Maxwellove jednaine za elektromagnetno polje

U ovom poglavlju e se predoiti potpuni sistem Maxwellovih jednaina

elektromagnetnog polja u nepokretnim sredinama.
Tokom provedenog sagledavanja i analize osnovnih procesa u elektrotehnici, u
prethodnim poglavljima ove knjige, predoeni su i uoblieni, u analitike forme, rezultati
brojnih eksperimentalnih istraivanja. Kako su ti eksperimenti vreni u statikim, ili
stacionarnim uslovima, ti izrazi opisuju kvazistacionarno elektromagnetno polje, te oni ne
moraju istovremeno odgovarati u potpunosti i stanjima i pojavama, to se deavaju u brzo
promjenljivim elektromagnetnim poljima. Traei odgovor na pitanje, mogu li se
deavanja u kvazistacionarnom elektromagnetnom polju, opisati na konzistentniji nain
od postojeeg njihovog opisivanja pomou relacija:

d
q
E S =

;
Gaussov zakon za fluks vektora jaine
elektrostatskog polja E

( Gaussov teorema za vektor jaine elektrostatskog
polja),

d 0 B S

= ;
Gaussov zakon (teorema) o konzervaciji fluksa
vektora magnetne indukcije B

,

d H i

l =

;
Ampreov zakon o cirkulaciji vektora jaine
magnetnog polja H

,

d 0 E

l = ;
Zakon o konzervativnosti elektrostatskog polja,
opisanog vektorom jaine elektrostatskog polja E

,

( )
str
p
J E E

= + ;
Lokalni oblik Ohmovog zakona,
0
D E P

= + ;

Veza izmeu karakteristinih veliina-vektora
elektrostatskog polja,

( )
0
B H M

= + ;
Veza izmeu karakteristinih veliina vektora
stacionarnog magnetnog polja,


kotski fiziar i matematiar James Clark Maxwell (1831-1879), u svom rukopisu A
Dynamical Theory of the Electromagnetic Field, objavljenom 1864. godine, predoio je
tadanjoj naunoj javnosti, matematike rezultate svog produbljavanja i proirivanja
dostignua Faradaya i Amprea, u domenu fizikalnog tumaenja elektromagnetnih
efekata. Tokom razdoblja 1864-1873 Maxwell je uspio putem nekoliko epohalnih radova,
u potpunosti zaokruiti matematiko opisivanje osnovnih odnosa unutar Teorije
elektromagnetnih polja. Ona su potom integralno publikovana u djelu Traktat o
elektricitetu i magnetizmu. Znaaj ovog njegovog ostvarenja, veoma dobro ilustruje
podatak da se njegov predmetni sistem jednaina i danas tretira kao ishodite
elektrotehnikih relacija za makroskopsko razmatranje fizikih pojava.
Pobrojane Maxwellove istraivake rezultate i iz njih proistekli njegov doprinos,
u domenu elektromagnetnih talasa, eksperimentalno su potom potvrdili i njemaki fiziar
Hajnrich Hertz 1888. godine, zatim P. N. Lebedov (svjetlosni pritisak), te Nikola Tesla
(radiotehnika).
Analizirajui Ampreov zakon o cirkulaciji vektora jaine magnetnog polja H

,
Maxwell je uoio da se unutar sume struja i ( tu sumu susreemo na desnoj strani
relacije, kojom se analitiki izraava taj zakon) moraju uraunati sve vrste struja koje
prodiru kroz povr oslonjenu na konturu C, po kojoj se i rauna cirkulacija vektora jaine
magnetnog polja H

. Dakle, u navedenoj sumi treba uzeti u obzir ne samo kondukcione

struje i
kond
, nego i konvekcione struje i
konv
, kao i struje dielektrinog pomjeraja
dp
d dt i = ( (E) / ) .
Uvoenjem u analizu i struja dielektrinog pomjeraja, i
dp
, koje mogu nastati samo
u uslovima kada se deavaju promjene vektora elektrinog polja E

tokom vremena,
Maxwell je uspostavio vezu izmeu vremenski promjenljivog elektrinog polja i
magnetnog polja, te time dao realnu osnovu da se u budunosti ta dva polja tretiraju kao
komponente jedinstvenog elektromagnetnog procesa.
Nije teko primijetiti da Ampreov zakon o cirkulaciji vektora jaine magnetnog
polja H

i Faradayov zakon elektromagnetne indukcije:

d
d
dt
q
H =

l ;
d
d
dt
E

l

=
;

povezuju est razliitih fizikalnih veliina H

, E

, l, t, q i ( B

), unutar kojih su i
vrijeme i duina, to je u skladu sa injenicom da se pojave od interesa izuavaju u
prostoru.
Za potpunije opisivanje elektrinih i magnetnih pojava uz ve prisutne njihove
reprezente, Maxwell je zakljuio da je povoljno uvesti i neke nove veliine, poput:
vektora dielektrinog pomjeraja , D

vektora magnetne indukcije , B

te magnetnopobudne
sile F
mp
i indukovane elektromotorne sile e. Povezanost tih novih veliina sa ranije
uvedenim veliinama je iskazana relacijama:

d d d d d d
; ; ; ; ;
d d d d d d
mp
q q F e
D F Ni N H B e E
S t S t l l

= = = = = = = .

Tokom opisivanja osnovnih odnosa u elektrinom i magnetnom polju, u uslovima
prisustva zapreminske gustine elektrinih naboja i stacionarne jednosmjerne elektrine
struje, okarakterisane vektorom gustine te struje J

u zraku, uspostavljene su i relacije:

d ( )
d
d
B
E
t

l

= ;

0
d
q
E S

=

;

d 0 B S

= ;

0 kond 0
d ( )
d
d
E
B i
t

= +



.


Prva jednaina u posljednjem sistemu je ustvari druga varijanta Faradayevog
zakona elektromagnetne indukcije. Tom jednainom se naglaava da pri promjeni fluksa
magnetne indukcije nastaje i elektrino polje.
Drugom jednainom tog istog sistema, izraen je Gaussov zakon za odreivanje
vektora jaine elektrostatskog polja . E

Ovaj zakon je ustvari jedan vid pooptenja

Coulombovog zakona o djelovanju mehanike sile u elektrostatskom polju. Putem nje se
iskazuje i izvorna priroda elektrinog polja, dakle injenica da vektorske linije vektora
E

izviru-zapoinju, u pozitivnim elektrinim nabojima, te da te iste linije zavravaju-

poniru u negativnim elektrinim nabojima.
Trea jednaina je Gaussov zakon, ali onaj koji govori o konzervativnosti vektora
magnetne indukcije. Tim zakonom naglaava se da su vektorske linije vektora magnetne
indukcije neprekidne linije, zatvorene same u sebe. Ovom relacijom se pokazuje i da ne
postoje magnetne mase, odnosno magnetni naboji, koje bi u magnetnom polju imale
ulogu slinu ulozi koju imaju elektrini naboji u elektrinom polju. Stoga se magnetno
polje treba tretirati kao bezizvorno vektorsko polje.
etvrta jednaina je ustvari jedna verzija Ampreovog zakona o cirkulaciji
vektora magnetne indukcije . B

Unutar te jednaine, posebno je naglaeno da se uzroci

uspostavljanja magnetnog polja nalaze u djelovanju kodukcionih struja i
kond
i djelovanju
struja dielektrinog pomjeraja i
dp
. Ova jednaina pokazala se i kao osnova tvrdnji da se
prostiranje elektromagnetnih polja odvija konanim brzinama (ovo nije bilo poznato do
tada), to je poslije i eksperimentalno potvreno.

Analizirani sistem od etiri jednaine predstavlja ustvari i sistem Maxwellovih
jednaina u integralnom obliku. S obzirom da je integralni oblik zapisivanja ovih
jednaina, pogodan samo za proraune elektromagnetnih veliina u sistemima kod kojih
je prisutan visok nivo geometrijske simetrije, to se isti sistem jednaina esto
transformie (koristei resurse matematike discipline sa nazivom Teorija vektorskih
polja) i u ekvivalentni diferencijalni oblik.
Taj diferencijalni oblik sistema Maxwellovih jednaina posebno je pogodan za
lokalnu formu analize ponaanja pojedinih veliina (dakle, odreivanje i razmatranje
vrijednosti tih veliina unutar elementarne zapremine). Relacije koje slijede predstavljaju
upravo diferencijalni oblik sistema Maxwellovih jednaina u nepokretnim sredinama:


rot
B
E
t

;
B
E
t

;

rot
D
H J
t

= +

;
D
H J
t

= +

;

0
divD

;

0
D

;

div 0 B

= ;

( )
0 B

= .


U linearnim i izotropnim sredinama ovim jednainama mogu se pridruiti i relacije:

( )
; ; ; str
p
J E E D E B H

= + = =

koje povezuju vektore D

, B

i J

sa vektorima jaina polja E

i H

.





Epohalna vrijednost navedenog Maxwellovog sistema jednaina za opisivanje
pojedinih fizikalnih veliina u elektromagnetnom polju, dodatno se uveava, ukoliko se
uoi injenica da su rezultati njegovih istraivanja, generisani ak decenijama prije
pojave Kvantne teorije

i pojave Teorije relativiteta

.
Ni pod kasnijim uticajem revolucionarnih promjena u shvaanju i tretiranju
fizikalnih pojava, do kojih je moralo doi zbog naunog ustoliavanja Teorije relativiteta
i Kvantne mehanike, blistavost Maxwellovih jednaina elektromagnetnog polja, nije ni
malo zasjenjena.
S obzirom da se pri rjeavanju konkretnih inenjerskih problema, predmetne
pojave po pravilu razmatraju u kontekstu usvojenog makroskopskog poimanja dogaaja,
Maxwellov sistem jednaina za opisivanje elektromagnetnog polja, u Teoriji polja je
zauzeo praktino upravo ono mjesto, kakvo imaju Kirchhoffovi zakoni u Teoriji
elektrinih krugova i mrea.

Poetkom 1900. godine Max Planck, Albert Einstein i Niels Bohr definisali su novi pristup po kojem se
atomima pripisuju kvantizirana energetska stanja, te sposobnost da emituju energiju u kvantima, kada prelaze
iz jednog stanja u drugo. Potaknuti ovakvim idejama Werner Heisenberg i Erwin Schrodinger su 1925. godine
formulisali osnovne principe Kvantne mehanike.

A. Einstein je 1905. godine, objavljujui rad sa naslovom O elektrodinamici tijela u kretanju, praktino
postavio temelje nove naune oblasti, koja je potom preimenovana u Teoriju relativnosti; u toj naunoj oblasti
egzaktno se ujedinjuju prostor i vrijeme u jedinstven entitet.