Opschrift van een Middeleeuwse Luidklok in de Klokkentoren van de Florentijnse Dom

Tommie Hendriks

Afgelopen augustus heb ik vijf dagen door de renaissancestad Florence mogen zwerven. Het is een
bijzondere stad waaraan grote namen zijn verbonden die iedereen kent: Dante, achiavelli,
ichelangelo, !alilei, om er slechts een paar te noemen.
Het is ook een merkwaardige, wat eenzijdige stad: "unst, "unst, "unst en nog eens "unst, en
toeristen, toeristen, toeristen en nog meer toeristen. Hele massa#s daarvan zijn te vinden op en nabij
het plein rond het onovertroffen architectonische ensemble van het Domcomple$.
Allereerst is daar de Cattedrale di Santa Maria del Fiore kortweg Il Duomo % de dom % genoemd, met
zijn enorme koepel, een schepping van de veelzijdige kunstenaar &runelleschi. 'os van de Dom
staat, dicht tegen de zuidkant ervan, de Campanile % de klokkentoren %, een ontwerp van architect
en kunstschilder !iotto. (egenover de westgevel van de Dom bevindt zich op ongeveer )* meter
afstand het oudste deel van het comple$, het aan +ohannes de Doper gewijde Baptisterium % de
doopkapel %, waarvan de bouw in het midden van de elfde eeuw begon.
,oor een luidend lid van het -"! is het ondenkbaar dat hij de klokkentoren onbeklommen laat. De
campanile van !iotto is ./,0 meter hoog en telt /1/ treden. 2p het vloerniveau van de vijfde
geleding van de toren wachtte mij een grote verrassing. Daar stond, op circa )) meter hoogte, tegen
de oostwand een gotische klok uit 1/*1, geschraagd door vier houten balken. 2nder de kroon sierde
een rondschrift, in vier direct onder elkaar geplaatste banden, dit kunstwerk.
Het is altijd een hele klus om gotische opschriften te ontcijferen, en ook deze klok stond zijn
mannetje. ,ooral de letters F en ' lijken totaal niet meer op de huidige en kunnen licht voor andere
letters worden gehouden. (huisgekomen is na dagen van puzzelen en zoeken de transcriptie en de
ontcijfering mij denkelijk gelukt. 3iehier het resultaat:

+ A 4$5 D 4$5 4$5 66667 4$5 H26 4$5 28,9 4$5 F7:;7 4$5 F:67( 4$5 28:;A 4$5 96: 4$5 ;:8A;A(: 4$5 D:
F'2;:<(7A 4$5 (8;: 4$5 <2&7'7, 4$5 ,7;2;, 4$5 A((

+ :7 4$5 <762'7 4$5 D: 62;97<79 4$5 7A62&7 4$5 ,&A'D7<7 4$5 D: A;D7<!H:''79 4$5 72H79 4$5 <762'A7 4$5
;7667A'&A<7 4$5 97',:9(;7 4$5 ,A<9<79 4$5 D: A'&

+ 7679 4$5 97',:9(;7 4$5 (2A97 4$5 8282':96H7 4$5 = (2A97 4$5 A<D;:: 4$5 7<:;&:((74$5
28:;A;72;, 4$5 D76(: 4$5 28:;: 4$5 >89 4$5 ;:> 4$5 ,:<7(

+ 7<8A6: 4$5 D:,9 4$5 H22 4$5 FA6(,9 4$5 :9( 4$5 <762'A,9 = ',6: 4$5 &2<D7:7 4$5 D: 62;(2<72
4$5 :F:6:;,<( 4$5 4$5 4$5 4$5 4$5 4$5 4$5 4$5 4$5 4$5 4$5 4$5 4$5 4$5 4$5 4$5

7n deze tekst komen vier afgekorte woorden voor, hier aangeduid door een onderstreping. 2p de
klok is dit aangegeven door middel van een streep?je@ boven het woord ?zie foto@.
:en tweede bijzonderheid van deze tekst is dat woorden die in de genitivus staan en op een e
eindigen feitelijk met ae geschreven moeten worden. Ae zeggen Bsesar# maar schrijven Caesar. 7n de
middeleeuwen is de gewoonte ontstaan om de lettercombinatie ae fonetisch te schrijven als e: Cvan
de Heilige ;eparataD, in klassiek 'atijn 9A<6(A: ;:8A;A(A:, wordt dan 9A<6(: ;:8A;A(:.
:en derde bijzonderheid is het gebruik van een nomen sacer % een afgekorte heilige naam met een
streepje erboven %, hier de lettergroep >89. De meest voorkomende nomina sacra zijn in het !rieks
>86 ?chiErhoEsigma lunaire@ en 76 ?iotaEsigma lunaire@ voor 6hristus respectievelijk +ezus. 7n 'atijnse
teksten met een overeenkomstig nomen sacer voor B6hristus# zijn merkwaardigerwijs de !riekse
letters > ?chi@ en 8 ?rho@ gehandhaafd maar is de sigma lunaire 6 veranderd in een 'atijnse 9. De
'atijnse eFuivalenten van deze twee !riekse nomina sacra luiden dus >89 en 79.
8roblematisch in de tekst is de eigennaam ,A<9<79. :ne Salvestro di Vanni degli Albizzi wordt
vermeld als schatkistbewaarder ?camarlingo@ van de pera del Duomo in juli 1GHI, en voor de jaren
1GH0E1/G/ staat hij tweemaal als werker ?operaio@ en eenmaal als consul ?console! een soort
opzichterJ@ te boek
1@
. 7s deze persoon dezelfde als 97',:9(;7 ,A<9<79 D: A'& 7679 op de klok uit
1/*1, dan moet de letter 9 midden in de naam ,A<9<79 een vergissing zijn en kan hij vervallen.
,oor een goed begrip van de tekst moet voorts vermeld worden, dat de middeleeuwse voorgangers
van de huidige Dom niet bekend waren als Cattedrale di Santa Maria del Fiore maar als Cattedrale di
Santa "eparata. Die kerken waren toen gewijd aan en genoemd naar een legendarische christelijke
maagd, die onder de derdeEeeuwse keizer Decius de marteldood zou zijn gestorven.
:Kn naam blijft raadselachtig. "lokkengieter '-6: % zoon, broer of neef van <762'A-9 % heeft een
naam die ik niet kan plaatsen. Als woord is het de ablativus van '->. :chter, beide klokkengieters
worden als onderwerp van F:6:;-<( opgevoerd in de nominativus. Dan had er '-6A9, '-67-9 of
'-> moeten staan. Het laatstgenoemde woord was en is bij mijn weten niet in zwang als eigennaam.
7k heb deze naam '-6: in de vertaling ongewijzigd gelaten.
Als laatste is op te merken dat het zinsdeel dat begint met >89 en eindigt met :9( in de vijftiende en
zestiende eeuw op allerlei zaken werd aangebracht. Deze zin, voluit >89 ;:> ,:<7( 7< 8A6: ?et@
D:-9 H22 FA6(-9 :9(, komt onder meer voor op een klok uit 1/L0 in Atessa ?iddenE7taliM@, op
een olieverfschilderij uit 1)*0 van de ,enetiaanse kunstenaar ,ittore 6arpaccio % naar wie een
smakelijk vleesgerecht is genoemd %, op Franse gouden en 7taliaanse gouden en zilveren munten uit
het begin van de zestiende eeuw, op een verdwenen klok in 6olmar uit 1)0G, in de vuurtoren van
!enua op een steen die in 1I*H door de bliksem werd getroffen, op een ariabeeld uit 1)0*.

2ntdaan van zijn versierende !riekse kruisen en Andreaskruisen, de afkortingen voluit geschrevenen,
de , vervangen door een - op plaatsen waar die voor ons gebruikelijk is, en de eerste 9 van ,A<9<79
geschrapt, ziet de tekst er zo uit:

Anno Domini 66667 H26 28-9 F7:;7 F:67( 28:;A 9an6ta: ;:8A;A(a: D: F'2;:<(7A (em8o;:
<2&7'7- ,7;2;- A((:7 <762'7 D: 62;97<79 7A62&7 -&A'D7<7 D: A;D7<!H:''79 72Hann79
<762'A7 ;7667A'&A<7 97',:9(;7 ,A<<79 D: A'& 7679 97',:9(;7 (2A97 8282':96H7 = (2A97
A<D;:a: 7<:;&:((7 28:;A;72;- D76(: 28:;: 6H;istu9 ;:> ,:<7( 7< 8A6: D:-9 H22
FA6(-9 :9( <762'A-9 = '-6: &2<D7:7 D: 62;(2<72 : F:6:;-<(

7n de vertaling heb ik alle verbogen eigennamen in een gelatiniseerde onverbogen vorm
weergegeven:
In het jaar des Heren 1!1 heeft de Or"anisatie voor de #ouwwerken aan de kerk van de Heili"e
$eparata van Florence dit werkstuk laten uitvoeren ten tijde van de weledel"e%oren mannen
Matteus &icolus van 'orsinae( )aco%us *%aldinus van +rdin"helli( )ohannes &icolaus $iccial%anus(
,ilvester -annes van +l%ici( ,ilvester .omasus /opoleschus en .omasus +ndreas Miner%ettus(
werkers van voornoemde Or"anisatie0 'hristus Konin" is "ekomen in vrede1 2od is mens
"eworden0 &icolaus en Luce van #ondieus van 'ortonius he%%en mij "emaakt0

De klok stond bekend onder de naam Apostolica, de diameter bedraagt 1L*, de hoogte 1/* cm, het
geschatte gewicht 1*)* kg. (ot 1H)0 heeft ze haar tonen over de stad gestrooid.

Het huidige gelui van de Dom van Florence omvat 0 klokken waarvan de grootste Santa "eparata
heet maar ook wel de Il Campanone % de !rote % wordt genoemd. Deze klok weegt ).G.) kg en heeft
een diameter van L**,) cm. De oude 9anta ;eparata, die meer dan 0*** kilo woog, werd in 1/0)
gegoten en na eeuwen van trouwe dienst vanwege een fatale scheur van de toren gegooid. ,an de
brokstukken goot Antonio 8etri een nieuwe, lichtere 9anta ;eparata. 2p het internet kunt u een
volledige luiding van deze in 10*) hergoten 9anta ;eparata beluisterenN de duur ervan bedraagt
slechts 1*) seconden: http:OOPoutu.beOl6a'F!8hzkw. 7n ditzelfde filmpje figureert ook de hier
besproken klok uit 1/*1.

1
3ervas, D. F, ?1H.0@. T#e $arte %uel&a, Brunellesc#i, and Donatello. 'ocust ,alleP, <.Q.: Augustin.
8ag. G/1.

!otische letters op de luidklok van 1/*1. 2p de bovenste regel de afkorting 96:, op de regel daaronder de
afkorting 72H79. 2p de onderste regel de gelatiniseerde familienaam van de twee klokkengieters.


Het wapenschild van de Florentijnse $riori di 'ibert( gekroond met een band van FleursEdeE'Ps op de
klok van 1/*1.