ASMA KPRLERDE GPS KULLANARAK DEPLASMAN

LMLER
Dr. NURDAN APAYDIN
1
1- ZET
Byk lekli yaplarda arazi testlerinin yaplmas detayl ve zorlu almalar
gerektirmektedir. zellikle asma kprler gibi byk lekli yaplarda yapnn bykl
testin hazrlk aamalarnda uzun sreli uralara sebep olmaktadr. Bu nedenle son
yllarda inaat mhendisliinde, zellikle uzun periyotlu yaplarda, GPS teknolojisi ska
kullanlmaya balanlmtr.
Bir yapnn dinamik parametrelerini belirleyebilmenin en gvenilir yolu yap zerinde
gerekletirilecek arazi testleridir. Asma kprlerin fiziksel ve matematiksel davrannn
anlalmas dinamik parametrelerinin bilinmesine baldr. Bu amala stanbuldaki asma
kprler zerinde eitli testler yaplmas planlanmtr. almalar eitli blmlerde
gerekletirilmi olup bunlardan biri Fatih Sultan Mehmet kprsnde GPS kullanlarak
yaplan deplasman lmleridir. (1)
Kprlerin dinamik parametrelerin belirlenmesinde genellikle ivmelerler ve
depremlerler kullanlmaktadr. Fatih Sultan Mehmet kprs iin yaplan almalarda
ivmelerlerin yan sra uzun periyotlu yap olmas sebebi ile deplasmanlarn
belirlenmesinde GPS ler kullanlmtr. Bu yntemle GPS alclar yardmyla yapnn
relatif deplasmanlar direk olarak llmtr. ok ksa zamanda yerletirilen ve tesis
edilen alclar yardmyla belli periyotlarda yaplan srekli lmlerle kulelerin ve
tabliyenin relatif deplasmanlar bulunmu, bulunan deplasmanlardan data analizleri
sonucunda kprnn modal parametreleri elde edilmitir.
2- GR:
Fatih Sultan Mehmet kprs asma kprler snfndan byk lekli bir yapdr. Asma
kprlerin orta aklna gre yaplan byklk sralamasnda dnyann en byk 11.
asma kprs olarak yer almaktadr. Karayollar Genel Mdrlne bal olarak grev
yapmakta olan 17. Blge Mdrl sorumluluunda bulunan Fatih Sultan Mehmet
24 25
Kprsnn dinamik davranlarnn belirlenmesi amacyla eitli arazi testleri yaplmtr.
Geleneksel metotlar kullanlmasnn yan sra dnyada yaygnlamaya balayan yeni
yntemlerde kullanlmtr. Uzun periyotlu yaplarda GPS lerle yaplan lmlerden
gvenilir sonular elde edildii gz nne alnarak kprnn dinamik parametrelerinin
belirlenmesinde GPS lerden de faydalanlmtr. Bu amala Fatih Sultan Mehmet kprsnde
relatif deplasmanlar GPS ler kullanlarak llmtr. Byk lekli yap olmas sebebi
ile ivme ler veya deprem lerlerle yaplan almalar byk miktarlarda kablo ve
gerekli balantlar gerektirmektedir. GPS kullanarak yaplan lmlerle zamandan ve
yap y al et l endi rme i l eml eri nde t asarruf da sal am t r. (2, 3, 4, 5, 6)
almalar Karayollar ve .T. Jeodezi ve fotogrametri blm elemanlarndan bir ekip
tarafndan 2001 ylnn Temmuz aynda gerekletirilmitir. Aletlerin tesis yerleri
hazrlanarak, GPS ler temin edilmi ve kaytlar alnmtr. Alnan lmler deerlendirilerek
gerekli analizler yaplarak kprnn dinamik davran hakknda bilgi edinilmitir.
3- FATH SULTAN MEHMET KPRSNN ZELLKLER:
Kpr Modern tip asma kprler snfndadr. Dnyann 11. byk asma kprs olup
Asya ile Avrupay birbirine balayan 2.kprdr. Deprem Tehlikesi yksek olan stanbul
snrlar iinde yer almas ve gnlk 170.000 trafik tamas nedeni ile byk neme
sahiptir. Bu nemi nedeni ile kprnn dinamik davrannn bilinmesi ve yapsal olarak
srekli olarak izlenmesi gerekmektedir.
Boykesit
Kule boykesiti Tabliye Enkesiti
ekil 1: Fatih Sultan Mehmet Kprsnn Genel Yerleimi 1
Karayollar 17.Blge Mdrl 34340 Zincirlikuyu, STANBUL napaydin@kgm.gov.tr
26 27
4- TESTN YAPILMASI:
Bu alma kapsamnda GPS ler T Jeodezi ve Fotorametri blmnce temin edilmitir.
Kpr zerinde GPS alclarnn yerletirilebilmesi iin tesisler oluturulmutur. Tanabilir
bilgisayar ve g kaynaklar kullanlarak yaklak 6 saat sresince kesintisiz olarak srekli
kayt alnmtr. lmler iin 02 Temmuz 2001-Pazartesi ve 09 Temmuz 2001-Pazartesi
gnleri yaplmtr. Trafiin en youn olduu Pazartesi gn ve yine trafiin en youn
olduu sabah 07:00-13:30 saatleri aras kprnn en fazla trafik yk altnda olduu gz
nne alnarak tercih edilmitir. lmler bir hafta arayla ayn gn ve ayn saatlerde
herhangi bir hata olmamas asndan tekrarlanmtr. GPS alclar tabliye orta noktasna
ve kule portal kiriinin ortasna yaplan sabit tesisler zerine yerletirilerek lmler
alnmtr. (ekil 2-3). Sabit istasyon olarak Fatih Sultan Mehmet kprsne yakn
mesafede olan T deki istasyon kullanlmtr. Saniyede 10 lm alabilen alclarla
veriler srekli olarak kaydedilmitir.
GPS Alclarnn zellikleri
GPS alclar saniyede 10 lm alabilen veri aral kapasitesine sahip alclardan
seilmitir. Fatih Sultan Mehmet kprsnn uzun periyotlu olmas ve alnan verilerden
dinamik parametrelerinin belirlenebilmesi iin saniyede yaklak 10 lm alabilen alclar
tercih edilmitir.
GPS : LEICA SR520
Alc tip : Dual-frequency, geodetic
lm modlar : Statik, Kinematik
5- ANALZLERN YAPILMASI:
GPS ler yardmyla yapnn rlatif deplasmanlar elde edilmitir. Elde edilen verilerden
veri ileme metot ve yazlmlar kullanlarak kprnn trafik altndaki doal titreim
periyotlar bulunmutur. Bunun iin yaplan analizlerde nce rlatif deplasmanlardan
temporal analiz yaplarak hzlar elde edilmi, bulunan hzlar kullanlarak spectral analizle
yapnn doal titreim periyotlar bulunmutur.Bulunan dinamik parametreler ile sonlu
elemanlar model almasndan elde dinamik parametreler karlatrlarak sistem tanmlama
(system identification) yaplmtr(8).
Sistem tanmlama yapabilmek iin Fourier genlik spektrumu yntemi kullanlmtr.
Fourier genlik spektrumu elde edilen hzlardan doal titreim periyotlarn doru olarak
tespit edebilmek iin tercih edilen en pratik yntemdir. MATLAB bilgisayar yazlm
verilerin ilenmesi ve analizlerin yaplmas iin kullanlmtr.(9)
Dinamik parametreleri elde edebilmek amacyla alnan btn kaytlarn tmnn analizleri
yaplmtr. Temporal analiz yaplarak elde edilen hzlar gsteren grafikler ve spektral
analiz yaplarak elde edilen spektrum erileri ekil 4,5,6,7 de verilmitir. rnek olmas
asndan farkl tarihlerde yaplan 10:30 saatindeki kaytlardan elde edilen analiz sonular
gsterilmitir. Ayrca Dinamik parametre sonular tarih ve saat belirtilerek Tablo.2 da
verilmitir. Sistem tanmlamada kullanlan ve Apaydn tarafndan hazrlanan ve sonlu
elemanlar model almasndan elde dinamik parametreler karlatrlarak Tablo 3 de
gsterilmitir.
Kpr 1989 ylnda stanbul 2. evreyolu ile birlikte hizmete girmitir.Orta akl 1090
metre olup ortotropik kutu kesitli tabliyesinin genilii 39.4 metredir. Kpr 107.10 metre
yksekliindeki 4 adet elik kule zerine oturtulmutur.(7)
Tablo.1:Fatih Sultan Mehmet Kprsnn nemli Boyutlar
Ana
Aklk
(m)
Ankrajlar
arasndaki
uzaklk
Deniz
suyundan
ykseklii
Tabliye
Genilii
Tat
yolu
Kule
ykseklii
Kulelerin
tabandaki
enkesitleri (m)
1090 1510 64 39.4 2x4 107.1 5.00 x 4.00
ekil 2. Kule Tepesindeki
lmlerden bir grnt
ekil 3. Tabliye Ortasndaki lmlerden bir grnt
28 29
ekil 4: Fatih Sultan Mehmet Kprs GPS Kaytlarndan elde edilen Temporal Analiz Grafii-Tabliye
ortas, BoyunaEnine-Dey ynde, Kayt Tarihi:02 Temmuz 2001 saat:10:30
ekil 5: Fatih Sultan Mehmet Kprs GPS Kaytlarndan elde edilen Temporal Analiz Grafii-Kule
Tepesi, BoyunaEnine-Dey ynde, Kayt Tarihi:02 Temmuz 2001 saat10:30
30 31
ekil 6: Fatih Sultan Mehmet Kprs GPS Kaytlarndan elde edilen Spectral Analiz Erisi-Tabliye
Ortas, BoyunaEnine-Dey ynde, Kayt Tarihi:02 Temmuz 2001 saat10:30
ekil 7: Fatih Sultan Mehmet Kprs GPS Kaytlarndan elde edilen Spectral Analiz Erisi-Kule Tepesi,
BoyunaEnine-Dey ynde, Kayt Tarihi:02 Temmuz 2001 saat10:30
KAYNAKLAR:
1. Safak E. (1999). Analysis of Earthquake Records from Structures: An Overview;
Proceedings of the NATO Advanced Research Workshop on Strong Motion
Instrumentation for Civil Engineering Structures, June 2-5, 1999, Istanbul, Turkey
2. elebi M. (1999) GPS in Dynamic Monitoring of Long-Period Structure, Proceedings
of the NATO Advanced Research Workshop on Strong Motion Instrumentation for
Civil Engineering Structures, June 2-5,1999, Istanbul, Turkey
3. elebi M.; W. Prescott; R. Stein; K. Hudnut; S. Wilson; (1998) GPS monitoring of
structures in real-time: recent advances, International IDNDR-Conference on Early
Warning Systems for the Reduction of Natural Disasters, Potsdam, Germany
September 7-11
4. Guo J., Ge S. (1997) Research on Displacement and Frequency of tall building under
wind loading using GPS, ION Conference, Cansas City, MO.
5. Hudnut K.W, J.A.Behr (1998) Continues GPS monitoring of Structural Deformation
at Pacoima Dam, California, Seismaol. Res. Lett., Vol. 69, No. 4, pp. 299-308.
6. Hyzak M., M. Leach, K. Duff. (1997) Practical Application of GPS to bridge deformation
Monitoring, Permanent Committee Meeting and Symposium
7. Record Book for Fatih Sultan Mehmet suspension Bridge (1989)
8. Apaydn N., (2002) Seismic Analysis of Fatih Sultan Mehmet Suspension Bridge,
Ph.D. Thesis, Department of Civil Engineering, Boazii University Istanbul, Turkey
9. MATLAB, Commercial Integrating Technical Computing Program
32 33
Tablo.3 : Fatih Sultan Mehmet Kprsnn 3 boyutlu matematik modelinden elde edilen Doal Titreim
Periyotlar
Tablo.2 : GPS lmleri Sonucu Elde Edilen Doal Titreim Periyotlar
34 35
HARTA MHENDSLNN KARA ULAIMINDAK
YER, KARILATII ZORLUKLAR VE ZM
NERLER
Metin KKOLU
1
ZET
lkemizin en nemli sorunlarndan biriside, ulam sorunudur. Hzla gelien Dnyada
ve Trkiyede refah dzeyi arttka, ulama olan talepte artmaktadr. Kara ulam, deniz
ulam ve hava ulam; ulam sistemlerini oluturan temel guruplardr. Karayolu
ulam, Demiryolu ulam ve metro ulam olarak guruba ayra- bileceimiz kara
ulam sistemlerinin tamamn bir btnlk ierisinde altrmak ok nemlidir. Harita
Mhendislerinin kara ulamndaki mevcut durumu ve yerinin ne olduu ve gelecekteki,
yerinin ne olaca, eitimi ve almas gereken formasyonlar bu bildiride anlatlacaktr.
Ayrca, kara ulam planlamasnda karlalan zorluklardan mesleimize ilgilendirenler
nelerdir ve zm nerileri nasl olmaldr. lkemizdeki ve Bykehirlerdeki kara ulam
sorunlar nelerdir ve zm nerileri nasl olmaldr konular bu bildirinin dier blmlerini
oluturacaktr.
1. KARA ULAIMININ GELM
Gemiten gnmze kadar geen sre ierisinde, insanlarn bir yerden bir yere daha
rahat ve abuk gidebilmeleri iin eitli aralarn ve yollarn kullanldn grmekteyiz.
nceleri; binek hayvanlarndan faydalanlarak yaplan ulam, tekerlein icadndan sonra,
bu hayvanlarn ektii aralarla yaplmaya balanmtr. Buharla alan makinalarn
icadyla ise 18. yzyln sonlarnda, demiryolu ulamnda hzl gelimeler salanmtr.
nsanlk tarihi kadar eski olan deniz ulam ise denize kys olan blgelerde gelimi ve
gemiten gnmze dein nemli sistemlerden birini oluturmutur. 20. yzyln balarnda
ise benzinle alan motorlu aralarn icadyla, otomobiller ve kamyonlar ulamdaki ve
tamaclktaki yerini almaya balamtr.Ayn zamanda hava ulam aralarda bu yzyln
balarnda kullanlmaya balanmtr.
2. KARAYOLU MHENDSL NEDR?
Gelien motorlu tat teknoloji ile birlikte; seri, hzl ve gvenli bir ulam salamak
amacyla, yol yapm teknikleride gelitirilmeye balanmtr. Artan aralarn belli bir
dzen ierisinde gidip gelmeleri iin getirilen kurallar,gnmzdeki trafik kurallarnn
esasn oluturmutur. Hzla oalan ara says ile birlikte, karayolu ulam iin gerekli
olan alt yapda iyiletirilerek insanln hizmetine sunulmu ve gnmzde; yzmilyonlarca
aracn zerinde seyrettii karayollarnn projelendirmesi, yapm, bakm ve belli bir trafik
dzeni ierisinde iletilmesi Karayolu Mhendislii ad altnda toplayabileceimiz bir
bilim dal haline gelmitir.
3. KARAYOLLARINDAK MHENDSLK DALLARI
Kurtulu Savandan halk fakir ve ekonomik artlar ok zor olarak kan lkemizde;
mevcut ulam alt yaps hemen hemen hi bulunmamaktayd.Karayolu alt yaps son
derece kt durumda olan lkemizin birok yerinde ulam, binek hayvanlar ile yaplmakta
olup; o yllardaki en iyi ulam alt yaps demiryollaryd. Cumhuriyetin ilk yllarnda,
mevcut demiryollarna ilaveler yaplarak; lkenin nemli merkezleri biribirine baland.
lkemizin dalk bir yapya sahip olas, demiryolu yatrmlarn pahal olmas, ticaraetin
daha aktif yaplabilmesi ve reticilerin retiklerini pazarlara ulatrarak; ekonominin hzla
canlanabilmesi iin karayollarnnda gelitirilmesi gerekmekteydi.
1949 Ylnda, lkenin her yerine ulamn salanmas amacyla, Karayollar Genel
Mdrl kurulmutur. Tekerlek dnsn sloganyla yola kan karayollar tekilat,
kurulu yaps itibariyle; bnyesini oluturan mhendis yapsn, o yllardaki niversitelerdeki
mhendislik dallarn gznne alm ve tekilattaki mhendislerin %90nnn inaat
mhendisi, %5inin makina mhendisi ve %5ininde dier mhendis guruplarndan olmas
n grlmtr.
Bu yap; 1970li yllara kadar devam etmitir. Gelien teknolojilerle birlikte,
niversitelerimizde; genel mhendislik eitimlerinin yannda, ihtisas isteyen konularda
da yeni blmler amaya balanmtr. Mhendislerinin birka da karayollarnda grev
alarak almalar ile yol yapmna katklarda bulunmulardr.
1980 li yllarn banda otoyollarn yaplmaya balanmas ile birlikte, ok sayda Harita
Mhendisinin yannda farkl mesleklerden mhendislerde tekilata alnmtr. Tekilatn
bnyesinde bulunan; naat Mhendisi ve Makine Mhendislerinin yan sra Harita
Mhendisleri, Jeoloji Mhendisleri, Mimarlar, Ziraat Mhendisleri, Peyzaj mimarlar,
Elektrik mhendisleri ve Elektronik mhendisleri tekilata alnarak yol yapm ve bakm
tekniklerinin ilerletilmesi hedeflenmitir.
1
Karayollar 17. Blge Mdrl
36 37
Bu amala; tekilata alnan her mhendis en az 3-4 ay sren eitli kurslara tabi tutularak,
karayolu ulamnda uzman birer Karayolu Mhendisi olmalarn salamtr.
4. HARTA MHENDSLNN KARAYOLU ULAIMINDAK YER
1950 li yllarn sonlarna doru Karayollar tekilatnda grev alan harita mhendisleri,
her blmde grev yapmakla beraber daha ok ett proje ve kamulatrma servislerinde
grev yapmaktadr.
1980li yllarda, saylar 100 lerin zerinde olan Harita Mhendislerinin bir blm,
baaryla srdrdkleri grevlerinden emeklilik veya zel sektrde daha iyi artlarda i
bulmalar nedeniyle tekilattan ayrlmlardr. 1983 ylndan bu yana tekilata Harita
Mhendisi alnmamas nedeniyle saylar 50-60 civarna inen meslektalarmzn byk
ounluunun da emeklilii gelmi durumdadr.
Kara ulamnda grev yapan Harita Mhendislerinin, bir blm, Karayolu projesi reten
firmalarda, bir blm de mteahhit firmalarda grev yapmaktadr. Bunun dnda;
Byk
ehirlerde ulam skntlarn zmek amacyla kurulan Ulam Daire
Bakanlklarnda
da harita mhendisleri grev almaya balamtr.
5. KARA ULAIMINDA GREV YAPAN HARTA
MHENDSLERNN KARILATIKLARI ZORLUKLAR
Ulam yada altyap yatrmlarnda grev yapan Harita Mhendislerinin en byk sorunu,
bu sektrde ounluu altran naat Mhendisleri ile yaadklar rekabettir. Rekabetin
olduu yerde; kalitenin ykseldii bir gerektir. Karayollar tekilatnda grev yapan
meslektalarmzn bir ou, Karayolu Mhendislii dalnda tannan insanlardr. Harita
Mhendisliinin salad formasyon sayesinde, arazi almalarnda ve proje dizaynnda
olduka ileri seviyeye gidebilmektedirler.
Kamulatrma planlarnn, Harita Mhendisleri tarafndan hazrlanmas gerektiinden,
meslektalarmz, kamulatrma ilerinde sektrn vazgeilmez elemanlar olmulardr.
Sadece bizim sektrmzde deil, kamuda grev yapan tm mhendislerin karlat
en byk sorun ok dk cretlerle alma durumunda kalmalardr.
Karayollarnda grev yapan Harita Mhendisleri; her trl arazi lmesi ve ii yapmann
yan sra; konusunu ilgilendiren ve karayolu iin altlk olabilecek bilgileri de temin
etmektedirler. zellikle; byk projelere altlk tekil edecek doneleri ve haritalar temin
etmek ok zordur. Bu haritalar ve doneleri saysal ortamda temin etmek ise neredeyse
imkansz gibidir. 1/5000 lekli STK haritalarnn hemen hemen hi biri saysal ortamda
deildir. rnein stanbul ve Kocaeli illeri dahilindeki STK larn yapm yl 1967 ylna
aittir. 35-36 yl nce yaplm bu haritalarn byk blm gncelliini yitirmi durumdadr.
Tamamna yakn kat ortamnda olan bu haritalar olduka ykl bir mebla deyerek
almak zorunda olmak ise harita temininin ayr bir zorluudur.
Ayn ekilde, Belediye hizmetlerinin cretsiz yaplamayacana dair kartlan yasa
gerei, harita gibi bilgileri belediyelerden cretsiz almak mmkn deildir. Kamu hizmeti
yapan kurumlarn deneklerinde harita alm gibi gider kalemleri bulunmamas da bu tr
bilgilerin cret karl alnmasn zorlatrmaktadr.
Tm bu eksik, gncelliini yitirmi haritalarn temini, harita retimi ve kullanm ile ilgili
olarak tm bu ileri yapacak bir Harita Genel Mdrlne ihtiya vardr.
Trkiyenin 1/5000 lekli, saysal haritalar fotogrametrik yada uydu grntleri vastas
ile sratle tamamlanmal ve periyodik olarak yenilenmelidir. Altyap hizmetleri veren
tm kurum ve kurulularn bu tr bilgilere sratle ve doru bir biimde tek adresten
ulamas lke ekonomisi asndan ok nemlidir.
Kara ulamnda, meslektalarmz ilgilendiren dier bir konu ise Kamulatrma
problemleridir. Avrupa Birliine uyum srecinde karlan 2942 sayl Kamulatrma
Yasasnn baz maddelerini deitiren 4650 sayl yasa ile beklenen iyileme bir yana;
ge gelen denek ve ar ileyen yarg istemi nedeniyle kamulatrma yapmak ok
zorlamtr.
lkemizdeki kamulatrma bedellerinin yksekliinden dolay, kamulatrma bedelleri
yol yapm maliyetlerinin zerine kmaktadr. Kamulatrma problemleri nedeniyle bir
ok yerde yeni yol yaplamamaktadr. Bu durum; can ve mal kayplarn arttrmakta ve
ekonomiyi olumsuz etkilemektedir.
Trkiyede; Altyap uygulamalarnda kamulatrmann pahal bir zm olduu
grlmektedir. Bu sorunun zm iin gelimi lkelerde yaplanlar incelemek ve
lkemiz artlarna adapte etmek gerekecektir. Bilindii gibi Almanyada btn alt yap
yatrmlar iin gereken arazinin boaltlmas iin, ayr kurum ve kurulular mevcuttur.
Almanyadaki Kamulatrma Amal Toplulatrma daresinin bir benzeri Trkiyede
mutlaka kurulmaldr.
Kara ulam sektrnde yeni grev alan meslektalarmzn karlat bir dier sorun
38 39
ise Karayolu Mhendislii konularnda yeterli eitim alamamasdr. Mezun olduum
1980 li yllarn balarnda, 3. ve 4. snfta imar yol dersleri ve iyine 4. snfta karayolu
dersleri vard. Gnmzde ise sadece niversitelerimizde, bir dnem okutulan karayolu
projesi dersi mevcuttur.
Bal bana bir mhendislik dal olabilecek olan Karayolu Mhendisliinin byle yarm
dnemde renilmesi imkanszdr.
Bilgisayar vastas ile yol projesi yapmnn ve hi deilse basit kavak zmlerinin
renciler tarafndan renilebilmesi iin bu konularla ilgili altyap dersi saatleri arttrlmal
ve inaat fakltelerinin bnyesinde bulunan ulam krslerinde Harita Mhendislii,
Mimarlk ve ehir Plancl eitimi veren blmlerde yer almaldr.
6. STANBULDAK KARA ULAIMININ MEVCUT DURUMU VE
2015 YILI PROJEKSYONU
Meslektalarmzn da grev yapt kara ulamnn en nemli sorunlarndan biriside
dier ulam sistemleri ile iyi entegre edilememesidir. zellikle byk kentlerde, dier
ulam sistemleri ile uyumlu olmas ve tm ulam sistemleri ile birlikte ele alnmas
gerekmektedir. Kentlerde younluklu olarak Toplu tamacln rayl sistemlerle yaplmas
gerektii bir gerektir. zellikle stanbul, Ankara ve zmir gibi byk kentlerde Rayl
tamacln arttrlmas gerektii ama bunu yaparken karayolu ulamn asla ihmal
edilmemesi gerektii de unutulmamaldr. Trkiyede 60 bin km devlet Karayolu olduu
ve nfusunda 67 milyon civarnda olduu gz nne alndnda; 1 kii bana den
devlet karayolu uzunluu 1 m civarndadr. stanbulda ise bu uzunluk sadece 30 cm
civarndadr.
- stanbuldaki ana ulam yollar olan evre yollarnn her biri gnlk ulam kapasitesi
90-120 bin ara olmasna ramen bu yollar zerinde gnde 200-250 bin ara seyretmektedir.
- Halen; Trkiyede 1000 de 90 , stanbulda ise 1000 de 140 olan kii bana den zel
ara sahiplenme oran, Avrupa lkelerine gre ok dktr. Bu oran Avrupa lkelerinde
1000 de 300 ile 600 arasnda deimektedir. Halen stanbulda 1 milyon 800 bin civarnda
olan zel ara saysnn 2015 ylnda 5-5.5 milyon civarnda olmas beklenmektedir. Halen
12-13 milyon olan gnlk yolculuk saysnn ise 30 milyon civarna kaca tahmin
edilmektedir.
Yukardaki rakamlarda gstermektedir ki; stanbul ulam iin, tm sistemlerin birlikte
ele alnarak deerlendirilmesi ve planlanmas gerektiidir. stanbul ulamnn zm
iin gereken parann iyimser bir tahminle 12-15 Milyar Dolar olduu ifade edilmektedir.
stanbul ulamna hizmet veren 17 civarndaki resmi ve yar resmi kurumun, stanbul
ulamn kendi hazrladklar projelerle zmeleri mmkn deildir. Bu kurumlarn
hemen hemen hi biri dierinin yaptklarn ve gelecekteki projelerini bilmemektedir.
stanbul ulamnn zm iin ulam hizmeti veren kurumlar bir araya getirecek,
stanbul Ulam daresine ihtiya vardr.
Yasa ile kurulmas gereken bu idare, stanbul ulamnda yer alan tm kurumlar bnyesinde
toplamal, yine bu yasa ile elde edecei gelir kalemleri belirlenerek; ylda 500-600 milyon
dolar gelir elde edebilmeli ve stanbulun gelecee ynelik projelerine kaynak salamaldr.
stanbulda kurulmas nerilen bu uzman kuruluun benzerlerinin dier metropol
ehirlerimizde de kurulmas ve bunun gibi dier sektrlerde de kurulacak uzman kurulularla,
kentlerin salkl ve yaanabilir yerler haline getirilebilmesi, geleceine gvenle bakmak
isteyen Trkiyemizin iyi bir altyap oluturmasna, neden olacaktr. Bu almalarda grev
yapacak zel sektr gl hale gerek bnyelerindeki Trk Mhendis ve Mimarlarnda
Dnyaya almalarn ve hak ettikleri yeri almalarn salayacaktr.
40 41
JEODEZK YNTEMLERLE DEFORMASYON
ANALZNDE 35 YIL
r. Gr. Seyfullah DEMRKAYA
1
ZET
Deformasyon lmeleri ve analizinden oluan deformasyon aratrmas sreci uygulamaya
ynelik ve deneysel istemlerden oluan toplumsal bir gereksinimdir. Depremlerin ilk
belirtilerinin ve yaplardaki yetersizlik iaretlerinin saptanmas iin yaplan kontrol
lmleriyle uygulamaya ilikin talepler karlanmaya allr. Deneysel srete ise
deformasyonlarn ortaya k nedenleri incelenerek en uygun yap tasarmnn
gerekletirilmesi sayesinde yap gvenliinin salamlatrlmas ve depremlerin nceden
tahmin edilmesi amalanr. Bu istemlerin karlkl etkileimi konu ile ilgili meslekler
arasnda yakn ibirliinin kurulmasn gerektirir.
Farkl uzmanlk alanlar arasndaki ibirliine nclk eden uluslararas kurulularn
banda FIG gelmektedir. zellikle barajlar ve yer kabuu hareketlerinin yakndan
izlenmesine ynelik yaklak yz yllk bir bilgi birikimini deerlendirerek evrensel bir
deformasyon lme teknii ve analiz yntemi gelitirme ynndeki abalar FIG in 6.
Komisyonu olan Mhendislik lmeleri Komisyonu bnyesinde Deformasyon lmeleri
ve lm Srecinin Otomasyonu ad ile oluturulan 6C alma Grubunun kurulmasyla
1969 ylnda balamtr.
imdiki ad Deformasyon lmeleri ve Analizi olan ve 6.1 alma Grubunun ilkini
1975 ylnda gerekletirdii ve katk salad 11 sempozyum ve 2 seminer sonucunda
gelinen durum ve elde edilen baarlar tarihsel bir sra halinde verilmitir. Dnyadaki
byk barajlara ilikin deformasyon lmeleri ve analizi ve daha genel bir kapsamda
barajlarn gzetimi konusundaki yasal prosedrlerin durumu incelenerek lkemizde
yaplmas gereken almalar neriler halinde sunulmaya allmtr.
Anahtar kelimeler: Deformasyon lmeleri ve Analizi, Jeodezik Yntemler,
ABSTRACT
Deformation study is composed of deformation measurements and their analaysis. This
process is a public awareness including practical and empirical demands. By means of
control measurements which have been made to determine initial symptoms of earthquakes
and of insufficiency signals in constructions, practical demands are remedied. On the
other hand, in empirical process the reasons of deformations have been studied. Thus,
optimal construction design is achieved and earthquake prediction is intended. An
interaction of these demands is required in the topic of deformation study.
FIG is an international organization that initiated the cooperation among different
specialized areas. 6.1 Work Group evaluated the collected information on dams and
earthquake monitoring about one century old. They worked for a universal deformation
monitoring and analysis method. These efforts began in 1969. At the beginning, this Work
Groups name was 6C:Deformation Measurements and Automation of Measuring
Process.
Now, 61. Work Groups name is Deformation Measurements and Their Analysis. Since
1975, this group organized and contributed 11 symposia and 2 seminars. In this study,
it is being worked to show the success of this group and their contributions in chronological
order. As a case study, specifications and instructions on deformation measurements and
their analysis of large dams in The World and Turkey have been reviewed.. Law procedures
on this topic have examined and given some proposals for our country.
Key words: Deformation Measurements and Analysis, Geodetical Methods.
1. GR
nsan-yapm yaplarn gvenlii, ekonomik olarak tasarlanmalar, yapsal elemanlarn
etkin bir ekilde almas ve uyumlar, evreye daha az zarar verici sistemlerin gelitirilmesi,
deformasyona konu objelerin uygun yntemlerle izlenmesi ve analizi deformasyon
mekanizmasnn ve deformasyona neden olan etkenlerin bilinmesini gerektirir.
Deformasyonun yakndan izlenmesi ve analizi iin yeni yntemlerin ve tekniklerin
gelitirilmesi ve en uygun deformasyon modeli ve prediksiyon yntemlerinin oluturulmas
ok sayda meslek grubunun katlmnn salanmasn zorunlu klar. Harita mhendislerinin
yan sra inaat (zellikle, yap ve jeoteknik dallar), maden, makine, jeofizik ve fizik
mhendisleri ile jeologlar kapsayan uzmanlk alanlarnn konular iinde deformasyon
lmeleri nemli bir yer tutar.
1
r. Gr. - YT Meslek Yksek Okulu demirkay@yildiz.edu.tr
42 43
FIGnin Mhendislik lmeleri Komisyonu (6. Komisyon) iinde deformasyon lmeleri
ve Analizi bal altnda oluturulan 6.1 alma Grubu konu ile ilgili uluslar aras
kurulular arasnda en nemlisi ve ve etkini olmutur.
almalar arasnda deformasyon lmeleri nemli bir yer tutan uluslararas organizasyonlar:
Uluslararas lmeciler Birlii (FIG)in Mhendislik Lmeleri Komisyonunun (6
Nolu) 6.1. Deformasyon lmeleri ve Analizi alma Grubu,
Jeodinamik, tektonik plaka hareketleri ve yerkabuu deformasyonlarna ilikin sk sk
uluslararas ve blgesel sempozyumlar organize eden Uluslararas Jeodezi Birlii
(IAG) in Gncel Kabuk Hareketleri Komisyonu,
Uluslararas Fotogrametri ve Uzaktan Alglama Dernei(ISPRS)nin 5 numaral Yakn
Mesafe Fotogrametrisi ve Vizyon Sistemleri Komisyonu,
Uluslararas Maden lmeleri Dernei (ISM)in 4 Nolu- Maden Alanlarnda Zemin
kmeleri ve Yzey Koruma Komisyonu,
Uluslararas Kaya Mekanii Dernei (ISRM),
Uluslararas Byk Barajlar Komisyonu (ICOLD),
Uluslararas Toprak Mekanii ve Temel Mhendislii Dernei,
Uluslararas Hidrolojik Bilimler Birlii (IAHS).
Yukardaki organizasyonlarn etkinliklerinin ve aratrmalarnn ou, phesiz, kendi
bak alarndan deformasyon problemlerine ilikin uygulamalara odaklanmaktadr. 6.1
alma Grubu, deformasyon lme yntemlerinin her trn (Jeodezik ve/veya
jeoteknik/yapsal lm aletleri ile) kullanarak deformasyona konu her tr objenin yakndan
izlenmesi ve analizine uygulanabilen yeni yntemler ve tekniklerin gelitirilmesi konusu
ile ilgilenmektedir. Bu nedenle, 6.1 alma Grubunun etkinlikleri her zaman disiplinler
aras bir yapda olmutur. Deformasyonlarn belirlenmesi iin doruluk ltleri eitli
uygulamalar arasnda nemli lde farkllklar gsterebilir. rnein, petrol alanlarndaki
zemin kmeleri iin 10mmlik doruluk yeterliyken bir nkleer santralde magnetlerin
stabilitesinin aratrlmas 0.05mmlik bir doruluk ile bal deplasmanlarn belirlenmesini
gerektirir. Yakndan izleme alar ve onlarn geometrik analizine ilikin temel tasarm
ilkeleri; ister yer kabuu deformasyonlar, toprak kaymalarnn izlenmesi ve baraj gibi
byk mhendislik yaplarndaki deformasyonlar isterse nkleer santrallerdeki magnetlerin
deplasmanlar olsun, ayndr. Bu durum yukardaki kurulularn ou tarafndan tam
olarak anlalamamtr. Genel bir iletiim ve alma koordinasyonu eksiklii nedeniyle
bir kurulu tarafndan iyi bilinmekte olan herhangi bir yntem ya da teknik dier bir
kurulu tarafndan yeni bir keif olarak sunulabilmektedir.
FIGnin 6 numaral Mhendislik lmeleri Komisyonunun 2000li yllara kadar 6C
Aratrma Grubu olarak bilinen 6.1 alma Grubu, Deformasyon lmeleri ve lme
Srecinin Otomasyonu adyla 1969da kuruldu. Polonyadan Prof. Lazzarininin kiisel
giriimleriyle oluturulan bu grubun bakanln 1975-1986 yllar arasnda yine
Polonyadan Prof. Platek, 1986dan gnmze kadar da yine Polonya asll Kanadal
Prof. Chrzanowski srdrmektedir. Balangta, grubun asl grevi, jeodezik yntemlerle
deformasyon lmeleri alannda uluslararas ibirliini kurmak ve geniletmekti. 1986dan
beri, bu temel grev jeodezik yntemler ile snrl kalmam dier deformasyon lmeleri
teknilerine ve deformasyonlarn disiplinleraras analizi ve yorumlanmas srelerini de
iine alacak ekilde geniletilmitir. Son yllarda grubun ad Deformasyon lmeleri
ve Analizi olarak deitirilmitir.
6.1 alma Grubu, kurulduu gnden beri, FIG Kongreleri srasnda teknik oturumlar
ve daha nemlisi deformasyon lmeleri konusunda uzmanlam uluslararas sempozyumlar
ve seminerler dzenleyerek, yeni gelimelere ilikin bilgi alverii iin uluslararas bir
forumun oluturulmasnda ok nemli bir rol oynamtr. 6.1 alma Grubu, konu ile
ilgili eitli aratrma merkezleri arasnda bir uluslararas ibirlii kurarak deformayon
lmeleri ve analizindeki zel problemleri zme kavuturmak amacyla Geici
Komisyonlar (Uzmanlk Komiteleri) oluturmutur.
Bu almada, 1969 ve 2004 yllar arasnda 6.1 alma Grubunun almalarnn gzden
geirilmesi srecindeki en nemli olaylar ve kazanlan baarlar sunulmakta ve rnek
bir durum saptamas olarak barajlardaki deformasyonlarn yakndan izlenmesinde harita
mhendislerinin konumu ve barajlarn gvenliine ilikin dnyadaki yasal prosedr
incelenmitir.
2. DEFORMASYON LMELER VE ANALZ ALIMA
GRUBUNUN BAARILARININ GZDEN GERLMES
1986 ylndan beri 6.1 alma Grubunun balca grevleri ve hedefleri:
Deformasyonlarn yakndan izlenmesi ve analizi srelerindeki yeni gelimelere ilikin
olarak renilen bilgileri yaymak ve gr alveriinde bulunmak;
44 45
Deformasyon aratrmalaryla ilgili zel problemlerin zm iin uluslararas ibirliini
tevik etmek;
Mhendislik ve yerbilimleri projelerinde deformasyonlarn yakndan izlenmesi ve
yorumlanmasnda ilgili uzmanlk alanlar arasnda btnleik bir yaklamn
oluturulmasn salamaya almaktr.
Birinci hedef; FIG Kongrelerinde deformasyon lmeleri zerine teknik oturumlar ve
uluslararas sempozyumlar ve seminerler dzenleyerek gerekletirilmektedir.
kinci hedef; deformasyon aratrmalaryla ilgili belirli baz problemlerin incelenmesi
ve zm srecinde younlaabilecek eitli aratrma merkezlerindeki
aratrmaclardan oluan uluslararas Uzmanlar Komiteleri (Geici Komisyonlar)
kurarak salanmaktadr.
nc hedef; 6.1 alma Grubunun etkinliklerine katlmalar iin mhendislik ve yer
bilimlerinin eitli alanlarndan uzmanlar davet ederek gerekletirilmektedir.
6.1 alma Grubu 1975 ve 2003 yllar arasnda 11 sempozyum dzenledi. 2 seminer
ve 1 sempozyuma katk salamtr.
1970lerin sonlar ve 1980lerin balarnda 6.1 alma Grubunun abalar yeni
tekniklerin gelitirilmesi ve jeodezik deformasyon lmelerinin analizi zerine younlat.
Bu durum 1975 ve 1978 yllarndaki sempozyumlarda sunulan bildirilerin ieriinde
kendini gstermektedir. O tarihlerde deformasyon analizinin balca problemi Jeodezik
izleme alarndaki hareketli referans noktalarnn tanmlanmasyd. Farkl aratrmaclar
tarafndan birka yaklam nerildi. Bunun sonucunda, Bonndaki sempozyumda
jeodezik yntemlerle deformasyon lmelerinin geometrik analizi iin farkl yaklamlarn
karlatrlmas ve birletirilmi bir teorinin gelitirilmesi grevi ile Chrzanowski
bakanlnda Deformasyon Analizi Uzmanlar Komitesi (Geici Komisyon: 6.1.1)
oluturuldu. Balangta 6 aratrma merkezi (Kanadadan New Brunswick, Almanyadan
Hannover ve Karlsruhe, Mnih ve Stuttgart ve Hollandadan Delft niversitesi)
komitenin almalarna katld. Budapetedeki 3. Sempozyumdan sonra 11 aratrma
merkezi daha komitenin almalarna katld. Komitenin almalar ilerleme
raporunda (Chrzanowski et al., 1981; Heck et al., 1982 ve Chrzanowski and Secord,
1983) ve 1986da Torontodaki XIII. Uluslararas FIG Kongresine sunulan sonu
raporda (Chrzanowski and Chen, 1986) zetlendi. 6.1.1 Geici Komisyonunun almalar,
dier hedeflerinin arasnda yer alan, hareket eden referans noktalarnn tanmlanmas
problemlerinin zmnde ya
Yinelemeli lmelerin tek tek lme dnemlerinin ekk dengelemesinden elde edilen
konum deiimleri kalntlarnn karesel formunun iki lme dneminin birlikte
dengelenmesinde elde edilene kar edeerlik testine
ya da
Referans noktalarnn mutlak konum deiimi bileenlerinin karesel toplam minimum
oluncaya kadar konum deiimlerinin teratif Arlklandrmal Benzerli Dnmne
dayanan yntemin kullanlmas kararyla sonuland (Chrzanowski&Chen, 1990).
Uzmanlar Komitesi tarafndan gerekletirilen aratrmann en nemli sonucu;
genelletirilmi bir geometrik deformasyon analizi ynteminin gelitirilmesiydi
(Chrzanowski et al., 1986). Bu yntem her tr deformasyon lmlerinin (Jeodezik
teknikler jeoteknik/yapsal lm dzenekleri birlikte kullanlmasna olanak salyordu.
Bu lmelerin uzay ve zaman boyutunda dalm olmas nemli deildi. Ayrca,
deformasyon lmelerinin e zamanl geometrik analizinde, konum deiimi ve ekil-
deitirme alanlarnn modellenmesini gerekletirebiliyordu. Modelleme, seilen bir
konum deiimi fonksiyonunun lm verilerine istatistiksel olarak en uygun bir ekilde
uydurulmasyla elde edilmektedir. teratif Arlklandrmal Benzerlik Dnm,
deformasyon trendinin analizi srecinde genelletirilmi yntemin en nemli bileenlerinden
biridir.
1988de Kanadada yaplan 5. Sempozyumda geometrik analizin tm temel problemleri
zlmtr ve bu alanda daha fazla uluslararas ibirliine gerek yoktur hususunda genel
bir gr birliine varlmtr. Ayn zamanda 6.1 alma Grubunun deformasyon
lmelerinin fiziksel yorumunda disiplinleraras bir yaklamn gelitirilmesi srecinde
daha aktif olmasnn gerekli olduu ynnde bir neri yaplmtr. zellikle, deformasyon
mekanizmasnn daha iyi anlalmas iin deformasyona neden olan etkenler ve sonu
deformasyon arasndaki ilikinin modellenmesi ve geometrik analizin optimal bir ekilde
kombine edilmesi hususunda dier disiplinlerle ortak almalar yaplmasnn gereklilii
ifade edilmitir. 5.Sempozyum, FIG sempozyumlar serisinde bir ilke de imza atmtr.
Jeodezi mhendisleri yannda dier mhendislik ve yerbilimleri alanlarndan pek ok
nl uzmann katlm salanmtr.
1990da Helsinkide yaplan XIX. FIG Kongresinde 6.1 alma Grubunun faaliyetleriyle
ilgilenen bir grubun bu tarihten sonraki almalar iin gelinen durumu ve planlar
tartmak iin bir araya geldiler. Tartma, deformasyonlarn btnleik bir yntemle
izlenmesi ve analiz edilmesinde disiplinler arasnda ortaya kmas olas sorunlar zerinde
younlat ve aadaki kararlar alnd:
46 47
1) Disiplinler aras sempozyumlar, seminer ve yaynlar aracl ile 6.1 alma Grubu
bnyesinde gelitirilen lme ve analiz prosedrlerinden deformasyon lmeleri ve
analizi ile ilgilenen harita mhendislerinin yan sra dier mesleklerden uzmanlarn
da bilgi sahibi olmalar salanmaldr.
2) Jeoteknik ve yap mhendislii, toprak ve kaya mekanii, jeofizik ve mhendislik
jeolojisi gibi dier mesleklerden uzmanlarla yakn ibirlii ve gr alverii, onlarn
FIG tarafndan dzenlenen sempozyumlara ve seminerlere davet edilmeleriyle,
attrlmaldr.
3) Harita mhendisleri ve bilim insanlar, deformasyonlarn yakndan izlenmesi ve
analizleriyle ilgilenen dier meslekler ile baarl bir ekilde yarabilmeleri iin, yk-
deformasyon ilikisinin deterministik ve istatiksel yorumunun yan sra jeoteknik ve
yapsal izleme teknikleri konularnda da bilgi sahibi olmaldrlar.
Deformasyonlarn btnleik analizi ve fiziksel yorumuna disiplinler aras bir yaklamda
jeodezi ve fotogrametri mhendisleri arasnda gittike artan ilgi deformasyon
modellemesinde kullanlan, terminolojiye de bir dzensizlik getirdi. 1992de Almanyann
Hannover kentindeki 6.Sempozyumda baz aratrmaclar dinamik ya da kinematik
deformasyon modelleri, deterministik modele kar istatistiksel model, ya da parametrik
modele kar parametrik-olmayan model vb. gibi terimlerin kullanlmas vb. gibi terimlerin
kullanlmasyla zihinleri kartrd. En nemli karklk, baz yazarlarn llen
deformasyonun geometrik analizi ve yk-deformasyon ilikisinin modellenmesi arasndaki
fark ayrt etmedikleri gereinden ortaya kt.
Sonu olarak, Deformasyon Modellerinin Terminolojisi ve Snflandrlmasn aratrmak
zere Hannoverdeki sempozyumda bir Uzmanlar Komitesi (Geici Komisyon: 6.1.2)
oluturuldu. 8 yllk almadan sonra ve komitenin yeleri arasnda ortaya kan
deiikliklerden sonra Welsch ve Heunecke (2001) ABD deki 10. Sempozyumda 6.1.2
Geici Komisyonu tarafndan nerilen terminolojiye ilikin sonu raporlarn sundular.
Bu rapor, Jeodezik zleme Gzlemlerinin Analizi iin Modeller ve Terminoloji balyla
FIG tarafndan yaynland.
1988deki 5. Sempozyumdan balayarak dier mhendislik alanlarndaki uzmanlarn 6.1
alma Grubunun etkinliklerine katlmalar ok anlaml olmutur. Deformasyona konu
objelerin sadece ekil ve boyutlarndaki deiimin belirlenmesine yardm etmek iin
kullanlan yakndan izleme lmelerinin rol; malzeme parametrelerinin dorulanmas,
etki faktrlerinin belirlenmesi ve deformasyon mekanizmasnn anlalmas konularn
kapsayacak ekilde geniletilmitir.
Yakndan izleme lmelerinin tam olarak otomatik hale getirilmesi srecindeki gncel
gelimeler, InSAR, pseudolitler, lazer tarayclar vb. yeni uygulamalarnn ortaya kmasna
neden oldu. 2002de ABDde yaplan FIG Kongresinde iki yeni Uzmanlk Komitesi daha
kuruldu.
Bunlar;
Deformasyon melerinde InSARn Kullanm UzmanlarKomitesi
(Geici Komisyon: 6.1.3)
ve
Devirli Deformasyonlarn ve Yapsal Titreimlerin Yakndan zlenmesi ve Analizi
UzmanlarKomitesi (Geici Komisyon: 6.1.4)dir.
3. BARAJLARIN GZETM SRECNDE DNYADA VE
LKEMZDEK DURUM
3.1. Genel
Barajlar hem jeodezik ve hem de jeoteknik/yapsal yntemlerle izlenmektedir. Yntemlerin
tercihinde, o lkedeki konu ile ilgili mhendislik eitimi ve kullanlan yntemle edinilen
deneyimin doru orantl olduu grlmektedir. rnein, Almanya ve svirede jeodezi
eitiminin ve harita mhendislerinin saysnn yksek olmas jeodezik tekniklerin baskn
rol oynamasna neden olduu sylenebilir. Oysa, talya, Fransa ve ngilterede harita
mhendisliinin gemii o kadar eski deildir. Bu nedenle jeoteknik yntemler tercih
edilmitir (Demirkaya,1999).
izelge 3.1de baraj gvenliine ilikin yasal prosedrn, zellikle yakndan izleme
srecinin gelimi lkelerde bile hala tam olmad grlmektedir. Barajn gzetiminde
karar sreci, ou kez, baraj yaptran, ileten ya da barajdan sorumlu olan kurululara
braklmtr. Bu kurulularn ounda da, zellikle jeodezik izleme alannda deneyimli
personel yoktur.
talya, Fransa, Almanya, ngiltere ve Portekiz barajlarn yakndan izlenmesi konusunda
ciddi yaklam gsteren lkelerin banda gelirler. Yeni lme dzeneklerinin gelitirebilmesi
iin zel birimler oluturmulardr. izelge 3.2de incelenen dier iki konu ise izleme
sistemlerinin otomasyonu ve sismik izlemedir.
Not: X
1
: Baraj deformasyonlarnn izlenmesinde iki yntem de kullanlyor,
X
1
*: Baz barajlarda sadece iaretlenen yntem kullanlyor,
X
2
: Sadece baz eyaletlerde uygulanyor,
X
3
: Sadece baz eyaletlerdeki ilgili kurumlar tarafndan gelitirilmi artnameler uygulanyor.
Kullanlan alet trleri asndan lkeler arasndaki farkllklar aletlerin gelimilik dzeyi
ve baraj gvdesi zerinde ve iinde nereye yerletirildikleri gibi ayrntlardadr. Ancak
nemli olan bu aletlerin tr ve saysnn okluu deil ortaya kmas olas deformasyonlar
en iyi ekilde saptayabilecek yerlere yerletirilmeleri ve btnleik bir izleme sistemine
nasl kombine edilebilecekleridir.
3.2. Barajlarn Yakndan zlenmesi Sreci iin Gelitirilen Ynetmelikler,
Standartlar, artnameler ve Ynergeler
Az sayda lke barajlarn yakndan izlenmesi konusunda ulusal standartlarn ve ynergelerini
gelitirmitir. Bununla beraber, izelge 3.3n incelenmesinden grlecektir ki; geri kalan
lkelerin byk bir blmnde de izleme plannn tasarm ve seiminde baraj sahipleri
ya kendi ulusal komitelerinin gelitirdii ya da ICOLDun yaynlad ynergelerini
kullanrlar.
izelge 3.1 Barajlarda Deformasyon lmelerine Baz lkelerin Yaklam (Demirakaya,1999)
48 49
izelge 3.2 Baz lkelerdeki Barajlarn Gzetiminde Yasal Durum ve Deformasyon lmelerinde Harita
Mhendislerinin Konumu (Demirkaya,1999)
LKE
Kullanlan
lme Yntemi
Baraj Gvenlii
Yasas var m?
lme Standartlar ve
artnameleri var m?

m
e

s
i
s
t
e
m
i
o
t
o
m
a
t
i
k

m
i
?
Jeodezik
Jeoteknik/
Yapsal
Her iki
Yntem
Genel
lmeleri
kapsyor mu?
Ulusal Kurumsal
ABD
Almanya
Avustralya
in
Fransa
ngiltere
svire
talya
Japonya
Kanada
Norve
Portekiz
Yeni Zelanda
TOPLAM
X
1
X
1
*
X
1
3
X
1
X
1
X
1
3
X
X
X
X
X
X
X
7
X
2
X
X
2
X
X
2
5
X
X
X
X
X
X
X
7
X
X
2
X
3
X
X
X
X
5
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
10
LKE
Baraj Sahibi
Kurum iinde
gzetimden sorumlu
bir birim var m?
zel Kamu
ABD
Almanya
Avustralya
ek Cumhuriyeti
in
Fransa
ngiltere
svire
talya
Japonya
Kanada
Norve
Portekiz
Yeni Zelanda
TOPLAM
X
X
2
lme sisteminin
gelitirilmesinden
sormul bir birim var m?
Sismik
lmler
dahil mi?
lmlerde
Harita Mhendisi
yer alyor mu?
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
11
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
11
X
X
X
X
X
X
X
X
X
8
X
X
X
X
X
X
X
X
8
X
X
X
X
4
izelge 3.3 Baz lkeler tarafndan kullanlan Yakndan zleme Ynetmelikleri,
Standartlar, artnameler ve Ynergeleri (Demirkaya, 1999)
LKE Yakndan zleme iin kullanlan Ynergeler ve/veya artnameler
ABD Baraj Gvenlii iin Federal Ynergeler
Rezervuar lm Dzeneklerine likin Dnceler
Barajlarn Performanslarnn zlenmesine likin Dnceler
Beton Baraj lm Dzenekleri El Kitab
Dolgu Baraj lm Dzenekleri El Kitab
Barajlarda Sismik lm Dzenekleri
Jeoteknik lm Dzenekleri
ALMANYA Minimum Dzeyde Yakndan zleme ve Kontrol Amacyla Eyalet Baraj Komitesi tarafndan Hazrlanm
Ynergeler
AVUSTURALYA Avustralya Byk Barajlar Ulusal Komitesinin Koyduu Esaslara dayanan ve Baraj Sahipleri tarafndan
Gelitirilmi artnameler
Avustralya Byk Barajlar Ulusal Komitesi Tarafndan Hazrlanm Barajlarn Gzetimine likin
Ynergeler
AVUSTURYA ICOLDun 41 nolu Blteni ( lme sklklar iin )
N Beton ve Dolgu Barajlarn Yakndan zlenmesi in Hazrlanm Ulusal artnameler
FRANSA Ulusal Dzenlemelerle Oluturulan Ynergeler
GNEY AFRKA Bir yakndan zleme Sistemi Tasarm Dorultusunda Su leri Dairesi Tarafndan Yaplan Giriimler
ICOLDun 41 nolu Blteni
NGLTERE Yap Aratrma Kurumu(BRE) Tarafndan Hazrlanan Dolgu Barajlarn Gvenliine likin Ynergeler
BREnin Hazrlad Barajlar zerindeki Sismik Risk Ynergesi
SVRE svire Byk Barajlar Ulusal Komitesi (SNCOLD)Baraj Gvenlii artnameleri
TALYA talya Byk Barajlar Ulusal Komitesi ( ITACOLD) artnameleri
JAPONYA Barajlarn Tasarm ve Yakndan zlenmesi Ynergeleri
Barajlarn Yakndan zlenmesi ve lm Dzenekleri El Kitaplar
Barajlarn Yakndan zlenmesi ve nceleme ltleri
KANADA ICOLD Standartlarna Dayanan Barajlarn letimi ve Bakm El Kitab
Calgary niversitesi tarafndan nerilen Deformasyon lmeleri artnamesi
PORTEKZ Ulusal artnamelere Dayanan ve Baraj Sahipleri tarafndan Gelitirilmi Ynergeler
Harita mhendisinin bak asndan bu ynergelerdeki en byk eksiklik bunlarn hi
birinde jeodezik izleme alar tasarm ve ilemleri hakknda doyurucu bilgi olmamasdr.
zel jeodezik lme donanmna ilikin baz nemli kitaplar olmasna ramen jeodezik
yntemlerle yakndan izlemenin btn grnlerini kapsayan bir el kitab yoktur.
ICOLD (Uluslar aras Byk Barajlar Komisyonu), barajlarn tasarm, inaat, almas
ve bakmnn kontroll olarak yaplmasnn gerekli olduunu duyurmaktadr. Ancak
ICOLDun, barajlarnn gvenlik ynergelerinin ya da baraj gvenliine ilikin dier
ynergelerin iyiletirilmesi iin lkeler zerinde bir yarglama grevi de yoktur. ICOLDun
devlet kurumlar ve zel konsorsiyumlar zerinde etkili olmasn salamak Ulusal Byk
Barajlar Komitesinin sorumluluundadr. Ne yazk ki, nemli bir baraj kazas olmadan,
yasal dzeyde bir giriimde bulunulmamtr. Tarihte bunun pek ok rnei vardr. rnein,
ABD ve ngiltere, byk can ve mal kayplaryla sonulanan baraj kazalarndan sonra
baraj gvenliini, yasal prosedre balayan lkelerin banda gelirler (Demirkaya,2001).
svirede barajlarn gzetiminden sorumlu olan bir ka devlet kuruluu vardr. svire
Baraj Gvenlii Yasasna gre; svire barajlarnda kullanlmak iin nerilen tm donanm
ve yakndan izleme yntemi, svire Federal Gzetim Uzmanlarnn iznine baldr. Tablo
3.1de, incelenen lkelerin yarsndan ounda byk barajlarn nemli bir blm devlet
kurumlar tarafndan yaptrlm ve iletilmekte olduu grlmektedir. Ayrca, pek ok
baraj sahibi kurumda gzetim programnn kontrol ve yrtlmesi iin bir birim vardr.
ncelenen lkelerin %90 hem jeodezik hem de jeoteknik/yapsal yntemleri
kullanmaktadrlar. Bunlarn iinde harita mhendislerinden yararlananlarn oran %14'tr.
Bu durum, en genel anlamda, inaat (Yap ve jeoteknik) mhendisleri ve dier mhendislik
dallar ile harita mhendisleri arasnda yeterli ibirlii ve iletiim olmamasndan kaynaklanr.
Harita mhendisleri deformasyonlarn yorumuna hi ya da ok az dahil edilmilerdir.
Deformasyonlarn jeodezik yntemlerle izlenmesinde; uzman olmayan ve deneyimsiz
personelden oluan bir lme ekibi izleme sisteminin amacn bozabilir ve dolaysyla
barajn gvenlii konusunda ciddi olumsuzluklara yol aabilir ve yanl yorumlara
gtrebilecek verilerin elde edilmesine neden olabilir. Gvenilir bir baraj gvenlii
program ok sayda uzmanlk alanndan oluan bir organizasyonu gerektirir. rnein,
lm verilerin elde edilmesinde yeterli bilgiye sahip olan harita mhendisleriyle, yaplarn
toprak ve kaya davranlar konusunda uzman olan jeoteknik, jeoloji, inaat ve jeofizik
mhendisleri arasnda bir ibirlii ortamnn oluturulmas sonularn yorumuna olumlu
katk salar. Bunun sonucunda her barajn kendine zg belirsizlikleri en aza indirgenebilir.
deal durum; barajlarn tasarm, inaat ve servis yaam boyunca gzetimden sorumlu
mhendisler grubunda harita mhendislerinin de yer almasdr.
Deformasyonlarn yorumlanmas srecine katlmalar harita mhendislerinin barajlar
50 51
konusunda son derece yararl bilgilerle donatlmalarna olanak salar. Bylece, jeodezik
yntemlerle oluturulan yakndan izleme alarnn uygun bir ekilde tasarlayabilmeleri
kolaylar (Chen and Chrzanowski, 1986).
3.3. Trkiye'deki Durum
1998 itibariyle Trkiye'de eitli trde 178 baraj ina edilmi ve 93'nn inaat srmektedir.
Ayrca, 53 barajn projesi hazrdr ve 49'unun ise proje hazrlklar srmektedir.
Barajlarda ortaya kan tehlikelere ve dier lkelerdeki rnek almalara karn lkemizde
barajlarn gzetimine gereken nemin verildii sylenemez.
Jeodezik a yntemi az saydaki barajda uygulanm fakat baz barajlarda ya bir iki
lmeden sonra braklm ya da yaplan lmeler deerlendirilmemitir. Bu grnm
ile barajlarmzn gzetimi kaderine terkedilmi gibidir. Bu nemli eksiklie karlk bir
baraj dnda bugne kadar kayda deer bir olay ortaya kmamtr. Bunun bir ans
olduu kabul edilmelidir.
lke iin ok nemli olan byk yatrmlarn geirecei tm aamalarda harita mhendisinin
dolayl ve dorudan yeri vardr. Gerekletirilen yatrmn elden geldiince uzun mrl
olmas, retimini ya da hizmetini verimli bir biimde srdrmesi istenir. Baraj vb byk
yaplar, srekli yk altnda olduklarndan, projede ngrlen geometrileri bozulur, verimde
ve hizmette aksamalar ortaya kar. Daha kts belirli bir limit deerini aan deformasyonlar
byk can ve mal kayb douracak felaketlere neden olabilir.
1985 ylna kadar ina edilen 98 barajn 41'inde lm sistemi yoktur. Bunlardan 21' i
toprak-dolgu, 8'i toprak+kaya-dolgu, 7'si kaya-dolgu, 4' beton arlk ve 1'i payandal
beton barajdr (Demirkaya, 1999).
lkemizdeki barajlarn tamamna yakn bir blm kamu maldr ve kullanm amacna
gre DS ya da TEA tarafndan iletilmektedir. Barajlarn gvenliine ilikin teknik
sorumluluk ise DS' ye aittir. DS bnyesinde, gelimi lkelerde rnekleri olan, "Barajlarn
Gzetimi", ya da "Barajlarn Yakndan zlenmesi" ile grevli bir birim yoktur. Mevcut
barajlarn ounda yakndan izleme lmeleri yaplmamaktadr.
lmelerin yapld nadir durumlarda ise, bu lleri deerlendirecek ve yorumlayacak
nitelikte eleman yoktur. D kredi ile gerekletirilen baraj inaatlarnn balang, deneme
yklemeleri ve iletme sresince yaplmas zorunlu klnan lmeler ve deerlendirmeler
yabanc mavir firmalar tarafndan yaplmaktadr.
52 53
4. SONU VE NERLER
4.1. Sonular
6.1 Deformasyon lmeleri ve Analizi alma Grubunun etkinlikleri beklentileri
karlamtr. imdiye kadar ngrlen hedeflere ulalmtr. FIG Kongrelerindeki
teknik oturumlar ve ska yaplan sempozyumlar, bilgi deiimi ve yeni gelimelerin
yaynlanmas iin bir tartma ortam salamtr. Deformasyon aratrmalarnda yeni
yntemlerin ve tekniklerin gelitirilmesinde uluslararas ibirliini harekete geirmitir
ve gerekten disiplinleraras bir aratrma kurumu olmutur.
Deformasyon Aratrmalarna disiplinler aras yaklam aracl ile 6.1 alma Grubu
harita mhendisleri ve ilgili bilim insanlaryla inaat (Yap ve jeoteknik), maden, jeo-
mekanik, ve jeofizik disiplinlerini birbiriyle buluturmutur.
Baraj deformasyonlarnn izlenmesinde harita mhendislerinin katklarnn ok az
olduu saptanmtr. Dnyadaki byk barajlarn ounluunda jeodezik lme teknikleri
kullanlyor olmasna ramen bu durum artcdr.
Teknolojik geliim, mhendislerin, deformasyon aratrmas gibi, uzmanlk alanlarnda
kendilerini gelitirmeye zorlamtr. Bu durum, meslekler arasndaki anlay eksikliinin
ortaya kmasna ve byk lde ilgi alanlarnda rtmelere neden olmutur.
Ortak ilgi alanna sahip olan ve birbirlerinin almalarndan yararlanan FIG ve ICOLD
gibi kurulular arasnda salkl bir ibirlii ortam oluturulamamtr. Bu durum,
meslekler arasnda ve hatta mesleklerin kendi ilerinde bile sz konusudur. rnein
inaat mhendisleri harita mhendislerinin deformasyon aratrmas alanndaki ilevleri
hakknda ok az bilgiye sahiptirler. Bunun tersi de dorudur. Harita mhendisleri, dier
mesleklerin salayamayaca bir hizmeti verirler. Ancak, dier meslek gruplarnn
gereksinimlerini anlamaya ve kendilerini bu ynde gelitirmeye almadklar srece
bu alanda sz sahibi olma frsatn da karabileceklerdir.
Her mhendis kendi mesleine ve topluma kar sorumluluk tar. Bu nedenle, toplum
yararna hizmette baarl olmak iin srekli olarak bilgi ve deneyimlerini gelitirmeleri
gerekir. Burada grev deformasyon aratrmas konusunda uzmanlam mhendislere
ve bilim insanlarna dmektedir.
Deformasyon lmeleri, harita mhendislerinin kendilerini gelitirmeye ve dier meslek
gruplaryla bilgi al veriinde bulunmaya frsat salayan bir alma alandr. Harita
mhendisleri, inaat ve jeoteknik mhendislerini de iine alan meslek gruplaryla
birlikte alacaktr. Bu oluum, uzun erimde harita mhendisliinin geliimine olumlu
katk salayacaktr.
Az sayda lkenin ulusal yakndan izleme standartlar/artnameleri vardr. Ayn durum
barajlarn yakndan izlenmesine ilikin yasal durum iin de geerlidir. Baz lkelerde
baraj sahipleri ve iletmecileri bir ya da daha fazla kurulu tarafndan gelitirilmi
deformasyon lmelerine ilikin ynergelerden ya da kendi deneyimlerinden yararlanarak
gerekli standartlarn/artnamelerini oluturmulardr. lkeler arasnda ortak bir standart
yoktur.
Yakndan izleme ynergelerinin gerekletirilmesi byk barajlarn tmnn yaknda
izlenmesinin yasal zorunluluk haline getirilmesinin baarsna son derece bamldr.
Hkmetin dikkatini konunun nemi zerine ekmeksizin bir ynerge ya da artnamenin
uygulanabileceinin garantisi yoktur. Ancak, Trkiye Ulusal Byk Barajlar Komisyonu
(TNCOLD) yasal sreci balatmak iin ideal bir konumdadr. Yine de bu durum, konu
ile ilgili ve sorumlu meslek gruplarn bu ie karmaktan alkoymamaldr. ok nemli
bir grev stlenmi olan TNCOLD yi desteklemelidir. Hkmetin gndemini ve
lkedeki politik ortam, ayrca pek ok lkede bir yasann karlmasnn fazla brokrasi
gerektirdiini de dikkatle alarak en erken bir zamanda yakndan izleme yasasnn
karlmas iin TNCOLD, Hkmet ile ilikiye gemelidir.
Devlet Su leri Genel Mdrlnde gzetim programnn yrtlmesinden sorumlu
bir birimin kurulmas TNCOLD ye yasal prosedrn yerletirilmesi konusunda
hkmeti ikna etmesini salayabilir.
Jeodezik ve jeoteknik yntemler ou durumda birbirlerini btnler ve l saysnn
artmasna olanak salar. Ayrca her iki lme trnn ayn anda analize dahil edilmeleri
durumunda barajlarn davran hakknda nemli bulgular elde edilebilir.
4.2. neriler
Doal ve insan-yapm yaplarn yakndan izlenmesi ok karmak ve zenli alma
gerektiren bir alandr. Bu nedenle jeodezik ve jeoteknik/yapsal deformasyon lmelerinde
uzman bir ekip tarafndan hazrlanm ynergeler olmaldr. Bunun yan sra, bu
uzmanlar grubu yap gvenliine ilikin doru yorumlarla, gereki ve ileyebilecek
dzenlenmeleri kapsayan bir yakndan izleme yasas ve ynetmeliinin taslan
oluturmaldr.
Bir lkedeki yap gvenlii programnn en nemli bileeni yasalardr. Hkmetin
ilgisi ve arkasnda olmad bir ynetmeliin ya da artnamenin uygulanabilmesinin
54 55
garantisi yoktur. Hkmet yasann ve ona bal artname ve ynergeleri yaynlama ve
bunun sonucunda bakm onarm almalarnn yaplmas konusunda yetkisini
kullanmaldr. Ayrca sz konusu yasa, artname ve ynergelerdeki kurallara uyulmas
konusunda ilgili kurum ve kurulular dzenli olarak denetlemelidir.
Dier neriler de yle sralanabilir:
Yakndan izleme ynergesi ve artnamesi hazrlklarnn destekledii bir jeodezik
yakndan izleme el kitab hazrlanmaldr (a tasarmndan balayan ve analizin
yorumlanmas aamasn kapsayan),
Byk baraj sahiplerinin yakndan izleme lmelerinin yaplmas ve analizinde uzman
harita mhendislerinden yararlanmalar salanmaldr,
Baraj tipine bal olarak, yakndan izleme sreci iin gerekli en az alet says ve trnn
belirlenmesi iin ayrntl bir aratrma balatlmaldr. Bylece;
- Barajlarda ortaya kabilecek olas tehlikeler nceden saptanarak, zararlarn en aza
indirilmesi iin nlemler alnabilir.
- Barajn tasarmn gerekletiren proje mhendisleri gvde hesaplarna ilikin
parametreler iin yaptklar varsaymlarn ya da hipotezlerin hangi oranda gerekletiini
grerek deneyimlerini arttrabilir.
- lke koullarnda ve 1/1 leindeki bu gerek modellerden elde edilecek sonulara
gre yeni gvde tasarmlar gelitirilebilir. Ayrca yapya ilikin gvenlik snrlarn
daha gereki biimde saptayarak barajn yapm maliyetini olumlu ynde etkileyebilir.
KAYNAKLAR
Chrzanowski, A. [ With contributions by members of FIG ad hoc Committee] (1981) "A
comparison of different approaches into the analysis of deformation measurements"
Proceedings of 16th International FIG Congress, Montreaux, Switzerland, August,
Paper No. 602.3.
Chrzanowski, A., J.M. Secord (l983) Report of the ad hoc Committe on the Analysis
of Deformation Surveys, Proc. of the l7 th Int. FIG Cong., Sofia, Bulgaria , l9-28
June, Paper No: 605/5, l5 s.
Chrzanowski,A. And Y.Q.Chen (1986) "Report of the ad hoc committee on the analysis
of deformation surveys" Proceedings of 18th International FIG Congress, Toronto,
Canada, June, Vol. 6, Paper No. 608.1, pp. 167-185.
Chrzanowski,A. And Y.Q.Chen (1990) "Deformation monitoring, analysis and prediction-
status report" Proceedings of 19th International FIG Congress, Helsinki, Finland,
10-19 June, Vol. 6, pp. 83-97.
Chrzanowski, A., W. Ding, G. Roberts and C. Whitaker (2003) Goals and Achievements
of FIG at 11st Int. Symposium on Deformation Measurements, Working Group WG.
6.1- Deformation Measurements and Analysis- 1975-2002, Paper presented at the
11th FIG Symposium on Deformation Measurements, May 25-28, 2003, Santorini,
Yunanistan.
Demirkaya, S. (1999) Baraj Deformasyonlarnn zlenmesi ve Analizinde Dnyada ve
lkemizdeki Durum, Seminer almas, YT, Fen Bilimleri Enstits
(Yaynlanmad).
Heck, B., J.J. Kok, W.M. Welsch, R.Baumer, A. Chrzanowski, Y.Q.Chen and J.M. Secord
(1982), "Report of The FIG Working Group On The Analysis of Deformation
Measurements." Eds. I. Joo and A. Detreki, Publishing House of The Hungarian
Academy of Sciences, Budapest, pp. 373-415.