kazandrd.
2

Tahrandaki olaylar, iyeri direniinin rgtleniinde giderek daha ak hareket eden ii
aktivistler asndan zellikle nemliydi. Rejim sert nlemler almaya balayp iverenler cretleri
drmeye balad zaman, fabrikalarda muhalefet trman gstermeye balad. Grev says artt;
lkenin drt bir yanndan sabotaj eylemlerine ilikin raporlar geliyordu. Temmuzda, - lkedeki en
byk iletmelerden biri olan - Tahrandaki General Motors fabrikas iiler tarafndan atee verildi
ve bir tahmine gre bunu izleyen hafta iinde buna benzer 130 olay gerekleti.
3

1977 Ekim ayna gelindiinde, ii topluluklar arasnda boy veren yeni bir gven dalgas
iyerlerini sarp sarmalyordu. Bu, ran kapitalizminin taknlklarna kar giderek byyen
muhalefetin rn olan, her geen gn derinleen ekonomik ve siyasi krize ynelik bir tepki idi. Bir
yla yakn bir sre iinde henz kitlesel bir ii muhalefeti domamt, ancak protestoya ynelik bir
hareketlilik halihazrda aka hissediliyor, bir sre sonra yaanacak ayaklanmann mayalandna
ilikin ilk belirtiler grlyordu. Pehlevilere ynelik kitlesel muhalefeti uyaran eyin ne olduu ok
akt: randaki sistemin iiler ve yoksullar arasnda bir meydan okuma ruhu yaratan krizi -
henz aydnlardan ya da dini liderlerden gelen herhangi bir ar yoktu.
Kasm 1977de, yazarlar, avukatlar ve akademisyenler halk arasnda iir dinletileri
dzenlemeye baladlar ve bu etkinlik liberal muhalefetin oda haline geldi. Tahran
niversitesinde polisin toplantlar basp rencilere saldrmasnn ardndan muhalefet daha sert
bir grnm kazanmaya balad. Aralk aynda dinsel kast sahnedeki yerini almaya balad.
Dinsel muhalefet, uzun sreden beri, 1964 ylnda srgne gnderildii gnden itibaren Irakta
yaamakta olan Ayetullah Humeyninin etrafnda rgtlenmiti. Dinsel iktidara tek bana sahip
olmann verdii avantajla yaygn bir saygnlk kazanm olan Humeyni, kendisi de ok uzun sreler
rejimle yakn bir iliki iinde kalm olmakla birlikte, Pehlevilere ilk eletirilerini 1940larn
balarnda yneltmeye balamt. Srgn, Humeyninin grlerini keskinletirmiti; mollalardan
ve ilahiyat rencilerinden oluan gizli bir a, on yl akn bir sre boyunca Humeyninin iinde
monarinin slma yabanc bir ynetim olduunu ilan edip rejime kar direni arsnda
bulunduu konuma kasetlerini ve bildirilerini datmt. Humeyninin camiler ve dinsel kurumlar
araclyla faaliyet gsteren taraftar a, rejimin varln dorudan tehdit etme kapasitesinden
yoksun olmasna karn, aha muhalif olanlar iin nemli bir ekim merkezi durumuna gelmiti.
25
1977nin Aralk aynda Humeyni bir kez daha ahn devrilerek 1905 Anayasasnn yeniden
yrrle konmas arsnda bulundu. Rejimin yayn organlar, giderek arlaan muhalefet
atmosferinin de etkisiyle bu arya tela iinde ve sert bir tepkiyle karlk verdi; Humeyninin
kiiliine saldrarak kutsal bir ehir saylan Kum kentindeki rencileri ve mollalar gsteriler
dzenlemeye kkrtt. Onlarca gsterici polis tarafndan ldrld ve 40 gnlk yas ilan edildi; bu
gelimeler, mollalara, rencilerden, bazaarilerden ve kent yoksullarnn baz kesimlerinden oluan
hareketin bana gemeleri olanan verdi.
Protesto gsterilerinin yaygnl hl srgnde bulunan Humeyniyi artt; ancak, ne denli
frsat olduunu gsteren Humeyni vakit yitirmeden bu protesto hareketinin nderliini eline
almak iin harekete geti. Kendisinin ve pek ok dini liderin de katlm olmasna ramen rejimin
muhalefeti ezme baarsn gstermi olduu 1963 ylndaki olaylarn yinelenmesinden korkan
Humeyni u uyarda bulunuyordu: Eer insanlarn kalplerindeki bu ate snerse, onu tekrar
tututurmak mmkn olmayacaktr. Bylece, Humeyni, el ilanlar yaymlayarak ve yas gnlerini
halk harekete geirip rejimin sularn gzler nne sermek iin kullanarak daha byk
gsterilere giriilmesi arsnda bulundu.
4

Humeyni yandalar, camiler, dinsel eitim kurumlar ve hareket iinde merkezi neme sahip
bir kurum olan bazaar araclyla tesis edilmi a vastasyla gsterileri yaygnlatrdlar. Toprak
sahibi snfn kimi kesimleri, hatta modern burjuvazi mollalarla yakn bir ilikiye sahipken, bazaar
ok uzun bir sreden beri camilerle zel bir baa sahip bulunuyordu. Bu, esas olarak ticari bir
ideoloji olan slmn toplumsal orijininin bir ifadesiydi.
5
randa, camiler fiziksel konum itibaryla
pazar yerlerine entegre olmu durumdayd; tccarlar, zanaatkarlar, esnaflar en sadk Mslmanlar
arasndaydlar ve dinsel sekinlerin en ateli taraftarlar bunlard.
Bu iliki, - 1963 ylnda olduu gibi - gl bir laik alternatifin yokluunda siyasi arenada
kendisini daha yaygn bir biimde ifade ediyordu ve camiler kk burjuva honutsuzluun aka
dile getirildii mekanlar durumundaydlar. 1970lerin sonlarnda cami benzer bir rol oynuyordu.
Bazaar, 1977 ylnda, ahn yozlamay aratrmak zere bazaara mfettilerden oluan ekipler
gndererek kk iadamlarna kar saldrya gemi olmas dolaysyla halihazrda bir basn
altndayd. Rejime kar duyulan dmanlk hzla byd; tccarlar, zanaatkarlar geleneksel dini
kanallar araclyla honutsuzluklarn ifade ettiler. Bu protesto gsterilerine katlanlarn saysn
daha da arttrd ve Humeyninin mali desteini salad - ancak, dinsel a rejimi sarsacak yeterli
siyasi arl beraberinde getirecek gleri mobilize etme kapasitesinden hl yoksun durumda
bulunuyordu ve 1963de olduu gibi politik bir gce sahip deildi.
1978in ilk aylar boyunca, mollalarn ars zerine rgtlenen ve dinsel sloganlarn stn
olduu gsteriler arlktayd. Sonra, yaz aylarnda, ekonominin daha da ktlemesinin verdii
itkiyle grevler yeniden ortaya kmaya balad. Btn yl boyunca hkmet ekonomiye eki dzen
verme ihtiyacn iddetle hissetti. Hkmet, imdi anlan dnem iinde sanayinin genilemesini
yar yarya azaltm olmakla ve inaat sektrnde yllk byme orann yzde 32den yzde 7ye
drm olmakla vnyordu. cretler hzla geriledi - kalifeye olmayan bir iinin gnlk 10
dolar olan creti 7 dolarn altna derken kalifiye iiler zerindeki basn giderek artt.
6

1978 Hazirannda ii-iveren ekimesi lkenin drt bir yanna yaylyordu. Eylemlerin pek
ou savunmaya ynelikti - iiler cretlerini ve alma koullarn muhafaza etmeye
alyorlard; fakat, ayrca yeni ve saldrya ynelik taleplere de rastlanlyordu. Tahranda ve
gneyde prim ve ikramiyelerin iptaline kar grevler yaanrken, Abadanda 600 salk iisi yzde
20lik cret art, ikramiye ve salk projesi talebiyle greve kyordu. Behshahrda tekstil
iilerinin cret art talebinin yansra serbest sendika seimleri talebini dile getirmeleri dikkate
deerdi.
7
Bamsz ii snf rgtlenmesi konusu, 1953 yenilgisinden beri ilk defa olarak yeniden
gndemdeydi.
26
Mollalarn arsyla dzenlenen gsterilerin nitelii deimeye balad. Kent yoksullarnn
yansra, kk sayda ii de bu gsterilere katlmaya balad. Ekonomik kriz ile muhalefet
hareketi arasndaki iliki, en yzeysel burjuva yorumcularn bile grebilecei kadar ak bir hal
alyordu. Washington Post gazetesi u yorumda bulunuyordu:
Son gnlerde rann drt bir yannda yaanan ayaklanma dalgas, enflasyon, eitsiz
blm ve devletin yksek kurumlarndaki yozlama karsnda galeyana gelen
sradan insanlarn ii. Deneyimli bir ekonomist, Bundan bir yl nce bu insanlar
ayaklanmaya kalkrken gremezdiniz diyor: Bunlarn hepsi ykseli srasnda
inaatlarda alyorlard.
8

i snfnn tepkisi, esas olarak grev hareketinde ifadesini buluyordu; fakat kent yoksullar
tepkilerini dile getirebilecekleri byle bir protesto aracndan yoksun durumdaydlar. yeri
vastasyla kollektif rgtlenmeye gitme olanandan yoksun olan (Marxn deyimiyle)
lumpenproleterya mollalarn arkasnda saf tuttu. Birka yldan beri camilerin ehirlerin gecekondu
blgelerindeki etkisi giderek byyordu; ortada - bazaar ile cami arasnda olduu gibi - kurumsal
bir iliki olmamakla birlikte, yoksullar etin ve zihin kartrc bir sosyal evre iinde bir referans
noktas olarak dine yneliyorlard. Karl Marx, ondokuzuncu yzyl Avrupasnn hzla deien
kentlerinde dinsel fikirlerin etkisini gzlemleyerek unlar yazmt: Din, bask altnda ezilen
insann derin i ekii, kalpsiz bir dnyann kalbi ve ruhsuz koullarn ruhudur. O, halkn
afyonudur.
9

Kriz iine gmlm ran toplumunun d kenarlarna itilmi kent yoksullar da bu acmasz
dnyada bir anlam aray iindeydi. Bunlarn 1977 yaznda polise ve orduya kar verdikleri
mcadele, yaamlarn srdrmeye ne denli kararl olduklarnn bir gstergesiydi; Humeyni hareketi
rejime kar muhalefetin oda olduunu kantlayarak g kazandnda, yoksullar kendi fke ve
arzularna ifade kazandryor grnen bir muhalefet kanal kefettiler. Mollalar zorbala kar
mcadele arsyla ran toplumunu slam adna pisliklerden arndrma abasn birletirdiklerinde,
kent yoksullarndan byk destek grdler.
Austos 1978e gelindiinde, protesto eylemlerinin eritii dzey rejimin mttefiklerini
kayglandrmaya balad. ABD bir dizi tavizlerde bulunulmas arsnda bulundu; bu arya iki
bakana grevden el ektirerek karlk veren ah dini liderler iin makul olacana inand erif
mamiyi bakanla getirdi. Ancak grevler, sabotajlar ve protesto gsterileri devam etti ve ah
yaklamn deitirerek gemite sorununu zm olduu ynteme bavurdu. Skynetim ilan
eden ah, askerler Kara Cuma olarak anlan 8 Eyll gn Tahranda binlerce gstericiyi
ldrrlerken muhalefete meydan okumu oluyordu.
Bu g gsterisi, 1963de olduu gibi, muhalifleri silah gcyle ezip onlar sokaklardan
temizleyerek rejime ynelmi tehditi ortadan kaldrmay amalyordu. Eer protesto hareketi
mollalarn, bazaarilerin ve kent yoksullarnn egemenliindeki gsterilerden ibaret kalm olsayd,
bu taktik olaslkla amacna ulard. Ne var ki, lkenin drt bir yanna yaylan ii-iveren
ekimesi imdi yeni bir biim kazanmaya balamt; ii snf Humeyninin hakim olamad
siyasi bir silah kullanmak zere mcadeleye dahil oldu: kitle grevi.
i Hareketi
9 Eyllde Tahrandaki petrol rafinerisinde alan 700 ii skynetim ilanna ve nceki
gnk katliam protesto etmek zere greve kt. 48 saat iinde grev sfahan, Abadan, Tebriz ve
irazdaki rafinerilere srad. 12 Eyllde, hkmetin daha nce Tahrandaki iki gazeteye
gnderilmi sansr memurlar 4.000 basn alannn greviyle protesto edildi ve erif mami hibir
yarar getirmeyen bir sansr yasasn geri ekmek zorunda kald.
10
13 Eyllde Tahrandaki imento
27
iileri yksek cret, siyasi tutuklulara zgrlk ve skynetime son verilmesi talebiyle greve
gittiler.
11
22 Eyllde Ahvazdaki petrol iileri greve kt ve bundan on gn sonra Kuzistan petrol
havzasnn dier blgelerinde alan 10.000 ii bu greve katld.
12

Grevler yldrm hzyla yaylyordu - ekimin ilk gnlerine gelindiinde nde gelen 50
fabrikada iler tamamen durmu haldeydi. En nemli sanayi blgelerindeki fabrikalarn
hepsi ve hatta Kerman ehrinin gneyine yakn bir yerde bulanan bakr madenleri gibi en
cra kelerdeki iyerleri de buna dahildi. Hizmet sektrnde alanlar ve bro iileri,
otobs ofrleri, posta iileri, hastane alanlar, retmenler, banka alanlar ve otel
iileriyle birlikte grev hareketine katldlar. Talepler imdi daha da eitlenmiti; fakat en
ok ne karlan talepler yzde 100e varan cret artlar, yneticilerin iten alnmas,
sosyal yardm ve hizmetlerin iyiletirilmesi, skynetime son verilmesi, Savakn datlmas
ve siyasi tutuklularn serbest braklmas idi.
Rejimin yz yze kald glklerin stesinden gelemeyebilecei fikri burjuvazinin yeleri ve
yksek dzey devlet yneticileri arasnda giderek yaylyordu. Her gn lke dna karlan nakit
para miktar 50 milyon dolar cvarndayd ve banka alanlar babakann, silahl kuvvetlerdeki
yksek rtbeli subaylarn da aralarnda bulunduu en zengin kiilerin yurtdna 2 milyar dolar
kadar nakit para kardklarn kantlamay baardlar. Halk kitleleri arasnda derin bir fke yaratan,
grev ve gsterilerin daha da trmanmasna yol aan bu haber, yzde 50si sradan erlerden oluan ve
kendisini muhalefete yakn hissetmeye balayan ordu iinde de fke ve gerilime yol at.
ah panie kaplmt. Tereddt iinde, akn ve tutarsz davranlarda bulunmaya balad.
lkin Irak rejiminden Fransaya geen Humeyniyi snrd etmeye zorlad; ardndan, rejim yanls
Rastakhiz Partisini datmak, baz tutuklular serbest brakmak, yozlam devlet grevlilerini
tutuklatmak gibi bir dizi tavizde bulundu. Bu ii hareketinin kendisine olan gvenini artrmaktan
ve eylemlerin genilemesine hz kazandrmaktan baka bir ie yaramad. Abrahamiann da
belirttii gibi:
Ekimin nc haftasyla birlikte, grevlerin hzla birbiri ardna dizilmesi sonucu hemen
tm bazaarlar, niversiteler, yksek okullar, petrol tesisleri, bankalar, bakanlklar,
postaneler, demiryollar, gazeteler, gmrk ve liman hizmetleri, i hat hava ulam,
radyo ve televizyon istasyonlar, devlet hastaneleri, kat ve ttn fabrikalar, tekstil
atlyeleri ve dier byk fabrikalar byk lde i grmez hale geldi.
13

Baz grevler cret art talepleriyle, dierleri siyasi reform talebiyle balatld; ancak,
bundan ok nce, hemen her iyerinde her iki tr talep - iverenlerin alanlarn temel
istemlerini karlamas ve rejimin tavizlerde bulunmas - birlikte dile getirilmiti. Grevler bir
anda iyerlerini haftalarca felce uratt; ie yeniden balama ou zaman yeni taleplerin
formle edilmesine ve iin yeniden durdurulmasna yol ayordu. rgtllk dzeyi bir hayli
yksek olan ve 33 gn srerek ekonomiyi felce uratan petrol iileri grevi grev hareketinin
merkezini oluturuyordu. lke tam bir karklk iindeydi: Rejim ve kitle hareketi, bir yaam ya
da lm mcadelesi iinde kilitlenmi durumdayd.
Liberal burjuva siyasetileri, ah ile kitle hareketinin yegane resmi temsilcisi konumundaki
dini liderlik arasnda arabuluculuk yapmaya altlar. Ulusal Cepheden Bezirgan ve Sancabi,
Humeyni ile grp onu rejimle uzlamaya ikna etmek iin Parise gittiler. Giriimleri baarsz
kald - Humeyni, eline geen frsatn byklnn farkndayd ve nemi giderek artan
konumundan vazgemeye istekli deildi.
Bezirgan bir devrimden yana olmadn srarla vurgulad. Humeyniye, Halk zgrl
olmas gerektii gibi kullanmaya hazr deil dedi. Ayetullah kendi grnde srar etti: Tedrici
bir yol izlemeye ve beklemeye hayr! Bir gn, bir dakika bile yitirmemeliyiz. Halk dorudan devrim
28
talep ediyor.
14
Mcadele dalgasnn zerinde ykselen Humeyni artk grevleri ve her gn yaanan
sokak atmalarn destekliyor, eylemlerin younlatrlmas arsnda bulunuyordu. Hareket
iinde nderlii ulusal lekte kabul gren yegane lider durumuna gelmiti.
Aralk ay banda petrol iileri, hkmeti gnde 74 milyon dolar gelir kaybna uratan yeni ve
topyekn bir greve ktlar. Petrol sahlrna asker gnderildi; ama bouna. Silahl kuvvetler iinde
ilk atlaklar ortaya kp baz askerlerin gstericilerin zerine ate amay reddetmesiyle ve baz
byk klalarda ayaklanmalarn ba gstermesiyle birlikte, bazaariler de protesto eylemlerine
katlmaya baladlar - Tahran bazaar bir hafta sreyle kapal tutuldu.
ah, televizyona kp gemite hatalar yapldn kabul ettiini, nde gelen yneticilerin
tutuklanacan, memurlarn cret art taleplerinin yerine getirileceini duyurmak suretiyle havu-
sopa taktiinin yeni bir kombinasyonuna bavurdu. Bununla eanl olarak grevleri zor yoluyla
bastrmaya alt, ancak baarl olamad. Gsteriler olaanst boyutlara ulat; 11 Aralkta
Tahranda yryen 2 milyon gsterici u sloganlar haykryordu: Amerikan kuklasn asn, Halk
silahlansn, ah devrilmeli. Askerler de kendilerine verilen emirlere itaat etmemeye baladlar -
devlet aygt artk sendeliyordu.
ah, durumu idare edebilmek iin son bir giriimde bulunarak Ulusal Cepheden ahpur
Bahtiyar babakanla getirdi. Ne var ki, en nemli destekisi olan Amerikallar bile artk
kendisini gzden karmlard. Washington, ahn batl petrol tesislerini gvence altnda tutma
yeteneini yitirmekte olduunu aka gryordu. ahn varl muhalefet eylemini derinletirmeyi
srdrmekten, ve hatta ABDnin Arap Krfezinde mttefiki olan dier devletlerde benzeri
eylemlerin domasn tevik etmekten baka bir ie yaramayacakt. Carter ynetimi ahn bir yk
haline geldiini dnd ve bu ykten kurtulmann daha iyi olacana karar verdi.
16 Ocak 1979da, lke hl grevlerle ve gsterilerle alkalanrken, ah Msra gitmek zere
lkeyi terk etti.
Ayaklanma
Devlet aygt artk dalyordu. Humeyni 1 ubat 1979da lkeye geri dnd zaman,
kendisine silahl kuvvetlerin en kritik birimlerinin desteini vaat eden subaylar tarafndan
karland. lkenin drt bir yannda her gn askerler ordudan firar ediyorlard; Bahtiyar, askeri polis
gcn ve Ulusal Muhafzlar homafarlarn - hava okulu rencilerinin - bir ayaklanmasn
bastrmak zere kullannca mcadele doruuna ykseldi.
O zamana kadar olaylara karmayp izleyici durumunda kalm olan muhalif gerilla
rgtlerinin - Fedayiin ve Mcahidin - yeleri askeri okul rencilerine katldlar. Bunlarn
desteini alan askeri renciler kendi konumlarn salamlatrdlar ve Tahranda muhaliflere silah
dattlar. syanclar, 24 saat iinde, fabrikalar, silah depolarn, askeri sleri, cazaevlerini,
televizyon istasyonunu, meclisi ve Tahrandaki askeri akademiyi ele geirerek ahn sava
aygtnn byk blmn tahrip ettiler. Ordu iinde subaylarn oluturduu topluluun kmesiyle
birlikte, lkenin her yannda askeri tesislerin kontrol isyanclarn eline geti. Bahtiyar yeraltna
inerek sakland; Humeyninin daha nce babakan ilan ettii Bezirgan bu greve geldi.
aha bal kuvvetlerin arta kalanlarnn son bir gayretle dzenledikleri darbe giriimi iki gn
iinde bastrld. 16 ubata gelindiinde Pehlevi devleti artk btnyle km durumdayd.
29
Kitle Grevi
ran Devrimini konu alan almalarn pek ou, ubat 1979a kadar devrimi halkn
Pehlevilere kar verdii farkllamam bir mcadele olarak deerlendirir. Gerekten, sz konusu
olan ey kitlesel bir halk hareketiydi - ancak ii snfnn belirleyici rol oynad bir halk hareketi.
Protestonun en gzle grlr biimi gsterilerdi. Gsterilerin ounluu - zellikle de 1978
ylnn ilk alt aynda yaplanlar - cami ve bazaar ile balantlyd. Ancak mcadelenin kritik
dnemlerini bu kurumlar balatmadlar; te yandan, bunlar ahn devrilmesine yol aan eylemlilii
srekli klma yeteneine de sahip deillerdi.
Srecin iki yaamsal annda - Temmuz 1978 ve Eyll 1978 - rejimi tehdit altna sokan ey,
muhalefetin dier unsurlarndan bamsz olan ii eylemlilii idi. Dini liderliin, Humeyniye
sanayi ikollarnda basncn daha da artrlmas arsnda bulunma ans veren nfuzunu
kullanmas grev hareketinin ivme kazand ana kadar mmkn olmad. Hatta, bu aamada bile,
hareket btnyle dini liderliin ynetimi altnda deildi - ilerleyen blmlerde greceimiz gibi,
hareket kendi bana bir varla sahipti.
1978 grevleri pek ok kiide kafa karklna yol amtr. Bunlarn byk lde siyasi bir
ierikten yoksun olduklar, aha kar yrtlen resmi muhalefetin bir paras olmadklar ve
dolaysyla da apolitik bir nitelik gsterdikleri varsaym yaygn kabul grmtr. Gerekte ise,
temmuz ve ekim aylar arasnda gerekleen grevlerin ou ekonomik sorunlar dolaysyla balam
olmakla birlikte, bundan sonraki grevlerin ou siyasi deiim talebiyle balatld ve sonra
ekonomik talepler dile getiren programlar yaratt. Kitle eyleminin sz konusu dnemi boyunca,
siyasi talepler ekonomik talepler, ekonomik talepler siyasi talepler biimine brnd.
Szn ettiimiz bu durum ilk kez karlalan bir olgu deildi. Bu model, hemen tm kitlesel
ii hareketlerinin bir karakteristii olmutur. Burjuva analistler ve deiimi kapitalizmin tedrici
reformu yoluyla gerekletirmeye alanlar, ekonomi ile siyaset arasnda keskin bir ayrm izgisi
olduunu ileri srerler. Bunlar, ekonomik koullarn iyiletirilmesi iin verilen mcadelelerle siyasi
sorunlar dile getiren mcadelelerin birbirinden farkl ve ayr olduklarn iddia ederler. Bunun
aksine, devrimci Marksistler bu ikisi arasnda bir in Seddi bulunmadn, snf mcadelesinin
ykseldii dnemlerde ekonomik konularn siyasi konulara dnen bir geliim izgisi gsterirken
siyasi taleplerin ekonomik mcadele arlarn tevik ettiini ne srmlerdir.
1905 Rus Devrimi srasndaki grevleri inceleyen Polonyal devrimci Rosa Luxemburg, bu tr
kitle grevlerinin zgl bir nitelik gsterdiine dikkati eker. Luxemburg unlar ne srmtr:
Hareket tek bir ynde, yalnzca ekonomik mcadeleden siyasi mcadeleye doru deil,
tersi ynde de ilerler. nemli siyasi kitle eylemlerinden her biri, kendi doruk noktasna
eritikten sonra, bir dizi ekonomik kitle greviyle sonulanr. Bu kural yalnzca tek tek
kitle grevleri iin deil, fakat ayrca bir btn olarak devrim iin de geerlidir.
Ekonomik mcadele, siyasi mcadelenin yaylmas, netlemesi ve younlamasyla
birlikte gerilemez; aksine, yaylr ve ayn zamanda daha rgtl ve daha youn bir hale
gelir. Bu iki mcadele arasnda karlkl bir etkileim vardr. Siyasi mcadelenin her
yeni ve saldrs ve zaferi, kendi koullarn iyiletirmeleri iin iilerin nnde duran
alan genileterek, bunu yapmalar iin motivasyonlarn glendirerek ve onlarn
mcadele ruhunu ykselterek, ekonomik mcadele zerinde gl bir etkiye sahip olur.
Siyasi eylemin kpren her dalgasndan sonra, geriye, iinde binlerce ekonomik
mcadelenin filizlenecei verimli bir tortu kalr. Bunun tersi de geerlidir. ilerin
srekli mcadelesi, tabiri caiz ise, ii snfndan oluan ve siyasi mcadelelerin
kendisinden her zaman g devirdikleri bir g kayna yaratr.
30
Ksacas; ekonomik mcadele, hareketi siyasi bir odak noktasndan dierine ilerleten
bir faktrdr. Siyasi mcadele, periyodik bir biimde, ekonomik mcadelenin alann
besler. Dolaysyla, Rusyadaki kitle grevleri dnemi boyunca, biri ekonomik dieri
siyasi olan bu iki unsurun, o ukalaca kafada tasarlanm emann nerdiinin aksine,
birbirlerini dlamak yle dursun, birbirlerinden ayrlmazlar.
15

Kapitalizmde, devrimci olanaklar sunan ciddi karklklarn hepsi, sistemi fel etmekle
kalmayp iiler arasnda sahip olduklar gle ilgili olarak yeni bir bilin yaratan bu tr grevlerle
karakterize edilmitir. Bu, ii snf rgtlenmesinin yeni biimlerinin - grev komiteleri ve daha
yksek bir mcadele dzeyinde, grevde bulunan iyerleri arasnda ba kuran ii meclisleri -
domasn tevik edebilir. 1905 ve 1917de Rusyada, 1917 Devriminin ardndan Almanya ve
talyada yaanan deneyimler bu trden deneyimlerdi. 1936da spanya ve Fransada, 1956da
Macaristanda ve 1980de Polonyada benzer gelimeler yaand.
Devrimci kriz dnemlerinde grevlerin ve grevlerin ortaya kard dorudan demokrasi
organlarnn etkinlii, katlm, birliin dzeyi ve siyasi liderlik gibi olgulara bal olarak byk
eitlilikler gsterir. Kitle grevi, 1905 ve 1917 Rus devrimlerinde olduu gibi en yksek dzeye
eritiinde, yeni rgtlenme biimleri - ii meclisi ya da Sovyet - yaratr ve mcadeleye katlm
olanlarn bilincinde byk deiikliklere yol aar. Farkl sanayilerde, ehirlerde alan ve farkl
etnik gruplardan gelen iiler arasndaki blnmeler ortadan kalkmaya balar; dinsel inanlarn
nemi azalr ve egemen snfn karlaryla ii hareketinin karlar arasndaki uzlamaz farkllk
temel sorun haline gelir.
16

Luxemburg tarafndan tanmlanm olan model, 1978 ran deneyimi tarafndan da doruland
ve o gnden bu yana baka yerlerde de gzlendi. Kitle grevleri ekonomik ve siyasi talepleri
birletirdi - Luxemburgun tanmlad ekliyle sylersek, neden ve sonu karlkl etkileim iine
girdi. iler, cret art talebinden zgr sendika talebine; aha lm talebinden haftalk
alma saatinin ksaltlmas talebine getiler. Ayrca, grev eylemini rgtlemek iin pek ok
iyerinde ortaya km ve yeleri iyerinde alanlar tarafndan seim yoluyla saptanm ii
komiteleri ile yeni rgtlenme biimleri yaratld. Ve rejimin yklaca gnn iyice yaklatn
gren pek ok kapitalist ve iyeri yneticisinin lkeyi terk etmesinden sonra, bu komiteler
fabrikalarda ve brolarda yegane otorite olarak varlklarn srdrdler.
Baz sanayilerde rgtlenme dzeyi son derece yksekti. i snfnn en gl kesimi olan
petrol iileri iki uzun grev rgtlediler; bu iki grev srasnda retim, rafineri ve ynetim
departmanlarnda alan iilerin talepleri de dikkate deer bir benzerlik gsteriyordu. 33 gn
sren birinci grev srasnda, Ahvazdaki personel, 29 Ekimde, alanlarn glerinin farknda
olduklarn ve yeni bir ufuk kazandklarn da vuran geni bir talepler program hazrlard. u
talepler dile getirildi:
1. Skynetime son verilmesi,
2. Ahvazda greve km olan retmenlerle tam bir dayanma ve ibirlii,
3. Siyasi tutuklularn koulsuz serbest braklmas,
4. Petrol sanayiinin ulusallatrlmas (Iranianisation),
5. Tm yazmalarn Pers dilinde yaplmas,
6. Tm yabanc alanlarn lkeyi terk etmesi (4., 5. ve 6. maddeler iilerin
iletmelerdeki yabanc idareye ve sanayideki emperyalist geleneklere duyduklar tepkiyi
yanstyordu),
7.Kurumda grevli kadn alanlarla iiler arasndaki ayrmcla son verilmesi,
8. Petrol iileriyle kurum alanlarnn barnma sorunlarna zm getirecek bir
yasann hazrlanarak yrrle sokulmas,
9. retimde alan iilerin taleplerinin desteklenmesi ve Savakn datlmas,
31
10. Yksek mevkilerde grev yapan yozlam hkmet grevlileri ile bakanlarn
cezalandrlmas,
11. Kydan uzak kuyularda grevli delici ekiplerin nbetlerinin azaltlmas.
17

ran Ulusal Petrol irketi bakan Hushang Ansarynin ii komitesiyle grmeye istekli
olmas, petrol iilerinin eyleminin etkili olduunun bir gstergesiydi. Toplantya katlan ii
temsilcilerinin bildirdiine gre, bakan, ekonomik talepler zerine dneceini, ancak dier
taleplerin kendisinin ilgi alan dnda kaldn sylemiti: Ona, ekonomik ve ekonomik olmayan
taleplerimiz arasnda bir fark gzetmediimizi syledik. Kendisine, yalnzca hepsi bir btn tekil
eden tek bir talepler dizisine sahip olduumuzu bildirdik.
18

Petrol iileri en rgtl ii kesimleri arasndaydlar, fakat, seilmi komitelerin bylesine
geni lekli talepleri formle etmeleri yaygn rastlanan bir durumdu. Yllarca alanlarn
aalam olan iverenler imdi onlarla mzakerede bulunmaya zorlanyor, ya da umutsuz bir
durumda olduklarn dnerek ilerini iilere terk edip lkeden kayorlard.
Grevler uzadka talepler daha srarla ne karlyordu; ekonomik talepler daha ayrntl olarak
formle edilirken, - ahn devrilmesi gerektii dncesinin egemen olduu - siyasi talepler daha
genel dzeyde dile getiriliyordu.
Kitle grevinin snrlar
Ne var ki, 1978 hareketi ok nemli bir konuda en gelikin kitle grevlerinden ayrlyordu:
Hareket, devrimci Rusyadaki sovyet benzeri ii iktidarnn bamsz organlarn yaratmamt.
Sovyet, ilk kez 1905 Rus Devriminde kitle grevleri srasnda ortaya kt. lkin St.
Petersburgtaki matbaa iileri arasnda bir grev komitesi olarak dodu, fakat ok gemeden
delegelerden oluan ve ehirdeki tm sanayi blgelerinde alan iileri temsil eden bir organ
durumuna geldi. yeri rgt zerinde ykselen sovyet, sanayiler ve sendikalar arasndaki
blnmeleri ortadan kaldryordu. Sovyette, ekonomik konular kadar siyasi konular da
tartlyordu. Sovyetin yaymlad ilk bildiri, dnya ii hareketinin en son ve en gl silahnn -
kitle grevi - kullanlmas arsnda bulunuyordu.
19

1905in sovyeti daha sonralar Rus devleti tarafndan kertildi; fakat 1917deki grev hareketi
srasnda sovyet tekrar ortaya kt. arlk rejiminin sonunu getirecek olan kitle grevlerinin patlak
verdii gnlerde St. Petersburg sovyeti kuruldu; St. Petersburg sovyeti, iilerin setikleri
delegeleri bir araya getiren merkezi bir organd. Bu organda, daha nce olduu gibi, cret art ve
gnlk alma sresinin uzunluu gibi ekonomik konularn yansra devrimci hareketin gelecei
gibi siyasi sorunlar da tartlyordu.
Devrimci sosyalistler kapitalist dzenin yklarak yerine yeni bir dzenin, sosyalist dzenin
ina edilmesi gerektiine ilikin argmanlarn sovyetlerde ne kardlar. Bolevik Parti Tm
ktidar Sovyetlere argmann kabul ettirmeyi baard zaman, ii snf nihayet eski devleti son
bir darbeyle indirip kendi adna iktidar alacak konuma gelmiti. Sovyet, devrimi mmkn klan
ii iktidarnn organyd. Dorudan ii demokrasisinin bir ifadesiydi -yeni, snfsz bir
toplumun tohumlarn ieren eski sistemin bir rnyd.
Bu tr yaplar 1918 ve 1919 yllarnda Almanyada, 1936da spanyada ve 1956da
Macaristanda da geliti. Ancak bunlardan hibiri 1917nin Rus sovyetlerinin baarsna ulaamad -
bunun nedeni, esas olarak, baarl bir devrim iin gerekli olan devrimci bir ii partisinin
varl koulunun mevcut olmay idi. Her eye karn, iyeri grev komitelerinin eylemliliini
koordine eden ve ii snf iindeki pek ok blnmeyi ortadan kaldran ii meclisleri buralarda da
ortaya kt.
32
Sorulabilecek sorulardan birisi, neden randaki kitle grevlerinin bu tr rgtleri yaratmad
sorusudur.
randaki grevler uzun sre devam eden grevlerdi - pek ok iyeri 1978 Ekim ayndan itibaren
aya yakn sredir grev halindeydi. Yine pek ou demokratik bir ekilde seilmi grev komiteleri
yaratmt. Ne var ki, fabrikalarda, atlyelerde ve brolarda rgtllk dzeyi yksek olmasna
karn iyerleri dnda koordinasyon ya ok azd, ya da hi yoktu.
Byle bir koordinasyonun koullar kesinlikle mevcuttu. Assef Bayatn grev komiteleri zerine
yapt almann da gsterdii gibi, devrimci kriz bu tr rgtler iin uygun maddi koullar
hazrlamt; ayrca, bunlarn rgtsel ve ilevsel biimleri embriyon halinde halihazrda
mevcuttu.
20
Gerekten, ikollar arasnda, snrl da olsa bir koordinasyon sz konusuydu:
Olaanst byklkteki sfahan elik fabrikasndaki grev komiteleri ocaklara kmr
tanmasyla ilgili olarak demiryolu iileriyle mzakerelerde bulunuyorlard; petrol iileri,
i tketimin karlanmas amacyla, demiryolu iileriyle akaryakt nakli meselesini grmek
zere toplant yapyorlard; en nemlisi, petrol sanayiinden gelen ii temsilcileri retim
dzeylerini ve - lkenin en deerli kaynann blmn dzenlemek zere - akaryakt
tedariki konusunda ncelikleri saptamak zere toplantlar dzenliyorlard.
21

Ancak, hareket, srecin hibir annda Rusya, Almanya ya da spanya deneylerinde grlen -
koordineli tartma ve eylemleri rgtleme kapasitesine sahip olup iilere ran kapitalizmine bir
alternatif sunma ans verecek - trden birleik ii komiteleri ya da ii meclisleri yaratmad.
ilerin rgtllnn bu tamamlanmam geliiminin en nemli nedeni, ii hareketi iinde bir
baka ekim merkezinin - yani dinsel kastn - bulunmasyd. Bu, camiler etrafnda ina edilmi bir
aa sahip olup gelimeler zerinde fabrikalarn dndan nfuz kuran din adamlar grubu idi.
Mollalarn grev hareketine nfuz etmeleri birbirinden ok farkl dzeylerde yaanm olmakla
birlikte, bunlar pek ok iyerinde belli bir nfuza sahip olmay baardlar. Bu, din adamlar
grubunun tek tek yelerinin dorudan mdahalesiyle ve sokak gsterilerinde ou zaman nderlii
ele alan cami ve mahalle komiteleri araclyla gerekleti. Mahalle gruplar gsteri arsnda
bulunuyor, propaganda faaliyetleri yrtyor, ulam dzenliyor, yiyecek datyor ve yredeki
aktivistleri koruyorlard. Buna karlk, hareketin merkezinde olup can alc nemde bir konuma
sahip olan grev komiteleri etkinliklerini iyeri sorunlaryla snrl tutuyorlard.
Sonu olarak, grev komiteleri, caminin yerini almaya yeterli olacak arla sahip olmadlar.
Komitelerin geliimi snrl kald ve bunlar sovyete karlk den organlar yaratmadlar.
Bu, hareketin btnnn dinamii asndan bir dizi anlama sahipti. Grev komiteleri militan
iilerin pek ounun arzularn ifade ediyordu - bunlar tartma ve eylemlerin merkezinde
bulunuyorlard ve kitle eylemine rejimi kertecek dzeyde devamllk kazandrdlar. Ancak, ii
snfnn deneyimini iyerleri ve ikollar arasnda genelletirmedikleri iin, iilerin tm hareket
iin bir strateji oluturma sorunuyla yz yze gelip insiyatiflerini gelitirdikleri forum alanlar
durumuna gelemediler.
Bayat bu sorunu arpc bir eklide ortaya koyuyor:
Gerekten iiler iyerlerindeki tm devrimci eylemler zerinde kontrole sahiplerdi;
ancak, kendi liderliklerini kitle hareketinin tm zerine dayatmadlar, dayatamadlar.
Bu liderlik bakasndayd: Humeyni ve onun etrafnda toplanm liderlik.
22

Grev komiteleri devrimi olanakl kldlar: Ama ne yazk ki, ona liderlik etmediler.
Peki ama dinsel kast kendisini bu yoldan dayatma baarsn nasl gsterebildi? Sahip olduu
etki iyerlerine nasl bylesine youn bir biimde nfuz edebildi? Caminin ii hareketi iinde
bylesine bir g kullanmas nasl mmkn olabildi?
33
Dinsel muhalefet
Dini liderlik, devrimin ilk aamalarn rejime kar kendi muhalefetinin genilemesi olarak
grd. Humeyni unu ileri sryordu: Hareket, yalnzca din adamlarnn gl eli tarafndan ve
byk slami ulusun desteiyle yaratld. Bireysel ya da birleik olarak din adamlar topluluunun
liderlii tarafndan idare edildi ve ediliyor. Humeyniye gre, hareket, yzde yz slami
karakterdeydi.
23
Ne var ki, bu yorum doru olmann ok uzandayd - bu sylenenler hareketi
tanmlamyor, fakat Humeyninin hareketin almas gerektiini dnd ve arzu ettii ynelimi
yanstyordu.
Dini liderler, randaki muhalefet hareketleri zerinde ok nadir olarak egemenlik kurmulard.
ii slamn ideolojisinde ve onun liderlerinde radikal olan hibir ey yoktu: nan, hem sekinci
(quietist; maddi dnya ilerine karmayp her trl istek ve tutkudan el ekerek tanrsal ruh
dinginliine erimeyi amalayan kii -.n.) hem de aktivist akmlar yaratt. Baz ayetullahlar
muhalefet hareketlerine destek verirlerken, dierleri Tahranda sarayn bir parasn
oluturuyorlard. nc dini ahsiyetler 1905 Anayasal Devrim ncesindeki ajitasyon faaliyetinde
ne kmlard; fakat ah tekrar iktidara getiren 1953 darbesinde de benzer bir rol oynadlar.
En aktivist dini liderlerin dncelerinde bile kesin bir snrllk vard - bunlardan hibiri
radikal deiim tehditini iinde tayan kitle hareketlerinin zlemlerini kucaklamad. Esas olarak,
bunlar, burjuvazi ve kk burjuvazi daha geni zgrlkler talebiyle rejime kar tavr ald
zaman protesto hareketlerine destek verdiler. Gerekten, kitle mcadelesinin Birinci ve kinci
Dnya Sava sonras yaanan kritik neme sahip iki dneminde, dini liderler, byk lde
aadan gelen hareketin muhalifleri olarak boy gsterdiler - bu, ulema (dini liderler), toprak
sahipleri ve bazaar arasndak yakn balarn bir yansmasyd. Kitlelerin sahnede olmad
zamanlar -1960larn balarnda olduu gibi - mollalar daha byk bir nfuza sahip oldular.
Humeyni, aktivist akm son snrna kadar gtrd, ancak tarih dinsel kastn son derece
tutucu doasn gsteren olaylara da tank. Humeyni ilk kez 1920lerde, bir din merkezi olan Kum
kentinde bir renci olduu srada insanlarn dikkatini ekti; dikkate deer yeteneklere sahipti ve
ksa sre iinde geni bir dinleyici topluluuna ahlak zerine konferanslar verir duruma gelmiti.
Humeyninin otoritelerle ilk ekimesi bu yzden oldu: ah Rza tm muhalefeti bastrmaya
kararlyd ve dini toplantlarn da potansiyel bir tehlike ierdiini dnyordu.
ah Rzann 1920 ve 1930lar boyunca izledii reform program da Humeyninin rejimle
atk iine dmesine neden oldu. ah, ran modernletirmeye ve hukuku, eitim sistemini
laikletirerek slam kltrel bir g olarak tasfiye etmeye kararlyd - bunlar dinsel kastn nfuzunu
ciddi boyutlarda azaltan giriimlerdi. Humeyni rejimle din adamlar grubunun srekli ekitiine
tank oldu, ancak rgtl muhalefet iinde bir rol oynamamay tercih etti.
24

1941 ylna gelinceye kadar, Humeyni siyasi dncelerini hibir yerde yazl olarak ifade
etmedi. Sonralar, Kashf ol-Asar (Gn Ina kan Gizler)de, slami ilkeleri reddedip dini
evrelere saldrd iin mevcut durumdan ah sorumlu tutarak, rejimi gayri-meru ve zorba
olmakla sulad. Humeyni, ahn Batl hukuk normlarn benimsemesini, zellikle de kadnlara
baz zgrlkler tanmasn eletiriyordu.
Ne var ki, Humeyni monariyi, hatta Pehlevi otokrasisini reddetmekten hl uzak bir
noktadayd. Shaul Bakn iaret ettii gibi:
[Humeyni] hkmet ilerinde ulemann geni lekli denetiminin arzu edilirliini
vurgularken, onlara ynetme hakk verilmesini talep etmedi, ya da, ulemadan
hkmetle her trden ibirliine girmekten kanmas yolunda bir istekte bulunmad.
Aksine, ulemann ok daha snrl bir rol kabul etmeye ve bu rm ynetimin bile
hibir ynetim erkinin olmamasndan daha iyi olduunu dndkleri iin devlete
34
destek vererek kt hkmetlerle dahi ibirlii yapmaya hazr olduunun iaretlerini
verdi.
25

Humeyni, dinsel liderliin devletin temel destek kaidesi olduunu ileri srd. O, lkeyi
yabanc, slami olmayan etkilere kar koruyordu; ayaklanma giriimlerini bastryor ve i dzeni
temin ediyordu. Humeyniye gre, benzer ekilde hkmet de dinsel liderlii korumal ve
desteklemeliydi. Bu tr iki ynl bir iliki salkl bir hkmetin varlnn gvencesiydi.
26

Humeyninin rejime kar muhalefeti son derece snrlyd; onun derin muhafazakar fikirleri, ancak
ahn dinsel kast ile devlet arasndaki dengeyi bozmamas gerektii konusunda ve bu kaygya
dt zaman azalr gibi oluyordu.
1940l yllar ve 1950lerin balar rejime ve onun batl destekilerine kar olduka etkin bir
kitle hareketi yaratt - fakat, Humeyni, sonraki yllarda paylat ok ey olduunu ileri srecei
kktendinci gruplarn ortaya km olmasna ramen, siyasete karmaktan saknd.
27

Humeyninin, dnemin dini liderlerinden olup sk sk Pehlevinin saraynda grlen Ayetullah
Burujerdiyi zmek istemedii syleniyordu. Humeyni, rejimle ba olan ve ii snf hareketinin
en ileri kesimlerinin amalarna youn bir dmanlk duyan bu tr dini liderlere destek vererek
aha etkin bir biimde arka kt.
Humeyni, 1960larn balarna kadar bamsz bir siyasi kiilik olarak ortaya kmad. Hatta
daha sonra bile, onu harekete geiren ey kitlelerin iinde yaad kt durum deil, ahn
ABDnin basksyla uygulamaya koyduu bir reform paketi oldu. 1962de ah yerel seimlerde
kadnlara oy hakk verilmesini nerdii zaman, Humeyni, bunu slami ilkelere kar bir saldr
olarak grd; namuslu kadnlarmza kar giriilmi bir saldr
28
Yine, eitimin
laikletirilmesine ynelik abalara, dinsel liderliin zel mlkiyetin kutsallnn ihlali olarak
grd bir toprak reformuna kar ateli bir ekilde kar kt; bu, waaf mlkn (dinsel vakflar)
ve camilerin, dinsel okullarn ve bir btn olarak dinsel kastn mali bamszln tehdit ediyordu.
Brujerdi lmt ve Humeyni kamuoyu nnde aha muhalefet ediyordu. Humeyni kendisini
ezilen kitlelerin deil, slamn muhalifi olarak niteledii aha kar dinsel kastn temsilcisi olarak
grd. Fakat, - basknn ve kendi iflas etmi politikalarnn kurban olan - laik muhalefetin
yokluunda, Humeyni, muhalif laik unsurlarn etrafnda rgtlenebildikleri ahsiyet oldu ve
kendisinin gerek dinsel gerekse laik muhalifler iin bir ekim merkezi olduunu grd. Bak
unu belirtiyor: Bu, ona, ulemann hkmetle bir atma iinde kullanabilecei bir g duygusu
verdi...Humeyninin hi unutmad bir deneyim oldu.
29

1963 ylnda rejim, reform politikasn protesto eden ilahiyat rencilerine saldrd. Bunun
zerine Humeyni, ahn slamn dman, bat ve onun mttefiki srailin bir ajan olduunu ilan
etti. Humeyni tutukland, gsteriler nde gelen be byk ehirde devam etti. ah, gsterilerin
bastrlmas emrini verdiinde sokaklara kan ordu birlikleri 200 gstericiyi vurarak ldrd.
Mollalar ve ilahiyat rencileri Humeyni etrafnda toplanmay srdrdler ve gerilim iine dm
hkmet Humeyniyi yarglamamaya karar verdi.
Rejimin - on yl iindeki ilk zayflk belirtisi olarak - tereddt gstermesine ramen Humeyni
geri adm att. Hl ihtiya duyulan eyin rejimin yklmas deil, dzeltilmesi olduunu
dnyordu: Hkmet yerinde kalmal. Ancak slamn yasalarna ya da en azndan anayasal
kurallara sayg gstermeli.
30
Birka ay sresince dengeli bir konumda kalmay yeledi; ancak
1964de randaki Amerikan glerine dokunulmazlk tanyan bir yasaya kar yeniden saldrya
geti. Bu kez ortada kendisine ynelik destek gsterileri yoktu ve ah onu Trkiyeye srgne
gndermekte glk ekmedi. Bundan ksa bir sre sonra, Humeyni 13 yln geirecei lke olan
Iraka gitti.
Srgn, Humeyninin rejime kar muhalefetini keskinletirdi. Monariye ynelik eletirisine
titizlikle oluturulmu yeni bir ehre kazandrd ve ranllara zulm ve imanszlk rejimine kar
35
koymalar arsnda bulundu. lk kez, bir kurum olarak monarinin slama yabanc olduunu ilan
ediyor ve Hazret-i Muhammedin mmeti modelinde, yedinci yzyl slam topluluu modelinde bir
slam devleti kurulmas gerektiini ileri sryordu. Byle bir toplum slam hukuku tarafndan
ynetilmeliydi ve byle bir hukukun uzmanlar din adamlarnn kendileri olduklarna gre,
gelecein slam devletini bunlar ynetmeliydiler.
Ancak bunlar, byk lde, Humeyninin mollalar ve ilahiyat rencileri arasndaki aktif
taraftarlarn cezbetmek iin sylenmi szlerdi. Daha geni bir kitleye seslendii zamanlar
Humeyni kulland ifadeleri poplist konularla snrl tutmaya zellikle dikkat ediyordu.
Abrahamiann da belirttii gibi, kendisiyle potansiyel taraftar olanlar arasnda bir mesafe
yaratmamaya zen gsteriyordu:
Toprak reformu, din adamlar iktidar, cinsel eitlik gibi muhalefetin eitli kesimlerini
kendisinden soutabilecek konularda dorudan kamuoyuna seslenmekten ve zellikle
yazl bildiriler hazrlamaktan zellikle kanyordu. Bunun yerine, rejime toplumun
tm kesimlerini fkelendiren konularda darbeler vurdu: Batya tannan ayrcalklar,
sraille belgeye dkmeden kurulan ittifak, silahlanma iin yaplan gereksiz
harcamalar, tarmn gerilemesi, hayat pahall, barnma sorunu, hzla yaylan
gecekondular, zenginlerle yoksullar arasndaki uurumun bymesi, gazeteler ve siyasi
partiler zerindeki denetim, muazzam byklkte brokratik bir devlet aygtnn
yaratlm olmas, anayasal kurallarn sk sk ihlal edilmesi gibi.
31

Sonu olarak, 1970lerin sonlarnda Humeyni en uzlamaz muhalefet lideri olarak grlyordu.
Cami ve ilahiyat okullar temeline dayanan, rann drt bir yanna yaylan gevek bir taraftarlar
ann denetimi Humeyninin elindeydi. Bu a siyasi bir parti olmann ok uzandayd: Resmi bir
ideolojisi yoktu ve Humeyniye yaygn bir ballk gstermekle birlikte, dier ayetullahlara,
gruplara ve dinsel rgtlere sadakat yznden kendi iinde blnm durumdayd. Her eye karn,
laik partiler arasnda etkin bir rgtn yokluunda, Humeyninin taraftarlar a yegane tutarl ulusal
muhalefet oda idi.
Humeyni ve liderlik mcadelesi
Humeyniye gre, 1977 ve 1978 yllarnda ortaya kan kitle hareketi yalnzca din adamlar
tarafndan yaratlmt. Ancak, 1977de rejime kar mcadele eden Tahrann yoksul insanlarn
harekete geiren ey esas olarak dinsel inan deildi ve bunlar mollalarn idaresi altnda da
deillerdi. Ayn ey, yln sonlarna doru yaptklar toplantlarla protesto hareketine ivme
kazandrm olan liberaller ve aydnlar iin de geerliydi. Humeyni ve taraftarlarnn rejim kart
gsteriler dzenlenmesi arsnda bulunarak bamsz bir liderlik olarak kendilerini dayatmalar
ancak 1978 Ocak ayndan itibaren yaanmaya balad. O sralar, dinsel an camiler araclyla
protesto eylemlerini yayma konusundaki yetenei byk bir neme sahipti, ancak hareketin temeli
hl mollalarn rejime meydan okuyacak bir arla sahip olmayan geleneksel tabanlaryla - bazaar
ve kent yoksullar - ile snrlyd.
ah, ancak 1978 ylndaki Temmuz ve Austos grevlerinin balamasndan sonra gerek bir
tehditle yz yze geldi. Ve bu ekimelerle eyll aynda balayan kitle grevleri mollalar tarafndan
idare edilmedi. Ekonomik ve siyasi deiim talepleri, dier lkelerde kitlesel ii snf hareketleri
srasnda ne karlan taleplerle arpc bir benzerlik iindeydi - ve grev hareketinin kendisi aka
laik bir karakter tayordu. Ekim ayyla birlikte greve km pek ok iyerinde - en tannan ve en
ne km muhalefet lideri olmas nedeniyle - Humeyninin yurda dnmesi arsna da yer
veriliyordu, ancak bu, dini bir karakter gstermeyen ve pek ok talebe yer veren talepler dizisi
iinde yer alan taleplerden yalnzca bir tanesiydi. Yzde yz slami olmak ve din adamlar
36
tarafndan ynetilmek yle dursun, harekete devinim kazandran ey sradan insanlarn
cokusuydu.
Humeyninin bu soruna bulduu zm ii hareketinin denetimini ele geirmek oldu. Byk
bir beceri gstererek, yaklam ve sylemini kitlelerin taleplerindeki radikallie uydurdu. Rejimi
dorudan eletiren, ahn susturmay baaramad muhalif lider olarak halihazrda bir ne sahipti.
imdi, sahip olduu imaja radikal bir boyut ekliyordu. Uzun yllar slamla radikal laik ideolojilerin
bir sentezini yapmaya alm olanlara kar km olan Humeyni, imdi devrim szcn
telaffuz etmeye balamt. Kapitalizme saldryor, adaletin ve demokrasinin var olduu bir topluma
duyulan ihtiyatan sz ediyordu.
Bunlarn yansra, grev silahn da kefetmiti. Grevlerin lkenin drt bir yann tututurduu
ekim aynda bir dayanma eylemi arsnda bulundu. Ocak 1979da rejime kar daha youn
mcadeleye giriilmesini istedi ve unu bildirdi: erefli ran halk... grevlerini srdrmelidir.
32

Humeyni, dinsel kastn geleneksel deerlerinden bylesine uzaklamaya nasl yetenekli
olabildi? Bunun yantlarndan biri, Humeyninin srgndeyken esnek bir yaklam benimsemi
olmasdr; temel amac din adamlarnn kontrolnde son derece muhafazakar bir rejim kurmak
olmasna karn, bu yaklam ona radikal bir tarz ve grnm kazandrd. Bunun kadar nemli olan
bir baka neden, Humeyninin en nemli toplumsal taban olan kk burjuvazinin hzla
siyasallayor olmasyd. ah, 1978 yl boyunca, derinleen ekonomik krizin bahanesi olarak
kullanabilecei bir gnah keisi arayyla bazaar zerindeki basksn giderek artrd. Kk
burjuvazi daha radikal zmler arayna girince, kendisi de rejimin basks altnda olan Humeyni
a, bu snfn karsna bir muhalefet oda olarak kt.
Sonu olarak, grev dalgas balad zaman, Humeyni ve taraftarlar, modern ran tarihinin
btn iinde dinsel kastn herhangi bir kanadnn o zamana kadar gsterdiinden daha radikal bir
konumu halihazrda benimsemi durumda bulunuyorlard. Dolaysyla, Humeyninin ii hareketi
iinde kendisine yer bulmas btnyle yeni bir yaklam gerektirmedi - halihazrda radikallemi
kk burjuvazinin fkesine ifade kazandryordu ve ok gemeden, kendisine fabrikalardaki
militanlarla yaknlama ans verecek daha radikal bir retorii kullanmaya yetenekli hale geliyordu.
Humeyni, g koullar altnda bulunulduunda hileye bavurulmak suretiyle gerek
dncelerin gizlenmesini anlamna gelen ve ii gelenekte meru saylan takiye sanat konusunda
ustayd. Humeyniye yaknlyla bilinen Ayetullah Motaheri, onun yaklamyla ilgili olarak unlar
sylyordu:
Snf elikileri, zgrlk, adalet kavramlarn slami kriterleri ve slami kltrn
zengin gemiini (background) kullanarak sundu... Toplum bu fikirleri iyi niyetle ve
samimiyetle benimsedi.
33

Ancak, snf ve zgrlk kavramlarndan sz ederken, Humeyni gerekte erimek istedii
deiimlerin karakterinin ne olduunu ak ak ifade etmemeye hl zen gsteriyordu. Hareketin
amac, tasavvur ettii yeni rann nasl bir ran olduu konusunda kendisine sk sk sorular
soruluyordu. Humeyni unlar ileri sryordu: Bir program var... Bu program slam; ve bu,
smrgecilerin yrtt programdan daha iyi ve daha ilerici. Kendisinden ayrntlara girmesi
istendiinde ise u ekilde karlk veriyordu: Henz zaman deil... Tm siyasi, ekonomik ve
kltrel politikalarmz gelecekte duyuracaz.
34

Dinsel liderliin merkezi bir rol oynayaca ya da yeni hkmette ynetici bir grev
stlenecei iddialarn kategorik olarak reddediyordu; bulunduu sayl vaatlerden biri de buydu.
1978 Kasmnda unu sylyordu: Ne yam, ne arzularm ne de sahip olduum dinsel konum
byle bir eye izin vermez.
35
ddialarna baklrsa, din adamlar yalnzca rehber bir rol
37
oynayacaklard. Halk egemen olacakt. Tm dinsel kastn benimsenmesini salayan ve bir yazar
tarafndan kastn dikkate deer bir emperyalizm ve bask kart retorii
36
olarak tanmlanan
koullara uygun slup, ifadesini bu beyanatlarda buluyordu.
Bu yaklam Humeyni ve yandalarn grevdeki iiler iin makul mttefikler haline getirdi -
ancak bu, bunlarn iyerlerinde olan bitenler zerinde dorudan nfuz sahibi olduklar anlamna da
gelmiyor. Yalnzca tutarl bir laik alternatifin olmamas nedeniyle dini liderlik nfuzunu ii
snfna doru geniletme becerisini gsterebildi. Ayrca bu ar yryen bir sre iinde
gerekleti - Bayat, Humeyninin iktidara getii ubat 1979dan sonra bile yeni rejim yanls
iilerin ok kk bir zmreyi oluturduunu yazyor.
37
Bununla birlikte, dinsel kast grev
hareketine kart bir tutum taknmad srece ve ii snf iinde kklemi laik bir alternatifin
olmad aa kt lde, nfuzunu artrd.
Bunu, aha kar en uzlamaz ulusal muhalefet olmay srdrerek baard. Ulusal Cephe
liderleri Sancabi ve Bezirgan gibi burjuva siyasetilerin Humeyniyi uzlamaya dayal bir zme
ikna etme abalarna ramen, Ayetullah sertliini korudu: ah gitmeli. Byle bir tavr, zellikle
srgn yllarnn kendisine sunduu byk avantajlardan yararlanarak glenmi olan ayetullahn
(yurtdndan yaplan radyo yayn ona byk bir dinleyici kitlesi kazandrmt) ulusal muhalefetin
dier nde gelenleri zerinde egemenlie sahip olduu fikrini doruluyordu.
Humeyni bir baka avantaja daha sahipti: dinsel an kendisi. Humeyninin arkasndan
srklenip gelen bu a 1978 yl boyunca pekimiti ve grev dalgas patlak verdii zaman aylardr
aktif durumdayd. Kitle hareketinin siyasi arl fabrikalar araclyla hissettirilirken, genel siyasi
aktivitenin byk blm camiler dolaymyla rgtleniyordu. Bu ise, dinsel kastn grevciler ve
iyeri komiteleri zerinde nemli bir avantaja sahip olmalar anlamna geliyordu. Dinsel a,
propaganda faaliyetleri yrterek ve aktivistleri koruyarak gsterilerin rgtlenmesinde merkezi bir
rol oynad.
Mollalar ii snfn mobilize edememekle birlikte, sokaklardaki hareket zerinde egemenlik
kurabildiler ve Humeyninin radikal retorii sayesinde kendilerini ulusal muhalefetin cisimletii
odak olarak tehir ettiler. Bunun bir sonucu olarak grev komitelerinin geliimi snrl oldu. Cami,
etkinlii hibir zaman iyerinin dna tamam olan ii komitelerinin ufkunu daraltt.
Peki ama neden dinsel a yegane ulusal muhalefet oda idi? Niin ii komitelerinin
bamszln dayatma yeteneine sahip laik bir muhalefet yoktu? Bu sorularn yantn laik
akmlarn baarszlnda ve en nemlisi, solun iflas etmi politikasnda aramak gerekir.
Solun baarszl
randaki devrimci deneyimin en artc zelliklerinden biri, kitle hareketi iinde nc rol
oynama yeteneine sahip laik bir rgtn mevcut olmayyd. Burjuva Ulusal Cephe ile ilgili
olarak, bu durum, Ulusal Cephenin yaklamnn ii snf eylemliliinin tm davurumlarna
dman olmas ile aklanabilir. Solun durumuna gelince, sorun ok daha karmakt - bu, devrimci
Marksizmin tm ilkelerini tarif edip bozmu bir gelenein rnyd.
Ulusal Cephe ve Kurtulu Hareketi
1953 darbesinden sonra Ulusal Cephe dalmt, fakat polis basksnn gevetilmesiyle birlikte
1960da yeniden kuruldu ve baz yeleri 1963 ayaklanmasnda belli bir rol oynadlar. Ancak,
dierleri lml reformist stratejileri benimsediler, kitle hareketinin snrlanmasna yardmc oldular.
1963 olaylarndan sonra Cephenin faaliyetleri tekrar yasakland ve Cephe 15 yl boyunca ulusal
siyasi bir rt olarak btnyle ortadan kayboldu.
Cephe ayrca, liberallerden Ali eriyati gibi radikal neo-Marksistlere kadar geni bir bireyler
topluluunu iinde barndran Kurtul Hareketini de yaratmt.
38
Kurtul Hareketi, Humeyni bata
38
olmak zere srgnde bulunan dini liderliin rejime kar balca muhalefet oda haline gelmi
olduunu ileri srd. O da Ulusal Cephe gibi tutarl bir ulusal rgtllkten yoksundu ve kitle
hareketine etkin bir mdahalede bulunamad; fakat hareketin taraftarlar nereye sadk olduklar
konusunda net bir fikre sahiplerdi - bunlarn byk lde dini liderlii detekledikleri tartma
gtrmeyecek kadar akt.
1977-78 olaylar srasnda, bu iki akm, ahtan honut olmayan ancak yalnzca ran
kapitalizmine g ve istikar kazandrmay amalayan burjuva ve kk burjuva unsurlar destekler
biimde hareket etti. Bunlar, Bezirgan ve Sancabi gibi nde gelen kiilerin giritikleri uzlama
abalarna arka ktlar ve kitle hareketinin muhalifleri olarak hareket ettiler.
Tudeh
1970lere gelindii zaman, Tudeh bir kuak boyunca zamann haraketsizlik iinde geirmiti.
Parti, 1953 darbesinden sonra kendisini ateli bir zeletiriye tabi tuttu; ancak, kitle hareketinin
iktidara tanmasna nderlik etmekte baarsz kaldn kabul etmek yerine, Musaddka tam
destek vermeyip sol sekter bir siyaset izledii iin kendisini hatal buldu. Tudehe gre, imdi
muhalefeti bekleyen balca grevler unlard:
...Anakronik monarinin devrilmesi, gerici devlet aygtnn yklmas, byk
kapitalistlerin ve toprak aalarnn tasfiyesi, iktidarn bu snflardan alnarak
vatansever, demokratik snf ve katmanlara - yani iilere, kyllere, kent kk
burjuvazisine (tcaarlar, esnaflar, zanaatlar), vatansever ve ilerici intelligentsiaya ve
ulusal burjuvazi kesimine - verilmesi. Ksaca, grev, ulusal demokratik bir
cumhuriyetin kurulmasdr.
39

Hatta, parti, milliyeti hkmet srasnda felaketle sonulanaca kantlanm
politikalara daha fazla drt elle sarld.
imdi Tudeh, - rejimin yeniden sklatrd kstlayc tedbirlerin, fakat ayrca Moskovann
ahla daha yakn ilikiler kurma istei karsnda giderek artan honutsuzluun ve partinin rejimle
kar karya gelmekten kanma konusundaki kararllnn bir sonucu olarak - eski taraftarlarndan
pek ounu yitirdii uzun bir dnemden geiyordu. in-Sovyet blnmesinden sonra in yanls
yeni bir rgtn kuruluuna yol aan ayrlklardan sonra, Tudeh Partisi varl glkle hissedilen
tek tek bireylerden oluan bir evre haline geldi. 1970lerin balarnda yaanan ksmi iyileme,
partinin sanayi alanndaki temelinin yeniden ina edilmesine olanak tand, ancak hareketsizlik
iinde geen 20 yllk zamann beraberinde getirmi olduu hasar onarmaya yetmedi.
1978 ylnda devrimci frtna patlak verdiinde, parti srece mdahale edebilecek hazrlk ve
donanmdan yoksun durumdayd. Moskovann yaanan krizin sonucunun ne olacan kestiremeyip
ihtiyatl tutum taknmasnn bir yansmas olarak, parti kendisini hareketin militanlyla
zdeletirmede ar davrand, daha sonra urad vakit kaybn telafi edebilecei dncesiyle
Humeyniye koulsuz destek verdi.
Fedayiin
1970lerin sonlarnda Ulusal Cephe ve Tudeh etkin bir alternatif oluturamayacak durumda
bulunurlarken, yeni solun rgtleri aha muhalif kitlelerin zlemlerini temsil ettikleri iddiasyla
baz giriimlerde bulundular. Bunlarn dnceleri gen eylemci kua bir btn olarak etkiledi.
1950li yllarn balarndaki yenilgiden sonra, solda iki yeni akm ortaya kt: birisi Tudeh
Partisinin, dieri Ulusal Cephenin iinden. Fedayiin rgtnn kurucular, partinin genlik
rgtnde faaliyet yrtm olan ve imdi Tudehi eletiren kiilerdi. 1953 yenilgisinin boyutlar,
partinin bunu izleyen yllar iindeki pasiflii ve Moskovann baaryla yrtt ahla
39
yaknlama abalar gen aktivistlerden pek ounu partiye yabanclatrmt. Balangta, bunlar
ran toplumuna ilikin bulank, belirsiz fikirlere sahiplerdi; ancak 1960larn ortalarna doru,
dnyann her yannda muhalefet hareketlerini silip spren bamllk, ulusal kurtulu ve gerilla
sava teorilerinin etkisi altna girmeye baladlar.
Gerilla stratejisinin Latin Amerika ve Ortadouda (zellikle Kba deneyimi, Cezayirde
FLNnin zaferi ve Filistin Kurtulu rgtnn baars) kaydettii gzle grlr baardan
etkilenen Fedayiinin ilk teorisyenleri ran iin yeni bir yaklam gelitirdiler. Jazani-Zarafi grubu
(bu grup, 1970de ran Halknn Fedai Gerilllalar rgtn -ya da Fedayiini- kurmak zere
Ahmadzadeh-Pouyan grubuyla birlemiti), rejime kar silahl mcadele balatarak Tudehin
eylemsizlik iinde varl srdrme siyasetinden kopmann zorunlu olduunu ileri sryordu. Bu
tr bir strateji ii hareketini tevik edecek, devrim iin gerekli znel koullar yaratarak rejimi
kendi bana idare edecek yeni bir sosyalist partinin domas iin uygun koullar hazrlayacakt.
Grubun tamamen Latin Amerika okulunun - Kastro, Guevera, Debray, Frank vd.- etkisi
altna girmesiyle birlikte bu yaklam deiti. Grup rann geliimi ile ilgili yeni bir analiz
gelitirdi; buna gre, lke feodal bir sistemden komprador burjuva bir sisteme dnyordu. Bu
trden koullar altnda, ran emperyalizmin yerli ajanlarndan - komprador burjuvaziden -
kurtaracak bir kurtulu mcadelesi balatmak zorunluydu. Bunun iin seilen mcadele yntemi,
rejimin faist yntemlerine kar koyacak ve rejimin basks sonucu kafa karkl iinde kalm
toplumsal gleri harekete geirecek olan silahl propaganda idi. Ayrca, silahl eylemler
kitleler arasnda devrimci atei yakt zaman silahl mcadele Tudehin bekle gr siyasetinin
yerini alacakt.
1960larn sonlarnda Jazani-Zarifi grubu silahl mcadelenin randa solun yegane etkin
stratejisi olduunu ileri sryordu. Grubun nc teorisyeni Bizan Jazani unlar yazyordu:
Esas olarak askeri diktatrle dayal olarak iktidarn srdren bir sistemle siyasi
olarak mcadele etmenin yegane yolunun silahl mcadele olduundan hibir kukumuz
yok.
40

Grup, krsal alana zel bir vurgunun yapld bu anlaya uygun olarak rgt hcreleri
oluturmaya, gerilla sava vermek iin hazrlklar yapmaya balad.
Bu aamada, temel nermeleri olduu gibi kalmakla birlikte, Fedayiin grubunun analizi sk sk
revize ediliyordu. Her ikiside 1960larn sonlarna doru kaleme alnm iki alma buna rnek
olarak gsterilebilir: Amir Parviz Pouyann Silahl Mcadelenin Gereklilii ve Ayakta Kalma
Teorisinin Reddi, ve Massoud Ahmadzadehin Strateji ve Taktik Olarak Silahl Mcadele isimli
kitaplar. Jazani gibi, Pouyan solun iki yakc sorunla yz yze olduunu ileri sryordu: rejimin
basks ve kitlelerin kaytszl. Sonu olarak, Pouyan, ii snf iinde sosyalist faaliyet
yrtmenin mmkn olmadn dnyordu. Mao Tse-tungun fikirlerini deiiklie
uratarak unlar ne srd:
Devrimci intelligentsia ile kitleler arasnda gl balarn olmad bir durumda,
sudaki balklar gibi deil, etrafnda timsahlarn dolat yaltlm balklara benzeriz...
Terr, bask ve demokrasinin olmay bizim amzdan bir ii snf rgt
yaratmamz olanaksz hale getirdi.
41

Pouyana gre, ihtiyac duyulan ey, kitleleri sarsacak, onlar rejime muhalefet etmenin
mmkn olduuna ikna edecek ve devrimci unsurlar etrafnda toplayan bir odak yaratacak olan
silahl mcadele idi. Tudehin bekle gr siyasetinin tek alternatifi olan silahl mcadele, solu
besleyecek bir dinamik oluturacakt.
40
Ahmadzadeh, devrimlerin kendiliinden bir kitle hareketi iinde ileyebildii Rusya ve in
gibi lkelerdeki deneyimlerin yeniden deerlendirilmesinin zorunlu olduunu ekliyordu. ilerin
pasif olduu ran koullarnda ise bir hareket yaratmak zorunlu idi - ve bu ancak mdahalede
bulunmaya ve rnek bir ekilde mcadeleye nderlik etmeye hazr bir partinin varlyla
baarlabilirdi. Amhadzedeh unu soruyordu:
Neden kitlesel bir ayaklanmann ancak kitlelerin kendisi tarafndan balatlabilecei
domasna inanmak zorunda olalm? Kba Devrimi kk bir gerilla birliinin
kitlesel bir ayaklanmay balatabileceini ve iileri aama aama mcadeleye
ekebileceini bize gstermedi mi?
42

1971de Fedayiinin giritii Siakal basknn ardnda yatan fikirler bunlard. rgt, - bir
jandarma karakolunda tutulan tutuklu bir gerillay kurtarmak - gibi mtevazi bir amaca sahip
olmasna karn, operasyon felaketle sonuland; baskna katlan 13 gerillann tm ldrld ya da
yakaland. Bu baarsz eyleme ve rejimin rgt hcrelerinin pek ouna szarak bir ok nc yeyi
ele geirme baarsn gstermesine karn, krsal kesimdeki gerilla faaliyeti Fedayiinin sonraki
yedi yl iindeki temel stratejisi olarak kald.
Fedayiin, 1971 ile 1978 yllar arasnda 2.174 eylem gerekletirdi. Bir tahmine gre rgt 172
gerillasn yitirdi
43
; Fedayiin saldrlarnn rejim iin canskc bir ey olmann tesinde bir anlama
sahip olduunu ileri srmek g grnd gibi, rgtn abalarnn umulan halk devrimini
atelediine ilikin hibir belirti de yoktu. rgtn baarszl strateji zerine bir tartmann
domasna yol at ve bu tartma sonucu rgt iindeki aznlk rgtten koptu. Ayrlan grup,
eylemli propaganda teorisini bir yana brakarak 1976da Tudehle kaynat.
Fedayiin, devlete kar bir lde muhalif tavr sergileyerek kendi abalarn taktirle
karlayan ok sayda gen insann pasif desteini kazanm olmakla birlikte, kendisini ii
hareketinin tamamen dnda brakan bir strateji benimsemiti. Krsal alanda gerilla sava
ve eylemli propaganda Tudeh geleneinin ikameci siyasetini yeniden retmekten baka bir
sonu dourmad. Tudeh, ilerici burjuvazi ile kk burjuvazinin toplumsal deiimde
anahtar bir rol oynayabilecei ngrsnde bulunmutu. Yeni sol ise, gerilla aktivistlerinin
ve kyllerin benzer bir rol oynayabileceklerini ileri srd. Bunlarn her ikisi de hatalyd:
Kendi mcadelelerini balatp srkleyen iilerle grev dalgas patlak verdiinde, olaylar
kavramak konusunda bir donanmdan yoksun olan ve olaylara mdahale etme ans
bulunmayan bu iki akmn ikisi de hareketin dnda kald.
Mcahidin
Mcahidin gerilla rgt de kendisini hemen hemen ayn konumda buldu. Sahip olduu
yaklam yalnzca yzeysel bir farkllk tayordu; te yandan, Tudeh geleneinin esasl bir ksm da
kendi iinde barndryordu.
rgtn orijini burjuva Ulusal Cephe ile onun bir dal olan Kurtulu Hareketine dayanyordu.
rgtn kurucularn harekete geiren ey, ulusal Cephenin 1963 ayaklanmas srasnda ve
sonrasnda urad baarszlkt; bunlar, Cephenin muhafazakar bir yapda olduunu, rejimin kriz
iinde olduu bir dnemde bile kararl bir ekilde hareket etme kapasitesinden yoksun bir liderlie
sahip olduunu iddia ettiler. Muhalefet hareketine yeni bir liderlik aray iinde, merkezi roln
1963 olaylarnda ilerici bir rol oynam olan dini liderlere verilmesi gerektiini ileri srdler. ran
iiliinin zgl karakterini - onun devrimci boyutunu - btnyle kabul etmek gerekiyordu.
Mcahidinin kurucular, ayrca, Tudehi eletiren ve Fedayiin grubunu kuran gen yelerin
ne kardklar anti-emperyalist fikirlere de yer verdiler. Fedayiinin kurucular gibi, onlar da
Kba, Cezayir ve Vietnamdaki olaylardan etkilenmilerdi. Bu tr ulusal kurtulu hareketleri,
41
Pehlevilere kar baarl bir mcadeleye esas tekil edecek bir model olabilirdi; randa deiimin
nesnel koullar yeterince olgundu, mevcut olmayan ey ise etkin bir devrimci liderlik idi. htiya
duyulan ey muhalefet hareketine nclk edecek yeni, silahl bir liderlikti.
Saeed Mohsen gibi Mcahidinin ilk liderleriyle birlikte bu trden bir liderliin yaratlmas bir
saplant haline geldi; rejimin muhalefete szma giriimlerine direnme yeteneine sahip, ilikileri
sk gizli bir rgtn kurulmas fikri zerinde younlald.
Grubun ortaya kt ilk yllarda, bu konumun teorik geliimi ok snrlyd. Grup yeleri,
Ulusal Cephe liderliinin - gerilla liderlerini ve dini ahsiyetleri de iine alan - daha radikal bir
versiyonunun, deiimi beraberinde getirecek olan kitle hareketine nclk etmeye yetenekli
olabileceini varsayyorlard. Ancak, 1960larn sonlarnda, radikal milliyetiliin etkisinin tm
muhalefete nfuz etmesiyle birlikte, Mcahidin liderlii ran toplumunun yapsna ilikin olarak
Fedayiin grubununkiyle paralellik gsteren bir analiz gelitirdi.
Mcahidin, rann bata ABD olmak zere bat emperyalizminin nfuzu altna girmi
olduunu, lkenin burjuva-feodal bir sistemden burjuva-komprador bir sisteme evrilmekte
olduunu, dolaysyla ba dmann emperyelizmin yerli ajan, yani komprador snf olduunu ne
srd. Buna gre, devrimcilerin temel grevi, - ahn muhalefet hareketini kontrol etmede
kulland temel silah olan - polis an paralayarak rejimi istikrarszlk iine srklemekti. Silahl
mcadele bir gereklilikti, ehir ve krdaki gerilla sava birletirilmeliydi; fakat, ran koullarnda,
halk kitlesinin rgtn iilik iindeki devrimci akmlar olarak grd akmlarn kullanlmas
suretiyle de harekete geirilebilecei gereini de kabul etmek gerekiyordu. Mcahidin, Ali eriyati
gibi dinbilimcilerin gelitirdikleri gelenei kullanarak, Hazret-i Muhammedin bir devrimci
olduunu ve inancn tarihinin ayn zamanda zalim yneticilere kar verilen sonu gelmez bir
mcadelenin tarihi olduunu ileri srd.
Mcahidin 1971de askeri eylemlere balad ve 1978de devrimin patlak verdii gnlere
kadar, Fedayiin rgt kadar olmasa da hatr saylr oklukta eylemcisini yitirdii yzlerce gerilla
saldrs gerekletirdi. rgt, Fedayiin rgt gibi rejim zerinde ok kk bir tesire sahipti;
aktif muhalefet gruplarnn sempatisini kazanm olmakla birlikte, halk kitleleri zerinde hissedilir
bir etkisi olmad.
Fedayiinde olduu gibi, umulan kitle deviniminin yaratlmasnda baarsz kalnmas rgt
etkiledi ve rgt iinde Marksist yntem ve onun slami retiyle ilikisi konusunda iddetli bir
tartmaya yol at. Mcahidin, resmi olarak, kendi ilham kaynann slami olduunu, Marksizme
sayg duymakla birlikte onun materyalist yntemini reddettiini sylyordu. Ancak rgtn nc
yeleri slam ile Marksizm arasnda bir sentez yapmaya giritiler; 1975de yaymlanan - ve Rejimin
Son ftiralarna Bir Yant baln tayan - bir dkmanda u savlara yer verdiler:
Kurann btnnde devrimci olmayan tek bir Mslmana rastlanmaz... Rejim,
Mslmanlarla Marksistler arasna bir duvar rmeye alyor. Oysa, bize gre,
yalnzca bir tek dman var: emperyalizm ve onun yerli ibirlikileri... Bugnk
koullarda Mslman devrimcilerle Marksist devrimciler arasnda organik bir birlik
var. Gerekte biz neden Marksizme sayg duyuyoruz? Hi kukusuz, Marksizmle slam
birbiriyle zde deil. Bununla birlikte, slam, Pehlevicilie oranla, Marksizme
kesinlikle daha yakn. Her ikisi de adaletsizlie kar savatklar iin, slamla
Marksizm ayn dersleri retiyorlar...
44

rgtn liderliinin ounluu, rgtn Marksizmi kucaklam olduunu, bu yzden de onun
ayn zamanda Marksist-Leninist bir rgt olarak grlmesi gerektiini bildirdi. Marksizm ii
snfnn selameti iken slamn orta snfn ideolojisi olduunu ilan etti. Ancak rgtn bazaarla
42
ve dini liderlikle yakn balar olan kesimleri bu ynelimi reddetti ve Mcahidin Marksist ve slami
olmak zere iki kanada blnd.
Bundan sonra, Marksist Mcahidin ile Fedayiin arasnda birlemeyi ngren ama
baarszlkla sonulanan bir dizi grme yapld; Mcahidin gurubu bamsz bir gurup olarak
kald ve sonralar Peykar (Sava) rgtne dnt.
45

Gelenein tuzanda
1978de kitle hareketi ortaya kt zaman tm muhalefet rgtleri fel duruma dtler.
Burjuva karlarn temsil eden Ulusal Cephe ve Kurtulu Hareketi bamsz ii snf eylemliliine
kar dmanca bir tavr iindeydi ve grev hareketini etkileme yeteneinden yoksundu. Ancak,
Tudeh ve - ekli olarak devrimci kitle eylemine bal - gerilla rgtlerinin durumu farklyd;
bunlarn etkisizlii, hepsinde var olan ikameci geleneklerin bir sonucuydu. Sol, kollektif
olarak, ii snfn bir yana brakm, deiimin motoru olarak ilerici burjuvaziyi, kk
burjuvaziyi, kyll ve silahl mcadeleyi ii snfnn yerine ikame etmiti. Sonu olarak,
ender rastlanan birka durum istisna olmak zere, sol grev hareketi iinde hibir varla
sahip olmad. Ne dorudan seslenebildii bir dinleyici kitlesine, ne de bir etkiye sahipti.
Bu, iileri grev eylemine girimekten alkoymad; ne grevlerin yaylmasn ne de onlarn
ekonomik konulardan siyasi konulara kaymasn engelledi - hareketin tm bu grnmleri ii
snfnn kendiliinden kollektif eylem iine girmesinin bir sonucuydu. Ancak, grev komitelerinin
geniletilmesi ve derinletirmesi arsnda bulunan, sanayinin tm dallarnda bunlarn
koordinasyonunu salayan ve ii snf mcadelesinin en st dzeyi olarak bunlar
genelletiren bir ii rgt yoktu. Hareketin daha da ileriye tanmas iin bir k yolu arayan
ok geni bir dinleyici kitlesinin varlna ramen, ulusal dzeyde iitilebilen yalnzca bir tek ses
vard - din adamlar topluluunun sesi.
Sosyalistler ii meclislerini kendileri yaratamazlar - bunlar, kollektif eylemin bir ifadesi olarak
kitle grevinden doarlar. Ancak, ykselen snf mcadelesi koullarnda, ii demokrasisi ilkesine
bal sosyalist bir rgtn varl etkili olur; byle bir rgt, militan iilerin abalarn koordine
eder, ii snfnn en ileri kesimlerinin abalarnn genelletirilmesine yardmc olur. Bu, en st
dzeyinde, devrimci bir partinin toplumun ounluunun karna iktidar ele geirme
mcadelesinde ii snfna nderlik edebilecei anlamna gelir. 1917de Bolevikler Tm ktidar
Sovyetlere argmann ne karmay baarabilmilerdir. Yazk ki, 1978de ran ii hareketi
iinde en azndan grev komitelerinin koordinasyonu arsnda bulunabilecek bir sosyalist
rgt dahi yoktu.
Din adamlar grubu, iilerin kendi glerine dayanan bir strateji gelitirme konusundaki
yeteneksizliinden muazzam lde yararlandlar. Humeyninin ii kolaylat; gerekte gcn
kayna fabrikalarda yatmasna ramen, taraftarlar sokaklardan aldklar gle nfuzlarn
arttrmay baarabildiler. Grev hareketi iinde bir nderliin olmay siyasi bir boluk yaratt -
fakat bu boluk uzun sre devam edemezdi. Ksa sre sonra bu boluk ii snfnn karlarna
yabanc fikirler tarafndan (Humeyninin liderlii ve slam Cumhuriyetinin kurulmas ars)
dolduruldu. Yaplan hatalar yznden din adamlar grubunun devrim iin izdii strateji baarl
oldu.
43
3. AHTAN SONRA
Ocak 1979a gelindiinde, ah gitmiti ve Humeyni zafer iinde Tahrana dn hazrlklar
yapyordu. Yaygn olarak kitle hareketinin lideri olarak kabul edilen Ayetulah, hareket iindeki
radikal unsurlar kontrol etmek iin sahip olduu bu konumdan yararlanma abas iindeydi. ah
zerine birlikte basn uygulanmasna ihtiya duyulan gnlerde grevcileri memnuniyetle
yreklendiren Humeyni, ocak ay sonlarna gelindiinde bu kez onlar ykma uratmann
hazrln yapyordu.
20 Ocakta bir Grev Aratrma ve Koordinasyon Komitesi (GAKK) kurdu. Bu, ahn burjuva
rakiplerinden - Bezirgan, Sancabi ve Moinfar - ve dini liderler Bahonar ile Rafsancaniden
oluuyordu. Bunlarn grevi insanlarn acil ihtiyalarn reten balca sanayilerde retimi
tehlikeye sokan grevlerle lkenin varlnn devamn tehdit eden grevleri sona erdirmek idi.
GAKK on gn iinde - Bahtiyar hkmetini deviren ayaklanmadan hafta nce - grevdeki 118
iyerini ve kamu hizmetlerinde alanlar ie dnmeye ikna etmeyi baarmt.
1

Bu, mollalar hl grev hareketi zerinde egemenlie sahip olmamasna karn, dini liderliin
nfuzunun artmakta olduunun bir iaretiydi. GAKK, demiryolu grev komitesine halkn tketimi
iin akaryakt nakline balanmas dorultusunda talimatname gndermi olmasna ramen,
grevciler bu emre uymay eitli defalar reddettiler. Gmrk iileri yalnzca yaamsal nemde olan
mallarn geiine izin vereceklerini duyururlarken petrol iileri GAKKnn retime yeniden
balanmas iin yapt giriimleri her defasnda reddettiler; ii liderlerinden biri, Humeyninin
temsilcilerinden gelen basky knayp protesto eden bir bildiri yaymlayarak grevinden ekildi.
2

Bu anlamazlklar, Humeyni ve taraftarlarnn resmen lke idaresinin bana getiklerinde neler
olacana iaret eden gelimelerdi. ahn devrilmesiyle birlikte protesto hareketinin eliik
doasnn hzla kendisini aa vuracan, sahip olduklar neme karn grev komitelerinin
harekete nclk etmemi olduunu, hareketin ii snf karlarna yabanc glerin nfuzu altnda
bulunduunu gsteriyorlard.
Devrim bitti
ubat ay ortalaryla birlikte, Bahtiyar hkmeti gelecei belirsiz, tehlike iinde olan bir
hkmet konumundayd. Din adamlar topluluunun hareketi dizginleyerek olduu yerde tutma
giriimlerine ve Humeyninin silahl direnie ynelik herhangi bir emir vermemi olmasna ramen,
Tahrandaki ayaklanma rejime en nemli bitirici darbeyi vurmutu. ok gemeden bunu
Pehlevinin devlet aygtnn k izledi - fakat, polis, mahkemeler, Savak ve silahl kuvvetler
dalm olmakla birlikte, ran kapitalizminin yaps deimemi ve olduu gibi kalmt.
Hareket iindeki eliki gzle grlecek kadar akt. 11 ubatta Bahtiyar hkmeti dt
zaman, Humeyni bir Geici Hkmet atad. Kurtulu Hareketinin kurucusu olan burjuva liberal
Bezirgan babakan oldu. Oluturduu bakanlar kurulu, Humeyni asndan makul burjuva ve kk
burjuva temsilcilerden meydana geliyordu. Shaul Bak unlar yazyor:
... mhendislerden, avukatlardan, eitimcilerden, doktorlardan, eski memurlardan;
profesyonel orta snftan ve ran siyasetinin geni merkezinden seilip bir araya
getirilmi insanlar. ounluu kariyerinde baarl olmu, bir ksm byk mhendislik
irketlerinde ya da ticari firmalarda yneticilik yapm kiiler.
3

Yeni hkmet, ran sermayesinin devrimden yara almam kesimini - ve ayaklanmadan
kendisi iin kar uman kk burjuvaziyi - temsil ediyordu. Alt ay bulan kitle grevlerine ve
fabrika igallerine karn, bu toplumsal katmanlar hl ran sistemine hakim
durumdaydlar. verenlerin ve yneticilerin bir ksm saklanm ya da lkeden kamt, ama
44
pek ou lkede kalmt: Bunlar muhalefet hareketine destek vermi, rejimle dorudan
yaknlama iine girmeden onunla uzlam, ya da cami ya da tek tek dini liderlerle olan
balar dolaysyla korunmu kiilerdi. te yandan, bazaar varln olduu gibi korumann
yansra nfuzunu byk lde artrmt. Krsal alanda, toprak aalarnn yalnzca bir
blm lkeyi terk etmi, byk ounluu lkede kalmt; bunlarn siyasi ilikileri de ok
az deiim gstermiti.
Yeni hkmet, lke ekonomisini normale dndrmek amacyla - temsil ettii toplumsal
katmanlarn durumunu glendirerek - derhal harekete geti. Bu arada, hkmetin dikkatini stnde
toplad grev komiteleri yzlerce iyerinde kontrol kendi elinde bulunduruyordu. Ancak,
komiteler hibir yerde kapitalist sistemin yapsna kar koordineli bir saldr iinde deildi.
Protesto hareketi, randaki sistemin krizine kar bir tepki olarak ortaya kmt ve alm
olduu mcadele biimleri, kapitalist yaplarn dayatt biimlerdi - ve hareketin liderlii anti-
kapitalist deildi. Ulusal liderliin amac, kendisine iktidarda pay vermek istemeyen bir egemen
grubun iktidarna son vererek sistemi deiiklie uratmakt; bu baarldnda ise, liderlik elde
etmi olduu kazanmlar tehdit eden ve aadan gelen harekete bir son vermeyi ama edindi.
Burjuvazi ve kk burjuvazi, 1951-53de ii snfndan gelen tehdit kendilerini yeniden
aha ve onun Batl destekilerine yaknlatrncaya kadar, uzun sre muhalefet hareketinin iinde
kalmlard. Yirmi be yl sonra, Pehlevilerin iktidar altnda kaydetmi olduklar ilerlemeye karn,
bu snflarn eitli kesimleri ahn izledii politikalara ylesine yabanclamlard ki, ahn
iktidardan uzaklatrlmasnn kendileri iin daha iyi olacana inanyorlard. Ayrca, ii snf
zerinde Musaddk hkmeti altnda Tudehin bile beceremedii oranda nfuz sahibi olabildii iin
kendisine olduka gvendikleri dini liderlikle de pek ok ortakla sahiplerdi.
Bu koullar altnda, yeni hkmet, devrimin esas glerine kar topyekn bir saldr iin
hazrlklara giriti. Bahtiyarn grevinden uzaklatrlmasyla birlikte, hkmet kitle hareketine
kar snf savann yeni bir biimini balatt. Bezirgann szcs Abbas Amir-Entezam,
hkmetin niyetinin ne olduu konusunda ok net bir fikre sahipti. unu ileri sryordu:
Devrimin devam ettiini sananlar yanlyorlar. Devrim bitti. Yeniden ina dnemi
balad.
4

Demokrasinin ayaklanmas
Ne var ki, milyonlarca insan devrimin daha yeni baladn dnyordu. ahn ve ardndan
Bahtiyarn iktidardan dmesi bir gven dalgas yaratmt; 1950lerin balarnda olduu gibi, daha
radikal deiim isteklerini tevik eden bir zgrlk havas vard.
Halkn gc her yerde hzla yaylyordu:
Gvenlik rgt kmt. Ordu iindeki subay ve askerler, ulusal polis, byk
kasaba ve yerleim merkezlerindeki jandarmalar klalar, polis karakol ve
noktalarn terk etmilerdi. Klalar, polis karakollar, saraylar, bakanlklar sivillerin
kontrolndeydi. Hkmet binalarnda, zel irketlerde, fabrikalarda ve
niversitelerde, alanlar, katlmc demokrasinin ayaklanmas diyebileceimiz bir
grnt iinde, politikalarn saptanmasnda ve greve atamalarda kendilerine
danlmasn talep ediyorlard. Ordu birlikleri geici hkmet tarafndan atanan
komutanlara itaat etmeyi reddediyorlard; yeni atanm polis efleri yurtta
komiteleri tarafndan tutuklanyordu; valiler brolarna giden yolu devrimci
genlerin barikatlar ile kapatlm buluyorlard
5

45
Dini liderliin arl, kitleleri dizginlemek iin hl yeterli deildi. Pek ok byk kitle
hareketinde olduu gibi (Rusyada 1917 Devrimi, 1936 spanya Devrimi, 1974 Portekiz Devrimi,
Polonyadaki 1980 ayaklanmas) onyllardr bask altnda ezilmi insanlar yeni bir zgrlk
duygusuna ifadesini kazandryorlard. Hkmet durumunu salamlatrmak iin aba
gsterirken, kitleler her yerde kollektif eylemin dzeyini ykseltiyorlard.
Bu eitli biimler ald. Yaynclk alannda tam bir patlama yaanyordu: Savakn dalmas
ve sansrn kalkmasyla birlikte, saysz denecek oklukta gazete, dergi, bildiri ve poster ortal
kaplad. Hatta, ilk kez Marksist yaznn (literatr) klasik eserleri serbeste temin edilebilir hale
geldi. Caddelerde, okullarda, niversitelerde toplantlar dzenleniyor, siyaset, tarih, din ve kltr
zerine tartmalar yaplyordu. Halkn daha nce byk lde sessiz kalm kesimleri yeni
fikirler, rgtlenmeler gelitiriyordu: Bunlar arasnda en dikkat ekeni, eit haklar talebinde
bulunan kadn rgtleriydi.
Krsal alanda kyller topraklara el koymaya baladlar. Gorgan ve Gonbadta, topra
komnal temelde srp ilemeye balayan kyl meclisleri kuruldu. Bu arada, hep birlikte nfusun
yardan ounu oluturan ulusal aznlklar zerklik talebinde bulunuyorlard. Krdistan, Belucistan,
Sistan, Kuzistan ve Trkmen Saraynda dil zgrl, bamsz bir basn ve bamsz siyasi
rgtler kurma hakk isteniyordu.
En nemlisi, ii hareketi yeni eylemlilik dzeylerine eriti. Geici Hkmetin ilk haftalar
boyunca saylar 50.000 dolaynda olduu tahmin edilen iiler yeni grevlere giritiler - yaklak alt
ay boyunca kendisini yineleyen bir eylemlilik modeli. ubat 1979dan itibaren, geen 12 aylk
dnem iinde sanayide birbirinden ayr 350nin zerinde ii-iveren atmas yaand.
6

verenlerin lokavt ilanlarna ve geici iten karmalara kar talepler ileri srlyor, gecikmi
cretlerin denmesi isteniyordu; sahipleri lkeden kam ya da iflas ettii ilan edilmi iyerlerinde
yeni fabrika igalleri yaand. Buralarda fabrikalarn kontrol grev komitelerinin ellerindeydi.
Ekonomik nedenlerle balatlm grevlerin ou baaryla sonuland. Bir fabrikada ilerleme
kaydedildii haberi dier fabrikalarda yeni taleplere ve grevlere yol ayordu - ve en nemli sanayi
blgelerinde bir ii-iveren atmas dalgas yaanyordu. Sonu olarak, bir btn olarak 1979 yl
iinde, ortalama cret yzde 53 orannda art gsterirken kalifiye olmayan iilere verilen asgari
cret iki katn da zerinde art kaydetti.
7

Ayrca, alma koullarnn iyiletirilmesi ve sosyal hizmetler ann kurulmas iin saysz
oklukta mcadele verildi. Kantinler, spor tesisleri, klinikler, sosyal sigorta projeleri ve hatta iyeri
eitimi ara-gereleri iin gerekli mali kaynak - daha nce tasavvur bile edilemeyen bir biimde -
iverenlerden alnd. Yneticileri yurtdna kam iyerlerinde, iiler retim srecinin kontroln
kendi ellerine aldlar - iiler yalnzca iyerindeki almay dzenlemekle kalmyor, fakat ayrca
hammadde alm ve rnlerin sat ilerini de rgtlyorlard. retim ve iyeri ynetimi zerinde
gerek bir ii kontrol sz konusuydu.
8

lkenin her yerinde kontrol organ ura (meclis) idi. Kyller, toprak zerinde kollektif
almay rgtlemek iin uralar kurdular; baz blgelerde mahalle uralar kurma
ynnde giriimler vard.
9
Okullarda, niversitelerde, hatta silahl kuvvetler iinde uralar
mantar gibi ryordu. Bununla birlikte urann asl yeri sanayi idi; bu meclisler ii
hareketine yeni bir boyut kazandrmt. Bu yeni kazanlan g, Geici Hkmet iinde
toplanm gerici glere kar dorudan bir kar koymann ifadesiydi.
Srekli devrim sreci bir kez daha alm iindeydi. Burjuvazi ve kk burjuvazi karlarnn
tehdit altna girdii bir noktaya gidildiini grd. Ne ehirlerde, ne krda, ne de ulusal aznlklar
konusunda deiim srecini ilerletme yeteneine sahip olmayan bu snflar, kendi ynetimlerini
glendirip ona istikrar kazandrma giriimi anlamna gelmek zere, btn glerini yeniden ina
iin seferber etmilerdi. Musaddk ynetiminde geen yllarda grlen model yineleniyordu:
46
Burjuvazi kendi karlarnn gerektirdii snrda durma gereinin farkna varrken, toplumun en
ileri kesimleri daha fazla deiim talebinde bulunuyordu. te yandan, devrimin en kritik aamas,
Geici Hkmetin kitle hareketi iindeki en gl unsurlar - ii uralar - kertme abasnda
odaklanmt.
i Kontrol ve uralarn ktidar
uralar, ii snf eylemlilii ile snf bilincinin yeni bir dzeyinin ifadesiydi. Bunlar, devrimin
erken dnemlerindeki grev komitelerine dayanyorlard, fakat daha resmi organlar
durumundaydlar. Yaplar iyerinin byklne, iyerinin sanayinin hangi sektrnde
bulunduuna, retim srecinin niteliine, mlkiyetin biimine, - zellikle devrimin ilk aylarnda -
iyerindeki militanlk dzeyine ve nc aktivistlerin siyasi ynelimine bal olarak eitlilik
gstermekle birlikte, alanlar tarafndan dorudan seilmi komiteler olarak faaliyet
yrtyorlard.
Bayata gre:
... resmi olarak atanm yneticilere etkin bir kontrol ans vermeksizin iyeri zerinde
tam bir kontrol salam olan ve iyerini kendisi ekip eviren uralar, baarl
uralard. Bunlarn izledikleri politikalar ve etkinlikler devletten ve resmi
yneticilerden bamszd ve sradan iilerin karlarna dayanyordu.
10

uralar, bu ekilde faaliyet yrttklerinde, yalnzca finansman ve ynetim ilerini kontrol
etmekle kalmyor, fakat ayn zamanda daha nce Savak ve ordu tarafndan yerine getirilen
gvenlik ilevlerini de kendi stlerine alyorlard. rgtlln en ileri olduu iyerlerinden biri
olan Fanoos fabrikasnda urann tznde sz konusu bu haklarn zerine titreniyor, uraya,
kar devrimci sabotajlar sorununu zmek, askeri eitim vermek, rme ve yozlamadan, hangi
konumda olursa olsun, sevilmeyen ve ie yaramayan kiilerden arnmakiin ii gruplar
oluturmak yetkisi veriliyordu. Komitenin bir eyle sulad ya da ikayeti olduu yneticiler ve
iiler herkesin katld kitlesel bir toplantya davet ediliyor, bu tr kiilerin yazgs burada oylama
yaplmak suretiyle belirleniyordu.
11

uralar, bu tarzda faaliyet yrttklerinde, genel siyasi sorunlar gndeme getirme ve eylemleri
koordine etme yeteneine daha ok yaklayorlard. ok sayda aktiviste ve demokratik uralara
sahip blgelerde iyerleri arasnda balar kuruldu. Gilan i uralar Birlii ve Bat Tahran i
uralar Birlii, birbirinden ayr iyeri meclisleri arasnda koordinasyonun salanmas asndan
nemli bir olanak sundular. Petrol blgelerinde uralar retim dzeyi, hatta ham petroln ihra
fiyatnn saptanmas gibi konular tartmak zere toplantlar dzenlerken, demiryolu iileri ulusal
dzeyde bir ba gelitirdiler.
Bu arada, Tahranda ahn Savak rgt tarafndan kontrol edilen sendikalar binas iini
yitirmi iiler tarafndan igale urad; iiler bu binaya yeni bir isim verdiler: Khaneh Kargar -
i Evi. i meclisleri ve komiteler bu binada toplantlar dzenleyebiliyor, eylemleri koordine
ediyorlard.
Tm ran i Birlii Kurucu Meclisinin inasyla birlikte koordinasyon en yksek dzeyine
ulat. Bu organ, uralarn iyeri ve sektr dzeyini aan bir koordinsayonun genellemesini tevik
ettiklerini ve ulusal lekte faaliyet yrtmeye baladklarn gsteriyordu. Ve 1 Mart 1979da bir
bildiri yaymlad:
Biz, ran iileri, grevlerimizle, igal eylemlerimizle ve gsterilerimizle ah rejimini
yktk; grev aylar boyunca isizlie, yoksullua ve ala katlandk. Pek oumuz
47
mcadele srasnda ldrld. Btn bunlar snf basks ve smrden kurtulmu bir
ran yaratabilmek iin yaptk. Devrimi, isizlie ve evsizlie bir son verebilmek,
Savakn ynlendirdii sendikalarn yerine - kendi ekonomik ve siyasi ihtiyalarn
karlamak zere her fabrikada iiler tarafndan kurulmu - bamsz ii uralarn
geirmek iin yaptk.
12

Bu organn 24 maddelik program, haftalk alma saatinin 40 saat olmas, tatillerin
uzatlmas, hastalk denei, vergiden muaf ikramiye ve prim, iyeride cretsiz kantin ve salk
servisi taleplerini de ieriyordu. Ayrca uralarn resmen tannmas iin hkmete arda
bulunuyor, gsteri zgrl ve grev hakk, tm yabanc uzman ve kapitalistlerin lkeden
kovularak bunlarn sermayelerine iilerin karna olacak ekilde el konulmas taleplerine yer
veriyordu.
Bu ulusal organ - ve blgesel koordinasyon meclisleri - devrimin yaratm olduu en ileri
organd. En militan blgelerde - Gilan, Tahran ve Kuzistan petrol blgesi, hareketin tek tek
iyerlerinden karlarak genelletirilmesi gerektii anlayna sahip olup en ileri ii gruplarnn
karlarn dile getiren uralar, proto-sovyet nitelii tayorlard. Ancak, henz snfn bir btn
olarak karlarn genelletirmiyorlard ve grev komitelerinin ilk aylarnda olduu gibi, ii
iktidarnn btnyle biimlenmi organlarn gelitirmediler.
uralar iin sava
Geici Hkmet, ii snfnn artan militanlna ve uralarn yaygnlamasna bir tepki olarak,
ikili bir strateji benimsedi: Bir yandan sanayi, ticaret ve maliyeye eki dzen vermeye alrken,
dier yandan vakit yitirmeden ii hareketini ykma abasna hz verdi.
Yeni rejim, lkeden kaan iverenler ve yneticilerle iflas ettiini ilan etmi iadamlarnn
brakt boluu doldurmay amalayan bir ynelimle, bankalarn ve sigorta irketlerinin yansra
483 retim birimini kamulatrd. Bu ideolojik nedenlerle sanayiyi devlet kontrol altna sokmaya
ynelik bir giriim deil, ran kapitalizminin hkmetin hzla hareket etmeyi gerektirdiini
dnd zayflam yapsn glendirmek iin atlm bir admd. Fabrika ve devlet dairelerini
iletebilmek iin buralara yeni yneticiler atand.
13

Bu arada ura hareketine kar dorudan saldr iin hazrlk yaplyordu. Ayaklanmadan
gn sonra, Humeyni tm grevcilere iba yapmalar iin direktif verdi. Bir ay sonra, yeni grevlerin
yaylma eilimi gsterdii ve her yerde uralarn kurulduu aka grlr hale geldiinde,
hkmet yeni bir bildiri yaymlad:
Geici Hkmetin planlarna kar her trden itaatsizlik ve bu planlarn yrtlmesine
kar yaplacak her trden sabotaj, gerek slam Devrimine kar muhalefet olarak
grlecektir. Provokatrler ve ajanlar kar devrimci unsurlar olarak halkn nne
karlacaklar, ahn kar devrimci rejimi iin olduu gibi, bu kiilerin yazgsn da
ulus tayin edecektir.
14

Bunlara ramen uralarn nn almak mmkn olmad. Sanayiyle ilgili olarak yaplan bir
aratrmaya gre, cret art ve alma koullarnn iyiletirilmesi konusunda yeni talepler ne
sren iyerlerinin says ilkbahar aylar boyunca srekliliini korurken, en ileri iilerin siyasi
talepleri daha srarl bir ekilde dile getirilir olmutu.
15
uralar, saldrsnn dozunu artrmaya
balam olan hkmetle uzlaabilecekleri izlenimi verecek hibir edimde bulunmadlar.
Hkmet, mays aynda, hkmet tarafndan atanm yneticilerin idareyle ve
atamalarla ilgili ilerine mdahale eden uralar nlemek iin bir zel G Yasas kard.
16

Haziranda, yeni anayasaya uralarn etkinliini snrlamak zere yasalar kondu. 104. ve 105.
48
maddelere gre, uralar, retim, sanayi ve tarm birimlerindeki iilerin, kyllerin, dier
alanlarn ve yneticilerin temsilcilerinden oluacakt. Buna ek olarak, uralarn aldklar
kararlar slami ilkelere ve lkedeki yasalara aykr olmamal idi.
17

Bu nlemler bile meclislere duyulan cokuyu azaltmad. Haziran ve temmuz aylarnda,
Bahtiyar hkmetinin dmesinden sonra kitle hareketinin yeniden ivme kazanmasyla birlikte
ubatta olduundan daha ok sanayi biriminin taleplerini ykseltmesine kadar, mcadelenin hz
ykseldi. Ancak, yaz ortalarnda anszn bir geri ekilme balad. Yeni talepler ne sren
fabrikalarn says keskin bir d gsterdi - Bayata gre, sz konusu rakam 67den 14e dt.
Austos ayna gelindiinde bu rakam yalnzca 5 idi. Rejim, pek ok iyerinde akntnn ynn
tersine evirmeyi baard; uralar savunmaya gemeye zorlandlar. Ayaklanmadan sonra geen
alt ay yaamsal nemde olan dnemdi; yaz ortalarnda hkmet insiyatifi ele geirdi ve - ahtan
sonra bu kez hareketi ykma kararllnda olan - Humeyni, bundan sonra insiyatifi hibir zaman
elinden karmad.
Bir dizi nesnel faktr hkmetin meclislere kar giritii saldrya yardmc oldu. Bunlardan
biri, baz blgelerde sanayinin km olmasyd. 1978de protesto hareketinin patlak vermesinden
nce bile, ahn izledii politika sonucu baz nemli blgelerde iler rayndan km, buralarda
iflaslar ve iyeri kapatmalar yaanmt. 1978 Ekiminde siyasi kitle grevleri balad zaman,
hareket karsnda rkntye kaplan iadamlar mlklerini satm ya da kastl olarak tahrip
etmilerdi; dierleri ellerindeki hammaddeleri ya da maml mallar bazaariler arasnda
datmlard; iyeri kaytlar ortadan kaldrlm ya da tahrip edilmiti.
Ek olarak, 1978 olaylar lkeye hammadde ve makina akn durdurmu, bunun sonucu sanayi
retiminin ithlta baml olduu lke ekonomisi ciddi yaralar almt. Nitekim, 1977-78 arasnda
hammadde ve yar-maml mal ithlt 5.6 milyar dolar iken, 1978-79da bu rakam 3.9 milyar
dolara, 1979-80de ise 3.8 milyar dolara dmt. Sanayi iin ara-gere ithlt iki yl iinde te
iki orannda gerilemiti; yine, sanayi iin sermaye mal ithlt 1977-78de 2.5 milyar dolarken,
1979-80de yalnzca 1 milyar dolard.
18

1979 ilkbaharyla birlikte ekonomi zerindeki bu basnlar ii snf zerindeki ykc
etkilerini gstermeye balad. Sanayide pek ok fabrikada retim hzla dt; grev komitelerinin ve
daha sonra uralarn gcne ramen, isizlik olaanst bir trmana geti. siz kalan iiler eitli
ehirlerde gsteriler dzenlediler; Tahranda alma ve adalet bakanlklaryla eski Savak binas
(yeni adyla Khaneh Kargar) i isteyen protestocular tarafndan igal edildi.
alan iilerle iini yitirmi olanlar arasndaki - Tahrandaki 1 Mays gsterisinde aka
gzlenen - birlie karn, artan isizlik iyeri rgtleri zerinde de etkili oldu.
Ancak, iyerleri zerinde kotrol ele geirme savanda belirleyici olan enin ura hareketinin
karakteri ile onun siyasi liderliinin nitelii olduu ok akt. Humeyninin Geici Hkmeti ii
snfna kar saldrya getii zaman, ura hareketinin homojen bir yapdan ok uzak olmas bu
saldry kolaylatrd. Yetkilerini kitle toplantlarndan alan en ileri uralar demokratik organlard;
seilmi temsilcileri geri arma hakkna sahiplerdi ve radikal, sosyalist fikirlere aklard - bu
aamada, solun baz kesimleri uralarn nemini fark ettiler ve hedefine tam ulamayan giriimlerde
bulunarak buralarda etkili olmaya altlar.
Fakat dier uralarda kitlenin insiyatifine ak faaliyet yrtme ok daha geri dzeydeydi.
Yneticiler yerlerini korurlarken uralar bunlarla ibirlii yapyor, ya da hkmetin atad yeni
yneticiler araclyla kamulatrma programna tabi hale geliyorlard. Aznl oluturan ve nc
aktivistlerin mollalarn cokulu taraftarlar olduu bu tr uralarda, meclis ile hkmet arasnda,
laik yneticilerin iyerinden uzaklatrlmas, bunlarn yerine rejimin arka kt ve maktabi olarak
anlan rejim yanls yneticilerin getirilmesi konusunda bir ibirlii vard. Bylece, hkmet ura
hareketine iten saldrma olana bulabildi.
49
Bununla birlikte, rejim yanls uralar kk bir aznl oluturuyordu ve Geici Hkmetin
iyerleri iinde bakaca mttefiklere ihtiyac vard. Bunlar, teknisyenler, retimden sorumlu blm
amirleri (menajer) ve denetim ilevi gren ustabalar (supervisr) arasnda buldu. Son 20 yllk
zaman dilimi iinde ortaya km olup esas olarak muhafazakar bir karaktere sahip olan bu katman,
yeni kk burjuvazinin nemli bir blntsn tekil ediyordu. Bu katman, sanayilemekte olan
pek ok lkede olduu gibi, grece iyi eitim grm, yksek dzeyde cret alan, dorudan retim
aletlerinin banda alan iilerle ok az mteree sahip kiilerden oluuyordu. Devrimden nce
ise, sanayide burjuvaziyle devletin karlarn kollayan bir faaliyet yrtt. yelerinin pek ou
aha muhalefet etmi, muhalefet hareketinin amacn sistemi kendi karlarn daha iyi ifade eder
biimde deiiklie uratmak olarak grmt. Geici Hkmet tam da bu kk burjuva
beklentileri yanstyordu.
Birka istisnai durum dnda, teknisyenler uralarn faaliyetini gletirdiler. Uzman
yeteneklerini retimin srdrlmesi veya yeniden balatlmas iin kullanmay reddettiler; rejime,
maktabi idarecileri ya da hkmet temsilcilerini desteklediler ve - kendilerini hkmetin iradesinin
bir ifadesi olarak gren - en gerici uralara arka ktlar. Rejim, ura hareketi zerindeki basksn
artrdnda ve iilerin buna kar btnsel bir stratejiye sahip olmadklar aa ktnda,
kendilerine olan gvenleri artan teknisyenler baz militan iilerin konumunu zayflatabilir duruma
geldiler.
uralarn pek ou tm alanlar - kol iileri, idari personel ve teknik ilerde alanlar -
temsil ediyordu. Bu, baz iyerlerinde teknisyenlerin alanlarla iyeri ynetimi arasnda kpr
vazifesi grebilecei anlamna geliyordu. Dorudan retimde alan iilerin grece zayf bir
konumda olduklar, ya da urann esas olarak danma organ olduu iyerlerinde teknisyenler ve
denetiler belirleyici olabiliyorlard. Bu tr iyerlerinde, iyeri ynetimi uray ii aktivistleri idare
iine ekip etkisiz klmann arac olarak grd - ve teknisyenler baz militanlarn
brokratlatrlmas srecini ok daha kolaylatrdlar.
Ancak, uralarn iinde yaanan mcadelenin bir baka boyutu daha vard. 1978 kitle eylemi
hareketini yaratm olan grev komitelerinin aksine, uralar devrimin liderliinin ii hareketine
saldrd koullarda geliti. Humeyni, ah yolun kenarna itebileceinden emin olduu andan
itibaren, ii hareketini ykmann hazrlklarna giriti. uralardaki taraftarlar balangta marjinal
bir konumdayd; ancak bunlar zamanla daha etkili duruma geldiler - bunlarn her bir iyerindeki
etkisi ii hareketinin ve yerel nc aktivistlerin siyasi geliiminin ulusal lekteki dzeyine bal
olarak geliti.
Tutarl bir siyasi alternatifin olmay ve laik rgtlerin sahip olduklar yetersizlik dolaysyla
yeni stratejiler sunamamalar yznden Humeyninin iyerlerinde nfuzunun giderek artmas
anlamnda, gerev hareketi deneyimi imdi bir kez daha yineleniyordu.
Sol ntihar Ediyor
ran solunun tm rgtleri, ii snfnn dndaki dier gleri devrimci dnmn temel
alan olarak gren, Marksizmi revize etmi bir gelenek iinde gelitiler. Bu rgtlerin hepsi, sahip
olduklar ikamecilik nedeniyle, 1978 ylndaki kitle grevleri srasnda marjinal bir konumda
kaldlar. Bununla birlikte, ubat ayaklanmas srasnda gerilla rgtleri nemli birer unsur olarak
ortaya ktlar - Fedayiin ve Mcahidin gruplar Tahranda rejime bal glerin kalesi
konumundaki yerlere kar giriilen saldrlarda ve ahn devlet aygtnn dize getirilmesinde nc
bir rol oynadlar. O sra koullar arpc bir biimde solun lehine dnmt. ilerin, kadnlarn,
kyllerin ve ulusal aznlklarn ivme kazanan hareketiyle birlikte demokrasinin ayaklanmas
muazzam bir devingenlik iine girmiti. ran toplumunun her yannda ateli tartmalar
yaplyordu ve sol ok byk bir dinleyici kitlesine sahipti.
50
1950lerin balarndan itibaren sol ilk kez aktan aa rgtlenme olanana kavumutu. i
snfnn atak halinde olduu ayaklanmay takip eden ilk drt ay boyunca, koullar sol iin zellikle
avantajlyd. Yzlerce iyerinde yeni taleplerin ykseltilmesi, iilerin sorunlarnn ne karld
gsteri ve yrylerin birbirini izlemesi iilerin kendilerine olan gvenlerinin yksek bir dzeyde
olduunu gsteriyordu.
19
Bu durum 1 Mays gn dorua ulat: Tahrandaki muazzam
byklkteki tren alann dolduran ve 1.5 milyona yakn olduu tahmin edilen insan ktlesi iinde
pek ok fabrika delegesi vard ve iini yitirmi byk ii gruplar en ileri iilerin bilincini yanstan
sloganlarn yazl olduu pankartlarla alandaki yerlerini almlard Tm iletmeler
kamulatrlsn, Dnyada anlayl kapitalist yoktur, Yaasn gerek sendikalar ve gerek
uralar, Kadn ve erkeklere eit cret, sizlere i.
20

Ancak, gerekte, solun dinleyici kitlesi iilerden ok niversitelilerden, dier rencilerden ve
serbest meslek sahiplerinden oluuyordu. Fedayiin ve Mcahidin rgtleri buralarda kk salmlar
ve ok sayda insann sempatisini kazanmlard - gerekten, bu iki grup laik rgtler arasnda en
nemli ekim merkezi haline gelmilerdi; Fedayiinin ubat ay sonunda yapt bir aryla
Tahran niversitesinde gerekletirdii yryte 150.000 kiiyi mobilize edebilmi olmas bu
rgtn eritii ekim gcnn bir gstergesiydi. Tudeh de, aada greceimiz gibi, yeni rejime
bir alternatif arayanlar kendisine ekememi olmakla birlikte, aha kar geleneksel bir muhalefet
oda olmas dolaysyla kendisine ynelik yeni bir ilgi yaratmt.
i hareketinin nemini fark etmekte ge kalm gerilla aktivistlerinden bazlar uralar
arasnda bir etkinlie ulama abasna giritiler. Tek tek baz baarlar elde ettiler: rnein,
Karajda nemli bir fabrika olan ve siyasi aktivite asndan uzun bir gemie sahip Chit-e Jahan
fabrikasnda, Mcahidin ii meclisi zerinde gl bir etkiye sahipti.
21
lkenin eitli yerlerinde
tek tek iilerin gerilla hareketine yaknlk gstermeleri, bu gruplarn militan iiler arasnda kk
bir dinleyici kitlesi yaratmasna yardmc oldu. Ancak, btn bunlar genel kural bozmayan birer
istisna olarak kald: Gerillalar hibir yerde sanayide salam bir zemin yaratamadlar ve yine
hibir yerde ura hareketinin ynelimini etkileme ansna sahip olmadlar. Ancak, bu sorunun
yalnzca bir ksmn tekil ediyor - gerek sorun, solun uralarn nemini kavramam
olmasyd. Bayat u yorumda bulunuyor:
uralarn anszn ortaya kmas solun hemen tmn aknla drd. uralarn
kendisi gibi, solun hemen tm kesimleri ne yaplaca, uralarn siyasi olarak ne tr
bir rol stlenebilecekleri konusunda net bir fikre sahip deildi.
22

Dolaysyla, sol, ii militanlarla bir iliki kurduu yerlerde bile, ura hareketinin ynelimleri
konusunda syleyecek hemen hibir eye sahip deildi. Devrimci deneyimin bu en nemli geliimi
karsnda sol suskundu - ya da, daha kts, kitle hareketinin ileri tanmas konusunda intihar
anlamna geldii yaknda kantlanacak olan kendisine zg fikirlere sahip olduu iin, olumsuz
nerilerde bulundu.
Tudehe gre, Geici Hkmet koulsuz destei hak etmiti; parti kendi yelerini Humeyni
liderliindeki hareketin iine iterek onlar tasfiye etmi oldu. Yeni solun gerilla rgtleri
asndan durum daha karmak bir yapdayd; bunlar kitle hareketinin karakteri konusunda yanl
bir ynelime sahip olmakla kalmayp Geici Hkmete kar ne olduu belirsiz bir tutum
gelitirdiler. Dolaysyla, gerillalar, ii hareketi iinde tek tek iileri etkileyebildikleri yerlerde
bile, ii snfnn karlarn ifade eden bir perspektif sunamadlar.
Tm sol rgtlerin gsterdikleri yanl ynelim, bunlarn her birinde kk salm bir
gelenein sonucuydu. Her biri ii snfn darda brakan stratejilerin takipisi oldu. Bu
rgtler, ah devrildii zaman iilerin en kararl dmanlarna - burjuvazi ve kk
burjuvaziye - yneldiler.
51
Stalinizmin Trajedisi
Tudeh, ardndan gerillalar, devrimci dnmn temel gc olan ii snfn bir kenara
itmelerine yol aan bir gelenek gelitirmilerdi. Bunun sonucu, devrimci hareketin en yksek
noktasnda kendi snf dmanlarn ayrt etme yeteneine sahip olamadlar. Bu, komnist hareketin
1920lerdeki dejenerasyonundan itibaren solun mahvolmasna yol am bir sorundu.
Rus Devriminin 1920lerin balarnda izole edilmesinden ve Rusyada yeni bir egemen
brokrasinin ortaya kmasndan sonra, Komnist Enternasyonal (Komintern) yeni bir dneme girdi
ve Moskovann d politika alannda kulland bir silahtan baka bir anlam ifade etmeyen bir
kurum haline geldi. 1920lerin sonlaryla birlikte, Komintern, Rusyadaki devlet kapitalizminin
karlarn ifade eden, dnya ii snfnn karlaryla hemen hibir ilintisi olmayan bir dizi stratejik
ilkeyi uluslararas komnist harekete dayatmaya balad. ran gibi grece geri bir lkede bamsz
bir ii snf eyleminin olabileceini dnmenin bir samalk olduunu ne srd: Bu trden
lkelerde, demokratik glerin kendisini ne karmasna yardmc olacak bir snf blokunun
kurulmasna duyulan ihtiyaca gre hareket edilmesi komnistlerin rehber ilkesi olmalyd.
Snf bloku fikri, halihazrda iflas etmi bir dizi teoriyle birlikte, bir fikirler silsilesinin paras
olarak dnyann geri blgelerindeki komnist partilere dayatld. Avrupa ve Kuzey Amerikann
sanayilemi devletlerinden daha az gelimi durumda bulunan lkelerde sosyalist devrimin
mmkn olmad anlay bu fikirler arasndayd. Bunun yerine, toplumsal deiim aamalar
yoluyla gerekleecekti ve, emperyalist glerin egemenlii altndaki lkelerde, ilk aama
demokratik aama olcakt. Bu aama boyunca, burjuvazi lkeyi emperyalist boyunduruktan
kurtarmak iin mcadele edecek ve ileri kapitalist lkelerdekine benzer - genel oy hakk,
parlemento, dernek kurma zgrl, zgr basn gibi - demokratik haklar yerletirecekti. i
snfnn kapitalizmden sosyalizme devrimci bir dnm olarak yol almas, ancak bu aamann
baarlmasndan sonra mmkn hale gelecekti.
Byle bir yaklam, Rus Devriminden nceki yllarda, anlalabilir bir yaklamd. O sralar,
Leninin liderlii altndaki Bolevikler de dahil olmak zere, devrimcilerin ounluu, Trokinin
1905 Rus Devriminin geri lkelerde devrimi ancak proleteryann - sanayideki ii snfnn -
gerekletirebilecei tezini kantlam olduunu srarla ne srmesine ramen, aamalar teorisinin
eitli varyasyonlarn benimsiyorlard. 1917de, burjuvazinin sendeleyip kmesi ve ii snfnn
deiimi getirebilecek yegane g olarak sahneye kmasyla birlikte, Trokinin srekli devrim
olarak nitelendirdii yaklam pratikte dorulanyordu. Bu noktada Lenin, Trokinin srekli
devrim analizine ikna oldu. Bundan sonra, ii snfnn iktidar ele geirme mcadelesine duyulan
gereklilik konusunda Bolevikleri ikna etti. Lenin ve Troki, iileri kendi sovyetlerinin devlete
kar saldrya gemek ve yeni bir dzeni kurmak asndan bir temel oluturduuna ikna etme
abas iinde partiye nderlik ettiler.
Rusyadaki iilerin arc devlet aygtnn kalntlarn temizledikleri Ekim Devriminden
sonra, geri lkelerde srekli devrim fikri Bolevik bir ilke ve Komnist Enternasyonalin bir tezi
durumuna geldi. Ancak, Kominternin Stalinin ve Rusyann devlet kapitalisti yeni egemen grubun
nfuzu altna girmesinden sonra bu ilke bir yana itildi. 1920lerin sonlaryla birlikte, Rus
brokrasisi, paralanm, zayflam, moral bozukluuna uram ve sovyet demokrasisinin iinde
artk ilemez duruma geldii ii snf karsnda iktidara gelmeyi baard ve uluslararas komnist
hareket iin yeni bir ilkeler dizisi gelitirdi. Stalinin partisi, kar devrimci tek lkede sosyalizm
tasarmn takiben, yurtdnda kendisine burjuva mttefikler aramaya balad ve izledii bu siyaseti
meru klacak bir teorik yap arayna girdi.
Bu yeni siyaset, srekli devrim teorisinin ve Ekim Devrimi deneyiminin sonularnn
uzun sredir bir kenara itilmi olduu koullarda, burjuvazi iinde ilerici unsurlar kefetti.
i snfnn deil, onun dnda kalan glerin devrimci rol oynayabileceini,
komnistlerin bunlara elik etmesi gerektiini ileri sren teorileri ne kard. Ksaca,
52
deiimin Stalinist kavran ii snfn siyasi alann merkezinden kovarak bunun yerine
dier snflar ve snf bloklarn koydu.
Bu siyaset 1925'te inde 'prova edildi' vesonular korkun oldu; . Moskova, kitlesel ii
hareketinin varlna ramen, Stalinin gvenilir bir mttefik haline getiribileceini umduu
milliyeti bir liderlii destekleyebilmek iin, in Komnist Partisine burjuva milliyeti
Kuomintangla ayn cephe iinde yer almas direktifini verdi. zlenen bu siyaset, inin deiimin
demokratik aamasnn eiinde olduu, dolaysyla burjuvazinin - snrl talepler ne srmesi
gereken - ii ve kyl hareketleri tarafndan desteklenmesi gerektii argmanyla meru klnd.
Srekli devrim tezi yok sayld. Tahmin edilebilecei gibi, Kuomintang birka ay iinde ii
hareketini byk lde ykma uratt ve binlerce in komnistini katletti.
24

Bu felakete ve Kominternin hattnda daha sonralar ortaya kan deiikliklere ramen,
ilerici snflar bloku fikri ve her toplumsal devrimin demokratik aamadan gemesi gerektii
anlay, bata Almanya ve spanya olmak zere Avrupada hayata geirildii zaman daha byk
felaketlere yol am olan Halk Cephesi fikriyle birlikte, stratejik ilkeler dzeyine karld.
25

Kendi stratejik ilkelerini saptamas iin yzn Kominterne eviren ran Komnist
Partisi (KP) de bu siyasetlerden ok etkilendi. Moskovann 1920lerin sonlar boyunca sahip
olduu ah Rza ile yaknlama arzusu KPye ciddi bir darbe indirmi, yelerini byk
lde ykma uratmt. Daha sonralar, Moskovann rehberliine snan ranllar, rejime
ve onun Batl destekilerine kar uygun bir blok oluturabileceklerini umduklar o ilerici
snflarn kimi blntlerinden medet umdular. KPnin dal ile 1941de Tudehin
kurulmas arasnda bir boluk yaanrken, 1937de tutuklanm nl Elli ler gibi 1930lar
boyunca aktif kalm ve sonralar Tudehin ekirdeini oluturmu solcularn hepsinin siyasi
dnceleri Stalinist anlay iinde biimlendi.
26

Tudeh, Marksist bir rgt olduunu reddediyordu, fakat Moskovann izdii ereve iinde
faaliyet yrten bir partinin tm zelliklerini kendi zerinde tayordu. Parti, spanya deneyiminde
olduu gibi solun olgunlamam bir devrimden kendisini saknmas gerektiini, rann byle bir
radikal deiime hazr olmadn ileri sryordu.
27
Partiye gre, temel grev, tm ilerici gleri
birletirerek egemen snfn g kaybetmesini salamakt. Aydnlar, kk toprak sahiplerini,
zanaat-tccarlar ve devlet memurlarn iine alan kitleye ynelik reformist bir program hazrlad
ve duyurdu.
Bu, 1940larn ve 1950li yllarn balarndaki avantajl koullara ramen, 1953te
Tudehin felakete srklenmesine yol at. Bundan sonra, Tudeh, liberal kapitalistlerle
ilerici bir blok oluturmaya ve devrimin demokratik aamasn gerekletirmeye ihtiya
olduunu ileri srerek ii hareketini btnyle dlad ve ahn emperyalist mttefiklerinin
rahatlam bir burjuvazinin elinden tutuunu oturduu yerden seyretti.
1953 yenilgisi, Tudehin gen eletirmenlerini - 20 yl kadar sonra - Fedayiini yaratacak olan
bir akm gelitirmeye sevk etti. Bu aktivistlere gre, partinin pasifliinin reddi ve silahl
mcadelenin balatlmas eski gelenekten keskin bir kopuun ifadesiydi. Oysa, gerekte,
Fedayiinin kurucular Tudehin Stalinist mirasndan kopmam, yalnzca onu deiiklie
uratmlard. En nemlisi, Stalinist yntemin temel yanln - dier gleri ii snfnn yerine
ikame etme - kendilerinde iselletirmilerdi.
Fedayiinin - Pouyan gibi - kurucular, ii mcadelesinin yokluunda sosyalistlere den
grevin silahl mcadeleyi balatmak olduunu ne sryorlard. Bu, solun zerindeki l topran
kaldracak, devrimci unsurlarn yeniden bir araya gelmesine olanak salayacak, kitleleri sarsp
onlar harekete geirerek rejimin varln tehdit eden bir kabarmaya yol aacakt. Devrimci
deiimin tevikinde temel rol oynayacak unsur ise gerilla idi.
53
Fedayiinin stratejisinin merkezinde yer alan ve ii hareketinin eylemlilii yerine savalarn
eylemini koyan bu yaklam, ikamecililin en kaba biimi idi. Ancak, Fedayiinin siyaseti, Tudehin
geleneklerini yaratm ve bu partinin stratejisinin ikameci zn glendirmi daha karmak bir
dier fikirle de birlemiti. Bu, sistemin baml kapitalizm olduu anlay idi.
Bu teori, Latin Amerika okulunun gerek ileri kapitalist lkelerde ve gerekse nc
Dnyada sol iinde popler hale geldii 1960l yllarda tam olarak biimlendi. Kapitalizmin
merkezi olan Bat Avrupa ve Kuzey Amerika dnda kalan lkelerin baml statleri ve
emperyalist stratejinin bu lkelerde emperyalist devletlere tabi komprador bir snf yaratm olduu
fikri, bu teorinin ana vurgusunu oluturuyordu. Buna gre, genellikle batnn okuluslu irketlerinin
bu lkelerdeki yerel temsilcilerinin etrafnda oluturulan bu snf emperyalist sermayenin bir ajan
durumuna gelmiti. Bu snf, yerli ekonomi iinde kkleri olduu dolaysyla da yabanc sermayenin
tahakkmne dman olduu dnlen ulusal burjuvaziden farkl olarak, olaanst gerici bir
snft.
Bamllk teorisyenleri, nc Dnyadaki devrimcilere den grevin iiler, kyller,
ulusal burjuvazi ve - komprador snfn iktidarna, dolaysyla emperyalist hegemonyaya kar bir
direni amac gden - dier ilerici unsurlar arasnda bir halk ittifak kurulmasn salamak
olduunu savlyorlard.
Fedayiinin en etkili teorisyenlerinden Bizan Janinin kaleme ald Baml Bir Kapitalist
Devletin Sosyo-Ekonomik Analizi adl alma 1973de yaymland. Jani, rgtn en etkili
dkmanlarndan olan bu almasnda, bamllk teorisinin ran koullarna nasl
uyarlanabileceini aklyordu. Janiye gre, 1960lar boyunca yaanan on yllk zaman dilimi
iinde, burjuvazinin komprador kapitalizmin yrngesine girmesi, feodalizmin zlmesi, kk
burjuvazinin paralanmas ve kutuplara blnmesi sonucu komprador burjuvazi rana hkmeder
duruma gelmiti.
28
Dolaysyla, ranl devrimcilerin karsna dikilen grev, komprador snfa kar
tm ilerici snflar - iiler, kyller, intelligentsia, ilerici kk burjuvazi ve ulusal kapitalistler
- birletirmek idi.
Jazani, bu analizin sonular konusunda ok net fikirlere sahipti. unlar ileri sryordu:
Baz Marksist unsurlar, bu sistemde retim ilikilerinin kapitalizme dayandndan
hareketle bugnk randa temel elikinin sermaye ile emek arasnda olduuna
inanma eilimi gsteriyorlar. Eer durum byle ise, u halde lkemizin sosyalist
devrimin eiinde olduunu ve ii snfnn kendi mttefikleriyle birlikte devrimin
temelini tekil ettiini dnmek gerekir. Ne var ki, bu yanl bir inan... Emek ile
sermaye arasndaki eliki ve bunun toplumsal davurumu olan proleterya-burjuvazi
atmas bugn randa geerli olan sistemin temel elikisi olamaz. Bu nedenledir
ki, sahip olduumuz toplum sosyalist devrim aamasnda deildir, yani, sz konusu
olan retim aralar zerindeki zel mlkiyetin ilgas ve tm zel sermayeye el
konmas slogannn ne karlabilecei bir devrim deildir. Dahas, ulusal
ekonominin yeniden inasna, baml sanayilerin kknden sklmesine ve halkn
zaferinden hemen sonra emperyalizmin ekonomik egemenliine son verilmesine
duyulan ihtiya, sosyalizmin inasndan nce lkemizin gerekli bir gei dnemini
yaamasn zorunlu klyor.
29

Jazani, komprador snfa kar halk hareketinin iinde bir eliki olduunu, yani ii snfnn
ulusal burjuvazi ile ortak temel karlara sahip olmadn kabul ediyordu. Bununla birlikte, ii
snf, ulusal burjuvazi ile, komprador snf ve onun emperyalist destekileri ile olandan daha fazla
mtereklie sahipti. Sonu olarak, ii snf topyekn ulusal mcadeleye katlmal, ama ayrca
kurtulu hareketi iinde pozitif ve aktif bir rekabet yrtmekten de geri kalmamalyd.
54
Bamllk teorisi, aamalar teorisinin ve bir snf blokuna ihtiya duyulduu tezinin deiiklie
uratlm bir biimiydi. Ayrca, ii snfn, halkn kurtulu cephesi iindeki unsurlardan yalnzca
biri olarak grnd ikincil bir konuma indirgiyordu. Her dzeyde elikilerle sakatlanm bu teori
ran iin zellikle geerli olamazd. Fedayiin, 1960larda yaanan olaanst ekonomik ykseli
srasnda, byk miktarda yabanc sermeye akn ile rann dnm yaam olduunu ne
sryordu. Oysa, bu dzeyde de rgt yanlg iindeydi. 1960larn sonlarna gelinirken randa
yatrmda bulunmu yabanc irketlerin says yalnzca 90 idi ve Mercedes-Benz gibi muazzam
byklkteki irketler ciddi yatrmlarda bulunmu olmakla birlikte, bu yabanc irketlerin byk
ounluu kk irketlerdi. Yabanc sermayenin byyen ran pazarnn cazibesine kapld ve
petrol fiyatlarndaki patlamann dorua eritii gnlerde bile, yabanc sermayenin rana gsterdii
ilgi olduka mtevazi boyutlarda kald. 1970lerin balarna gelindiinde, hkmet ok iddial
hazrlanm 1973-78 kalknma plannda toplam 72 milyar dolarlk bir yatrm ngrmt; bunun
iindeki yabanc sermaye pay yalnzca 2.8 milyar dolar (yzde 4) olacakt. Dolaysyla, ran
yabanc sermaye akn tarafndan deil, fakat devlet yatrmlarnn hzla genilemesi ve ok daha
gl, sisteme ok daha iyi entegre olmu bir yerli burjuvazinin ortaya kmasyla dnme
uramt.
Tm Neo-Stalinist yaklamlar gibi, Fedayiinin analizi de gerek ekonomik ve toplumsal
sorunlar arptan ncller zerine ina edilmiti. lkenin ilk yllarndan itibaren ileyen eitsiz
gelime sreci, burjuvazi - kendi blntleri arasndaki farkllklar ne olursa olsun - aadan gelen
kendi snf karlarn tehdit edebilecek hareketlere muhalefet konusunda birlemi olduu iin,
iinde temel deiimin ancak planl, birleik ii snf eylemliliiyle gerekleebilecei bir sistem
yaratmt.
Birinci Dnya Sava sonrasnda kabaran ii eylemlilii, sisteme ynelik bir meydan
okumann nereden gelebileceinin iaretini veriyordu - 1940larda ve 1950lerin balarnda yaanan
olaylar da bunu dorulamt. Fakat, Tudeh 1953 felaketini yaratan parti oldu - ve devrimci sosyalist
bir alternatifin yokluunda, bu partinin perspektifine 1960larda yeni bir biim verildi. Bamllk
anlay halk cephesi yaklamna ve aamalar teorisine yeni bir klf olutururken, halihazrda ar
bir baarszla urad kantlanm Stalinist analizi yeniden retmi oldu.
1960lara gelindiinde, burjuvazinin ihtilalci bir kitle hareketi dolaysyla urayaca kayp,
Musaddk ynetimi altndakinden de byk olurdu. Dolaysyla, bamllk teorisyenlerinin
savunusunu yaptklar snf bloku tezi imdi daha da uygunsuzdu ve Fedayiin rgt gibi bu
anlay cokuyla sahiplenenler bir baka felakete doru yol alyorlard. Ayn durum Mcahidin iin
de geerliydi: Bunlarn slami ynelimi ayn ikameci varsaymlarla birleiyordu. Ve Mcahidin
rgt de ayn kanl akibetin kurbanlar arasnda yerini alacakt.
Moghadamn ne srdnn aksine
30
, 1960 ve 1970lerde ran solunun teoriletirmeye kar
bir antipati sergilemi olduu sav doru deil. Onun sorunu fikirleri kmsemek deil, randa ve
ran dnda denenip snanm ve baarszla uram fikirleri benimsemi olmasyd.
55
4. SONUN BALANGICI
Solun kendisine Stalinist gelenek tarafndan dikte ettirilmi stratejileri, Humeyninin nnde
duran ii hareketini ykma grevini ok daha kolay hale getirdi.
Tudeh Partisi, Geici Hkmetin anti-emperyalist bir nitelie sahip olduunu dnyordu;
bu temelde, hkmeti aka ve hararetle destekledi. Bu, burjuvazi ile kk burjuvazi iinde bu
snflarn ilerici blntlerini arayp bulmay bir saplant haline getirmi olan Stalinist gelenein
bir yansmasyd; Tudeh, bu ilerici blntlerin Humeyni etrafnda toplanm ynetici grupta
cisimlemi olduunu ilan etti. Ancak, Moskovann devrimin en azndan kendisine randa salam
bir yer kazandracan ummu olmas da Tudehin bu tavrnda etkili oldu. Tudeh, onyllardr
olduu gibi, yine Rus d siyasetinin bir arac gibi hareket etti. Parti yeleri gsterili bir biimde
Bezirgan hkmetine destek oldular ve Humeyni yanls hareket iinde nc konumlara gelme
arayna girdiler. Mart ay sonlarna doru hkmet yeni slami Cumhuriyetin desteklendiinin
pratik olarak dorulanmas iin bir referandum arsnda bulunduu zaman, Tudeh referandumda
olumlu oy kullanacan ilan etti ve bylece kendisini btnyle gerici kampn saflarna yerletirmi
oldu.
Mcahidin rgtnn radikalleri, balangta tereddt gstermi olmakla birlikte, sonuta
esas itibaryla ayn yaklam benimsediler. Bunlar, Ocak aynda, devrimden beklentilerini dile
getirdikleri bir Asgari Beklentiler Program yaymladlar. Bu, rgtn baml kapitalizm
teorisine olan balln ve burjuvazi iindeki ilerici unsurlarla bir anlamaya varlabilecei
yanlsamas iinde olduunu gn na kard. Sz konusu program, rnein, sorumsuz
kapitalizm olarak eletirdii tm komprador yatrmlara el konulmas arsnda bulunuyor,
lkenin bir btn olarak yrtt ulusal anti-emperyalist mcadeleyi savunuyordu. Yine, grev
hareketinin doruuna km olduu bir zamanda, fabrikalarda ynetimin ii meclisinin, dini
personelin ve iverenin temsilcilerinden oluan bir konsey tarafndan yrtlmesi arsnda
bulunuluyordu.
1

Mcahidinin Geici Hkmetin kitle hareketine, zellikle de ii snfna duyduu
dmanln farkna varamamas hi de artc deildi. Mcahidin, devrimin Humeyni liderlii
altndaki izgisine kar kmann emperyalizmin ekmeine ya srmek anlamna gelecei
fikrinden hareketle referandumda hkmete koullu destek vereceini duyurdu ve yeni rejime
kar eletirel destek olarak tanmlanan bir tavr benimsedi. Bu ekilde davranmak suretiyle de ii
hareketinden btnyle uzaklam oldu. yerlerinde sahip olduu etkinlik orannda, militan
iileri yanl ynlendirdi ve uralarn etkinliini kreltmi oldu.
Fedayiin ise, olaylarn geliimini anlayamayacak kadar akn durumdayd. rgtn en iyi
aktivistlerinden pek ou igdsel olarak dini liderlie kar gvensizlik iindeydi, ancak her eye
karn onlar da Geici Hkmete yneldiler - bu durum yine aamalar teorisine olan balln
ve burjuvazinin ilerici blntlerini arama saplantsnn bir rnyd.
rgt iinde, devrimin eritii aamann niteliine ve rejimin snf karakterine ilikin youn
tartmalar yaand. Bu tartmalar ksa bir sre sonra tketildi ve Geici Hkmete kar blgesel
hareketlerle kyl hareketlerinin desteklenmesi gerektii sonucuna varld. Dnemin karakteri ve
rgtn nnde duran grevler konusunda bir dizi formlasyon vard: Hareketin demokratik halk
devrimi aamasna erimi olduu, dolaysyla, baml burjuva snf ykabilmek iin proleter
snfn kyllerin ve ehir kk burjuvazisinin desteini kazanmak iin aba gstermesi gerektii
argman bunlardan biriydi. ddiaya gre, bu, iilerle kasabalarda ve krlardaki emekilerin
devrimci demokratik diktatrlnn kurulmasna olanak tanyacakt. Dierleri ise devrimin u an
demokratik aamaya erimi olduunu, snf diktatrl aamasna geilebileceini ileri
sryorlard.
56
Hi kimse, devrimin demokratik aamasnn kitle hareketine yabanc gler tarafndan
desteklenemeyeceini, burjuvazi ile kk burjuvazinin ilerici bir potansiyele sahip olmadklarn,
ii snfnn devrimi tek bana ileri doru gtrme kapasitesine sahip olduunu sylemiyordu. Rus
Devrimini izleyen yllarda devrimci Marksizmin ilkelerini oluturan bu fikirler, ran solunun
Stalinizm selinin altnda kalmasyla birlikte, yllar nce unutulmutu. Bylece, Tudeh ya da
Mcahidin kadar cokuyla olmasa bile, Fedayiin de burjuvazi iinde ilerici unsurlar kefedenler
kervanna katlm oldu. rgt, Humeyninin slam Cumhuriyetine destek arsnda bulunduu
Mart referandumunu boykot etti, ancak kararszlk ve rgt ii ihtilaflar yznden grup byk bir
atalete dt.
2

Solun tavr, hkmetin uralara kar giritii saldry ciddi bir direnle karlamadan
yrtmesine olanak tand. Tudeh ve Mcahidin referandumu desteklediler ve bu anlamda uralara
kar saldrya katlm oldular. Fedayiin tereddt gsterdi - ancak byle bir noktada tereddte
dmek sahneden btnyle ekilmekle eanlamlyd. i hareketinin en yksek dzeyine ulat,
uralarn ulusal lekte yaygnlat ve pre-sovyet dzeyine eritii bir zamanda, sol, rejimin
gerek snf karakterini grme kapasitesinden yoksundu. i snfnn durumu giderek ktleiyor,
sol da buna yardmc oluyordu.
Solun iinde bulunduu kemeke, iyerlerindeki Humeyni yanls unsurlarn gcn artrd.
Balangtan beri cokuyla Geici Hkmete destek vermi kk bir militan aznln kendisine
olan gveni giderek artt; pek ok fabrika ve dairede teknisyenler ve yneticiler bunlara arka
ktlar. Laik militanlara ve zellikle solla yaknlk kurmu iilere kar saldrlara nclk ettiler.
rnein, Tahrandaki Amazon fabrikasnda hkmet taraftarlarnn egemenliinde bulunan urann
tznde unlar yazlyd:
...Bir ura yesinin amac veya niyeti slam Cumhuriyetinin karlarna aykr olur ya
da kanunlar inerse, ve irketin dzenini bozarsa, dier yelerin bu kiinin durumunu
kitle toplantlar srasnda dier alanlara bildirmesi slami bir grev, dini
kurallardan kaynaklanan bir zorunluluktur.
3

Sol, hkmete kar tutarl bir muhalefete girimekten aciz olunca, bu tr iyerlerindeki
Humeyni taraftarlar giderek g kazandlar. uralarn iyeri ynetiminin ilerine karmasn
engellemek ve militanlarn eylemlerini izleyebilmek iin Mays 1979da zel G Yasas yrrle
sokulduu zaman, hkmetin iiler arasnda kurduu taraftar a giderek geniliyordu; bunlar,
henz kk olmakla birlikte, ii meclislerini ieriden ykmaya kararlydlar. Hkmet, ilkbahar ve
yaz aylar boyunca uralara kar saldrlar dzenledi ve ura hareketinin zayflamaya balamasyla
birlikte iyerlerinde daha kararl bir saldrya giriti.
Yaz ortalarnda grevlerin keskin bir d gstermesinin ardndan, Eyll 1979da, her iyerinde
ura yerine slami Derneklerin kurulmasn ngren bir yasa kard. Laik muhalifleri g
yitirdike kendilerine olan gvenleri giderek artan Humeyni taraftarlarnn oluturduu a, bu
derneklerin kurulmasna zemin hazrlad. Hkmetin bu son giriimi ciddi ve belirleyiciydi: Rejim,
iyerlerinde snf bilinli bir liderliin olmayndan kaynaklanan siyasi boluk iinde, ii
militanlara kar stnl ele geirmeyi baard. uralar bir daha toparlanamadlar. Bu devrimin
sona erdii anlamna geliyordu.
Komiteler
Ayaklanmay takip eden dokuz ay boyunca, hkmetin temel kaygs ii hareketinin
zayflatlmasn salamakt. Geici Hkmet iinde siyasi adan en bilinli kiiler (zellikle
Bezirgan ve Sancabi gibi kapitalistler), sanayide kendisine gvenen bir ii hareketinin yeni rejim
asndan en byk tehditi oluturduunu gryorlard. Ancak bu, kitle hareketinin dier kesimleri
57
zerinde kurduklar basknn younluunun daha az olduu anlamna da gelmedi: lkbahar aylar
boyunca kadnlarn, kyllerin ve ulusal aznlklarn hareketi saldr altnda kald. Ancak, bu
hareketlerin btnnn yazgs, kanlmaz bir biimde ii snf hareketinin yazgsna balyd:
uralar ktnde ve ii snfnn en ileri kesimleri yenilgiye uradnda, kitle hareketinin kaderi
artk rejimin insafna kalmt.
Hkmetin komiteler zerinde kontrol ele geirmek iin gsterdii abalarda bu sre olanca
aklyla grlr. Komiteler, 1978 ylndaki kitle grevleri srasnda ortaya km olan, dinsel an
ilerinde byk nfuza sahip olduu mahalle komitelerinin uzantlaryd. Ayaklanma sonrasnda,
pek ok yerde komiteler kuruldu - bu, kitleleri egemenlii altna alan zgrlk duygusunun bir
ifadesiydi. Komitelere katlan insanlarn says muazzam rakamlara ulamt ve komitelerin
kendileri disiplinli, gl ve silahlydlar. Mahallelerde gvenlii salyor, ibirlikileri tutukluyor,
mahkemeleri ve cezaevlerini iletiyor, gsteriler dzenliyor, ii-iveren atmalarna mdahalede
bulunuyorlard.
Mollalar, daha batan itibaren bu rgtlerde etkili durumdaydlar; ancak bu hibir zaman
komitelerin bir btn olarak hkmet yanls olduu anlamna gelmedi. Nitekim, Mays aynda,
Bezirgan, yetkisiz tutuklamalara giritikleri, mlklere el koyduklar, memurlar iten kovduklar ya
da memur atadklar, hkmet ilerine kartklar iin komiteleri eletirmiti: Komiteer gndz
geceye eviriyorlar; bir uval inciri berbat ediyorlar.
4

Komiteerin faaliyetine dman olan yalnzca rejimin Bezirgan kanad deildi - din adamlar
kontrol tam olarak ellerine geirdikleri zaman Humeyni Bezirgan hkmetten kovacakt. Devrim
Savcs General Hadavi, komitelerin eylemlerini kontrol edebilmek iin bir dizi kararname
yaymlad. Nisanda, daha nce komiteler tarafndan karlm tutuklama ve mallarn msaderesine
ilikin yetki belgelerini iptal etti; maysta askeri personelin tutuklanmasn yasaklad. Humeyniye
yaknlyla tannan Rafsancani, yaz balarnda u aklamada bulunmutu: Komiteler varlklarn
sonsuza dek srdrmeyecekler; yaknda bunlarn datlmalar gerekir.
5

Ancak, hemen her zaman olduu gibi, Humeyni bu konuda daha net bir stratejiye sahipti.
Komitelerin ve bunlar iinde laik glerin etkin olmas tehlikesinin nemini abucak kavrad ve
onlar uysallatrp zararsz hale getirmek iin harekete geti. Nisanda u aklamay yapt:
Komitelerin kapatlmaya deil, arndrlmaya ihtiyac var.
6
Tahrandaki merkezi komitenin
banda bulunan ve Humeyninin en ok gvendii taraftarlarndan biri olan Muhammed-Rza
Mahdavi-Kani, bu iin bana getirildi. Grevlerin sorumlu hkmet otoritelerine aktarlmas, tm
ilerde slam Cumhuriyeti Geici Hkmetinin tam otoritesinin kurulmas ve bunu takiben
komitelerin datlmas amacna uygun bir alma yrtmesi iin kendisine direktif verildi.
7

Bu sre, radikal din adamlarnn - Humeyninin saf slami otokrasi fikrinin taraftarlar -
Geici Hkmet iinde kendi varlklarn dayatmaya balamalaryla el ele yrd. slami
Cumhuriyet Partisini (CP) kurarak, hkmet iindeki laik unsurlarn nfuzunu azaltmaya giritiler
- fakat, daha nemlisi, giderek kendileri iin en deerli semen taban haline gelen komiteler iinde
solu marjinalletirmek iin altlar. Komitelere akan gen insanlarn laik fikirlerin ekim
merkezine girdiini gren bu din adamlar, Humeyninin dncelerini dile getiren ulusal apta bir
rgt kurma kaygsn tayorlard.
Bu iki giriim, yeni rejim asndan yaamsal nemdeydi. Komiteler, - rgtl ii snfnnki
dnda - ulusal arenada birbiriyle atma iindeki tm akmlar ilerinde barndryorlard. Pek
ou mollalarn ve bazarilerin hakimiyeti altndayken dierleri solun etkisindeydi; hepsi kitlelerden,
zellikle de kent yoksullarndan gelen gl bir destee sahipti. Dolaysyla, komiteler snf
atmalarnn gerekletii sava alanyd; kitle grevleri srasnda olduu gibi, mollalar ve bunlarn
mttefikleri burada da ok nemli bir avantaja sahiplerdi - rgtl emein gcyle dorudan yz
yze gelmiyorlard. iler ve uralar iyerlerine hapsolmulard. Sovyetlerin yokluunda, komiteler
58
iyeri rgtnn etkisinin hissedildii, ama hi bir zaman egemenlik kuramad organlar olarak
kaldlar.
Rejim, ancak ii hareketi gerileme iine girdii zaman baarya eriti. Sol, merkezi hkmetin
yeni snf egemenliinin zayflatlmas konusunda yegane seenek olan komitelerde marjinal hale
getirildi. 1978 ylnn kitle grevleri srasnda yaanan srecin aynsnn tekrarland ok akt: O
sralar, corafi temelde kurulmu mahalle komiteleri iyeri grev komitelerinin nfuzunu daraltmt;
imdi ise, ok daha gl bir iyeri rgtlenmesinin varlna ramen, yine corafi temelde
rgtlenmi komiteler egemen konumdaydlar.
Devrimin her bir aamasnda bir faktr ok kritik bir neme sahipti: dinsel kast hareketin
eitli kesimlerini ynlendirme yeteneine sahip olduunu kantlarken, laik rgtlerin bu konuda
baarszla uramas. Bylece, ahn devrilmesini izleyen dnem iinde, solun yanl ynelimi
rejimin kendisine duyduu gveni besledi. Solun uralara ilikin bir strateji sunmakta aciz kalmas,
onun komiteler iinde yaad krizi derinletirdi. i hareketinin geri ekilmesiyle birlikte, rejim
solu ve komiteler iindeki libarelleri marjinelletirmeyi baard. Kitle hareketinin gerek gce sahip
olduu yerlerde rgtlenmekte aciz kalan sol, dier alanlarda da baarszla uramaya mahkumdu.
Onun krsal alandan ve sonralar dalardan, ulusal aznlk hareketlerinden arndrlp yok edilmesi
kanlmazd.
Yeni Devlet ve slami Cumhuriyet Partisi (CP)
Humeyni grubu atak duruma getii zaman, hareket zerinde kontrol ele geirebilmek iin
hzla hareket etti. Bu, hareketin uzants gibi sunulan, ama gerekte onun radikal unsurlarna kar
yneltilen bir dizi yeni kurumun oluturulmasyla baarld.
Martta rejim Pasdaran - Devrim Muhafzlar - kurdu. Bununla ikili bir ama gdlmt:
komitelerde disiplini salamak ve bunlar ulusal dzeyde kontrol edilen bir yapya kavuturmak,
komiteler iindeki solcular ve liberal aktivistleri marjinalletirmek. Bu yeni rgtn kadrolar
rejimin en sadk destekileri - kent ekonomisinin kenarlarnda varln srdrm lumpen
tabakalarla komiteler iinde en cokulu Humeyni yanda olup camiyle ok yakn ilikilere sahip
kk burjuva unsurlar - arasndan devirildi.
Pasdaran balangta derme atma bir gt; ancak yaz aylarnda Krt ayrlklara kar eylem
iine sokulduu zaman rejimin daha disipline olmu bir arac haline gelmeye balad. Bundan sonra
Humeyninin en nemli bask aygt durumuna dnt ve bata sanayi gelmek zere, dorudan
sivil alana mdahale etmek iin kullanld. Daha sonralar muhafzlar, ura yelerini sistematik
olarak terrize edilmesinde ve ii komitelerinin tasfiyesinde kullanldlar.
Austosta Humeyni Jahad-e Sazandegiyi - Yeniden na Kampanyas - gerekletirdi. Bunun
amac ran ekonomisini yeniden ina etmek idi; faaliyeti yollarn onarm, hkmet binalarnn
bakm, krsal alanda eitli ilerin grlmesi gibi etkinlikleri kapsyordu. Bu faaliyetlere
katlmalarn salamak iin iiler fabrikalardan alnp alma sahlrna gtrlyordu - bu bata
militan iyerlerindekiler olmak zere iilerin gcn datmak ve aktivistleri dorudan rejimin
disiplini altna sokmak iin bavurulan bir yntemdi. Bu arada grevlerin yasad olduu ilan edildi.
Yaz aylarnn sonlarna doru, hkmet, slami uralarn ve Anjoman-e slaminin - rejimin
izledii siyasetin iyerlerine tanmasn salamak amacyla oluturulmu slami Dayanma
Dernekleri - kurulmas iin youn bir aba iindeydi. Bunlar, iyeri ynetiminin, alanlarn ve
hkmetin temsilcilerinden oluuyordu. Anjoman-e slami, slami uralara ya da daha militan
fabrikalarda rejim taraftarlaryla ibirlii iinde uralarn yerini almaya balad.
Bu kurumlar uralarn, ya da, farkl bir anlamda komitelerin aksine, kitle hareketini ifade eden
yaplar deillerdi. Harakete polislik yapmalar ve kitlelerin enerjisini kontrol etmeleri iin rejim
59
tarafndan kurulmulard. Rejimin snf egemenliinin yeni biimlerini topluma dayatma ihtiyacnn
ilk rgtsel ifadeleri olan yaplard.
Bunlar yeni bir devletin unsurlarydlar - ya da daha ziyade, yeni rejimin kendi egemenliini
pekitirebilmek iin eski devlet aygtnn kalntlarna alama ihtiyac duyduu yaplar. ahn polis
tekilat, mahkemeler ve cezaevleri ayaklanma srasnda datlmlard; fakat sivil idare -subay
topluluu bata gelmek zere silahl kuvvetlerin byk blm gibi- herhangi bir tahribata
uramadan olduu gibi kalmt.
Yeni yaplar, rejimin karlat bir dizi basnca tepki olarak, para para oluturuldu - ancak
kurulmalar keyfi ve rastlantsal bir olay deildi. Bunlarn ortaya k, rejim iindeki en kararl
fraksiyonun - Humeyni ve yandalarnn - giderek artan istikarnn bir yansmasyd. Ayrca, bu
fraksiyonun kendi parti rgtnn - CPnin - giderek ne ktna iaret ediyordu.
CPnin geliimi Humeyni grubu asndan yaamsal bir neme sahipti. Bu parti, Humeyni
yanls hareketin liderlerine, gerek Geici Hkmet gerekse kitle hareketi zerinde hakimiyet kurma
abalarn koordineli olarak yrtme olana verdi. Pasdaran gibi yeni yaplarn rgtlenmesinde
kritik bir rol oynad. Parti, Pasdaran komutanlar, komite aktivistleri, Yeniden na Kampanyas
liderleri, iyerlerindeki taraftarlar ve mollalar arasndaki ok sayda Humeyni yanda iin bir iliki
oda ilevi grd. Yine, Humeyninin kitle hareketine kar giritii saldrda CP kritik bir neme
sahip oldu.
Parti bir baka yaamsal ilevi daha yerine getirdi: CP, Humeyni ile onun en ok gvendii
taraftarlarnn kendi siyasi rakiplerine kar yrttkleri fikir savann temel mekanizmasyd.
Humeyni grubu ayaklanmadan sonra ikili bir grevle yz yzeydi: Kitle hareketi zerindeki
kontroln geniletmeye ihtiyac vard, ancak bunu kendi nfuzunu Geici Hkmet iindeki rakip
fraksiyonlara dayatmak kouluyla gerekletirebilirdi. Hkmet iinde, kendisine kar laik ve
dinsel rakiplerinden gelen bir muhalefet vard. Devrimin tahrip etmedii blgelerdeki ran
kapitalizminin temsilcisi olan Bezirgan grubu bunlar arasnda en etkili olan gruptu. Bu burjuva
milliyetileri, zel mlkiyete dayal kapitalizmin eski model temelinde - ama Pehlevilerin o
snrsz ayrcal olmakszn - yeniden ina edilmesini talep ediyorlard. Humeyninin liderliini
kabul etmekle birlikte, esas itibaryla laik bir siyasi sistem istiyorlard.
Bezirgan ve taraftarlarnn Humeyni grubu karsnda bir avantajlar vard - kitle grevleri
srasnda etkin bir mdahalede bulunma yetenei gsterememi olmakla birlikte, hl iyi
tasarlanm burjuva milliyeti amalardan oluan bir programa sahip olarak faaliyet yrtyorlard.
Humeyni fraksiyonu, bunun aksine, nceden dnlmemi, iinde bulunulan ann gereklerine gre
strateji belirliyordu. Bu strateji homojen olmaktan uzakt ve - komiteler gibi kritik bir sorun
konusunda Rafsancani ile Humeyni arasnda yaanan anlamazln da tanklk ettii gibi - yakn
gelecekte yaplacaklar konusunda pek ok tartma ve ekime yaanyordu.
Humeyni uzun zamandr ran toplumunu yenileme konusunda bir fikre sahipti, ancak hem
kendisi hem de taraftarlar resmi bir siyasi programa sahip olmaktan uzaktlar. Birbiriyle yakndan
balantl iki gd bunlarn hareketlerine rehberlik ediyordu: en gvenilir destekilerinin snf
karlar ve kendi ideolojik gelenekleri. Humeyni grubunun temsilciliini yapt snf karlar,
Bezirgan fraksiyonunun temsil ettiklerinden esasl biimde farklyd. En yakn balara sahip olduu
snf kk burjuvaziydi - gerek bazaarn geleneksel sosyal katmanlar, gerekse yeni sanayinin
teknisyenleri ve devlet aygtnn orta tabakalar. Buna ek olarak, sahip olduu nfuz yalnzca eski
sistem iindeki statsnden deil, fakat ayn zamanda devrim sreci srasnda nemli bir g oda
olarak ne km olmasndan kaynaklanyordu; bu nedenle, kitle hareketiyle olan ilikisini
muhafaza etme ihtiyacnn bilincindeydi.
zlenecek stratejinin ayrntl olarak mzakere edilip tartld yer CP idi. Parti, hz Humeyni
tarafndan tayin edilen bir tempo iinde, burjuva laik modellerden ve slami muhalefetin kendi
60
geleneklerinden yararlanarak ayrntl bir siyasi program hazrlamaya balad. Humeyninin kendi
fraksiyonunu dinsel rakiplerinden (zellikle dini motiflerle bezenmi burjuva milliyeti bir
programdan yana olan Halkn slami Cumhuriyet Partisi (HCP)nden ve zel sermayeye
ballyla, taknt derecesinde devletilie kar olmasyla tannan Hojatiehten) ayrt etme
konusundaki kararll, bu alma sonrasnda ortaya kan formlasyonlara da yansd.
8

CP, kendisiyle kitlelerin arzular arasnda bir zdelik kurmaya alarak, kendisini hkmet
iindeki rakiplerinden ayrt etti. Bu, ona, hareket iindeki nc konumunu srdrme ve gcn
artrma - ve laik liderleri bertaraf etme - ansn verdi. Partinin hatt, Humeyninin nceki yln
grevleri srasnda benimsedii konumla uygunluk iindeydi ve kulland retorik byk lde
radikaldi: Kendisini anti-kapitalist ve anti-emperyalist ilan eden parti, ah deviren insanlarn
enerjisini bol bol vd.
Humeyni, ayn zamanda, devrimin slami bir rota izleyeceini ileri sryordu. Bu,
kapitalizmin konsolide edilmesinin ve uygulanacak siyasi sistemin slami yasalarla uygunluk iinde
olaca anlamna geliyordu. Humeyninin dnceleri byle bir sistemin slami karakteri
konusunda imdi ok daha netti: Sistem yksek dzeyde merkezilemi, otoriter bir sistem olacakt
- bu, Humeyninin en yakn destekilerinin, zellikle de bir deiim programnn yukardan aa
kurumlam bir devlet tarafndan gerekletirilmesinin uygun olacan dnen kk burjuva
yandalarnn gdlerini tamamlayan bir yaklamd.
CP, bu snrlar iinde, slami muhalefetin ideolojisini devrimin koullarna uyarlayan bir
fikirler silsilesi gelitirdi. Bu, bir dizi unsuru ieriyordu: Humeyninin muhafazakar, ama sert
Pehlevi kart tavrlar, slami radikaller retorii ve kitle hareketinin dili. Btn bunlar, kitlelere
seslenii srasnda Humeyninin syleminin zn oluturan bir anlayla ifade edildi: Mostakberin
(Ezenler) ile Mostazafn (Ezilenler) arasnda esasl bir toplumsal blnme olduu anlay. Bu iki
kategorinin her biri istenildiince geni tutulmu ve ak biimde tanmlanmamt - ancak
Pehlevilerin, yabanc kapitalizmin vekillerinin ve bunlarn destekilerinin Mostakberin iinde
olduu aka ima ediliyordu. Mostazafn ise - iiler, kyller, yoksullar ve bunlarn slami
temsilcileri - madur edilenlerdi.
Kitle hareketi hl yaylmaya devam ederken, bu esnek yaklam, Humeyninin hareket
iindeki etkin konumu ile onun hareketi ykma uratma kararll arasndaki muazzam elikiyi
mas edebildi. Yine, bu yaklam, kitlelerin eski sisteme - Pehlevilere ve ona arka km
emperyalist glere - duyduu soukluu ifade edebildi. Ve Humeyninin tm muhaliflerinin
dman kamp iinde gsterilmesine olanak tand. Bylece, CP asndan, Humeyniyi
destekleyenler Ezilenler, ona kar kanlar ise Ezenler - Pehlevilerin mttefikleriyle yurtdndaki
karanlk gler - oluyordu.
Bu yaklam, CPye, kitle hareketiyle, onun yolunu kesmeye alrken, birlikte hareket etme
olana verdi. Parti, ekonomik ve siyasi reform programlar oluturulmas, Ezilenlere yardmc
olmak iin sosyal yardm tedbirleri alnmas arsnda bulundu. Pasdaran ve slami iyeri
kurulularnn Ezilenlerin tm rgtlerini glendireceklerini aklayarak Komitelere, hatta,
biimsel olarak, uralara destek verdi. Ezenler sorunu, byk iletmelerle baml sermaye
tarafndan iletilen fabrikalarn idaresinin devlete verilmesiyle zlecekti - bu tavr, pek ok
Humeyni yandann uygun bulduu ekonomide devlet mdahalecilii anlayna ynelikti.
9

CP halkn zlemlerini temsil eden bir parti olarak boy gsterirken, onun hkmet iindeki
muhalifleri kitle hareketine kar aka dmanca bir tavr taknyorlard. Bezirgan grubu, devrimin
yaratt organlara duyduu tepkiyi saklamyordu. rnein, komiteler konusunda ok net eyler
sylyordu; bunlar, istikrarszlk, terr, huzursuzluk ve korku yaratyorlard.
10
Humeyninin dini
rakipleri arasnda yer alan eriatmadarinin HCPsi de aadan gelen kitle hareketlerine kar
eletirel bir tavr benimsemiti.
61
Fakat, CPnin ran toplumunun analizine ilikin en nemli ilevi, onun hareketin radikal
unsurlarna ynelik yaklamndayd. CP, kendi iinde ayrmlatrlmam ve fark gzetilmemi
Ezilenler adna, yine fark gzetilmemi bir btn olarak Ezenlere kar koyduunu ileri sryordu.
Eer ii hareketi bozulmadan kalm olsayd ve eer sol CPnin konumuna ilikin bir eletiri
gelitirebilseydi, byle bir yaklamn samal gzler nne serilebilirdi. Ne var ki, ii snfnn
en ileri kesimleri moral bozukluuna uratlp izole edildiinde, rejimin kendisine olan gveni artt:
Rejimin direktiflerine (Yeniden na Kampanyasna katlma konusunda yaymlanan emirler gibi)
aldr etmeyip kafa tutan militanlar Mostakberinin destekileri olmakla sulandlar. Grevlerin
yasad ilan edilmesiyle ve herkesin tm enerjisini ulusal ekonominin desteklenmesi iin harcamas
gerektii sylendiinde, militan iilerin Ezenler kampnn bir paras olarak tanmlanmas kolayca
mmkn hale geldi.
Sol, rejimin iini kolaylatrd. Tudeh, Humeyninin programn - sanki bu analiz Moskovann
programym gibi - tekrarlad. Hl rejim iinde ilerici unsurlar arayan gerilla rgtleri, bu
program tarafndan ksmen cezbedildiler. Gerekten, bunlarn ulusal burjuvazinin erdemleri
stne yaptklar vurgu, Humeyninin analizi tamamlayc bir e gibi grnd. Sol, yeni rejimin
kar devrimci karakterini ve ii hareketinin kendi adna eylemliliini srdrmesine duyulan
ihtiyac vurgulayp devrim-sonras toplumun keskin bir eletirisine girimesi gerektii bir zamanda,
gerekle ilgisiz analizler gelitirdi. En iyi gerilla gruplar bile, kendilerini CPden ayrt etmeyen bir
yaklam benimseyerek, Savakn ibirlikilerinin ve baml sermayenin yaptklarndan ok
farkl eyler yapmadlar.
CP, snf savanda solun herhangi bir rgtnden ok daha baarl bir ara olduunu
kantlad. ok daha kararl, daha net fikirlere sahip, daha etkin bir parti idi. Kitle hareketine
ilikin olarak daha karmak, daha titiz bir yaklam gelitirme, hareket iindeki potansiyel
dmanlarn etkisiz klma becerisini gsterdi. Harekete gerek iinden gerekse dndan
saldrabilmek iin, gnn koullarna uygun yeni kurumlar yaratabildi. Bununla
karlatrldnda, soldaki rgtler etkisiz durumdaydlar.
i hareketinin yksek dzeyde politize olmas, sol iin son derece uygun koullar
yaratmt -sol, zellikle balangta, Humeyni ve yandalarndan ok daha avantajl
koullardayd Ama, sonuta, bu alanda da nfuz savan kazanan CP oldu. Bu partinin
baarsnn temel nedeni, yalnzca onun uzlamazl ve yaratcl deildi - solun
kifayetsizlii de nemli nedenlerden biriydi.
Stalinizm, devrimin demokratik aamasna ve burjuvazi ile kk burjuvazinin ilerici
unsurlaryla kurulacak bir snf blokuna duyulan ihtiya konusunda srarlyd. Bu, burjuva
zgrlkleri yerletirecek, bylece sol daha geni olanaklara kavuacakt. Ne var ki, yeni rejimin
ilerici unsurlar gericiliklerini kantladlar - ve bunlarn saldrs karsnda, Tudeh ve gerilla
rgtleri demokratik talepler iin dahi savaamayacak duruma dtler. Bu rgtlerin hkmetin
uralara, kadn hareketine ve ulusal aznlklara kar giritii saldrlar karsndaki tavrlar en
iyimser terimle belirsizlik idi. Sonu olarak, bu aamaya gelindiinde bile, sol rgtler Humeynici
akm tarafndan bastrld.
Assef Bayat una iaret ediyor: ktidarn ynetici din adamlar topluluu tarafndan ele
geirilmesi, devrim sonras devletindeki iktidar boluunun bir yansmasyd.
11
Bu boluk, solun
mevcut olmayndan deil, fakat onun ii snfna bamsz bir strateji sunamam olmasndan
kaynakland. Boluu dolduran CPnin ykselii, Stalinist politikalarn bir rnyd.
62
Rejim iin bir temel
1979 ylnn ilk dokuz ay boyunca, Humeyni ve taraftarlar yeni bir siyasi dzenin temelini
hazrladlar. Yeni devlet aygtnn tamamlayc unsurlarn bir araya getirirlerken, kitlelere halkn
zlemlerini dile getirdii izlenimi veren radikal bir ideoloji sundular. Bu, CPye, taraftarlarn
kitle hareketinin ileri kesimlerine kar mobilize etme yetenei kazandrd.
Humeyninin en ateli taraftarlar ii snfnn en geri unsurlarndan, lumpen kent
yoksullarndan ve geleneksel kk burjuvaziden geldi - bunlar btnyle caminin etkisi altnda
kalm gruplard. Sz konusu gruplar sokak gsterilerinde zellikle aktiflerdi, ancak iyeri
rgtlenmesinin nfuzunun dndaydlar. inde iyeri dayanmasnn tek tek fabrikalarn tesine
getii gl bir ii hareketi, alternatif bir ekim merkezi haline gelebilirdi. Ancak, uralar
gerileme iine girdiinde, rejim yoksullar kendi arkasnda toplad.
1979 ilkbaharnda gelien isizler hareketinin geliim sreci, byle bir gelimenin kanlmaz
olmadnn arpc rneklerinden birini oluturur. Bu hareketin gsterilerine katlanlarn pek ou,
ii olanlarla isizlerin ayn radikal talepler etrafnda birletikleri 1 Mays gsterisine katlm olanlar
gibi, sanayideki daralma yznden iini yitirmi olan kiilerdi; dierleri marjinal konumda olan
insanlard, fakat hareketin ivme kazanmasyla birlikte bunlar da hareketin iine ekiliyorlard.
iler savunma konumuna getiklerinde isizler hareketi kendisine olan gvenini yitirdi ve
Ezilenler bayran tayan CP en gl ekim merkezi durumuna geldi.
Kent yoksullarnn konumu byk bir neme sahipti. Geri lkelerin pek ounda olduu gibi,
krsal kesimden g edenler pek ok ehirde gecekondu nfusun byk blmn oluturuyorlard;
bu, gney blgesi sefalet ve yoksullukla ayn anlama gelen Tahran iin zellikle geerliydi. Bu
ehirde caminin nfuzu her geen gn artyordu.
Kent yoksullar 1978 yl ortalarndan itibaren sokaklardaydlar; ancak, ii snfnn siyasi
gcn belirleyici bir biimde ortaya koymasyla birlikte bunlarn protesto hareketi iindeki arl
azald. Bu lumpen katmanlarn kritik bir rol oynamalar ancak 1979 ylnda, yeni rejimin ii
snfna kar saldrya getii dnemde mmkn oldu. ahn devrilmesiyle birlikte ran yeni bir
dneme giriyordu - ok umut verici, ama ayn zamanda istikrarszln ve belirsizliin egemen
olduu bir dnem. Ezilenlerin pek ou asndan, koullar son derece zihin bulandrcyd; ikna
gcne sahip bir alternatifin yokluunda, bunlar umutlarn yeniden slama ve mollalara baladlar.
Mollalarn zgr ve eit bir toplum vaadi, eski zamanlara ait bir modele, yedinci yzyl
Arabistanndaki mmet (topluluk) modeline geri dne ihtiya duyulduu sylemiyle birletirildi
- slami gelenee gre, Hazreti Muhammed ve yandalar adaletin ve Tanr tarafndan gnderilmi
yasalarn egemen olduu bu topluluk iinde basit, tatminkar bir yaam srmlerdi. Bu
idealletirilmi gemie geri dn fikri, proleter kollektif hareketin kazandrd gven
duygusundan yoksun olan ve sefalet iinde yaayan yoksullar iin zellikle umut vericiydi. Laik
alternatifin kmesi, mollalarn kudretini dorular gibi grnd ve, ok gemeden, yoksullar
Humeyninin Hizbullahnn -Allahn Partisinin- (grevcilere, solculara, ve Humeyninin dman
olarak mahkum ettii dier kiilere ynelik saldrlarda kullanlm bir rgt) askerleri haline
geldiler.
Rejimin toplumsal temelinin olutuu yer kk burjuvazi ile szn ettiimiz bu lumpen
katmanlard. Devrim, pek ok insana - lkeden kaanlarn mlklerini igal ederek, toprak
sahiplerine ve bankalara kiralarn ya da kredi taksitlerini demeyerek, topraa el koyarak, yerel
komiteler vastasyla i (belki yiyecek ve barnak) bularak - yaam tarzn deitirme olana
sunmutu. imdi, CP, kontroln artrmasyla birlikte, en gvenilir yandalarn komitelerde,
Pasdaran iinde, Yeniden na Kampanyasn dzenleyen rgtlerde ve devlet aygtnda ie
yerletirme olanana kavumutu. Camiler araclyla yiyecek, barnak, salk hizmeti hatta i
temin etme yetenei kazand.
63
Bu sre ayaklanmay takip eden aylarda balad; ancak, henz bu aamada bile, yeni devlet
aygtnn kurulmasnn iktidar elinde tutanlara, imdi eski rejim altnda hayal bile edemeyecekleri
yeni bir yaam tarzna sahip binlerce taraftarn bir araya getirip gcn artrma olana
kazandrd ok akt. Devrimi gerekletiren snf silahlarndan yoksunlatrlrken, hareketin en
geri unsurlar ayrcalkl konumlara getiriliyorlard.
CP glkleri ayor
Ayaklanmadan sekiz ay sonra, CP iktidar mcadelesinde kesin ve belirleyici hamleyi
yapabilecei konuma erimi durumdayd. Temmuzla birlikte hkmete egemen olma savan
kazanmaya balamt. Bezirgan ve beraberindekiler hl resmi liderlik konumuna sahiplerken,
partinin nfuzunun giderek artt, parti liderinin - Rafsancani, Bahonar ve Hamaney -
hkmette etkili idari konumlara ykselmelerinden anlalyordu.
Ancak, parti hl kitleleri kontrol sorunuyla yz yze durumdayd. i hareketi gerileme iine
girdiinde, bu alanda partinin eline ciddi bir frsat geti. Eyll ayna gelindiinde grevlerin says
dm, hkmetin Anjomen-e slami kampanyas ile slami uralarn kurulmas sreci ivme
kazanm durumdayd.
imdi insiyatif CPnin eline gemiti. 4 Kasmda, mamn hattn destekleyen renciler
Amerikan eliliini igal ettiler; CP emperyalizme kar kitle gsterileri dzenlemek iin
taraftarlarn harekete geirmekte zaman kaybetmedi. Humeyni imam - anti emperyalizm
retoriine tekrar sarldnda, CPnin muhalifleri kendilerini g bir durumda buldular. Burjuva
milliyetileri drt bir yandan kuatlmt; Humeyninin ifadelerindeki radikal tonun tuzana den
solun en uzlamaz grnen unsurlar (zellikle de Fedayiin) bile rencilere destek verdiler.
Humeyni taraftarlar yaanan bu kafa karklndan byk avantajlar elde ettiler. Grevciler
Mostakberinin ajanlar olmakla sulandlar; ulusal aznlk hareketlerinin emperyalizmin ve
Siyonizmin uaklar ilan edildi; solcular yalnzca Tanrsz deil, ayn zamanda hain olmakla
sulandlar - ki milliyeti gerilla rgtleri bu sulamadan yara almaya zellikle aktlar. Hkmet,
slami uralarn ve Anjoman-e slaminin kurulu srecini hzlandrarak iyerlerindeki basksn
artrd. Bunun sonularndan biri iyeri mcadelesinin ivme kazanmas oldu; ancak, tutarl bir
liderliin yokluunda ve kendisine gveni giderek artan Pasdaran rgtnn karsnda, iiler
saldrya kar koyacak gc gsteremediler.
O arada CP rakibi olan HCP ile olan sorunlarn zerek burjuva milliyetileri zerindeki
basncn artrma ans buldu. HCP taraftarlar Humeyninin yeni anayasasna muhalefet eden
eriatmadarinin etrafnda mobilize olarak Tebrizde bir genel grev rgtlediklerinde, Pasdaran bu
gsteriyi zorla bastrd, ezamanl olarak CP taraftarlar kar gsterilere giritiler.
CP, hkmet iindeki rakiplerini giderek keye sktryordu. Burjuva milliyetilerin kesin
olarak yenilgiye uratlmasna daha 18 ay kadar bir sre olmasna karn, Humeyni grubu n
alnamaz bir byme hzna erimiti. CP, devrimden arta kalan birka zgrl de ortadan
kaldracak olan bir slami reform program hazrlad. i hareketine kar giriilecek son saldr
iin zemin hazrd artk: ura yeleri fiziksel saldrlara maruz kald ve meclislerin kendileri de
datld.
Ayaklanmadan yalnzca 12 ay onra, hareket paralanmaya balamt. uralar 1979 yl yaz
aylarnda geri adm atmak zorunda kaldklarnda devrim artk sona ermiti; kar devrim son hzla
ilerliyordu. Ulusal aznlklardan, solun silahl kesimlerinden ve izole edilmi ii gruplarndan gelen
direnie karn, Humeyni ve CP baarya erimiti; kapitalizmin konsolidasyonu gerekleiyordu.
Demokrasinin ayaklanmas sona ermiti ve ran sk bir otokrasiye giden yola kmt artk.
64
Sava
Irak, Eyll 1980de silahl kuvvetlerine rann Kuzistan Eyaletine girmesi iin emir
verdiinde, iki amaca sahipti: blgede egemenlik kurma konusunda srekli rekabet ettii rakibini
zayflatmak iin devrim sonras ranndaki karklktan yararlanmak ve Irakllarn dikkatini rejime
kar muhalif etkinliklerden baka yne kaydrmak. ran Devrimi, Irakn Baasl yneticilerine esiz
bir frsat olarak grnd. 1968de iktidara geldiklerinden bu yana, uzun sredir komu rann
hakimiyeti altnda bulunan Krfez blgesindeki nfuz alanlarn geniletmeyi arzuluyorlard. ahn
devrilmesi ve Pehlevi devletinin kmesi, Baasl yneticilere, blgedeki g dengesini Tahrandan
Badata kaydrma konusunda o zamana kadarki en iyi ans verdi.
Bunlarn dier amac lke iindeki muhalefeti sindirmekti. ran Devrimi, ran snrlar dnda
da deiim umutlarn kamlamt; Irakta, gneydeki ii nfus iinde ve randa Krt hareketinin
yeniden ortaya kmasndan heyecan duyan Krtler arasnda bir kprdan vard. Devlet bakan
Saddam Hseyin ve beraberindeki Baasllar, randaki hareketin sonularn bertaraf etmek ve
Irakllar ulusal bayrak altnda toplamak kaygsndayd.
Krfezdeki Arap lkeleri Irakn giriimine destek verdiler. ran Devriminin yaratt etki
bunlar da kayglandryordu; zellikle, Kuveyt, Suudi Arabistan, Bahreyn ve Birleik Arap
Emirliklerindeki geni ii topluluklarn Humeyninin Batyla sk ibirlii iindeki yneticilerin
devrilmesi arsna uyacaklar korkusunu yayorlard. 1979da, Suudi Arabistann - lkenin
petrol alanlarna ve en byk yeralt zenginliklerine sahip - Dou Eyaletinde patlak veren ii
ayaklanmas bu korkular daha da derinletirdi.
Krfez devletlerini yneten krallarn, emirlerin ve ahlarn destekisi ABD ile Arap
Krfezindeki petrol alanlarndan milyarlarca dolar kr eden Exxon, Mobil gibi okuluslu petrol
irketleri de gelimelerden kayg duyuyordu. Dolaysyla, ABD Irakn giriimine gzyumdu.
Ancak, bunlara karn sava emperyalist glerin tezgahlad bir oyun deildi; acmasz, blgesel
bir egemen snfn kendi karlarn kollamak zere giritii bir sava niteliindeydi.
12

Irak saldrs Badat iin bir felaket, Tahrandaki rejim iin ise muhteem bir destek anlamna
geldi. Humeyninin ilk tepkisi, sava lke ii muhalefete kar giritii saldrda yeni bir cephanelik
olarak kullanmakt. Mezhepilikle (gvenilmez Snnilere - slamdaki ana akm - kar mcadele)
rkl (Araplara kar sava) bir araya getirip o bildik anti-emperyalizm retoriiyle birletiren
Humeyni, kendi liderlii altnda ulusal birlik arsnda bulundu.
Tahran, ranllardan sava dolaysyla yeni zverilerde bulunmalarn istedi. Daha yksek cret
ve daha iyi alma koullar taleplerinde srar eden iiler Baas ajanlar ya da Siyonizmle
emperyalizmin uaklar olmakla sulandlar. Sol, niversitelerde yeni bir saldryla yz yze
gelirken, rejimin temsilcilerinin ii militanlar zerindeki kontrol yeniden artt. Bu arada, yeni
devlet aygtnn glendirilmesi abalar son hzda ilerliyordu. Ordu yeniden salkl bir yapya
kavuturuldu ve Pasdarann yannda savamak zere gnll Baseej kuruldu. Bylece milyonlarca
insan harekete geirildi.
Bir kez daha siyasi bir sorunla yz yze kalan sol, yine baarszla urayp kt. nde gelen
rgtlerdeki kklemi milliyetilik, bunlar, ulusal dmana kar halk cephesi arsnda
bulunarak rejimin arkasnda saf tutmaya gtrd. Tudeh, Irakla olan atmay Humeyninin anti-
emperyalizmi ile yaknlamak iin bir baka neden olarak grrken, Fedayiin grubu ikiye blnd;
bir fraksiyon (ounluk) Tudehin tavrn benimserken, dieri (Aznlk) hkmete destek
arsnda bulunmakla birlikte bamsz bir rgt olma hakkn elinde tuttu. Bu arada, Mcahidin
rgtnn radikalleri hkmetteki burjuva kanatla yaknlk iine girdiler ve sava kkrtclna
tam destek verdiler.
Bu, kendisini rejimden ayrt etme konusunda solun eline gemi son anst. Sol bu frsat
deerlendiremedi; Humeyniye, birka ay iinde, otoritesini sorgulayan herkesin maruz
65
kald kanl bir bask politikas uygulamas iin insiyatif tand; bir sre sonra Tudeh de bu
politikadan nasibini ald. Sol uzun bir zamandan beri bamsz bir g olmaktan vazgemiti;
bunun bedelini ok pahal bir biimde dedi; 1983 ylna gelindiinde, sol btnyle enkaz
yn haline gelmiti.
Savan karakteri ii snfnn zayflnn ve solun yokluunun ak bir gstergesiydi. i
mcadelesinde ksa sreli tersine dnler yaanm olmasna karn - zellikle 1983 ve 1985te,
rejimin yolu btnyle akt. Yz binlerce gen ii ve kyl, rejimin snf egemenliini
srdrmenin bir arac olarak kulland savata yaamn yitirdi - sava ayrca rejimin kendi
konroln topluma dayatmasnn ve halk kitleleri zerinde bask kurmann bir aracyd.
Marksistler iin sava kkrtclna kar koymak bir zorunluluktu - rann dnda gelien
olaylarn bir sonucu olarak, savan karakterinde ortaya kan bir deiimle birlikte bu yaklam
1987de deiiklie urad. O sralar, Washington, ABDnin blgedeki nfuzunu hissettirmek, Arap
Krfezindeki lkelerin yneticilerine verdii destei kantlamak ve blgedeki petrol alanlarn
koruma konusundaki kararlln gstermek zere giritii bir dizi abay takiben, Tahrana kar
benzeri grlmemi bir g gsterisinde bulundu. Vietnam savandan o yana geen zaman iindeki
en byk deniz gc mobilizasyonuna gitti ve Arap lkelerini bir araya getirerek bunlarn Iraka
destek olmasn salad. ABDnin amac Tahran batnn zaferi (devrimden bu yana kaynama
iinde olan bir nc Dnya devletine kar kazanlm bir zafer) olarak sunabilecei bir bar
anlamasna imza atmaya zorlamakt.
Bu koullarda, Marksistler, ABDnin baarsnn emperyalizmin bir baars olarak
grlebileceini ileri srdler. randa, bu, Humeyni ve yandalaryla hesaplama gnnn
ertelenmesi,yla ok yakn iliki iinde olan monaristlerin ekmeine ya srlmesi anlamna
gelecekti. ran dnda, byle bir zafer Arap Krfezi devletlerindeki yneticilerin ve ah yerinden
eden trden hareketlere dman olanlarn durumunu glendirecekti. Dolaysyla, Humeyni
rejiminin gerici niteliine ramen, sosyalistler, rejim karsnda siyasi bamszlklarndan hibir
taviz vermeksizin, Humeyninin Iraka ve batya kar verdii askeri mcadeleyi desteklemeliydiler.
Ancak, Stalinist gelenek iinde yer alan bazlarnn ileri srdklerinin aksine, Humeyni sre
iinde anti-emperyalist olmamt. Bat emperyalizminin zgl karlar Tahrana kar -
Marksistlerin tarafsz kalamayacaklar - yeni bir saldry gerektirmiti. Marksistler, emperyalizme
kar etkili bir mcadele verilebilmesi iin iilerin haklarnn yeniden tannmas gerektiini ne
srdler; ulusal aznlklara kar yrtlen kampanyaya son verilmeli, bunlarn zerklik talepleri
karlanmalyd; emperyalist tehdite kar koyabilecek yegane g silahl kitle eylemi idi.
13

Rejim karsnda bamsz kalmakta kararllk gstermek esasl neme sahiptir. Bu,
Humeyninin toplumun bir kesiminin desteini kazanmada ve bu destek sayesinde tm ran
halknn rejimin arkasnda olduunu iddia etme ansn bulmada gsterdii baar dnldnde,
zellikle nemlidir. Sava lehine yaplan gsteriler, ya da aha kar ynelmi hareketin yl
dnmlerinin kutlanmas rejim tarafndan kullanlmakta, ulusal kenetlenii ve rejimin izledii
politikalarn oybirliiyle kabul grdn yanstan kantlar gibi gsterilmektedir. Gerekte ise, bu
tr gsteriler, toplumun yalnzca bir kesiminin - toplumun kar devrimden kar salam olup
halihazrdaki snf egemenliinin olduu gibi devam etmesini arzulayan kesimlerinin - rejimi
desteklediine iaret eder.
Humeyni rejimi, deiik bir biimde olmakla birlikte, kapitalizmi yeniden glendirmitir.
Deien, devlet ile zel sermaye arasndaki dengedir - rejim lke dndaki iadamlarn lkeye
dnmeye tevik etmek iin saysz giriimde bulunmakla birlikte. Humeyni ynetimi altndaki
devlet sektr daha byktr. Ticaret sektr ok az deiiklie uramtr - gerekten, pek ok
tccar ve bazaari Pehlevi rejimi altnda yaadklar gnlerde dlerinde bile gremeyecekleri krlar
elde ettiler ve karaborsa pek ok mollann ve devlet yneticisinin karna iliyor. Rejimin
66
nceliklerini belirleyenler, toplumun bu kesimleri ile, nemi bir derecede azalm da olsa, toprak
sahibi snf.
Ancak, rejimin bir baka kritik toplumsal taban daha var: bu taban, brokrasinin grece aa
kademelerinde yeni yeni ayrcalklar elde eden devlet yneticileri arasnda, Pasdaran, Baseej ve
devlet aygtnn dier kurumlarnda yuvalanm olan kiilerden oluuyor. Byk lde geleneksel
kk burjuvazi ile kent yoksullar arasndan devirilen bu kiiler rejimin en cokulu ve en deerli
destekileri - ve bunun karln da gryorlar. Gerek hizbullahiler olarak anlan bu kiilere,
halk kitlelerinin yoksun olduu evler, cretler ve ayrcalklar veriliyor. Bu katmanlarn rejimin
devamndan gerek maddi karlar var. Humeyninin sava konusunda arad destei bulmas,
rejimin desteklendiinin kant gibi gsterilen kitle gsterilerinin organize edilmesi bu katmanlarn
sayesinde gerekleiyor.
Ne var ki, halk kitleleri rejime, eitsizliklerin devamn salayan, yozlama ve adaletsizliin
yeni biimler iinde devam ettiren politikalara kar pasif bir muhalefet iinde. iler
durumlarndan honut deil. i hareketi btnyle ezilmi deil; hl tek tek yaanan grevlerin de
gsterdii gibi, baz rgt paralar varlklarn olduu gibi koruyorlar. Gelecekte, savan gidiat
ne olursa olsun, ran yeniden ii hareketlerine ve daha radikal deiim olanaklarna sahne olacak.
Merak edilen, solun o seferki tavr ve tepkisinin ne olaca sorusu.
67
5. DEVRMN RETTKLER
ran ii snfnn devrimci potansiyele sahip olduuna hi phe yok. Dolaysyla, zerinde
dnlmesi gereken sorun ran solunun sahip olduu gelenek.
Sol, paralanm ve yolunu arm bir durumda bulunuyor. Onbinlerce aktivist, sosyalist
rgtlerden ayrld - bunlarn pek ou pasiflie ve umutsuzlua gmlm durumda. Bu, yalnzca
rejimin uygulad bask ve terrn sonucu olarak deerlendirmemek gerek; devrimin beraberinde
getirdii dersleri iselletirmeyi reddetmesi, baarszla uram fikirlere sarlmakta inatla
direnmesi ve devrimci hareketin urad akibeti aklama yeteneine sahip olmamas, ran solunun
yaad rahatszln bir dier nedenini oluturuyor.
Devrim, zengin dersler sunar. Kapitalist krizin ve sosyalist devrim stratejisinin Marksist
analizini dorulayanlar, bunlar arasnda en nemlileridir. Bunlara daha nce ayrntl olarak
deinildi; imdi ise bunlar ana balklaryla zetlenebilir:
stisnaclk: ran zel bir durum deildir. ran Devrimi, dnya sistemi dolaymyla ileyen
srelerin bir sonucuydu. ran kapitalizminin ah dize getiren krizinin rnyd.
Kapitalizm: ran tarihi, iinde rann salt emperyalizmin yaratt bir varlk olduu baml
bir kapitalizmin tarihi deildir. Sermayenin gcnn artmasnda ran burjuvazisinin de kar
vardr. Bamllk teorisi burjuvazinin rol ve onun ittifaklar konusunda yanl sonulara
varlmasna yol aar.
lerici burjuvazi: Burjuvazi, ran toplumunun devrimci dnmnde bir rol oynayamaz.
Byle bir deiim, ancak burjuvazinin amansz dman olduu snf tarafndan proleterya -
baarlabilir. Bu yzden, Marksistler, ilerici, vatansever ya da anti-emperyalist gibi nitelikler
yaktrlan burjuvazinin herhangi bir blntsyle, ya da statkodan bir kara sahip bulunan
kk burjuvaziyle bir yaknlama iine giremezler.
Aamalar teorisi: Gelimekte olan bir kapitalizmle sosyalist bir devrim arasnda ara
aamalar yoktur. Bir demokratik aama fikri burjuvaziye teslim olmakla sonulanr.
Srekli devrim: ran toplumu ancak bir srekli devrim sreci iinde esasl olarak
dntrlebilir. Byle bir srete, ii snf, burjuvaziye ve kapitalizme arka kan tereddt
iindeki dier toplumsal katmanlara kar mcadelede dier ezilen gruplara nclk edecektir.
kamecilik: i hareketi, mcadele iindeki proleteryann ihtiyalarndan doar. Bu
hareket, yalnzca soyut bir propaganda ya da gerilla mcadelesi yrten devrimciler
tarafndan yaratlamaz.
Kitle grevi: Ykselen ii mcadeleleri, - iilerin kapitalizme kar en nemli silah olan -
kitle grevini yaratr. Byle bir hareket iinde ekonomik ve siyasi talepler birleir; hareket gven
kazandka, bunlardan her biri dierini tevik eder ve byk ii ynlarnn hzla politiklemesini
salar.
i meclisleri: Kitle hareketi iinde, iiler iyeri esasna dayal demokratik kontrol organlar
kurarlar: ran deneyiminde, bunlar grev komiteleri ve uralar biiminde karmza kar. Byle bir
rgt iyeri dna tap genelletii zaman, tm snfn ileri kesimlerini temsil eden rgtler
kurulabilir. Bu tr sovyetler, yklmas gereken burjuva devlete kar devrimci bir saldr iin s
ilevi grebilir. randa uralar yksek bir geliim dzeyine ulatlar, ancak sovyetler haline
gelmediler.
Devrimci parti: Ykselen bir ii hareketi koullarnda, devrimci ii partisinin rol
yaamsal bir neme sahiptir. Byle bir parti siyasi konular genelletirebilir, nc militanlar
rgtleyebilir ve nihai olarak kapitalist devlete kar savama nclk edebilir. randa
68
byle bir parti var olmamtr - birka istisna dnda. randa devrimciler ii hareketinin
dndaydlar.
ktidar mcadelesi: Sovyetlere sahip olsun ya da olmasn, ii hareketi varln uzun sre
mulak bir durumda srdremez. Varln devam ettirmesi, onun kar devrime ynelik burjuva
saldrlarna kar koyma kapasitesine baldr. randa, din adamlar topluluu ve onun kk
burjuva mttefikleri kar devrimci gce nclk etmitir.
Devrimci bamszlk: ktidar mcadelesinde, devrimciler ii snfnn bamsz kimliinde
srarc olmaldrlar. ran deneyiminde, ran solu, iileri kar devrimci kampa doru ynlendirerek
proleteryann karlarn ilerici burjuvazinin karlaryla ayn grupta toplamtr.
Stalinizm: nne kan tarihsel frsata ramen, ran solu ii hareketine ihtiyac olan liderlii
salamakta aciz kald. Bu, onun benimsemi olduu iflas etmi siyasi gelenein Stalinizmin - bir
sonucuydu. i snfnn karlarna yabanc olan bu ideoloji, ayn zamanda - Rus Devriminin
1920lerdeki yenilgisini izleyen - bir kar devrimin rnyd. Onun temel ilkeleri - aamalar
teorisi, snf bloklarna duyulan ihtiya, dier toplumsal glerin ii snfnn yerine ikame edilmesi
- ran soluna egemen oldu. Sonu olarak, solun hareket tarz randa kar devrimin zaferine katkda
bulundu.
Solda tartma
Yenilginin ardndan, ran solu iinde saysz blnmeyle ve yeniden birlemeyle sonulanan
pek ok tartma yaand. Buna ramen, solun 1970ler boyunca ve devrim dnemi sresince
izlemi olduu siyasi geleneklerin yeniden deerlendirilmesine ynelik bir girime hemen hi
rastlanmad. En iyi durumda, Stalinizme ynelik olarak, retorik dzeyini amayan - onun snf
temeline ve dnya leinde sol zerinde yaratm olduu etkiye ilikin bir kavraytan yoksun bir
biimde yaplan - sulamalar iitiliyor. Gerekten, sol, eski formlasyonlarn ounu sahiplenmeyi
hl srdryor. Fedayiinin byk fraksiyonlar gibi nde gelen rgtlerden yeni ayrlk ve
gruplamalara varncaya kadar, solda eski fikirlerin teorinin her alannda egemenliini devam
ettirdiini gryoruz.
Kapitalizme ilikin: Stalinist yntemin savunucularnn iinde toplandklar Tudeh Partisine
gre, gnmz rannda temel sorun, rann devrimden nce lkeye hakim olan bamllk
sistemine yeniden entegre olmas. Parti, rann, baml kapitalist sisteme geri dnd,
emperyalizmin ekonomik konumunu yeniden kazand bir sreci yaadn ileri sryor.
1

Bu, pek ok pratik soruna kaynaklk eden temel bir konu. Her ne kadar pek ok ranl sosyalist
kendisiyle Tudehin yntemleri arasna bir mesafe koymu olduunu ne sryorsa da, bunlarn
yaptklar analizde ayn formlasyonu buluyoruz.
Fedayiin-Aznlk iin, ran kapitalizminin tarihi ancak bamllk teorisi ile aklanabilir. Grup,
1987 ylnda dahi, baml kapitalist retim ilikileri formasyonu... emperyalist tekellerin
karlarna uygun biimde gelimi bir ekonomik yap
2
ilkesine dayanan bir analizi savunuyordu.
Ayn yaklama, Krt gerillalaryla (Komala) Maoizmden etkilenmi Sahand grubunun bir araya
gelmesiyle olumu, Stalinist gelenekten kesin bir biimde koptuunu savlayan ran Komnist
Partisi (KP)nin analizlerinde de rastlyoruz. KPye gre, rann modern tarihi baml
kapitalizmin tarihi olmay srdryor: rgt, rann petrole dayal ekonomisini aklayabilmek
iin bamllk olgusunun yeni bir yorumunu gelitirmi bulunuyor.
3

Aamalar teorisine ilikin: Tudeh asndan, 1953 ve 1979 felaketlerini hazrlayan analiz
1980ler iin de geerliliini koruyor. Devrimin kazanmlar ulusal ve demokratik hareketin
4

kazanmlar olarak grlrken, kitlelere den grev hl ulusal demokratik devrimin
gerekletirilmesi grevi olarak tespit ediliyor.
5

69
Fedayiin-Aznlk da rann devrimci gelimenin aamalarndan gemesi gerektii tezinde
srar ediyor. rgt unlar ileri sryor:
... ran proleteryas sosyalist devrimi kendisinin imdiki hedefi durumuna getiremez...bu
nedenle, OIPFG [Fedayiin], emperyalizme bamlln tm ekonomik, askeri, siyasi
biimlerinin paralanmas ve sosyalizme geiin koullarnn hazrlanabilmesi iin
toplumun demokratikletirilmesi suretiyle egemen gerici rejimin, emperyalist
egemenliin ve onun toplumsal temelinin [baml kapitalizm] yklmasn ncelikli ve
dorudan grevi olarak gryor.
6

rgt unu da ekliyor: Ara bir aamann yaanmad bu safhada devrimimiz sosyalist bir
devrim olamaz.
7

KP de benzer bir yaklam benimsiyor:
... Snf bilinli proleterya ve onun komnist partisi dorudan sosyalist bir devrime
giriemez; kendi saflarn srekli sklatrmak, iilerin ve emekilerin geni bir
blmn kendi bayra altnda toplayabilmek ve sosyalizme doru nihai adm
atabilmek iin, ilk olarak, en uygun ekonomik, siyasi zemini ve nkoullar muzaffer bir
demokratik devrim sayesinde hazrlamak zorundadr.
8

Snf bloklarna ilikin: Tudeh, bugnk randa devrimci srecin ilerletilmesi asndan
zorunlu olduuna inand halk cephesinin klasik bir tanmn veriyor:
Cephe, iileri, kylleri, ehir kk burjuvazisini, halkn aydnlarn iine alacak ve
orta ve kk burjuvazinin ulusal demokratik deiimlerden kar olan kesimlerini
kendisine ekmek iin abalayacaktr.
9

Fedayiin-Aznlk burjuvazinin rol konusunda daha temkinli bir grnt izmekle birlikte,
kk burjuvazinin ran devrimin demokratik aamasndan geirmek iin mcadele eden
cephenin bir paras olmas gerektii konusunda ok net bir fikre sahip:
...Mcadele, esas olarak, iilerin yansra kk burjuvazinin ehirlerle krsal
blgelerdeki aa ve orta kesimlerinin proleteryann devrimin bu aamasndaki
ittifaklar olarak mcadele alanna ekildii demokratik talepler etrafnda
gerekleiyor.
10

kamecilie ilikin: Cepheler, bloklar ve ittifaklar teorisinin kendisi, proleter olmayan gleri
ii snfnn yerine ikame eder; ancak randa gerilla mcadelesi bununla hemen hemen eit bir
neme sahip oldu. Bu konuda, solun gemiteki hatalardan ders kardn gsteren ok az iaret
var.
Fedayiin-Aznlk, proleter mcadeleye bal olduunu iddia etmekle birlikte, 1978 olaylar
srasnda rgt salt bir seyirci konumuna drm olan 1970li yllarn pratiini savunuyor.
Devrimden sekiz yl sonra, gerilla mcadelesinin marjinalliinin aa kt u gnde bile,
Fedayiin-Aznlk hl unlar iddia edebiliyor:
ubat 1971de, ran toplumunun koullarnn doru bir analizine sahip ran halknn
Fedayiin Gerillalar, doru bir kararla, Gilan eyaletinde konumlandrlm olan
70
Siakhaldeki jandarma komutanlna saldr dzenlediler, ...halkn zihninde dman
mutlak bir gce sahipken kendisinin mutlak bir gszlk iinde bulunduu eklindeki
yanl kanaati ykmak zere ran halknn devrimci mcadelesinde yeni bir dnemi
balattlar...Siakhal destann izleyen olaylar, ran Halknn Fedayi Gerillalarnn
takip ettii yolun doruluunu kantlad.
11

Aradan geen zaman iinde, kurtulu srecinin bir paras olarak gerilla sava anlay baz
akmlar tarafndan geniletildi. rnein, KP iin, partinin Komoleh kanad temelinde Krdistanda
kurtarlm blgeler yaratmak iin gsterilen aba merkezi bir neme sahip bulunuyor.
i hareketi: Sosyalist teorinin tm sorunlar birbiriyle yakndan balantldr; bir konudaki
netsizlik, dier konular zerinde de net olunmad anlamna gelir. [ran solunda] Mcadele
iindeki ii snfnn deneyimleri zerine yeniden dnmeme eiliminin ikameci fikirlerin arpc
zelliini oluturmas hi de artc deil. Kitle grevi hareketinin geliimiyle ilgili bir aklamaya
rastlanmamas ran solunun tipik bir zelliidir. i snf sk sk siyasi mcadele yerine
ekonomik mcadele yrtm olmakla ve devrimci ncnn - yani sol rgtlerin bizzat
kendisinin - dzeyini ykseltmemekle sulanr.
Fedayiin-Aznlk, devrimci deiimin, kitlelerin kendi programn benimsemesi durumunda
mmkn hale geleceini ileri sryor:
Zafere ulamamz mmkn, nk, bu aamada, ran proleteryasnn asgari talepleri
dnda, ii ve emekilerin haklarnn kazanlmasn salayacak, bilinli proleteryann
liderlii altnda onlarn bilinli ve bamsz mcadelesini sosyalizme gtrecek baka
bir devrimci program mevcut deil.
12

Grevlerin nemine gnlszce deinilirken, kitlesel ii hareketinin gerek karakteri byk
lde grmezden geliniyor. Devrimden bu yana geen yllar iinde ran solunu oluturan rgtler
iinde kitle grevi hareketiyle ilgili olarak ciddi bir alma yaplmam olmas gerekten dikkate
deer - bu tr almalar akademisyenlere braklyor. Bu rgtlerin 1978 olaylaryla - kitle grevinin
geliimi, ilkin grev komitelerinin, ardndan iilerin kendi mcadele rgt olan uralarn kurulmas
- ilgili olarak syleyebilecekleri hemen hibir ey yok.
13
ilerin bilinli proleterya arkasnda saf
tutacaklarn ngren sekinci varsaym, snfn deneyimlerinden ders karma ya da ii
mcadeleleri araclyla sosyalist bir rgt ina etme konusunda yaanan srekli aczin bir
yansmas.
Stalinizm: Bu rgtlerden hibiri Stalinist erevenin dna kamyor - bunun sonucu olarak,
hepsi de Stalinist dnya grnn snflar konusunda yaratt ve kalclatrd yanlsamalar
ifade etmeyi srdryor. Bu konuda Tudehten ok az ey umulabilir, ancak, Fedayiin-Aznlk gibi
rgtlerden, hi deilse ekilsel olarak, Rus egemen snfna ve Dou Bloku lkelerindeki rejimlere
daha ihtiyatl yaklamas beklenir.
ran Devrimi deneyimlerine ve kendisinin Tudeh yanls Fedayiin-ounluktan ayrlmasna
ramen, Fedayiin-Aznlk emperyalist kampa kar sosyalist lkelerin kamp trksn sylemeye
devam ediyor. Aznlk, Sovyetler Birlii Komnist Partisini revizyonist-ovenist olarak grrken,
Rusyada deiim ve reform potansiyelinin hl var olduunu, proleteryann uluslararas
mttefiki olan Sosyalist Kampn en gl biimde Rusya, Dou Avrupa ve Gneydou Asyada
temsil edildiini dnyor. rgt, sosyal-ovenizmin in Komnist Partisi ile Trokizmin
nderliindeki sapknc hattna dman olduunu ilan ediyor.
14

Hemen hemen ayn formlasyona KPnin yaklamnda da rastlyoruz. Rusyann tekelci
devlet kapitalizminin egemenlii altnda olduu sylenirken, bunun Ekim Devriminden sonraki
on yl iinde yeni devlet kapitalisti egemen grubu iktidara yerletiren kar devrimin deil, Kruev
71
revizyonizminin bir rn olduu iddia ediliyor. KPye gre, Stalinist dnya gr bir eylem
klavuzu olmaya devam ediyor - dolaysyla bir kenara itilmesi gereken ey yalnzca modern
revizyonizm (Kruevcilik), -Dnya revizyonizmi, Avrupa Komnizmi ve Trokizm.
15

Gerek Fedayiin-Aznlkn, gerekse KPnin Trokizmi Marksist gelenekten bir sapma olarak
lanetlemesi kabul edilir bir ey deil. Trokist rgtlerin yetersizlikleri her ne olursa olsun,
Rusyadaki kar devrim yllarnda sa kalm birka Bolevikle birlikte Marksist gelenei srdren
ve gelitiren, Stalinist saldr karsnda devrimci sosyalist bir akmn varln srdrmesi iin
mcadele eden kiinin Troki olduunu hatrlatmak gerek. Ayrca, modern ran tarihinin ve devrim
srecinin kavranabilmesi, ancak - srekli devrim teorisi bata gelmek zere - Trokinin Marksist
gelenee yapt katklarla mmkndr. Trokizmin yzeysel bir yaklamla reddedilmesi, ran
solunun Stalinist ynteme ilikin yeniden deerlendirmesinde ne denli az mesafe kat ettiini
gsteriyor.
Bir Devrimci Sosyalist Partinin nas
ahn devrilmesini izleyen aylar iinde, ranl iiler potansiyel bir devrimci durum yarattlar.
Onlarn bu tarihi frsat deerlendirememi olmalar, uralarn geliiminin snrl kalmas ile kendi
snf dmanlarnn gerekletirdii baarl kar devrimin bir sonucuydu.
Eer ii snf iinde kk salm bamsz bir devrimci sosyalist parti mevcut olsayd,
devrimin yazgs ok farkl olabilirdi. i snfnn kendi eylemine bal kalm bu trden bir parti
sekinci gerilla rgtlerinin sahip olduu kadar bir dinleyici kitlesine sahip olsayd bile, iilere
kendi rgtlerini derinletirmeleri ve bunlar yaygnlatrmalar - en nemlisi uralarn sovyetler
biimini alacak biimde gelitirilmesi - iin arda bulunma ansna sahip olabilirdi.
Byle bir parti, salt iileri yeni rgtsel biimler yaratmaya ynlendirerek sovyetleri
yaratamazd - ayaklanmay izleyen dnemin politikleme dzeyinin bir hayli yksek olduu
atmosferinde, uralar iindeki parti yeleri meclisleri geniletmek isteyen iiler iin gl bir
ekim merkezi olabilirlerdi. Bu yeler, rgtlenmenin dier iyerlerine ve sanayinin dier dallarna
yaylmas, retim zerinde kontroln arttrlmas, ii milisleri kurulmas, ihtilalci bir hareketi
besleyecek dier tm nlemlerin alnmas iin iilere arda bulunabilirlerdi. Ayrca, parti yeleri
kendi haklarn geniletmek iin savaan dier glerin - kadn hareketi, kyllerin ve ulusal
aznlklarn hareketleri - mcadelelerine destek olabilirlerdi.
Bunlarn - gerek kitle grevi dneminde, gerekse ura hareketi dneminde - gsterdikleri
baarya bal olarak, iilerin ahn devlet aygtnn geriye kalan ksmna - ve kk burjuvazinin
onu tekrar onarmaya alan temsilcilerine kar - dorudan saldrya gemesi nerisi ne
karlabilirdi.
Sol, btn sre boyunca, - kar devrimci unsurlarla ibirlii nererek, ya da, en iyi durumda,
kesin bir tutum alnmas gereken anlarda tereddte dp hareketsiz kalarak - bunun kart olan bir
stratejiyi benimsedi. Sonu olarak, yeni rejim, ii hareketine ierden ve dardan saldrma yetenei
kazanncaya kadar geen sre iinde snf sava asndan sahip olduu zayf silahlarn
glendirme ansn bulabildi.
Pek ok ranl sosyalist, ahn politikalarnn sanayide byle bir sosyalist rgtn kurulmasn
imkansz hale getirmi olduunu ileri sryor. Ne var ki, basklar youn olmakla birlikte, bu bask
iileri rgtlenmekten alkoymamt. Sanayideki bir dizi militanla yz yze grmeler yapm
olan Bayat unlar sylyor:
Grev hareketi zerine yaptm alma her kollektif eylemin dikkatlice dnlm,
tasarlanm ve hayata geirilmi olduunu gsteriyor. Grevlerin liderleri ne trden bir
eyleme giriilecei, hangi taleplerin ne karlaca, gizli polisin nlemlerini boa
72
karmak iin hangi taktiklere bavurulca konularnda grp karar alrlard.
Devrimci kabarn ilk aylarnda, kararlar, yllar iinde kendiliinden doup gelimi
gizli hcreler tarafndan alnmak zorundayd. Yaplan planlar gvenilir ilikiler
araclyla ii kitlesine iletilirdi ya da gerekli mesajlarn araya hi kimseyi sokmadan
bir sylenti eklinde herkese ulamas salanrd.
17

Gerekten, yllar iinde, militan iiler arasnda iverenlere ve rejime kar direnmek zere bir
a oluturulmutu. yerlerinde hibir varla sahip olmayan sol, bunlarn varlndan habersizdi.
Sol iyerlerinde yoktu, nk benimsemi olduu devrim teorileri onunu iyerinde olmasn
gerektirmiyordu. Bu durum, Stalinist politikann bir sonucuydu.
Devrimin rettii dersler ak ve arpc; ne var ki, Stalinist dnya grnn etkisi sonucu
ran solunun pek ok rgt devrimin beraberinde getirdii olaylardan bu yana bu dersleri kavrama
konusunda ok az yol kat etti. Her eye ramen, ii hareketi yeniden rgtlenecek; yeni alar
oluturulacak; ve zamanla rejim tekrar bir basncn altna girecek. Devrimci sosyalistler yeniden ne
yaplmas gerektii tartmas ile kar< karya kalacaklar. Bunlar yapabilir duruma gelmeleri,
eski, iflas etmi gelenekten kesin bir biimde koparak devrimci Marksizmin stratejilerini
benimsemeleri halinde mmkn.
73
NOTLAR
1. Blm: RANDA KAPTALZM
1. rnein bkz. Thomas Hodgkin, The Revolutionary Tradition in Islam, Race and Class, Cilt XXI, K
1980, sf. 221-237. Hodgkine gre, ran Devrimi slamda otantik, ilkel topluluklara zg, ama canl bir
devrimci gelenein varlnn kantyd. Onun ne srd sava gre, bu, Marksist gelenekle pek ok
mtereklie sahipti: Devrimci slam, Marksistlerin bir dnya sosyalist topluluunun kurulmasn
amalamas gibi, model bir slami topluluu dnya leinde ina etme arayndadr. Dolaysyla,
Devrimci Mslmanlar ve Marksistler politik bir dnm iin birlikte alabilmelidirler.
2. 1970lerin balarndan itibaren ran Solu iinde egemen akmlardan birini temsil eden Fedayeen gerilla
rgtne gre, ran toplumunun sosyo-ekonomik altyap ve siyasi-kltrel styapsn belirleyen merkezi
nemdeki dnem 1960lardan sonra balayan dnemdir. Bkz. Bizan Jazani, Capitalism and Revolution in
Iran, (London 1980), sf. 77.
3. Bazaar, uzun bir sre randa ticaret, finansman ve zanaat retimi zerinde egemenlik kurmutur. Bazaari
terimi zanaatlar, pazarclar iine alrken, bazaar, tedrici olarak deierek tccar snfna ve burjuvazinin
mlkne karlk gelmeye balayan bir terimdir.
4. Bkz. N. Keddie, Roots of Revolution (New York 1981), sf. 40-62.
5. W. Floor, Industrialisation in Iran 1900-1941 (Durham 1984), sf. 7. Floor, yaygn kabul gren randa bu
dnemde geni lekli imalat sanayiinin varolmad grnn doru olmadn ileri sryor.
6.nde gelen ayetullahlardan biri olup ranl irketlerin yararna fetvalar veren Mangol Bayata gre, bunu
kutsal bir grev kabul ederek gc orannda hisse senedi satn almak suretiyle buna katkda bulunmak
tm inananlarn yerine getirmesi zorunlu bir grev idi. Bayat, The Cultural Implications of the
Constitutional Revolution, E. Bosworth ve C. Hillenbrand, Qajar Iran (Edinburgh 1983) sf. 71 iinde.
7. Floor, Industrialisation, sf. 9.
8. Floor, Labour Unions, Law and Conditions in Iran (1900-1941) (Durham 1985), sf. 5.
9. Floor, Labour Unions, sf. 6.
10. Floor, Labour Unions, sf. 7.
11. F. Halliday, Iran: Dictatorship and Democracy (London 1979), sf. 177.
12. Floor, Labour Unions, sf. 12-14.
13. Floor, Labour Unions, sf. 14.
14. ran Komnist Partisi Haziran 1920de kuruldu. Parti yelii, kk ran ii snf iindeki kabar
yanstyordu. Partinin yapm olduu tahminlere gre, partinin sradan yelerinin yzde 60 ii ve rak,
yzde 30u devlet memuru, yzde 7si zanaat-tccar ve yzde 3 aydn ve askerdi. E. Abrahamian, Iran
Between Two Revolutions (Princeton 1982), sf. 115.
15. Floor, Labour Unions, sf. 19.
16. G. Jones, Banking and Empire in Iran (Cambridge 1986), sf. 228.
17. Floor, Industrialisation, sf. 24.
18. Floor, Industrialisation, sf. 24.
19. Floor, Industrialisation, sf. 30-34.
20. Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 146; Floor, Industrialisation, sf. 35.
21. J. Bhahrier, Economic Development in Iran (London 1981), sf. 172.
22. Abrahamiana (Iran Between Two Revolutions, sf. 147) gre toplam 170.000 iken, Floor
(Industrialisation, sf. 27), kendisinin olmas gerekenden daha dk rakam verdiini dnd ran
kaynakl bir tahminine gre bunun 260.000 olduunu sylyor; Rus kaynakl bir tahmine gre ise toplam
igc 525.000in altnda deildi. Keddie (sf. 109), petrol sahlrnda alan iilerin tm dier
sanayilerde alan iilerden daha fazla olduu argmannn aka yanl olduunu ileri sryor. randa
yerli sanayinin ok kk olduu ya da hi mevcut olmad fikrini besleyen ey de bu trden yanllar.
23. Floor, Labour Unions, sf. 59.
24. Floor, Industrialisation, sf. 30.
25. Floor, Industrialisation, sf. 31.
26. Bhahrier, sf. 158.
27. Bhahrier, sf. 159.
28. Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 146.
29. Keddie, sf. 107.
74
30. Bileik ve eitsiz gelime kavramnn ve onun srekli devrim teorisi asndan sahip olduu nemin bir
aklamas iin, bkz. L. Troki, The Permanent Revolution ve Results and Prospects (New York 1969),
zellikle 2. ve 4. blmler.
31. Keddie, sf. 110.
32. Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 348.
33. Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 284.
34. Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 350.
35. S. Zabih, The Communist Movement in Iran (Berkeley 1966), sf. 153.
36. Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 353.
37. Keddie, sf. 121.
38. Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 362.
39. Keddie, sf. 133.
40. Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 269.
41. CIA ve ngilterenin darbeyle ilikisiyle ilgili olarak bkz. K. Roosevelt, Countercoup: The Struggle for
Control of Iran (New York 1979). Roosevelt, bu darbeyi Amerikann gizli bir ekilde yrtt
operasyonlar iinde en baarl olanlarndan biri eklinde niteliyor.
42. rnein bkz. B. Nirumand, Iran: The New Imperialism in action (New York 1969). Dneme ilikin
kaleme alnm bu alma Musaddk kitlesel halk hareketinin demokrat lideri olarak gryor; snf
atmasnn dzeyi gzard ediliyor. Daha yakn zamanlarda yaplm bir analizde, Moghdam, yaamsal
nemdeki bu dnemi onun tad devrimci olaslklardan bir tek kelimeyle bile bahsetmeden geitirerek
ayn hataya dyor. Bkz. Val Moghdam, Socialism or anti-imperialism? the Left and Revolution in Iran,
New Left Review 166 iinde, Kasm-Aralk 1987, sf. 7-8.
43. Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 371.
44. Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 357.
45. Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 370.
46. Terimin kkeni ve kullanm ile ilgili olarak bkz. H. Draper, Karl Marxs Theory of Revolution, Cilt 2,
sf. 201-249.
47. Trokinin teorisinin ksa ve zl bir deerlendirmesi iin bkz. T. Cliff, Deflected Permanent
Revolution, International Socialism 1:12 iinde, lkbahar 1963; makale ayn balk altnda bir bror olarak
yeniden basld (London 1981). Trokinin orijinal analizi iin bkz. Permanent Revolution ve Results and
Prospects.
48. Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 420.
49. Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 422.
50. Bhahrier, sf. 186.
51. Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 422.
52. Halliday, sf. 143.
53. Bhahrier, sf. 192.
54. Halliday, sf. 176.
55. Halliday, sf. 143.
56. Ekonomik durgunluun yaratm olduu etkiyle ilgili bir deerelendirme iin, bkz. E. Abrahamian, Iran:
The Political Challange, MERIP Reports69 iinde, Temmuz-Austos 1978, sf. 3-8.
57. Halliday, sf. 207.
58. Aktaran Halliday, sf. 208.
59. E. Abrahamian, Structural Causes of the Iranian Revolution, MERIP Reports 87 iinde, Mays 1980, sf.
25.
60. Hossein Bashiriyah, The State and Revolution in Iran (London 1984), sf. 97.
61. Abrahamiana gre, 250.000 dkkan sahibi ve tccar iinde barndran bazaar kurumu kentlerden krsal
kesimdeki her blgeye ulam durumdayd; bazaari olarak anlan iadamlar ise krsal alanda hal, ayakkab
gibi el zanaatna dayal mallar reten 430.000 atlyeyi finanse ediyorlard. Abrahamian, MERIP Report 87
iinde, sf. 24.
62. ahn itaatkar olan Yeniden Dou Partisinin bazaarn stne salnan mfettilere elik etmesi,
halihazrda fke dolu dkkan sahiplerini ve pazarclar daha da fkelendirdi. Abrahamian, MERIP Report
87 iinde, sf. 25.
63. Halliday, sf. 154.
64. Halliday, sf. 151.
75
65. Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 435.
66. Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 434.
67. Abrahamian, MERIP Report 87, sf. 22.
68. Assef Bayat, Workers and revolution in Iran (London 1987), sf. 91.
2. Blm: DEVRM
1. rnein Keddieye gre, rejimi basn altna sokan balca gruplar liberaller, renciler, gerilla rgtleri
ve dini ahsiyetlerdi. Bkz. Keddie, 9. blm.
2. Devrimi konu alan ve bu olaylara gerek arln kazandran yegane alma Rama Nimann The Wrath
of Allah (London 1983) adl eseridir; bkz. sf. 56-57.
3. Nima, sf. 57.
4. Shaul Bakhash, The Reign of the Ayatollahs (London 1985), sf. 45.
5. slamiyet yedinci yzylda Arabistann ticari ehirlerinde dodu. Esas itibaryla blgedeki tccar
snflarn ideolojisiydi ve, W. Montgomery Wattn da iaret ettii gibi, her zaman iin yalnzca tanmlayc
olmayp ayn zamanda kendisinin en temel doktrinlerinin formle edildii ticari terimlerle dolu idi. Bkz.
Watt, Islam and the Integration of Society (London 1961), sf. 9. Ayrca bkz. M. Rodinson, Islam and
Capitalism (London 1974). Rodinson, Tanr ile insan arasndaki ilikinin slami kavran ile ilgili olarak
Torreyden u alnty veriyor: Tanr ile insan arasndaki karlkl ilikiler ok sk bir ticari nitelie
sahiptir. Allah ideal bir tccardr... yaam ise kazan ya da kayptan oluan bir i. (sf. 81)
6. Abrahamian, MERIP Report 69, sf. 4 iinde.
7. Abrahamian, MERIP Report 69, sf. 4 iinde.
8. Aktarld yer: Abrahamian, MERIP Report 69, sf. 4.
9. Karl Marx, Contribution to the Critique of Hegels Philosophy of Right, Marx: Early Writings (London
1975), sf. 244 iinde.
10. D. Hiro, Iran under the Ayatollahs (London 1985), sf. 78.
11. Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 517.
12. Hiro, sf. 79.
13. Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 518.
14. Hiro, sf. 99.
15. Rosa Luxemburg, Ausgewalte Reden und Schriften (Berlin 1955), sf. 201-2; T. Cliffin evirdii Rosa
Luxemburg (London 1968), sf. 30-31. Rosa Luxemburg konusunda farkl bir eviri iin bkz. The Mass
Strike (Bookmarks, London 1986).
16. Ekim Devrimi srasndaki sovyetlere ilikin bir analiz iin, bkz. T. Cliff, Lenin: All Power to the Soviets
(London 1976). Avrupada 1915-1920 arasnda yaanm olan devrimci eylemlilik dalgas ile ilgili olarak,
bkz. D. Gluckstein, The Western Soviets (London 1985).
17. Aktarld yer: Terisa Turner, Iranian Oilworkers in the 1978-79 Revolution, P. Nore ve T. Turner, Oil
and Class Struggle (London 1980) iinde, sf. 282.
18. Turner, sf. 282-3.
19. L. Troki, 1905 (London 1971), sf. 123.
20. Bayat, sf. 96.
21. Turner, sf. 280.
22. Bayat, sf. 93.
23. Aktaran Bakhash, sf. 48.
24. ah Rzann nde gelen dini evrelere kar giritii iddetli saldrya karn Humeyni 15 yl boyunca
sessizliini korudu. Bkz. Bakhash, sf. 20-24. H. Algarn Islam and Revolution: Writings and Declarations
of Imam Khomeini (Berkeley 1981) adl eseri de, bugn Humeyninin Pehlevi devletiyle srekli atm
dini bir lider olarak gsterilmesi iin gsterilen titiz abalara karn Humeyninin bu dnem boyunca hemen
tamamen apolitik bir tutum sergilemi olduu grn dorular. Algar unu yazyor: mam Humeyninin
siyasi bir ierie sahip kamuoyuna ynelik ilk bildirisi... 1941 ylna karlk der. (sf. 15)
25. Bakhash, sf. 23.
26. Bkz. Bakhash, sf. 23.
27. Bunlar arasnda, 1946 ylnda kurulmu olan Fedayiin-e Islam grubu, Humeyninin daha sonralar
benimsemi olduu kktendinci ilkelerin pek ounu desteklemitir. Bu grup, sonralar 1978-79daki
Humeyni yanls hareketin ne km liderleri konumuna gelecek olan ve 1981de slam Cumhuriyetinin
cumhurbakanl grevini yrtm Muhammed-Ali Recainin de aralarnda bulunduu bir dizi aktivistin
ortaya kmasn salad. Bkz. Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 259.
76
28. Aktaran Bakhash, sf. 24.
29. Bakhash, sf. 27.
30. Aktaran Bakhash, sf. 32.
31. Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 532.
32. Aktarld yer: Algar, sf. 246. Humeyni, ayrca, slami Devrim Meclisinin Kuruluu ile ilgili bir
bildirisinde, lkenin emekilerin ve ezilen kitlelerin yararna olacak biimde yeniden yaplandrlmasn
salamak iin mcadelenin srdrlmesi gerektiini ileri srmtr.
33. Aktaran Suroosh Irfani, Revolutionary Islam in Iran (London 1983), sf. 163.
34. Aktaran Bakhash, sf. 48.
35. Aktaran Irfani, sf. 163.
36. Bayat, sf. 131.
37. Bayat, sf. 151.
38. Shariatinin eserine yaknlk gsteren bir alma iin, bkz. Irfani, sf. 116-134. Abrahamian (Iran
Between Two Revolutions, sf. 464-473), Shariatinin Marksizmle olan sevgi-nefret ilikisi ile ilgili olarak
ok daha iyi bir analiz sunuyor.
39. Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 456.
40. Aktaran S. Zabih, The Left in Contemporary Iran (London 1986), sf. 125.
41. Aktaran S. Zabih, The Left, sf. 126.
42. Aktaran S. Zabih, The Left, sf. 129.
43. Zabih, The Left, sf. 130.
44. Aktaran Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 493.
45. Moghadam, ran Solunun 1960 ve 1970li yllarda eriati gibi din ve kltr sorunlarn tartan
yazarlarn almalarndan haberdar bile olmadn ileri sryor. Ancak, rnein Fedayiin grubu,
Mcahidin ile yaplan tartmadan kesinlikle haberdard ve grubun kendi iinde dinin ve ruhbanlar snfnn
rolyle ilgili tartmalar yaplyordu. Grup, ilerici mollalarn halk glerinin nc kesiminin bir paras
olabilecei sonucuna varmt -bu, rgtn dini evrelerin kardevrimdeki roln kavramada ektii
gln nedenlerinden birisini oluturuyordu. Bkz. Jazani, Capitalism and Revolution, sf. 62-65 ve
Moghadam, sf. 15.
3. Blm: AHTAN SONRA
1. GKAK, 118 iyerinin ve hizmetlerin devrimin baars asndan esasl bir neme sahip olduunu
duyurdu. Bayat, sf. 95.
2. Turner. sf. 280.
3. Bakhash, sf. 54.
4. Aktaran Bakhash, sf. 55.
5. Bakhash, sf. 55-56.
6. Bayat, sf. 103.
7. Gnde 215 Riyalden 567 Riyale. Bayat, sf. 103.
8. yerindeki kararlar ve sreler zerinde kontrol anlamnda ii kontrol, bir btn olarak toplumdaki
kararlar zerinde kontrol deil.
9. Bayata gre, Aralk 1978de ve ubat 1979da, halk, kuzey Azeri blgesindeki eyaletlerle Hazar
eyaletleri bata gelmek zere, gnlk ileri yerine getirmek zere ura ar kurarak bir dizi ehirde kontrol
ele geirmiti. Bunlar, Amol ve Sarinin kasabalarnda, sanayi gruplarnn, retmenlerin, tccarlarn ve
devlet memurlarnn temsilcilerine dayanyordu. Tahranda, yerel ynetimi organize etmek iin mahalli
uralar kuruldu. Bununla birlikte, hibir yerde yerel rgtle iyeri rgt arasnda dorudan bir ba yoktu.
Bayat, sf. 96.
10. Bayat, sf. 130.
11. Bayat, sf. 126.
12. Aktaran M. Poya, Iran 1979, C. Barker (editr) Revolutionary Rehearsals (London 1987) iinde, sf. 147.
13. Humeyniye ve kamulatrma tedbirlerine duyulan cokunun Tudeh Partisinin pek ok ye ve
taraftarnn teknik ve idari grevlere gelmesine yol at dnem bu dnemdi. Bunlarn ou daha sonralar
tasfiyeye urad. Moghadam u yorumu yapyor: Bylesine deneyimli ve salam bir partinin bylesine
hatal davranmas karsnda ancak aknlk duyulabilir. (Moghadam, sf. 24) Gerekte, Tudehin yeni
rejim iindeki tasfiyesi ile 40 yl geriye uzanan bir pratik arasnda yakn bir ilinti vard.
14. Aktaran Bayat, sf. 109.
15. Bayat, sf. 119.
77
16. Bayat, sf. 115.
17. Petrol fiyatlarnn ykselmesi, petrol iilerinin grevine karn, devrimin ilk dnemlerinde rann
ihracat gelirlerinin yksek dzeyde seyretmesini salad. 1977-78 yllarnda petrol ve gaz ihracnn getirdii
gelir 21.2 milyar dolar; 1978-79da 19.3 milyar dolar; 1979-80de 19.4 milyar dolar idi. Sava gelirler
zerinde 1980-81e kadar ciddi bir etki yaratmad, ancak 1980-81de savan etkisiyle gelirler 11.8 milyar
dolara dt. Dviz aknda bagsteren ani kriz gibi dsal faktrlerin sanayide yaanan sorunlardan
sorumlu olmad aktr. Bkz. L. Meyer, The Iranian Economy Since The Revolution, Aussen Politik 3/84
(Hamburg) iinde, sf. 303.
19. Bayata gre, ubat 1979 ile Temmuz 1979 arasnda randaki ulusal basn ve sol yaynlar 287 iyerinde
yeni taleplerin ileri srldn gsteriyordu. (Benzeri talepler ileri sren dier pek ok iyeri basnn
dikkatinden kat) Bayat, bu talepleri, cretleri, lokavt kart istemleri, daha dk alma saati, eit cret
ve benzeri talepleri ieren ekonomik talepler ve, iverenlerle Savak ajanlarnn yarglanmas, uralarn
resmen tannmas, militanlarn cezalandrlmas, grev hakk gibi konularla ilgili talepleri ieren radikal
talepler olmak zere ikiye ayryor. Bu talepler, iyeri delegeleri tarafndan zellikle 1 Mays gibi gsteri ve
yrylerde sk sk dile getirildi. Bkz. Bayat, sf. 103-104.
20. Aktarld yer: Poya, Barker iinde, sf. 151.
21. C. Goodey, Workers Councils in Iranian Factories, MERIP Report 88, Haziran 1980 iinde, sf. 6.
22. Bayat, sf. 146.
23. Rusyada devlet kapitalizminin geliimi ile ilgili ayrntl bir alma iin, bkz. T. Cliff, State Capitalism
in Russia (London 1974). Kominternin dejenerasyonuyla ilgili bir analiz iin, bkz. D. Hallas, The
Comintern (Bookmarks, London 1985).
24. indeki gelimelerin ksa ve zl bir deerlendirmesi iin, bkz. Hallas, sf. 118-122.
25. Bkz. Hallas, sf. 139-159.
26. Abrahamiann da iaret ettii gibi, ...Tudehin kurucu yeleri Marksistti (ve, daha sonraki gelimelerin
de gsterdii gibi, Sovyetler Birliinin sadk destekileriydiler); [ancak] kendilerini komnist olarak
adlandrmyorlard. Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 282.
27. Bkz. Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, sf. 284.
28. B. Jazani, The Socio-Economic Analysis of a Dependent Capitalist State (orijinal ngilizce eviri
Londrada ran Komitesi tarafndan yaynland, tarihsiz), sf. 78.
29. Jazani, Socio-Economic Analysis, sf. 89-90.
30. Moghadam unu ileri sryor: Yeni ran solu teoriletirme abalarna kar bir antipati, entellektel ve
zmsel almaya kar bir tahammlszlk ve dar bir biimde tanmlanm pratie ynelik bir tercih
gelitirdi. Moghadam, sf. 9.
4. Blm: SONUN BALANGICI
1. Zabih, The Left, sf. 88-99 ve 135.
2. Zabih, The Left, sf. 137. Fred Halliday, solun Humeyni rejiminin kuruluundan nce sahip olduu
yaklamn onun daha sonra yaad sorunlarn sorumlusu olduunu ne sryor. Halliday, solun
liberalizm zerindeki srarnn felaketi hazrlad fikrine kar kyor; Ona gre, Bahtiyar ve taraftarlar
gibi lml demokratik glerle bir ittifak kurulmu olsayd, bu dinsel diktatrln kurulmasn
nleyebilirdi. Bu bak asnda iki sorun var. Birincisi, Bahtiyar ve liberaller devrimin nn almak iin
ura gsterdiler. Bu tr glerle bir ittifak kurmak, grev komitelerinin ve uralarn yerle bir edilmesini
kabul etmek -hareketin bamsz znden feragat etmek- anlamna gelirdi. kincisi, liberallerle Humeyni
grubu mterek bir amaca sahiplerdi: farkl nceliklere sahip olmakla birlikte, ran kapitalizmini yeniden
ina etmek. ah tarafndan greve getirilmi olan Bahtiyar, kitle hareketini kontrol edebilmek iin en baskc
yntemlere bavurmaktan kanmazd. Hallidayin yaklam, bloklar ve ittifaklar kurma fikrini
benimseyen tm yaklamlar gibi, durumun gerek dinamiini kavramakta baarsz kalyor; unutulan
nemli gerek u ki, srekli devrimin artlarnn ortaya kmaya balad koullarda burjuvazinin tm
kesimleri gerici bir tavr benimser. Btnyle bamsz bir ii liderliinin varl, devrimci sreci devam
ettirmek iin zorunludur. Bkz. Halliday, The Iranian Revolution and its Implications, New Left Review 166
iinde, sf. 37.
3. Aktaran Bayat, sf. 133.
4. Aktaran Bakhash, sf. 57.
5. Aktaran Bakhash, sf. 58.
6. Aktaran Bakhash, sf. 59.
7. Bakhash, sf. 58.
78
8. Humeyni grubunun Hojatiehe kar deien tavryla ilgili bir zmleme iin bkz. A. Vali ve S. Zubaida,
Factionalism and political discourse in the Islamic Republic of Iran: The Case of the Hujjatiyeh Society,
Economy and Science, cilt 14, say 2, Mays 1985 iinde, sf. 139-173.
9. Solun Tudeh ve bir ulusal, devlet kapitalisti stratejiyi savunan Fedayiinin baz seksiyonlar gibi unsurlar
bunlara dahildi.
10. Bakhash, sf. 57.
11. Bakhash, sf. 134.
12. Irak, Krfez lkeleri ve ABD arasndaki ilikileri konu alan bir alma iin, bkz. G. Nonneman, Iraq,
the Gulf States and the War (London 1986), sf. 22. ABDnin savaa ilikin yaklamyla ilgili olarak, bkz. J.
Stork ve M. Wenger, US ready to intervene in Gulf War, MERIP Reports 125/126, Temmuz-Eyll 1984
iinde, sf. 44-48.
13. P. Marshall, A test of strength, Socialist Worker Review, no. 104, Aralk 1987 iinde, sf. 20-23;
Marshall savan karakterindeki deiimi ve bunun Marksistler asndan anlamn irdeliyor.
5. Blm: DEVRMN RETTKLER
1. Tudeh News, say 16, 15 Mays 1985 (London), sf. 3.
2. Iran in Resistance, say 16, Ocak-ubat 1987 (Denver, ABD), sf. 8. 1987 ylyla birlikte Fedayeen Aznlk
bir dizi fraksiyona blnmt.
3. Bkz. Unity of Communist Militants, A Consideration of the Marxist Theory of Crisis and some
deductions about Dependent Capitalism (Manchester 1983). KP, rann petrol gelirlerinin, uzun sre,
lkenin baml kalmasn salamak iin emperyalizm tarafndan kullanlan bir sermaye ihrac biimi
gsterdiini ileri sryor.
4. Tudeh News, say 16, sf. 1.
5. Tudeh News, say 16, sf. 8.
6. Kar International, cilt 5, say 1, Sonbahar 1985 (New York), sf. 13.
7. Kar International, cilt 5, say 1, sf. 36.
8. Programme of the Communist Party (London 1982), sf. 15.
9. Tudeh News, 23 Temmuz 1986, sf. 7.
10. Kar International, cilt 5, say 1, sf. 37.
11. Iran in Resistance, say 16, sf. 10.
12. Kar Interntional, cilt 5, say 1, sf. 59.
13. Sorun, devrim zerine yorumlarda bulunan ranllarn pek ounu g durumda brakyor. Bunun en
ar biimi, Moghadamn ran solu zerine kaleme ald son analizlerinden birinde grlebilir.
Moghadamn 1978-79 olaylar ile ilgili grleri grev hareketine, ii komiteleri ya da uralara ilikin
herhangi bir referans iermiyor. Bu eilime dikkate deer bir istisna tekil eden isim ise Assef Bayat.
14. Kar International, cilt 5, say 1, sf. 11-12.
15. Programme of the Communist Party, sf. 8.
16. Devrim srasnda aktif durumda olan Trokist gruptan ikisi -HVK ve HKE- Humeyni rejimini
destekledi. ncs -HKS- ise, rejimin anti-emperyalizmini kabul etmeye bir hayli yaklam durumda
olmakla birlikte, Humeyniye kar kt.
17. Bayat, sf. 91.