Ioouunar 4u.osoqcroe qarv.mema v Hoeo+ Caov.

Knuea XXXIV (2009)

Annual Review of the Faculty of Philosophy. Novi Sad. Volume XXXIV (2009)
Zorica Kuburi UDK 21.(497)
zoricakuburic@gmail.com 299.5(497)
Originalni nauni rad
REVITALIZACIJA RELIGIJE NA BALKANU
Brojna istraivanja ukazuju da je religija ponovo zaivela i postala predmet interesova-
nja kako istraivaa tako i politiara i graana
1
. Meutim, razlike postoje u stepenu prihvaeno-
sti razliitih verskih vrednosti i normi. Razlike su prisutne izmeu drava ali i izmeu razliitih
religija. Naa interesovanja usmerena su na ispitivanje prostora Balkana. Galupovo istraivanje,
raeno 2007. godine na uzorku od 9.464 ispitanika, daje nam obilje materijala za razumevanje
razlika koje postoje unutar i izmeu osam drava i regiona (Srbija, Crna Gora, Makedonija,
Albanija, Kosovo, BiH, Bugarska, Hrvatska). Pitanja kojima emo posebnu panju posvetiti
odnose se na: sigurnost u istinitost vlastite religije i sigurnost u postojanje Boga. Prema rezul-
tatima ovog istraivanja, jasno se uoava da je islam religija u kojoj je najvei broj ispitanika
ubeen da je njihova religija jedina istinita. Na suprotnom kraju nalazi se protestantizam iji su
vernici spremni na visok stepen uvaavanja drugih religijskih pravaca kao istinitih. Sigurnost u
postojanje Boga ima u proseku 60% ispitanika, to se poklapa sa rezultatima istraivanja raenih
posle devedesetih godina. Dakle, sva navedena istraivanja, vie ili manje iznijansirana, ukazuju
da se ljudi vraaju religiji i da je Bog u ovim burnim vremenima tranzicije ljudima potreban. Na
koje sve naine ljudi praktikuju svoje verovanje u Boga bie prikazano u ovom radu.
Kljune rei: religija, religioznost, sekularizacija, revitalizacija religije, tranzicija,
Balkan.
EMPIRIJSKA ISTRAIVANJA RELIGIOZNOSTI
Empirijska istraivanja religioznosti na prostoru Balkana nisu bila brojna, a i
ona koja su bila teko ih je uporeivati jer su raena razliitom metodologijom i u ra-
zliitim vremenskim periodima. Prvo socioloko istraivanje religije na podruju bive
Jugoslavije uradio je Esad imi 1963. godine. Bila je to doktorska disertacija iz po-
druja sociologije religije koja je objavljena 1970. godine, pod naslovom Socijalistiko
drutvo i religija. imi je tada pisao da je religija duhovna kristalizacija ovjekove
prividne moi i stvarne nemoi unutar izvjesne istorijske epohe (imi 1970: 37).
1
Ovaj rad je deo istraivanja na projektu Socijalno-ekonomske i kultrune karakteristike i potencijali Vojvodine
kao inilac regionalnog povezivanja i integraije u Evropu, koji nanira Ministarsvo za nauku i tehonoloki
razvoj Republike Srbije. Osnovna istraivanja, br. projekta: 149013D, 2006 - 2010.
252 Zorica Kuburi
Bio je to duh vremena u kome se na religiju gledalo negativno. Meutim,
gledano iz vremena sadanjeg, Sinia Zrinak (1999: 90) navodi svedoenje imia
da je Rudi Supek, prilikom promocije te knjige, izjavio da se radi (na osnovu dobije-
nih rezultata) o izvrsnoj kritici stvarnog procesa samoupravljanja jer je, na zaobila-
zan nain, istraivanjem religije razotkrivena prava priroda tadanjeg sistema. Dakle,
istraivanjem religije u jednom drutvu, istrauje se samo drutvo. Da je sociolokim
istraivanjima bio mogu nauni a ne ideoloki pristup, ukazuje i stav Esada imia
da slobodno drutvo zacijelo ne moe postojati bez elemenata konikta; ustvari,
ono je slobodno upravo zato to postoji sloboda za koniktna gledita i snage, uklju-
ujui i religijska gledita i religijske snage (imi 1984: 73).
Ako nastavimo da razmiljamo o problemu slobode i ako je u jednom dru-
tvu testiramo u oblasti religije, onada zaista moemo doi do pravih podataka, ne o
samoj religiji ve o drutvu koje je omoguava. Promene u drutvu najvie se odraa-
vaju na odnos prema religiji. Zato nam veliku pomo pruaju ranija empirijska istra-
ivanja koja su sedamdesetih i osamdesetih godina sprovodili Sergej Flere (1977),
Dragomir Panti (1997), teca Baktijarevi (1975) itd.
Znaajan doprinos u prouavanju religioznosti daju nam i popisi stanov-
nitva, na koje se esto pozivamo, ali samo kao na poetnu orijentaciju. Naime,
konfesionalno izjanjavanje moe istraivaa dovesti u zabludu budui da se kon-
fesionalnost, u svesti graana, esto vie poistoveuje sa tradicijom i nacionalnom
pripadnou, a manje sa religioznou. U tom smislu, Dragomir Panti (1977) govori
o konfesionalnosti kao tzv. mekom indikatoru religioznosti.
Dragoljub orevi (1990: 31) u knjizi O religiji i ateizmu pie: Ateizam je
stav koji se formira u socijalnom okruenju ujedno je individualan, lian i drutven.
On je i moralna pozicija, nain ponaanja i stil ivota, vrsta saznajnog, oseajnog i
praktinog odnosa prema stvarnosti.
Milan Vukomanovi (2001: 12) smatra da je potreba za religijom izvorna,
temeljna ljudska potreba, ba kao i ljubav, oseanje emotivne sigurnosti, reda i har-
monije u ivotu. Ta izvorna religijska potreba uvek se negde konkretizuje, ba kao
i ljubav, uobliava se i dobija posebna obeleja u okviru odreene verske tradicije,
prihvatanjem uenja, vrednosti, moralnih normi, do obrednog ponaanja.
Dakle, oscilacije u stepenu religioznosti i odnosa prema religiji u jednom
drutvu su imale svoje teorijske diskurse. Od pretpostavke da je normalno da se
veruje u Boga i da je religija sastavni deo svakog drutva do preptostavke o njenom
opijatskom dejstvu koje edne ljude vodi preko vode. Pitanje je samo kolike su os-
cilacije na toj dimenziji religioznosti na ijem se jednom kraju nalazi neverovanje a
na drugom verovanje.
Proces sekularizacije i ateizacije jugoslovenskog drutva bio je naroito in-
tenzivan poetkom pedesetih godina, a to znamo i po tome to je veronauka izbaena
iz dravne kole, verouitelji nisu vie bili na platnom spisku a Bogoslovski fakultet
odvojen od ostalih fakulteta (Kuburi, Moe 2006).
253 REVITALIZACIJA RELIGIJE NA BALKANU
Ispitivanje javnog mnjenja iz 1964. godine, pokazuje da se 70% stanov-
nitva deklarie u konfesionalnim kategorijama, dok se blizu 30% izjanjavaju kao
ateisti. Prema istraivanju sprovedenom samo etiri godine kasnije, u Srbiji je 51%
ateista. Broj nereligioznog stanovnitva dominira u odnosu na broj vernika. Najvei
postotak religioznih se javlja u najstarijoj starosnoj generaciji ukljuenoj u istraiva-
nje (starijoj od 56 godina), a daleko manje u mlaim starosnim generacijama. Tipini
vernik je vernik koji ivi na selu, a religioznost raste kako opada kolska sprema
ispitanika. (Blagojevi 1995: 17).
Dragomir Panti je na skali procene omoguio ispitanicima da ocenama od
1 do 5 izraze u kojoj se meri slau sa tvdnjama koje se odnose na religiju. Panti
je doao do sledeih rezultata: najjai stepen nereligioznosti (ateizam) ispoljilo je
48,7% graana, srednji stepen nereligioznosti 13%, slab stepen nereligioznosti 9,5%;
u kategoriju meani tip (neodluni, pokolebani, nezainteresovani, prisutne obe ori-
jentacije i sl.) svrstano je 10,6% graana, 8,2% je ispoljilo slab stepen religioznosti,
osrednji stepen 6,7%, a najjai samo 3,4% Vojvoana (Panti 1977). Ukoliko, radi
lake preglednosti samemo rezultate u tri osnovne kategorije, vidimo da je nereligi-
oznih 71,2%, religioznih 18,3%, dok kategoriji meani tip pripada 10,6% graana.
Indikator religioznosti koji se esto koristi u istraivanjima jeste pitanje
verovanja u boije postojanje. Judaizam, islam i hrianstvo kao otkrivene religije
sistem verovanja zasnivaju na poruci koja dolazi od Boga a zapisana je u svetim
knjigama, zato bismo mogli da poemo u razumevanju religioznosti upravo od po-
znavanja svetih spisa i njihovih poruka.
Atirbuti kojima je opisana linost Boga usvajaju se u okviru procesa formi-
ranja religioznosti. U svim monoteistikim religijama smatra se da je Bog apsolutno
dobar i da je poreklo zla izvan njegove prirode, a religijska poruka odnosi se na
spasenje od zla i smrti. Meutim, budui da je odnos dobra i zla predmet religijskog
uenja, vano je razumeti kakva je predstava o Bogu u svesti vernika i kako se to
odraava na njihovu religioznost (Kuburi 1995; 1997; 1998; 2009).
Vera u Boga ima svoje poreklo kako u subjektivnoj izvesnosti da je Bog ono li-
no, moje, ono u ta ja verujem, tako i u supstacijalnoj strani koja podrazumeva da Bog
nije samo neto moje lino. U svom razvijenom monoteistikom vidu, religijsko miljenje
odreenje boga povezuje na direktan nain sa ljudskim delanjem. Predstava o bogu postaje
meritum delanja, a boanske osobine postaju delatni ideal (Sadakov 2006: 93).
Novozavetni kontekst irenja hrianstva utemeljen je u tekstu koji tvrdi da
se duhovno srodstvo stie izvrenjem boije volje jer ko izvruje volju oca mojega
koji je na nebesima, onaj je brat moj i sestra i mati (Matej 12: 49). Takoe je praksa
a ne teorija deo puta spasenja jer Nee svaki koji mi govori: Gospode! Gospode!
Ui u carstvo nebesko; no koji ini po volji oca mojega koji je na nebesima (Matej
7, 21). Religija ima mo tek onda kada zaivi u ivotu vernika, zato se u sociolokim
istraivanjima religioznosti traga upravo za indikatorima religioznosti koji su prisut-
ni u praktinom i svakodnevnom ivotu vernika.
254 Zorica Kuburi
Obredna praksa u svim svojim varijacijama upuuje nas na verujue koji
su s rei preli na ritual. Stepen religioznosti vernika moe se proceniti ispitivanjem
uea u obredima. Koliko vernik uestvuje u zajednikim, porodinim i linim ritu-
alima, odraava se na njegovu sliku o sebi, religioznost i porodinu atmosferu, kao i
na stil vaspitanja dece i stil ivota uopte. Jer svrha rituala i jeste da oveka koji im
se predaje obuzme celog i pripremi za susret s Bogom. I kako kae Lorenc (1940),
religiozni nagon je nagon za molitvom. Onde gde je iva u oveku, religija je uvek
molitva. A molitva je deo i zajednikog i porodinog i linog rituala. No, sami rituali
mogu da budu i prazna forma i moe se dogoditi da ne ispune svoju svrhu ako nisu
povezani sa ostalim indikatorima religioznosti.
U indikatore religioznosti spada i stav vernika prema crkvi i uee vernika
u aktivnostima crkve kao organizacije. Naime, mogue je da pojedinac bude religio-
zan nezavisno od crkvenog modela religioznosti, meutim, crkvenu religijsku identi-
kaciju imamo onda kad vernik veruje na nain koji je odredila crkva.
U studiji Srbija na kraju milenijuma: Razaranje drutva, promene i sva-
kodnevni ivot (Boli, Mili 2002) pronalazimo deo istraivanja koji se odnosi na
religioznost. Pitanjima iz 1994. dodata su pitanja o nasilju u braku, religioznosti i
socijalnoj mobilnosti. Tako smo u istraivanju putem ankete, koja je zavrena 1999.
godine na uzorku od 1202 ispitanika dobili podatke zanimljive za razumevanje ste-
pena religioznosti i indikatora putem kojih je merena religioznost. Dragana Radisav-
ljevi-iparizovi (2002; 2006) kae da su u istraivanju koristili precizniju skalu
religioznosti, na kojoj su se ispitanici rasporedili na sledei nain:
1. uvereni sam vernik i prihvatam sve to moja vera ui 26,6%;
2. religiozan sam, ali ne prihvatam sve to moja vera ui 32,7%;
3. razmiljam o tome, ali nisam naisto da li verujem ili ne 14,5%;
4. prema religiji sam ravnoduan 6.8%;
5. nisam religiozan, ali nemam nita protiv religije 17,6%;
6. nisam religiozan i protivnik sam religije 1,4%;
Od indikatora religioznosti u ovom istraivanju navode se, dakle, konfesionalna
i religijska samoidentikacija, ali i to da konfesionalna pripadnost nije identina s reli-
gioznou. Druga grupa indikatora odnosi se na participaciju u obredima tradicionalne
prirode. Pitanje je glasilo: Da li ste krstili decu ili biste to eleli? Prema odgovorima, 84%
ispitanika krstilo je decu ili bi to elelo. Pitanje koje se odnosilo na obred sahranjivanja
glasilo je: Da li je u vaoj porodici uobiajen crkveni ukop pokojnika? Tu je skoro 90%
ispitanika pozitivno odgovorilo. Podatak da ak 80% tkz. ravnodunih, oko dve treine
tolerantno nereligioznih, i vie od polovine tkz. antiteista crkvenim pogrebom ispraa
svoje blinje, potvruje povean znaaj obiaja i tradicije u celoj populaciji (Radisavlje-
vi-iparizovi 2002: 227). U treu grupu indikatora nalaze se pitanja koja se odnose na
religijsku atmosferu u krugu porodice kao deo trdicionalne vezanosti za religiju i crkvu.
Tu je re o slavljenju verskih praznika i krsne slave. Istraivanje je potvrdilo da se radi o
apsolutno veinskoj pojavi, jer skoro 90% ispitanika slavi verske praznike.
255 REVITALIZACIJA RELIGIJE NA BALKANU
Kao pokazatelje religijske situacije na jednom podruju empirijska socio-
loka istraivanja koriste indikatore koji su uslovno podeljeni na pokazatelje religij-
skih ponaanja kao neposredne dunosti vernika: u naem istraivanju to su odlazak
na Liturgiju i poseivanje Crkve, i pokazatelje religijskog ponaanja kao ina pobo-
nosti: molitva Bogu, post pred verske praznike i itanje verskih knjiga i asopisa
(Radisavljevi-iparizovi 2002: 230).
Prema rezultatima empirijskih istraivanja, moe se primetiti kako se religi-
ja lake prihvata na reima nego na delima. Neki aspekti verske prakse su manje dok
su drugi vie usvojeni u svakodnevnom ivotu. Najmanje je zastupljen odlazak na
liturgiju, zatim itanje verske literature. Znatno je vei broj vernika koji nikada ne ide
na liturgiju nego to ide redovno, isto kao to vie vernika ne ita nego to ita versku
literaturu. Vie je vernika koji se nikada ne mole od onih koji se redovno mole.
Istraivanje raeno u Vojvodini (Tripkovi 2005; Kuburi, Stojkovi 2004)
imalo je devet kategorija religioznosti, koje su kao mogunost ponuene ispitanicima.
Kakav je va lini odnos prema religiji:
vernik sam jer prihvatam sve to moja vera (crkva) ui 15,1%; 1.
vernik sam jer se pridravam svih obiaja koje nalae moja vera 17,2%; 2.
vernik sam, ali ne prihvatam sve to moja vera ui 21,9%; 3.
ne pripadam nijednoj veri (crkvi), ali verujem u Boga 6,6%; 4.
nisam siguran da li sam religiozan ili ne 6,0%; 5.
nisam vernik, ali se pridravam verskih obiaja svog naroda 18,7%; 6.
nisam vernik, ali uvaavam religijska ubeenja i pripadnost drugog 7.
10,8%;
nisam vernik i religija me ne zanima 2,6%; 8.
protivnik sam svake religije 1,0%; 9.
Ako ih svedemo na tri osnovna modaliteta izraavanja (ne)religioznosti, kao
vernik izjanjava se 61% graana Vojvodine, da su nereligiozni istie 33% ispitanika,
dok preostali deo od 6% pripada tzv. meanom tipu.
Prema rezultatima ovog istraivanja, za dogmatski tip religioznosti (vernik
sam jer prihvatam sve to moja vera ui) opredelilo se 15,1% ispitanika, odnosno oko
jedna etvrtina od ukupnog broja vernika. Tvrdnja: vernik sam jer se pridravam svih
obiaja moje vere ukazuje na obredne vernike kojih ima 17,3% u Vojvodini. Unutar
opte kategorije religioznosti dominira tip selektivnog vernika koji tvrdi: (vernik sam,
ali ne prihvatam sve to moja vera ui) koji iznosi vie od jedne treine ukupnog broja
vernika. Odgovor ne pripadam nijednoj veri, ali verujem u boga ukazuje na indi-
vidualni tip religioznosti za koji se opredelilo 7% graana. Sledeu grupu ispitanika
ine graani koji nemaju jasan stav po pitanju religioznosti (nisam siguran da li sam
religiozan ili ne). Ovoj grupi pripada svega 6% stanovnika Vojvodine.
Opta kategorija nereligioznosti podeljena je na etiri osnovna modalite-
ta. Prvu grupu ine ispitanici najslabijeg intenziteta nereligioznosti (nisam vernik,
ali se pridravam verskih obiaja svog naroda), koji su zastupljeni sa 19%. Visok
256 Zorica Kuburi
stepen zastupljenosti ovog tipa ukazuje da je meu nereligioznima veliki broj onih
koji delimino uestvuju u verskom ivotu. Neto jau nereligioznost beleimo kod
ispitanika koji su se opredelili za odgovor nisam vernik, ali uvaavam religijsko
ubeenje i pripadnost drugog. Ovu grupu nereligioznih, ali sa visokim stepenom
tolerancije prema vernicima, ini 11% graana Vojvodine. Dva poslednja modaliteta
nereligioznosti (nisam vernik i religija me ne zanima i protivnik sam svake religi-
je) izraavaju stavove ravnodunosti prema religiji (3%) i ateizma, odnosno protiv-
ljenja religiji (1%). U poreenju sa ranijim istraivanjem ovo je grupa ispitanika koja
je doivela najdrastiniju brojanu promenu (Kuburi, Stojkovi, 2004).
BALKAN MONITOR
Galupovo istraivanje raeno na skoro 10.000 ispitanika u osam drava i
regiona na Balkanu prua nam veoma veliki broj mogunosti za uporeivanje i pra-
enje promena u svim aspektima ivota, a znaajan broj pitanja posveen je i religiji.
Za potrebe ovog rada prikazaemo samo nekoliko pitanja koji se odnose na religiju
i religioznosti u razliitim dravama, a samo istraivanje prikazano je kod nas na
koferenciji za tampu 2. jula 2007. godine u Beogradu (Manchin).
Predmet Galupovog istraivanja bio je: prihodi i ivotni standard, migracija
mladih, oekivanja i perspektive, kriminal i sigurnost, poslovna klima, percepcija
budunosti (porodice, zajednice, nacije i regiona), mentalitet / ponovno osmiljava-
nje istorije, identitet/identiteti, rat, percepcija drugih, raseljavanje, poverenje u insti-
tucije, migracije, religija i duhovnost.
Tabela 1. Broj ipitanika
Broj Procenat
Srbija 1556 16.4
Crna Gora 834 8.8
Makedonija 1042 11.0
Albanija 981 10.4
Kosovo 1046 11.1
BiH 2002 21.2
Bugarska 1003 10.6
Hrvatska 1000 10.6
Ukupno 9464 100.0
257 REVITALIZACIJA RELIGIJE NA BALKANU
Sigurnost u istinitost vlastite religije
Jedno od veoma znaajnih pitanja koje se odnosi na stepen sigurnosti u istini-
tost vlastite religije ukrstili smo s verskom pripadnou ispitanika. Prema rezultatima
ovog istraivanja (tabela 2), uoava se razlika izmeu islama kao tradicionalne religije
u kojoj je najvei broj ispitanika (41%) ubeen da je njihova religija jedina istinita i
protestantizma u kome veina vernika (44%) smatra da je njihova religija samo jedna
meu brojnim istinitim religijama. Pravoslavlje je, kao to emo videti i u drugim pita-
njima, podeljeno i ne postoji dominantno miljenje, ve vie ambivalntnost. Diskusija
ovog pitanja mogla bi biti usmerena na pitanje tradicionalnog, modernog i postmoder-
nog drutva. Takoe, daje dovoljno materijala za govor o moi i nemoi religije.
Tabela 2. Verska pripadnost u odnosu na pitanje koliko ljudi
veruju da je njihova religija jedina i istinita.
Verska
pripadnost
Jedina
prava vera
Jedna od
nekoliko
Samo jedan
pravac u mnotvu
Ne zna ili nije
odgovoreno
Pravoslavni 24% 30% 24% 22%
Katolici 30% 33% 24% 13%
Muslimani 41% 28% 11% 20%
Protestanti 23% 22% 44% 10%
Sigurnost u postojanje Boga
Kao jedan od inidkatora koji je znaajan jeste pitanje verovanja i sigurnosti
u boije postojanje. Putem skale procene ispitanici su se opredeljivali za est katego-
rija: od potpunog odbacivanja i iskaza da sigurno ne postoji do potpune ubeenosti
da Bog postoji. Izmeu ove dve krajnosti nalaze se dva modaliteta sa iskazom vero-
vatno ne i verovatno da. Izvestan broj ispitanika opredelio se za odgovor da ne zna
ili pak nisu nita odgovorili.
Tabela 3. Stepen sigurnosti da Bog postoji.
Balkan,
region,
Sigurno
ne postoji
Verovatno
ne postoji
Verovatno
da postoji
Apslolutno
postoji
Ne zna
Srbija 6% 7% 29% 49% 9%
Crna Gora 4% 2% 21% 60% 13%
Makedonija 2% 2% 24% 70% 2%
Albanija 4% 3% 27% 41% 25%
Kosovo 1% 1% 14% 82% 2%
BiH 2% 2% 14% 74% 8%
258 Zorica Kuburi
Balkan,
region,
Sigurno
ne postoji
Verovatno
ne postoji
Verovatno
da postoji
Apslolutno
postoji
Ne zna
Bugarska 12% 7% 27% 31% 23%
Hrvatska 4% 3% 19% 66% 8%
Ukupno 4% 4% 21% 60% 11%
Uobiajeno je da se religija denie verovanjem u Boga. Rezultati istraivanja
2007. godine ukazuju da apslolutno poverenje u postojanje Boga ima u proseku 60%
ispitanika, to se poklapa sa rezultatima istraivanja raenih posle devedesetih godina.
Dakle, sva navedena istraivanja, vie ili manje iznijansirana, ukazuju da se ljudi vra-
aju religiji i da je Bog u ovim burnim vremenima tranzicije ljudima potreban.
SIGURNOST U BOJU DOBROTU
Meutim, najznaajnije pitanje po kome se moe u zakljuivanju ii dalje,
jeste pitanje prirode boanskog bia. Da li je re o strogom Bogu koji je spreman vie
da kanjava ili o Bogu koji voli, prata i koji je milostiv. Ako je ovde re o sutini re-
ligioznosti, jer se vraamo na monoteistiko razumevanje Boga kao apsolutno dobro
bie, onda se i ovo pitanje moe svrstati u znaajne indikatore religioznosti. Prema
rezultatima prikazanim na grakonu 1 vidi se da je poseta verskim obredima i crkvi
uestalija kod onih koji se Boga manje plae i koji ga doivljavaju kao dobro bie.
58
53
40
-36
-42
-47
-60
64
-70
-50
-30
-10
10
30
50
70
Every day, at least
once a week
Few times a month,
once a month
On religious holidays
only Less often, never
kind, kingly, loving punishing, severe, wrathful
How often do you normally attend religious service in a church, mosque,
synagogue, or other place of worship? % by God/Allah image
Grakon 1. Slika o Bogu i uestalost poseivanja verske slube.
259 REVITALIZACIJA RELIGIJE NA BALKANU
Uestalost odlazaka na verske slube vaan je indikator religioznosti i lako
je merljiv. Ako bismo samo njega posmatrali, ne bismo imali pravu sliku kao kada
ga ukrstimo s varijablama verovanja u Boga. U sutini, svi oni koji veruju da je Bog
onaj koji voli oveka, vie nego to je sklon da kazni, ee idu na bogosluenja;
procenat je iznad 50. Meutim, kod onih koji ne veruju u boga, dominira miljenje
(60%) da je Bog strog i moda zato oni radije izbegavaju verske objekte.
65
60
58 57
53 52
30 29
23
-27
-35
-40
-42 -43
-47 -48
-70 -71
-77
73
-80
-60
-40
-20
0
20
40
60
80
BIH -
Sarajevo,
Cazin, North
Fed. Montenegro
BIH -
Herzegovina
BIH - West
RS, East RS Croatia Macedonia Serbia Kosovo Albania Bulgaria
kind, kingly, loving punishing, severe, wrathful
God/Allah image % by country
Grakon 2. Slika o Bogu kao milostivom i/ili kanjavajuem na Balkanu
Grakon 2 prikazuje nijansiranje razlika u odnosu na razumevanje slike o
Bogu u odnosu na region i religiju koja u njemu dominira. Primeujemo da je mo-
gue govoriti i o razlikama unutar iste religije, to znai da hrianstvo i islam nisu
pojave koje se mogu sagledavati kao jedinstvene.
Prema grakonu 3 moe se zakljuiti da samo oni koji su sigurni u svojoj
veri o Bojem postojanju veruju u njegovu ljubaznost, i njih ima 60% u odnosu na
one koji veruju u njegovo postojanje ali smatraju da je on vie kanjavajui i strog,
kao otac koji umesto da titi, on lovi greke. Sumnja u Boga proeta je dominantim
utiskom da se Boga treba plaiti.
260 Zorica Kuburi
44
24 22
17
7
-40
-56
-76 -78
-83
-93
60
-100
-80
-60
-40
-20
0
20
40
60
I have no doubts that
God / Allah exists
I believe in God /
Allah, but with some
doubts
I believe in a higher
power or cosmic
force
I sometimes believe
in God / Allah I have no opinion
I don't believe in
anything beyond the
physical world
kind, kingly, loving punishing, severe, wrathful
Which one statement comes closest to your personal beliefs about God/Allah? % by country
Grakon 3. Slika o Bogu u odnosu na verovanje u postojanje Boga.
Posmatrajui prikazane grakone Galupovog istraivanja, moemo prime-
titi da postoje razlike i prema verskoj pripadnsti i prema dravnim granicam, ali i
unutar iste veroispovesti, u nainu razumevanja Boga. Slika o Bogu kao onome koji
voli, titi i pomae i onome koji kanjava i plai distribuirana je tako da su uoljive
razlike sa znaajnim implikacijama po samu veru, ali i drutvo u kome ona dominira
(Kuburi 2001; 2005; 2006a; 2006b; 2006c; 2007; 2009).
Takoe je zanimljivo saznanje da oni koji veruju u Boga o njemu imaju i milje-
nje koje je blie razumevanju nenasilne moi, dok oni koji ne veruju misle da je Bog strog
i sklon kanjavanju. Bitno je znati kako je u kojoj religiji Bog predstavljen da bismo znali
kako je prihvaen. Takoe je znaajno i poznavati vaspitnu praksu te povezati mogue
uticaje i transfer slike o roditelju na razumevanje autoriteta u kosmikom smislu. Ova-
kvoj vrsti saznanja svakako bi bila od koristi interdisciplinarna istraivanja.
Meutim, u toku istorijskog razvoja i drutvenih promena menjalo se i samo
uenje unutar iste religije, stvarale su se nove religije i same trpele promene i refor-
me, dolazilo je do otcepljenja od izvornih religija i pokuaja ekumenskog ujedinjenja.
Menjala se jaina religijskog uticaja, rasprostranjenost pojedinih religija kao i nain
ispoljavanja religioznosti. Stoga su i empirijska istraivanja religije, uvek poeljna mo-
gunost radi praenja samog drutva i razumevanja promena koje mu se dogaaju.
ZAKLJUAK
U kontekstu drutvenog situiranja koncepta religijskih pojmova, pre svega
poimanje Boga i moguih subjektivnih reeksija, moemo poi od ideje prolog sa-
261 REVITALIZACIJA RELIGIJE NA BALKANU
danjeg i budueg drutvenog miljea. Onaj u kome jesmo i o kome govorimo jeste
sadanji trenutak jednog prelaznog i burnog perioda koji svoju sadanjost moe da
smesti u kontekst tranzicije koja ima neizvesnu duinu trajanja. Osnovna karakteri-
stika tranzicije koja se dogaa jeste promena paradigme odnosa prema religiji. Bog
vie nije stranac na Balkanu.
Objanjenje za navedene pojave moemo potraiti u injenici da se strahovi
o kraju sveta poveavaju krajem milienijuma. Takoe, egzistencijalni problemi, ne-
zadovoljene potrebe za sigurnou, drutvena kriza, ekonomska kriza i recesija, kao
i ratovi na pomolu ili realni ukazuju na strahove koji izazivaju potrebu za zatitom i
religijom koja daje smisao i nadu. I izreka da bez nevolje nema bogomolje ukazuje
da je kriza sama po sebi dovoljna da ljude uputi na Boga. Izjava openhauera, Vere
su kao vatra: njima je, da bi svetlele, potreban mrak, takoe, podsea, ta god da
mrak znai u individualnom ivotu ili u drutvenim kretanjima, da je Bog nasuprot
mraku. U besedi na gori blaenstva Isus Hristos (Matej, 5: 14-16) rekao je: Vi ste
videlo svetu; ne moe se grad sakriti kad na gori stoji. Niti se uie svea i mee pod
sud nego na svenjak, te svetli svima koji su u kui, tako da se svetli vae videlo pred
ljudima, da vide vaa dobra dela, i slave oca vaega koji je na nebesima. Dakle, u
ovom kontekstu za hriane je poruka jasna da je re o dobrim delima koja svetle u
tami. No, jasno je i to da to je svetlost jaa to su i senke mranije. Kriza je izazov za
vernike da se angauju, da pomognu, da posvedoe za svog Boga, da ljude upute na
pravi put, da pokau svetlost.
Meutim, paradoksalno je to da su u Americi, koja je drava slobode i pros-
periteta, koja je do sada bila bez krize i prevrata koji su nas zadesili u istorijskom
kretanju, ljudi vrlo religiozni i u svojim iskazima da veruju u Boga i u verskoj praksi.
Prema istraivanjima od 85% do 90% Amerikanaca kae da veruje u Boga (1998. je
88% odgovorilo da veruje u Boga; 2000. je bilo 85%, a 2004. godine 89%). Kada
je re o verskoj praksi, 72% se moli najmanje jednom sedmino, a 49% ide u crkvu
makar jednom meseno (Baylor Religion Survey). Inae, popis stanovnitva u SAD
ne obuhvata versku pripadnost te i nema zvaninih podataka o broju vernika, a same
verske zajednice nisu dovoljne kao izvor podataka jer neke od njih rado daju podatke
o broju svojih pripadnika, ali druge ih uopte i nemaju ili iz dogmatskih razloga ne
daju takve podatke. Zato su istraivanja posebno dragocena, a jedno od njih (Dord
Galup Mlai i harvardski Projekt pluralizam) daje podatak da je broj Amerikanaca
koji jednom sedmino prisustvuje verskom obredu vei od broja posetilaca sportskih
dogaaja (titkovac 2004: 203). Dord Galup Mlai (George Gallup) primeuje da
je religija veoma popularna, ali da rezultati istraivanja javnog mnjenja pokazuju da
ona ne menja svakodnvne obiaje ljudi onoliko koliko bi se moglo pretpostaviti na
osnovu nivoa religioznosti (Elznar 1997).
I na Balkanu se prema istraivanjima moe primetiti da je religija postala
veoma vana u svakodnevnom ivotu, ali vie na deklarativnom nego na iskustve-
nom planu. Revitalizacija religije na Balkanu povezana sa nacionalnim identitetom,
262 Zorica Kuburi
umesto stabilizacije drutva i ispunjavanja integrativne funkcije, vie je doprinela
dezintegraciji drutva. Verske podele i pluralizam identiteta stoje kao izazov balkan-
skim narodima. Mogunost integracije esto se traila u razliitim ideologijama, ali
ona je mogua i na drugim osnovama, koje pripadaju kreativnom potencijalu novog
konteksta.
LITERATURA
American Piety in the 21 st Century: New Insights to the Depth and Complexity
of Religion in the US, Selected Findings from The Baylor Religion Survey,
(2006): Baylor Institue for Studies of Religion.
Bahtijarevi, teca (1975). Religijsko pripadanje u uvjetima sekularizacije drutva.
Zagreb: Narodno sveuilite grada Zagreba.
Blagojevi, Mirko (1995). Pribliavanje pravoslavlju. Ni: Gradina.
Blagojevi, M. (2005). Religija i crkva u transformacijama drutva (Socioloko-isto-
rijska analiza religijske situacije u srpsko-crnogorskom i ruskom /post/komu-
nistikom drutvu). Beograd: Institut za lozoju i drutvenu teoriju Filip
Vinji.
Elznar, Alan (1997). Boija zemlja: Hriansvo u Americi. Beograd: Naa borba.
imi, Esad (1970). Socijalistiko drutvo i religija. Sarajevo: Svjetlost.
imi, Esad (1984). Drama ateizacije. Beograd: Mladost.
orevi, Dragoljub (prireiva) (1994). Povratak svetog? Ni: Gradina.
orevi, Dragoljub (1990). O religiji i ateizmu. Ni: Gradina.
Flere, Sergej, (1977). Konfesionalna i religiozna identikacija Vojvoana, Zbornik za
drutvene nauke Matice srpske.
Kuburi, Zorica (1995). Slika o sebi adolescenata u protestatskoj porodici, doktorska
disertacija. Beograd: Filozofski fakultet.
Kubrui, Zorica (1996). Teenagers Family and his Religion. Facta universitatis. I/3:
295-300.
Kuburi, Zorica (1996a): Dve predstave boga u religijskom iskustvu, tema broja:
Nauka i religija, asopis za drutvenu kritiku i teoriju, Gledita. XXXVII/3-4:
127-162.
Kuburi, Zorica (1997). Odnos izmeu empatije i religioznosti, U: Joksimovi, Ga-
i-Pavii i Mioinovi (ed), (1997) Vaspitanje i altruizam, Zbornik instituta
za pedagoka istraivanja. XV/1: 291-307.
Kuburi, Zorica (1998). Image of God in Religious Experience, Facta Universitatis.
Philosophy and Sociology, Vol/5: 471-484.
Kuburi, Z. (2001). Vera i sloboda, Verske zajednice u Jugoslaviji (drugo izdanje),
Novi Sad: CEIR.
Kuburi, Z. (2005). Religious and National Identity in Proces of Globalization of
Serbia, U: Religion and Globalization. Ni: JUNIR.
263 REVITALIZACIJA RELIGIJE NA BALKANU
Kuburi, Z. (2006a). Crkve i verske zajednice u Srbiji i Crnoj Gori. U: Ljiljana Su-
boti, ed. (2006): Susret Kultura (Zbornik radova, IV meunarodni interdisci-
pllinarni simpozijum). Novi Sad: Filozofski fakultet.
Kuburi, Z. (2006b). Inetgrativna funkcija religje i granice konfesionalnog razdva-
janja, U: Tripkovi M. Socijalni kapital i drutvena integracija. Novi Sad:
Filozofski fakultet u Novom Sadu, Odsek za socijologiju. 233-242.
Kuburic, Zorica (2006c). Religion in Serbia and Montenegro, In: Worldmark Encyc-
lopedia of Religious Practices. Published by Gale Group. SAD. Vol. 3. pp.
307-312.
Kuburi, Zorica (2007): Religija, porodica i mladi. Beograd: igoja tampa i Novi
Sad: CEIR.
Kuburic, Z. (2008). The role of Religion in Identity Formation and Social Distancing
in the Balkans. In: Zigmanov, T. Divided God and Intercultural Dialog. Lju-
bljana: Dijaski dom Ivana Cankarija (DIC) and KUD Pozitiv.
Kuburi, Zorica (2009). Slika o Bogu u stavovima opte populacije na Balkanu. Re-
ligija i tolerancija, VII/11: 25-44.
Kuburi, Z. i Stojkovi, N. (2004). Religijski self u transformaciji, Drutvene prome-
ne i religioznost graana Vojvodine. Socioloki pregled, XXXVIII/1-2: 321-
342.
Kuburi, Z. i Kuburi, A. (2004). Slika o sebi izmeu svetovnog i duhovnog identite-
ta. Religija i tolerancija, II/2: 17-36.
Kuburi, Zorica i Kristian Moe (2006). Religion and Pluralism in Education, Novi
Sad: CEIR.
Lorenc B. (1937; 1940). Psihologija i lozoja religije. Beograd: Geca Kon.
Panti, Dragomir, (1977). Obim i intenzitet religioznosti u Vojvodini. Zbornik za
drutvene nauke Matice srpske, broj 62.
Panti, Dragomir, (1993). Promene religioznosti graana Srbije. Socioloki pregled.
Vol. XXVII, No 1-4.
Radisavljevi-iparizovi, Dragana, (2002). Vezanost ljudi za religiju i crkvu krajem
devedesetih, U: Srbija krajem milenijuma: razaranje drutva, promene i sva-
kodnevni ivot, (priredili: Boli, Silvano i Mili, Anelka), Beograd: Institut
za socioloka istraivanja Filozofskog fakulteta.
Sadakov, Slobodan (2006). Novozavetni moral. Novi Sad: Katedra za lozoju
Filozofskog fakulteta.
Sveto pismo Staroga i Novoga zaveta (1966). izdanje Britanskog i inostranog biblij-
skog drutva.
meman A. (1994). Za ivot sveta, Svetotajinska losoja ivota. Drugo izdanje, Be-
ograd-Niki.
unji, uro, (1998). Religija I. Beograd: igoja tampa.
unji, uro, (1998). Religija II. Beograd: igoja tampa.
264 Zorica Kuburi
titkovac, Ejub (2004). Duhovna strana Amerike, Ni: JUNIR i Beograd: Medijska
knjiara Krug.
Tripkovi, Milan, ed. (2005). Religija u multikulturnom drutvu. Novi Sad: Filozof-
ski fakultet; Beograd: Socioloko drutvo Srbije.
Zrinak, Sinia (1999). Sociologija religije, hrvatsko iskustvo. Zagreb: Pravni fa-
kultet.
http://www.gallup-europe.be/projects/balkanmon.htm
Zorica Kuburi

REVITALIZATION OF RELGION IN THE BALKANS
Summary
There are numerous examples of research on religion which indicate that religion
has once again revived and became a subject of interest for research, political leaders and
people in general. However, there are differences in the degree of acceptance of the different
religious values and norms. Differences are visible between states and between religions in
the Balkans. Our interest is focused on the research of the territory of Balkan. The Balkan
Monitors Gallup poll results and implications will be discussed in this study. This research
gave us an abundance of material for good understanding of the differences which are inside
and between eight states and Regions (Serbia, Monte Negro, FYR of Macedonia, Albania,
Kosovo, Bosnia and Herzegovina, Bulgaria, and Croatia). Research was conducted in 2007
using a sample of 9.464 citizens. Questions which we discuss are: In what degree are believers
sure of their own religion and the Existence of God. According to the results, it is clear that
Islam is a religion in which most of the believers believe their religion is the only truth. On the
opposite side, there are protestant believers who are ready to recognize many other peoples
religions as true ones. Assurance that God exists is asserted by approximately 60% of citizens,
which is similar in other research done after 1990. All recent research show, more or less, that
people are devoted to religion and that people need God in these turbulent times of transition.
The variety of ways that people practice their faith will be described in this study.
Key words: religion, religious practice; God; truth; Balkan Monitor
1
VHHBEP3HTET V HOBOM CAV
IOHBBAK
uHHO3OuCKOI uAKVHTETA
V HOBOM CAV
KBHIA XXXIV2
HOBH CA
2009
2
Hsanau
uHHO3OuCKH uAKVHTET
HOBH CA
3a usoaea:a
npo]. p nana Cyornh, exan
Vpeuea:ru oooop
npo]. p Mnpxo Ahnmonnh, npo]. p Jynnjana Fenn-Ienn, on. p ypanxa Bannh-
Heexonnh, npo]. p Cnexana Iyypnh, npo]. p Kynuep Cao Epne (Fynmnemra),
npo]. p Mapnja Kneyr, npo]. p ymxo Konauennh on. p Jacmnna Koonenh,
npo]. p 3nonxo Konau (3arpe), on. p Ana Mapnh, npo]. p O]ennja Mesa,
npo]. p ejan Mnxannonnh (Monrepej), npo]. p Anpej Hnemy (Fyxypemr),
npo]. p Tnprxo Hphnh, npo]. p Mnxaj H. Paan (Temnmnap), npo]. p Anrena
Pnxrep (Xane), npo]. p Bnancnana Pyxnh, on. p Mapnja Cre]anonnh.
npo]. p Fojana Crojanonnh-Hanronnh, npo]. p Cnernana Toncroj (Mocxna),
npo]. p Jynnjan Tamam, npo]. p Kopnennja uaparo, npo]. p Onnnepa Knexennh-
unopnh, npo]. p Fjopn Xansen (Perensypr), on. p Cpan Byxnh
I.aeuu u ooeoeopuu vpeouuu
npo].p Bnancnana Pyxnh
on.p Cpan Byxnh
ISSN 0374-0730
3
UNIVERSITY OF NOVI SAD
3
ANNUAL REVIEW
OF THE FACULTY OF PHILOSOPHY
VOLUME XXXIV2
NOVI SAD
2009
297

Jelena akoti-Kurbalija
MORENOVA ULOGA U RAZVOJU SAVREMENE PSIHOTERAPIJE
MORENOS ROLE IN DEVELOPMENT
OF CONTEMPORARY PSYCHOTHERAPY .......................................................... 7
Jelica Petrovi, Ivana Mihi
POLNE RAZLIKE U SPOSOBNOSTI PREPOZNAVANJA EMOCIJA NA
OSNOVU FACIJALNIH EKSPRESIJA MUKOG I ENSKOG MODELA
(U PERIODU RANE ADOLESCENCIJE)
GENDER DIFFERENCES IN RECOGNITION OF EMOTIONS BASED
ON FACIAL EXPRESSION OF MALE AND FEMALE MODEL
(IN EARLY ADOLESCENCE) .............................................................................. 15
Vladimir Mihi, Bojana Bodroa
PROVERA NOVE SKALE AUTORITARNOSTI
EVALUATION OF THE NEW SCALE OF AUTHORITARIANISM .................. 27
Ana Genc
RESURSI ZA SUOAVANJE SA STRESOM
COPING RESOURCES .......................................................................................... 41
Olivera Kneevi-Flori
PEDAGOKO-RAZVOJNA DELATNOST U DISKURSU POSTMODERNE
PEDAGOGIJE
PEDAGOGICAL AND DEVELOPMENTAL ACTIVITY
IN THE DISCOURSE OF POSTMODERN PEDAGOGY ................................... 53
Milica Andevski, Spomenka Budi, Olivera Gaji
OBRAZOVANJE ZA MENADMENT
KONSTRUKT UTEMELJEN NA AKTUELNOJ DISKUSIJI
O PROFESIONALNOM RAZVOJU
EDUCATION FOR MANANGEMENT A CONSTRUCT BASED ON THE
CURRENT DISCUSSION ON THE PROFESSIONAL DEVELOPMENT ......... 63
298
ejan Hpannna
AHAHH3A MEHJCKOI HCKVPCA HHuOPMATHBHOI HPOIPAMA
JABHOI PAHJCKOI CEPBHCA BOJBOHHE
MEDIA DISCOURSE ANALYSIS OF INFORMATIVE PROGRAM
OF VOJVODINA PUBLIC SERVICE BROADCASTER ..................................... 83
Dubravka Vali-Nedeljkovi
OD DRAVNOCENTRINOG MEDIJA KA JAVNOM SERVISU
FROM STATECENTERED MEDIUM TOWARDS PUBLIC
SERVICE BROADCASTER .................................................................................. 95
Vladimir Barovi
ZNAAJ I ULOGA REGIONALNE SARADNJE
PRI IZVETAVANJU U KRIZNIM SITUACIJAMA
ROLE AND IMPORTANCE OF REGIONAL COOPERATION
IN REPORTING CRISIS SITUATIONS .............................................................. 111
Mirko Aimovi
DARVINIZAM I EVOLUCIJA OVEKA
DARWINISM AND EVOLUTION OF MAN ..................................................... 125
eljko Kaluerovi
AMBIVALENTNOST GLOBALIZACIJE
THE AMBIVALENCE OF GLOBALIZATION .................................................. 139
Cpan Byxnh
CEABTBO KAO PVBTBEHA KHACA
V PAOBHMA KAPHA MAPKCA H MAKCA BEFEPA
MARX AND WEBER ON PEASANTRY AS A SOCIAL CLASS ..................... 155
Mnnan Tpnnxonnh
CBETCKA EKOHOMCKA KPH3A H HAHHOHAHHA PXABA
THE WORLD ECONOMIC CRISIS AND A NATION STATE .......................... 165
299
Radivoj Stepanov
TERITORIJALNA ORGANIZACIJA VLASTI U USTAVIMA
NEMAKE, AUSTRIJE, PANIJE, ITALIJE I SRBIJE
TERRITORIAL GOVERNMENTAL ORGANIZATION IN CONSTITUTIONS
OF GERMANY, AUSTRIA, SPAIN, ITALY AND SERBIA ............................... 179
Duan Marinkovi
KA NOVIM PRISTUPIMA IDEOLOGIJI
TOWARD A NEW APPROACHES TO IDEOLOGY .......................................... 195
Dragan Kokovi
KULTURA I EKOLOKE VREDNOSTI
CULTURE AND ECOLOGICAL VALUES ........................................................ 207
Marko kori
KOGNITIVNI INTERNALIZAM, SOCIJALNI KONTEKSTUALIZAM
I PREZENTIZAM U ISTORIOGRAFIJI NAUKE
COGNITIVE INTERNALISM, SOCIAL CONTEXTUALISM AND
PRESENTISM IN HISTORIOGRAPHY OF SCIENCE ..................................... 217
Marica ljuki
OSVRT NA ODNOS OBRAZOVANJA I TRITA RADA U SAVREMENOM
SRPSKOM DRUTVU
A VIEW ON THE RELATION BETWEEN EDUCATION AND LABOR
MARKET IN CONTEMPORARY SERBIAN SOCIETY ................................... 229
Cnexana Crojmnn
PEuOPMA BHCOKOI OFPA3OBABA VHOIA CTVEHATA
REFORM OF HIGHER EDUCATION THE ROLE OF STUDENTS ............. 241
Zorica Kuburi
REVITALIZACIJA RELIGIJE NA BALKANU
REVITALIZATION OF RELGION IN THE BALKANS ................................... 251
300
Fopnc Crojxoncxn
TPIOBHHA POFEM H3MEV FAHKAHCKOI H HFEPHJCKOI
HOHVOCTPBA TOKOM XIV H XV BEKA
SLAVE TRADE BETWEEN BALKAN AND IBERIAN PENINSULA DURING
THE XIV
TH
AND XV
TH
CENTURY ..................................................................... 265
ura Hardi
THELONEA DOMINI PHILIPPI DRUGETHI
(CARINE GOSPODARA FILIPA DRUGETA)
THELONEA DOMINI PHILIPPI DRUGETHI ................................................... 277
Cnexana Foxannh
EHPOHOBKH MEHHHH V CPHCKHM CPEBOBEKOBHHM
HOBEAMA: BHXOBA PVBTBEHA, MHTOHOBKA
H PEHHIHJCKA uVHKHHJA
THE DENDROLOGICAL LANDMARKS IN SERBIAN MEDIEVAL CHARTERS:
SOCIAL, MYTHOLOGICAL AND RELIGIOUS FUNCTIONS ............................. 285
301
Hexrop
mp Iopana Brpan
Bramna
KpnMen, Fyncana
Tnpax:
300
CIP Karanornsannja y nynnxannjn
Fnnnorexa Marnne cpncxe, Honn Ca
1+80/82(058)
IOHBBAK unnoso]cxor ]axynrera y Honom Cay = Annual
review of the Faculty of Philosophy / rnannn n oronopnn
ypennnn: Bnancnana Pyxnh, Cpan Byxnh 1956, xn. 1-1975.
xn. 18 ; 1990. xn. 19- . Honn Ca : unnoso]cxn
]axynrer, 19561975; 1990. 23 cm
Ionmne. Texcr n caxenn na cpncxom n crpannm jesnnnma.
Hpexn y nsanany o 1976. o 1989. ro.
ISSN 03740730
COBISS.SR-ID 16115714