N SZ

Quran son smavi mjddir. Hans ki, sonuncu

Peymbr (s), yni zrt Mmmd (s) gndrilrk
briyyti nura, kamilliy doru idayt edir. Quran
yalnz bir kitab deyil. O, m d Peymbrin (s)
sdaqtini gstrn bir niandir. El buna gr d Qurann
ecazkarl slamn erkn alarndan mslman v qeyrimslmanlarn diqqtini clb etmidir. Qurann ecazkarl
fsat v blat, drin mzmun, qeybdn veriln
xbrlr v s. kimi frqli ynlr malikdir. Mslmanlarn
yunan elmlri il (. II srdn balayan) tanl v icri
IV srd (bu li Sinann srlrind zn gstrn)
Qurann empirik (tcrbi) elmlrl uzladrlmas elmi
tfsir adlanan yeni bir tfsir sulu meydana gtirdi. Son
iki srd qrbd tcrbi elmlrin geni inkiaf il laqdar
olaraq tfsirin yeni yaranm bu sulu da z inkiaf
mrllrind srtl irlilmy balad. Elmi tfsirl
yana Qurann elmi ecazkarl adlanan digr trfi d
z xd. Bel ki, bir ox Quran rilri v digr elm
adamlar (kimlr, mndislr v s.) bu mvzuda
tdqiqata baladlar. Lakin tssflr olsun ki, bzilri
mtdilliyi qoruya bilmyib Qurann 300 aysini tcrbi
elmlr ttbiq etdilr v bir ox msllrd Quran adna
elmi ecazkarlq iddias il x etdilr. Digrlri is bunu
yanl v Qurana aid olmayan hqiqt kimi
qiymtlndirrk onun elmi ecazkarln btnlkl rdd
etdilr. Biz is mtdilliy sadiq qalb elmi ecazkarln
doru trflrini qbul edib, yanl iddialar is rdd etmk
fikrindyik.
1

TDQQN PREDMET
Qurann elmi ecazkarl onda mvcud olan o sirlr
deyilir ki, onun nazil olduu dnmd br mlum
olmam, lakin mxtlif elmlr inkiaf etdikdn sonra bu
sirlrin st almdr.
Biz bu kitabda Quran aylrinin tcrbi elmlr ttbiq
olunmasnda mvcud olan iradlar z xarma, onun
yanl v doru trflrini inclmyi qarmza mqsd
qoymuuq.

SUALLAR
1. Qurann ans aysi tcrbi elmlrin qti nailiyytlri
il st-st dr?
2. Bu uyunluq ans surtd elmi ecazkarl isbat
edir?
3. Hans msllrd elmi versiyalar, etimallar
Qurann ibtidai, ilkin mnasna qeyri-hqiqi kild aid
edilmidir?
4. Bu ttbiq Qurann ri baxmndan ans iradlara
malikdir?
5. Bzi aylrl elmi nailiyytlr arasnda iddia olunan
ziddiyyt dorudurmu?

HDFLR
1. Qurann elmi ecazkarlnn doru v mqbul
trflrini byan edib, bu mqdds kitabn aqq olduunu
isbat etmk.
2. Qurann elmi ecazkarlnn yanl v qeyri-mqbul
trflrini z xarmaq.
3. Qurann ri zaman elmin tsiri altna dmyin
qarsn almaq.
2

4. Elm v Qurann bir-birin zidd olmasn gstrn

iddialarn qarsn almaq.

TARX KEM
Elmi tfsirin min il yaxn tarixi var (yni bu li
Sinann srlrindn balamdr). Lakin Qurann elmi
ecazkarl iddias son iki srd meydana xm, bir ox
elmi kflr Quranla uyunladrlm v bu ilai kitabn
doruluunu bir daa isbat etmidir.
Qurann elmi nailiyytlrl uyunladrlmas v elmi
tfsirl bal yazlara bir ox kitablarda rast glirik. Biz bu
kitablar sonda, stifad olunmu dbiyyat blmnd
qeyd edcyik. Szgedn kitablar nzrdn keirrkn
Qurann elmi ecazkarl il bal olan btn aylri
toplayb inclyn tam atli bir sr tapa bilmdik v
buna gr d elmi ictimaiyyt trfindn yksk
qiymtlndiriln qarnzdak kitab qlm alb, daa
sonra is bir cildd xlas etdik.
Qum, Mmmd li Rzayi sfaani, 1383. 6. 16.

BRNC FSL
MUM BHSLR

GR
Qurann elmi ecazkarln, onun tcrbi elmlrl
uyunladrlmasn, baqa szl desk, elmi tfsir esab
olunmasn nzr alb birinci fsild elmi tfsir, kitab
boyunca qarlaacamz termin v mfumlarla bal bir
sra mumi msllr, mcz v elmi ecazkarla
aydnlq gtirmyi mqsduyun hesab edirik.

ELM TFSR TERMN HAQQINDA

(Qurann tcrbi elmlrl uyunladrlmas)
Tfsir bir eyin zrindn prdni, rty gtrmk
mnasn ifad edir. Bu sz Quran aqqnda ildildikd
is onun szlrindki anlalmazlqlar aydnladrmaq, bu
v ya digr aynin mna v mqsdlrini akara xarmaq,
iza etmk nzrd tutulur.
Elmdn mqsd is burada tcrbi (empirik) elmlrdir.
Hans ki, tbit akim olan qanunauyunluqlarn v
nzriyylrin yanlln v ya doruluunu tcrb yolu
il myyn edir. Demli, elmi tfsirdn mqsd Quran
aylrinin tcrbi elmlrin vasitsi il iza olunmasdr.

ELM TFSRN1 TARX KEM

Qurann tcrbi elmlrl uyunladrlmas icri II
srdn balad v ox kemdn uurlu tfsir sulu kimi
z yerini tutdu. Bel ki, bir ox qurannaslar, Quran
rilri, filosoflar, mtkllimlr (sxolastiklr) v
disnaslar mlum metoddan istifad etmy baladlar.2
Son bir srd slam cmiyytlrind bu metoda geni yer
verilmidir. Bel ki, ksr ziyallar, tfsirilr, tta tcrbi
elmlrl mul olan mtxssislr Quran aylrini tcrbi
elmlrl iza etmy, aqlamaa v Qurann elmi
ecazkarln isbat etmy baladlar. lbtt, yuxarda
qeyd olunan zmrlrin r biri mlum elmi faliyytdn
znmxsus mqsd gdrd.
Bu elmi metodun mslmanlar arasnda geni
yaylmasnn sbblrini ixtisarla aadak kild
sadalamaq olar.
1. Qurann elm xsusi diqqt yetirmsi, elmi misallar
gstrmsi, Allan smada, Yerd v insann znd
mvcud olan aydn nianlri aqqnda dnmy svq
etmsi elmlrin inkiafna v Quran aylri il mqayis
olunmasna gtirib xarmdr.
2. Flsf v tbitnaslq elmlrinin (II srdn
balayaraq) yunan v fars dillrindn rb dilin trcm
olunaraq mslmanlar arasnda yaylmas.

Qrbd elmi tfsirin tarixi, slamda elmi tfsirin tarixi v Elmi

tfsirin son iki srd inkiafnn sbblri aqqnda trafl mlumat
ld etmk n bax: Pjuei dr ecaze-elmiye-Quran, c. 1, s.
23-33.
2
Qurann tcrbi elmlrl uyunladrlmasnn tarixi aqqnda trafl
mlumat n bax: Dramdi br tfsiri-elmiye-Quran, sv
nriyyat, 1365 il.

3. Btn elmlrin Quranda mvcud olmas v aylrdn

xarlmas tfkkr.
4. Qurann elmi ecazkarlnn isbat n
tbitnaslq elmlrin v yeni kflr diqqt d elmi
tfsirin inkiafna byk tkan verdi.
5. Avropada sensualist tfkkrn qlbsi, onun
mslmanlara tsiri, tmayl qruplamalarn meydana
glmsi d Quran aylrinin (elmi kflr) ttbiq
olunmasna, yozulmasna gtirib xartd.
6. Mslman alimlri qrbin din cumunun, din v
elmin ziddiyyti tfkkrnn tbliinin qarsn almaq
mqsdi il Quran v tcrbi elmlrin st-st dmsi
fikrini z srlrind n kmy baladlar.
7. Bir ox tfsirilr, Qurannaslar, tcrbi elmlr zr
mtxssislri mlum elmlrdn istifad edrk Qurann
ecazkarln isbat etmy aldlar.

BTN ELMLR QURANDA

MVCUDDURMU?
Bu msl il bal sas bax mvcuddur. Aada
bu versiyan v onlarn dlillrini ixtisarla nzrdn
keirk.
Birinci versiya: Btn elmlr Quranda mvcuddur.
Bu versiyaya ilk df olaraq bu Hamid Qzalinin
(vfat- 505 .q.) Eya l-lum v Cvair l-Quran
srlrind rast glirik. O, btn elmlrin Qurandan
xarlmasnn mmkn olduunu gstrmy almdr1.
Bundan sonra Seyid bu l-Fzl l-Mursi (570-655
.q.) qlm ald tfsir srind eyni nzriyyni ifrat

Eya l-lum, c. 1, s. 289.

kild qbul edrk yazr: Briyyt mlum olan v

olmayan btn elmlr Quranda mvcuddur1.
kinci versiya: Quran yalnz idayt v din kitabdr.
O, tcrbi elmlrl bal msllr aydnlq gtirmk
n gndrilmmidir. Misal n, Qzali v l-Mursinin
irli srdy fikr ilk etiraz edn bu saq atibi yazr:
Quran axirt v onun aqqndak lav msllr
aydnlq gtirmk n gndrilmidir2.
Mcm l-byan v Kaf tfsirlrinin mlliflri
yazrlar: Quranda r eyin aqlanmasndan mqsd din
v idaytl bal r bir eyin aqlanmasdr3.
nc versiya: Ayrc bax. Bu baxa gr, bir
trfdn btn elmlr Quranda yoxdur. Qurann balca
mqsdi briyyti Allaa doru idayt etmkdir. Digr
trfdn is Quran insanlar tfkkr, elm dvt edir v
bir ox doru elmi misallar gstrir. Hans ki, bu elmi
misallar Qurann elmi ecazkarln ks etdirir.
YEKUN
Yuxarda qeyd ediln r versiyan aradrdqda bel
bir ntic ld edirik ki, Qurann ilkin, ibtidai mnas
btn br elmlrini (btn formullarla, xrdalqlarla) ks
etdirmir. Bli, Quranda sz glii bir ox elmi msllr
toxunulmudur. Lakin btn elmlr aktual (bil-fel) olaraq
z ksini tapmamdr. Bu mvzu il bal aylr is
(Nl, 89; nam, 38, 59) briyytin din v idaytl
laqli btn etiyaclarnn geni v ya tri kild
Quranda mvcud olduunu n kir.
1

Bax: t-Tfsir v l-mfssirun, c. 2, s. 478-482.

l-Mvafiq, c. 2, s 76-79. t-Tfsir v l-mfssirun
srindn sitat gtirilmidir, c. 2, s. 485.
3
Tbrsi, Mcm l-byan, c. 4, s. 289; Zmxri, Kaf, c.
2, 628.
2

Sual: Alla-taala elmi msllri Quranda ans

mqsdl byan etmidir?
1.
Qurann ilkin zairi mnalar bzn ilai
nianlrin tannmas v varln balanc il
baldr.

Hqiqtn, gylrin v Yerin yaradlmasnda, gec il

gndzn bir-birini vz etmsind al sahiblri n
(Allahn varln, qdrtini v zmtini sbut edn aq)
dlillr vardr 1.
2. Bzn Qurann elmi aylri min elmi mslnin
zmtinin gstricisidir. Yni o bard bu v ya digr
elmi mslnin miyytini gstrmk mqsdi il sbt
ar. Misal n, Quranda Gn, Aya and iilmsi2 bu
qbildndir.
3. Bzn Qurann elmi aylri mad isbat etmk n
qeyd olunur. Misal n, buyurur:

El is insan ndn yaradldna bir baxsn! O, axb

tkln bir sudan (ntfdn) yaradlmdr. (Hans ki,) bel
smy il kks arasndan xar! Hqiqtn, (Allah)
insan (lndn sonra) yenidn diriltmy qadirdir! 3
4. Bel d demk olar ki, Qurann bir balca, md
mqsdi var. Bu, insan kamilliyin zirvsin ucaltmaqdr.
1

Ali-mran, 190.
ms, 1-dn sonrak aylr.
3
Tariq, 5-8.
2

Bundan baqa digr mqsdlri is min md mqsd

xidmt edir. Bu mqsdlr misal olaraq madn,
nbuvvtin, Qurann znn ecazkarlnn isbat
edilmsini v s. gstrmk olar. Btn bunlar ams
vhyin briyyt trfindn qbul olunmas n bir
mqddimdir. Demli, elmi msllr Qurann
mqsdlri srasndadr. nki Qurann ecazkarln isbat
edir. Lakin bu, Qurann balca mqsdi deyil. Quran
aylrin daa dqiq yanasaq grrik ki, btn eylrin
Quranda mvcud olduunu byan edn aylr ams
idayt v din aqqndadr. Demk, burada md mqsd
insanlarn idayti v din maarifinin byan edilmsidir.
Dinl bal msllrdn biri d Qurann ecazkarlnn
sbuta yetirilmsi, min ecazkarln bir yn is elmi
ecazkarlqdr. El buna gr d Qurann elmi msllri
aqlamas z onun mqsdlrindn biridir. Lakin nc d
qeyd etdiyimiz kimi balca df deyil.

QURANIN ELM MSLLRNN

MSLMANLARIN NKAFINDA
ROLU
1. Quranda qiqi elmi misallarn mvcudluu
briyytin maran artrm, smann, insann v digr
varlqlarn
yaradlndak
qribliklr
aqqnda
dnmy vadar etmi v diqqti tbitin l
tannmam qvvlrin ynltmidir. Yni Qurann n
mm funksiyalarndan biri d insan zenind sual
yaratmaqdr. nki insanda sual yaranmadqda o,
yrnmy maraq gstrmir. Sual yaranmad tqdird o
r eyi bildiyini dnr v calt dairsindn xa
bilmir. Quran kkanlar v s. varlqlarn yrnilmyn
trflrini byk gstrir v tbit aqqnda dnmy
9

dvt edir. Bu, elmlrin v snayenin inkiafna tkan

verir. Hmin msl slam mdniyytinin erkn
alarnda inkiafa, daa dqiq desk, mslman
cmiyytlrind elmi sraya gtirib xartd1.
2. slamn v Qurann elm diqqti bir ox elmlrin
meydana glmsin sbb oldu. Btn elmlrin
xrdalqlarna qdr Quranda olmamasna baxmayaraq, bir
ox elmlr ondan ilam ald v elmi inkiaf srtlndirdi.
Misal n, slamn smalara, Gnin rktin,
ulduzlara v s. planetlr diqqt yetirmsi astronomiyann
mslmanlar arasnda srtl inkiaf etmsin sbb oldu.
lbtt, qiblnin tyin olunmas v s. bu kimi msllr d
bu inkiafa z tsirini gstrmidir.
Qeyd: Qurann elmi msllrini sad misallar ddin
endirmk insafszlqdr. nki misal mslnin
sadldirilmsi mqsdi dayr v bir ox allarda
qiqt uyun olmur. Lakin Qurann elmi misallar kf
edilmmi qiqtlrdn ibartdir. Hans ki, srlr sonra
elm adamlarnda tccb dourur v Qurann elmi
ecazkarln sbuta yetirir.
Quran bir mslni aydnladrmaq n elmi misal
gstrmi v tsadfn dz xmdr demk
sadlvlkdr. Bundan baqa, elmi msllr Qurann
ecazkarln sbuta yetirdiyi n misal sviyysindn
daa ykskd durur.

Srfrazi, Elm v dinin laqsi, s. 43.

10

QURANIN ELM MSLLRL

UYUNLADIRILMA METODUNUN
QSMLR
Elmi tfsir z daxilind frqli sullara yer vern bir
tfsir metodudur. Hmin sullarn bzisi xsi ry
sasland n mtbr esab edilmdiyi bir alda bzi
qisimlri mtbr v doru sul esab edilir. Bu, bir
oxlarnn elmi tfsiri btnlkl rdd etmlrin, onu
xsi ry saslanan tfsir v ya yozum adlandrmalarna,
digrlrinin is qbul edrk Qurann ecazkarlnn
sbutu kimi dyrlndirmlrin sbb olmudur. Biz
burada elmi tfsirin sullarn oxucularn diqqtin atdrr
v r biri aqqnda ayr-ayrlqda sbt arq ki, yanl
il dorusu bir-birindn ayrlsn.
1.Btn elmlrin Qurandan xarlmas:
Kemi alimlr (bu l-Fzl l-Mursi, Qzali v
baqalar) btn elmlri Qurandan xarmaa sy
gstrmilr. Lakin bu iddia sasszdr.
2. Elmi nzriyylrin sassz olaraq Qurana aid
edilmsi:
Elmi tfsirin bu sulu son bir srd geni yaylmdr.
Bir oxlar elmi qanunlarn, nzriyylrin son qiqt
olduunu gman edrk onlara uyun Quran aysi
tapmaa, bel bir ay tapmadqda is aylrin mnalarn
yozaraq ibtidai mnalarnn tam ksin iza etmy


almlar. Misal n, bu ayd

Sizi tk




bir nfrdn xlq edn v ondan zvcsini yaradan Odur1
szgedn nfs v zvc szlrini atom nvsinin
trkibin daxil olan msbt v mnfi elektrik ykl
1

`raf, 189.

11

issciklr kimi iza etmilr. Onlarn qnatinc Qurann

mlum aydn mqsdi amnn atom nvsinin msbt v
mnfi zrrciklri olan proton v elektronlardan
yaradlmasdr. Bu izada nfs sznn leksik v
terminoloji mnas bel nzr alnmamdr1.
Bu nv elmi tfsir son bir srd Misir v randa geni
yaylm v bir ox slam alimind elmi tfsir qar mnfi
tssrat, pessimist fikir oyatmdr. Buna gr d elmi
tfsiri elmi nzriyylrin sassz olaraq Qurana aid
edilmsi kimi dyrlndirrk onu btvlkd rdd
etmilr. llam Tbatbai bu qnatd olan
alimlrdndir2.

QURANIN DAHA YAXI BAA DLMS

N MXTLF ELMLRDN
STFAD OLUNMASI
Elmi tfsirin bu sulunda Quran, lazmi rtlrin
mvcudluu nzr alnb, mtbr tfsirin qaydalarna
riayt olunaraq iza edilir. Burada Quran risi onu
(ala saslanan) qti elmi nailiyytlr, aylrin rfi v
terminoloji baxmdan ibtidai mnasna saslanaraq elmi
kild iza etmy alr v Qurann aydn olmayan
trflrini z xarb qiqt soranda olanlarn
ixtiyarna verir. Elmi tfsirin bu sulu n yax, n dzgn
tfsir suludur. Biz nvbti bslrimizd bu nv tfsir
aqqnda trafl sbt aacaq. Lakin burada bir daa
tkid edirik ki, szgedn sul r nv xsi ry
saslanmadan v mxtlif sassz yozmalardan uzaq
1
2

l-Quran v elm l-dis, s. 156.

Bax: Tfsir l-mizan, c. 1, s. 6.

12

olmaldr. Bu zaman gldiyin qnati yalnz etimal

klind irli sr bilrsn. nki tcrbi elmlr, empirik
tbitnaslq srf etimallara, natamam induksiyaya
saslandndan dqiq, tam dzgn nzriyy irli sr
bilmir. Misal n, aadak ayy nzr salaq.

Gn d (qdrt

lamtlrimizdn biri kimi) z n myyn olunmu
yerd seyr edr1.
slamn erkn alarnda bu ay nazil olduqda insanlar
Gnin yalnz Yerdki maidi trfindn gzl
grln rktini iss edir v ayni d bel anlayrdlar.
Halbuki Gnin rqdn qrb doru rkti aldadcdr.
Bu bizim grm issimizin yanlmasdr. slind Yer
rkt edir. Biz is Gnin rkt etdiyini grrk. Bu,
qatara minmi yolunun yol knarndak evlrin rkt
etdiyini grmsin bnzyir. Lakin elm inkiaf etdikc, Yer
krsinin v Gnin rkt etdiyi kf olduqda mlum
oldu ki, Gn z d myyn orbit zr (evr, sfera)
rkt edir (bu aldadc deyil, qiqi rktdir). Ninki
Gn, tta btv Gn sistemi, A yol qalaktikas (Sd
yolu qalaktikas) da daim rktddir. Kkanlar,
ulduzlar son drc heyrt douran bir srtl biri-birindn
uzaqlar v gerklik genilnir2. Demli, gr qti
kild Gnin rkt etdiyi sbuta yetrs, o zaman
Quran aysinin ilkin zairi mnasndan da mqsdin
min qiqi yerdyiici rkt olduu anlalar3.
Bu arada elmi tfsirin mlum nv vasitsi il Qurann
elmi ecazkarl da sbuta yetir. Misal n,
tbitnaslqda bitkilrin ctly (erkkcik v
1

Yasin, 38.
Yeni fizika, sh. 45-48.
3
Glck fsillrd bu aqda geni sbt aacaq.
2

13

diiciklrdn ibart olmas) XVII srd kf edilmidir.

Lakin Quran tqribn ondan on sr nc btn bitkilrin
erkkcik v diiciklrdn ibart olduu aqda sbt
amdr1.

MTBR ELM TFSRN MEYARLARI

HANSILARDIR?
tn bslrdn grndy kimi biz elmi tfsirin
sulundan yalnz birini (Qurann daa yax baa
dlmsi n mxtlif elmlrdn istifad olunmasn)
qbul etdik v empirik elmlrin mddalarnn srf etimal
olduu aqqnda sbt adq. ndi is tfsirinin (Quran
risinin) v mtbr, dzgn tfsirin rtlrin nzrn
aadak meyarlar elmi tfsirin dolun, mtbr tfsir
olmas n zruri esab edirik:
1. Elmi tfsir el bir tfsiri trfindn yata
keirilmlidir ki, o, tfsiri n nzrd tutulan lazmi
rtlri znd toplam olsun. Tfsiri rb dbiyyat,
aylrin nazil olma sbblri, aylrl bal tarixi faktlar,
qurannaslq, disnaslq v sul elmlri il tan
olmal, flsfi, elmi, ictimai (sosioloji), xlaqi (etik)
baxlardan xbrdar olmal, r cr ngrnlikdn, ttbiq
v tmildn uzaq olmal, tfsir elmin drindn
yiylnmli, amma tfsirilri tqlid etmmlidir2.
2. Tfsir edrkn mtbr tfsirin meyarlarna riayt
olunmaldr. Hmin meyarlara misal olaraq aadaklar
gstrmk olar:
Dzgn tfsir slubuna uyun tfsir etmk, doruluu
sbuta yetmi disl ziddiyyt tkil etmmk, qeyrizruri ngrnliklr yol vermmk, tfsirin digr aylr
1
2

Yasin, 36.
Bax: Dramdi br tfsire-elmiye-Quran, s. 185-205.

14

v ya salam qlinticlr qar xmamaq, mnasib v

doru qaynaqlardan brlnmk v s.1.
3. Elmi tfsir qti elmi mddalara saslanmaldr (yni
sasland elmi mddalar yalnz tcrb deyil, qli
dlillrl d tsdiqlnmlidir). Tcrbi elmlr sonradan
sbuta etiyac olan yalnz etimal olunan mddalar,
hipotezlr ml gtirir. nki burada yalnz natamam
induksiya sas gtrlrk mumildirils d qar trfin
etimaln sfra endirmir v el buna gr d burada qti
qlinticdn sbt ged bilmz. Son elmi nzriyyy
gr mumiyytl elmi qanun yoxdur. Sadc faydal
nzriyy v hipotezlr (frziyylr) mvcuddur. Buna
gr d elmi mddalarla bal bir ne etimal irli
srlr;
Birinci etimal: Tam mnada yqin sbb olan elmi
mdda xarici alml tam kild mvafiqdir. nki
burada elmi tcrb qli dlillrl tsdiq olunur (v yaxud
iss etm baxmndan aksiomik kil alr).
kinci etimal: Elmi mdda geni mnada yqin
sbb olur. Lakin qar trfin etimaln sfra endirmir.
Tcrbi elmlrd z llini tapm ksr elmi mddalar,
teoremlr bu qbildndir.
nc etimal: Elmi mdda yalnz bir gman,
etimal klind qoyulur; lakin l sbuta yetirilmir.
Demli, birinci etimalda elmi tfsir dorudur. nki
Quran bitkin qlinticlr qar deyil. kinci etimalda
elmi tfsir bir etimal, versiya klind n xarlsa,
doru v icazlidir. Misal n, tfsiri deyir: Qurann
ilkin zairi mnas Gnin z orbiti zr rkti il
uyun glir. ox gman ki, ayd mqsd min
rktdir.
1

Yen orada.

15

nc etimalda da tfsir dzgn deyil. nki burada

elmi tfsir qar xanlarn tutduqlar iradlarla qarlarq.

QURANIN TCRB ELMLRL

UYUNLADIRILMASININ MSBT
TSRLR HANSILARDIR?
Elmi tfsirin trfdarlar bu nv tfsirin msbt tsirlri
aqqndada trafl sbt amlar. Biz bu tsirlri
(faydalar) ixtisarla diqqtiniz atdrrq:
1. Qurann elmi ecazkarlnn isbat. Bu is iki mm
ntic verir:
a) Qeyri-mslmanlarn slama dvt olunmasnda
zrimiz dn msuliyyt gtrlr v onlarda slama
qar rbt oyadr. nki Quran (digr mqdds
kitablardan frqli olaraq) ninki elm qar deyil, tta
briyyt ox mm elmi msllr bx etmidir.
b) Mslmanlarn Qurana, peymbrliy v slamn
aqq olduuna imann artrr, gclndirir.
2. Quran aylrinin elmi iza. nki elmi tfsir d
tfsir metodlarndan biridir v bu olmadqda tfsir
natamam qalacaqdr.
3. Elm v dinin ziddiyyti mfkursinin qars
alnmas. nki Qurann etiva etdiyi elmi msllr z
xdqda btn insafl dnc saiblri slamn elm
yalnz adekvat olduu deyil, m d onu tsdiq etdiyinin
aidi olacaqlar.
4. Bizim Quran daa drindn anlamamz v Qurann
mna alarlarnn genilnmsi.
Qeyd: Qeyd olunan msbt nticlr ksr allarda elmi
tfsirin nc qismin aiddir.

16

QURANIN TCRB ELMLRL

UYUNLADIRILMASININ MNF
TSRLR HANSILARDIR?
Elmi tfsir qar radikal mvqed olanlar bu metodun
mnfi nticlrini aadak kild sralamlar:
1.Tfsirin bu metodu xsi ry saslanr. xsi ry
saslanan tfsir is dind yasaq edilmidir.
2. Elmi tfsir icazli olmayan yozumlarla nticlnir.
3. Aylrin qiqi (mstqim) mnalar mcazi mnalar
kimi gstrilir.
4. Elmi tfsir Qurann digrlrin etiyacl olduunu
etirafdr.
5. Elmi nzriyylrin sassz olaraq Qurana aid
edilmsin yol ar.
6. nsanlarda Qurann si olduuna dair b oyadr.
nki elmi teoremlr dyikndir. Myyn zaman
kedikdn sonra dyiir v nc Qurann ilkin mnas il
mvafiq olan elmi nzriyy sonradan onunla ziddiyyt
tkil edir. Nticd is Qurann si, doru olduu b
dourur.
7. Elmi tfsir Qurann balca mqsdinin (insann
trbiy olunmas, Allaa doru idayt) unudulmasna yol
ar.
8. Ola bilr ki, mslman milltlr mlum elmi izalara
arxalanb yeni elmlrin ardnca getmsinlr. Nticd is
digrlrin mtac olsunlar.
9. Elmi tfsir Qurann bdii ecazkarlna zrr vurur.
10. Elmi tfsir materializm xidmt edir v bu tipli
cryanlarn isbat n istifad olunur.
11. Yanl versiyalar, elmi ziddiyytlr Qurana yol tapr.

17

12. Quran elmlr tabe olur. Bir alda ki, elmlr

yanllqlarla at olunmudur.
13. Elmi tfsir Qurann mqsdlrinin yanl
anlalmasna sbb olur.
14.
Tfsirini
Qurann
srf
rb
dilind
dnlmsindn uzaq salr.
Qeyd: Elmi tfsir qar srt mvqed olanlarn
dlillrin nzr saldqda btn bunlarn yalnz elmi
tfsirin birinci v ikinci qismin aid olduu anlalr.
nc qisim is szgedn nticlrdn knardr.

MCZ NDR?
Qurani-krim Ay1, Byyin 2, Bran3, Sultan4
ifadlrini peymbrlrin () mczlri, misli
grnmmi xariqlad ilri aqqnda iltmidir.
Quranda mcz szndn istifad olunmasa da bu sz
peymbrlrin () xariqlad ilri aqqnda n geni
yaylm ifaddir.
Mczy trif verrkn deyilir ki, mcz bir termin
kimi peymbrliyin isbat n hyata keiriln
xariqlad adisdir. Bu trifl yana iki rti yaddan
xarmaq lazm deyil. Mcz iddiaya uyun olmal v
digrlri eyni mczni gstrmkd aciz olmaldrlar.
Btn bunlara baxmayaraq, mcz qlin xard
nticlrl, sbbiyyt qanunu il e bir ziddiyyt tkil
etmir5.
raf, 73.
braim, 9.
3
Nisa, 174.
4
braim, 11.
1
2

18

Quran slam peymbrinin (s) bdi mczsi, onun

aqq yolunun canl dlilidir. Quran zmanmiz glib
xan yegan mczdir. O, slamn sdaqtinin
miyaar aidi, insanlarn idaytisidir.

QURAN HANSI BAXIMDAN MCZDR?

QURANIN BNZRSZLYNN SRR NDDR?
Bu aqda srlr boyu mxtlif versiyalar irli
srlmdr. Hmin versiyalar on iki etimal klind
ixtisarla diqqtiniz atdrrq:
1) Fsat v blat (bdii sintaksis, slubiyyat);
2) Qurann znmxsus angdarl;
3) Qurann znmxsus cazibdarl;
4) Drin ilai maarifin e bir tsil almam frd
trfindn n xarlmas;
5) Qurann mkm, qti qanunlar;
6) Qurann tutarl arqumentlri (gcl mntiqi);
7) Kemi v glck aqqnda qeybdn veriln
xbrlr;
8) Quranda yaradln sirlri (elmi ecazkarlq);
9) Tzadszlq;
10) ctimai inqilab yaratmas;
11) Srf1;
12) Btn bunlar ams (srfni xmaq rti il)
Qurann ecazkarlq nmunlridir. Btn bunlar ams
Qurann ecazkarlnn ynlridir. Bunlardan yalnz
srf mcz deyil v yanl fikirdir.
Tarix v lum l-Quran, s. 88; llam Tbatbai, l-Mizan, c.
1, s. 72.
1
Bzilrin gr Quran m d o baxmdan mczdir ki, Alla onun
mislini yazmaa icaz vermir. Yni z mxaliflrindn bu imkan
almdr. lbtt, bu bax yanldr.
5

19

Bizim qbul etdiyimiz on ikinci bax kemid v

azrk dvrd bir ox alimlr trfindn qbul edilmi v
znmxsus kild iza olunmudur. Burada bir ne
alimin fikirlrin nzr salaq:
1. llam Tbatbai v Aytulla Mriftin szlrin
gr Qurann btn ynlri mczdir. Lakin bu
dinlyicilr gr frqlnir. Misal n, Quran diblr
n bdii mcz, siyastilr n siyasi mczdir. Bu
nzriyyy gr Qurann ecazkarl btn dvrlrd
btn insanlar at edir1.
2. Ala r-Rman tfsir srinin mllifi eyx
Mmmd Cavad Blai yazr:
rblr v digr xalqlar n Qurann ecazkarlnn
baqa trflri d (qeybdn veriln xbrlr v s.)
mvcuddur2.
3. Aytulla Xoyi d btn bu trflri Qurann
ecazkarl kimi dyrlndirir. Lakin onlar rb, cm,
ixtisas saiblrin mxsus etmir3.

QURANIN ECAZKARLIININ SRR

NDDR?
N n on drd sr kemsin baxmayaraq e kim
Qurann iddiasna cavab olaraq bir sur bel gtir
bilmyib? Bu acizliyin, bacarqszln sirri nddir?
nsanlar rb dilini bilmirlrmi, yoxsa onu yrnmkd
acizdirlrmi? Brin elmi kifayt deyilmi? Bu qalmaqall
sual bir ox mtfkkirlrin srf nzriyysini qbul
etmlrin gtirib xarmdr. Szgedn suala aadak
kild cavab vermk olar. Quran mxtlif ynlrdn
1

l-Mizan, c. 1, s. 57-67; t-Tmid, c. 4, s. 23, 134.

t-Tmid, c. 4, s. 180.
3
l-Byan, s. 43-91.
2

20

mcz olan bir kitabdr. O, mdud szlrdn, zngin

ifadlrdn ibartdir. Quran aylri sad rb dilind, lakin
son drc bdii slubda verilmidir. Quran da digr btn
kitablar kimi nsrdn - sz, mna v onlarn arasndak
angdarlqdan tkil olunmudur. Demli, ona bnzr bir
kitab yazmaq istyn kims n az ey yiylnmidir.
1. Btn szlri, ifadlri, isim v fellri bilmlidir ki,
n yaxsn v mnasibini cmllrd ild bilsin.
2. Onun zkas btn szlri, ifadlri, isim v fellri
baa dmlidir ki, sz deyrkn (v ya yazarkn) z
mqsdini ifad etmk n n uyun, n mnasib
szlrdn yararlansn.
3. Szlrin dzln, znmxsus angdarln
bilmlidir ki, lazm gldikd cmllrini n yax kild
qura bilsin.
Mlum sz, mna v dzl st-st gldikd sonsuz
bir toplu il qarlarq. Buna gr d btn bunlar at
etmk, zenin btn bunlardan yeri gldikd istifad
etmsi bir insann qdrti xaricinddir. Bundan baqa
Qurann drin mzmunu, elmi sirlri v digr ctlri
br n baqa latmaz elmlr d tlb edir. Demli,
r eyi at edn yalnz uca yaradandr. Onun elmi
sonsuzdur. O, yuxarda qeyd olunanlar bir anda, bir yerd
nzrd tuta v el bir kitab tqdim ed bilr ki, orada n
fsi ifadlrdn, n dzgn anlaylardan v n yax

dzldn istifad olunmudur.

Allahn hr ey qadir



olmasn bilmirsnmi?! 1 Bli, fikrimizc insann Qurana
bnzr bir kitab gtirmkdki acizliyinin, bu ilai kitabn
ecazkarlnn sirri br qlinin v elminin mdudluu,
Allan ql v elminin sonsuzluunda gizlnmidir.

Bqr, 106.

21

Siz

yalnz czi

(az) bir bilik verilmidir!

Buna gr d brin elmi artdqca, zkas, tfkkr
qabiliyyti drinldikc, Qurann sz, mna v
angdarlnn sirlri qarsndak tccb v eyranl
daa da artr.
1

(Ya Peymbr!) De: "gr insanlar v cinlr bir yer

yb bu Qurana bnzr bir ey gtirmk n bir-birin
kmk etslr, yen d ona bnzrini gtir bilmzlr"2.

QURANIN ELM ECAZKARLIINDAN

MQSD NDR?
Qurann elmi ecazkarlndan mqsd Qurann
aadak xsusiyytlr malik olan aylridir.
1. Elmi sirlrin stn aan aylr. Yni ayd el bir
elmi msl aqqnda sbt gedir ki, ay nazil onuncaya
qdr e kimin o aqda mlumat yox idi. Bundan baqa
min elmi mslnin kfi o dvrn insanlar n
ixtiyarlarnda olan imkanlara nzrn mmkn deyildi.
3. Tbit adislri v glckd ba verck tarixi
olaylar aqqnda (qeybdn) veriln xbrlr. Hans ki,
Quran nazil olduu dnmd e kimin bu aqda
mlumat yox idi. Mlum (qeybdn veriln) xbrlr adi
yolla bilinmsi mmkn olmayan xbrlr olmaldr.
Demli, gr Quranda ncki smavi kitablarda z ksini
1
2

sra, 85.
sra, 88.

22

tapm, o dvrn yunan v iran elmi mrkzlrind, elmi

srlrd sz ken v ya insann instinktiv olaraq
anlad bir ey aqqnda xbr verilrs, bu mcz esab
edilmir.

BR ELM V ZKASI BTN

HKMLRN FLSFSN DRK
EDRM?
i sxolastikasnda qbul edilmi prinsiplr gr slam
kmlrinin arxasnda myyn msltlr durur. Yni
Alla-taala spirtli ikilrdn tryck fsadlar nzr alb
onu aram, oruc tutman faydalarn nzr alb onu vacib
etmidir1.
ritd bir ne nv km mvcuddur:
Birinci: Sbblri, flsfsi blli olan kmlr. Bel
kmlrin hikmtini bzn Alla z aqlam (spirtli
ikilrin aram edilm sbblri kimi), bzn al qti
olaraq onun sbbini drk etmidir (daltin, nizamintizamn msbt olmas kimi).
kinci: Sbblri, flsfsi blli olmayan kmlr. Bu
nv kmlrin n n mr v ya yasaq olunduunu tam
bilmsk d msumlar () trfindn biz glib atan
rvaytlrd bu sbblr iarlr vurulmu (qan yemyin
aramlnn sbbi kimi) v ya yeni tcrbi elmlr onun
sirlrini kf etmilr (le yemyin aram olmas kimi).
nc: Bu qism aid olan kmlrin sbbi, hikmti
blli deyil. Ay v rvaytlrd onlarn sbblrin iarlr
yoxdur. Tcrbi elmlr onlarn sirlrini kf ed
bilmmidir. Baqa szl desk, onlarn kfi br
1

llam Hilli, ri-Tcrid, s. 302; Mzffr, suli-fiq, c. 1,

s. 216.

23

zkasnn qdrti xaricinddir. Bu nv kmlr vhy yolu

il gldiyindn myyn mslt dayandn bilir v
qbul edirik. Bunlar tbbdi kmlr adlanr (gndlik
namaz rktlrinin sayn buna misal gstrmk olar).
srlr nc tbbdi kmlr ox olmudur (donuz
tinin, spirtli ikilrin aram olmas v s.). Lakin zaman
kedikc, br elmlri inkiaf etdikc bu cr kmlrin
say azalr.
Qeyd: Birinci v ikinci qism aid olan kmlr elmin
d qbul etdiyi kmlrdir. nc qism aid olanlar is
brin bugnk elminin fvqnddir. Lakin slamda elm
zidd km yoxdur. Yni brin azrk zkas, elmi
szgedn kmlrin hikmtini drk etmk iqtidarnda
deyil. Buna gr d biz iddia edir v bu kitabda sbuta
yetircyik ki, Quran aylri, slam kmlri tcrbi
elmlrin nailiyytlri il tam uyundur. He bir ay v ya
km zka v elmin tsdiq etdiyi kflrl ziddiyyt tkil
etmir

24

KNC FSL
QURAN V KOSMOLOJ ELMLR

GR
Sma v ona xsusi gzllik vern ulduzlar l erkn
dvrlrdn br vladn dndrm, alimlrin
diqqtini clb etmidir. Bel ki, elmd sman, ulduzlar v
s. gy cisimlrini aradrmaqla mul olan xsusi blm
yaranm v astronomiya, yaxud (daha geni mnada)
kosmologiya adlandrlmdr.
Qurani-krim d yaradln bu byk nmunlrin
xsusi diqqt yetirmi v bir ox aylrd bu aqda sbt
amdr. Bzn Yer v smann yaradl aqqnda
dnmyi tvsiy edir, bzn d bu aqda elmi
msllr toxunur. Hans ki, kosmologiya alimlri min
elmi msllri yalnz srlr sonra kf ed bilmilr.
Burada kosmoloji v astrofizik nzriyylrl
uyunladrlan aylri diqqtiniz atdrb tdqiq
edcyik.

DNYA NEC YARANMIDIR?

Dnyann (Kainatn) balanc bri daim dndrn
msllrdndir. Bir ox aylrd bu msly iarlr
vurulmudur. Kosmoloqlar da bu aqda mxtlif fikirlr
irli srmlr. Bzilri is mlum elmi nzriyylri
Quranla uyunladraraq onun elmi ecazkarln sbut
etmy sy gstrmilr. Tfsirilr bu msl il bal
aadak aylr istinad etmilr.

25

Sonra Allah tst halnda olan gy z tutdu (gy

yaratmaq qrarna gldi) 1.

Mgr kafir olanlar gyl Yer bitiik ikn Bizim onlar
ayrdmz, hr bir canln sudan yaratdmz
bilmirlrmi?! Yen d iman gtirmzlr?2.

DNYANIN BALANICI L BALI ELM

NZRYYLR
1. Byk partlay nzriyysi.
Bu nzriyy 1900-cu ild irli srlm, indi d
astronomlar trfindn n dqiq nzriyy kimi
qiymtlndirilmkddir. Bu nzriyydn mqsd odur ki,
tqribn 20 mln. il nc dnyada mvcud olan materiya v
enerji son drc sxlqda v olduqca kiik bir nqtd yer
almd. Madd v enerjidn ibart bu kiik v sonsuz
nqt partlad v partlaydan dral sonra (bir ne saniy
sonra) iq srtin yaxn bir srtl yaylmaa balad. Bir
mddt sonra (etimal ki, bir ne saniydn bir ne il
qdr) madd v enerji paralanaraq ayrld v bugnk
Kainatn mxtlif isslri min ilkin partlaydan trdi.
Bu nzriyynin trfdarlar iddia edirlr ki, qalaktika,
ulduz v planetlr l d mlum partlaydan yaranan
srtin tsiri nticsind olduqca yksk srtl bir1
2

Fussilt, 11.
nbiya, 30.

26

birindn uzaqlarlar. Bu, Edvin Habbln maidlri il

tsdiq edilmidir.
Masir kosmoloq Stefn Uilyam ilkin partlay, onun
yanar qazlarn yaranmasna qdr olan isssini iza
edrk bu nzriyynin rus alimi C. Qamova aid olduunu
iddia edir.
Doktor Erick is Kainatn yaranmasnn skkiz
mrld ba verdiyini iddia edir1.
2. Sabit vziyyt nzriyysi.
Bu nzriyy 1940-c ild ingilis kosmoloqu Hoyle
trfindn irli srld. Bu nzriyyy gr Kainat
sabitdir v zaman kedikc bel dyimir. Bu nzriyy
byk partlay kimi xsusi bir al il laqlndirilmir.
Bu nzriyyy gr, Kainatn genilnmsi nzriyysi
qbul edilir. Lakin bu da lav olunur ki, getdikc birbirindn uzaqlamaqda olan qalaktikalar arasnda yeni bir
madd meydana glck. Yeni meydana glmi bu madd
tdricn idrogen atomlar trdck, onlar da z
nvblrind yeni ulduzlar formaladracaqlar.
3. Plazma dnyas.
Astoronomlarn ox az bir isssi dnyann yaradln
Isve alimi Hannes Alfvenin tqdim etdiyi model sasnda
qbul edirlr. Bu nzriyyy gr Kainatn maid
etdiyimiz isssinin 99 %-i, xsusil ulduzlar plazmadan
yaranmdr. Plazma elektrik yklri paralanan (birbirindn ayrlan) ionlam qazdr. Plazma bzn
materiyann drdnc al adlandrlr. Bu nzriyynin
trfdarlarna gr Kainat ox byk elektrik cryanlar
v sx maqnit salrindn ibartdir. Bu nzriyyy gr
1

Yeni fizika, s. 51, 52.

27

dnya zlidir. Demli, Kainat n myyn balanc v

son nzrd tutmaq olmaz. Qalaktikalara glinc onlar
tqribn 100 mln. il nc formalamlar.
4. Kiik partlaylar dnyas.
Bir qrup astronom is astronomik maidlr
mvafiq olan digr bir nzriyyni irli srmlr. Bu
nzriyyy gr dnya balancsz v sonsuzdur. Madd
daim kiik partlaylar nticsind yaranr. Bu yeni
nzriyyy gr Kainat tdricn genilnir v qalaktikalar
formalar1.

ELM SRLR
1. Bzi tfsirilr Fussilt sursinin 11-ci aysi aqqnda
yazrlar: [ hiy duxanun] ifadsi gstrir ki,
gyn yaradl nc geni qaz ktllrindn balamdr.
Bu ilk yaradl aqqndak son elmi tdqiqatlarla st-st
dr. ndi d oxlu sayda ulduz sx qaz v tst
formasndadr.2
2. Tfsirilr [ rtq] v [ ftq] ifadlri (gylr
v Yerin nc bir-biri il bitiik bir vziyytd olub
sonradan isslr ayrlmas) aqqnda etimalla x
etmilr:
a) Gy v Yerin nc bir-biri il bitiik olmas
yaradln balancna iardir. Alimlrin fikrinc Kainat
nc ox byk vaid yanar (qzn) buxar klind
olmu, daxili partlay v rkt nticsind tdricn
paralanaraq
ulduzlar, planetlri, Yer krsini,
mumilikd Gn sistemini ml gtirmidir. Kainat
1
2

Bax: Kosmos v qalaktikann yolu, s. 34-50.

Tfsiri-nmun, c. 2, s. 228.

28

l d genilnmkddir. li-beytdn () gln bzi

rvaytlrd d bu etimala iarlr var1.
b) Bitiiklik v ya btvlmdn mqsd Kainatn
maddlrinin nc yeknsq, sonsuz kiiklikd vaid bir
madd klind olmasdr. Lakin zaman kedikc maddlr
bir-birindn ayrlaraq yeni trkiblr ml gtirdilr.
Belc gyd v Yerd eyvanlar, bitkilr v digr
varlqlar meydana gldi.2
c) Gyn bitiik olmasndan mqsd vvlr yan
yamamasdr. Yerin bitiikliyindn is mqsd vvllr
e bir bitkinin bitmmsidir. Lakin Alla bu ikisini birbirindn ayrd. Gydn ya yadrd, Yerd mxtlif nv
bitkilr bitirdi.
li-beytdn () gln xeyli sayda rvayt d son
etimala iarlr vurur3. lbtt, mlum ay yuxarda qeyd
olunan r etimal ks etdir bilr.
3. Aytulla Mrift nbiya sursinin 30-cu aysi
aqqnda geni sbt ar v nc qeyd etdiyimiz nc
etimal (yan yamamas versiyasn) rdd edir. Onun
fikrinc bu etimal aynin mnasna qardr v bu msl
il bal limizd olan rvaytlr zifdir.
kinci etimal (mxtlif varlqlarn sonsuz kiiklikd
vaid bir madddn yaranmas) Fxr Razi tarixi
ardcllqla Qtad, Sid ibn Cbeyr, krm, bn
Abbasdan nql edir v bunu kemid v masir dvrd n
ox qbul ediln nzriyy esab edir. O, bu Mslm
sfaanidn [ ftq] sznn digr mnasnn da
olduunu nql edir. Burada [ ftq] sz icad etmk,
izar etmk mnalarn ifad edir. Hzrt linin ()
1

Yen orada, c. 13, s. 394, 395.

l-Mizan, c. 14, s. 278, 279.
3
Tfsiri-Safi, c. 3, s. 347.
2

29

Ncl-bla kitabnda qeyd olunan sylmi d min

mnan ifad edir.
... Alla )ucsuz-bucaqsz( smalar yard.
... Sonra is smalarn arasn ad1.
Onun fikrinc, bu mna Fussilt sursinin 11-12-ci
aylri il uyundur. Yni ayd sz ken tstdn
mqsd gylrin v Yerin yaradlndak ilkin materiyadr.
Hmin surd oxuduumuz
[i`tiya] feli genetik
(tkvini) mr mnasn ifad edir. Aydn aydn olur ki,
gylr yaranmazdan nc (onlarn ilkin maddsi) mvcud
idi. Alla onlar myyn formalara sald. Tntavinin
fikrinc bu aylrin mzmunu Qurann elmi
mczlrindndir2.
O, P. Laplas v baqalarnn Kainatn yaranmas il
bal elmi aradrmalarn qeyd edrk bel bir ntic ld
edir ki, Qurann mqsdi elmi msllri br atdrmaq
deyil. Alla-taala gylrin yaradl il bal bzi
msllr toxunsa da v bu elmi nzriyylr st-st
ds d mnas biz tam blli deyil3.
4. Alimlrdn biri dnyann yaradl ad altnda
Fussilt sursinin 11-ci aysini geni iza edrk ilkin
partlaydan sbt ar. Sonra is Edward Luther-in
aadak szlrini qeyd edir:
Elm dnyann yaradldn isbat etmkl yana onun
(myyn) bir anda byk bir partlay nticsind qaz
ktlsindn yarandn da z xarr. Mlum an tqribn
be milyon il nc olmudur v (Kainat) l d
genilnmkddir.

Ncl-bla, xtb/1.
l-Cvair, c. 10, s. 199.
3
t-Tmid fi lum l-Quran, c. 6, s. 129-139.
2

30

5. Digr masir bir alim is Fussilt sursinin 11 v

nbiya sursinin 30-cu aylri aqqnda sbt aaraq
mlum aylrin elmi kflrl st-st ddyn v
bunun Qurann elmi mczsi olduunu vurulayr.
O yazr: Astronomiya elmi sbuta yetirmidir ki,
planetlr yaradldan nc btvlmi, bir-birin bitiik
qaz klind olmular. Sonralar, zaman kedikc sxlq
nticsind (frlanan) qaz dumanlqlar cisimlr (gy
cisimlrin) evrilmidir. Bu ipotez (frziyy) tqribn iki
sr nc mur fransz astronomu v riyaziyats P.
Laplas trfindn aqlanmdr. Bu gn artq yeni
astronomiya z nailiyytlri il P. Laplasn fikrinin
doruluunu sbuta yetirmidir1.
6. Doktor Maurice Bucaille mlum aylri iza edrkn
Kainatn yaradl il bal yazr: Quran issciklrdn
ibart qaz ktlsinin (qaz-toz buludu) mvcudluunu
tsdiq edir v ibtidai maddnin btvlmi, bir-birin
bitiik nsrlrinin ayrlmasndan sbt ar.
Sual: Fussilt sursinin 11-12-ci aylrind Yerin
yaradlnn iki mvsmd gerkldiyi vurulanaraq
buyurulur:
(Ya Peymbr!) De: "Dorudanm siz Yeri iki gnd
yaradan inkar edir v Ona riklr qoursunuz? O ki,
almlrin Rbbidir! O, yer znd mhkm durmu dalar
yaratd, onu brktli etdi v (Allahdan ruzi) istynlr
n brabr olaraq orada yer hlinin ruzisini drd gnd
(mvsmd) myyn etdi. Sonra Allah tst (dman)
halnda olan gy z tutdu (gy yaratmaq qrarna
gldi). Ona (gy) v Yer bel buyurdu: "str-istmz
1

Qurann eyranedici msllri, s. 17-19.

31

vcuda glin!" Onlar da: "styrk (Allahn mrin itat

edrk) vcuda gldik!" - dey cavab verdilr1.
Qurani-krim yuxardak ayd gylrdn v tstdn
(duman, buxar, qaz-toz dumanlqlar) sbt ar. gr
Qurann mqsdi btn Kainatn (frlanan) qaz-toz
dumanlndan
yaradlmasdrsa, n n Yerin
yaradln gylrdn qabaq qeyd etmi, tta [ summ]
(sonra) balaycs il onlarn arasndak trtib d iar
vurmudur? Bir alda ki, Yer z gylrin bir isssidir v
tbii ki, gylrdn sonra (v ya) onlarla yana
yaranmaldr.
Cavab: Doktor Maurice Bucaille suala nzrn digr
elmi bir mqam n kmidir. Onun fikrinc Quranda
Naziat sursind (27-31) gylrin v Yerin yaranmas
mslsi digr modeld verilmidir2. Bu aylrd gylrin
yaradl Yerin yaradlndan nc qeyd edilmidir. Bu
mnada [ b`d zalik] qeydi byk nm dayr.
O, yazr: Elm, bir ulduzun (Gn kimi) yaradlnn
digr planet v ya planetlrdn birinin yaradl il
qarql olduunu sbuta yetirir. Sizc bu, mlum Quran
aysind n yax kild verilmmidirmi?3
8. bd r-Rzzaq Nofel d szgedn aylri (nbiya,
30 v Fussilt, 11) iza edrkn ilk yaradl mslsini
n krk bildirir ki, gylr v Yer nc vaid bir varlq
olmu, sonradan ayrlmlar. O, elmi nzriyylri ttbiq
edrk bunu Qurann elmi xbrlrindn esab edir. Hans
ki, bu, srlr sonra elm mlum olmudur4.
1

Fussilt, 11-12.
Naziat, 27-31.
3
Tvrat, ncil, Quran v elm, s. 188-201.
4
Bax: bd r-Rzzaq Nofel, l-Quran v l-elmi l-dis, s. 162,
163.
2

32

9. md Mmmd Sleyman da nbiya sursinin

30-cu aysini iza edrkn onu Gn sistemi aqqnda
yeni elmi nzriyylrl uyunladraraq Peymbrin (s)
qeyb elminin (okkultizminin) niansi, Qurann elmi sirlri
kimi qbul etmidir1.
10. Seyid Hib d-Din ristaninin fikrinc Fussilt
sursinin 11-ci aysindki [ sma] (sma) v
[duxan] (tst) szlrindn mqsd atmosfer Yer
krsini (elc d bzi baqa planetlri, abel gni v
ulduzlar) bryn qazaoxar tbqdir (qaz rtydr). O,
bunu Yer krsinin trafn brm krvi buxar
tbqsi szlri il ifad edir. O, nc [ sma]
sznn adi danqda v leksik baxmdan ans mnalar
ifad etdiyini aqlayaraq bildirir ki, [ sma] sz
rb dilind rfi mna etibaril (yuxarda olan) Yerdn
yuxarda olan r bir ey aid edilir. Tbii ki, mqdds
mtnlr d szlrin ildilmsi baxmndan adi danq
dilin tabe olmular. O, yazr: [ sma] sz dini
mtnlrd aadak mnadan birind ildilmidir:
1) Hava;
2) Yeri bryn (at edn) krvi tbq, qaz rty
(dini mtnlrd ksr allarda min mnan ifad edir);
3) Planetlr.
Bir alda ki, [ sma] sz ykskd yerln
istniln ey aqqnda iln bilir, n n Yer krsini
at edn krvi buxar tbqsi aqqnda ildil
bilmsin?!
ristani sznn bu yerind ayd mqsdin Yeri
at edn krvi buxar rty olduuna dair (ay v
dislrdn ibart) on sbut gtirir. Onun dlillrinin ikinci
qrupu Fussilt sursinin mlum 11-ci aysi v gylrin
1

md Mmmd Sleyman, l-Quran v l-elm, s. 53-54.

33

tstdn yaradldna iar vuran rvaytlrdir. Szlrinin

sonunda Fussilt aysindki [ duxan] tst szn
szgedn krvi buxar rty kimi iza edrk bel bir
ntic alr:
Yuxarda qeyd olunanlardan grndy kimi tstdn
mqsd min buxardr. Lakin tst v buxarn qayna
eyni olduundan v ya ilk baxda bir-birin
bnzdiklrindn buxar tst dey yad edilmidir. Demli,
Yeri at edn yeddi sma ams buxardan
yaranmdr1.
11. Bzi masir nzriyyilr nbiya sursinin 30-cu
aysini iza edrkn bu aynin gylrin nc vaid olub
sonradan ayrldn qeyd etdiyini v Qurann yeni elmin
d tsdiq etdiyi mczsi olduunu vurulamlar2.
Fussilt sursinin 9-11-ci aylrini Kainatn tstdn
yarandna iar vurduunu esab edirlr3.
12. Mmmd Kamil s-Smd Fussilt sursinin 1112-ci aysini Qurann elmi ecazkarlna bir sbut kimi
qiymtlndirir v aynin gylrin tstdn yarandna
iar vurduunu bildirir4.
13. Slim l-Cabi Byk partlay nzriyysindn
sbt aaraq nbiya sursinin 30-cu aysini leksik v
terminoloji baxmdan aqlayb bel bir ntic alr ki,
Byk partlay nzriyysi mlum ay il st-st
dr5.
1

Seyid Hib d-Din ristani, slam v astronomiya, s. 131145.

2
Mmmd Sami, l-Ecaz l-elmi fil-Quran.
3
Yen orada, s. 34.
4
Mmmd Kamil bd s-Smd, l-Ecaz l-elmi fil-slam, s.
47.
5
Slim l-Cabi, n-Nzriyy l-Quraniyy l-kvniyy vl xlq
l-alm, s. 106-111.

34

YEKUN
Burada bir ne mqam nzrdn qarmaq olmaz.
1. Mrum Seyid Hib d-Din ristaninin fikirlri bir
ne baxmdan iradldr.
2. Qurann ilkin zairi mnas (yaradln tstdn
balamas) Kainatn yaranmas aqqndak Byk
partlay nzriyysi il uyun glir v mtrk ctlri
oxdur. Baqa szl desk, Qurann ilkin zairi mnas
Kainatn balancda qzn qazlardan tkil olunduunu
qbul edir. Amma Quran aylri mlum elmi nzriyynin
digr trflrin (ilkin partlay kimi) e bir aydn iar
vurmur.
3. Yaradln balanc aqqnda elmi nzriyylr
oxsayl olduu, onlarn qti sbuta yetmdiyi n al
azrda e bir nzriyyni qti kild Qurana aid etmk
olmaz.
4. gr bir gn Byk partlay nzriyysi qti
kild sbuta yetrs, bu, Qurann elmi ecazkarln da
sbut edr. nki bir nv Qurann elmi sirlr iarsi kimi
qiymtlndirilir. Lakin bu gn n sadc Quran v elm
arasnda maraql angdarlqdr1.
1

Birincisi, mrum ristani [ sma] sznn mnasn qeyd

etmidir. Halbuki bu sz Quranda daa ox mnada ilnmidir.
kincisi, o, Fussilt sursind qeyd olunan [ sma] szn
atmosfer kimi iza etmidir. Halbuki Fussilt sursinin 9-12-ci
aylrind konteksdn, sury akim olan mumi vziyytdn anlalr
ki, [ sma] szndn mqsd gylr v digr planetlrdir. nki
nc Yerin yaradlndan (De: "Dorudanm siz Yeri iki gnd
yaradan inkar edir v Ona riklr qoursunuz?), sonra is gyn
tst alnda yaradlmasndan danr (Sonra Allah tst (dman)
halnda olan gy z tutdu). Nvbti ayd is yeddi gyn
yaranmasn iza edir. Onlardan biri dnyann smasdr. Hans ki,
ulduzlarla bznmidir (Allah onlar (smalar) yeddi (qat) gy olaraq

35

QURAN YARADILIIN MRHLLR

HAQQINDA N DEYR?
Qurani-krim d Tvratda olduu kimi dnyann
yaradlnn mrlli kild olduu aqda bir ne
ayd sbt ar. Burada Quran v elm baxmndan
yaradln mrllrini aradracaq. Qurann bu mvzu
il bal aylri bir ne yer blnr.
Birinci: Hqiqtn, Rbbiniz gylri v Yeri alt
gnd xlq edn ... Allahdr 1.
kinci: Gylri, Yeri v onlarn arasndaklar alt
gnd xlq edn ... Allahdr 2.

iki gnd ml gtirdi. O, hr bir gyn iini zn vhy edib bildirdi.

Biz aa gy (dnya smasn) qndillrl (ulduzlarla) bzdik v
hifz etdik). Demli, [ sma] szndn mqsd (aylrin ilkin
zairi mnasna gr) atmosfer deyil. ncs, o, dilimiz tst kimi
trcm olunan, [ duxan] szn Yerin trafn bryn, at
edn buxar rty kimi iza etmidir. Halbuki mlum ayd
[duxan] sznn ibtidai mnasndan l kmyimiz sbb ola bilck
v onu mcazi olaraq buxar kimi iza ed bilcyimiz e bir sas
yoxdur. Burada srf adi yatdak oxarlq kifayt etmir. lbtt,
[ duxan] (tst) sz bzi rvaytlrd buxar mnasnda
ilnmidir (Mrum ristani d bir ne rvayt qeyd etmidir).
Lakin birincisi, bu rvaytlr snd baxmndan aradrlmaldr (bu
nv rvaytlr Tfsiri-Qumi kimi kitabdan nql olunduuna gr,
daa da b dourur). kincisi, etimal ki, burada suyun buxarndan
v ya tstdn mqsd yan tkil edn ilkin zrrciklrdir
(idrogen, oksigen v s.). nsanlarn asanlqla baa dmsi n su
buxar kimi iza edilmidir.
1
`raf, 54; Yusuf, 3; Hud, 7; Hdid, 4.
2
Scd, 4; Furqan, 59; Qaf, 38.

36

( gylr,
Qeyd: Fikrimizc,
Yer v onlarn arasnda olanlar) ifadsi btnlkl
obyektiv gerkliyi nzrd tutur.
nc: (Ya Peymbr!) De: "Dorudanm siz Yeri iki
gnd yaradan inkar edir v Ona riklr qoursunuz? O
ki, almlrin Rbbidir! O, yer znd mhkm durmu
dalar yaratd, onu brktli etdi v (Allahdan ruzi)
istynlr n brabr olaraq orada yer hlinin ruzisini
drd gnd (mvsmd) myyn etdi. Sonra Allah tst
(dman) halnda olan gy z tutdu (gy yaratmaq
qrarna gldi). Ona (gy) v Yer bel buyurdu: "stristmz vcuda glin!" Onlar da: "styrk (Allahn
mrin itat edrk) vcuda gldik!" - dey cavab verdilr.
Allah onlar (smalar) yeddi (qat) gy olaraq iki gnd
ml gtirdi. O, hr bir gyn iini zn vhy edib
bildirdi. Biz aa gy (dnya smasn) qndillrl
(ulduzlarla) bzdik v (onu) hifz etdik. Bu, yenilmz
qvvt sahibi olan, (hr eyi) biln Allahn tqdiridir (zli
hkm, qanunudur)! 1"
(Ey kafirlr!) Sizi yaratmaq tindir, yoxsa gy ki
(Allah) onu yaratd; Qbbsini ucaltd, dzldib nizama
sald; Gecsini qaranlq, gndzn iql etdi?! Bundan
sonra da Yeri dyib (yayb) dzltdi (stnd gzmk v
yaamaq n onu yararl hala sald). Ondan suyunu v
otlan xartd. (Orada) dalar yerldirdi. (Btn
bunlar) sizin v heyvanlarnzn istifadsi ndr2.

1
2

Fussilt, 9-12.
Naziat, 27-33.

37

Birinci qrup aylrd eyni mzmun tkrar olunmudur.

Yni Alan gylri v Yeri alt gnd ( )yaratd qeyd
olunmudur. kinci qrup aylrd [ bynhuma] sz
d lav edilmidir. Yni Allan gylri, Yeri v onlarn
arasndaklar alt gnd xlq etdi. nc qrup aylrd
(Fussilt, 9-12) mumilikd skkiz gndn sbt
almdr. Burada bir ne sual meydana xr.
Sual: Ayd sz ken [ yvm] gn szndn
mqsd ndir? Gn, Yer, gec v gndz yaranmadan
dnyann alt gnd (gn xandan batana qdr olan
fasil) yaranmas aqqnda danmaq olarm?
Cavab: [ yvm] sznn ilkin mnas mtlq
mnada mdud zamandr. str bu zaman az olsun, istr
ox, istr konkret (maddi) olsun, istr abstrakt (mcrrd),
istr gndz olsun, istrs d gec v gndz. Quranda is
bir ne mnada ilnmidir:
1) Gn xandan batana qdr olan zaman ksiyi;1
2) Myyn bir zaman ksiyi (mvsm);2
3) Maddi anlay xaricind olan zaman (axirt gn,
Qiyamt gn v s.)3.
Sual: gr [ yvm] szndn mqsd bizim baa
ddymz adi gndrs, o zaman bu aylrin elmi
nailiyytlrl yaranan tzadd nec ll olunur? (Yeni elmi
kflr gr dnya milyard illr rzind meydana
glmidir).
Cavab: Aylri btvlkd nzrdn keirdikd
gylrin v Yerin alt gnd yaradld, gndn is
mqsdin mvsm v ya mrl olduu qnatin glirik.
Bel olan alda elmi kflrl aylr arasndak ilkin
1

Bqr, 2.
braim, 5; Ali-mran, 140.
3
Bax: Mufrdati-Raib.
2

38

ziddiyyt d qalxm olur. nki ayd [ yvm]

szndn mqsd alt mvsm v ya alt mrldirs, adi
gn deyils, demli e bir ziddiyyt qalmr v dnyann
yaradlmas il Quran aylri elmi kflrl bir-birini
tamamlayr.
Sual: [ smavat v rz] anlaylarndan
mqsd ndir?
Cavab: Leksik mna etibar il r bir eyin yuxarsna
[ sma], aasna is [ rz] deyilir1. Lakin
Quranda frqli mnalarda ildilmidir 2. Burada min
mnalarn bir nesini diqqtiniz atdrrq:
1) Sma yuxar, yer (rz) aa mnasnda ilnmidir;3
2) Sma atmosfer mnasnda ilnmidir;4
3) Yer, Yer krsi, sma is digr planetlr, gy
cisimlri aqqnda ildilmidir;5
4) Sma Alla drga, yer is varln aa mrtbsi
kimi ilnmidir6.
Burada mnvi ct sas
gtrlmdr.
Demli, sma v yer szlri Quranda daim konkret
mnada ilnmmidir. El buna gr d sma v ya yer
szn grdymz an maddi anlamda iza etmmliyik.
Fussilt sursind ilkin zairi mna baxmndan konkret
gy v Yer mnalarn ifad ets d, Scd sursind (5-4ci aylr) mnvi, mcrrd anlayda verilmsi daa
mqsduyundur7.
1

Yen orada.
trafl mlumat n bax: Tfsiri-nmun, c. 1, s. 165.
3
braim, 4.
4
Qaf, 9.
5
Fussilt, 11.
6
Scd, 5.
7
Tfsiri-l-mizan, c. 16, s. 247.
2

39

Qeyd: Gylrin say v yeddi ddinin sirri aqqnda

ayrca sbt aacamzdan burada o aqda danmrq.

QISA TARX
Obyektiv gerkliyin yaranmas v kediyi mrllr
briyytin n qdim suallarndan olmudur. nsan ulduz
dolu smaya, dalara, dnizlr baxdqca dnr ki,
bunlar kim v nec yaratmdr. Onlar ans
mrllrdn kemilr. lai dinlr, filosoflar,
astronomlar v geoloqlar bu aqda bir sra fikirlr irli
srmlr ki, burada bir nesini diqqtiniz atdrrq:
a) Dnyann yaran yunan filosoflarnn fikrinc;
1. lk yunan filosofu esab ediln Miletli Fales
(miladdan nc 640-c il) gr obyektiv alm sudan
yaranmdr. Btn mvcudatn ilk sas sudan ibartdir.
Kainatda ba vern btn dyiikliklr suya tsir gstrn
nsrlr nticsind gerklir1.
2. Falesin agirdi Miletli Anaksimandr deyirdi: Varlq
anlalmaz v sonsuzdur. Bu qdr ey grnr v gzdn
itir. Bu daimi rkt nticsind gerklir.
O, dnyan boru klind tsvvr edirdi. Birinci
borunun dliyi var. Biz onu Gn klind maid
edirik.
3. Atomistikann banilri Levkipp v Demokrit
Abderliy gr (mtlq) boluq gzl grnmyn
1

Torpaq ovuntusu avann dyiilmsi nticsind ml glmidir.

Hava buxar klini alm sudan ibartdir. Od, sudan brkimi
(kristallam) cisimlrdn tryir. Buludlar suyun buxarlanmas
nticsind yaranr digr buludlarla toqquur. Nticd od yaranr.
Hans ki, biz onu elektrik adlandrrq. Hmin od, alov Kainatn
yuxarsna doru ykslir v dliklr ar. Biz, bu parlaq dliklri
ulduz adlandrrq (Mmmd lab, Yunan flsfsi, c. 1, s. 8;
bd l-Qni l-Xtib, Quran v masir elm, s. 68-70).

40

atomlarla doludur. Atomlar dyimz v zlidir. Gy v

Yer onlardan yaranmdr.
4. Anaksaqor Klazomenliy gr dnya drd nsrdn
ibartdir; od, su, ava, torpaq. Btn bunlar ams
zlidir.
5. Heraklit (Efesli) gr bizim grdymz ulduzlar
ams qlizlmi (sxlm), dalam buxardan ibartdir.
b) Dnyann yaran Tvratda.
Tvratn Yaradl blmsind yaradln mrllri
aqqnda bel deyilir:
Birinci gn: Alla gylri v Yeri yaratd. Gec v
gndz yaratd (nur icad etdi).
kinci gn: Alla sular arasnda onlar bir-birindn
ayrmaq n flk (sfera) yaratd v onu sma (gy)
adlandrd.
nc gn: Alla sma altndak sularn bir yer
ylmasn v quruluqlarn meydana glmsini istdi v
onu Yer adlandrd. Sonra da Yerd bitkilri gyrtdi.
Drdnc gn: Alla iki byk iql varlq yaratd.
Onlardan n byyn gndz, (nisbtn) kiiyini is
gecy akim etdi. Belc ulduzlar da yaradb onlar
smaya dzd.
Beinci gn: Alla sularn oxlu sayda canllarla
dolmasn, qularn yer znd, smada umasn mr etdi.
Altnc gn: Alla Yer znd eyvanlar, rat
yaratd. Daa sonra is Admi z klind yaratd.
Yeddinci gn: Alla btn ilrini bitirdi v raatlad.
Buna gr d yeddinci gn mbark gn adlandrd.
Huks Qamusi-kitabi-mqdds srind yaradln
mrllri il bal gn ifadsindn istifad olunmas
aqqnda yazr:

41

Bilmliyik ki, burada gn szndn mqsd mlum

iyirmi drd saatlq gn (sutka) deyil. Burada mqsd daa
geni v uzun zaman ksiyidir.
Sonra Tvratn yaradl kitabnn (blmsinin) tcrbi
elmlrin kflri il ziddiyyti aqqnda yazr:
gr kims yaradl kitabna (blmsin) etiraz gz
il yanab bunlarn astronomiya, geologiya, biologiya v
zoologiya il uyun glmdiyini iddia edrs, ona bel
cavab verrik ki, birincisi, bunlardan mqsd elmi
msllri aqlamaq deyil. kincisi, mlum olduu kimi
btn bunlar elm zidd deyil. Lakin bu msllrin iza
buraya smaz1.

QURAN V ELM GR YARADILIIN

MRHLLR
Elmi nailiyytlr v Quran aylrin nzrn mlum
alt mrl aqqnda mxtlif fikirlr irli srmk olar.
1. llam Tbatbai l-Mizan srind Fussilt
sursinin 9-cu aysini iza edrkn yazr:
Burada [ yvm] (gn) szndn mqsd zaman
ksiyidir. Adi danqda ildiln gn, yni Yer krsinin
z oxu trafnda bir tam dvr mddti, iyirmi drd saat
(sutka) deyil. Bu versiya tbii ki, yanldr. Gn sz
znd oxlu adislri sdran myyn zaman ksiyin
aid olmas (rb dilind) ox geni yaylm aldr.
Sonra Ali-mran sursinin 140-c, Yunus sursinin 102ci aylrin istinad edrk yazr:
Allan Yeri yaratd iki gndn mqsd Yerin
yaradld iki mrlni at edn zaman ksiyidir. N
n bir gn deyil, mz iki gn deyildiyin glinc,
1

Haks, Qamusi-kitabi-mqdds.

42

bilmliyik ki, bu iki mrl bir-birindn tamamil frqli

mrllr olmudur.
Sonra diqqti gylrin v Yerin alt gnd (mrld)
yaradldna kib bildirir ki, bu mrllrin drd
Fussilt sursind aqlanmdr (iki mrl Yerin
yaradl, iki mrl is gylrin yaradlmas aqqnda,
yni tst alndan yeddi smann formalamasnadk). O,
[ rbtu yyam] (drd gn) ifadsini
znmxsus kild iza edir ki, nvbti siflrd bu
aqda sbt aacaq1.
2. Ustad Misba Yzdi [ sitttu yyam] alt gn
aqqnda (raf, 56) iki etimal qeyd edir:
a) Hftnin alt gn (adi gnlr);
Onun fikrinc bu fikir li kitab, xsusil yudilr
arasnda murdur. Onlara gr Alla yaradl bazar
gn balad, cm gn sona yetirdi. nb gn is
istirat etdi. Bu etimal doru deyil2.
b) Yaradln alt mrlsi.
O, [ yvm] sznn Quranda ans mnalarda
ilndiyindn sbt aaraq bildirir ki, [ yvm] sz
gn mnasndan frqli mnalarda da ilnmidir. Buna
dlil olaraq Yusuf (54), Nl (8), Hcc (47), Maric (4)
aylrini v Ncl-bladn bir dis qeyd edib ntic
alr ki, btn bunlar alt gndn mqsdin yaradln alt
mvsm,
mrlsi
olmas
etimalnn
daa
mqsduyun olduunu gstrir.
O, Fussilt sursinin 9-12-ci aylrini iza edrk yazr:
Etimal vermk olar ki, iki gndn mqsd gyn
yaradlmasndak iki mrldir. lk mrl qaz v tst
mrlsi, ikinci is yeddi gy mrlsi. Yerin yaradl
1
2

l-Mizan, c. 17, s. 363-364.

Maarifi-Quran s. 241-243.

43

da min kild olmudur. Birinci mrl qaz v maye

al, ikinci mrl is qlizlmi, brkimi mrlsi1.
3. Ustad Mkarim irazi `raf (54), Fussilt (9-12)
surlrin v elmi kflr nzrn yaradln etimal
olunan alt mrlsini bel iza edir:
Birinci: Kainatn qaza oxar ktl klind olmas
mrlsi.
kinci: Ondan byk ktllrin ayrlb mrkzi ktlnin
trafna frland mrl.
nc: Gn sisteminin yarand mrl.
Drdnc: Yerin soyuq v yaam n lverili
vziyyt glmsi mrlsi.
Beinci: Yerd bitkilrin v aaclarn yaranmas
mrlsi.
Altnc: Yer znd insan v eyvanlarn yaranmas
mrlsi.
O, Fussilt sursinin 9-12-ci aylrini iza edrkn bir
ne mqam n kir:
a) [ yvm] (gn) sznn digr mnalarda mvsm, mrl mnasnda ilnmsi geni yaylm
aldr;
b) [ summ] (sonra) ifadsi etimal ki, Yerin
yaradlnn gylrin v gy cisimlrinin yaradlmasndan
sonra ba verdiyin iardir.
[ summ] (sonra) ifadsi adtn zaman aqqnda,
bzn is byan aqqnda (sadc sbtd birinci
cmlnin ikinci cmldn sonra gldiyini bildirir) ilnir.
gr birinci mnada ilnrs, bu, gylrin yaradlnn
Yerin yaradlndan sonra ba vermsi demkdir. Lakin
ikinci mnada ilnrs, gylrin yaradlnn Yerdn
qabaq ba vermsinin dnlmsi mnesizdir. Yni
1

Yen orada.

44

sadc bunlar byan edrkn (insanlarn diqqt

mrkzind olduqlar n) nc Yerin yaradlmasndan,
sonra is gylrin yaradlndan sbt ar.
kinci mna elmi kflrl angdar olmas il yana,
Qurann digr aylri il d uyundur. Buna dlil olaraq
Naziat sursinin 27-33-c aylrini gstrmk olar. Burada
Yerin yaradlmas il bal msllrin gylrin
yaradlndan sonra ba verdiyi gstrilir1.
4. Doktor Maurice Bucaille yaradln alt mrlsi
aqqnda yazr:
Tvratda sbt adi alt gndn gedir. Yeddinci gn is
(nb) Alla istirat etdi. Bu gndn mqsd iki
gnxanla iki gnbatan arasndak zaman fasilsidir.
Quranda sz ilnmi, lakin mvsm, mrl
mnasn ifad etmidir. Yeddinci gn dedikd is mqsd
istirat
deyil.
Bu
mqam
Qurann
elmi
mczlrindndir.
O, raf (54) v Fussilt (9-12) surlrinin mlum
aylrini iza edrkn masir elmin yaradln mrllri
aqqndak etimallar il bal yazr:
Masir elm gr Kainat ar trpnili qaz
ktlsindn tkil olunmudur. Onun sas trkibi
idrogendn, digr isssi is eliumdan ibart idi. Sonra
bu buluda bnzr qaz ktlsi (dumanl) oxsayl
paralara ayrld. Hmin qaz ktlsi sonradan qalaktikalar
klini ald... (Yaranan) sxlqlar, tkanlar, cazib qvvsi
reaksiyalarn (atomistik istiliyin) yaranmasna sbb oldu.
Sad atom zrrciklrindn ar (elektrik ykl) atomlar
trdi. Hidrogen eliuma, karbon oksigen evrildi,
nticd metal v metalaoxar elementlr meydana gldi2.
1
2

Tfsiri-nmun, c. 20, s. 222-231.

Yen orada, s. 198.

45

Onun gldiyi qnat gr yaradl mumilikd iki

mrld ba vermidir:
a) Hrktd olan sx qaz yn (ktlsi);
b) Onun byk isslr (Gn, Yer v digr
planetlr) paralanmas.
5. Masir tdqiqatlardan biri1 dnyann yaradln bir
ne ad altnda inclyir v Quran aylrin ttbiq edir.
Biz onun yazsn ixtisarla diqqtiniz atdrrq:
a) Kainatn yaradl;
O, Hud sursinin 7-ci (Gylri v Yeri alt gnd
yaradan Odur) aysini qeyd edrk yazr:
Balancda zlmt qaranlq btn almi brmd.
Uca Tanrdan baqa e n v e kim yox idi 2. Bu zaman
Alla iki mrld yeddi gyn yaranmasn mr etdi.
Sonra Kainatn ilkin materiyasnn n olduunun mlum
olmadn aqlayr v bildirir ki, bunu Kf sursinin 51ci aysi v bzi elmi teoremlr d tsdiq edir. Qurana v
alimlr gr blli olan yaradln balancnda rktli
tst v qaz hissciklri mvcud olmudur. Lakin bu
hissciklr nadir allarda bir-birin toxunacaq drcd
splnmilr3.
Sonda bel bir ntic alr:
Alla iki mrld bu qazlardan yeddi gy yaratd
(Fussilt, 11). (Gz) grnmz stunlar vasitsi il (ans
ki, masir elmd mumdnya Cazib Qanunu adlanr)
planetlri mkmltdi (Loman, 10).
1

Biazar irazi, Dnyann kemii v glcyi, s. 19, 31.

Fussilt, 12.
3
Fussilt, 11. O, bu fikirlrini saslandrmaq n astronom Jeamesin szlrin istinad edir. Onun fikrinc yaradln ilkin maddsi
fzada (boluqda) splnmi qaz ktllrindn balam, sonra bu qaz
ynndan yngl me yaranmdr (Gnin balanc v sonu
srindn).
2

46

b) Ulduzlarn yaradl;
O, Saffat sursinin 6-c aysini (Biz (siz) n yaxn olan
gy zn (dnya smasn) ulduzlarla bzdik) iza
edrkn yazr:
Belc milyonlarla qaz v tst (toz) hissciklri iri
cmli buludlar klind bir-birinin trafna frlanmaa
baladlar. Bulud ynlar zrrciklri mrkz doru czb
edirdilr. Nticd ktlvi bulud ynlar ml glir v
onlarn hissciklri bir-birin yaxnlard. Mlum
hissciklrin bir-birin srtnmsi, toqqumas nticsind
istilik (elektrik, enerji) yaranrd. Bzn mrkzd istilik
el iddtlnirdi ki, bulud ynlarn axmaa (iq
samaa) vadar edir, zlmt qrq olmu boluu
iqlandrrd. Sonda milyonlarla bulud yn ulduzlar
klini ald v aa sman (gy) iqlandrd (lbtt,
btn ulduzlar bir anda yaranmamlar).
c) Gnin yaradl;
Bu frtnal drya (tst v qaz) arasnda, materiyann
rkti nticsind spiralvari bir zolaq ml gldi. Bu
spiralvari zolaq A yol qalaktikas adlanr (btn gy
qurayan aq gm zolaq) 1. Gn v Yer onun bir
trfind (budanda) zn yer almdr (Nu, 16).
A yol qalaktikasnn bu isssind frtna qopur v
qazlardan yaranan cryan onlar rkt gtirirdi. Onlar
frlandqca geni spiralvari, qvrm kil ald v iql
paralar onun trafnda rkt balad. Hmin nng
qvrm forma frlandqca tdricn qaz topalar
(dumanlqlar) mrkz doru czb oldu. Orada nng ar
(yumaq) iql, parlaq ynlar klini ald. Nayt, bu
parlaq ar (yumaq) Gn evrildi.
1

Qdim yunanlar bunu qalaksias, yni sd dairsi adlandrmlar

(qala-sd szndndir).

47

2) Yer v Gn sisteminin yaradl Gnin trafn

(iq dairsi klind) bryn qaz v toz topalar
paraland v r bir para girdab (burulan) klini ald.
Hr bir burulann znmxsus yolu (kursu), rkt
evrsi var idi v min kurs zr Gnin trafna
frlanrd. Gn yaxn burulanlarda istilik, uzaq
burulanlarda is soyuq km srrd. Bzi qaz
zrrciklrindn buxar tryir v e kimi toz
zrrciklrinin zrin qonurdu. Toz zrrciklri bir-birin
dydikd e onlar bir-birin yapdrrd. Bzns
brkimi, qlizlmi (buzlam) su v gil klini alrdlar.
Cazib qvvsi bu paralar bir-birin doru kirdi. Onlar
byyr v nng, frlanan ar (yumaq) ml gtirirdi.
Nayt, mlum ar (yumaq) Yer evrilirdi. Sonra digr
planetlr (Merkuri, Venera, Mars, Yupiter, Saturn, Uran
Nepton, Pluton) bu burulanlardan ml gldi. Hr bir
planet Gn trafnda dvr etmy balad.
) Yerin taleyi;
Yer formalar v quru, lpaq dalardan ibart ar
(yumaq) klind nzr arprd (Bu zaman orada n
yaam, n ava, n d bulud vardr). srlr nc onda dfn
olunan buxar v digr qazlar gil (knt sxuru) ynlar
il birg dalar altnda qalaqlanm mxsus atomlarn
paralanmas nticsind istilik (enerji) yaradr. Yerin tki
isinir, onun drinliklrind dalar el qzr ki, rimy
balayr v qaz kpklnrk qaynayr, yanardalardan
(vulkan) pskrrk yer zn axr.
Qazlar da yanar dalardan xaric olur. Yerin drd bir
yanna yaylr v onun zrin ava rty kirlr. Buxar
soyuyur, buludlar znginlir v ilk yalar yamaa
balayr. Milyon illr belc ya yar v Yerin
drinliklrin opur. Quran bu aqda buyurur:
48

Biz gydn lazmi qdr yamur endirdik v onu

Yerd (dnizd, ayda, gllrd v quyularda) saxladq1.
d) Yer znd yaam (bu aqda ayrca bir fsild
sbt aacaq).
6. Doktor Paknijad slam v biologiya ad altnda
yaradln v Yerd yaamn balanmasnn elm, Quran v
dislr nzrn geni izan verir v onu bir film kimi
olduqca maraql kild canlandrr2.
O, nc Hud sursinin 6-c aysini qeyd edrk sz
[ yyam], [ r] v [ ma] szlrini iza edir
v bildirir ki, [ yyam] mrllr, mvsmlr
mnasn ifad edir3.
O, srin digr bir isssind yazr:
Bioloqlar bir ox msllrd frqli, ziddiyytli fikirlr
irli srmlr. Yaradln mrlli tkaml v s. bzi
msllrd is yekdil ry glmilr. Bu mrllr
aadak kild sralanmdr:
Qaz-toz dumanlqlarndan (ktlsindn) sra il
kkanlar, Gn sistemi v Yer yarand. nc Yer
ridilmi kild idi, sonra soyudu. O zaman yalnz cansz
tbit mvcud idi. Sonra su yarand. Ardcl olaraq ilkin
molekullar, bitkilr, heyvanlar, srnnlr, mmlilr
rsy gldilr.
1

Mu`minun, 18.
lk universitet v son peymbr, c. 1, s. 96.
3
Yen orada, s. 104. O, bel ntic alr: Alla r eydn nc ruu,
qdrti, nuru, mlklri sonra is (xalis) zlmti yaratd. Btn bunlar
dislrd z ksini tapmdr. Demk olar ki, slama gr nc
metafizik mrl (zka, ru v s.), sonra qdrt v enerji, sonra su,
daa sonra is tst yaradlmdr. Mvcud tst topalar bir-birin
toqquaraq istilik yaratd. Tdricn ox rartli oldular. Sonra
frtnalar nticsind kkanlar, ulduz sistemlri meydana gldi
(Hmin qaynaq, s. 114).
2

49

7. Doktor Hmid n-Ncdi Fussilt sursinin 9-11-ci

aylri aqqnda yazr:
nc alimlr Yer v gylrin eyni (kimyvi) trkibdn
tkil olunduunu dnrdlr. Lakin yeni elmi
nailiyytlr gstrir ki, Yer v digr planetlrin kimyvi
trkibi frqlidir. Yni ulduzlarn 29%-i idrogendn tkil
olunmudur. Lakin Yer nsrlrdn, metallardan (tqribn
yz nsr) tkil olunmudur. Onlarn qnatin gr Yer
v gylrin mnyi bir olsa da, nc Yer, sonra is
ulduzlar yaranmdr. Mlum aylr d nc Yerin, sonra
is gyn yaradldna iar vurur1.
8. Bu aqda digr alimlr d sbt amlar. Bunlardan
Hnfi md2 v db l-Mun`imin3 adn kmk olar.
YEKUN
Dyrli tfsiri alimlrin Yer v gylrin yaradlnn
mrllri aqqnda qeydlrind bir ne mqama diqqt
yetirmk zruridir.
1. Aylrd Yer, gylr v onlarn arasndak digr
mvcudatn alt mrld yaradld gstrilir. ki
mrld gylrin yaradl ba vermidir. ki mrld
Yerin yaradl ba vermidir. Nvbti iki mrld is
Yer v gy arasnda olanlarn yaradl ba vermidir.
Quran bu aqda mumi iarlr vurmu, tfrrata
(mrllrin zaman fasilsi v s.) varmamdr.
2. Tdricn ba vern eylr aqqnda mrlli zaman
tyin etmk mmkndr. Bu, rti v nisbidir. Buna gr
d myyn sabit bir mvzu il bal (misal n, br
elminin kediyi inkiaf yolu, incsntin yaranmas v
1

Doktor Hmid n-Ncdi, l-Ecaz l-elmi fi-Quran l-krim, s.

91-94.
2
Hnfi md, t-Tfsir l-elmi, s. 110, 128, 131.
3
Seyid bd l-Munim, Tfsir l-ayat l-kvniyy, s. 27.

50

formalamas v s.) frqli mrlli zaman aqqnda

danmaq olar. Lakin bu frqli blglr msly r biri
bir ayr baxmdan yanar. Bzn bu blglr doru v
zruridir.
Onlar
mslnin
qaranlq
trflrini
aydnladrrlar. Yaradln mrllri d beldir. Yni
Yer v gylrin yaradl mrllri frqli ynlrdn
frqli kild bln bilr. Elmi nzriyylrd yaradln
mrllri il bal fikir ayrlnn kknd d bu
dayanr1.
Demli, kosmologiya, biologiya v geologiya
elmlrind yaradln mrllri Quran v ya mqdds
kitabla frqli kild iza edil bilr. Bu nv blglrin
frqliliyi elm v dinin ziddiyyti demk deyil. nki r
bir blg msly ayr bir yndn yanamdr. Bu bir ox
allarda doru v zruridir. Baqa szl desk, dinl elmin
dili bu nv msllrd frqlidir.
3. nc d qeyd olunduu kimi [ smavat
v rz] szlri Quranda mxtlif mnalarda ilnmidir.
Ola bilr ki, yaradln mrllri il bal aylrin
ams bizim baa ddymz maddi gy v Yer aid
olmasn. Bir ox aylrd (Scd, 4-5) gy v Yerdn
mqsdin mnvi, metafizik anlaylar, stn v alaq
drclr olmas etimal bykdr. Bzi tfsirilr bu
etimala stnlk vermilr.
4. Qurann, mvcud Tvratn, yunan filosoflarnn v
masir (tcrbi) elmlrin yaradln mrllri il bal
irli srdy fikirlri mqayis etdikd Qurann n
kdiyi msllrin masir elmin kflri il uyun
gldiyinin aidi oluruq. Halbuki Tvratn v yunan
1

Bzn blglrd qazabnzr maye brk, bzn gy cisimlri

(planetlr) Yer insan, bzn is canl-cansz varlqlar sas
gtrlr.

51

filosoflarnn fikirlrind bu adekvatlq grnmr. Bu,

Qurann zmtinin, sdaqtinin gstricisidir. Hans ki,
r bir oxucunu heyrt salr.
Lakin btn bunlar Qurann elmi ecazkarln sbuta
yetirmir. nki yaradln mumilikd alt mrlni
kemsi Qurandan nc Tvratda da z ksini tapmdr.
Tbii ki, o dnmd rblr yudilrl birg yaayrdlar
v onlar (Tvratda veriln bu bilgidn) xbrdar idilr
(Baxmayaraq ki, Quranda yeddinci gn istirat gn
qeyd olunmamdr).
5. Quranda Yer v gylrin yaradl aqqnda mumi
v qsa mlumat verilmidir. Buna gr d onu bu v ya
digr elmi nzriyylr qti ttbiq etmk doru olmazd.
Lakin gr tstdn mqsdin qaz-toz dumanlqlar
olmasn bir etimal kimi n ksk, bu daa doru olar.
6. Aytulla Mkarim irazinin qeyd etdiyi mrllr
yaradln mrllrindn sbt aan aylrl uyun
glmir. nki onun z nzrin gr birinci v ikinci
mrl gylrin yaradlna, nc v drdnc
mrl Yerin yaradlna, beinci v altnc mrl
Fussilt sursinin 10-cu aysind gstrildiyi kimi
dalarn, mdnlrin v qida maddlrinin yaradlna aid
olmudur. Bu mrllrd heyvanlarn v insann
yaradlndan sbt getmmidir. Halbuki o, altnc
mrlni heyvanlarn v insann yaradl il balayr 1.
Bu fikir Tvratda qeyd olunan mrllr daa uyun
glir.
Qeyd: Etimal ki, Yer v gylrin yaradl alt
mrld, insann yaradl is ondan sonra
gerklmidir. Buna gr d Quranda mlum alt
1

Tfsiri-nmun, c. 6, s. 202; c. 20, s. 222: Pyami-Quran, c.

2, s. 166-167.

52

mrld insann yaradlndan sbt almamdr.

Demli, Alla Yerin yaradl sona yetdikdn sonra insan
torpaqdan yaratmdr (Scd, 8-9), sonra is bunu
mlklr d bildirdi (Bqr, 30).
7. Doktor Biazar irazinin qeydlri aqqnda demliyik
ki, birincisi, onun szlrindn anlaldna gr Gn
ayrca bir mrld yaradlmdr. Halbuki Quran
gylrin yaradlmasn iki mrld qeyd etmidir ki,
Gnin yaradl da min iki mrly daxildir.
kincisi, o, elmi nzriyylri Qurana ttbiq edrkn bunun
yalnz bir etimal olduunu bildirmliydi. nki elm v
Qurana mlum blglrin sas eyni olmaya bilr v ya
glckd elmi blg dyi bilr.
8. Doktor Paknijadn fikirlrin glinc bildirmliyik ki,
o, yaradln metafizik mrlsini iza edrkn dislr
saslanmdr. Bu bizim mbais obyektimiz yaddr.
nki burada aqqnda dandmz mvzu Kainatn
maddi yaradldr. Bunun alt gn e bir aidiyyt
yoxdur.
Sual: N n mtlq qdrt malik Alla Kainat bir
anda yaratmad?
Cavab: Bu suala mxtlif ctdn cavab vermk olar:
a) gr Alla Kainat bir anda yaratsayd, insan
yaradlda nzrd tutulan proqramll, elmi, qdrti,
angdarl drk etmkd tinlik krdi. Mlum
mrlli yaradl burada nmayi etdiriln angdarl
daa yax nzr arpdrr (Buna misal olaraq uan ana
btnind doqquz ay rzind, mrlli kild dnyaya
glmsini gstrmk olar)1.
b) Yaradlda subyektin bacarndan baqa obyektin
xar da nzrd tutulmaldr.
1

trafl mlumat n bax: Tfsiri-nmun, c. 6, s. 203.

53

Misal n, plvanlqda ad xarm bir xs quru

taxtan (snmamaq rtil) y bilmz. Burada subyektin
(plvann) imkanlar buna cavab verir. Lakin obyektin
(taxta) is mvcud xar, qabiliyyti buna imkan vermir.
Digr misala nzr salaq: oxmrtbli bina tikmk
n nc onun zln qoymaq, (beton skeletini qurub)
stunlarn ucaltmaq, sonra is brkimsi n gzlmk
lazmdr. Tam quruyub mkmlndikd is ii davam
etdirmk lazmdr. Burada mndis v ii eytin az bir
zamanda tikmk bacar var. Lakin tikinti materiallar bu
srtli ii qbul edck drcd yararl deyillr. gr bu
nv ilr tlsik grls, o zaman lazmi keyfiyyt ld
oluna bilmz. Varln yaranmas da bu qbildndir.

QURAN DNYANIN GENLNMS

HAQQINDA N DEYR?
Bir ox alim v tfsirilrin fikrinc Kainat daim
genilnmkddir. Kkanlar (aralarndak msafy
mtnasib
olaraq)
bir-birindn
qarlql
uzaqlamaqdadrlar. Bu msl il bal bzi Quran
aylrin istinad olunmudur. Bunlar aadaklardr:
Biz gy qdrtimizl yaratdq v Biz onu
genilndirmkdyik1.
"Biz Allahnq v Ona trf qaydacaq!"2
Bil ki, btn ilr axrda Allaha qaydacaqdr!3
Birinci ay Allan yaradldak zmtini aqlayr.
[ yd] sz qdrt, bacarq mnalarn ifad edir. Bu sz
Quran aylrind min mnada dflrl ilnmidir.
1

Zariyat, 47.
Bqr, 156.
3
ura, 53.
2

54

Burada da Tanrnn gylrin yaradlndak tam qdrtin

iar vurur1.
kinci ay sbr ednlr aqqndadr. Onlar msibtl
zldikd: "Biz Allahnq v Ona trf qaydacaq!" deyirlr. Yni btn nemtlr Alladandr. limizdn
xdqda naraat olmayaq. Bura bdi qalacamz yer
deyil. Bu nemtlr keici v kamillik n bir vasitdir2.
nc ay doru yol aqqndadr (Bil ki, btn ilr
axrda Allaha qaydacaqdr!). Bu ay gstrir ki, doru yol
yalnz Allaa trf gedn yoldur. slind bu ay tqvallar
(prizkarlar) n mjd, zalm v gnakarlar n
ddir. nki amsnn qayd Allaa dorudur3.

KANATIN GENLNMS
NZRYYSNN QISA TARX
Bir ox alimlr Kainatn genilnmsi v bunun
Quranda bildirildiyi aqda sbt amlar. Burada bel
nzriyylrdn bir nesin nzr salma zruri esab
edirik. Lakin nc oxucunun diqqtin atdrmaq istyirik
ki, Kainatn genilnmsi il bal iki nzriyy
mvcuddur:
a) Kainatn sabit v sxlan olmas;
Byk kosmoloq professor Uilyam yazr:
Nyuton (1643-1727) v baqalar bel qnat
glmilr ki, sabit Kainat tezlikl cazib qvvsinin tsiri
nticsind sxlamaa (ylmaa) (mrkzqama tcili)
balayacaq4.
b) Kainatn genilnmsi.
1

Tfsiri-nmun, c. 22, s. 371, 372.

Yen orada, c. 1, s. 525.
3
Yen orada, c. 2, s. 506.
4
Stefn Uilyam, Zamann tarixsi, s. 57.
2

55

Kainat btnlkd yz milyonlarla qalaktikadan

ibartdir. Bu qalaktikalarn r biri yz milyonlarla ulduzu
at edir. Demk olar ki, onlar ams bizdn
uzaqlamaqdadrlar. Bu, ulduzlarn grnn iqln,
parlaqln (ulduz llrini) analiz (tlil) edrkn
mlum olmudur1.
Bu qiqti ilk df olaraq Hovell rsdxanasnn
mdiri Slifer (doum-1875) kf etmidir. O, 1929-cu ild
ulduzlarn bizdn qadn (uzaqladn) z
xartmdr2.
Ondan sonra Habbl 1929-cu ild ulduzlarn fasilsiz
olaraq uzaqladn kf etdi3. Yni bizdn bir milyon iq
ili msafd olan qalaktika saniyd 186 km, iki milyon
iq ili msafd olan is iki qat srtl (372 km/san)
uzaqlar4.
Bu gn artq Kainatn genilnmsi nzriyysi
alimlr trfindn qbul edilmidir. Bu nzriyyni
Kainatn yaradl il bal frqli fikird olmalarna
baxmayaraq am qbul edir.

Yni qrmzmtl spektr (iq alar, rngli zolaq) mavi spektrdan

daa oxdur. Bu qrmzmtllq onlara qdr olan msafy uyundur.
Baqa szl desk, bizdn uzaq olan qalaktika daa srtl
uzaqlamaqdadr.
2
Elmlr tarixi, s. 739. Bzilrin gr Kainatn genilnmsi
teoremi belikal riyaziyyat George Lumther trfindn irli
srlmdr. Bu nzriyy elmi ictimaiyyt trfindn qbul
edildikdn sonra Palomar teleskopu maidlr n i salnd
(Mcid Yektai, Yaradln tarixi, s. 63).
3
Zamann tarixsi, s. 58.
4
Kosmos srinin biliyi, s. 196; Atomdan ulduza qdr, s.
104.

56

ELM SRLR
Alim v tdqiqatlarn Quran aylri v Kainatn
genilnmsi nzriyysinin uyunluu aqda qeydlrin
qsaca nzr salaq:
1. Aytulla Mkarim irazi Zariyat sursinin 47-ci
aysini iza edrkn cmlsi il bal drd
etimal qeyd edir:
a) Alla trfindn (ya vasitsi il) bndlrin geni
(brktli) ruzi verilmsi;
b) Alla trfindn bndlrin (istniln vasit il) ruzi
verilmsi;
c) Allan etiyacszl (Onun xzinlri o qdr geni
v zngindir ki, bndlrin ta etmkl tknmir);
)
Alla
gylri
yaratm
v
fasilsiz
genilndirmkddir.
O, son etimala stnlk verrk yazr:
ncki cmld gylrin yaradlmas il bal qeyd
olunanlara, alimlrin Kainatn genilnmsi il bal
(eksperimental qurular vasitsil aparlan) vizual
maidlrin d tsdiq etdiyi kflrin nzrn ay
olduqca inc bir mna ksb edir. Yni Alla gylri
yaratm v fasilsiz genilndirmkddir. Baqa szl
desk, bir qalaktikada yerln ulduzlar (tsvvr
olunmaz) srtl mrkzdn uzaqlarlar1.
Sonda is kosmologiya alimlrinin Kainatn
genilnmsi il bal syldiklrindn oxlu sayda
dlillr gstrir.
2. Masir yazlardan biri bu aqda yazr:
Btn qalaktikalar, byk v kiik gy cisimlri
(planetlr, peyklr) yksk srtl bir-birlrindn
1

Tfsiri-nmun, c. 22, s. 973.

57

uzaqlarlar. Onlarn srti insanda tccb dourur. Onlar

saniyd 60000 km- qdr namlum istiqamt doru
rktddirlr. Etimal ki, bu, "Biz Allahnq v Ona trf
qaydacaq!" aysinin v ya Bil ki, btn ilr axrda
Allaha qaydacaqdr! dey buyuran baqa bir aynin
bariz nmunsidir.
O, Zariyat sursinin 47-ci aysini iza edrkn yazr:
Bli, Quran l adi binokllarn, byk teleskoplarn
(optik ciazlarn) mvcud olmad bir dnmd Kainatn
genilnmsini aqlamdr1.
3. Doktor Maurice Bucaille Zariyat sursinin 47-ci
aysini v Kainatn genilnmsi nzriyysini qeyd
edrk bel ntic alr:
(Bu ay) Kainatn genilnmsini tam aydnl il
aqlayr2.
O, Qurann digr trcmlrin, xsusil rqnas
Regis Blachere-in trcmsin irad tutaraq yazr:
[musiun] ifadsi [ vs`] felindn trmidir v
genilndirmk mnasn ifad edir. Blachere is yanl
olaraq biz olduqca sxavtliyik kimi trcm etmidir3.
4. Aytulla Mrift Zariyat sursinin 47-ci aysini iza
edrkn Kainatn genilnmsi nzriyysini n kir
v oxsayl dlillr gstrrk qbul edir. Ruzinin
artrlmas etimaln is aynin mcazi mnas esab
edir4.
YEKUN
1

bd l-Ftta Tbar, Qurana bir bax, s. 188; Sdr d-Din

Blai, Quran qisslri, s. 307.
2
Doktor Maurice Bucaille, Tvrat, ncil v Qurann mqayissi,
s. 225-226.
3
Yen orada.
4
t-Tmid fi ulum l-Quran, c. 6, s. 111-114.

58

Burada bir ne mqama diqqt yetirmyi zruri esab

edirik.
1. kinci (Bqr, 156) v nc (ura, 53) aylr ilkin
zairi mnalar etibar il Kainatn genilnmsi
nzriyysin uyun deyil. Yaznn verdiyi etimal
sasszdr.
2. Birinci ayy (Zariyat, 47) glinc, n uyun versiya
drdnc versiya, yni gylrin fasilsiz genilnmsidir.
Bu elmi mslnin slamn erkn alarnda alimlr v
adi insanlara mlum olmadn, tta on yeddinci srd
Nyuton kimi byk bir alimin bunun ksini dnmsini
nzr alsaq, Qurann mlum elmi sirri almaqla z
zmtini v Peymbrin (s) sdaqtini sbut etdiyini
syly bilrik.
3. Kainatn genilnmsi nzriyysinin Zariyat
sursinin 47-ci aysi il qovumas Qurann elmi
ecazkarlna sbutdurmu?
gr mlum nzriyy qti kild isbat olunarsa, o
zaman Qurann elmi ecazkarln da sbuta yetirmi olar.
Lakin nzr alsaq ki, elmi nzriyylr sabit deyil v
yanllq etimal var, o zaman Kainatn genilnmsi
nzriyysini Qurana aid edib elmi ecazkarlq kimi qlm
vermk olmaz. Bel olan alda aynin mlum nzriyy
il uyunluunu bir etimal kimi n kmk mmkndr.

CAZB QVVS QURANIN ELM

MCZS KM
Cazib qvvsi v ya mumdnya Cazib Qanununa
gr btn byk v kiik cisimlr bir-birin qarlql
tsir gstrrk czb edir. Bzi elm adamlarnn,
tfsirilrin fikrinc, Quranda bir ne ayd cazib
qvvsin iar vurulmudur.
59



Gylri grdynz dirk olmadan yksldn ... mhz
Allahdr1.
Allah, gylri gr bilmdiyiniz bir dirk olmadan
xlq etmidir2.
Mgr Biz Yeri czb edn etmdikmi?3
Hqiqtn, Allah gylri v Yeri zaval tapmasnlar (z
mehvrindn xmasnlar) dey, tutub saxlayr. gr z
mehvrindn xsalar, Ondan baqa onlar he ks tutub
saxlaya bilmz. Dorudan da, (Allah) hlimdir,
balayandr!4
Yuxarda qeyd olunan aylr Allan nian v
nemtlrini sayr ki, insanlar Allaa, Qiyamt gnn iman
gtirsinlr (Rd, 2) v Alladan qeyrisinin bu nv nemtlr
yarada bilmycyini grsnlr (Loman, 10). Aylr
insanlara atdrldqdan sonra tkzib ednlrin sonu e d
yax olmayacaq (Murslat, 25).
2. [ md] sz stun mnasn ifad edir.
[trvnha] cmlsi is iki cr iza edilir. Birinci izaa
gr [ trvnha] qrammatik baxmdan
[md] sznn siftidir. Yni gylri grnmyn
stunlarla ucaltdq. Bu izaa sasn, gylr gzl
grnmyn stunlar zrind dayanmdr. kinci izaa
gr [ bi-eyri mdin] ifadsi bilavasit
[trvnha] cmlsi il laqlidir. Yni grdynz kimi
gylr stunsuzdur. lbtt, bzilri [ trvnha]
1

R`d, 2.
Loman, 10.
3
Murslat, 25. Bzi trcmilr bu ayni Mgr Biz Yeri mskn
(toplanlan mkan) etmdikmi?kimi trcm etmilr (Fuladvnd).
4
Fatir, 41. Hcc sursinin 65-ci aysi d hmin mzmundadr.
2

60

cmlsini mtriz cmlsi esab etmi v ikinci

nzriyyy stnlk vermilr1.

QISA TARX
Bzilrinin fikrinc (Quran aylri v li-beytdn ()
gln dislrdn sonra) ilk df olaraq cazib qvvsini
bu Reyan Biruni (.q. 440) n kmidir2. Lakin bu
gn mumdnya Cazib Qanunu Nyutonun ad il
baldr3. Almann aacdan yer dmsi v Nyutonun
fikrinin cazib qvvsin ynlmsi mur adisdir4.
Nyuton mumi qanunlara saslanaraq gy cisimlrinin
rktini bel iza edir:
a) mumdnya Cazib Qanununa gr btn cisimlr
bir-birini qarlql czb edir. Bu czbetm iki eyl
baldr; ktl v msaf (cisimlr z ktllri il dz,
aralarndak msafnin kvadrat il trs mtnasibdirlr).
Cismin ktlsi n qdr byk olsa, onun cazibsi d bir o
1

Misba Yzdi, Quran maarifi, s. 249.

Qurann eyrtlndirici msllri, s. 41.
3
saak Nyuton (1643-1727) mur ingilis riyaziyyats v
astronomu. O, mumdnya Cazib Qanununu formul etmi, sonsuz
kiik ddlrin tlilinin sasn qoymu v in dispersiyasn,
difraksiyasn, interferensiyasn kf etmidir. n mur sri
Natural flsfnin riyazi saslar adn dayr.
4
Bu adis Uzaq dnyalar (s. 42, 201), Ulduzlar dnyas (s.
150) v Sivilizasiya qrmanlar (s. 182) kitablarnda qeyd
edilmidir. Guya min aac 1814-c ild qurusa da onun bir calan
Kembric kollecinin Nyuton banda kdilr. Lakin Elmlr tarixi
kitab (s. 262) bu adisnin doruluunu b altna alr.
Bzilrinin fikrinc mumdnya Cazib Qanununun kfi ilk olaraq
Nyutonla bal deyil. nki cazib qvvsi ondan nc Kopernik v
Keplerin d diqqtini kmidir. Lakin Nyuton onu formul etmidir
(Elmlr tarixi, s. 264; Kosmos srinin biliyi, s. 44).
2

61

qdr ox olur1. Lakin cisimlrin msafsi oxaldqca

cazibnin tsiri azalr (msafnin kvadratna nisbtn
cazib qvvsi d azalr). Misal n, gr msaf iki
brabrdirs, cazib qvvsi drd brabr az olur.
b) Mrkzdnqama qanununa gr bu v ya digr
cisim bir mrkz trafnda rkt edirs, tbii olaraq
min cisimd mrkzdnqama qvvsi yaranr. Misal
n, ip balanm cisim fqi mstvid frlandqda (ip
cism mrkz qama qvvsi il) cisim is ip
mrkzdnqama il tsir edir.
Yerin, planetlrin, peyklrin v gy cisimlrinin z
orbitind v bir-birinin trafnda rkti iki qanunun Cazib v Mrkzdnqama qvvlrinin trkibi
nticsind gerklir. Bu iki qvv gy cisimlrini z
orbitind saxlayr, toqqumalarnn, srtnmlrinin
qarsn alr.

ELM SRLR
Szgedn Quran aylrinin masir astronomiyann
kflri il qovumas aqqnda bir ox elm adamlar,
tfsirilr bs etmilr:
a) Birinci v ikinci aylrin elmi sirlri (;)
1. Aytulla Mkarim irazi r iki ayni iza edrkn
onun elmi trflrini d iza edir v bunu Qurann elmi
mczlrindn esab edir. O, aynin mlum iki izan
qeyd etmi, birinci izaa stnlk vermidir.
1

Misal n, Gnin ktlsi Yerin ktlsinin 330 min brabridir.

Buna gr d Gnin czbetm qvvsi Yerdn 330 min df oxdur
v Yer onun cazibsinin tsiri altndadr. Yerin ktlsi is Ayn
ktlsindn 81 df ox olduundan Ay Yerin cazibsinin tsiri altna
db trafnda dvr edir.

62

Onun ([ md] sznn) [ trvnha]

cmlsinin qeydi olduunu sylmk gylrin grnmz
stunlarnn olmamas demkdir. Halbuki ay stunlarn
olduunu, lakin gzl grnmdiyini bildirir. Bu, cazib
qvvsini byan edn n inc tbirdir.
O, szlrini mam Rzadan () nql olunan bir rvaytl
saslandrr.
Hseyn ibn Xalid deyir: mam Rzadan () sorudum:
Allan Quranda buyurduu bu aynin (Yollar olan gy
and olsun!) mnas ndir?
Hzrt () buyurdu: Bu gyn Yer doru yollar var.
Gyn Yerl laq yollar ola bilrmi? Bir alda ki,
digr ayd gylrin stunsuz olduu bildirilir.
Qribdir Alla maid olunmayan stunlar
buyurmurmu?
Bli!
Demli, stunlar var; lakin siz grmrsnz1.
lbtt, bu ay v dislr o zamann astronomik
tfkkr il Ptolomey tlimi il ziddiyyt tkil
edirdi2.
2. Aytulla Hseyn Nuri Rd sursinin 2-ci aysini
min kild iza etmi v mam Rzadan () nql olunan
mlum disi sbut olaraq gstrmidir. O, yazr:
Stunla ona dayanan cisim arasnda uyunluq
olmaldr. Cismin arl qdr stunun da dayanqll
olmaldr. Buna gr d gy cisimlrinin rkti il bal
cazib v digr qanunlar dqiq esablanlm v gy
cisimlrini milyard illr boyu z orbitind saxlaya
bilmidir. Btn bunlar gstrir ki, Qurann br
1

Tfsiri-bran, c. 2, s. 278.
Tfsiri-nmun, c. 17, s. 29, c. 10, s. 110, 111; PyamiQuran, c. 8, s. 146.
2

63

sadtinin bldisi olan ifadlri n qdr ecazkar v

incdir1.
3. Bzi masir yazlar da mlum iki ayy istinad
edrk grnmz stunun cazib qvvsi olduu qnatin
glmilr. Quran Nyutondan srlr nc bu sirrin stn
amdr (mam Rzadan () nql olunan mlum dis d
istinad etmilr)2.
4. Aytulla Misba Yzdi aynin iki izan qeyd
etdikdn sonra yazr:
Hr alda r iki iza doru ola bilr. kisindn birinin
istisna edilmsin bir sas yoxdur3.
5. Digr masir alim v yazarlar da mlum iki ayy
istinad edrk cazib qvvsi aqqnda trafl sbt
amlar. Bel alimlrdn Mmmd Hsn Hitu4,
Aytulla Mrift5 v Ltif Raidinin6 adn kmk olar.
b) nc aynin elmi sirlri [ kifatn]7;
1. Aytulla Misba Yzdi yuxardak ay aqqnda
yazr:
[ kifatn] yann toplad mkan mnasn
dayr. Onun mnasnda almaq (tutmaq), lav etmk
anlaylar da var. El buradan da Yerin digr eylri zn
czb etmsi anlalr. Bu, Yerin cazib qvvsin d aid ola
bilr. gr bu cazib olmasayd, Yer zrindki btn
eylr fzaya splnrdi. lbtt, [ kifatn] surt
mnasnda da ildilir. Lakin bu mna ilk deyil8.
1

Kosmos srinin biliyi, s. 55, 56.

Qurann eyrtlndirici msllri, s. 41, 46.
3
Mmmd Tqi Misba Yzdi, Quran maarifi, s. 247-248.
4
Bax: Mcz l-Quraniyy, s 180.
5
Bax: t-Tmid fi-ulum l-Quran, c. 6, s. 122-128.
6
Quranda tbit elmlrin bir bax, s. 50.
7
Murslat, 25.
8
Quran maarifi, s. 254.
2

64

2. Digr elm adamlarndan biri [ kifat] szndn

bir ne mslnin baa dldyn qeyd edir. Yerin z
oxu trafnda v (Gn trafna) orbital rkti,
rktinin srti, yeralt mayelrin v ya riyn
maddlrin mvcudluu, Yerin stind v nvsind
(daxili isssind) gedn dyiikliklr v Yerin cazib
qvvsi1.
3. Masir yaz v tfsirilrdn biri d bu aynin
Cazib qanunu aqqnda olduunu n kmidir2.
c) Drdnc aynin elmi sirlri (Allah gylri v Yeri
zaval tapmasnlar (z mehvrindn xmasnlar) dey,
tutub saxlayr)3.
1. Aytulla Hseyn Nuri cazib qvvsi aqqnda
geni bs etdikdn sonra bu ayy istinad edir4.
2. Bzi masir yazlar bu ayni iza edrkn yazrlar:
Bu saxlamaqdan mqsd mumdnya Cazib
Qanunu deyil. Bu, Alla trfindn gy cisimlrinin
arasnda
yerldirilmidir
ki,
z
orbitlrindn
xmasnlar5.
3. Bzi tfsirilr yuxardak ayni iki cr iza etmilr:
Birinci iza: Ay varlq alminin mvazintinin,
angdarlnn qorunmas aqqnda sbt ar.
kinci iza: Gy cisimlri milyon illrdir ki, z
orbitlrind rkt edirlr. Bu cazib v mrkzdnqama
qvvlrindn qaynaqlanr6.
1

Ydulla Niyazmnd irazi, Qurann bugnk ecazkarl, s. 8899.

2
Doktor Sadiqi, l-Furqan fi tfsir l-Quran, c. 29, s. 341.
3
Fatir, 41.
4
Kosmos srinin biliyi, s. 55.
5
Qurann eyrtlndirici msllri, s, 43.
6
Tfsiri-nmun, c. 18, s. 287.

65

YEKUN
mumdnya Cazib Qanununun mlum aylrl stst dmsi aqqnda bir ne mqam diqqtdn
qarmaq lazm deyil.
1. Birinci v ikinci aynin cazib qvvsi kimi tfsir
olunmas aqda aadaklar demk olar. Birincisi,
[md] sz isimin cm al olub stun deyil, stunlar
mnasn ifad edir. Bunu cazib qvvsin aid etmk
mmkndr. Lakin ola bilr ki, ayd yalnz cazib deyil,
bir ne frqli qvvdn sbt getsin v glckd elm
mlum olsun. Bu sbbdn [ md] szn yalnz
cazib qvvsin aid etmk yanldr.
kincisi, tn bslrd d qeyd etdiyimiz kimi
[sma] Quranda frqli mnalarda ilnmidir (yuxar,
atmosfer, gy cisimlri, ulduzlar, planetlr v s). Aynin
cazib qanunu aqqnda olmas smadan mqsdin gy
cisimlri olmas il baldr.
Loman sursinin 10-cu aysindki mumi vziyyt
nzr saldqda grrk ki, gydn ya yamas aqqnda
danr v gylri Yerl qarlql kild ildir. Rd
sursinin ikinci aysind gylrin ardnca Gndn, sonra
is (sonrak ayd) Yerdn sbt ar. Btn bunlar
gstrir ki, smadan mqsd gy cisimlri v ya
atmosferdir.
2. Drdnc ay aqqnda da bir ne mqama nzr
salmaq zruridir.
Birincisi, burada da smadan mqsdin gy cisimlri
olduunu frz etmliyik.
kincisi, Allan gy v Yeri cazib qvvsi il
saxladn qbul etmliyik.

66

lbtt, Alla gylri v Yeri mxtlif vasitlrl, frqli

qvvlrl saxlamaq iqtidarndadr. Cazib qvvsi is
onlardan yalnz biridir. Demli, mlum ayni yalnz cazib
qvvsin aid etmk doru deyil.
ncs, bu aynin iki iza var. Bunlardan yalnz biri
cazib qvvsi il qovuur.
3. nc ay ().
[ kifat] sz leksik baxmdan iki mna toplamaq v srt mnalarn ifad edir. Bzilri onu
insanlarn Yerd toplamas (l v ya diri) kimi, bzilri
Yerin rkti, bzilri is cazib qvvsi kimi iza
etmilr. Demli, [ kifatn] ifadsinin cazib qvvsi
kimi iza olunmas bir ne etimaldan yalnz biridir.
Bunu qti olaraq ayy aid etmk olmaz1.
Qeyd: Birinci v ikinci aylrin cazib qvvsi
aqqnda olmas mqsduyun olsa da yalnz ona aid
deyil. Yni cazib qvvsi aynin real nmunlrindn
sadc biridir. Amma r alda bu Qurann elmi
sirlrindn hesab olunur. Qurann nazil olduu dnmd
adi insanlara v alimlr mlum olmayan bir elmi
msly aydnlq gtirmk Qurann elmi mczlrindn
biri ola bilr.

GNN HRKT QURANIN ELM

MCZLRNDN BR KM
Gn Allan Quranda and idiyi ilai nianlrdn
biridir2. Bir ox aylrd Gn v onun rkti aqqnda
1

llam Tbatbai v Aytulla Mkarim irazi kimi byk tfsirilr

bu etimal aqqnda sbt amam, ayni insanlarn Yerd
toplamas kimi aqlamlar. Tfsiri l-mizan, c. 20, s. 168;
Tfsiri-nmun. 25, s. 44, 412.
2
ms, 1.

67

sbt almdr. El buna gr d ksr tfsirilr,

nzriyyi v astronomlar bu aqda fikir yrtmlr. Bu
aqda aadak aylr istinad olunmudur.
Gec d onlar n (qdrtimiz) bir dlildir. Biz
gndz ondan syrb xardan kimi onlar zlmt iind
olarlar. Gn d (qdrt lamtlrimizdn biri kimi) z
n myyn olunmu yerd seyr edr. Bu, yenilmz
qvvt sahibi olan, (hr eyi) biln Allahn tqdiridir (zli
hkmdr)1.
N gn aya atar, n d gec gndz t bilr.
(Gn, ay v ulduzlarn) hr biri (zn mxsus) bir
gyd (z hdqsind, z dairsind) zr2.
Gecni v gndz d, Gni v Ay da yaradan
Odur. Onlarn (hminin ulduzlarn) hr biri (zn
mxsus) bir gyd zr (z hdqsind, z dairsind
hrkt edir)3.
Myyn vaxta (dnyann axrna - qiyamt) qdr
(smada) dolanan Gni v Ay ram edn ... mhz
Allahdr4.
(Daim z hdqsind, zlri n myyn olunmu
yerd) seyr edn Gni v Ay, hminin gecni v
gndz sizin ixtiyarnza vern Odur5.
1

Yasin, 37, 38.

Yasin, 40.
3
nbiya, 33.
4
R`d, 2; Fatir, 13; Zumr, 5.
5
braim, 33.
2

68

QISA TARX
Gn r gn grdymz bir ulduzdur. Onun
(rqdn qrb) gndlik aldadc1 rkti r bir insann
diqqtini clb edir. nsanlar srlr boyu Gnin Yer
trafnda dvr etdiyini dnmlr. Mrkkb Ptolomey
tlimlri d bu geosentrik sistem zrind qurulmudu.
Onun tlimlrin gr Yer dnyann mrkzidir. O, sabitdir
v btn planetlrin mrkzidir (Btn gy cisimlri onun
trafnda dvr edir).
Ptolomey tlimlri on yeddi sr brin dncsini
sart altna ald. Ondan sonra Kopernik (1544) yeni
astronomik fikir (eliosentrik sistem) irli srd. Onun
yeni tlimin gr Yer Gn trafnda dvr edirdi. Lakin
o, Yerin dairvi kild rkt etdiyini bildirirdi. Onun
fikirlrini davam etdirn Kepler (1650) is Yerin elliptik
(ellipskilli) rktini kf etdi. Sonradan bu iki
grkmli astronomun fikirlri Qalileyin maidlri il
tsdiq olundu v Gn sisteminin yeni eliosentrik
mnzrsi saslandrld. Bu tlim gr btn planetlr,
istr daxili planetlr Merkuri, Venera, Yer v Mars
istrs d xarici planetlr Yupiter, Saturn, Uran, Neptun
v Pluton Gn trafnda dvr edir. Lakin bu l son
demk deyildi. nki astronomlar (tta Kopernik, Kepler
v Qaliley d) Gnin sabit olduunu dnrdlr. Bel
ki, mkmd Qalileyin leyin oxunan iddianamd
onun (Mqdds kitaba qar xaraq) Gnin sabit
olduuna inanmaqda ittiam olunduu bildirilirdi2.
1

Gnin rqdn qrb gndlik rkti aldadcdr. nki Yerin

qrbdn rq rkti yerdki maidini yanldr v o, Gnin
rkt etdiyini gman edir.
2
Arthur Koestler, Lunatiklr (s. 590), Qurann eyrtlndirici
msllri (s. 24), Tkamln yolu, (c. 5, s. 9), slam v

69

Zaman kedikc Gnin d rkt etdiyi z xd v

blli oldu ki, Gn bir ne kild rkt edir.
Birinci: Gn z ekvatorunda tqr. 2 km/san srtl
frlanr. Gnin ekvatorunda frlanma mddti 25 sutka,
qtblrin yaxnlnda 30 sutkadr.
kinci: Gn Gn sistemi il birg gyn Cnub
yarmkrsindn imal yarmkrsin doru 19, 5 km/san
srtl rkt edir.
nc: Gn 225 km/san srtl qalaktika mrkzi
trafna dvr edir1.
lbtt, ixtisas zr kitablarda Gnin digr
hrktlrindn d (ekliptika zr grnn illik hrkti v
s.) shbt almdr.

ELM SRLR
Gnin rkti il bal fikirlrin gr tfsirilr iki
yer blnrlr.
Birinci: Kemi tfsirilr
Kemi tfsirilr erkn alardan Gnin rkti il
bal aylri baa dmy almlar. Bir trfdn
Ptolomey tlimlri br tfkkrn klg salm, digr
trfdn is Quran aylrinin ilkin mnalar (Gn v
Yerin z orbitlri zr rktlri aqqnda) Ptolomey
tlimlri il qovumurdu. Buna gr d tfsirilr mlum
aylrin ilkin zairi mnasnn ksin olaraq Ptolomey
tlimlrin uyun kild (Gnin yerdki maidinin
astronomiya (s. 179) kitablarnda Kopernikin Gnin dnyann
mrkzi v sabit olduu aqqndak fikri bel iza edilir ki, guya o,
Gni Yer nisbtd (Gn sistemi daxilind) rktsiz esab
edirdi.
1
ristani, slam v astoronomiya, s. 180; Hseyn Nuri,
Kosmos srinin biliyi, s. 26; Uzaq dnyalar, s. 293; Elmlr
tarixi, s. 347; Ulduzlar dnyas, s. 146.

70

iss etdiyi gndlik aldadc rkti kimi) iza etmy

baladlar.
Grkmli i tfsirisi Tbrsi (.q. 548) yazr:
Gnin qrarlaaca yer aqqnda bir ne nzriyy
var. Bzilrin gr Gn dnyann sonuna qdr rkt
edck. Bu ry gr Gnin qrarlaaca mkan
yoxdur. Digr bir versiyaya gr Gn myyn bir
zamanadk rktd olacaq....
ristani Yasin sursinin 40-c aysi ()
aqqnda yazr:
Bu aynin zairi mnas antik astornomiya il uyun
deyil. El buna gr d kemi tfsirilr ayni mcazi
mnada iza etmi, [ ysbhun] szn d mtlq
rkt kimi baa dmlr. Yni r bir ulduz z orbiti
zr rktddir.
Yasin sursinin 38-ci aysi (
)
aqqnda yazr:
Kemi alimlr bu ayy saslanaraq Gnin
gndlik xyali (gndoandan gnbatana doru) rktini
onun ktlsi il balamlar. Lakin [ mustqrr]
sznn izanda byk fikir ayrl yaranmdr...
Bzilrin gr Gn Qo brcnd qrarlaana qdr
rkt edck (yanl versiyadr). Bzilri is Gnin z
orbiti zr rkt etdiyini n kmilr1.
Qrib burasdr ki, Tfsiri-nmunnin mllifi d
mlum 40-c ayni iza edrkn ayd mqsdin Gnin
yerdki maidi trfindn iss ediln xyali rkti
olduu etimaln da digr etimallarla yana qeyd edrk
rdd etmmidir2. Bir alda ki, mlum aylr Allan

1
2

slam v astronomiya, s. 183, 185 (ixtisarla).

Tfsiri-nmun, c. 18, s. 384-389.

71

nianlrini sayr v xyali, aldadc rkt Tanrnn

nianlrindn ola bilmz1.
kinci: Masir tfsirilr
Yeni astronomiyada Yerin Gn trafna frlanmas v
Gnin z orbiti zr rkti isbat edildikdn sonra
Gnin rkti il bal aylrin yeni mnalar z xd.
Mtxssislr, Quran tfsirilri bu aqda frqli fikirlr
irli srdlr v aylrin sirli mqamlar akar olundu.
Bel mqamlardan bir nesin nzr salaq:
a) Gnin A yol qalaktikas daxilindki rkti;
Aytulla Mkarim irazi [ tcri] (asin, 38)
szn iza etdikdn sonra yazr:
Yuxardak aynin son v n yeni aqlamas alimlrin
son dvrlrdki kfi il st-st dr. Bu, Gnin
Gn sistemi il birg bizim qalaktikann ortasnda Veqa
(gyn imal yarmkrsind Lira brcnd n parlaq
ulduz) adlanan myyn ox uzaq bir ulduza doru
rktd olmasdr2.

Onun bu etimal skutla qarlamas tccb dourur. nki

Quranda Gnin mlum xyali rkti aqqnda sbt aldqda
buyurur: Gnin doduu zaman onlarn maarasnn sa trfin
meyl etdiyini, batd zaman is onlar trk edib sol trf ynldiyini,
onlarn da maarann ortasnda geni bir yerd olduqlarn grrdin
(Kf, 18). Bu cml [ tra] ifadsi il balayr, yni grrdin,
gman edrdin. Lakin qiqi rktdn sbt aldqda buyurur:
Gn d (qdrt lamtlrimizdn biri kimi) z n myyn
olunmu yerd seyr edr. Xyali hrkti gstrck bir sz iltmir.
2
Tfsiri-nmun, c. 18, s. 388. Ayni bu kild iza etmk n
[ limustqrrin] ifadsindki [ li] n qomas [ il] n
qomas kimi trcm edilmlidir. Yni Gn qrarlaaca yer
doru rktddir. Bzi rb yazlar da bu fikirddirlr (md
Mmmd Sleyman, l-Quran v l-elm, s. 35).

72

Alimlrdn biri Gnin imal yarmkrsin doru

19,5 km/san srtl rkt etdiyini qeyd edrk Rd
sursinin 2, braim sursinin 33-c aylrin saslanr1.
llam Tbatbai mlum ayni Gnin rkti kimi
iza edrk yazr:
Elmi baxmdan maidinin islrinin ksi isbat
olunmudur. Yni slind Gn Yerin trafna deyil, Yer
Gnin trafna frlanr. Elmi saslara gr, Gn onu
at edn digr planetlrl birg myyn bir ulduza
doru rktddir2.
Seyid Hib d-Din ristani d Gnin parlaq bir
ulduza doru rktd olduunu vurulayr. Digr bir
yerd is bu rktin apeksi kimi Herkules (gyn imal
yarmkrsind brc) brcn gstrir v [ tcri]
szndn mqsdin min rkt olduu fikrini n
kir3.
Tntavi d l-Cvr srind aydn mqsdin
Gnin (btvlkd Gn sisteminin) myyn bir
ulduza doru rkti olduunu qeyd edir v mvzu il bu
v ya digr laqsi olmayan msllr (tyyarnin,
avtomobilin rkti v s.) aqqnda geni sbt ar4.
Bu aqda Mmmd md Sadat5, Cfr Rzaifr6 v
Doktor Mnsur Mmmd Nsb n-Nbi7 d oxar
fikirlr sylmilr.
b) Gnin qalaktika il birg rkti;
1

Hseyn Nuri, Kosmos srinin biliyi, s. 25-36.

l-Mizan, c. 17, s. 89.
3
slam v astronomiya, s. 181.
4
Tntavi Cvri, l-Cvair fit-tfsir l-Quran, c. 9, s. 172.
5
Qurann ecazkarl v miyaarlq, s. 28-30.
6
Quran v son elmi nailiyytlr, s. 131.
7
l-Quran l-krim v l-elm l-dis, s. 264.
2

73

Aytulla Mkarim irazi Yasin sursinin 40-c aysi il

bal iki etimal qeyd edir:
Birinci etimal Gnin Yerin rkti nticsind
oradak (Yerdki) maidinin grdy gndlik xyali
rktidir.
kinci etimal Gnin Gn sistemi il, qalaktika il
birg rktidir. Bu gn artq sbuta yetmidir ki, bizim
Gn sistemi nng qalaktikann sadc bir isssidir v
daim rktddir.
O, sonda bu aynin Gnin daxili rktin bir iar
olduunu qeyd edir v bildirir ki, bu, antik astronomiyaya
Ptolomey tlimlrin ziddir. El buna gr d Qurann
elmi mczlrindn biri d sbuta yetmi olur1.
Alimlrdn biri Gnin qalaktika mrkzi trafna 225
km/san srtl 200 mln. ild bir tam dvr etdiyini qeyd
edrk, bunun isbat n nbiya sursinin 2 v braim
sursinin 33-c aylrin istinad edir2.
Doktor Maurice Bucaille nbiya sursinin 33, Yasin
sursinin 40-c aylrin saslanaraq Qurann Gnin z
orbiti zr rktindn xbr verdiyi qnatin glir.
Halbuki bu, Ptolomey tlimlrin qardr.
O, yazr:
Ptolomey tlimlrinin Peymbr (s) dnmind d
km srmsin baxmayaraq, Quranda min tlimlr
kiicik bir iar bel yoxdur3.
Seyid Hib d-Din ristani Gnin (btvlkd
Gn sisteminin) rkti il bal yazr: Gn digr
planetlrl birg lkrdki (Bua brcnd splnmi

Tfsiri-nmun, c. 18, s. 386-389.

Hseyn Nuri, Kosmos srinin biliyi, 26, 35-36.
3
Tvrat, ncil v Qurann elmi mqayissi, s. 215, 216.
2

74

qalaktik ulduz topas) n parlaq ulduza Alsionaya

(nc ulduz lldr) rktddir.
Bzi yazlar1 bu rktin Quran aysind
aqlandn (Yasin, 40) qeyd etmilr.
Misba Yzdi yuxardak ayni qeyd edrk yazr:
Quran sferan (flk) dryaya bnzdir v cisimlrin
(gy cisimlrinin) orada zdyn bildirir. Mlumdur ki,
mqsd gy cisimlrinin z orbitlri zr rkt etdiklri
fzadr (boluq). Bu onu gstrir ki, Quran ncdn qdim
astronomik fikirlri rdd edirmi. Demli, bu aydn blli
olur ki, btn gy cisimlri rkt edir. Bu, yeni
astronomiyann sbuta yetirdiyi mddadr2.
Qeyd: Fikrimizc mqsd ikinci mna, yni Gnin z
orbiti zr rkt etmsidir. Bunu (Hr biri (zn
mxsus) bir gyd zr) aysinin ard da tsdiq edir.
c) Gnin z ekvatorunda frlanmas.
Tfsiri-nmund oxuyuruq:
Bzilri bu ayni Gnin z ekvatorunda frlanmas
kimi iza etmilr. nki alimlrin tdqiqatlar nticsind
sbuta yetmidir ki, Gn z ekvatorunda frlanr. O,
bunu da qeyd edir ki, aydn bu mnan almaq n
[ limustqrrin lha] ifadsindki ikinci [ l]
n qomas [ fi] n qomas kimi trcm
olunmaldr3.
Qeyd: Bu versiyaya gr aynin trcmsi bel olur.
Gn qrarlad yerd rkt edir, yni z trafna
frlanr.
md Mmmd Sleyman yazr:

bd r-Rzzaq Nofel, l-Quran v elm l-dis, s. 178.

Quran maarifi, s. 252.
3
Tfsiri-nmun, c. 18, s. 382.
2

75

rb dilind [ li] n qomas 13 mna ifad edir.

gr mlum ayd [ li] n qomas kimi trcm
olunarsa, Gnin z trafna frlanmas, [ il] kimi
trcm olunarsa, Gnin z orbiti zr rkti nzrd
tutular. Bu, Qurann bdii mczsidir. Bir ifad il
[ limustqrrin lha] iki elmi mcz ks
etdirilir1.
Seyid Hib d-Din ristani llam Mri
ristaninin (Seyid Mmmd Hseyn)
[limustqrrin] sznn qrarlaaca mkan, yer, [ li]
n qomasnn is mnasn dad etimaln
verdiyini qeyd edir. Bu etimala gr ayd mqsd
Gnin z trafna dvr etmsidir2.
Digr alimlr d eyni mzmunlu fikirlri z srlrind
qeyd etmilr3.
) Gnin snkmsi;
Alimlrdn biri R`d sursinin 2-ci aysini iza edrkn
yazr:
Znnimizc aydn mqsd budur ki, Gn v Ay
myyn bir zamanadk rkt edck. Sonda el bir
zaman glck ki, bu smavi raqlar snkck. O gn
artq Qiyamt olacaq4.
Seyid ristani d bu ayni iza edrkn min
etimal qbul edrk yazr:
Mqsd Gnin fzada z orbiti zr rktidir.
[ limustqrrin] szndn mqsd is qrarlaaca
yer deyil, qrarlaaca zamandr.
1

Quran v elm, s. 35-36.

slam v astronomiya, s. 186.
3
Hseyn Nuri, Kosmos srinin biliyi, s. 26, 35-36; Qurann
ecazkarl v miyaarlq, s. 28-30; Mustafa Zmani, Qurann
elmi ngrlri, s. 34.
4
Hseyn Nuri, Kosmos srinin biliyi, s. 35.
2

76

Qeyd: Burada [ limustqrrin] sz zaman

bildirn isim kimi trcm olunmudur.
Masir fiziklr yazrlar:
Gn 10 mlrd. il istilik vermk qabiliyytin malikdir.
Hal-azrda onun mrndn 5 mlrd. il kemidir. Demli,
Gn yolun yarsndadr1.
d) Gnin daxili rkti.
Fikrimizc, Yasin sursinin 38-ci aysindki
[tcri] sz tamam baqa bir mna da ifad ed bilr.
Baqa szl desk, [ thruku] v [ tcri]
arasnda byk frq var. [ thruku] sz yalnz
rkt etmk mnasn ifad edir. Bu, eynil avtomobilin
rktini xatrladr. O, myyn istiqamt gedir; lakin
alt-st olmur. [ tcri] sz is su v s. mayelr
aqqnda ilnir. Yni rkt zaman qarr, alt-st olur.
Bu gn alimlr kf etmilr ki, Gnin daxilind d
trpni, rkt mvcuddur. Gnin nvsind daim
istilik nv reaksiyalar gedir. Enerji ia, alanmaya
evrilir. Hmin reaksiyalar zaman Gn daxilind riyn
maddlr yksk tzyiql yuxarya v trafa splnir
(fqrr). Bzn d Gndn kilometrlrl uzaa srayr
(Gn lklri).
Quran bu reaksiyalar olduqca inc tbirlrl ifad edir.
Bu, Qurann elmi mczsi ola bilr.
Qeyd: Yuxardak tlil irad olaraq yaddan xarmaq
lazm deyil ki, [ tcri] sz m Gn aqqnda,
m d Ay aqqnda ilnmidir (Fatir, 13; Zumr, 5;
Loman, 29). Bir alda ki, yuxarda Gn aqqnda
1

Dr. Erick, Yeni fizika, s, 20-21. O , yazr: Gn saniyd 564

mln. t idrogen yandrr. Bu miqdardan 560 t elium yaranr, 4 mln. t
is digr maddlr (bunun yalnz 7%-i yanacaq kimi istifad olunur)
tkil edir v enerjiy evrilir. Nticd iq, alanma klind
yaylr.

77

deyilnlri Ayn barsind demk olmaz. Yni Ayda

mlum reaksiyalar ba vermir. Mlum ayd sadc olaraq
fza okeana, Gn v Ayn rkti is (bir gmi kimi)
zmy bnzdilmidir. Demli, bu ifad yalnz Gn
nvsind ba vern reaksiyalara aid deyil v el buna
gr d Qurann elmi ecazkarln sbuta yetirmir.
YEKUN
Gnin rktlrinin mlum aylr uyun glmsi
il bal bir ne msly diqqt yetirmk lazmdr.
1. nc d qeyd etdiyimiz kimi [ limustqrrin]
ifadsi (Yasin, 38) il bal versiya mvcuddur
(msdr, zaman bildirn isim, mkan bildirn isim).
[ limustqrrin] ifadsindki [ li] n qomas
aqqnda da etimal olduunu qeyd etdik (qdr,
v mnalar). [ tcri] aqqnda is drd
etimal diqqtiniz atdrdq. Bu etimallar bir-birin
vurduqda 36 ddi alnr (33=94=36). Demli, aynin
36 iza mvcuddur v bunlar ams aynin mqsdi ola
bilr. Digr etimala gr is Gnin l kf
olunmam (elm mlum olmayan) rkti d ola bilr.
Buna gr d bu v ya digr etimaln aynin dqiq iza
olduu zrind dayanmaq olmaz. Lakin nc d qeyd
etdiyimiz kimi aynin (Yasin, 37-40) ilkin zairi mnas
Gnin z orbiti zr rktindn sbt getdiyini
gstrir. [ ysbhun] sz d bu etimal tsdiq
edir.
2. Gnin namlum bir istiqamt doru rkti d
[ limustqrrin] ifadsindn anlala bilr. Lakin
onun apeksinin (Veqa, Herkules, Alsiona v s.) dqiq
gstrilmsi, sassz olaraq Quran aysin aid edilmsi
doru deyil.
78

3. Qurann Gnin rkti aqqnda aydn danmas

(drd etimaldan ans birinin nzrd tutulmasndan asl
olmayaraq) onun elmi mczsidir. nki Quran Gnin
gy sferasnda z orbiti zr rkt etmsindn el bir
dnmd sbt amdr ki, o zaman Ptolomey tlimlri
Gnin xyali rktini (Yerin frlanmas nticsind
iss olunan rkti) qiqi rkti olaraq qbul edirdi.
Bu, Qurann v onu gtirn insann zmtinin, dasnn
niansidir.
Sual: Qurann mlum elmi ngrlri (Gnin
rkti il bal) onun elmi mczsini sbuta yetirirmi?
Cavab: Bu suala cavab verrkn qeyd etmk lazmdr
ki, Gnin rkti aqqnda Qurandan nc Tvratda da
xbr verilmidir. Buna gr d bu Qurann elmi mczsi
ola bilmz. Lakin aylrin Mqdds kitabda xbr
verilmyn, Ptolomey tlimlrin zidd olan isssi
Qurann elmi mczsidir.
Aynin Tvratda xbr veriln isssi bu szlrl qeyd
olunur: (Gn) bir plvan kimi meydanda qamaqdan
sevinc issi duyur.
Bu cmldn yalnz Gnin z orbiti zr rkt
etmsi anlalr1. Lakin Gnin digr rktlri Qurann
yeniliklrindndir v onun elmi mczsini isbat edir.

YER KRS
Yerin krvi formada v rktd olmas aqqnda
mxtlif aylr istinad olunmudur. Lakin aylrin
izandan nc bzi msllr aydnlq gtirmk daa
mqsd uyundur.
1

lbtt, orta srlrd xristian din xadimlri bu cmldn mqsdin

Gnin gndlik xyali rkti olduunu dnrdlr.

79

QISA TARX
Yer, zrind yaadmz planetdir. Gn sisteminin
Gndn msafsin gr nc, ls v ktlsin
gr beinci planetidir. ox qdim zamanlarda mvcud
olan ilkin tsvvrlr gr btn ulduz v planetlr Yer
trafna frlanrlar. Onlar Yerin sabit olduunu
dnrdlr. Yerin rkti aqqnda dnmk o qdr
qbat saylrd ki, tta alimlr bel icaz verilmirdi. lk
df bu fikirl x etmy qdim yunan mtfkkiri
Samoslu Pifaqor (tqr. e.. 580-500) tbbs gstrdi.
Ondan tqribn 200 il sonra Samoslu Aristarx Gni
dnyann mrkzi esab edrk eliosentrik tsvvr
inkiaf etdirdi. O, z kfini Yerin Gn trafna illik
rktini aqladqda kafirlikd ittiam edildi (rqd
ilk df olaraq Biruni Yerin Gn trafna rktinin
mmknly aqqnda fikir sylmi v Yer evrsinin
uzunluunu tyin etmidir).
Sonradan Klavdi Ptolomey (tqr. e.. 140) geosentrik
sistem konsepsiyasn daa tam ildi. Bu konsepsiya on
alt sr br tfkkrn akim ksildi. Ona qar xanlar
fiziki czalara mruz qaldlar.
Ptolomey tlimlrini ilk df rdd edn v dnyann
eliosentrik sistemi nzriyysinin sasn qoyan polal
astronom Nikolay Kopernik (1498-1543) olmudur. O,
antik astronomiyan, xsusil Almagest srini drindn
yrnmi, Ptolomey sistemini (dnyann geosentrik
sistemini) antik astronomiyann grkmli uuru kimi qeyd
etmi, lakin onun sv olduunu sylmidir 1. Sonradan
alman astronomu oann Kepler (1571-1630) onun
fikirlrini davam etdirrk Yerin elliptik orbitini z
1

Kopernikin tdqiqatlar Gy sferalarnn frlanmas aqqnda

(1543) srind toplanmdr.

80

xarmdr. Sonda (Kopernikin eliosentrik sistemi)

italyan fiziki v astronomu Qalileo Qalileyin (1642-1564)
kflri nticsind z elmi sbutunu tapd. O, bunu
aqladqda kils xadimlri, ruanilr trfindn birmnal
qarlanmad1.
Yeni astronomiya tkmilldikdn sonra astronomlarn
kflri gstrdi ki, Yer mxtlif rktlr malikdir. Bzi
astronomlar bu rktlrin saynn on drd olduu
qnatinddirlr. Burada bu rktlrin bir nesin
diqqt yetirk.
Birinci: Yerin z oxu trafna frlanmas
Yerin z oxu trafnda dvr 1 gndr. Gec v gndz
bu dvr nticsind meydana glir. Frlanmann mddti
23 saat 58 dq. 38 san-dir. Srti dqiqd 30 km-dir.
kinci: Yer Gnin cazibsi nticsind onun trafna
elliptik (qapal yri xtt, ellipskilli) orbit boyunca
dolanr. Bu dolanma dvr bir ulduz ilidir. Frlanma
mddti 365 gn 6 saat 8 dq. 38 san.-dir. Orbit boyunca
orta srti 29, 765 km/san-dir.
nc: Yerin qalaktika mrkzi trafna dolanmas. Bu
250 km/san srtl gerklir (tam dvr tqr. 200 min
ildir).
Drdnc: Yer Gn trafna dolanarkn onun
frlanma oxu tqr. z-zn paralel qalr, lakin gn
1

Kopernekin bu konsepsiyan aradan xz etmsi aqqnda maraql

faktlar mvcuddur. Bel ki, Elxanilr dnmind rqi roma alimlri
slam alimlrinin srlrini yunan dilin trcm etdilr. Hmin
srlrl tan olan Kopernik v digr Avropa astronomlar dnyann
eliosentrik sistemi aqqnda fikir yrtmy baladlar. Dai
ensiklopedist alim Biruni (.q. 440) aqca bildirirdi ki, yer skuntd
deyil. O, gn trafna frlanr. Mslman alimlrin gr dnyann
geosentrik v ya eliosentrik sisteminin myynldirilmsi
astronomiyadan ox, metafizika (flsf) v sxolastika (klam,
ilaiyyat) il bal idi.

81

alarna nzrn vziyyti dyiir. Gn v Ayn sarsdc

tsirindn Yerin frlanma oxu fzada vziyytini zif
dyirk ekliptika mstvisinin qtb trafnda
oturacann byk yarmoxu 23,5o olan konus czr. Yer
oxunun bu rkti presessiya adlanr.
Beinci: Sarsdc qvvlrin qiymt v istiqamtlri
mntzm dyidiyindn prosessiyann zrin dvr 18,6
il olan kiik rqsi rktlr d lav olunur. Yer oxunun
bu rkti nutasiya adlanr.
Altnc: Yer z d frlanma oxuna nzrn vziyytini
czi dyiir. imal qtb Yerin stind mrkkb fiqur
czr v trfi 30 m olan kvadratdan xmr. Eyni
mntqd corafi enliyin dyimsi d onunla
laqdardr.
Qeyd: Yer d Gn kimi digr planetlrl birg
namlum istiqamt v ya Veqa ulduzuna doru rkt
edir1.

QURANDA YERN HRKTN

ARLR VARMI?
Yerin rkti il bal oxsayl aylr istinad
olunmudur. Aada onlarn r birini ayrca nzrdn
keiririk.

Yerin z oxu trafnda frlanmas il bal istinad olunan aylr:

Murslat, 25; ms, 6; Nml, 88; Nb`, 8; Nl, 15; nbiya, 31;
Loman, 10.
Yerin orbit zr rkti il bal istinad olunan aylr: Mulk, 15;
Murslat, 85; ms, 6; Nml, 88; Fussilt, 11.
Aadak aylr is yerin digr rktlri il bal istinad
olunmudur.
Zuxruf, 10; Taa, 53; Nb`, 6; Bqr, 22.

82

1. Dalara baxb onlar donmu (hrktsiz durmu)

znn edrsn, halbuki onlar bulud kediyi kimi keib
gedrlr 1.
Tfsiri-nmund oxuyuruq:
Ayd mvcud kontekstlr gstrir ki, Allan
nianlri, zmtinin gstricilri bu dnyadadr. Yerin
bizim iss etmdiyimiz rkti d bu qbildndir.
bsiz, dalarn sx bal olduu Yersiz rkti
mnaszdr. Demli, aydn mqsd Yerin srtl rkt
etmsidir. Astronomik esablamalara gr Yer z oxu
trafna tqr. dqiqd 30 km srtl frlanr. Onun orbit
boyunca rkti daa srtlidir. Hr alda szgedn ay
Qurann elmi mczlrindndir. nki Yerin rkti
XVII srd Kopernik trfindn kf olundu. Halbuki
Quran ondan tqribn min il nc bu aqda sbt
amdr2.
Mrum Tbrsi v s. tfsirilr dalarn rktinin
Qiyamt aid olduu etimaln n kmilr. Bu, bn
Abbasdan nql olunmudur3. Lakin Aytulla Mkarim
irazi v s. tfsirilr bu fikri rdd edir v bildirirlr ki,
dalarn buluda bnzdilmsi v elc d aynin ard
dnyaya akim olan nizama daa ox uyundur.
Qiyamtd ba verck adislrl e bir laqsi yoxdur.
Digr trfdn d Dalarn skuntd olduunu
dnrsn cmlsi Qiyamt adislri il uyun glmir4.
Seyid ristani d mlum ayy istinad edrk Yerin
rkt etdiyini bildirir. O, qeyd edir ki, tqr. 50 il bundan
nc Mrum liqulu `tizad s-Sltn (Ftli an
1

Nml, 88.
Tfsiri-nmun, c. 15, s. 568-569.
3
Mcm l-byan, c. 7, s. 236.
4
Tfsiri-nmun, c. 15, s. 568.
2

83

olu) bu aynin Yerin rkti il bal olduunu

bildirmidir1.
Bzi yazlar yazrlar:
Mlumdur ki, bulud srti Yerin srtinin oxluuna
iardir. Adi danqda da bunun nmunlri var. Misal
n, filanks klk kimi rkt edir2.
llam Tbatbai (Qurann ecazkarl kitabnn
mqddimsind), Hseyn Nuri3 v Mmmd li Sadat4
da yuxardak aynin (Nml, 88) Yerin Gn trafna
elliptik orbit boyunca dolanmasna aid olduunu bildirirlr.
YEKUN
Aynin (Nml, 88) Yerin elliktip orbit zr rkt
etmsin iar olmas mqsduyundur. nki dalar
buluda bnzdilmidir. Bulud Yerin trafna dolanr, lakin
z trafna frlanmr. Demli, bu bnztm Yerin z oxu
trafnda frlanmasna aid ola bilmz. Odur ki, Tfsirinmund mlum aynin iza zaman Yerin z oxu
trafnda frlanmas etimaln qeyd etmsinin ayy e
bir aidiyyt yoxdur.

2.
O Allah ki, Yeri sizin n beik etdi 5.
Eyni mzmun Nb sursinin 53-c aysind d (
[mihadn]) qeyd olunur.
Bqr sursind is oxuyuruq:

slam v astronomiya, s. 57-59.

Abbas li Srfrazi, Elm v dinin laqsi, s. 33-34.
3
Kosmos srinin biliyi, s. 35.
4
Qurann ecazkarl v miyaarlq, s. 24.
5
Zuxruf, 10.
2

84

O Allah ki, Yeri sizin n dk (istiraht yeri)

etdi1.
Bzi yazlar ayd sz ken [ mhdn]
sznd Yerin rktin iar olduunu qeyd etmilr.
ox maraql bnztmdir. Quran Yeri beiy bnzdir.
Bildiyiniz kimi beik rkt etdiyi bir alda ua naraat
etmir, ksin onun istirati n lverili rait yaradr2.
llam ristani d eyni fikirlri tsdiq edir3.
llam Tbatbai Qurann ecazkarl kitabnn
mqddimsind Taa sursinin 59, eyx Nzi l-Qmia
Taa sursinin 53 v Zuxruf sursinin 10, Mndis Sadat
Zuxruf sursinin 10 v Nb sursinin 6-c aylrinin
Yerin orbit boyunca (Gn trafna) rktin aid
olduunu vurulamlar.
Misba Yzdi aynin Yerin rkti il bal olduunu
rdd edrk yazr:
[ mhd] v [ mihad] szlri d [ fira]
szn oxar mna dayr. Bzilrin gr bu Yerin beik
kimi rktd olduuna iar vurur. Lakin bu aydn deyil.
nki bu zaman bnztmnin digr trfi d (beiyin dalaqabaa yellnmsi) sas gtrl bilr. Halbuki Yerin
rkti bel deyil. Demli, aynin zairi mnas Yerin
istirat n lverili olmasdr (eynil beiyin uan
raatlna, istiratin xidmt etmsi kimi)4.
Qeyd: [ mhd] v [ mihad] szlri leksik
mna etibar il skunt v istirat n lverili olan
Yer deyilir. Onun nmunlrindn biri uaq beiyidir5.
1

Bqr, 22.
Qurann eyrtlndirici msllri, s. 35-36; llam Xoi,
Mcznin srdlri, s. 119.
3
slam v astronomiya, s. 54-55.
4
Quran maarifi, s. 253.
2

85

Yer d bu qbildndir. Yni Yer saf, yumaq (v

mdnlr, dryalar olmasna baxmayaraq) yat n
lverilidir1.

YEKUN
gr [ mhd] v ya [ mihad] szlri yalnz
uaq beiyi mnasn dayrsa, yuxardak aylri Yerin
rktin bir iar kimi qbul etmk olar. Bu rktdn
mqsd Yerin imal v Cnuba (23o v 23 dq.) meylidir 2.
Yni Yer il rzind (eynil beik kimi) imal v Cnub
istiqamtin ynlir. Belc Aytulla Misba Yzdinin
irad da aradan qalxm olur. nki Yerin rktlrindn
biri beikkillidir. Lakin Yerin elliptik orbit zr rkt
etmsi bu aylrdn anlalmr. mumilikd Yerin
rktinin beiyin rktin bnzdilmsi z buna iar
ola bilr. nki beik e zaman n z trafna, n d orbit
boyunca frlanmr. O, sadc bir xtt zr yellnir.
[ mhd] v [ mihad] szlrinin leksik
mnasna nzr saldqda bu szlrin istirat v ya yaam
n lverili olan mkan mnasn ifad etdiyinin aidi
oluruq. Beik is bu mnann real nmunlrindn biridir.
Demli, bu bnztmnin mqsdini qti olaraq yuxardak
rktl balamaq doru deyil (lbtt, bu da bir etimal
kimi rdd oluna bilmz). Digr Quran aylrin nzr
salsaq mlum szlrin (rkt edn mkan deyil)
istirat, yat n lverili yer kimi ilndiyi d aydn
5

Mustfvi, t-Tqiq fi klemat l-Quran, c. 11, s. 189; Misba

l-lu; Mqayis l-lu.
1
t-Tqiq fi klemat l-Quran, s. 190.
2
Paknijad, Bilik dnyas, c. 2, s. 539.

86

olar. Bel olduqda Aytulla Misba Yzdinin irad yerli

iraddr v yerin (beikkilli) rktini qti olaraq
yuxardak aylr aid etmk olmaz.
3.

And olsun Yer v onu genilndirn!


Bundan sonra da Yeri genildib (yayb) dzltdi 1.
Mhur slam leksikoqraf Raib sfaani Mfrdat
srind yazr:
rb dilind [ thv] sz [ dhv] sz il
mtrk
mnalarda
ildilir.
Yni
r
ikisi
genilndirmk, rkt gtirmk mnalarn ifad edir.
Digr bir yerd is [ dhv] szn Yerin rkt
gtirilmsi kimi iza edir.
Prtovi z Quran tfsir srinin mllifi [ thv]
sznn leksik mnasna saslanaraq aynin Yerin z oxu
trafnda, elc d elliptik orbit boyunca (Gn trafna)
rktin iar vurduunu qeyd edir2.
Bzi rb yazlar yazrlar:
rb dilind [ thv] v [ dhv] szlri
sinonimidir. Bu szlrin mnasnda genilndirm, hrkt
anlaylar var. gr yeni elmi kflr nzr salsaq
grrik ki, Quran Yerin hrktini n gzl kild
vermidir3.
Digr rb yazs is diqqti [ thv] v
[dhv] szlrinin mnasna ynldrk yazr:
1

ms, 6; Naziat, 30.

Aytulla Taliqani, Prtovi z-Quran, c. 2, s. 110.
3
eyx Xalid bd r-Rhman l-k, l-Furqan v l-elm, sh. 468469.
2

87

gr [ thv] sz atmaq, df etmk mnalarn

dayrsa, o zaman ay Allahn Yerin df edilmsin,
fzaya atlmasna and imsi kimi, [ iqtt]
(ayrmaq) mnasn dayarsa, o zaman ay Allahn Gn
sisteminin bir hisssi olan Yeri ayrmasna and imsi kimi
baa dlmlidir1.
llam Tbatbai Qurann ecazkarl kitabnn
mqddimsind Yerin z oxu trfnda frlanmasnn
Naziat sursinin 30-cu aysindn anlaldn qeyd edrk
yazr:
Qaliley Yerin z oxu trafnda frlanmas haqqnda
fikir yrtmzdn min il nc Quran aqca Yerin
frlanmasndan danr (Naziat, 30). Hdislrd bu haqda o
qdr shbt almdr ki, [ dhv l-rz]
anlay dillr zbri olmudur.
Onun fikrinc[ dhv] sz leksik mna etibar il
diyirltmk, yuvarlatmaq mnalarn ifad edir. Bu sz
Nhcl-blad2 kemi v indiki zaman feli siftlri
kimi ilnmidir. Bzi rvaytlrd 25 zilqd
[dhv l-rz] gn kimi gstrilrk myyn mllr
tvsiy edilmidir3.
Seyid hristaninin fikrinc Naziat sursinin mlum 30cu aysinin Yerin hrkti il bal olduunu ilk df
llam Seyid Mhmmd Hseyn Mri hristani
(vfat-1315 h.q.) Mvaid adl elmi mqalsind qeyd
etmidir. Mrhum hristani bu fikri tsdiq edrk isbat
etmk n yeddi dlil gstrir4.

hmd Mhmmd Sleyman, l-Quran v l-elm, sh. 55.

Feyz l-slam, Nhcl-bla, sh. 168, 258, 645.
3
llam Tbatbai, Qurann ecazkarl, sh. 13
4
hristani, slam v astronomiya, c. 51, 54
1
2

88

Tfsiri-nmunnin mllifi [ tha] sznn

Yerin genilnmsi, onun suyun altndan qabararaq z
xmas kimi trcm edir. Lakin sovudurmaq, (zndn)
uzaqladrmaq, df etmk kimi baa dlb Yerin z oxu
trafnda v ya orbit boyunca frlanmasna aid olduunu
rdd edir1.
YEKUN
[ dhv] v [ thv] szlrinin leksik
mnasna nzrn mlum aylrin Yerin z oxu trafnda
v orbit boyunca hrktin aid olduunu demk olar.
lbtt, [ dhv] v [ thv] szlrini
genilnmk kimi d baa dmk olar. Bu iki mna biridigrini istisna etmir.

4.
Mgr Biz Yeri mskn etmdikmi?2
[ kifat] sz bir ne kild trcm edilmidir.
1. Toplamaq, cmlmk, almaq. Yni Yer diri v llri
(znd) cmlmidir. Yaxud insanlar, heyvanlar, canl
v cansz tbiti (znd) cmlmidir3.
2. Srtli uu [ kifat] sznn ilkin mnas
quun umaq n qanadlarn ymasdr4.
Tfsiri-nmunnin mllifi [ kifat] sznn hr
iki mnasn qeyd edrk aynin trcmsind iki ehtimal
n kir. Bir ehtimala gr ayd mqsd Yerin (diri v
llrin) qrarlad mkan olduu, digr ehtimala gr
Tfsiri-nmun, c. 27, sh. 44.
Mrslat, 25.
3
Raib sfahani, Mfrdat; bn Mnzur, Lisan l-rb.
4
Yen orada.
1
2

89

is Yerin srtli hrkti, yni z oxu trafnda v ya orbit

zr hrktidir. Hans ki, bu msl Qurann nazil olduu
dnmd kf olunmamd. Lakin ikinci ayy nzrn
birinci ehtimal daha dqiqdir1.
Bzi elm adamlar ayd aadak elmi mqamlara
iarlr olduunu n kmilr:
a) Yerin z oxu trafnda, yaxud orbit zr hrkti v
bu hrktin srti. Bunu [ kifat] sznn mnasnn
uula bal olmas il laqlndirirlr.
b) Yer qabnda v tkindki dyiikliklr.
c) Yerin tkind rimi maddlrin mvcudluu2.
Digr bir rb yazar is [ kifat] sznn leksik
mnasn qeyd edrk yazr:
Bu dqiq ifad Yerin orbit boyunca hrktinin surtini
v eyni zamanda sakinlrini zrind saxlaya bilmsini
gstrir3.
Bzi masir yazlara gr bu ay Yerin surtli hrkti
v cazib qvvsi haqqndadr4.
Aytullah Misbah Yzdi mlum aynin Yerin hrkti
haqqnda olduunu rdd edrk yazr:
rb dilind [ kifat] yann topland,
cmldiyi yer deyilir. Onun ilkin mnasnda almaq,
lav etmk anlaylar yatr. [ kifat] sznn digr
mnas da var. rb dilind deyilir:
( Qu srtl udu). Bzilri
bu mnaya nzrn aynin Yerin orbit zr hrkti il
bal olduu fikrini irli srmlr. Fikrimizc bu zif
Tfsiri-nmun, c. 25, sh. 412-413.
Ydullah Niyazmnd irazi, Qurann ecazkarl masir elm
baxmndan, sh. 80.
3
eyx Xalid bd r-Rhman l-k, l-Furqan, sh. 466-467.
4
Mhmmd li Sadat, bdi ecazkarlq v hmiyaarlq, sh.
25-26.
1
2

90

ehtimaldr. nki [ kifat] sz msdrdir. Bel

olduqda ay Yer srtlidir deyil, Yer srtdir kimi baa
dlr. Ayni o kild trcm etmk n [ kifat]
sz cmld sift mnasn ifad etmlidir. Bu is aynin
zahiri mnasna ziddir1.
llam Tbatbai d ayni izah edrkn toplamaq
mnasn qbul edir2.
YEKUN
1. [ kifat] sznn leksik mnasna nzrn
aynin Yerin ellipktik orbit boyunca hrktin aid
olduunu sylmk olar. Aytullah Misbah Yzdinin
qrammatik iradlar is tutarl deyil. nki [ kifat]
sz msdr olsa bel (mna etibaril) indiki zaman feli
sifti kimi iln bilr. Bzi tfsirilr d bu
qnatddirlr3. Bu elmi msl aynin yer ald mtn
uyundur. nki biri-digrini tsdiq edn aylr Allahn
nemtlrini sayr. lbtt, bzi tfsirilrin d qeyd etdiyi
kimi mqsd insanlar Qiyamt gn toplamaq 4 v ya
cazib qvvsi haqqnda da ola bilr.
Btn bu ehtimallarn hamsn toplamaq da
mmkndr. nki [ kifat] sz bir ne mnan
znd cmlmidir. Lakin hr halda [ kifat] sz
Yerin z oxu trafnda frlanmasna iar ola bilmz. nki
[ kifat] sznn mnasnda nyins z trafna
dolanmas anlay yoxdur. Yer qabnda dyiiklik v ya
Yerin tkind rimi maddlrin mvcudluu mnalarn

Maarifi-Quran, sh. 254.

l-Mizan, c. 20, sh. 168.
3
Tfsiri-nmun, c. 24, sh. 337.
4
Yen orada.
1
2

91

is ensiklopedik soraq v izahl lt kitablarnda tapa

bilmdik.

5.
Yeri (Yer krsini) siz ram edn Odur. Onun
qoynunda gzin1.
Tfsiri-nmunnin mllifi yazr:
[ zlul] anlay (ram olmu) Yer haqqnda n
hatli ifadlrdndir. nki Yer mxtlif kild srtli
hrktlrin baxmayaraq skuntd olan bir cisim kimi
nzr arpr. [ mnakib] sz [ mnkib]
sznn cm hal olub iyin mnasn ifad edir. Sanki
insan Yerin iyni zrind dayanm, Yer is mvazintini
qoruya bilmidir2
Aytullah Misbah Yzdi mlum ay haqqnda yazr:
Son ayd daha ox diqqti kn mqam budur ki,
Yer insann ayaqlar altnda tam ram edilmi miniyi
xatrladr. Buradan bel ntic almaq olar ki, Yer orbit zr
hrkt edir. nki [ zlul] sz iti gedn dv
mnasn ifad edir3.
Seyid hristani yazr:
rb dilind adi danqda [ zlul] sz iti gedn,
ram edilmi dvy deyilir. gr ay xaricind bir mane
olmazsa, onu Yerin hrktin aid ed bilrik4.

Mulk,15.
Tfsiri-nmun, c. 24, sh. 337.
3
Maarif-Quran, sh. 259.
4
hristani, slam v astronomiya, sh. 56
2

92

Bir ox masir yazarlar da (Gudrz Ncfi 1,

Mhmmd li Sadat2, llam Tbatbai3) mlum ayni
Yerin orbit zr hrkti il laqlndirmilr.
YEKUN
Fikrimizc aynin Yerin orbit boyu hrktin aid
olmasnda bir problem yoxdur. Bu ehtimal aynin hdfi
v ilkin zahiri mnas il d mvafiqdir.

6.


Sonra Allah tst (dman) halnda olan gy z tutdu.
Ona (gy) v Yer bel buyurdu: "str-istmz vcuda
glin!" Onlar da: "styrk (Allahn mrin itat edrk)
vcuda gldik!" - dey cavab verdilr4.
Seyid hristani yuxardak ay haqqnda yazr:
Bu ay d Yerin hrkti baa dln aylrdndir.
[ ityan] sz adi danqda hiss olunan yerdyimni
(glmk) ifad edir. Kemi alimlr Yerin hrkt
etmdiyini dndklrindn ayni qeyri-hqiqi mnalara
yozmular. Biz Yerin hrkt etdiyini qbul etdiyimizdn
digr yozumlara ehtiyacmz yoxdur5.
Masir yazlardan biri mlum ayni izah edrkn
yazr:
Szgedn ay yaradln balanc v gy
cisimlrinin, xsusil Yerin hrktin iar vurur6.
Qurann heyrtlndirici msllri, sh. 34.
bdi ecazkarq v hmiyaarlq, sh. 24.
3
Qurann ecazkarl.
4
Fussilt, 11.
5
hristani, slam v astronomiya, sh. 59-60.
6
Qurann heyrtlndirici msllri, sh. 35.
1
2

93

Tfsiri-nmunnin mllifi mlum ay haqqnda

yazr:
Bu ayd mqsd Tanrnn hqiqtn (gy v ya Yerl)
danmas deyil. Burada mqsd Allahn (yaradlla bal)
iradsidir1.
llam Tbatbai d [ i`tiya] v [ tyna]
szlrinin Allahn yaradlla bal iradsini adi danq
klind insanlara atdrmas kimi izah edir2.

YEKUN
Mrhum hristaninin izah aynin ilkin zahiri mnas
il daha uyundur. Aynin Yerin hrktin bir iar olmas
n he bir mane grmrk.
7.
Mgr Biz dalar da dirk etmdikmi?!3


Sizi yralamasn dey, yer znd mhkm dayanan
dalar yaratd4.
Bzi yazlar bu aylr saslanaraq Qurann Yerin z
oxu trafnda frlanmasndan xbr verdiyini qeyd
etmilr. lk ay haqqnda yazrlar:
Tfsiri-nmun, c. 20, sh 222-228.
l-Mizan, c. 7, sh. 366.
3
Nb, 7.
4
Nhl, 15.
1
2

94

Bildiyimiz kimi mismar bir eyin hrkt zaman

dalmasndan, umasndan ehtiyat ediln zaman vurulur.
Onlar C. Qamovun Dalarn sas hisssi Yer sthinin
altndadr fikrini qeyd edrk yazrlar:
Maraqldr, Quran on drd sr nc bu byk sirrin
stn amdr. nki Allahn dalar Yerin mismar
olaraq yaratmasnn sbbi budur ki, Yer hrkt zaman
mvazintini itirmsin, paralanmasn.
kinci ay haqqnda is yazrlar:
Ehtimal ki, yuxardak ay (Nhl, 15) Yerin z oxu
trafnda frlanmas il baldr1.
hristani yazr:
Quranda dalarn Yerin mismar adlandrlmas Yerin
skuntd olmasna iar deyil. Kemi alimlrin
dndklrinin ksin olaraq Yerin hrkt etdiyini
bildirir2.
YEKUN
Yerin hrktlrindn biri materik hrkti v ya Yer
krsinin brk xarici qat (Yer qab) il baldr. Hans
ki, bu hrkt bzn zlzl v seysmik dalalarn
meydana glmsi il nticlnir. Mlum ay Yerin dalarn
kmyi il mvazintini qorumasna iardir. Burada Yer
qabnn hrktin d iar ola bilr. Lakin yuxardak
aylr Yerin z oxu trafnda v ya orbit boyu hrktin
aid ola bilmz. nki Qurana gr dalar z d hrkt
edir3.
Gudrz Ncfi Qurann heyrtlndirici msllri, sh. 36-37,
Quran v hdislrd yeni elmin iartlar, c. 1, sh. 75; Musvi Lari,
slam qidlrinin saslar c. 2, sh. 167-168
2
hristani, slam v astronomiya, sh. 61-64.
3
Nml, 88.
1

95

Demli, alimlrin ayni Yerin z oxu trafnda

frlanmas il laqlndirmlrinin doru olduu nzr
arpmr.

YERN HRKT L BALI SON SZ

Yerin hrkti v istinad olunan aylr haqqnda
aadak mqamlar nzrdn qarmaq lazm deyil.
1. Qeyd olunan 13 ayy sasn demk olar ki, Quran
Yerin hrkt etdiyini qbul edir. lbtt, bu aylr hr biri
frqli hrktdn shbt ar.
2. Qurann iar vurduu elmi mqamlar o dnmd
hakim olan Ptolomey tlimlrin zidd idi. nki Ptolomey
tlimlrin gr Yer dnyann mrkzi v skuntd idi.
Lakin Quran Yerin hrktindn shbt ard. Bu Qurann
xbr verdiyi elmi bir msl idi. Hans ki, tqribn 9 sr
ondan sonra Kopernik trfindn sbuta yetirildi. Bu nv
msllr Qurann v Peymbrin (s) zmtinin
gstricisidir.
3. Qurann Yerin hrktindn xbr vermsi onun
zmtini gstrs d elmi mczlrindn hesab oluna
bilmz. nki hl Ptolomeydn nc Samoslu Pifaqor, (e.
. tqr. 500-580), Plutarx (e. . tqr. 46-127), Samoslu
Aristarx (e. . 2-3 srlr), Arximed (e. . tqr. 287) v
baqalar Yerin hrkt etdiyini sylmilr. Demli,
slamdan nc dnyann elmi ictimaiyyti Yerin hrkt
etdiyi v ya skuntd olduu haqqnda iki baxla tan
idi. Onlardan biri hakim nzriyy, yni Yerin skuntd
olmas (Ptolomey tlimi), digri is mlubiyyt uram
nzriyy, yni Yerin hrkti il bal versiya idi.
Elmi ecazkarlq o zaman olur ki, he kim Qurann
verdiyi xbri (ondan nc) bilmk iqtidarnda olmasn.
Halbuki Yerin hrkti nzriyysi Quran nazil olmazdan
96

nc bir elmi nzriyy kimi irli srlmdr. lbtt,

bu, Qurann zmtin klg salmr. nki Quran n
mhur alimlrin Ptolomey tlimlrinin siri olduu bir
dnmd aqca onun ksi olan elmi msllrdn shbt
amdr.

QURANDA YERN KRKLL OLMASI

L BALI AY VARMI?
Qurann Yerin krkilli olmas haqqnda shbt
adn saslandrmaq n [ mariq] v
[marib] ifadlri olan aylr istinad olunmudur. Bu
aylr aadaklardr.

Mriqlrin v mriblrin Rbbin and olsun ki, Biz,
hqiqtn, qadirik1.
Zif grnn o tayfan yer znn daim xeyir-brkt
verdiyimiz rqlrin v qrblrin varis etdik2.
O, gylrin, Yerin v onlarn arasnda olanlarn
Rbbidir. Mriqlrin d Rbbi Odur3.
Qeyd: lk ayd rqlr v qrblr (mriqlr v
mriblr) ifadlri mtlq kild ildilmi, Yer, Gn
v ya ulduzlarla qeydlnmmidir. kinci ay Yerin rqlri
v qrblrindn shbt ar. nc ay is yalnz
rqlrdn shbt asa da onu Yer, Gn v ya ulduzlarla
qeydlndirmmidir.

Maric, 40.
raf, 137.
3
Saffat, 5.
2

97

QISA TARX
lk baxdan Yerin dz (hamar) olduu nzr arpr. Bu
ilkin tsvvr antik dvrlrdn adi insanlarn qidsin
evrilmidir. Lakin elm adamlar Yerin formas, hans
kild olmas haqqnda frqli fikirlr irli srmlr. Bel
fikirlrdn bir nesin nzr salaq:
1. Anaksimen gman edirdi ki, Yer su zrin dm
bir quruun paras kimi fzada asl vziyytd
qalmdr. O, dz (hamar) olduu n suyun znd
qalmdr. gr ylarsa, suyun tkin batar.
2. Bzi qdim kils nzriyyilrin gr Yer vertikal
(aquli) formada olub, qeyri-myyn bnvrlr zrind
brkidilmidir.
3. Bzilri Yerin konusvari olduunu dnrdlr.
Onun ba yuxarya, tki is aaya dorudur. Alt hisssi
sonsuzdur.
4. Anaksimandra gr Yer gird stun klind idi.
5. Bzilri Yerin hcmc kubkilli, formaca alt
bucaql olduunu dnrdlr.
6. Bzilri Yerin df klind (al alti) olduunu
dnrdlr.
7. Bzilri onun tbil (al alti) formasnda olduunu
gman edirdilr.
8. Heraklit Yeri ii bo gmiy bnzdirdi.
9. Bzilri onu yarmtbil klind tsvvr edirdilr.
10. Bzilri onu qalxan klind tsvvr edirdilr.
11. Bzi yunanllar dnrdlr ki, Yer dairvidir v
Yunanstan onun mrkzidir.
12. Antik Yunanstan v ran filosoflarnn fikrinc, Yer
tam krkilli, ekvator mstvisi qtb il paraleldir.
Qrbd bu fikrin yaranmas Amerikann kf olunduu
98

dnm tsadf edir (1492). Bzilri bu nzriyyni btn

erkn a slam alimlrin aid etmilr.
13. Son illr Yerin formasnn sni peyklrd
yrnilmsi gstrmidir ki, Yerin formas daha
mrkkbdir, ry (kardioid adlandrlmdr) oxayr.
imal qtb radiusunda planetimiz qabarq, cnub qtb
radiusunda is batqdr. Bu nzriyy bu gn n mhur
nzriyydir. Mntiqi arqumentlr v elmi mahidlr
bunu tsdiq edir1.

QRB V RQ ELMN GZ L
rq v qrb haqqndak baxlar nzrdn
keirmzdn nc bir elmi msly diqqt yetirmk
zruridir.
Yer krsi imal v Cnub adlanan iki qtb malikdir.
Digr baxmdan is Yer z oxu v Gn trafna
frland n Yerdki mahidi shr a Gnin bir
trfdn xb, axam a digr trfdn batdn gman
edir (Bu grm hissinin yanlmasnn nticsidir). Adi
hyatda v bir elmi termin kimi Gnin doduu yer
rq, batd yer is qrb deyilir.
Hr bir insana nisbtd yuxar v aa anlaylar
mvcuddur. Bu, gy v Yerdir. Demli, hr bir insana
nisbtd alt trf nzrd tutula bilr. Baqa szl desk,
z imal qtbn dayanm mahidinin n trfi
imala doru, arxa trfi is Cnuba doru olur. Hmin
mahidinin sanda rq, solunda is qrb yerlir. Yer
krsind hr an Gnin domas (xmas) v batmas
prosesi ba verir. Yni Yer krkilli olduundan daim
Yerin bzi nqtlrind Gn xr v bzi nqtlrind
is batr. Bundan baqa Gn hr gn myyn saatda
1

hristani, slam v astronomiya, sh. 32-34.

99

xr v myyn saatda da batr ki, ncki gnn

gnxan v gnbatan saatlar il frqlnir. Demli, hr bir
mahidinin dayand nqty nisbtd rq v qrb
frqli ola bilr. Yni hr bir insan harda olursa olsun, ona
nisbtd bir rq v bir qrb var. Bel d demk
mmkndr ki, Yer krsinin rqlri v qrblri var v
hr an yenilnir. nki Yer daim z oxu trafnda hrkt
edir v hr an Yerin mxtlif nqtlri n yeni rq v
qrb meydana glir. Bu mnada ilin gnlrinin say qdr
tlu (gnn domas) v qrub (gnn batmas)
mvcuddur. Nticd yeni rq v yeni qrb mvcuddur.

ELM SRLR
Qurann Yerin krvi olmasna iarlr vurmas
haqqnda mxtlif fikirlr sylnilmidir ki, onlardan bir
nesini diqqtiniz atdrrq.
1. Seyid hristani Maric sursinin 40-c aysi
haqqnda yazr:
Allahn rqlr v qrblr and imsi rq v qrbin
oxluunu gstrir. Yeni kosmologiya da bunu sbut edir.
nki Yerin krkilli olmas hr an mahidiy
nisbtd Yerin bir nqtsinin rq, digr nqtsinin is
qrb olduuna gtirib xarr. Demli, rq v qrbin
oxluu Yerin krkilli olmas fikri il uyun glir.
O, sonda Yerin krvi olmas il bal hdislrdn oxlu
sayda dlillr gstrir1.
2. Tfsirilr [ mariq] v [ marib]
ifadlri il bal iki ehtimal irli srmlr:
a) Gn hr gn yeni bir nqtdn xr v yeni
nqtd batr. Buna gr d ilin gnlrinin say qdr rq
v qrb mvcuddur. Onlar bu fikri saslandrmaq n
1

slam v astronomiya, sh. 34-35.

100

hzrt linin () bn Kvvanin sualna verdiyi 365 rq

v qrb vardr klamna istinad edirlr.
b) Yerin mxtlif nqtsind rq v qrb frqlidir.
Bzn bir nqtnin rqi eyni zamanda digr nqtnin
qrbidir. rqlr v qrblr ifadsi d fqlrin
frqlnmsi il baldr.
Qeyd etmk lazmdr ki, raf sursinin 137-ci aysi
ikinci rh daha uyundur. Tfsiri-nmund bu haqda
yazr:
Yerin rqlri v qrblri ifadsi Fironun
hakimiyytind olan geni razilri nzrd tutur. nki
kiik razilrd frqli rqlr v qrblr, fq frqliliklri
olmur. Lakin geni razilrd Yerin krvi olmas il
laqdar fqlr d frqli olur1.
Saffat sursinin 5-ci aysind is hr iki ehtimal
kerliliyi il yana digr ehtimal da lav etmk olar.
Birinci: Gnin hr gn yeni bir nqtdn xmas.
kinci: Yerin krviliyi il laqdar frqli rqlrin
mvcudluu.
nc: Mxtlif ulduzlarn rqlri.
Hr halda mlum ay Yerin krvi olmas v rqlri
haqqndadr2.
3. Bzi masir yazlar hr ayni Yerin krkilli
olmas il laqlndirir v bunu Qurann elmi mczsi
hesab edirlr3.

Tfsiri-nmun, c. 6, sh 329.
Yen orada, c. 19, sh. 13-14.
3
Gudrz Ncfi, Qurann heyrtlndirici msllri, sh. 28-30;
hmd min, Tkamln yolu, c. 7, sh. 145; Ydullah
Niyazmnd, Qurann elmi ecazkarl masir elm baxmndan, sh.
189.
1
2

101

Mhndis Sadat1, eyx hmd Muhyiddin l-cuz2 v

eyx Nzih l-Qmiha3 da mlum aydn (Maric, 40)
Yerin krvi formada olduunun baa dldyn n
kmilr.
YEKUN
Qeyd olunan aylrl bal bir ne mqama diqqt
yetirmk lazmdr.
1. [ mariq] v [ marib] ifadlri tam
olaraq Yerin krvi olduunu gstrmir. Yni birbaa Yer
krvidir demir. Lakin rqlr v qrblrin mvcudluu
Yerin krvi formada olmasn tlb edir. Demli, qti
olaraq bu aylrin Qurann elmi mczsi olduunu
sylmk olmaz. Bu inc ifadlrin elmi msllr d
iar vurduunu desk daha dqiq olar. nki rqlr v
qrblrin mvcudluu hr bir mahidi n hiss
olunandr. Bu he kimin gtir bilmycyi bir mcz
deyil.

GYLRD CANLI VARLIQLAR

MVCUDDURMU?
(YERDNKNAR SVLZASYA)
Gy daim br fikrini zn mul edn
varlqlardandr. Gyd (Gn sisteminin digr
cisimlrind) hyatn mvcud olub-olmamas daim
insanlar dndrmdr. Bzi aylrd gyd (Kainatn
planet tipli digr sma cisimlrind) hyat olduuna
bdi mcz v hmiyaarlq, sh. 27-28.
Malim l-Quran fi valim l-kvan, sh. 38.
3
l-Quran ytclla fi sr l-elm, sh. 147.
1
2

102

iarlr var. Tfsirilr bu mvzu il bal aadak

aylr istinad etmilr.

Gylri, Yeri v oralara yayb spldiyi canllar
yaratma Onun qdrt nianlrindndir. Allah istdiyi
vaxt onlar bir yer ymaa qadirdir!1

QISA TARX
nsanlar srlr boyu Ptolomey tlimlrin saslanaraq
ulduzlar gyn tavanna vurulmu mismarlar hesab
edirdilr. Lakin Kopernikin astronomik devrimindn v
yeni nailiyytlrdn sonra Yerdnknar sivilizasiya
haqqnda dnmy baladlar. nsanlarn digr gy
cisimlrin sfr etmk arzusu da mvcudluu frz olunan
Yerdnknar sivilizasiyalarla laq yaratmaqla baldr.
Asimov XX srin kflri srind yazr:
Kosmik uular vasitsil ld etdiyimiz mlumatlar
gstrir ki, biz mtlq ulduzlar l keirmliyik (onlara
sfr etmliyik). Biz mtlq stnd dostu, dmni,
nhnglri dayan planet tipli sma cisimlrini tsir altna
almalyq2.
lk insan Aya endikdn sonra bu maraq daha da
oxald3. Bu haqda geni tdqiqat ilri, mahidlr
gstrir ki, yalnz bizim qalaktikada (A yol) 600 hyat
mvcud olan sma cismi var. Bu ulduz v planet tipli
1

ura, 29.
XX srin kflri, sh. 67-68.
3
Amerika astronavtlar H. Armstronq v E. Oldrin ilk df Aya enmi
(Apollon-11 gmisi il) adamlardr (21. 7. 1969). Apollonun
sonrak buraxmlarnda daha 10 adam Ayda olmudur.
2

103

cisimlrd Yerdki hyat formasna, sivilizasiyaya oxar

sivilizasiya mvcuddur. Hesablamalara gr btvlkd
Kainatda 600 milyon hyat formas olan cisim var.
AB v kemi SSR astronomunun birg ilyib
hazrlad Biz tk deyilik tdqiqat srind gstrilir ki,
bizim qalaktikada minimum 1 milyard hyat n lverili
olan (planet tipli) cisim var.
Bir ox astronomlara gr, Yeri Kainatda insan yaayan
yegan cisim, Yerdki hyat formalarn is yaayn
mmkn vahid formalar hesab etmk olmaz1.
bd r-Rzzaq Nofel alimlrin Yerdnknar sivilizasiya
haqqnda grlrini qeyd edir v digr sma cisimlrind
hyat olmas ehtimalna stnlk verir2.
bd l-Qni Yerdnknar sivilizasiyann mvcudluunu
aspektdn aqlayr (elm, ql v Quran baxmndan).
O, qli baxmdan fikirlrini bel saslandrr: gr
digr sma cisimlrind hyat mvcud olmasa, bu, Allahn
hikmtin ziddir. Geni gy cisimlri yaradb onlar bo
qoymaq salam ala mvafiq deyil3.
Elmi baxmdan is fikrini bel izah edir: Btn varlq
almi (kimyvi) trkib, qurulu v ahngdarlq baxmndan
eynidir. Bu gstrir ki, btn Kainatn vahid yaradcs var.
Onlarn ilkin maddsi eynidir v olarda mvcud hyat
formas da Yerdki hyat formas kimidir. gr bu gn
alimlr Yerdnknar sivilizasiyalar haqqnda mlumat ld
ed bilmmilrs bu, digr sma cisimlrind hyatn
mvcud olmamas demk deyil. Ehtimal ki, glckd
digr alimlr yeni texniki imkanlar hesabna planet tipli

Kosmos srinin biliyi, sh. 168.

l-Quran v l-elm l-hdis, sh. 200-214.
3
Quran v masir elm, sh. 221-222.
1
2

104

digr sma cisimlrind hyatn mvcudluunu sbuta

yetir bilcklr1.

ELM SRLR
Tfsirilrin mlum ay (ura, 29) haqqnda
syldiklrin nzr salaq.
llam Tbatbai yuxardak ay haqqnda yazr:
Aynin zahirindn baa dln mnaya sasn
gylrd d Yerd olduu kimi canllar yaayrlar. ""
[dabb] szndn mqsd mlklrdir deynlr yanlrlar.
nki [ dabb] sz mlklr haqqnda ilnmir2.
Tfsiri-nmund oxuyuruq:
[ dabb] sz n kiik hratdan balayaraq
nhng heyvanlara qdr btn varlqlar hat edir.
Mlum aydn gylrd canl varlqlarn yaad anlalr.
Alimlr is bu haqda hl d qti bir sz dey bilmirlr.
Onlar sadc bzi planetlrin hyat n lverili olduu
ehtimaln irli srrlr3.
Hzrt lidn () nql olunan bir hdisd deyilir:
Smada mahid etdiyiniz ulduzlarda da Yerd
olduu kimi hrlr mvcuddur4.
bd r-Rzzaq Nofel bu haqda geni shbt aaraq
yazr:
Quranda srlr nc gylrd d canl varlqlarn
yaad bildirilir.

Yen orada, sh. 222-223.

l-Mizan, c. 18, sh. 58.
3
Tfsiri-nmun, c. 20, sh. 58.
4
Sfin l-bihar, c. 2, sh. 574.
1
2

105

O, bunun sbutu n ura sursinin 29-cu aysin

saslanr v bildirir ki, Allah gylrd v Yerd mvcud
olan canl varlqlarn hamsn bir yer toplaya bilr1.
bd l-Qni l-Xtib mlum ay haqqnda danarkn
gy cisimlrind hyat olduu haqda fikirlri qeyd edir.2
Zmxri z tfsirind yazr:
ox gman ki, gylrd d Yerd yaayan canllarn
bnzri yaradlmdr3.
bu Sid z tfsirind yazr:
Gy cisimlrind d Yerd olduu kimi canllar
mvcuddur.
Fxr Razi yazr: Ehtimal ki, Allah gylrd mxtlif
heyvanlar yaratmdr4.
Aytullah Hseyn Nuri yazr:
Son zamanlar sovet alimlri bizim qalaktikada
milyardlarla hyat n lverili olan cisim olduunu kf
etmilr. Maraql burasdr ki, Quran 14 sr nc elmin bu
nailiyytindn xbr verir.
O, mlum ayd iki mhm mqamn mvcudluunu
qeyd edir.
1. Gylrd d Yerd olduu kimi canl varlqlar
mvcuddur.
2. Allah istdiyi zaman bu varlqlar bir-birindn
xbrdar olacaqlar (bir-birlrini grcklr)5.
llam Tbatbaiy aid ediln Qurann ecazkarl
adl kitabda mlum ayy (ura, 29) istinad olunaraq gy
cisimlrind d hyat olduu aqlanr.
l-Quran v l-elm l-hdis, sh. 214-216.
Quran v gnn elmi, sh. 229.
3
l-Kaf, c. 4, sh. 225.
4
Tfsir l-kbir, c. 27, sh. 171.
5
Kosmos srinin biliyi, sh. 168-169.
1
2

106

Bir ox yazarlar yuxarda qeyd olunan aylr

saslanaraq (ura, 29; Nhl, 53; Nur, 45) gy cisimlrind
canllarn, htta bitkilrin v abadlqlarn (Buruc, 2)
mvcudluu ehtimaln irli srmlr1.
YEKUN
Mlum ayni (ura, 29) Yerdnknar sivilizasiya il
uyunladrmaqla bal bir ne mqam diqqtdn
qarmaq olmaz.
1. [ sma] v [ smavat] ifadlri Quranda
bir ne frqli mnada ilnmidir. Szgedn aqlama
(tfsir) o zaman doru olar ki, ayd qeyd olunan
[smavat] szndn mqsdin gy cisimlri olduu isbat
edilsin. Bir halda ki, [ sma] szndn mqsd Yeri
hat edn qaz rty (atmosfer), [ dabb] szndn
mqsd is adi gzl grlmyn kiik varlqlar
(mikroblar) v ya gyd uan qular olduu fikri d irli
srl bilr. Lakin buna baxmayaraq, aynin hr iki
aqlamaya aid olduu istisna edilmir.
2. gr Yerdnknar sivilizasiyann mvcudluunun
elmi baxmdan isbat edilmdiyini, hl d gcl bir
ehtimal olduunu nzr alsaq, bu fikri qti olaraq Qurana
aid edib onun elmi mczsi hesab ed bilmrik.
3. gr ikinci ehtimaln zrind dayansaq, o zaman
ayd hamnn mahid etdiyi real hyatdan shbt
aldnn ahidi olacaq. Bu, Allahn nianlrindndir.
Yni Allah havan el bir raitd yaratmdr ki, qular
orada srbst hrkt ed bilirlr. Mikroblara gldikd is
erkn a rblrinin bu haqda mlumatszln nzr
alsaq, buna elmi rng verib Qurann mczlrindn hesab
etmk olar.
1

Abbas li Mahmudi, Quranda sma sakinlri sh. 95-99.

107

QURANA GR DNYANIN SONU N

ZAMAN V NEC BA VERCK?
Quran Qiyamti dnyann sonu, yeni bir dnyann
balanc hesab edir. Bu smavi kitab bir ox aylrd
Qiyamt ncsi ba verck hadislrdn shbt ar ki,
bunlarn bzilri Qiyamtin nianlrindn hesab olunur.
Quran rhilri v astronomlar mvcud Kainatn sonu
il bal aylri bir ne qism ayrrlar:
a) Gn v ulduzlarn snkmsin iar vuran aylr;


And olsun gn v onun ina (gnin qalxd
vaxta); And olsun (gnin) ardnca xan aya!1
Myyn vaxta qdr (smada) dolanan Gni v Ay
ram edn mhz Allahdr2.
b) Ayn paralanmasndan shbt aan aylr;
O saat (qiyamt) yaxnlad v ay paraland3.
c) Sma v ulduzlarn mvcud dzmnn pozulmas il
bal aylr;
Gy paralanaca zaman; Ulduzlar dalb
splncyi zaman4.
Gnl ay birlcyi zaman5.
) Yerd byk zlzllrin ba vercyindn xbr vern
aylr;

Tkbir, 1-2.
Rd, 2.
3
Qmr, 1.
4
nfitar, 1-2 (Haqq, 16; Furqan, 25; Mrslat, 9; Tur, 9; niqaq, 1).
5
Qiyamt, 9 (nbiya, 104; Mrslat, 8).
2

108

Hqiqtn, qiyamt gnnn (axr saatn) zlzlsi

dhtli eydir!1
d) Dalarn paralanmasndan shbt aan aylr;
Dalar is didilmi yun kimi olacaqdr!2
e) Dnizlrin od tutub yanmasndan shbt aan aylr;
Dnizlr od tutub yanaca (v ya dolub daaca)
zaman3.
) Sman tst brmsi haqqnda danan aylr;
Sn gyn akar bir dumana brncyi gn gzl!4

DNYANIN SONU HAQQINDA ELM

FKRLR
Kosmologiyada dnyann sonu il bal iki msl
mzakir olunur:
Birinci: Kainatn genilnmsinin sonu varm?
Dnya daim genilnmkddir. Qalaktikalar srtl birbirlrindn ayrlmaqdadr. Bu genilnm prosesi daim
davam edckmi? Bu genilnm bir gn sona yetckmi?
Alimlr bu suallara cavab olaraq ehtimal irli srrlr:
a) Dnyann genilnmsi daimidir (sonsuzdur);
b) Sonda dnya cazib qvvsinin tsiri il sxlaraq
(yumularaq) bir nqty qaydacaq;
c) Dnya daim partlaylarla qar-qaryadr.
1
2
3
4

Hcc, 1 (Muzzmbil, 14; Vaqi, 4; Zilzal, 1-2; Naziat, 6-7).

Qari, 5 (Nb, 20; Vaqi, 5-6; Mzzmmil, 14; Haqq, 14; Tur, 10).
Tkvir, 6 (nfitar, 3).
Duxan, 10.

109

Rus fiziki Aleksandr Fridman (1888-1925) 1920-ci ild

gstrirdi ki, bu suallarn cavab Kainatn ktlsi il
baldr1.
kinci: Gn, Yer v ulduzlarn sonu nec olacaq?
Bzi fizik v astronomlarn fikrinc, Gn 10 mlrd. il
istilik vermk qabiliyytin malikdir. Hal-azrda onun
mrndn 5 mlrd. il kemidir 2. Demli, planetimiz (Yer)
hl 5 milyard il Gn trafnda frlanacaqdr. Gn
mrnn son gnlrind hava balonu tk irk nhng
bir ulduz klini alacaq v gn sisteminin iki planeti
Venera (Karvanqran) v Merkuri il birlckdir.
Yer 1000 drc istiliy malik olacaq. Hyat izlri
silinck. Btn okeanlar buxara evrilck3.
Bzi nzriyyilr ulduzlarn snkmsi haqqnda
yazrlar:
Btn ulduzlar istilik-nv reaksiyalar hesabna
alandndan nhayt bu alanma sona yetckdir.
Ulduzlar genilnck v bundan yaranan parlaq qazlar
(ulduzlarn st qab) nalvari kild fzaya
splnck. Bunlar, planetkilli dumanlqlar adlanr.
gr dnyann kifayt qdr ktlsi olarsa, sonda cazib qvvsi
onun genilnmsini saxlayacaq, gy cisimlri bir-birin doru hrkt
edck v nhayt, onlar hams bir nqty toplaacaq. ks tqdird
(yni kifayt qdr ktl olmadqda) dnya genilnmyini davam
etdirck.
Alimlr dnyann ktlsini myynldirmkl hans variantn
mmkn olduunu z xarmaq istyirlr (Kosmos v qalaktika yolu,
sh. 50-52).
2
Dr. Erick Yeni fizika, s, 20-21. O , yazr: Gn saniyd 564
mln. t idrogen yandrr. Bu miqdardan 560 t elium yaranr, 4 mln. t
is digr maddlr (bunun yalnz 7%-i yanacaq kimi istifad olunur)
tkil edir v enerjiy evrilir. Nticd iq, alanma klind
yaylr.
3
Yen orada, 54-55.
1

110

Ulduzlarn nv ehtiyat bitdikd cazib qvvsi onlar z

tsiri altna salacaq v ox isti kl tpciklrin
evrilcklr. ox byk ulduzlar ba verck bir partlay
nticsind z parlaqlqlarn itircklr. Daxilind nv
partlay ba vern ulduzlarn st qabqlar knara
srayacaq. Can vermkd olan ulduz yalnz bir ne saat
enerji yayacaq1.

ELM SRLR
Bzi tfsirilr mlum aylrin dnyann sonu il bal
kosmoloji nailiyytlrl st-st ddy haqqnda shbt
amlar.
1. Aytullah Mkarim irazi, Pyami-Quran adl
tfsir srind dnyann sonu il bal aylri thlil
edrkn Tkvir sursinin 1-2-ci aylri haqqnda yazr:
[ kuvvirt] sz, bklmk, ylmaq (sxlmaq)
mnalarn ifad edir. Bzn is snkmk kimi trcm
olunur. Ehtimal ki, Gn nisbtd hr iki mna
kerlidir. Bel ki, gn tdricn sxlaraq (bzrk)
parlaqln itirck (snkck).
[ inkdrt] sz snkmk, qaralmaq,
kmk, paralanmaq mnalarn ifad edir. Demli,
Qurana gr dnyann sonunda Gn sisteminin n parlaq
cismi snkck. Digr ulduzlarn da taleyi beldir.
Alimlrin fikrinc Gnin enerjisi onun daxilind
gedn istilik-nv reaksiyalarndan tryir. Onun kisi
hr gn 1 milyard ton azalr v bu onun tdricn
snkmsin, parlaqln itirmsin gtirib xarr2.
O, Gn v Ayn cmlmsi (Qiyamt, 8) haqqnda
yazr:
1
2

Kosmos v qalaktika yolu, sh. 25-26.

Pyami- Quran, c. 6, sh. 33-34.

111

ox gman ki, Gn v Ayn cmlmsindn

mqsd Ayn cazib mvazintinin pozulmas nticsind
mrkz, yni Gn doru czb olunmasdr1.
nfitar sursinin 1-2-ci aylri haqqnda yazr:
Ulduzlarn
da
dzm,
cazib
mvazinti
pozulacaqdr. ox gman ki, Quran da buna iar vurur2.
O, nfitar sursinin 3 v Tkvir sursinin 6-c
aylrini izah edrkn ehtimal qeyd edir:
Birinci ehtimal: Su iki nsrdn - oksigen v
hidrogendn tkil olunmudur. Bunlar hr ikisi yanmaq
qabiliyyti olan qazlardr. Suyun trkibi ayrlacaq v
byk yannlar trnck.
kinci ehtimal: Qiyamt ncsi byk zlzllr
nticsind Yer yarlacaq v dnizlr bir-birin qovuacaq.
nc ehtimal: Dalarn paralanaraq dnizlr
tklmsi v yaxud gydn yaan brk cisimlrin
okeanlara dmsi suyun damasna v btn quru
razilri su basmasna gtirib xaracaqdr.
2. Yazlardan biri Qiyamt sursinin 9-cu aysin
toxunaraq gerkliy hakim olan mvcud dzmn
pozulmas haqqnda yazr:
Atom nvsi il onun trafna frlanan elektronlar
arasndak boluq onlarn ktllrin nisbtd ox genidir.
gr bir atomun 1 km olduunu rtlsk, onun yalnz 1
m-ini nv v proton tutur. Elektron is 1 km-lik fasild
nv trafnda hrkt edir (frlanr).
slind btn varlqlar (canl v ya cansz) atomlardan
tkil olunmudur. gr atomlar arasndak msaf v
boluq aradan gets, btn varlqlar ncki kilrini
qorumaq rtil olduqca kiik varlqlara evrilr v bu
1
2

Yen orada, sh. 35.

Pyami-Quran, c. 6, sh. 35

112

zaman btv maddi alm bir gz qrpmnda dalar. Yer

krsi kiik bir narnc klini alar1.
Sonra gy cisimlri kiik yumaq (ar) klin drk
bir-biri il toqquacaqlar. Bu elmi hqiqt (byk Kpk
brcnd) Sirius adlanan ox byk bir ulduzun bir anda
kiik bir ulduza evrilmsi zaman isbat olundu2.
3. Bzilri Tkvir, 3 aysini suyun trkibind oksigen
atomunun hidrogendn ayrlmas kimi izah edirlr3.
4. Bzi masir yazlar Tkvir sursinin 1, nfitar
sursinin 1 v 2-ci aylrin toxunaraq Gn v
ulduzlarn snkmsi haqqnda bir ne nzriyyni qeyd
etmilr:
a) Doktor C. Qamov yazr:
El bir gn glck ki, Yer (elc d digr planetlr)
byk bir partlay nticsind qaz-toz klin
dcklr4.
b) Professor A. Masevi yazr:
Bir gn Gnin hidrogen ehtiyat nv reaksiyalar
nticsind bitck5.
c) Elm adamlarndan biri yazr:
Termodinamik prinsiplr gr btn cisimlr getdikc
hrartini itirir. El bir gn glck ki, btn cisimlrin

Joliot adl bir alim yazr: gr insan bdninin atomlarnn

msaflri aradan qalxarsa, o, kisini qorumaqla, misal n, 70 kq
kili insan 70 kq mikrob klin dr. Bel ki, onu yalnz
mikroskopla grmk mmkn olar.
2
Qurann heyrtlndirici msllri, sh. 129-131.
3
Tkamln yolu, sh. c. 3, sh. 189; Qurann heyrtlndirici
msllri, sh. 132.
4
Gnin sonu, sh. 163.
5
Qurann heyrtlndirici msllri, sh. 134.
1

113

hrarti brabr sviyyy enck v bu, btn varlqlarn,

gy cisimlrinin mhvin gtirib xaracaq1.
5. Bzi yazlar Ayn paralanmas (Qmr, 1)
haqqnda yazr:
Son dvrlrd astronomlar bel bir nticy glmilr
ki, bir gn Ay iki v ya daha ox hissy blnck.
Bunlar da z nvbsind partlayaraq min dflrl
blncklr.
Avropa astronomu Jeames gstrir ki, glckd Ay
Yer son drc yaxnlaacaq. Bu zaman Yer kmk
thlksi il zlck2.
6. bd r-Rzzaq Nofel d dnyann sonu, Gn v
Ayn taleyi haqqnda bir ne nzriyynin mvcud
olduunu gstrir.
7. hmd Mhmmd Sleyman mlum aylr
haqqnda bir ne ehtimal qeyd etdikdn sonra Duxan
sursinin 10-cu aysind szgedn [ duxan] szn
alov kimi trcm edir v dnyann sonu il laqlndirir.
Sonra Gnin partlamas v snkmsi ehtimallarn qeyd
edrk bildirir ki, Yer ya Gnin istisindn trnn alov,
ya da onun snkmsindn qaynaqlanan axta nticsind
mhv olacaq3.
8. Bzi alimlr Duxan sursinin 10-cu aysini ilahi
mcz hesab edir v bildirirlr ki, dnya Qiyamtd
[ duxan] (tst) olacaq v bu elmi bir hqiqtdir4.
YEKUN
Mhdi Bazrqan, Sonsuz yol, sh. 490; Tkamln yolu, sh.
183.
2
Dnyann kemii v glcyi, sh. 183.
3
Quran v elm, sh. 68-71
4
Mhmmd Sami Mhmmd li, Quranda elmi ecazkarlq, sh.
35.
1

114

Qeyd olunan fikirlrin dnyann sonu il uyun

olduuna baxmayaraq, bir ne mqama diqqt yetirmk
lazmdr.
1. Ayn paralanmas haqqnda (Qmr, 1) qeyd
olunanlar iki chtdn tnqid oluna bilr.
Birincisi, qeyd olunan elmi msllr qti olaraq sbuta
yetirilmmidir. Ayn paralanacann elmi sbblri qeyd
olunmayb, sadc onun Yer yaxnlamas n
kilmidir. Bu versiya doru olsa bel Ayn Yer czb
olunmas nticsind ba verir. Bir halda ki, Quran
Qiyamt ncsi Gn v Ayn bir yer toplamasndan
shbt ar (Qiyamt, 9).
kincisi, tfsirilr Ayn paralanmas haqqnda iki
ehtimal qeyd edirlr:
a) Aydn mqsd Peymbr (s) dnmind ba
vermi mhur qq l-qmr (Ayn blnmsi)
mczsidir. Hans ki, bu mcz z Qiyamtin
yaxnlamasn gstrn nianlrdndir. Nec ki, sonuncu
Peymbrin (s) glii z d Qiyamtin yaxnlamasnn
lamtlrindndir.
b) Aydn
mqsd Ayn
Qiyamt
zaman
paralanmasdr.
2. Duxan sursinin 10-cu aysi haqqnda tfsir
kitablarnda ehtimal irli srlmdr.
Birinci ehtimal: Ayd mqsd odlu tstdr. Hans ki,
Qiyamtin zablarndan biridir.
kinci ehtimal: Ayd mqsd tst sznn mcazi
mnasdr. Yni mqsd Peymbr (s) dnmind
kafirlri hat edn quraqlqdr.
nc ehtimal: Mqsd Qiyamt ncsi hr yeri
bryck tstdr.

115

Tfsirilr gr ilk iki ehtimal zifdir. nc ehtimal

is daha mqsduyundur. Bunu tsdiq edn oxsayl
rvaytlr d mvcuddur1.
Hr halda hmd Mhmmd Sleymann irli srdy
fikir (tstdn mqsdin alov olmas fikri) leksik v hdis
baxmdan tsdiq olunmur.
3. Quranda Gn v ulduzlarn snkmsi, onlarn
dzmnn dalmas haqqnda mumi iarlr olsa da bu
haqda qti elmi nzriyy mvcud olmad n bu v ya
digr versiyan Qurana aid etmk yanldr.
4. [ fuccirt] v [ succirt] ifadlrinin
suyun trkibindki atomlarn partlamas il bal olmas
haqqnda he bir tutarl dlil yoxdur. Oksigenin
hidrogendn ayrlmasn da yalnz bir ehtimal olaraq n
kmk olar. Digr aqlamalar da [ fuccirt] v
[ succirt] ifadlrin yaddr.
5. Qurann Gnin, ulduzlar v digr planetlrin sonu
haqqnda iarlri mvcud elmi nzriyylr myyn
qdr uyundur. Bu bir nv elmi sirlrin stnn almas
hesab olunur. Lakin bir gn bu qti olaraq z elmi
sbutunu taparsa o zaman Qurann elmi mczsi hesab
oluna bilr.

Pyami-Quran, c. 6, sh. 25-27; Tfsir l-kbir, c. 27, sh. 242;

Ruh l-mani, c. 25, sh. 107; Bihar l-nvar, c. 52, sh. 209;
Drr l-mnsur, c. 6, sh. 29.
1

116

NC FSL
QURAN V RYAZ ELMLR
Son illrd qlm sahiblri Qurann ecazkarlnn digr
trfi, ddlrl bal mczlri haqqnda fikir yrtmy
balamlar. Onlarn fikrinc Quranda riyazi bir
ahngdarlq mvcuddur. lbtt, bu fikrin izlrin ilk
olaraq Syutinin l-tqan srind rast glirik1.
Son illrdk bu elmi sirrin st almamd.
Kompyuterin meydana glmsi bu yeni yaranm fikrin
inkiafna tkan verdi v Qurann ecazkarln bir daha
sbuta yetirdi. Szgedn qlm sahiblri bu vasit il
digr nticlr d ld edirlr ki, qarda bu haqda shbt
aacaq. Bu sahd tdqiqat aparan elm adamlarnn
nnd gedn adlar Rad Xlif, bd r-Rzzaq v
baqalardr.
Qarda is bu fikirlri qbul etmmkd israrl olan
digr Quran rhilri var. Bel ki, bzilri bu
hesablamalar yanl, bzilri is daha da irli gedrk
Bhailiyin fitnsi, yanl yolda olan tmayl bir cryan
hesab edir v buna dlil olaraq Rad Xlifnin
peymbrlik iddia etdiyi n ldrldyn gstrirlr.
Bizim bu kitabda tdqiq etdiyimiz mvzu Qurann elmi
ecazkarldr. Elmdn is mqsdimiz tcrbi elmlrdir. Demli,
Qurann ddlrl bal ecazkarl bizim mbahis obyektimizdn
knardr; nki riyaziyyat rasional (qli) elimlrdndir. Lakin bu
msl byk hmiyyt dad n Qurann elmi ecazkarl il
bal bir ox kitablarda haqqnda shbt almdr. Digr trfdn d
elmi ecazkarlq szn geni mnasnda btn elmlri (rasional,
nnvi, empirik, intuitiv v s.) hat edir. Btn bunlar nzr alb
Qurann ddlrl bal mczlrin d qsaca toxunduq.
1

117

Biz nc hr iki fikrin trfdarlar v onlarn kitablar

haqqnda mlumat verck v sonda yekun fikrimizi
diqqtiniz atdracaq:
a) Qurann ddlrl bal ecazkarln qbul
ednlr;
Bu haqda oxlu sayda elm adamlar kitab yazmlar.
Burada bir ne mhm sri diqqtiniz atdrrq.
1. Mcz l-Quran l-krim, Doktor Rad
Xlif.
Doktor Rad Xlif Misirin Tnt hrind sufi
ailsind dnyaya gz ad. O, 1971-ci ild Mkkd
rsmi kild tsvvf xlflri crgsin qouldu.
Yeni thsilini Qahir Eyn -ms Knd Tsrrfat
Universitetind baa vurdu. Sonradan Arizona
universitetind aspiranturan (1959-1961), Kaliforniya
universitetind is doktoranturan (1962-1964) Bitki
Biologiyas fakltsind bitirdi.
O, il mddtind kompyuterdn istifad edrk
Quran haqqnda tdqiqat apard. Bu tdqiqatn nticsini
1351 h. . ilind dnya mediyasna aqlad. Onun
Mcz Quran l-Krim sri 1983-c ild apdan
xd. ox kemdn Amerikada ingilis variant ap
olundu.
Rad Xlifnin btn syi Quranda mqtt
hrflrin sirlrini amaa ynlmidir. O, sbut edir ki,
surlrin balancnda yerln mqtt hrflr
hmin surnin hrflri il sx laqddir. O, bu
hesablamalar aparmaq n kompyuterdn kmk alm
v bildirmidir ki, Qurann 29 sursind mqtt hrf
var. Bu hrflrin mcmusu rb lifbasnn 28-hrfini
tkil edir.

118

O, bu hrflrin 114 sury nisbtini tdqiq etmi v

maraql nticlr ld etmidir.
hrfi sursind digr surlr nisbtd
oxluq tkil edir.
O, 19 ddinin (Mddssir, 30) Quranda znmxsus
yeri olduunu qeyd edir v bzi ay v szlrin sayn
ona ttbiq edrk riyazi bir dzm qarya qoyur. O,
oxsayl hesablamalarla, riyazi cdvllrl bunu isbat
etmy alr v aadak nticni ld edir:
a) Quran Allah klamdr. Mqtt hrflr
znmxsus yerlrind yerldirilmkl lifba hrflrinin
Quran boyunca dqiq paylanmasn gstrir. Bel bir
inkiaf etmi slubun br trfindn tqdim oluna
bilcyini he kim iddia ed bilmz.
O, Qurann ecazkarln bu yolla sbut etmy alr.
Htta hzrt Musa () v sann () da mczlrini
Quranla sbut edir.
b) Quran surlrinin mvcud trtibi bilavasit Allahn
ilhamdr;
c) Quran surlrinin bugnk ardcllqla Allah
trfindn nazil olmas;
) Surlrin nazil olduu mkann (Mkk v ya
Mdin) tsdiqlnmsi;
d) Quranda szlrin mxsus qaydada yazlmas
bilavasit Allahn gstriidir. Buna gr d Quranda
szlrin yazlnn dyiilmmsini tvsiy edir;
e) Surlrin aylr blnmsi Allahn mri il
gerklmidir;
) aysi hr bir surnin ayrlmaz
hisssidir (Tvb sursindn baqa). O, bunu da riyazi
yollarla sbut edir.

119

2. Qurann ecazkarl, mqtt hrflrin

statistik thlili.
Kitabn Mllifi Rad Xlifdir. Trcm v lavlr
is Seyid Mhmmd Tqi Aytullahiy mxsusdur.
Trcmi bu kitab ingiliscdn evirmi, bzi lavlr d
etmidir.
3. XX srin mczsi, bn Xlif.
O, 110 shifdn ibart srind Qurann mrlrinin
90%-nin yeddi, v ya bir olduunu v tkrarlanmas
zruri olduunu qeyd etmidir.
Misal n, ( ibadt edin) mri df
mumktly mracitl qeyd olunmudur. Eyni ifad il
df mkklilr, df slam peymbrin (s)
mracit olunmudur. eyb (), Nuh (), Hud (), Saleh
() v sa () hr biri df z qvmn bu ibar il
mracit etmidir. Bu, ox qrib bir sirdir.
O, bu dd dzmn Qurann elmi mczsi hesab
edir.
4. l-Mnzumat l-ddiyy fil-Quran, Mustafa
bu Yusif Bdran.
Bu kitab 88 shifdn ibartdir. sasn mqtt
hrflrin riyazi laqlrini v sznn mxtlif
variantlarn tdqiq edir.
5. l-Ecaz l-ddi lil-Quran l-krim, bd rRzzaq Nofel.
Bu kitab cildd ap olunmu, sonradan Mustafa
Hseyni Tbatbai trfindn trcm edilmidir. O,
Quranda szlrin tkrar olunmasnn mumi bir qayda il
hyata keirildiyini iddia edir. Misal n, dnya sz 115,
axirt sz d 115 df ilnmidir. eytan v Mlaik
szlri hr biri 68 df ilnmidir. Hyat v lm szlri
145 df ilnmidir.
120

O, bunu bir mcz kimi qiymtlndirir v bildirir ki,

Qurann szlrindki bu ahngdarlq onun vhydn baqa
bir ey olmadnn sbutudur. nki bu insan qdrtinin,
br alnn fvqnddir.
6. Ecazatun hdistun elmiyytun v rqmiyytun
fil-Quran, Doktor Rafiq bu s-Sud.
O, kitabnn bir fslind Qurann ddlrl bal
mczlrindn shbt ar v bd r-Rzzaqn fikirlrin
bnzr fikirlr sylyir. Misal n, diqqti aadak
szlrin Quranda ilnmsin ynldir.
r- Rhman 57, r-Rhim 114 df;
l- Cza 117, l- Mfir 234 df;
l- Fuccar 3, l-brar 6 df;
l- sr 12, l- Ysr 36 df;
Qul 332, Qalu 332 df;
blis 11, stazllah 11 df;
l- Msibt 75, - kr 75 df;
l- Chr 16, l- laniy 16 df;
- idd 102, s- Sbr 102 df;
l- Mhbb 83, t-Tat 83 df;
7. Sistemlr metodunun ildilmsi, L. Rossel. O,
kitabn bir fslind Rad Xlifnin qeydlrini trcm
edir.
8. Quranda 19 mczsi, Bssam Nahad Crrar.
O, Rad Xlifnin riyazi hesablamalarn izah edrk ona
iradlarn bildirir v 19 ddinin ecazkarlnn yeni izahn
verir. Quranda sz gedn 38 dd mvcuddur. Bu 19
ddinin toplanmasndan alnan dddir. Quranda dzgn
kild ilnn ddlrin say 285- dir. Bu da 19 ddinin
toplanmas nticsind meydana glir (15 x 19 = 285).
9. Tfsiri-nmun, Aytullah Mkarim irazi.

121

O, tfsir srinin ikinci cildind Ali-mran sursinin

birinci aysini izah edrkn Doktor Rad Xlifnin
fikirlrini geni kild qeyd edir, haqqnda fikir yrtmk
n is trafl tdqiqata ehtiyac olduunu vurulayr.
O, Rad Xlifnin fikirlrini qeyd etdikdn sonra
aadak nticlri alr:
a) Qurann orijinal yaz xttini qoruyun;
b) Bunlar Qurann thrif olunmadn bir daha tsdiq
edir;
c) Dolun mnal iarlr (Mqtt hrflrdn sonra
Qurann haqq trfindn gndrildiyi qeyd olunur);
O, yekun olaraq yazr: 23 il rzind Peymbr ()
nazil olan Quranda o qdr dqiq hesablamalar mvcuddur
ki, onlar qorumaq yalnz elektron beyinlrin bacaraca
idir1.
10. Qurann ddlrl bal ecazkarl v iradlara
cavab, Mahmud hmdi.
O, bd r-Rzzaq v Rad Xlify nvanlanan
iradlara cavab vermy alr.
11. l- Mcz, dnan Rfai.
Burada da bd r-Rzzaq Nofelin v Rafiq bu Sidin
fikirlrin oxar fikirlr qeyd edir.
12. l-Ecaz l-ddi fi surti l-fatih, Tlh
Cvhr.
O, sasn 19 ddindn shbt ar v
aysini ( Muddssir, 30) aysi il mqayis
edir. Sonda is 19 hrfdn ibart aylri toplam v
Qurann ddlrl bal riyazi ecazkarln sbut etmy
almdr.
13. Quranda tk v ct mczsi, Kuru
Cmnian.
1

Tfsiri-nmun, c. 2, sh. 303-309.

122

O, Fcr sursinin ct v tk and iiln nc aysin

saslanaraq Quranda tk v ct ddlr sistemi olduu
fikrin dmdr. Nticd ct ddlrin tam olaraq
Quran aylrinin sayna brabr, yni 6236, tk ddlrin
is btn surlrin saynn cmin brabr, yni 6555
olduu anlalm v belc Qurann ecazkarlnn digr
trfi d z xmdr.
14. Mavrai-ehtimal, Abdullah rik.
Bzi yazlar yuxardak kitaba saslanaraq
adl mqal yazm v Tvb sursind
aysinin olmamas, Nml sursind is tkrar
olunmasnn ox hikmtli bir fakt v Qurann ecazkarlna
sbut olduunu vurulamlar.
15. Minl-ecaz l-blai v l-ddi, Doktor bu
Zhr Ncdi.
O, Doktor Rad Xlifnin elmi xttini davam etdirir.
Misal n, scd sznn namazlarn 34 scdsin iar
olaraq 34 df ilndiyini qeyd edir
b) Qurann ddlrl bal ecazkarln qbul
etmynlr.
Bu haqda bir ne kitab v mqaly rast gldik.
Burada onlara qsa nzr salacaq v dlillri il tan
olacaq.
1. Tistu r mlikn (Qurann ddlrl bal
ecazkarlnn Bhailiyin hiylsi olduu haqqnda),
Hseyn Naci Mhmmd Muhyiddin.
O, 19 ddini Qurann mczsi v sirlrindn hesab
ednlr qar xr v onlarn Allahn adndan yalan
dandqlarn iddia edir.
O, 19 ddinin Bhailiyin arlarndan olduunu qeyd
edir v bildirir ki, onlar mslmanlara gr mrtd v
kafirdirlr. Onlara gr hr il 19 ay, hr ay 19 gndr. l123

Byan adlanan kitablar 19 fsildn, hr fsil 19 hissdn

ibartdir. Onlarn gndlik namazlarnn say 19 rktdir.
O, kitabn digr hisssind 19 ddinin Qurana xas
olmadn bildirir v Qurann ddlrl bal mczsi
haqqnda yazanlarn yanllqlarndan nmunlr gstrir.
2. l-Mcz l-Quraniyy, Doktor Mhmmd
Hsn Hitu.
O da Hseyn Nacinin fikirlrini tkrar v tsdiq edir.
3. Quranda 19 mczsi, Bssam Nhad Crrar.
O z Quranda 19 ddi il bal mczni qbul ets
d Rad Xlifnin yanl fikirlrini aqlayaraq yazr:
Hrflrin surlrd tkrar olunmasn aradrdqdan
sonra grdm ki, Rad Xlif istdiyi nticni almaq
n bilrkdn yalan danmdr.
4. Qurann ddlrl bal mczsi v riyazi
dzm, Abbas Yzdani.
O, uyun mqalsind Qurann ddlrl bal riyazi
ecazkarln qbul ednlrin yanllqlar haqqnda danr
v bu tmayl
cryann insanlarda aqnlq
yaratdn bildirir.
Rad Xlif yazrd: aysi 19
hrfdn ibartdir. Bu ilk aynin btn szlri 19-a
blnndir. Bel ki, mumilikd ,2698 ,19
114 ,57 df ilnmidir. Halbuki bu
rqmlrdn yalnz 57 rqmi dorudur. gr szndn
mlum nticni almaq istsk szlrini
d hesablamalyq. sz is hesablanmamaldr.
sz Quranda 22 df, is yalnz 7 df ilnmidir.
O, dnan Rfainin [ yvm] (gn) sznn Quranda
365 df ilnmsi fikrin cavab olaraq yazr: O,
[yvm] sznn tk klini nzrd tutmu,

124

 ifadlrini hesablamad bir halda

szlrini nzrdn qarmamdr.
mumilikd bu nv hesablamalarda mntiqi sluba
riayt olunmamdr.
O, Kuru Cmniana cavab olaraq yazr:
Bu fikrin sasl irad ondadr ki, Qurann ecazkarln
sbuta yetirmir. nki istniln qlm sahibi kitab yazb
onun fsillrinin, cmllrinin saynda bel bir dzm
nzrd tuta bilr.
bd r-Rzzaq Nofel irad tutaraq yazr:
blis sznn Quranda 11 df ilnmsi doru olsa da
sz 17 df deyil, 7 df ilnmidir. Bundan baqa
hr biri 75 df ilnn msibt v kr anlaylar
arasnda n laq olduu aydn deyil. gr sylniln
riyazi ahngdarlqlar doru olsa bel bu Qurann br
qdrti xaricind bir kitab olduunu isbat etmir. nki
istniln xs bu kimi riyazi dzm malik bir kitab yaza
bilr1.
O, sonda aadak nticlri qeyd edir:
1. Rad Xlifnin n kdiyi riyazi ecazkarln izlri
Syutinin l-tqan srind mvcuddur.
2. Bu yanl cryandr v Quran maarifinin
yaylmasna he bir xidmt etmmidir. Rad Xlif
mlum yanl fikirlri nticsind Qiyamtin vaxtn
dqiqldirdi (h. q. 1709) v peymbrlik iddias etdi
(sonda is ldrld).
1

Bu saslandrma yanldr. ncdn bir alim trfindn riyazi

mqsdl yazlan kitab Quranla mqayis etmk olmaz. nki Quran
23 il rzind thsilsiz bir xs trfindn tqdim olunmudur. Bundan
baqa gr hqiqtn bu riyazi dzmn mcz olduu sbut
olunarsa, glckd bel bir iin grl bilcyi ehtimal indiki
mczni istisna etmir. nki bu cr uzaq ehtimallar daim olmudur.

125

3. Qurann riyazi dzm haqqnda veriln statistik

rqmlr bir ox hallarda yanldr.
4. Sz v hrflrin saylmasnda vahid bir metod
nzrd tutulmayb.
5. gr Quranda szlrin tkrar olunmasnda xsusi bir
ahngdarlq varsa da bu Qurann ecazkarln isbat etmir.
nki bu dqiq yazlar br yaz nmunlrind d
mvcuddur.
6. Alnan nticlr arasnda mntiqi laq yoxdur.
7. Bu tmayl cryan Qurann thrif olunduunu
sylynlr n dayaq nqtsidir. Onlar, riyazi
hesablamalar ntic etibar il yanl olduqda bunu
Qurann thrif olunduuna dlil kimi gstrirlr.
8. Bzi bu kimi uyunluqlardan airan istifad yol
verilndir. Lakin bunu elmi kl salmaq olmaz.
9. Quran v hdislrd Qurann riyazi dzm haqqnda
he bir iar yoxdur. Quran hidayt v ml kitabdr.
10. Qurann ecazkarln anlamaq n rb dilinin
incliklrini bilmk, davaml tilavt edrk dnmk
lazmdr1.
YEKUN
Qurann ddlrl bal riyazi mczsi haqqnda bir
ne mqama diqqt yetirmk zruridir.
1. nc d qeyd etdiyimiz kimi bir ox mslman
alimlri Qurann riyazi dzm haqqnda tdqiqatlar
aparm v maraql nticlr ld etmilr. Tbii ki, bzn
yanl nticlr d alnmdr. Mxalif v mvafiqlrin
syldiklrin nzr saldqda grrk ki, Qurann riyazi
1

Quranda 19 mczsi, sh. 21, 140. Bzilrin gr Doktor Rad

Xlify qar radikal mvqelrin kknd onun bzi mzhblr
meyilli olmas dururdu. ox gman ki, onun ldrlmsin sbb d
bu radikal mvqelr olmudur.

126

mczsi myyn mnada ham trfindn qbul olunur.

Daha dqiq desk xsusi iqrari kild qbul, mumi iqrari
kild is rdd olunur.
2. nc d qeyd olunduu kimi Quranda 19 ddinin
tml prinsip olmas fikri yanldr. Amma bu hmin
fikird olan mslman mtfkkirlrin bhai v ya
tmayl olduunu sylmy sas veriri. Fikrimizc
elmi msllrd bu kild davranmaq doru deyil.
Maraql burasdr ki, Rad Xlifni yanl tfkkr malik
tmayl adlandranlar zlri bu v ya digr kild
Qurann riyazi mczsini qbul edirlr.
3. Qurann riyazi dzm (hr iki trfin qbul etdiyi
mhdud vziyyt) heyrtlndiricidir. nki he bir thsil
grmyn, oxumaq, yazmaq bilmyn bir xs 23 il
rzind, frqli raitd -dy zaman, slh v
minamanlq zaman bel bir kitab tqdim edilmidir (yni
adtn kitab yazan alimlr kimi hr eydn knarda tam
sakit kitabxana raitind yazmayb). Bu ox
heyrtlndiricidir. Lakin mvcud riyazi dzm Qurann
ecazkarln isbat edirmi?
Burada iki sasl irad mvcuddur. Birincisi, bu msl
kiik mqddim (frdi hkm) baxmndan natamamdr.
nki xsusi iqrari kild qbul olunur. sbat olunan
msllr Qurann ecazkarln sbuta yetirck qdr ox
deyil.
kincisi, byk mqddim (mumi hkm) baxmndan
da natamamdr. nki Qurann insanlar mbarizy
armas mumi bir iddia deyil v Qurann btn
trflrin aid olmur. Bu iddiann hatsind olan trflr
iind is ddlrl bal ecazkarlq yoxdur (yni Quranda
buyurulmamdr).

127

Biz birinci fsild ikinci irada cavab verrrk bildirdik

ki, Qurann mlum iddias mumi olub btn trflri
hat ed bilr. Lakin birinci irad hl d z qvvsind
qalr.
4. Yuxardak qeyd olunanlara sasn Qurann riyazi
ecazkarl qti olaraq isbat edilmmidir v Rad
Xlifnin ld etdiyi nticlr qbulolunmazdr.
5. Qurann riyazi ecazkarln qbul edn bzilri onu
Qurann thrif olunmamasnn dlili kimi gstrirlr.
Halbuki gstriln sadc riyazi dzmdr. Lakin bu riyazi
dzmn nec olmal olduu blli deyil. Demli, Qurann
mvcud riyazi dzm onun thrif olunub olunmamasna
dlil ola bilmz.

128

DRDNC FSL
QURAN V BOLOJ ELMLR

YERD HYATIN MEYDANA GLMS V

NKAFI
(ZV ALMN NKAFI)
Yerd hyatn nec meydana glmsi daim br
vladn dndrmdr. Bu haqda bir ox alimlr,
ekspertlr ry vermi, fikir sylmilr. Quran da bu
msldn yan kemmi, bzi msllr aydnlq
gtirmidir. Bu, son qti elmi nailiyytlrl st-st
ddyndn Qurann elmi mczsi hesab olunur. Burada
mvzu il bal aylri v tfsirilrin baxlarn
inclcyik.

ELM SRLR V RH
1. Aytullah Mkarim irazi nbiya sursinin 30 (











) v Nur sursinin

45-ci (









) aylri
haqqnda ehtimal irli srr:

129

a) Ayd [ ma`] ifadsindn mqsd ntfdir

(spermatozoid v toxum mayesindn ibart sperma) 1. Bu
ehtimal bir ox rvaytlrd d tsdiqlnir.
b) Ayd mqsd yaradlan ilk varlqdr. nki
rvaytlr gr Allah ilk olaraq suyu yaratd. nsanlar da
sonradan sudan yaratd. Son elmi aradrmalar da gstrir
ki, ilk hyat nianlri suda (dnizlrd) meydana
glmidir.
c) Ayd mqsd budur ki, hal-hazrda canl varlqlar
ayaqda saxlayan balca madd sudur. Su olmadan he bir
canl varlq hyat sr bilmz2.


O, Hud sursinin 7-ci aysini (

)
izah
edrkn
nbiya
sursinin
30-cu
aysi

haqqnda drdnc ehtimal qeyd edrk yazr:
[ r] sz kk etibar il tavan v ya tavanl bir
ey haqqnda ilnir. [ r] sznn digr mnas is
padah taxtdr. Sonradan iqtidar (qdrt) mnasn ksb
etmidir.
[ ma`] sznn ilkin mnas sudur; lakin sonradan
hr bir axc, maye haqqnda ilnmy balanmdr.
Yaradl ncsi obyektiv gerklik rimi vziyytd
(maye halnda) idi. Demli, varlq almi nc maye
halnda olmudur. Buna nbiya sursinin 30-cu aysind
d iar vurulmudur3.
Bu aqlama yanldr. nki btn canllar ntfdn yaranmr. Misal
n, birhceyrli orqanizmlr (amyblr, infuzorlar v s.) v
[dabb] sznn hat etdiyi digr canllar hceyrlrin blnmsi
yolu il artrlar. Lakin gr aydki hkm mumi hkm kimi qbul
etmsk, o zaman mlum ehtimal z qvvsind qalr.
2
Tfiri-nmun, c. 13, sh. 396; c. 14, sh. 508-509.
3
Yen orada, c. 9, sh. 25-26.
1

130

2. llam Tbatbai Hud sursinin 7-ci aysini izah

edrkn yazr:
Grdymz btn canl varlqlar sudan yaranmdr.
lkin hyat maddsi sudur. Ayd d mqsd Allahn
iqtidarnn (yaradl zaman) suya hakim olmasdr1.
3. Aytullah Mrift yaradlla bal bir ne rvayt
nql edrk yazr:
ri dlillr gstrir ki, ilk yaranan varlq su olmudur.
Hud sursinin 7-ci aysi d gstrir ki, htta yer v sma
yaranmazdan nc su mvcud olmudur. Digr aylr d
(nbiya, 30; Nur, 45; Furqan, 54) hyatn sudan balanc
aldn bildirir2.
O, nbiya sursinin 30-cu aysi haqqnda yazr:
Ayd mqsd suyun btn canl varlqlarn inkiaf
prosesind oynad mhm roldur. Nec ki, digr ayd
Allah hr bir canln sudan yaratmdr (Nur, 45) dey
buyurur. Bunu elm d sbut edir3.
4. Masir yazlardan biri nbiya sursinin 30 v Nur
sursinin 45-ci aylrini izah edrk yazr:
Elmi nailiyytlr gr btn canl varlqlar sudan
balanc almlar. Quran is buna srlr nc bir ne
ayd iar vurmudur. Bu, Qurann srlr nc bir ne
ayd iar vurduu msldir. Bu, Qurann elmi
mczlrindn biridir4.
5. Doktor Paknijad mlum ayni izah edrkn yazr:

Tfsir l-mizan, c. 10, sh. 155

t-Tmhid, c. 6, sh. 31-33.
3
t-Tmhid, c. 6, sh. 34.
4
Quran v hdisd yeni elmin iartlar, c. 1, sh. 104
1
2

131

Suda aminturu molekullar v jelatin zrrciklri

meydana glir v kimyvi reaksiya yaranr. ki quru cismin
biri-digrind he bir tsir buraxmr. Baqa szl desk,
kimyvi reaksiya hyat mvcud olan yerd gedir. Kimyvi
reaksiya olduqda suyun mvcudluu zruridir. nki su
hyat mnbyidir. Su canl varlqlarn ayrlmaz hisssidir.
O, ilk canl madd (aminturu molekullar) haqqnda
yazr:
Yaradln balancnda dhtli ildrmlar axr, gur
yalar yar, dnizlr dolur, dar v yava-yava
meydana gln molekullar bir-birin qovuurdu. Bu
qovumaya sbb cazib qvvsi deyildi. Onlar
qovuduran, bir-birin doru kn elektirik yk v
kimyvi reaksiya idi1.
Atomlar sxlad, molekullar ml gldi. Dnizlr
molekullarla doldu. Molekullar bir-birin qovuaraq
yapqan mhlula evrildi v jelatin zrrciklri meydana
gldi. Zaman kedikc jelatin qatlad (kristallad),
nticd qtlq yarand v zrrciklrin byk ksriyyti
funksiyasn itirrk lgnldi. Onlarda yal rngli
madd (xlorofil) ml gldi v gn enerjisindn gc
ald. Bunlar ilk bitkilr idi. Aradrmalar zaman ld
olunan bzi (dalam) bitki qalqlarnn yann 3 milyard
olduu tyin olunmudur.
lk bitkilr, yni xlorofil bir ox hallarda byk jelatin
zrrsi trfindn yeyilirdi. Bu bitki yeynlr yer znd
ilk canl heyvanlar hesab olunurlar2.
Onun yazdna gr bzi labaratoriyalarda suya elektrik tkan
vermkl aminturu molekullarnn ld olunmas tcrb olunmudur.
2
O, Nur sursinin 44-c aysini izah edrkn yazr:
1

132

6. Doktor Maurice Bucaille nbiya sursinin 30 v Nur

sursinin 45-ci aylrini qeyd edrk yazr:
Ehtimal ki, ayd mqsd hr bir canlnn ilkin madd
olaraq sudan yaranmas v ya hr bir canlnn vvlinin su
olmasdr. Hr iki halda elmi nailiyytlr tam uyundur.
nki hyat sudan balanc almdr.
O, [ ma`] sznn iki mnasna (su, maye)
toxunaraq digr bir versiyan da qeyd edir (heyvan
mayas). Onun fikrinc, hr aqlama elmi nailiyytlrl
st-st dr v Quranda cahillik dnmind hyatn
yaranmas haqqnda yaylm miflr yer yoxdur 1.
7. Seyid Qtb Nur sursinin 45 v nbiya sursinin 30cu aylrini qeyd edrk onlardan iki mqamn
anlaldn vurulayr. Birincisi, hyat ilk olaraq sudan
(dnizlrdn) balamdr. kincisi, canllarn trkibind
balca nsr sudur2.
8. Bzi yazlar mlum aylri izah edrkn insan
orqanizminin su il laqsindn shbt ar v bildirirlr
ki, insan orqanizminin 70%-ni su tkil edir.
YEKUN
Canllarn dnizd meydana glmsi sbuta yetmidir. nki canl
varlqlarn enerjiy ehtiyac labddr. Erkn yaradl dnmind bu
enerji fermentasiya, sonra is oksidlm yolu il tmin edilirdi.
Oksigeni sonra da ultrabnvyi alar czb edn (udan) azotun
meydana glmsi canllarn dnizdn xb quruda yaamalarna imkan
yaratd. Bu gn d mlum yaradl prosesi okeanlarda mvcuddur.
Daim hr bir gud hyat yaranr, inkiaf v tkaml edir (lk
universitet v son peymbr, c. 1, sh. 135-144).
1
Tvrat, ncil, Quran v elmin mqayissi, sh. 250-251.
2
Fi zilali-Quran, c. 6, sh. 111; t-Tmhid, c. 6, sh. 34-35.

133

zah olunan aylrdn (nbiya 30 v Nur 40) anlald

ki, hyat ilk olaraq sudan ( )balanc almdr.
[ma`] ifadsi haqqnda mumilikd drd ehtimal
mvcuddur.
1. [ ma`] szndn mqsd ntfdir (spermatozoid
v toxum mayesindn ibart sperma). Bu ehtimal Nur
sursinin 45-ci aysin mvafiqdir. nki aynin
davamnda deyilir: Onlarn bzisi qarn st srnr,
bzisi iki, bzisi is drd ayaq stnd gzir. Aydn
mqsdin srnnlr, drdayaqllar v insanlar olduu
anlalr (hans ki, ntf yolu il oxalrlar). Bu ehtimal
bh altna alan btn canllarn nsil artmnn ntf yolu
il olmamasdr. nbiya sursinin 30-cu aysindn d
grndy kimi ay btn canllar hat edir1.
2. Canllarn tkil olunduqlar balca madd sudur. Bu
ehtimal nbiya sursinin 30-cu aysin uyun olsa da Nur
sursinin 45-ci aysin uyun deyil. Nur sursind
yaradln balancndan shbt alr.
3. lk varln sudan yaranmas. Bu ehtimal hr iki
ayy uyundur. Elmi nailiyytlr d bunu tsdiq edir.
4. Mqsd suyabnzr mayedir ki, dnya ondan
yaradlmdr.
Bu ehtimal [ ma`] sznn hrfi mnas, elc d
aylrin ilkin zahiri mnas il uyun glir. Lakin nc d
qeyd olunduu kimi, yalnz Nur sursinin 45-ci aysind
ilkin zahiri mna etibar il mqsdin ntf olduunu
dnmk olar.
nsann yaradl haqqnda ayrca ay mvcuddur ki, onun atc
sudan yarandn bildirir. Nvbti bhslrd bu haqda shbt
aacaq.
1

134

Qeyd: Diqqtiniz atdrdmz ehtimallarn hams

aylrin mqsdi ola bilr. Bzi tfsirilr d bu
fikirddirlr1.
2. Szgedn aylrin frqli izahlar olduuna gr, bu
v ya digr ehtimal qti olaraq ayy aid edib, digr
ehtimallar is rdd etmk olmaz. Lakin aylrdn
mqsdin drd ehtimaldan hans olmasndan asl
olmayaraq, Qurann elmi sirlrindndir. Bu elmi iarlr
Qurann zmtinin sbutudur. Lakin bu fikirlr antik
yunan filosoflar trfindn d sslndiyin gr elmi
mcz hesab olunmur.

LK NSANIN YARANMASI V TKAML

HPOTEZ
Yer krsind ilk insann (ondan nc d bitki v
heyvanlarn) mnyi daim sual douran msllrdn
olmudur. Mqdds kitabda (Tvrat) v Quranda bu
haqda shbt alm v (suallara) cavab verilmidir.
Dvrmzd bioloji elmlrin inkiaf, Jan Batist Lamark
(1744-1829) v arlz Robert Darvinin (1809-1882)
nzriyylri bu bhsi daha da rvnqlndirdi. Bel ki, din
alimlri v tcrbi elmlr zr mtxssislr bir-birlrinin
baxlarn tnqid atin tutdular. Bzi mslmanlar
tkaml nzriyysini (transformizm) qbul edib bunun
isbat n myyn aylr istinad etdilr. Bzilri is
Nvlrin dyimzliyi nzriyysini mdafi edir v
Qurann digr aylrin saslanrlar. Htta (zahirn
tkaml tlimi il uyun gln) bzi aylri Qurann
1

Tfsiri-nmun, c. 14, sh. 509.

135

ecazkarlnn sbutu kimi dyrlndirmilr. Biz burada

Tkaml v ya Nvlrin dyimzliyi nzriyysini rdd
v ya isbat etmyi qarmza mqsd qoymamq. nki
bu bizim mbahis obyektimiz xaricinddir 1. Burada hr
iki trfin Qurana istinadn diqqtiniz atdracaq v
tnqidi yanaacaq.

TKAML HPOTEZNN QISA TARX V

ALMLRN BAXILARI
Burada Tkaml nzriyysinin qsa tarixin nzr
salacaq, hr iki nzriyynin izahn verck v dlillrin
toxunacaq.
Bzi mtfkkirlr yazrlar:
Tkaml nzriyysi hl miladdan nc mvcud
olmudur. Miladdan sonra da rb alimlri, (sonralar slam
alimlri) bu haqda fikir yrtmy baladlar.
Mslmanlardan Farabi deal cmiyyt baxlar,
Qzvini, caib l-mxluqat v xvan s-sfa, bn
Misqveyh Thzib l-xlaq v l-Fvz l-sr
srlrind bu haqda shbt amlar. Tkaml
nzriyysi elm tarixind mxtlif formalarda mvcud
olmudur. Lakin XIX srd Lamark v Darvindn sonra
tkaml haqqnda mzakirlr daha da genilndi2.
t-Tmhid, c. 6, sh. 34-35.
Fikrimizc Tkaml termini bzn dar mnada (birhceyrli
orqanizmlrdn insana doru tkaml v ya ibtidai hyat formalardan
ali formalara doru qradasiya istiqamtind dyim) ilnir. Bzn is
geni mnada (fiziki, psixi, mnvi, elmi, ictimai, xlaqi v s. tkaml)
ilnir ki, birinci mnan da hat edir. Lamark v Darvindn nc
tkaml szn geni mnasnda, onlardan sonra is dar mnada
1
2

136

Tkaml nzriyysinin trfdarlar sasn iki

katiqoriyaya ayrlrlar:
1. Tkaml btn varlqlara, htta madd v enerjiy
aid edrk mumildirnlr;
2. Tkaml yalnz canl varlqlara, zvi alm
(mikroorqanizmlr, bitkilr, heyvanlar v insanlar) aid
ednlr.
Birinci katiqoriyaya aid olan alimlr arasnda da fikir
ayrl mvcuddur. Bzilri tkamln hrktverici
qvvsinin tbitin fvqnd durduu (materiyann mtlq
inert (tsirsiz) olub canlanmaq n hrkt verilmsi
lazm gldiyi), bzilri is materiyaya hrkt verilmsi
lazm olmad qnatinddirlr.

TKAML V NVLRN DYMZLY

KONSEPSYALARININ ZAHI
nc d qeyd olunduu kimi tbitnaslq elmlri il
mul olan alimlr arasnda hyatn v insann (canl
tbitin) mnyi haqqnda iki nzriyy mvcuddur.
1. Nvlrin tkaml v ya transformizm nzriyysi.
Bu nzriyyy gr zvi almd mvcud olan nvlr
sabit deyil. ndi yaayan nvlr vvl yaayan nvlrdn
tbii yolla ml glmidir. Demli, indiki btn zvi
alm, bitkilr, heyvanlar v insan z d milyon illr
davam edn inkiaf prosesinin mhsuludur. Balancda
ibtidai formalar, birhceyrlilr okeanlarda xsusi raitd
(cansz varlqdan) trmidir. Bu mikroskopik varlqlar
ibtidai hyati formalardan ali formalara doru qradasiya
ilnmy balad.

137

istiqamtind dyimy baladlar. Okeanlardan sahil,

sahildn havaya kedilr. Tkaml prosesinin n kamil
nmunsi bugnk insanlardr. Onlar insanabnzr
meymunlarn tkaml nticsind meydana glmilr.
2. Nvlrin dyimzliyi nzriyysi. Bu nzriyyy
gr zvi almi tkil edn nvlr indiki kild yaradlm
v dyimzdir. He bir nv digr nv evrilmmidir.
nsan da ayrca yaradlm v dyimmidir.
Hr iki nzriyynin trfdarlar z fikirlrini qtiyytl
mdafi etmi v elmi dairlrd drin kimlr
mahid olunmudur. Lamark v Darvin Tkaml
nzriyysini yeni dlillrl elmi ictimaiyyt tqdim
etdikdn sonra mvcud kimlr daha da iddtlndi 1.
bhsiz, tbitnaslq elmi dairlrind Tkaml
tlimini mdafi edn elm adamlar oxluq tkil edir.

TRANSFORMSTLRN DLLLR
Tkaml nzriyysini mdafi ednlrin qarya
qoyduu dlillri aadak kild qrupladrmaq olar.
Birinci dlil: Tkaml nzriyysinin balca dlili
paleontoloji nailiyytlr, qaznt qalqlar zrind aparlan
tdqiqatlardr. Canl varlqlarn dalam skeletlri
zrind aparlan mqayisli tdqiqatlar gstrir ki,
canllar (nvlr) ibtidai formalardan ali formalara doru
qradasiya istiqamtind dyiilmidir. Qalqlarn bu
frqliliyini yalnz Tkaml nzriyysi il izah etmk olar.
1

Qeyd etmk lazmdr ki, Lamarkizm v Darvinizm tkaml

bsbtn bir-birin ks olaraq rh edir. Lamarkizm tkaml
uyunlama (adaptasiya) il, darvinizm is uyunlaman tkamll
izah edir.

138

kinci dlil: Burada mqayisli mahidlr sas

gtrlr. Mxtlif heyvan skeletlrinin mqayisli
tdqiqat nticsind nv lamtlrind ox geni
dyiknlik olduu z xm v blli olmudur ki,
heyvanlarn mnyi birdir.
nc dlil: Burada embrioloji tdqiqatlar sas
gtrlr. Hl tkmillmmi heyvan reymlrini
(embrionlar) mqayis etsk, onlarda byk bnzrlik
olduunun ahidi olarq. Bu, onlarn mnyinin mumi
olduunun gstricisidir.

NVLRN DYMZLY TLMNN

TRFDARLARININ CAVABLARI
Nvlrin dyimzliyi nzriyysini mdafi ednlr
btn bu dlillr bir mumi cavab verirlr. Onlara gr,
bu dlillr qnatbx deyil. Qeyd olunan hr dlil
insanda tkaml haqqnda ilkin tsvvr (ehtimal, znn)
yaratsa da onu qti kild sbut etmir. Daha dqiq desk,
Tkaml nzriyysinin isbat, onun bir hipotez (frziyy)
klindn qti elmi qanun klin kemsi konkret qli
(rasional) arqument v ya tcrbi, sensual fakt tlb edir.
Lakin rasional biliklr, fsf bu kimi mvcudlar haqqnda
fikir yrd bilmir. Tcrblr is kk milyon illr
ncy gedib xan msllr haqqnda dqiq ntic ld
etmkdn acizdir. Bizim mahid etdiklrimiz zaman
kedikc bitki v heyvanlarda ba vern qfil
dyiknlikdir (mutasiya1). Misal n, adi qoyun
Genetik aparatda genlrin bir allel vziyytdn baqa vziyyt
kemsi, xromosomlarn saynn v quruluunun mxtlif
dyiilmsini birldirmkl qfltn ba vern davaml (sabit)
1

139

cinsindn qfltn yeni qoyun tipi tryir ki, yunu adi

qoyunlarla frqlnir. Yni adi qoyun cinsin nisbtd daha
zrif olur. Bu yeni tryn qoyun tipindn merinos adlanan
yeni qoyun cinsi formalar. Hmin mtasiyalar gzn,
drnan rngind, drinin formasnda da zn gstrir.
Lakin hl balca bdn zvlrind ba vern mhm
dyiiklik v ya nvdn nv keid (evrilm) mahid
olunmamdr. Demli, biz qfil sraylar nticsind nv
dyimlrinin, misal n, srnn heyvanlarn uu
qabiliyytin malik qua evrilmsini znn etsk d bu,
ehtimaldan baqa bir ey deyil. nki biz bunu tcrbi
olaraq mahid etmmiik. Btn bunlar gstrir ki,
transformistlrin qarya qoyduu dlillr Tkaml
tliminin yalnz bir hipotez (frziyy) olduunu sbuta
yetir bilr. Buna gr d tkaml bir nzriyy deyil,
hipotez (frziyy) adlandrlmaldr.

TKAML TLM V TEOLOGYA

Bir oxlar Tkaml hipotezi il teologiya (v ya
metafizika) arasnda byk bir uurum olduunu
gstrmy alrlar. nki darvinizmin meydana gldiyi
dnmd kils ruhanilri il bu tlimin trfdarlar
arasnda iddtli kimlr ba verdi. Dvrn siyasiictimai raitinin tsiri altnda el tsvvr yarand ki,
guya darvinizm teologiyaya qardr. Lakin bu gn artq
mlum olmudur ki, darvinizm v teologiya he d qarqarya deyillr. Yni biz darvinizmi qbul v ya rdd
etmyimizdn asl olmayaraq teoloji inanc sahibi ola
dyiknliklr.

140

bilrik. gr Tkaml tlimi hipotez olmaqdan xb bir

elmi nzriyy (qanun) kimi qbul olunsa, sbbiyyt
qanununu isbat etmi olacaq. zvi almd mvcud olan
sbbiyyt qanunu qeyri-zvi tbit hakim olan
sbbiyyt qanunundan he d frqlnmir. Tbit
hadislrinin (ya, zlzl v s.) sbblrini
dqiqldirmk teoloji baxlarn qarsna sdmi kir?
Tbii ki, yox. Buna gr d nvlr arasnda dyiknlik v
ya tkaml laqlrinin kfi d teoloji baxlara zidd ola
bilmz. Btn bunlar ninki teoloji baxlara qar deyil,
ksin bu nv baxlarn isbat n yeni dlillr ortaya
xarr1.

TKAML HPOTEZ V NSANIN

MNY
Antik dvrlrl bal tdqiqat aparan bzi arxioloqlarn
fikrinc Yerd hyat 500 mln. il bundan nc balamdr.
Mmlilr 80 mln. il, insan is 3 mln. il nc meydana
glmidir. Onlarn qnatin gr, bu (insann yaradl)
qdim Da dvrn (Paleolit) tsadf edir.
Doktor Paknijad yazr:
Mmlilrin n zaman yaranmas haqqnda dqiq
mlumat ld olunmamdr. Bu gn onlarn tarixinin
srnnlr qdr qdim olduu sylnilir. Onlardan
bzilri aaclarda yaayrdlar. Aralarnda qrib yaradla
malik (ba barmaql) piiybnzr, iri gzl Samur adlanan
heyvan cinsi var idi. Bunlar meymuna qdrki canllar
adlandrrlar. Zaman kedikc onlarn burnu qsald v
1

Tfsiri-nmun, c. 11, sh. 81-85

141

ilkin meymunlar klin dd. Sonradan meymunlar

bugnki drd sas tipd formaladlar (qorilla, oranqutan,
hibban, impanze - sonuncu, tkmillm baxmndan
hamsndan nddir). Nvbti mrhld bir ne meymun
insanabnzr kil dmy balad. 1962-ci ild
Keniyada taplan insan qalnn (kll v traf smklri)
14 mln. ncy aid olduu myyn edilmidir. rqi
Afrikada (Tanzaniyada) taplan digr insan qalnn
(kll) 1,7 mln. il ya olduu myyn edilmidir. Digr
qdim hominid is Efiopiyada akar edilmidir. Tyin
edilmidir ki, onlarn nitq nsiyyti ibtidai inkiaf
mrhlsini keirdi. Ehtimallara gr bir ne yz szdn
ibart dild danrmlar. Qbil klind yaayr v 40 il
mr srrmlr (alim v arexoloqlar digr insan nvlri
d akar etmilr ki, bu haqda davaml olaraq dvri
mtbuatda oxuyuruq).
Qdim insanlar 500 min il tarix malikdirlr. Lakin
masir insann tarixi yalnz 50 min ildir. Ondan ncki
dvr haqqnda is hr hans bir mlumat yoxdur. n
mhur qdim insanlar avstralopiteklr, titekantroplar,
neoantroplar, v kromanyonlardr ki, ardcl olaraq 35,
150, 300, 550 min il ncy tsadf edirlr. Onlar insan
idilr v insan hyat srrdlr. tiuclu, dstli ksici
altlr dzldir, oddan istifad edirdilr. Neoantroplar z
llrini dfn edirdilr. Onlarn arasnda dini inanclar
mvcud olmudur. Onlar 600 il nc maarada yaadqlar,
lmdn sonrak hyata etiqad bsldiklri akar
olunmudur.

142

Kamil insanlar 50 min il nc geni artmla mayit

olunmular. Lakin onlarn primatlardan, yoxsa digr
insanabnzr meymunlardan ml glmsi mlum deyil 1.
Bu insanlarn dzltdiyi bzi altlr hl d istifad
olunmaqdadr (tilov, ox, yay v s.). Onlar proqraml dini
ayinlr icra edirdilr. Lakin buna baxmayaraq hl d
maarada yaayrdlar. Tqribn 10 min il nc maaradan
xaraq raq v geyimdn istifady baladlar.
Biologiyaya gr bu (maaradan uzaqlamaq) br
sivlizasiyasnn balanc olmudur2.

TKAML HPOTEZ V QURAN

Tkaml tliminin isbat n istinad olunan aylr.
Bu aylri aadak kild qrupladrmaq olar:
1. Hr bir eyin sudan balanc aldn bildirn
aylr.











Hr bir


canln sudan yaratdq (nbiya, 30).
Aytullah Mekini yuxardak ayni qeyd edrk yazr:

Doktor Paknijad insan v meymun orqanizmlrinin oxar v frqli

trflri haqqnda geni shbt amdr. Misal n, onlarn qan 4
qrupa AB, O, B, A,- blnr. impanze meymunlarnn qann insana
vurmaq olar. Lakin meymunlarn sdn uaa iirmk olmaz (halbuki
digr heyvanlarn sdn - ink v s. - uaa iirmk olar). Bir kiinin
beyni erkk meymun beynindn df bykdr. Meymunlarn
boazlq dvr insanda olduu kimi 270 gndr (lk universitet, son
peymbr, c. 1, sh. 171-174).
2
Yen orada, c. 1, sh. 166-178.
1

143

Mlum ay canl tbitin (nbatat, heyvanat v s.)

sudan yaradldna aydnlq gtirir. Bel olduqda Tkaml
tliminin bzi mddalar sbuta yetmi olur1.
Seyid Qtb d mlum aynin suyun hyatn balanc
olmasna iar vurduunu qbul edir v bildirir ki, masir
elm zvi almin sudan balanc aldn dstklyir.
Hyatn mnyi dniz suyu olmudur. Sonradan btn
cins v nvlr ondan trmidir. Demli, Darvin hrt
qazandran nzriyy srlr nc Quranda z ksini
tapmdr2.
Bzi yazlar Yerd hyatn mnyi haqqnda yazr:
Yerin mrndn 1500 il kedikdn sonra tdricn
soyumaa balad. Yer tkind reaksiyalar getdi, tkanlar,
zlzllr ba verdi. Nticd Yerdki buxarlanma
buludlara evrildi. Ya yad. Yer sthini su basd v
dnizlr ml gldi. Tqribn 500 mln. il dnizlrd
ibtidai hyat formalar mvcud idi. Sonra birhceyrli
varlqlar, mxtlif bitki v heyvanlar meydana gldi. Bu,
tqribn 175 mln. il ncy tsadf edir3.
tn bhslrd hr eyin sudan balanc ald
haqqnda elm adamlarnn baxlarn diqqtiniz atdrdq
(Yerd hyatn mnyi).
YEKUN
Mlum ay haqqnda nvbti fsild geni shbt
aacaq. Lakin diqqtiniz atdraq ki, bu ay haqqnda
drd ehtimal mvcuddur (nsann ntfdn yaranmas,
Quranda tkaml, sh. 23-24.
Fi zilal l-Quran, c. 6, sh. 111.
3
bd l-Qni l-Xtib, Quran v masir elm, sh. 129-130.
1
2

144

ibtidai varlqlarn sudan balanc almas, canl varlqlarn

sasn, sudan tkil olunmalar v dnyann ilkin
maddsinin suyabnzr maye olmas). Yalnz birinci
ehtimal ayy nzrn mqsduyundur. Buna gr d
ehtimal olaraq aynin zvi almin mnyinin sudan
(dniz v okeanlardan) balanmasna iar vurduunu
qbul etmk olar. Lakin bu, aynin yegan izah deyil.

2.

Allah hr bir canln sudan yaratmdr. Onlarn

bzisi qarn st srnr, bzisi iki, bzisi is drd ayaq
stnd gzir (Nur, 45).
Aytullah Mekini szgedn ay haqqnda yazr:
Ayd sz ken [ ma`] ifadsinin ntf
(sperma) kimi izah olunmas aynin ilkin mnasna
ziddir. Demli, ay canllarn sulu gildn yaranmas
haqqnda ry uyundur). Ayd srnnlrin (reptililr)
vvl qeyd olunmasna sbb ox gman ki, bu nv
canllarn n bariz nmunsi olan balqlarn zaman
baxmndan daha vvl yaradlmasdr. Quruda yaayan
bu nv heyvanlar is daha sonra yaradlmlar.
kiayaqllardan mqsd insan, qular v bzi meymun
nvlridir. ki ayaq zrind mumi ifadsi bzilrinin
insan v digr canllarn ayr nv aid olduqlarn iddia
edn baxnn yanlln z xarr.
Doktor Biazar irazi Nur sursinin 45-ci aysini
paleontologiyada gstriln heyvanlarn mrhlli
yaradlna ttbiq edrk yazr:
145

Birinci mrhl (dvr): Bu mrhld mxtlif nv

mrcan poliplri, axal (pulcuqlu) balqlar, krtnkllr,
ilanlar, baalar, timsahlar v digr srnnlr meydana
gldi.

kinci mrhl (dvr): Bu dvrd qular meydana

gldi. Onlarn n qdim nmunsi gyrin balasna
oxayan at olmudur. Lakin umaq qabiliyytini
itirmidir. Bu heyvanlar ayd sz gedn

qismin
daxildirlr.

nc mrhl (dvr): lkin mmlilrin izlri ikinci

dvrn sonlarndan balayaraq grnmkd idi. Bu
dnmd at, ink, dv, fil, mxtlif meymun nvlri v
s. mmlilr meydana gldi1

Doktor Paknijad birhceyrli canllarn yaranmas
haqqnda trafl shbt ar v nvbti mrhl
arasndak fasil haqqnda yazr:
Birinci: Suda yaayanlarla quruya xanlar arasnda
fasil yarand. Bu sasn, qan dvran, tnffs orqan
inkiaf etmi balq v srnnlr aid idi

.
kinci: Qularn tkmillrk havada umas

nc: Mmlilr. Heyvanlar tkaml nticsind

yumurtamaqla oxalmadan diridomaqla oxalmaya
kedilr. Bunlar daha ox drdayaqllar idi

Dnyann glcyi v kemii, sh. 39-42.

146

O, Qurann tdricn tkmilln heyvanlar haqqnda

verdiyi ecazkar xbrlr toxunaraq Nur sursinin 45-ci
aysini szgedn mrhllr ttbiq edir. Onun fikrinc
tkaml nzriyysi dinl he d ziddiyyt tkil etmir1.
YEKUN
1. Aynin ilk









hisssi haqqnda versiya mvcuddur (Ntfdn
yaranma, ibtidai varlqlarn sudan balanc almas v
canl varlqlarn sasn, sudan tkil olunmas)2.
2. Fikrimizc, bitki v heyvanlarn yaradlnn
aynin hisssin ttbiq olunmas doru deyil 3. Ay
hazrki canl varlqlarn blgs kimi izah edils daha
mqsduyun olar. Maraqldr ki, aynin ikinci v nc
hisssini v balaycs ayrr. Bu, aynin mrhlli
yaradla aid olmadn gstrir. Yni hr qismin
sudan (ntfdn) yaradlmas istisna edilmir.
Digr diqqt kn mqam is aydki blgnn btn
heyvanlar hat etmmsidir. Sadc olaraq bir ne
nmun qeyd olunmudur. Buna sbut ayd drddn ox
aya olan v ya zn heyvanlara he bir iar
vurulmamdr.
3. Mlum aynin yaradln mrhlli inkiaf il
bal elmi nailiyytlr ttbiq olunmasnn Qurann
lk universitet v son Peymbr (s), c. 1, sh. 150-154.
Tfsiri-nmun, c. 14, sh. 508-509.
3
Bu, masir elmi nailiyytlr d mvafiq deyil. Bioloji elmlr gr
meymun nc mrhld yaranmdr. Tkaml nzriyysin gr
is insan mlum meymun nslindn trmidir. Halbuki ayd (insan
daxil olmaqla) iki ayaqllar ikinci mrhly aid edilir.
1
2

147

zmtini
gstrmsin
baxmayaraq,
ecazkarln isbat etmsi doru deyil.

Qurann

2. Yaradln mrhlsin iar vuran aylr.

Tkaml nzriyysinin mdafiilrinin istinad etdiyi
digr aylr aadaklardr.

Sizi (babanz Admi) yaratdq, sonra siz surt verdik

v mlklr: "Adm scd edin!" dedik 1.
Aytullah Mekini raf sursinin 11-ci aysini izah
edrk yazr:
Szgedn ay Tkaml nzriyysini isbat etmk
n n uyun aydir. nki ayy gr Allah nc insan
yaratm, namlum mddtdn sonra ( [summ]
balaycs buna sbutdur) onu bugnk insan klin
salmdr. Uzun mddt sonra is mlklr insan nvnn
bir frdinin nnd scd etmy mr etmidir.
O, ayni insann mrhld yaradl istiqamtind
izah edrk yazr:
Birinci mrhl: Yaradldan sonra v insan klin
salnmazdan ncki mrhl.
kinci mrhl: nsan surti verildikdn sonra v hzrt
Admin () insan nvnn bir frdi olaraq seilmsindn
ncki mrhl.
nc mrhl: Admin seilmsi v mlklr ona
scd etmlrinin mr olunmas mrhlsi.
1

raf, 11. Hicr, 28-29 v Scd 8-9 aylri d eyni mzmundadr.

148

O, Hicr sursinin 28-29-cu aylrini v elc d Sad

sursinin 71-ci aysini izah edrk bildirir ki, ayd sz
ken [ br] ifadsindn mqsd mumilikd insan
nvdr. Yni Adm v ya hr hans bir seilmi frd
deyil. ( )ifadsi is insann tkaml yolunu
kerk insan klini almas v ruhun frlmsi n
hazr vziyyt dmsin iardir1.
Maraql burasdr ki, masir tfsir alimlrindn
Aytullah Mkarim irazi Hicr sursinin 26, 28 v 29-cu
aylrini Nvlrin dyimzliyi nzriyysinin n tutarl
dlili kimi dyrlndirmidir2.
YEKUN
1. Aytullah Mekininin mlum ayni (raf, 11) insann
yaradlnn mrhlsi il laqlndirmsi qribdir.
nki ayd nc mrhly hr hans bir iar yoxdur.
2. Hr iki trfin dlillrin nzrn demk olar ki,
mlum aylrin Tkaml nzriyysin he bir aidiyyt
yoxdur.
Quranda tkaml, sh. 30-32.
Hicr sursinin mlum 28-29-cu aysindn drhal sonra 30, 31-ci
aylrd mlklrin scd etmsindn shbt almas (blisdn baqa
hams btn mlklr scd etdi) gstrir ki, insan v ya brdn
mqsd hzrt Admdir (). Aylrdki mumi vziyyt gstrir ki,
Admin torpaqdan yaradlmas il indiki insan surtin dmsi
arasnda digr nvlr mvcud olmamdr.
O, Tkaml nzriyysinin trfdarlarna cavab olaraq yazr:
raf sursinin 11-ci aysind szgedn [ summ] balaycs
rb dilind trtib v fasil mnasn ifad edir. Lakin bu he d
fasilnin milyon illr olduu demk deyil. nki [ summ]
balaycs n qsa fasillri bel ifad edir (Tfsiri-nmun, c. 11,
sh. 88-89).
1
2

149

3. nsann yaradlnn ilkin mrhlsindn (ilkin

madddn) shbt aan aylr.
a) nsann torpaqdan yaradlmas;

Sizi palqdan yaradan, sonra da (sizin n) bir

myyn cl tyin edn Odur. Myyn cl onun
yanndadr (nam, 2)1.

Ax Biz onlar






(insanlarn babas Admi) yapqan (kimi) bir palqdan
yaratdq (Saffat, 11).

" Mn quru v qoxumu (dyiib baqa kl

dm) qara palqdan insan yaradacaam! (Hicr, 28).

Aytullah Mekini mlum aylr haqqnda yazr:
Btn bu aylr insann indiki kil dmzdn
ncki vziyytini aqlayr. Burada mqsd btn frdlr
deyil. nki btn frdlr torpaqdan yaranmr. Bir vaxt
(cl) tyin etdik cmlsindn mqsd budur ki, Allah
insann yaradln myyn mddt rzind tamamlad.
Bu mddt yalnz onun zn mlumdur. Bu zamandan
mqsd insann yaradl il indiki kl dmsi
arasndak fasil d ola bilr2.

Bzi yazlar Muminun sursinin 12-ci aysi

Biz,








1
2

Sad, 71; Scd, 8 v Muminun, 12 aylri d hmin mzmundadr.

Quranda tkaml, sh. 26-27.

150

hqiqtn, insan trtmiz (szlm) palqdan yaratdq

haqqnda yazrlar:
Mlum ay insann birbaa torpaqdan yaranmadn
aqca byan edir1.
Szgedn ay haqqnda digr maraql fikirlr d irli
srlmdr. Bzilri aynin darvinizmi rdd etdiyini 2,
bzilri insann su v torpaqdan yarandna bir iar
olduunu3, bzilri is hr halda Qurann elmi mczsi
olduunu bildirmilr4.
YEKUN
1. nsann mrhlli yaradl haqqnda shbt
aarkn onun torpaqdan yaradlmas il bal trafl shbt
aacaq v diqqtiniz atdracaq ki, mlum ay
haqqnda iki sasl rh mvcuddur.
Birinci: Btn insanlar ntfdn yaradlmdr. Ntf
qida maddlrindn yaranm, qida maddlri is
torpaqdan ml glmidi5.
kinci: Yalnz hzrt Adm () torpaqdan yranm, digr
insanlar is ntfdn yaranmlar. Demli, insanlarn kk
hzrt Admin vasitsi il torpaa gedib xr6.
Btn bunlara nzrn aynin qti olaraq tkaml
nzriyysin aid olduunu sylmk doru deyil. nki
birinci rhi (ntfnin torpaqla laqsi) qbul etsk,
Doktor Mustafa Mahmud, Quran, muhavltun li-fhmi sri, sh.
53-55.
2
l-Kvn vl-insan bynl-elmi vl-Quran, sh. 152.
3
Yen orada.
4
l-arat l-elmiyy fil-ayat l-kvniyy, sh. 11.
5
Tfsiri-nmun, c. 14, sh. 23; c. 17, sh. 125; c. 20, sh. 165.
6
Maarif l-Quran, sh. 330.
1

151

nvlrin tkaml il he bir laqsi olmad anlalacaq.

kinci rhi (Admin torpaqdan yaranmas) qbul etsk,
nvlrin dyimzliyi haqqndak fikirlri dstklmi
olacaq.
gr vziyytdn x n [ cl] ifadsinin
insann torpaqdan yaranmas il indiki insan surtin
dmsi arasndak zaman fasilsi kimi izah etsk, o
zaman tamamil yeni bir mvzu alm olacaq.
2. [ sulal] ifadsi seilmi (szlm), bir eyin
ycam formas mnalarn ifad edir. Bzilrinin fikrinc
Muminun sursinin 12-ci aysind mqsd ntfdir. Hr
halda bu ay zaman fasilsin he bir iar vurmur.
3. Ay haqqnda irli srln rh v ehtimallar ox v
frqli olduu n burada elmi ecazkarlqdan shbt ged
bilmz (Nvbti bhslrd bu haqda trafl shbt
aacaq).
b) nsann sudan yaradlmas;
nsanlar sudan (ntfdn) yaradan, onlar (bir-biri
il) sl qohum (qan qohumu) v sonradan qohum edn
Odur1.
nsan yaratmaa palqdan balad. Sonra onun
nslini ntfdn - bir qtr zif (dyrsiz) sudan ml
gtirdi2.
Aytullah Mekini Furqan sursinin 54-c aysini rh
edrk yazr:

Furqan, 54.
Scd, 7-8.

152

Bu ay insann indiki kl (kamil insan surtin)

dmdn ncki haln byan edir1.
YEKUN
Sonra da shbt aacamz kimi yuxardak ay
haqqnda iki sas ehtimal mvcuddur.
Birinci: nsann sudan yaradlmasndan mqsd budur
ki, onun bdninin byk bir hisssini (70%) su tkil
edir2.
kinci: nsan ntfdn yaradlmdr3.
Btn bunlar gstrir ki, mlum aynin insann
mrhlli tkaml v darviniziml he bir laqsi yoxdur.
c) nsann ntfdn yaranmas.

Hqiqtn, Biz insan qarq bir ntfdn yaratdq.
Biz onu imtahana kcyik4.
Aytullah Mekini Dhr sursinin 2-ci aysi haqqnda
yazr:
Ayd ntfdn mqsd su v onun qarq trkibidir
ki, palq klin salnmdr. Bu ilkin hyat maddsindn
nc hceyrlr, sonra ibtidai hyati formalar, daha sonra
is ali hyati formalar yaradld5.
bs sursinin 19-cu aysi haqqnda yazr:
Quranda tkaml, sh. 27.
Quran maarifi, sh. 320-320.
3
Yen orada, 329-330.
4 Dhr, 2. bs sursinin 19-cu aysi d hmin mnan dayr.
5
Quranda tkaml, sh. 39.
1
2

153

gr ntfdn mqsdin su olduunu qbul etsk

ay bel bir mna ksb edck: Allah insan mxsus sudan
yaratd. Onun bir haldan digr hala dcyini qrara ald
(tkaml). Nticd bugnk insan klin dd.
O, sonda aynin ikinci mnas haqqnda shbt ar ki,
burada ntfdn mqsd hr bir insann mnyi olan
spermadir1.
YEKUN
nsann mrhlli yaradl haqqnda shbt aarkn
qeyd edcyik ki, ntf leksik baxmdan zif axcla
malik hr bir ey aid edilir. Qatqsz suya, kii v qadn
toxumuna (sperma) da axc olduu n ntf deyilir.
Sonra is Quranda ntf termininin hans mnalarda
ilndiyini inclyck v diqqtiniz atdracaq ki,
mlum ay haqqnda on bax mvcuddur2.
Lakin tfsirilr arasnda ntf dn mqsd yalnz
su olduu qnatind olan tfsiri yoxdur. Ayd qeyd
olunan [ mac] sz ntfdn mqsdin su
olmadn gstrn konteksdir. Ntfnin sulu palq
mnasn is he bir leksikoloji qaynaqda tapa bilmdik.
Demli, ayd ntf dn mqsd ya kii ntfsi
(toxumu), ya da qadn v kii toxumlarnn qardr.
Aytullah Mekininin izah is he bir hrfi v ya
terminoloji mna il dz glmir.
Yenr orada, sh. 42
Bu versiyalarn n mhm aadaklardr:
1.Qadn v kii spermasnn qat;
2. rsiyyt v genetik amillr;
3. Ntfnin (spermann) trkibi v s. (l-Mizan, c. 20, sh. 209,
210; Tfsiri-nmun, c. 25, sh. 334).
1
2

154

4. nsann yaradlnn ikinci mrhlsin iar

vuran aylr (insan surti verilmsindn sonra, Admin
() seilmsindn nc).
nsanlar tk bir mmt idi. Allah onlara mjd vern
v xbrdarlq edn (zabla qorxudan) peymbrlr
gndrdi, insanlar arasndak ixtilaflar ayrd etmk n
O, peymbrlrl birlikd haqq olan kitab nazil etdi.
Halbuki zlrin akar dlillr gldikdn sonra
aralarndak kin (v hsd) zndn (dind) ixtilafda
bulunanlar kitab hlindn baqas deyildir1.
Yunus sursinin 19-cu aysi d bu mzmundadr.
Aytullah Mekininin fikrinc insana surt verildikdn
sonra v Adm () onlarn arasndan seilmzdn nc
insanlar uzun mddt vahid bir toplum klind hyat
srmlr. O, yuxarda szgedn iki ayni bu zaman
fasilsin (mrhly) aid edir2.
Aytullah Mkarim irazi d Bqr sursinin 213-c
aysini br hyatnn 4 mrhlsin aid olduunu
bildirir3.
Onun fikrinc dinin gndrilmsi insann yaranmas il
eyni dvr tsadf etmir. Dinin gndrilmsi sinifli
cmiyyt keid dnmin tsadf edir. Demli, ilk ululzm peymbrin Adm () deyil, Nuh () olduunu desk
yanlmarq4.
Bqr, 213.
Quranda tkaml, sh. 27-28.
3 Tfsiri-nmun, c. 2, sh. 58.
4 Yen orada.
1

155

YEKUN
Qeyd olunan aylrdn iki ntic xarmaq olar:
1. nsan Yer krsind yarandqda iki mrhldn
kemidir. Birinci mrhld he bir din v ya peymbr
olmamdr. Sonradan hzrt Adm () seilmi v insanlar
dinli cmiyyt klind yaamaa balamlar. Demli,
hzrt Adm () ilk yaranan insan deyil (Bu, Darvinin
Tkaml nzriyysi il st-st dr).
2. Peymbrlrin () gndrilmsi iki cr olmudur.
Birinci mrhld Adm () yaradldndan v onun nsli
artdqdan sonra he bir rit v ya kitab verilmyn
peymbrlr gndrilmi v br ibtidai frdi
hyatlarnda bldilik etmilr. kinci mrhld sinifli
cmiyyt formalam v insanlar qanuna ehtiyac
duymular. Bu zaman hzrt Nuh () kimi rit v kitab
sahibi peymbrlr gndrilmilr. Demli, ikinci
nticy gr Adm () Yerd yaranm ilk insan olmudur
(Bu, Nvlrin dyimzliyi nzriyysi il d st-st
dr).
Aytullah Mekini birinci versiyan sas gtrm,
Ayullah Mkarim irazi is ikinci versiyaya stnlk
vermidir. Qeyd olunan iki versiyaya nzrn qti olaraq
aynin hans nzriyyni (nvlrin tkaml, yoxsa
dyimzliyi) tsdiq etdiyini demk mmkn deyil.
5. nc mrhly (Admin () insanlarn
arasndan seilmsin) iar vuran aylr.
Allah Admi, Nuhu, brahim vladn v mran ailsini
almlr (mxluqat, insanlar, br vlad) zrind
seilmi etdi1.
1

Ali-mran, 33.

156

Doktor Ydullah Shabi mlum ay haqqnda yazr:

Bu aylr (Ali-mran, 33; raf, 11; Scd, 7-9) gr
Adm () ncdn birg yaadqlar insanlarn arasndan
seildi. Buna gr d insann Admdn trmsi fikri
Qurana gr sasszdr1.
Aytullah Mkarim irazi Ali-mran sursinin 33-c
aysini nvlrin tkamln aid ednlr cavab olaraq
yazr:
Ayd ifadsindn mqsdin hzrt Admin
() masirlri olduuna he bir sas yoxdur. ksin bu
tarix boyu mvcud olan btn cmiyytlr aiddir. Buna
gr d Adm dnmind oxlu sayda insan olduunu v
hzrt Admin () onlarn arasndan seilmsini sassz
olaraq ayy aid etmy lzum yoxdur2.
Aytullah Misbah Yzdi Ali-mran sursinin 33-c
aysini izah edrkn Admin () insanlarn iindn
seilmsi fikri haqqnda yazr:
Ayni bel izah etmk olar ki, bir insan zndn sonra
glck btn insanlardan stn hesab edilmidir. gr bir
az mlayim mvqedn x edib Adm dnmind
cmiyytin mvcudluunu qbul etsk, bu, onun z
vladlardr3.
YEKUN
Ali-mran sursinin 33-c aysi haqqnda da iki frqli
ehtimal olduu n qti olaraq myyn ehtimal zrind
nsann yaradl, sh. 108.
Tfsiri-nmun, c. 2, sh. 321.
3
Quran maarifi, sh. 345.
1
2

157

dayanmaq olmaz. Tbii ki, bel olduqda aynin iki

nzriyydn (nvlrin tkaml, yoxsa dyimzliyi)
hansnn tsdiqi olduu da qaranlq olaraq qalr.

NVLRN DYMZLY
NZRYYSNN SBATI N
STNAD OLUNAN AYLR
1. Btn insanlarn vahid bir candan yaradldn
bildirn aylr.


Sizi tk bir nfrdn (Admdm) yaradan da Odur.
(Sizin n) bir qrar yeri (ana btni, ata beli), bir d bir
mant yeri (qbir) vardr1.
Bundan baqa [ Bni-Adm] (Adm vladlar)
dey mracit edn aylr2 d istinad olunmudur.
Aytullah
Mekini
Nvlrin
dyimzliyi
nzriyysindn shbt aarkn Admin () Allah
trfindn yaradlan ilk insan olduunu, sonra Hvvann
yaradldn v digr insanlarn is bu iki nfrdn
trtdiklrini bildirir.
O, yazr:
Bu nzriyynin isbat n istinad olunan aylr
btn insanlarn vahid candan (bir frddn) yaradldn
nam, 98. Nisa, 1; raf, 189; Zmr, 6 aylri d hmin
mzmundadr.
2 raf, 27-35; Yasin, 60; sra, 70.
1

158

bildirn aylrdir. Bzi aylrd is onun ct d yad

edilmidir. Bunun Hvva olduu bhsizdir.
nam sursinin 98-ci aysini izah edrkn yazr:
Aydn mqsd budur ki, Allah sizi Admdn
yaratmdr. Bzilriniz hl atalarnzn belind (),
bzilriniz is Qiyamt qdr qbirlrd mant olaraq (
)saxlanlrsnz.
Onun qnatinc birinci izah da qbul etsk, Nvlrin
tkaml nzriyysi il he bir ziddiyyt tkil etmir.
Ehtimal ki, btn insanlar Adm () v Hvvadan
yaradlmlar. Onlardan nc d varlqlar olmu, lakin
onlarn nsli tknmidir. Bu arada seilmi nsil, yni
yetkin zkaya malik Adm nsli qalmdr1.
Aytullah Mkarim irazi [ nfsin vahid]
ifadsi haqqnda yazr:
Aylrd [ nfsin vahid] ifadsindn
mqsd vahid xsdir. O, Qurann bugnk insanlarn atas
kimi tqdim etdiyi Admdir (). Bir ox aylrd sz
ken [ Bni-Adm] ifadsi d buna iardir. Nv
baxmndan vhdt ehtimal is zif ehtimaldr2.
YEKUN
[ nfs] Quran aylrind ruh v can (bzn d
insann orqanizmi) mnalarn ifad edir3. Aytullah
Mekininin fikirlrini (-dn mqsdin insandan
ncki varlqlar olmas fikrini) qbul etsk, aynin iki
izah olduu anlalacaq. Biri btn insanlarn Admdn
Quranda tkaml, sh. 48.
Tfsiri-nmun, c. 3, sh. 245.
3 Yen orada, c. 5, sh. 367.
1
2

159

() trmsi, digri is Adm () v digr insanlarn

zlrindn nc mvcud olmu varlqlardan trmsi.
Birinci izah Nvlrin dyimzliyi, ikinci izah is
Nvlrin tkaml nzriyysi il uyun glir. Demli,
he bir izah aylrin tam rhi hesab etmk olmaz.
2. Admin () torpaqdan yaradldn bildirn
aylr.


Allah yannda sa da Adm kimidir. Allah onu (Admi)
torpaqdan yaratd. Sonra ona: "(Br) ol!" - dedi, o da
oldu1.
nsan (Admi) saxs kimi quru palqdan O yaratd2.
Doktor bu Hcr yuxardak aylri3, Doktor dnan
rif is insann torpaqdan yaradldn gstrn btn
aylri darvinizm zidd hesab edir4.nki aylr insann
ncki canl varlqlardan deyil, torpaqdan yarandn
gstrir.
Aytullah Mekini Ali-mran sursinin 59-cu aysi
haqqnda iki ehtimal irli srr.
Birinci ehtimal: Bu ehtimala gr ay Nvlrin
dyimzliyi nzriyysini tsdiq edir. Yni insann
bilavasit ata-anadan yaradlmadn n kir v bu,
Nvlrin dyimzliyi nzriyysi il tam st-st dr.
kinci ehtimal: Bu ehtimala gr ay Tkaml
nzriyysini tsdiq edir. nki sann () torpaqdan (qida
Ali-mran, 59.
r-Rhman, 14.
3 t-Tfsir l-elmi lil-Quran fil-mizan, sh. 400.
4 Minl-lum l-rziyy Quraniyy, sh. 207.
1
2

160

maddlri - ntf - laxtalanm qan) yaradlmaqda Adm

() bnzdilmsind he bir irad yoxdur. gr Allahn
hzrt saya () Adm () kimi hyatnn ilk anlarndan
balayaraq fvqlad zka, metafizik irad verdiyini
sylsk d yanlmarq. Ayd iki peymbr yaradl v
elm baxmndan bir-birin bnzdilmidir. [ kun] (ol)
mri is fvqlad zka, bilik v ya peymbrliy malik
ol kimi anlalr.
Torpaqdan yaranmaq baxmndan bnzdilmlri is
xristian tfkkrn rdd edir. nki xristianlar Adm ()
v sann () yaradlnn ilahi nn yolu il ba
vermdiyini iddia edirlr (yni onlar peymbr
olmalarna,
metafizik
zkaya
malik
olmalarna
baxmayaraq,
bioloji
trkibc
digr
insanlardan
frqlnmilr)1.
Aytullah Mkarim irazi Ali-mran sursinin 59-cu
aysinin nazilolma sbbini aqladqdan sonra yazr:
Admin yaradl il bal ifadsindn
mqsd onun bdni, maddi trfidir. Bu, aynin ardna
diqqt yetirdikd daha aydn olur. nki sonra ona hyat
verilmsindn, ruh bx edilmsindn shbt alr 2 (Sonra
ona: "(Br) ol!" - dedi, o da oldu).
YEKUN
Fikrimizc, burada bir ne mqama diqqt yetirmk
lazmdr.
Quranda tkaml, sh. 55-56.
Mlum ay Ncran xristianlar haqqndadr. Onlar hzrt sann ()
atasz dnyaya gldiyini sas gtrrk, onun Allah olduunu iddia
edirdilr. Ay onlara cavab verdi. Qbul etmdikd is mbahily
dvt olundular (Tfsiri-nmun, c. 2, sh. 435-436).
1
2

161

1. Ali-mran sursinin 59-cu aysindki bnztmni bir

ne kild tsvvr etmk olar.
1. Adm () v sann () atalar olmamas baxmndan.
2. Hr ikisinin vasitli kild torpaqdan yaranmas
baxmndan (yni qida maddlri ntfy evrilir). Hzrt
sada () bu proses Mrym () vasitsi il, Admd () is
zndn ncki insan v ya meymun nsli vasitsi il ba
verdi.
3. Hr ikisinin peymbrlik baxmndan bnzdilmsi.
4. Bioloji trkib baxmndan bnzdilmsi. nki
xristianlar sann () bioloji trkibinin digr insanlardan
frqli olduunu iddia edirdilr.
5. Hr ikisinin fvqlada biliy, ecazkar zkaya malik
olmalar baxmndan bnzdilmsi. Yalnz ikinci v
drdnc bnztmlr aynin znd d aqlanmdr.
Hzrt sann () torpaqdan yaradlmas haqqnda da iki
ehtimal mvcuddur.
1. Bilavasit torpaqdan yaradlmas.
2. Vasitli kild yaradlnn torpaa gedib xmas
(bu iki ehtimal hzrt Adm () haqqnda da mvcuddur).
Birinci ehtimal (bilavasit torpaqdan yaradlmas)
doru deyil. Demli, ikinci ehtimal mqsduyundur
(vasitli kild torpaqdan yaradlmas). Bu, Nvlrin
tkaml nzriyysini tsdiq edir.
3. Hr iki nzriyyy uyun izah olunan aylr.
Allah insan ntfdn (mnidn, bir qtr sudan) xlq
etdi. Bununla bel, o, birdn-bir aq-akar bir dmn
ksildi1.
1

Nhl, 4. Yasin, 77; Ncm, 66 aylri d hmin mzmundadr.

162

Onunla shbt edn (mmin) yolda is bel dedi:

"vvlc sni (baban Admi) torpaqdan, sonra bir qtr
sudan (mnidn) yaratm, daha sonra sni adam klin
(insan qiyafsin) salm Allah inkarm edirsn?1
O Rbbin ki, sni (yoxdan) yaratd,
dzldib qaydaya (insan klin) sald. Sn
z istdiyi surtd biim verdi2.
O, insan laxtalanm qandan yaratd (

) .

[ lq] szndn mqsd yapqan torpaq v ya
btnd formalaan laxta (brkiyib qatlam) qandr4.
YEKUN
Mlum aylrin hr iki nzriyyy aid edilmsinin
yanl olmasna baxmayaraq, bzi aylr haqqnda ken
shiflrd trafl shbt admz n, digr aylr is
szgedn nzriyylrin isbat n istinad olunmadna
gr bu bhsi uzatmaa ehtiyac duymuruq.

QURANDA TKAML NZRYYS

HAQQINDA YEKUN SZ
Masir elmi dairlrd elmi nzriyylr vz oluna
bilck versiyalar klind qbul olunur5. Baqa szl
desk, elmi nzriyylr faydal fikirlr kimi qbul olunur
Khf, 37. Fatir, 11 d hmin mzmundadr.
nfitar, 7-8.
3 lq, 21.
4 Quranda tkaml, sh. 63-66.
5
Burada mlum, frz ediln v namlum terminlri xarakterikdir.
1
2

163

v onu vz ed bilck yeni v dqiq bir nzriyy irli

srlndk z elmi dyrini itirmir. Tkaml nzriyysi
qti olaraq isbat olunmasa da o hal-hazrda elmi
ictimaiyyt trfindn (tcrbi elmlr nzrd tutulur)
mqbul nzriyy kimi dyrlndirilir. Elc d Nvlrin
dyimzliyi nzriyysi bir ehtimal olaraq irli
srlmdr. Grdynz kimi Quran aylri hr iki
nzriyynin xeyrin rh oluna bilr. ki nzriyydn
birini tam tsdiq edn aydn bir ay mvcud deyil. Bel
olduqda tbii ki, he bir nzriyyni qti olaraq Qurana aid
etmk olmaz.
Qeydlr:
1. Qurann hr hanssa bir nzriyyni isbat v ya rdd
etmsi bir zrurt deyil. nki Quran hidayt kitabdr v
onun elmi msllr toxunmas da hidayt mqsdi
dayr.
2. Tkaml nzriyysini qbul v ya inkar etmkd
din etiqad he bir rol oynamr. Yni Tkaml
nzriyysini qbul etmyib din etiqad bslmk
mmkn olduu kimi, eyni nzriyyni qbul edrk din
etiqad bslmk d mmkndr. Bzi etiqadl tbiblr bu
yolu getmilr1.
3. Tkaml nzriyysini qbul etmk v onu Quran
aylrin ttbiq etmk he d Qurann elmi mczsi
deyil. nki bir trfdn istinad olunan aylr haqqnda
frqli ehtimallar, mxtlif rhlr mvcuddur, digr
trfdn is nvlrin (zvi almin) mrhlli tkamlnn
(birhceyrlidn insana qdr) aylr ttbiqi dqiq deyil
1

lk universitet, son peymbr, c. 1, sh. 154.

164

(Nur sursinin 45-ci aysi haqqnda danarkn bunun

ahidi olduq).

BTK V YALARIN CTLY (ERKK

V D CNS HCEYRLR QAMETLR MALK OLMASI)
Ctlkdn mqsd erkk v diidn (bitkilrd erkkcik
v diicik) ibart olmaqdr. Quran bir ox aylr ninki
bitkilrin, htta btn yalarn ct olduuna (yni erkk
v dii cinslrindn ibart olmasna) iarlr vurur.


Btn meyvlrdn (erkk-dii olmaqla) ct-ct
yetidirn, gecni gndzl (gndz d gec il) rtb
bryn Odur. bhsiz ki, bunda (btn bu deyilnlrd)
dnn insanlar n (Allahn qdrtini v
vhdaniyytini sbut edn) ne-ne dlillr vardr!1
Mgr onlar yer zn baxb orada gzl ctlr
yetidirdiyimizi grmrlrmi?2
Yerin yetidirdiklrindn, onlarn (insanlarn)
zlrindn v bilmdiklrindn (erkk v dii olmaqla)
ctlr yaradan Allah pakdr, mqddsdir! (Eyibsiz v
nqsanszdr!)3.
Biz hr eydn (erkk v dii, bir-birinin ksi olmaqla)
ct-ct yaratdq. Blk, bir dnb ibrt alasnz!4
1

Rd, 3. r-Rhman, 52 v Taha, 53 aylri d hmin mzmundadr.

ra, 7. Hc, 5; Loman, 10; Qaf, 7 v Taha, 53 aylri d eyni
mzmundadr.
3 Yasin, 36.
4 Zariyat, 49.
2

165

Sizi tk bir nfrdn (Admdn) xlq edn v onunla

nsiyyt etmk (sakit, rahat olmaq) n zndn
zvcsini (Hvvan) yaradan Odur1.
Mqamlar:
1. Fikrimizc yuxardak aylri aadak kild
sralamaq olar.
Bzn Quran meyvlrin ctlyndn, nvbti
mrhld is bitkilrin ctlyndn shbt ar. Sonra
insanlarn bilmdiyi eylrin ctlyndn, daha sonra is
dnyada mvcud olan btn yalarn ctlyndn danr.
2. Btn bunlardan mqsd diqqti ilahi nianlr
ynltmk v insan dnmy vadar etmkdir.
bhsiz ki, bunda (btn bu deyilnlrd) dnn
insanlar n (Allahn qdrtini v vhdaniyytini sbut
edn) ne-ne dlillr vardr! (Rd, 3)
Blk, bir dnb ibrt alasnz! (ra, 7)
3. [ zvc] sz leksik baxmdan aadak
mnalar ifad edir:
1. Heyvanlarda erkk v dii cinsin hr birin
[zvc] deyilir.
2. Qeyri-heyvanlarda biri-birin yaxn olan hr bir ey
(ayaqqab tay v s.) [ zvc] deyilir.
3. Biri-birin yaxn v oxar olan hr bir ey
[zvc] deyilir.
4. Biri-birin yaxn v zidd olan hr bir ey
[zvc] deyilir.

raf, 189.

166

QISA TARX
nsanlar tarix boyu erkk v dii cinsinin yalnz insan,
heyvan v xurma kimi bzi bitkilr aid olduunu
dnrdlr. Lakin sve botaniki Karl Linney (17071727) 1731-ci ild bitkilrin d erkk v dii cinslr zr
blndklri haqqnda fikrini aqlad. Bu nzriyy elmi
ictimaiyyt trfindn msbt qarland1.
Sonralar kf olundu ki, madd son drc kiik
zrrciklr klind olan enerji ynndan, yni atomdan
tkil olunmudur. ox kemdn ctlk mslsi hr ey
aid edildi. nki artq varlqlarn sasn tkil edn
atomun (mnfi ykl) elektron v (msbt ykl)
protonlardan ibart olduu akarlanmd.
XX srin grkmli fiziki Maks Plank hr maddi cisim
elektron v protonolardan ibartdir dey bildirirdi2.
Zaman kedikc atomda neytron adlanan nc elmentar
zrrcik akar olundu. Neytron neytral (elektrik ykn
malik olmayan) elementar zrrciklr.
Son fiziklr kvark adlanan digr sasl zrrcik kf
etmilr. Elektron, proton v neytron kvarkdan tkil
olunmu v onlarda msbt, mnfi v neytral elektrik
yklrinin meydana glmsini tmin edir3.
Bir mddt kedikdn sonra kils ruhanilri trfindn K. Linneyin
faliyyti donduruldu. Onun srlri din zidd kitablar elan olundu
(Ziyallarn sovqat, sh.73).
2
Maks Plank, Yeni fizikada dnyann mnzrsi, sh. 95.
3
ndiydk U v D adi, S qrib v s. heyranedici kvarkn varl
akar edilmidir. U v D adi kvarklar stabil elementar zrrciklrin
tkilind mhm rol oynayr. U kvark 2/3 elektrik ykn, D kvark
is 1/3 elektrik ykn malikdir. Msbt elektrik ykn malik proton
iki U v bir D kvarkndan tkil olunmu v msbt elektrik yk hasil
1

167

ELM SRLR
Bir ox tfsirilr v elm adamlar ninki bitkilrin,
htta btn eylrin (erkkcik v diicik olmaqla) ct
olmalar il bal qeyd olunan aylr saslanmlar.
Aada bel fikirlrdn bir nesini diqqtiniz atdrrq.
1. Mrhum Tbrsi tqribn 9 sr bundan nc Quran
aylrini sas gtrrk (Mcm l-byan tfsir
srind) bitkilrin, heyvanlarn, htta yalarn (erkk v
dii olmaqla) ct-ct yaradldqlar fikrini n kir v
qbul edir1.
Aytullah Mkarim irazi Yasin sursinin 36-c aysini
rh edrkn yazr:
Aydndr ki, [ zvac] sz [ zvc] sznn
cm formasdr v adtn erkk v dii cinslrin ctlyn
deyilir. Sonradan bu sz daha geni mnada, bir-birin
yaxn olan v ya biri-digrinin ksi olan hr bir varlq
haqqnda ilnmy balad. Quran nazil olduu dnmd
yalnz xurma v s. bzi bitkilrin (erkk v dii olmaqla)
ct olduqlar mlum idi. Lakin Quran bu qanunun hr bir
eyi hat etdiyini akara xartd. Son dvrlrd ctlk
mslsinin mumilikd btn bitkilri (nbatat almini)
hat etdiyi elmi yollarla sbuta yetirilmidir.

olmudur.
2/3 + 2/3 1/3 = +1
Bunun ksin olaraq neytronlar iki D v bir U kvarkdan tkil
olunmudur. Buna gr d neytral ykldr.
- 1/3 1/3 + 2/3 =0
(Yeni fizika, sh. 34-35).
1 Mcm l-byan, c. 8, sh. 424.

168

Zariyat sursinin 49-cu aysini rh edrkn

[zvc] szn nv v ya digr mnalara yozanlara cavab
olaraq yazr:
rb dilind [ zvc] sz adtn erkk v dii
cinslr deyilir. Bu baxmdan nbatat v ya heyvanat almi
arasnda frq qoyulmur. gr hmin ifadni daha geni
mnada gtrsk btn mnfi, msbt yklri hat edir.
gr yuxardak ayd ( hr bir eydn)
ifadsin nzr salsaq, bunun ninki canl varlqlara, htta
dnyada mnfi v msbt ykl zrrciklrdn ibart hr
ey aid olduunu grrik. Artq elmi baxmdan atomlarn
mxtlif zrrciklrdn ibart olduu isbat olunmudur. Bu
zrrciklri mnfi elektrik ykl elektronlar v msbt
elektrik ykl protonlar tkil edir. Ayd szgedn
[ ey`] ifadsini is nv v ya fsil kimi baa
dmy mcbur deyilik1.
3. llam Tbatbai Qurann ecazkarl kitabnn n
sznd yazr:
Dnya chalt qrq olduu bir dnmd Quran on
ayd bitkilrin ctlyndn shbt ar v bildirir ki,
bitkilr ct yaradlmlar (Rd, 3; ra, 7 v s.)2.
4. Bzi yazlar Yasin sursinin 36-c aysindn bel
ntic alrlar:
Tam aydndr ki, ay bitkilrin (erkkcik v diicik
olmaqla) ctlyn aiddir. Bundan baqa, ay bizim
bilmdiyimiz eylrin d ct-ct yaradldn bildirir.

1
2

Tfsiri-nmun, c. 22, sh. 376.

Qurann ecazkarl, sh. 15.

169

Buradan aynin mnfi v msbt elektrik yklrin v s.

aid olduunu da sylmk olar1.
5. Digr yazlar da mlum aylrin ninki bitkilrin,
htta atomun trkibini tkil edn elektron v protonlar da
hat etdiyini vurulamlar2.
6. hmd Mhmmd Sleyman da sual-cavab klind
tnzimldiyi kitabda Zariyat sursinin 49-cu aysin
saslanaraq maddnin ctly qnatin glmidir3.
7. Mhmmd li Sadat atomun trkibi haqqnda trafl
shbt aaraq atom barsindki bhslrin tarixi kemiin
toxunur v Zariyat sursinin 49-cu aysin saslanr4.
8. Masir yazarlardan biri maddnin ctlyndn
(Puality of Matter) shbt aarkn Zariyat, 49; rRhman, 52 v Taha, 53 aylrin istinad edir5.
9. Mhmmd Tqi riti szgedn aylri Qurann
ecazkarlnn nmunlri hesab edrk hr bir eyin
(erkk v dii olmaqla) ct-ct yaradldn bildirir6.
10. bd r-Razzaq Nofel raf sursinin 189-cu aysi
haqqnda yazr:
Bu gn kf olunan mlum elmi hqiqt (btn
varlqlarn eyni zrrciklrdn ibart olmas) 1400 il nc
Quranda aqca bildirilmidir. [ nfsin vahid]
ifadsindn mqsd vahid elektrik ykl (mnfi v msbt
olmaqla) elektron v protonlardr.
Elm v dinin laqsi, sh. 35-36
Qurann heyrtlndirici msllri, sh. 57-60.
3
Quran v tbabt, sh. 27-28.
4 bdi mcz v hmiyaarlq, sh. 39-43.
5 Ltif Raidi, Quranda tbitnaslq elmlrin bir bax, sh. 24.
6
Tfsiri-novin, sh.
1
2

170

O, ibarsi haqqnda yazr:

Ayd -in tskinliyin sbb kimi
[zvc] gstrilmidir. Bu gn elmd sbuta yetirilmidir ki,
elektron v protonlarn stabilliyi onlarda mvcud olan
elektrik yknn brabrliyi v ya frqliliyindn asldr1.
11. Tntavi bitkilrin ctly haqqnda geni shbt
aaraq bitki v heyvanlar mxtlif blglrini, onlarn
cinslrini tdqiq etmidir. Lakin bunlarn mlum ay il
(Zariyat, 49) he bir ball yoxdur.
YEKUN
Burada bir ne mqama toxunma zruri hesab edirik.
1. bd r-Rzzaq Nofelin raf sursinin 189-cu aysini
rh edrkn irli srdy fikirlr iki chtdn tnqid
oluna bilr.
Birincisi, [ nfs] v [ zvc] szlri istr
leksik, istrs d terminoloji mna baxmndan elektron v
protonlar haqqnda ildilmir.
kincisi, protonun elektrondan ml glmsi elmi
baxmdan yanldr. nc d qeyd olunduu elektron v
proton hr biri adi U v D kvarklarndan tkil
olunmudur.
ncs, aydki mumi vziyyt v mslnin
qoyuluu gstrir ki, onun aqlamas ayy uyun deyil.
nki ayd oxuyuruq:
Sizi tk bir nfrdn (Admdn) xlq edn v onunla
nsiyyt etmk (sakit, rahat olmaq) n zndn
zvcsini (Hvvan) yaradan Odur. (Adm) zvcsi il
yaxnlq etdikd o, (Hvva) yngl bir ykl yklndi
1

Quran v hdisnaslq, sh. 154-157.

171

(hamil oldu) v (bir mddt hmin yk) dad (onunla

oturub-durdu). (Hvva) arlad vaxt onlarn hr ikisi
Allaha dua edib: "gr biz saleh (salam, all, hr eyi
yerli-yerind) bir uaq versn, (bu nemt gr Sn)
kr ednlrdn olarq!" dedi1.
Ay qadnn kiidn uaa qalmas (Hvvann
Admdn) v uaq dnyaya gtirmsi haqqnda danr.
Demli, [ nfs] v [ zvc] szlrindn d
mqsd elektron v proton deyil, kii v qadndr.
2. Digr aylr (Rd, 3; ra, 7; Yasin, 36) meyv v
bitkilrin ct-ct (erkkcik v diicik cinsi hceyrlr
klind) yaradldn bildirir. nc d qeyd etdiyimiz
kimi, tbitd hakim olan bu qanun 18-ci srd kf
olunmudur. Ondan nc is ctlk mslsinin yalnz
xurmaya aid olduu dnlrd. Demli, bu bir nv elmi
sirdir v Qurann ecazkarln gstrir.
3. Ctlk mslsini mumildirilrk hr ey aid
edilmsi Zariyat sursinin 49-cu aysind aqca gstrilir.
Lakin bunun elektron v protonlar kimi izah olunmas
aynin tam mnas demk deyil.
4. Zariyat sursinin 49-cu aysind [ zvcyn]
sznn
real
nmunlri
tam
dqiqliyi
il
gstrilmmidir. Lakin buna baxmayaraq, ctlk
mslsinin mumildirilrk hr bir ey aid edilmsi
slamn erkn alarnda he kimin tsvvr bel etmdiyi
elmi sirlrdndir v el ona gr d Qurann elmi
mczlrindn saylr.
5. Bzilri varlqlarn ctlynn mumildirilmsi
bzi birhecyrlilrin qar cins ehtiyac olmadan
1

raf, 189.

172

oxalmas il ziddiyyt tkil etdiyini iddia ed bilrlr.

Qeyd etmliyik ki, bu haqda nvbti bhslrd trafl
shbt aacaq v ziddiyytin olmadn aydnladracaq.

TOZLANDIRMA, QURANIN ELM

MCZS KM
Hr bir erkk v dii varlq mayalandqda (tozlandqda)
mhsuldar olur. Onlarn mayalanmas erkk v dii cinsi
hceyrlrin (qametlrin) birlmsi nticsind ba verir1.
Quran
bitki
v
buludlarn
mayalanmasna
(tozlanmasna) iar vuraraq buyurur:

Biz (buludla) yklnmi (bitkilr, aaclara hyat

vern, onlar tozlandran) klk gndrdik, gydn
yamur endirib siz su verdik. Yoxsa onu yb saxlayan
(bir yer toplayan) siz deyilsiniz!2
Buludlar hrkt gtirn klklri gndrib onlar
gy znd istdiyi kimi yayan v topa-topa edn Allahdr.
Artq buludlarn arasndan ya xdn grrsn. Onu
(ya) bndlrindn istdiyin vern kimi onlar
sevinrlr3.
1

Hr bir nvn mlum (cinsi) nsiyyti digr nvlrdn frqlnir.

Misal n, bitkilrd tozlanma, buludlarda msbt v mnfi ykl
buludlarn toqqumas, insan v hevanlarda is spermann xsusi yolla
trlmsi vasitsi il ba verir.
2 Hicr, 22.
3 Rum, 48. Fatir, 9 aysi d hmin mzmundadr.

173

QISA TARX
Burada iki tarixy nzr salaq:
1. Br hl slamdan nc bilirdi ki, gr bitkilrin
erkkcik tozcuu tozlanma mliyyat n ikli meyv
aaclarna trlms az mhsul ld olunacaq. Misal
n, rbistanda balar xurma aaclarnn erkkcik
salxmlarn tozlanma n ikli budaqlara sprk sni
tozlanma sulundan istifad edirdilr. Lakin 18-ci srin
sonlarnda, 19-cu srin vvllrind yeni tdqiqat vasitlri
(mikroskop v s.) meydana xdqca kf olundu ki,
heyvanlarda v bitkilrd mayalanma v tozlanma
olmadqda oxalma, artm mmkn deyil 1 (Bu, yalnz bzi
bitki v heyvanlarda mmkndr. Hans ki, onlarn
oxalmas (artm) hceyrlrin blnmsi v s. yollarla
gerklir).
2. srlr boyu br yan buludlardan yad
haqqnda dqiq mlumata malik deyildi. Lakin son
dvrlrd fizika sahsind ld olunan nailiyytlr,
meteorologiya kimi yeni elmi sahlrin tsis olunmas
buludlarn mayalanmasn (mnfi v msbt ykl
buludlarn toqqumasn) z xard (htta sni yolla
ya yadrlmas da tdqiqatlarn obyektin evrildi). Bu
zaman blli oldu ki, buludlarn mayalanmasnda klklr
1

Sonralar mlum oldu ki, rtltoxumlularda iki cr tozlanma zzn tozlanma (avtoqamiya) v arpaz tozlanma (geytenoqamiya,
yaxud ksenoqamiya) olur. arpaz tozlanma heyvan (zoofiliya), klk
(anemofiliya), su (hidrofiliya) vasitsi il olur. ikli bitkilrin ksr
nvlri heyvanlar vasitsi il sasn, cclrl (entomofiliya), bir qism
qularla (ornitofikiya), az hisssi mmlilrl (yarasalar, gmiriilr v
s.) tozlanr.

174

mhm rol oynayr. Bir trfdn havann trkibindki su

buxarnn kondensasiyas nticsind yaranm su
damlalr, buz kristallar v ya onlarn qarnn
atmosferd ylmasnda, digr trfdn is elektrik yk
il yklnmsind v hmin ykn boaldlmasnda
vzsiz roll oynayr 1.

ELM SRLR
Tfsirilr Hicr sursinin 22-ci aysini rh edrkn
szgedn tozlanma haqqnda geni shbt amlar. Ay
il bal frqli bax mvcuddur. Hr bir bax
tozlanmann bir nvn ynlmi v elmi aqlamalar
verilmidir.
Ay il bal mlum baxlara nzr salaq.
a) Bitkilrin tozlanmas.
Masir yazlardan biri yazr:
Ay bitkilrin klklr vasitsil tozlanmasn
(anemofiliya) aydn kild byan edir. Ayrca, bitkilrin
erkkcik v diicik olmaqla ctlrdn ibart olduqlar da
anlalr2.
Fthullah Kaani bitkilrin tozlanmasn ay haqqndak
iki ehtimaldan biri hesab edir3.
Bzi yazlar yuxardak aynin bitkilrl bal
olduunu bildirrk yazrlar:
Bitki v gllr bir-birin yetmk n yerlrini dyi
bilmdiklrin gr onlarda (arpaz) tozlanma cclr
Quranda ya, sh. 59.
Din v elmin laqsi, sh. 36.
3
Mnhc s-sadiqin, c. 5, sh. 157.
1
2

175

(entomofiliya), sasn d klk vasitsil (anemofiliya)

ba verir1.
Onlarn fikrinc Qurana gr evlilik yalnz insan v
heyvana mxsus deyil.
hmd Mhmmd Sleyman mlum ayni (Hicr, 22)
rh edrkn onun bitkilrin tozlanmas il bal olduunu
bildirir. O, tozlanma vasitlrini sas (cclr v s.) v
qeyri-sas (su v s.) olmaqla iki yer blr v klyin d
tozlanma mliyyatnda mhm rolu olduunu qeyd edir.
O, gstrir ki, suda-quruda bitn bitkilrin byk
ksriyyti klk vasitsi il tozlanr v el buna gr d
Quran tozlanma vasitlrindn yalnz klk haqqnda
shbt amdr. Bu, Qurann mczsidir. nki br
yalnz 18-ci srin sonu v 19-cu srin vvllrind
tozlanma haqqnda bilgi ld ed bildiyi halda Quran srlr
nc bu msly aydnlq gtirmidir2.
Bzi rb nzriyyilri he bir rh vermdn mlum
aynin aaclarn tozlanmasna aid olduunu bildirmilr3.
b) Buludlarn tozlanmas (toqqumas).
Mrhum Tbrsi (h. q. 548) mlum ayni buludlarn
toqqumasna aid edn ilk tfsiridir. O, ayni izah edrkn
yazr:

yni klk buludlarn

tozlanma (toqquma) vasitsidir.

yni ya yadrdq4.
Mhndis Bazrqan hmin izah qbul edrk yazr:
Quran v hdisd yeni elmin iartlar, c. 2, sh. 23.
Quran v tbabt, sh. 24-26.
3
l-Furqan v l-Quran, sh. 511.
4
Mcm l-byan, c. 3, sh. 334.
1
2

176

Ay buludlarn yklnmsi v tozlanmas

(toqqumas) il baldr. Hans ki, bunun nticsind
ya yar.
O, srinin digr hisssind yazr:
Qeyd etmk lazmdr ki, qeyd olunan iki rtin
(havann trkibind su buxarnn kondensiyas nticsind
yaranm su damlalar v havann soyuyaraq su buxarlar
il doyma vziyytin yaxnlamas) tmin olunmas
buludun ml glmsi v ya yamas n kifayt
deyil. Burada nc rt d zruridir. Bu, buludlarn
tozlanma mliyyatdr (Germination Stimulatio). Demli,
buludun ml glmsi he d ya v ya qar yamas
n kifayt deyil. Klyin thriki v dxalti mtlqdir1.
hmd min yazr:
Ayd mqsd klyin msbt elektrik ykl bulud
parasnn mnfi elektrik ykl bulud paras il
toqqumasndak (nsiyyt girmsindki) roludur. Bu,
aynin hmiyaar bir mcz olduunun gstricisidir.
nki ay tqribn 1390 il nc bugnk elmi
aradrmalarn nticsini aqlamdr2.
Aytullah Mkarim irazi d buludlarn tozlanmas
ehtimaln qbul, bitkilrin tozlanmas ehtimaln is rdd
edir3.
hmd mr bu Hcr d mlum ayni (Hicr, 22)
buludlarn toqqumas kimi izah etmidir4.
Klk v ya Quranda, sh. 59, 126.
Tkamln yolu, sh. 57.
3
Tfsiri-nmun, c. 11, sh. 61.
4
t-Tfsir l-elmi lil-Mizan, sh. 461-463.
1
2

177

c) Buludlarn v bitkilrin tozlanmas .

Bzi yazlar Hicr sursinin 22-ci aysini nbatat
almind ba vern tozlanma v buludlarn toqqumas
kimi izah etmilr (yni hr iki ehtimal qbul etmilr)1.
Digr yaz is haqqnda shbt admz aylri
(Hicr, 22 v Rum, 47) qeyd edrk buludlar thrik edn
(hrkt gtirn) diyar-diyar dolandraraq yaa evirn
klklr kimi izah edir2.
Mhmmd li Sadat mlum ayni (Hicr, 22) rh
edrk yazr:
Yeni elmi nailiyytlr gstrir ki, ay aqca klyin
tozlanma vasitlrindn biri (bitki v buludlarn
tozlanmasnda) olduunu qeyd edir3.
O, ayd balaycsnn mvcud olduu bir halda
onu yalnz bitkilr aid etmyin yanl olduunu bildirrk
yazr:
Aynin mtnin azacq diqqt yetirsk v onu digr
aylrl mqayis etsk grrik ki, aynin birinci hisssi
mumi mqsd dayr v burada he bir inhisardan shbt
ged bilmz. Misal n, Qurann zndn bir ne
nmuny nzr salaq:
Gydn su (ya) endirn Odur. Biz onunla hr bir
bitkini yetidirdik, yal fidanlar gyrtdik, onlardan birbirin sarmam (snbl olmu) dnlr xartdq4.
Elc d raf sursinin 57-ci aysind oxuyuruq:
Qurann heyrtlndirici msllri, sh. 62.
Mustafa Zmani, Qurann elmi ngrlmlri, sh. 91-93
3
bdi mcz v hmiyaarlq, sh. 35-36.
4 nam, 99.
1

178

Klklri z mrhmti nnd (yadan qabaq)

mjdi olaraq gndrn Odur. Bel ki, klklr (yamur
ykl) ar buludlar hrkt gtirdiyi (dad) zaman
Biz onlar (buludlar) l (qurumu) bir mmlkt trf
qovur, ora yamur endirir v onunla hr cr meyv
yetidiririk.
Aylrin hr birind suyun ayr bir funksiyasndan v
yalnz bir tsirindn (bitkilrin gyrmsi) shbt
almdr. Halbuki suyun enmsinin (yan yamasnn)
faydas bununla bitmir (Yaddan xarmayaq ki, aylrin
hr ikisind [ xrcna] felindn nc balaycs
glmidir)1.
YEKUN
Burada bir ne mqama diqqt yetirmk zruridir.
1. Ayd szgedn [ lvaqih] ifadsindn drd
mna nzrd tutula bilr:
1. Klklri (buludlarn) yk olaraq gndrdik.
2. Klklri (bitkilrin) tozcuu olaraq gndrdik.
3. Klklri (buludlar) tozlandran olaraq gndrdik.
4. Klklri (bitkilri) tozlandran olaraq gndrik.
[ lvaqih] ifadsi qeydsiz ilndiyi n onun
tsirli v ya tsirsiz fel kkndn olduu mlum deyil. El
buna gr d drd ehtimaldan he birini istisna etmk
olmaz. Lakin aynin ardndan, yni yan nticsi kimi
cmlsindn
gstriln






birinci v nc ehtimallarn mqsduyun olduu
anlalr.

Yen orada, sh. 39.

179

2. Szgedn ayd yer alan [ lvaqih]

ifadsindn mqsd bitki v ya buludlarn tozlanmasndan
daha geni mna ola bilr. Bel ki, bitki v buludlarn
tozlanmas is hmin geni anlayn iki nmunsidir. Elm
inkiaf etdikc aynin mnas daha da geniln bilr.
3. Qurann Hicr sursinin 22-ci aysind buludlarn
toqqumasna iar vurmas elmi mcz hesab oluna
bilr. nki bu son illr qdr br blli deyildi. Lakin
bitkilrin tozlanmasna iar vurmas elmi mcz hesab
oluna bilmz. nki htta slamdan nc bel bitkilrin
tozlanmas insanlara blli idi.

180

BENC FSL
QURAN V TBB ELMLR (TBABT)

BRNC HSS
QURAN V GGYENA

GR
Quranda bir ox msllr toxunulmudur ki,
gigiyenik baxmdan byk hmiyyt dayr. Baqa szl
desk, Quranda qeyd olunan bir ox dini hkmlr tibb v
gigiyena baxmndan ox faydaldr. Zaman kedikc,
tbabt inkiaf etdikc, bu sirlr daha da aydnlar.
Qurann n kdiyi bu msllr slamn erkn alarnda
adi alla, gnn tbabti il dnl bilmirdi. Bu
Qurann elmi ecazkarl demkdir.
Aada qsa da olsa bzi ay v hkmlri, onlarn tibbi
faydalarn diqqtiniz atdrrq.

QDALANMA GGYENASI
1. TMZ RZAQ MHSULLARI [ TYYB]1
Quranda oxuyuruq:

1.

Burada ( tmiz) rzaq mhsullarndan mqsd ryyatan,

insana lzzt bx edn qida mhsullardr.
1

181

Ey iman gtirnlr! Siz verdiyimiz rzilrin (tmiz

v) halalndan yeyin! 1

2.

Ey insanlar! Yer zndki qidalarn tmiz, halal

olanlarn yeyin2.
3. (Ya Peymbrim!) De: "Allahn z bndlri n
yaratd zinti v tmiz (halal) ruzilri kim haram
buyurmudur?3"

QURANIN TKLF ETDY YEMK REJM

Quranda bir sra aylr insana nec deyrlr,
znmxsus yemk rejimi (yemk phrizi) tklif edir. Bu
Quran aylrind bir ne mrhld ks olunmudur.
Birinci: Tmiz (ryyatan) yemklr (rzaq
mhsullar) yeyin.
kinci: Tmiz v halal yemklr yeyin.
nc: Tmiz yemklri znz haram etmyin
(tmiz yemklri zlrin haram ednlri bu idn
kindirin).
Drdnc: Tmiz (ryyatan) rzaq mhsullarn
tantdrr (t, sd, bal v s.)

Bqr, 172. Bqr, 75; Maid, 4-5; raf, 157-160 v Muminin, 51

aylri d hmin mzmundadr.
2 Bqr, 168. Maid, 8 nfal, 69; Nhl, 114 aylri d hmin
mzmundadr.
3 raf, 32. Maid, 87 d eyni mzmundadr.

182

Beinci: yrnc (ikrah douran) qida mhsullarnn

insan n haram olduunu bildirir1.
Altnc: yrnc (ikrah douran) rzaq mhsullarnn
(qan, le v s.) adn kir v haram olduunu bildirir.
nsan tbii olaraq bir ox rzaq mhsullarn xolayr.
slam dini insann fitrtin uyun olduu n biz tmiz
(ryyatan, rkoxayan) yemklrl qidalanma mr
edir. Lakin bzi cryanlar doru yoldan sapndqlarna
gr bzi tmiz (ryyatan) qida mhsullarn yemy
qadaa qoymular2.

HKMLR
slamda insann qidalanmas il bal bir ne balca
hkm mvcuddur.
1. Qida pak olmaldr (yni murdar olmamaldr).
2. Qida tmiz olmaldr (yni iyrnc, ikrah douran
olmamaldr).
3. Yemk halal olmaldr (yni haram olmamaldr).
4. ki nv qida haramdr:
Birinci: Quranda v ya hli-beytdn () gln
rvaytlrd haram olduu bildiriln qida mhsullar (qan
v s.).

`raf, 157.
Budizim qti olaraq z trfdarlarna t yemyi qadaan etmidir.
Hindlilr (hindu) inyi mqdds hesab etdiklrindn onun tini
yemirlr. Digr mzhblr d mvcuddur ki, z trfdarlarna
mumilikd heyvan tini v heyvandan alnan digr mmulatlarn
(yumurta, sd, pendir v s.) yeyilmsini ild 40 v ya 90 gn qadaan
edir (Doktor bd l-Hmid, Quranda tbabt, sh. 163).
2

183

kinci: ritd gstriln yollarla ld olunmayan qida

mhsullar (sahibi olmadmz v ya istifad iznimiz
olmad qida mhsullar).

ELM SRLR
Murdar rzaq mhsullarnn haram edilmsinin
sbblri haqqnda trafl shbt aacaq (qan, le v s.).
Digr qadaalar haqqnda elm adamlarnn sylmlrin
nzr salaq:
Quran bir trfdn insan ziyanl v iyrnc rzaq
mhsullarn yemkdn kindirir, digr trfdn is pak
v faydal qidalarla qidalanma tvsiy edir. slam insann
psixi dincliyini, ictimai safln da unutmur v halal
prinsipinin n kir. nki insan z aln tri il, halal
zhmti il qidalanarkn xsusi zvq alr v byk
xobxtlik hissi keirir1.
YEKUN
Burada bir ne mqama diqqt yetirmk zruridir:
1. Qurann tmiz v halal qida mhsullar haqqndak
tvsiylri insann cisim v ruhunda gigiyenik iz
buraxmdr. Bu, Qurann briyyt n byk xidmtidir.
2. Tmiz v pak qida mhsullarna meyl insann
tbitindn qaynaqland n slamn bu nv hkmlri
bldilik xarakteri dayr. Bel olan halda bunu elmi
mcz hesab etmk olmaz. lbtt, qida mhsullarnn
halal olmas il bal bzi msllr var ki, ilahi bldilik
olmadan insan al onlar mnimsy bilmz.
1

Yen orada.

184

3. Qida mhsullarnn tmiz v ya halal olmas il

bal sylnilnlr mlum hkmlrin sbblrinin yalnz
kiik bir hisssini aydnladrr. ox gman ki, bu
gstrilrin arxasnda digr sbblr d dayanr.

2. QEYR-GGYENK RZAQ MHSULLARI

()
[ xbis] dedikd iyrnc, ikrah douran mnalar
nzrd tutulur (yni insan tbitin uymayan, qsurlu,
iyrnc eylr).
Quranda oxuyuruq:
(O Peymbr) onlara yax ilr grmyi buyurar,
pis ilri qadaan edr, tmiz (pak) nemtlri halal,
murdar (napak) eylri haram edr1.
Ayd peymbrlrin missiyalarndan biri haqqnda
shbt alr v bildirilir ki, onlar pak, tmiz eylri halal,
qsurlu, iyrnc eylri is haram etmk (haram olduunu
atdrmaq) n gndrilmilr. Pak, tmiz eylrin halal,
iyrnc eylrin haram edilmsi btn ilahi dinlrd
mvcud olan fitri msllrdndir.

QISA TARX
nsanda tbii olaraq bzi qida mhsullarna qar nifrt
var. slam fitrt dini olduundan bu nv qida mhsullarn
haram etmidir. slamdan ncki ilahi dinlrd d qan, le
v donuzun yeyilmsin qadaa qoyulmudur.
1

raf, 157.

185

HKMLR
Mlum ayy v hli-beytdn () gln hdislr
sasn bzi iyrnc (ry yatmayan, qsurlu) qida
mhsullar haram olunmudur. Bu qbildn olan haramlara
diqqt yetirk.
1. yrnc qida mhsullarn (hans ki, insan tbiti
onlara qar nifrt hissi bslyir, onlardan iyrnir iylnmi meyv v s.) yemk haramdr.
2. Murdar eylri yemk haramdr.
3. Burun suyunu (selikini) udmaq haramdr.
4. Sin blmini (tnffs yollarnn ifraz etdiyi
patoloji sekret) udmaq haramdr.
5. Torpaq yemk (bir-iki istisna il) haramdr.
6. lml nticlnn eylri yemk haramdr.
7. nsana mumilikd ziyan olan eylrin yeyilmsi
haramdr.
8. nsan ifrazat il qidalanan heyvann t v sdn
yemk haramdr.
9. ti halal heyvanlarn bzi hisslri (qan, ifrazat,
erkk v dii cinsi orqanlar, sperma, sidik kissi v s.).
10-13. Qan, le, donuz ti v spirtli iki haramdr.
Bunlar haqqnda Quranda xsusi aylr mvcuddur.

ELM SRLR
Elm adamlarndan biri yazr:
[ xbis] o eylr deyilir ki, insanlar ondan
iyrnir (xoaglmz, iylnmi, xarab olmu eylr).
Qidann xarab olmas, kiflnmsi v iylnmsin sbb
onun zrin qonan mikrob v zhrli gblklrdir.
186

Mlumdur ki, bu nv qida mhsullarnda mxtlif

xstliklr mvcuddur. Qida insan orqanizmind canl
hceyry evrilir. irkin, iylnmi qidalar funksiyasn
itirmi hceyrlr evrilir. Hceyrlr az mrldr.
Bzn yeddi gndn qrx gndk, bzns yeddi il qdr
orqanizmd qala bilirlr1.
YEKUN
1. Qeyri-gigiyenik rzaq mhsullarnn istifadsin
qadaa
qoyulmas
ilahi
dinlrin
briyyt
xidmtlrindndir. nki hl mikroblar kf olunmad,
natmiz qida mhsullarnn trd bilcyi xstliklr
akarlanmad bir dnmd bu nv qidalanmaya qadaa
qoyulmudur. Bu hm d insanlarn salamlna ox
byk xidmtdir.
2. Bu qadaalar Qurana mxsus deyil. nc d qeyd
etdiyimiz kimi kemi dinlrd d bu qadaalara rast
glirik.
3. nsann iylnmi, kiflnmi v s. qida mhsullarna
nifrti tbii v daxili bir prosesdir. El buna gr d
Qurann mlum hkmlri bldilik xarakteri dayr
(iradi hkmdr) v ilahi dinlrin, yaxud da Qurann
elmi mczsi hesab olunmur.
4. Bu nv qida mhsullarnn gigiyenik ziyanlar olduu
n haram olunmas dorudur. Lakin bu, he d tam
sbb deyil. Digr sbblrin d mvcudluu istisna
olunmur.

Hkmlrin flsfsi, sh. 319.

187

3.QDALANMADA SRAFA QADAA

QOYULMASI
sraf hr bir eyin hddini amasdr. Qidalanmada is
israfdan mqsd hddn artq ox yemk, ifrata varmaqdr.
Bu nv israf Quranda mzmmt olunmudur
(pislnmidir). Allah Quranda buyurur:
Yeyin-iin, lakin israf etmyin, nki (Allah) israf
ednlri sevmz!1
sraf ox geni anlaydr. Bel ki, hr nv ifratl
(kmiyytd, keyfiyytd), vaxt itirmni v s. hat edir.
Bu, Qurann znmxsus slubudur. lahi nemtlrdn
istifady sslyrkn sui-istifadlrin qarsn almaq
n drhal mtdilliyini tvsiy edir2.
Bzi tfsirilr burada drd termin haqqnda shbt
amlar.
1. Tqtir (yaam n zruri eylrdn istifady
etinaszlq gstrmk. Bu Allahn qzbin sbb olan
xsusiyytdir).
2. Tbzir (z maln ala mvafiq olmayan, rit
zidd mqsdlr urunda xrclmk. Bu, haramdr).
3. qtisad v ya etidal (z maln ala mvafiq v
rit uyun mqsdlr mtdil kild xrclmk. Bu,
triflayiqdir).
4. sraf (istifadd ifratla yol vermk). Quran
aylri israfl mzmmt etmidir. (Allah) israf

1
2

raf, 31.
Tfsiri-nmun, c. 6, sh. 147.

188

ednlri sevmz! aysi d bu qbildndir. Allahn

sevgisinin yoxluu Onun qzbi demkdir1.
nsan orqanizminin qida maddlrin (kalori, zlallar
(protein), yalar (lipid), karbohidratlar, vitaminlr, mineral
maddlri v s.) tlabat (tbii ehtiyac) yaa, cins v
faliyyt nvn (iinin xarekterin) gr frqlnir. nsann
qidalanmada mtdilliyi amas orqanizmin salaml
n thlklidir (yni az v ya ox yemk hr ikisi
ziyanldr)2.
srafn mxtlif nmunlri mvcuddur3.
Qeydlr:
1. sraf frdlr, zamana gr frqlnir v mxtlif
killr dr. Bzn eyni anlay myyn raitd bir
nfr n israf hesab olunur, digri n is israf hesab
olunmur.
2. srafn mnfiliyini ham fitri v qli olaraq baa
dr. Demli, ritin israfla bal hkmlri bldilik
xarakteri daya bilr.

tyb l-byan, c. 5, sh. 306.

slam, drmansz hkim, sh. 307.
3
Bzi hkimlr (qidalanmada) israfn aadak nmunlrini qeyd
etmilr.
1.Hddn artq yemk v ya imk.
2.Qidan tam eynmdn udmaq.
3.Bir nv yemkdn ox yemk.
4.Nfsin btn istklrini hyata keirmk.
5.Halal qida mhsullarn ab haramlarla qidalanmaq (Quranda
tbabt, sh. 137).
1
2

189

HKMLR
1. Yol gedrkn yemk mkruhdur.
2. ox yemk mkruhdur.
3. ox su imk mkruhdur.
4. nv israf daim haramdr:
Birinci: Mal korlayb yararsz hala salmaq.
kinci: Maldan bdn zrr vuracaq mqsdlr n
istifad etmk.
nc: Maldan ritd qadaa qoyulan mqsdlr
n istifad etmk.

ELM SRLR
Mtdillik hr bir id msbtdir. Qidalanmada
mtdillik is xsusi hmiyyt malikdir. Quran mumi
kild qidalanmada israfa qadaa qoyur. Masir
profilaktikada buna byk dyr verilir. Qida, insan
orqanizminin tlabatn tmin edir. Hans ki, insann
salaml onun nticsind gerklir. Lakin hmin
qidadan istifadd israfa yol verilrs, orqanizmin
salaml thlky dr v mxtlif xstliklr ml
glr.
Bzilri qidalanmada israfn ac nticlrini aadak
kild sralamlar.
1. Hzm sisteminin pozulmas v mdnin
genilnmsi.
2. Mdnin hddindn artq bymsi (genlmsi - bu,
ox thlkli xstlikdir. gr vaxtnda malic
olunmazsa lml nticln bilr).
3. Qastrit (mdnin selikli qiasnn iltihab).
190

4. rk gynmsil mayit olunur.

5. ox yemk xstlik trdici mikrob v viruslarn
qida maddlri vasitsi il md-barsaq yolunda barsaq
divarndan qana v limfaya (elc d digr hisslr)
sorulmas nticsind vba, qarn yatala v s. xstliklr
tryir. nki qidann oxluu nticsind qbul ediln
(mdy ylan) qida tur md irsi il qarb, irni
zn hopdura bilmdiyi n hzm prosesi dzgn
getmir (adtn qidann trkibindki virus v mikroblar
md irsi vasitsi il mhv edilir).
6. Mdnin zdlnmsi ehtimal bykdr.
7. Piylnm il orqanizmd artq piy toxumasnn
ylmas mayit olunur (piylnmd irsi amillrin d
rolu bykdr).
8. Diin rmsi. Qnnadi mmulatlarndan hddn
artq istifad olunduqda ba verir.
9. Ateroskleroz (rk-damar sistemind brkim
xstliyi).
10. Podaqra (oynaq v toxuma xstliyi). Uzun mddt
bir nv qida mhsullarndan (tdn) istifad nticsind
yaranr.
11. Nefrolitiaz (byrkda v ya sidikda xstliyi).
12. Hddn artq ox yemk psixi pozuntularla da
mayit olunur. Misal n iradnin ziflmsi,
yataanlq, son drc tnbllik, cinsi tlbatn insan
heyvana evirmsi v s.
13.
Ehtiras
v
tamahdan
doan
oxyem
mhrumiyytdn qaynaqlanr. Bzn sonsuz hzz almaq v
ya digrlrini tqlid etmk hissindn d dour. Qadnlarda

191

is bir ox hallarda instinktiv olaraq hamillik dvrnd

(az dadnn azmas - yeriklmk nticsind) ba verir1.
14. frat drcd t yemk aadak xstliklri
trdir:
kr diabeti, apendisit, barsaq vrmi, xrng,
apopleksiya (beyin qan szmas nticsind iflic),
ateroskleroz (rk-damar sistemind brkim xstliyi),
qann trkibind xolesterinin oxalmas v nticd vaxtsz
qocalma, podaqra (oynaq v toxuma xstliyi)2.
Bzi tfsirilr yazrlar:
Fikrimizc ayd ox mhm gigiyenik msly
toxunulmudur (Yeyin-iin, lakin israf etmyin). Bu, ilk
baxdan sad grns d bu gn artq mhm bir
gigiyenik tdbir olduu sbuta yetirilmidir. Artq,
alimlrin tdqiqatlar gstrir ki, bir ox xstliklr
orqanizmd tam sorula bilmyn qida maddlrindn
tryir3.
Doktor Seyid l-Cmili raf sursinin 31-ci aysini
qeyd edrk Qurann xrng xstliyinin (konserin)
malicsini v ya profilaktikasn verdiyini iddia edir. O,
yazr:
Gn rzind 35 v daha ox siqaret kmk a ciyr
xrngi trdir. Halbuki Quran israfa qadaa
qoymudur4.

Quranda tbabt, sh. 137-140.

Hkmlrin flsfsi, sh. 317
3
Tfsiri-nmun, c. 6, sh. 152.
4
Quranda tibbi ecazkarlq, sh. 146.
1
2

192

Doktor Sadiq bd r-Rza li d mlum ayni izah

edrkn qidalanmada israfdan yaranan xstliklr
haqqnda shbt amdr1.
bd r-Rzzaq Nofel mlum ayni rh edrkn btn
tibb elminin bu ayd xlas olduunu bildirir2.
YEKUN
1. Qidalanmada mumi bir qanun gstrmk Qurann
elmi msllrindn biridir v insann salamlnda
mhm rola malikdir. Bu, eyni zamanda Qurann
mczlrindn d hesab oluna bilr. nki Quran bu
mslni el bir dnmd, el bir raitd aqlamdr ki,
ham ac nticlrindn xbrsiz halda ox yemy meyilli
idi. Lakin tibb elmi inkiaf etdikc bu hkmlrd yatan
elmi sirlrin st almaa balad.
2. Qeyd olunan gigiyenik ziyanlar szgedn hkmn
tam sbbi deyil. Hl biz blli olmayan digr sbblr d
ola bilr.
3. Qeyd olunan bir ox xstliklrin (nefrolitiaz v.)
tam sbbi ox yemk deyil. ox yemk szgedn
xstliklri trdn amillrdn yalnz biridir. Btn bu
xstliklrin qidalanmada israfla laqlndirilmsi
mbalidir.

1
2

Quran v yeni tibb, sh. 110-115.

Yen orada.

193

4. LE TNN (YEYLMSNN) QADAAN

OLUNMASI
Le insan v ya heyvan lsn (csdin) deyilir.
ritd is z lm, yaxud da ri qaydalarla
ksilmyn heyvana deyilir.

O (Allah) siz lm heyvan haram etmidir1.

Yuxardak ay drd surd tkrarlanmdr. Bu
bnzrsiz
tkrarlanman
mxtlif
sbblrl
laqlndirmilr:
1. Mvzunun hmiyyti (orqanizm n thlksi).
2. O dvrn insanlarnn bu msly alud olmalar2.

QISA TARX
Lein iyrnc olduu hl slamdan nc Tvratda
tsdiqlnmidir.
Zrdt dinind d bu haqda qti hkmlr mvcuddur.

HKMLR
slam dinind le haqqnda bir ne ayrca hkm
mvcuddur.
Birinci: Le yeyilmsi qadaan olunmu qida
mhsullar srasndadr. Le tini yemk haramdr v gnah
hesab olunur.
kinci: Atc qan olan heyvann ls (lei) murdardr.
nc: Mslmann csdini dfn etmk vacibdir. Hr
bir mslmana onu iyi yaylmayacaq, heyvanlarn e
1
2

Bqr, 173; Maid, 3; nam, 145; Nhl, 115.

Tfsiri-nmun, c. 1, sh. 588.

194

bilmycyi kild dfn etmk vacibdir. lbtt,

kafirlrin v ya iylnmi hevanlarn lsnn basdrlmas
da zruridir. nki traf mhitin irklnmsin,
xstliklrin trmsin gtirib xarr.
Drdnc: Mss-meyyit qsl ly (insan csdin)
l vuranlara (myyn rtlrl) vacibdir.
Beinci: Mslman qbrinin almas (htta uaq, yaxud
dli bel olsa) haramdr.

ELM SRLR
hli-beytdn () gln bzi rvaytlrd mlum ayd
mvcud olan sirlr toxunulmudur. Bir ox tfsiri v tibb
mtxssislri d ay il bal elmi mqamlar qeyd
etmilr.
1. Hdislr
mam Sadiq () btn bu msllrin (hkmlrin)
insanlarn xeyrin olduunu vurulayaraq buyurur:
Le yeynin bdni ziflyir, gc azalr, nsli ksilir.
Bunu davam etdirn xs qfil lml (infarkt v s.)
dnyadan kr1.
mam Rza () buyurur:
Le yemk bdnd pis iy ml gtirir.
Tndmcazla, sbiliy, qlbin dalamasna v lftin
azalmasna sbb olur. Le yeyn xsin z vladn,
atasn, dostunu ldrmycyini sylmk tindir2.
mam Sadiqdn () nql olunan digr rvaytd
oxuyuruq:
1
2

Vsail -i, c. 16, sh. 310.

Bihar l-nvar, c. 65, sh. 165.

195

Ledn qan xaric olmur, qatlaaraq (daxild) qalr.

Buna gr d le ti ardr1.
Qeyd: Rvaytlrd le yemyin orqanizm n
trtdiyi fsadlardan baqa mnvi zrrlri d
aqlanmdr. Masir tibd d bu msllr diqqt
yetirilir.
2. Tfsiri-nmund oxuyuruq:
Hzm sistemi lei yararl qana evir bilmir. Bundan
baqa le mikrob yndr. Buna gr d slam le yemyi
haram etmkl yana, onun murdar olduunu da
bildirmidir ki, mslmanlar tam uzaqlasnlar2.
Bzi hkimlr yazrlar:
Qan, trkibin nzrn (lmdn nc bdnin n
yax mdafiisi olmasna baxmayaraq) lmdn sonra
mikroblarn inkiaf n lverili mkana evrilir. Lein
qan, ldkdn 1 saat sonra bdnin hopur. 3-4 saatdan
sonra zllr sxlr v (fosfor, fermium v s.) turularnn
mvcudluu nticsind quruyur. Sonra orqanizm
qlvilir, quruluqdan xr v mikroblar faliyyt
balayr. Nticd bdn paralanr v iylnir. Qann
daxild qalmas mikroblarn oxalmasn srtlndirir.
Lakin heyvan ritd gstriln qaydada ksildikd (vena
v arteriyann ksilmsi il) qan bdndn tam xr.
Ksiln heyvann apalamas qann tam xna kmk
edir.
Elm adamlarndan biri yazr:
Le hans heyvana aid olmasna baxmayaraq, onda
olan zvi maddlr tez sradan xr v iylnir. Hava n
1
2

Yen orada , sh. 162.

Tfsiri-nmun, c.1, sh. 585.

196

qdr isti olsa, onun tsirli iyi v vba vibrionlar o qdr

tez yaylr. Bdnd olan mikroblar orqanizmin faliyyti
v mvcud antibakteriyalar (leykosit - a qan cisimciyi
krciyi) tsiri nticsind mhv edilir. lmdn sonra is
mikroblarn faliyyti balayr v btn bdni hat edir.
Buna gr d csd murdardr v ona toxunduqda mtlq,
qsl verilmlidir1.
YEKUN
1. lahi dinlrin br mdniyytin xidmtlrindn
biri le (l heyvann) tinin yeyilmsi il mbariz,
meyidin dfn olunmas v traf mhitin irklnmsinin
qars alnmasdr. Bu, slam dinind ala mvafiq
kild v mtdillik rivsind verilmidir.
2. Lein (heyvan lsnn) yeyilmsini qadaan edn
aylr Qurann elmi mczsi deyil. nki hl Qurandan
nc smavi kitablar bu hkm toxunmular. Lakin bu
msl (lein yeyilmsinin gigiyenik fsadlarnn blli
olmad bir dnmd qadaan olunmas) ilahi
peymbrlrin haqq olduunu gstrn bir mcz hesab
oluna bilr.
3.
Quranda
szgedn
hkmlrin
sbbi
aqlanmadndan gigiyenik fsadlar yegan sbb olaraq
gstrmk olmaz. Bu yalnz hkmn ardnda duran
sbblr silsilsinin kiik bir hisssidir. ox gman ki,
lein yeyilmsinin haram olmas, murdarl, mssimeyyit qslu v lnn dfn olunmas zrurtinin digr
sirli sbblri d mvcuddur. Hans ki, elm inkiaf etdikc
1

Hkmlrin flsfsi, sh. 151-153.

197

bu sirlrin d st alacaq. Buna misal olaraq, lein

yeyilmsinin psixi v mnvi ziyanlarn gstrmk olar.
Mslman csdinin dfn olunmasnda mslmana
gstriln hrmt d xsusi qeyd olunmaldr. Bu mlum
hkmlrin sbblrinin yalnz gigiyenik olmadn
gstrir.
4. Le vba vibrionlar trtmir. O, xstlik trdici
bakteriyalar, o cmldn vba vibrionlarn inkiaf etdirir.

5. DONUZ TNN (YEYLMSNN)

QADAAN OLUNMASI
Donuz, ctdrnaqllar dstsindn gvmyn mmli
heyvan fsilsidir. t v sdndn mitd istifad
olunur. slama gr qadaan olunmu heyvanlar
srasndadr. Allah Quranda buyurur:

O (Allah) siz lm heyvan, (axar) qan, donuz
tini ...(yemyi) qti haram etmidir1.
Qan v le haqqnda olduu kimi burada da eyni
mzmunlu ay drd df tkrar olunmudur (ki df
Mkkd, iki df Mdind).
Qurann bu msl haqqnda xsusi tkidl x etmsi
n qdr hmiyyt dadn gstrir. Donuz tinin
orqanizm v ruha vurduu bnzrsiz ziyanlara
baxmayaraq, bir ox dnya lklrind hl d rsmi qida
mhsulu kimi istifad olunur.

Bqr, 173; Maid, 3; nam, 145; Nhl, 115.

198

QISA TARX
Donuz tindn qida mhsulu kimi istifad olunmas
ne min il tarix malikdir. Onun hzrt Musa ()
ritind haram olunmas dvrn yhudilri trfindn adi
rzaq mhsulu kimi istifad olunduundan xbr verir.
ncild is gnahkarlar donuza bnzdilir v nql olunan
hadislrd donuz eytan simvolu kimi verilir. lahi
dinlrin bu qdr tkid etmsin (v bu nv qida
mhsulunun trd bilcyi fsadlarn akar olduuna)
baxmayaraq, hl d bir ox lklrd geni yaylmdr.

HKMLR
slam ritind donuz haqqnda bir ne hkm
mvcuddur:
Birinci: Donuz ti yemk haram v gnahdr.
kinci: Donuz sd imk haramdr.
nc: Quruda yaayan donuz he bir raitd pak
olmayacaq murdardr (napak).
Drdnc: gr donuz, qabdan maye halnda olan bir
ey is v ya qab yalasa, hmin qab yeddi df suya
kilmlidir (yuyulmaldr).
Beinici: Donuz alq-satqs icazli deyil (tam murdar
olduu n).

ELM SRLR
Donuz tinin haram v murdar olmas haqqnda iki
baxmdan danmaq olar.
Birinci: Psixi, mnvi v xlaqi tsirlri. Bzi tfsirilr
yazrlar:
199

Donuz, htta Avropada bel qeyrtsizlik simvolu v

irkin heyvandr. O, cinsi mnasibtlr laqeyiddir. Donuz
tinin bu laqeyidliyi onu yeyn insana da tsir qoyur1.
kinci: Gigiyenik sbblr.
Donuz tinin trtdiyi xstliklr iki yer blnr:
a) Trdici sbblrindn biri donuz ti olan xstliklr;
1. Dizenteriya (qanl ishal)2.
2. Tarenximatoz sarlq3.
3. Amybl dizenteriya (Amybiaz)4.
4. Ergpeloid
5. Donuz tinin trkibind yallq v sidik turusu ox
olduundan bir ox xstliklr yoluxmada mhm rol
oynayr. Bel xstliklrdn ateroskleroz (rk-damar
sistemind brkim xstliyi), oynaq arlar, zhrlnm
v s.-nin adn kmk olar.
6. Donuz natmiz v irkli eylri, htta z ncisini bel
yemkdn kinmir. El buna gr d onun mdsi
mxtlif xstlik trdici mikroblarn yuvasna evrilir,
oradan da onun tin, qanna v sdn keir.
b) Yalnz donuz tinin trtdiyi xstliklr.
1. Soliterlr (lentkilli qurdlar dstsi). Taenia solium
nv insann md-barsanda parazitlik edir. Uzunluu
Tfsiri-nmun, c. 1, sh. 586.
sasn youn barsan zdlnmsi il mayit olunan, residiv
vern, kskin, yaxud xronik yoluxucu xstlik.
3
nfeksiya, yaxud qaraciyr hceyrlrinin toksiki zdlnmlrindn
(bilirubinin ml glmsi v barsaa ifraz olunmas pozulur) ba
verir. Tarenximatoz sarlq ox zaman Botik xstliyind mayit
olunur.
4
nsann youn barsa v s. daxili orqanlarnda dizenteriya
amybnn trtdiyi xstlik.
1
2

200

2-3 m, bzn 8 m- atr. nsanlar yax biirilmmi v ya

qzardlmam donuz ti yedikd yoluxurlar1.
2. Trixin (trixinella) Trichinellidae fsilsindn parazit,
hlqvi qurd. Uzunluu 3-5 mm-dir. Biirilmmi v ya
yax biirilmmi donuz ti yedikd insan bdnin daxil
olur. Trixin qurdu insanda trixinellyoz (nematodozlar
qrupuna daxildir) xstliyi trdir. 10-25 gndn sonra
tempraturla ken titrm, gz qapaqlarnda v zd dem,
zllrd ar, drid spki, barsaq pozunluu v
baars olur. Bzn xstlik ar keir v lml
nticlnir.
Trixin qurdu mdy daxil olduqdan sonra he bir
antibakteriya onu mhv etmy qadir deyil. Bir ayda 15
min bala xarr. 1 kq donuz tind 400 min trixin toxumu
ola bilr. Szgedn qurdlar htta t n yksk
tempraturda biirildikd bel mhv olmurlar2.
3. Donuz ti ar hzm edilir v nticd md
zdlnir. Donuz ti mdd znmxsus zhrlnm
ml gtirir3.
YEKUN
Burada bir ne mqama diqqt yetirmk zruridir.
1. lahi dinlrin insanlara thflrindn biri d psixi v
cismani xstliklr qar profilaktik tdbirlrdir. Donuz
tinin haram v murdar edilmsi ilahi dinlrin
Crtdan soliter (Hymenolepsnana) nv v exinokkok (Echinococcus
granulosus) da insan n qorxulu parazit saylr. Soliterin btn
nvlri insan (v heyvan) hddindn artq arqladr; bzn lml d
nticln bilir.
2
Quranda tbabt, sh. 146-147.
3
slam, drmansz hkim, sh. 52-53.
1

201

mczlrindn biridir. nki bu hkm verildiyi zaman

hl br donuz tinin gigiyenik fsadlarndan xbrsiz
idi.
2. Donuz tinin haram olmas Qurana mxsus elmi
ecazkarlq nmunsi deyil. Bu, Qurandan nc digr
smavi kitablarda da mvcud olduu n ilahi
peymbrlrin mczlrindn hesab olunur.
3. nc d qeyd olunduu kimi donuz tinin haram
olmasnn sbblri qeyd olunan gigiyenik sbblrl
bitmir. Quranda bu hkmn sbbi aqlanmad n
konkret olaraq bu v ya digr sbbin zrind dayanmaq
doru deyil.
4. Donuz tinin haram olmasnn sbbi kimi gstriln
gigiyenik fsadlara irad oluna bilr. nki bir ox hallarda
(donuz ti mxtlif sanitar sullarla qaynadldqda v s.)
szgedn xstlik trdici bakteriyalar mhv edilir v bu
zaman mlum hkm n bir sbb qalmr. Lakin
trixinlrin he bir raitd mhv olunmad isbat olunarsa,
artq bu irada da yer qalmaz.
5. Donuz tinin insana psixi tsirlr (qeyrtsizlik v s.)
gstrmsi hl elmi qaynaqlar trfindn tsdiqlnmmi
gcl ehtimaldr. (nki dqiq tcrbi yollarla isbat
olunmamdr).
Qeyd: Btn bunlar gstrir ki, qeyd olunan xlaqi v
gigiyenik fsadlar mlum hkmn tam sbbi deyil. Yeni
elmi kflr hl ox eylr akara xaraq.

202

6. QANIN (YEYLMSNN) HARAM

OLMASI
Allah-taala Quranda buyurur:

O (Allah) siz lm heyvan, (axar) qan, donuz
tini ...(yemyi) qti haram etmidir1.
Qann yeyilmsinin haram olmas Quranda drd surd
mxtlif ibarlrl z ksini tapmdr. surd (Nhl,
Bqr v Maid) tam oxar ibarlrl verilmidir. nam
sursind is oxuyuruq:

(Ya Rsulum!) De: "Mn gln vhylr irisind

murdar olduqlar n l heyvan, axar qan, donuz ti v
ya Allahdan baqasnn ad il (bismillah deyilmdn)
gnah olaraq ksilmi heyvanlar istisna olmaqla, hr
hans bir ksin yediyi yemklr irisind haram
buyurulan bir ey grmrm2.
Ayd ( axar qan) ifadsi qeyd olunmudur.
Bu, qann kapillyarlarda qalan hisssini istisna edir.
ibarsindki vzliyi nc xsin tkin
mxsus olmasna baxmayaraq, hr n (yni yalnz
donuza deyil, l heyvan v qana da) aid olur. Bir ox
tfsirilr gr bu aynin ilkin mnasna uyundur. Bel
ki, aydn hr nn natmiz, insan tbitin zidd olduu
anlalr.
1
2

Nhl, 115; Bqr, 173; Maid, 3.

n`am, 145.

203

Nhl v n`am surlri Mkkd, Bqr v Maid

surlri is Mdind nazil olmudur. Qann haram
olduunu bildirn aylrin dflrl tkrar olunmas onun
insan orqanizmi n thlkli olduunu v cahillik
dnmind qann yeyilmsinin geni yayldn gstrir1.

QISA TARX
Qann yeyilmsi dnya xalqlar arasnda ox qdim
tarix malikdir. Bel ki, bzi antik qaynaqlarda lzztbx
qida mhsulu kimi gstrilir. Qdimd imali Amerikada
qanla qidalanrmar2. Cahillik dnmind d insanlar
qanla qidalanr v onu rsmi qida mhsulu kimi
qiymtlndirirdilr3.
Yhudilikd d qandan qida mhsulu kimi yararlanmaq
haram edilmidir.

Qan insann, btn onural heyvanlarn v bzi onuraszlarn

(msln, hlqvi qurdlar, nemertiklr) qapal qan dvran sistemind
axan duru toxumadr. Qan duru hissdn - plazmadan v formal
elementlrdn - qan hceyrlrindn ibartdir. Formal elementlr
qann 40-50%-ni, plazma is 55-60 %-ni tkil edir. Plazmann
trkibind zlallar (albumin, qlobulin, A1, A2, B, Y, fibrinogen), onlarn
lipidlrl v karbohidratlarla komplekslri, fermentlr, hormonlar,
vitaminlr, mineral maddlr, maddlr mbadilsinin aralq v son
mhsullar (sidik cvhri, sidik turusu, kreatin v kreatinin, purin
saslar v s.) olur. Qann miqdar insanlarda bdnin orta kisinin
1/11 1/13 hisssini (tqr. 7%), onural heyvanlarda 2-10%,
onurasz heyvanlarda is 20-60%-ini tkil edir. nsann 1 mm3
qannda 4,5-5,5 miln. eritrosit (qrmz qan cisimciyi) olur.
2 slam sivilizasiyas, sh. 185.
3 Hkmlrin flsfsi, sh. 145.
1

204

HKMLR
slam ritind qanla bal bir ne hkm mvcuddur.
Birinci: Qan qadaan edilmi qida mhsullar
srasndandr. Onu yemk (imk) haramdr v gnah
hesab olunur.
kinci: nsan v atc qan olan hr bir heyvann qan
murdardr.
nc: Tam murdarlarn alq-satqs yalnz onlardan
faydal istifad mmkn olduu zaman icazlidir. Qan tam
murdardr; lakin buna baxmayaraq alq-satqs icazlidir.
nki ondan halal, faydal v ala mvafiq istifad
(xstlr, yarallara qan krlmsi v s.) mmkndr.

ELM SRLR
Qann haram v murdar olmas haqqnda tibb elmlri
mtxssislri trfindn mxtlif ehtimallar irli
srlmdr. Mvzu il bal oxsayl rvaytlr d nql
olunmudur.
1. Rvaytlr.
Bir kii mam Sadiqdn () sorudu: N n Allahtaala qan yemyi haram etmidir? mam () buyurdu:
nki qan yemk qlbi daladrr, sevgini, mrhmti
aradan aparr. Qan yemk bdnd pis iy yaradr, rngini
dyiir1.
Digr rvaytd oxuyuruq: Qan yeynlr z
valideynlrini, vladlarn ldr bilck drcd
darkli olurlar2.
1
2

Bihar l-nvar, c. 65, sh. 162.

Vsail -i, c. 16, sh. 310.

205

2. Doktor bd l-Hmid v baqalar yazrlar:

Qan insan n faydal qida mhsulu deyil. nki
plazma trkibindki zlallar (albumin, qlobulin,
fibrinogen) olduqca azdr (tqr. 6-8 mq). Qann trkibi gec
hzm olur v ya barsaa byk tinlikl sovrulur.
Qann sas vziflrindn biri maddlr mbadilsinin
lazmsz (aralq v son) mhsullarn (sidik cvhri, sidik
turusu, kreatin v kreatinin, purin saslar v s.)
toxumalardan xarmaqdr. Qan yedikd hmin lazmsz
maddlr insan orqanizmin daxil olur. Qan mikroblarn
inkiaf n lverili vasitdir. Mikroblar ksici altlr,
llr, hava, milk v qan tkln qab vasitsil yaylr.
Xsusil xstliy yoluxmu heyvann qan daha
thlklidir
(yoluxucu
xstliklr
xsusi
qeyd
olunmaldr).
Qan yedikd zlallarn (protein) paralanmas
nticsind sidik cvhrinin miqdar artr v insann
komaya dmsi ehtimal oxalr.
Bzilrinin fikrinc qan, trkibind dmir olduu n
yeyilmsi faydaldr. Lakin bu yanl fikirdir. nki qann
trkibind olan dmir zvi dmirdir v qeyri-zvi dmir
nisbtd ox byk tinlikl hzm olunur.
rit gr halal heyvanlarn qaraciyr v dalan
yemk icazlidir1. nki insan orqanizmin lazmi dmir
tr bilr. Tibbi baxmdan da bu iki hissnin yeyilmsi
manesizdir. Elmd sbut olunmudur ki, bu iki zv bir
ox qida maddlri ehtiva etdiyindn olduqca faydaldr
(xsusi qlikogen, protein v vitaminlr).
i fiqhind dalaq yemk haramdr. Mllif hli-snn fiqhin
saslanmdr.
1

206

Btn bunlar tibb elmlrinin rit hkmlrini tam

tsdiq etdiyini akara xarr1.
3. Doktor Paknijad yazr:
Qan yemyin cisimdn ox ruha ziyan var. obanlar
daim itlrinin quduzlamas, iddt gstrmsi n ona
qan iirdirlr2.
Bzi tfsirilr yazrlar:
Bu gn artq elm sbut etmidir ki, qida mhsullar
vzilr (endokrin, yaxud sekresiya vzilrin) tsir
gstrir, nticd hormonlar (inkretlr) hasil olur v bu
zn insann davrannda gstrir3.
YEKUN
Burada bir ne mqama diqqt yetirmyi zruri hesab
edirik.
1. lahi dinlrin vhy dayanaraq xstliklrin qayna
olan bu hkm vermsi fxr edilsi bir faktdr. lahi
dinlrin qan yemyi insanamxsus qida mhsullar
crgsindn
xarmas
peymbrlrin
br
sivilizasiyasna gstrdiyi n byk xidmtlrdndir.
2. Qan yemyin haram olmas ilahi peymbrlrin ()
mczlri srasndadr.
3. Qan yemyin haram olmasnn sbbi kimi gstriln
gigiyenik fsadlar hmin sbblrin yalnz bir hisssidir.
4. Qanla bal bir ox msllr qaranlq olaraq qalr v
glck tdqiqatlar n gzl mvzudur. Misal n, axar
qann ( ) haram v murdar, orqanizmd qalan
Quranda tbabt, sh. 144-145.
lk universitet, son peymbr, c. 8, sh. 208.
3 Tfsiri-nmun, c.1 , sh. 2.
1
2

207

qann is pak olmasnn sbblri, qan yemyin psixi

tsirlri (darklilik v s.) aydn deyil. Srf ehtimal v ya
obanlarn itlri quduzladrma metodu elmi sas ola
bilmz.

7. SPRTL KLRN QADAAN

OLUNMASI ( ).
[ xmr] ndir? [ xmr] rtmk mnasn
ifad edir. Bir termin kimi is keflndirici ikilr deyilir.
Bu he d tsadfi deyil. nki spirtli ikilr insan alnn
stn rtr v yaxn pisdn ayrmaa imkan vermir.

QURANIN ALKOQOLZM QARI

MRHLL MBARZS
Allah-taala Quranda rab mslsin drd mrhld
toxunmudur.
Birinci mrhld buyurur:
Siz xurma aaclarnn meyvsindn v zmlrdn
rab v gzl ruzi (kimi, mvc, bhmz, quru xurma v
s.) dzldirsiniz1.
Bu mrhld zm v xurmadan halal v dzgn
istifaddn shbt alr v faydal istifad yolu gstrilir.
Bu trbiy slunun ilk mrhlsidir.
kinci mrhl:
Sndn iki v qumar haqqnda sual ednlr syl:
"Onlarda hm byk gnah, hm d insanlar n mnft
(dnya mnfti) vardr2.
1
2

Nhl, 67.
Bqr, 219.

208

Bu mrhld bir ne msly diqqt yetirmk

lazmdr.
Birinci: Quran rabn haram olduunu bildirmk
istyrkn tri kild onun gnah olduunu n kir.
kinci: Qurann trbiy sulu ox maraqldr. nki iki
irkin ml qar mbarizni srt kild balamr.
nc mrhl:
Ey iman gtirnlr! Srxo ikn n dediyinizi
anlamayana qdr v cunub (murdar) olduunuz zaman yol tn msafirlr mstsnadr - qsl edndk namaza
(v ya namaz qlnan yer) yaxnlamayn1.
Bu ay haqqnda tfsirilr arasnda bir ne bax
mvcuddur.
1. Aydn mqsd budur ki, mslmanlar rab
idikdn sonra kefldikd (srxo vziyytd) namaza
yaxn durmasnlar. Bunun iki faydas var:
a) Allahla mnacat etmk n dediyini baa dmkdn,
drk etmkdn asldr. Kefli ikn Allahn qarsnda
dayanmaq hm dbsizlik, hm d faydaszdr.
b) Be namazn vaxtlarnn bir-birin yaxn olmas
spirtli iki imy mane olurdu. Bu bir nv alkoqolizml
mbariz idi2.
2. Bzi i v hli-snn tfsirilrin gr mlum ay
yuxu il baldr. Yni yuxulu ikn namaza yaxn
durmayn. Bu bir ox rvaytlrd d z ksini tapmdr3.
Digr tfsirilr is bu bax rdd edir v bildirirlr ki,
ayd mqsd mumiyytl tam oyaq olmaqdr. N
Nisa, 42.
Tfsiri-nmun, c. 3, sh. 395-396.
3 Nur s-siqlyn, c. 1, sh. 483.
1
2

209

dediyinizi bilsiniz dey ifadsindn aydn olur ki,

insann tam oyaq olmadan (istr yuxudan, istrs d spirtli
ikilrin tsirindn) namaz qlmas doru deyil1.
3. Ayd [ slat] szndn mqsd namaz qlnan
mkan, yni msciddir. Buna dlil ibarsidir.
Demli, ay kefli halda mscid yaxn getmyi qadaan
edir2.
Drdnc mrhl:
Ey iman gtirnlr! rab da, qumar da, btlr d, fal
oxlar da eytan mlindn olan murdar bir eydir.
Bunlardan kinin ki, blk, nicat tapasnz! bhsiz ki,
eytan iki v qumarla aranza davt v kin salmaqdan
v namaz qlmaqdan ayrmaq istr. Artq bu i son
qoyacaqsnzm?3
Ayd bir ne mqamn zrind dayanmaq lazmdr.
Birincisi:
Ay rabn hkmn qti olaraq
aqlamdr. Lakin bu ncki mrhld yaranm
hazrlqdan sonra idi. Bel ki, ay nazil olduqdan sonra
(cahillik dvrnn rab inlrindn olan) mr ibn
Xttabn cavab .... artq imycyik szlri
oldu4.
Bu ay nazil olduqda lind rab cam olanlar, camlar
sndrdlar. Camlar klr tkld. Cmiyyt yekdillikl
rit hkmn boyun ydi. Bu, Qurann heyrtlndirici
trbiy sulunun tsiri idi.

1
2

3
4

Tfsiri-nmun, c, 3. sh. 50.

Mcm l-byan, c. 2, sh. 50.
Maid, 90-91.
Quranda tbabt, sh. 161; Tfsiri-nmun, c. 5, sh. 68.

210

kinci: Bu ayd raba qadaa qoyulmaqla yana onun

fsadlar da aqlanmdr.

QISA TARX
slamdan nc spirtli ikilrin iilmsi gndlik adi
hyatn bir hisssini tkil edirdi.
nki insanlar onun trd bilcyi xstliklrdn
xbrsiz idilr. Tdqiqatmzn nticsin gr rab ilk
df slamda qadaan olunmudur. Bel ki, bu qadaadan
sonra slama doru etiraz sslri ucalmaa balad. Bu
hkm bir oxlarna qrib gldi v sbblrini aradrmaa
baladlar
Fransa tarixisi Rhenan yazr:
slam dini z ardcllarn bir ox thlkdn, o
cmldn donuz, itin art v rabdan xilas etmidir.

HKMLR
Quranda v hli-beytdn () gln rvaytlrd spirtli
ikilrl mbariz mqsdi dayan bir ne hkm var.
1. Hr nv spirtli ikini imk haramdr.
2. Maye halnda olan keflndirici maddlr murdardr
(texniki spirt istisnadr).
3. Spirtli ikilrl murdar olmu qab az su il (bzi
mctehidlr gr krr v axar su il d) 3 df
yuyulmaldr (7 df yuyulmas is msthbdir - daha
yaxdr).
4. Spirtli iki idiyi sbut olunan xs mhkm
trfindn 80 qam ksilir.

211

ELM SRLR
Spirtli ikilrin haram v murdar olmasna bir ne
baxmdan yanamaq olar. hli-beytdn () gln
rvaytlrd,
tibb
elmlri
zr
mtxssislrin
aqlamalarnda spirtli ikilrin mnvi, ictimai v
gigiyenik zrrlri haqqnda maraql faktlar var. Aada
bu faktlar diqqtiniz atdrrq.
a) Rvaytlrd rabn mnfi tsirlri.
Peymbrdn (s) nql olunan bir hdisd deyilir:
rab irkinliklrin, cinayt v sviyyc alaq ilrin
trdicisidir1.
mam Baqir () buyurur:
Daim rab in (alkoqolik) btprst kimidir. rab
insanda bdnin smsin gtirib xarr. Onun kiiliyini,
insafn mhv edir. rab, ona quranm insan yaxnlarna
qsd etmy, yaxn qohumlar il intim mnasibt
srklyir. Srxo insan z mhrmlri il zina etmy
bel csart edir. O, srxo vziyytd n etdiyini bilmir.
rab onu istniln thlkli i vadar edir2.
b) Mnvi v ictimai tsirlri.
1. Spirtli ikilr insanl ldn alr.
Spirtli ikilr insanlarn aln lindn alr. Onlar
srxo vziyytd thlkli hal alrlar.
2. Alkoqolizmin ictimai ziyanlar.
rab imk eytani mllrdndir. eytan bu yolla
insanlarn arasnda dmnilik salr. bhsiz ki, eytan

1
2

Mstdrk l-vsail, c. 1, sh. 139.

Bihar l-nvar, c. 65, sh. 164.

212

iki v qumarla aranza davt v kin salmaqdan v namaz

qlmaqdan ayrmaq istr (Maid, 90-91).
Alkoqoliklr onlarda yaranan (srxo ikn) yrtclq
hval-ruhiyysinin tsiri il hr bir cinayti trtmy
hazr olurlar1. Statistik mlumatlara gr alkoqoliklrin
ictimai cinaytlri olduqca oxdur2.
3. Alkoqolizmin iqtisadi ziyanlar.
Alimlrdn biri yazr:
gr hakimiyyt dairlri meyxanalarn yarsnn
balanacana
zmant
verslr,
xstxana
v
dlixanalarn yarsna ehtiyac olmayacana zmant
veririk3.
Demli, spirtli ikilrin dvlt keri xeyiri
(rablardan alnan vergi v s.) olsa bel, ziyan daha
oxdur. Bu, Qurann srlr nc xbr verdiyi hqiqtdir
(Bqr, 219).
4. Alkoqolizmin mnvi ziyanlar.
Spirtli ikilr mumilikd insan dindn xarr. Quran
xsusi olaraq onun Allah xatrlamaa, namaz qlmaa
mane olduunu bildirir (Maid, 90-91).
Spirtli ikilrin mhm ziyanlarndan biri d zn
ictimai davran qaydalarnda, etik normalarda gstrir.
Alkoqolikin aily, vlada qays, sevgisi son hdd enir.
Amerkada h.q. 1363- c ild tqribn 10 min alkoqolik var idi.
Habel 25000 lml nticlnn yol qza hadissi, 15000 qtl v
intihar, elc d 2500000 polis saxlamalar alkoqolizmin nticsi
olmudur.
2
Qtl 50%, ar travmalarla nticlnn mnaqilr 77, 8 %,
alkoqoliklrin trtdiklri ourluqlar 88, 5 %, namusa tcavuz 88, 8
% (Tfsiri-nmun, c. 2, sh. 75).
3
Tfsiri-nmun, c. 2, sh. 76.
1

213

Bir ox hallarda bu katiqoriyal insanlarn z vladlarna

bel qsd etdiklri mahid olunmudur1.
c) Alkoqolizmin tibbi ziyanlar.
ilmi alkoqol (az, md v aciyr selikli
toxumalar vasitsi il) asanlqla qana sorularaq mrkzi
sinir sistemind bir sra pozunluqlar trdir. gr hamil
qadn alkoqol irs, iiln alkoqolun myyn hisssi
btndki uaa trlr v birbaa beyin hceyrlrin
tsir gstrir.
Spirtli ikilrin trtdiyi xstliklri sasn iki hissy
ayrmaq olar.
Birinci: Narkotik srxoluq.
Byk dozada alkoqol inlrd ba qaldrr. Srxo
xs drin yuxuya gedir, onun vtr, dri v baqa
reflekslri ziflyir, htta rk faliyyti v tnffs hyat
n qorxu trdck drcd pozula bilr.
gr mntzm kild alkoqol iilrs, bu xroniki
alkoqolizm sbb olur. Nticd xstnin mk
qabiliyyti pozulur v ya itir, iradsi ziflyir. Onlar
zlrini normal idar ed bilmir. Xroniki alkoqolizm qandamar sistemind distrofik dyiikliklr, hipertoniya
xstliyinin srtlnmsin, qaraciyr v byrklrin
funksiyasnn pozulmasna, ar psixi v somatik
pozunluqlara v s. sbb olur. Xroniki alkoqolizm al
zifliyi, alkoqol epilepsiyas, bzi hallarda alkoqol
psixozlar il nticln bilr.
Bzilri etiraz edirlr ki, az miqdarda spirtli ikinin
qbul olunmas xstliy sbb olmur. Bu etiraza cavab
olaraq bildirmk lazmdr ki, Srxoluq adlanan xstlik
1

Tfsiri-nmun, c. 2, sh. 75.

214

(ikinin az v ya ox qbul olunmasndan asl olmayaraq)

ba verir v kskin al pozunluu il myit olunur.
kinci: Kskin alkoqol intoksikasiyas (spirtli ikilrin
alkoqolu il zhrlnm).
Bu xstlik sas sinir proseslrini, ilk nvbd, insann
dzgn davranna, tfkkr v danna hlledici tsir
gstrn tormozlanman gclndirir. Alkoqol srxoluun
ilk mrhlsind sanki adama qvvt glir, i qabiliyyti
artr. Halbuki myyn edilmidir ki, htta czi miqdarda
alkoqol bel, insann fiziki v zehni i qabiliyytini xeyli
azaldr. Srxo adam ilk anlar qayszlar, kefi durulur,
nlik edir v s. Srxoluq gclndikc btn bunlar
sbilik, dbsizlik v kobudluqla vz olunur. Srxo
adam cmiyytd davran qaydalarna riayt ed bilmir.
Aild narazlq trdir v uaqlarn trbiysin mnfi tsir
gstrir.

ALKOQOL PSXOZLARI
(Xronik alkoqolizm nticsind ba vern psixi
xstliklr qrupu)
1. Alkoqol delirisi (Kskin alkoqol psixozlarnn n ox
tsadf olunan formas).
Alkoqol delirisi, adtn 3 7 gn davam edir.
Xstlikdn 2 3 gn vvl mumi narahatlq balayr,
xst sbbsiz vahimlnir, yuxusu pozulur, daha sonra
hallsinasiya mahid edilir (gzn bdheybt adamlar,
qorxunc heyvanlar, hrat v s. grnr). Alkoqol delirisi,
bzn rk faliyytinin pozulmasndan lml nticlnir.
2. Alkoqol hallsinozu (alkoqol qarabasmas).
Alkoqol hallsinozu da kskin v xronik olur. n ox
eitm hallsinasiyasna tsadf edilir. Bu zaman xsty
215

el glir ki, stn qqrrlar, hrktlrini pislyirlr, onu

hdlyirlr, lklmk, yaxud nahaq yer czalandrmaq
istyirlr. Xstnin al znd olsa da onda hallsinasiya
qalr.
3. Qsqanclq sayqlamas.
Qsqanclq sayqlamas xronik alkoqol psixozlarnn n
xarakterik formasdr. Bu zaman xstd sassz qsqanclq
hissi ba qaldrr, onu he vchl bu fikirdn dandrmaq
olmur. O, htta bhlndiyi adamn, elc d yaxn
tanlarnn hyatna qsd ed bilr.
4. Korsakov psixozu.
Korsakov psixozu alkoqol psixozlarnn beynin
alkoqolla zhrlnmsi nticsind ba vern xsusi
formasdr. Sciyyvi lamtlri: xstnin yadda v
oriyentasiyas kskin pozulur, gn rzind ba vern
hadislri, htta yeyib-yemdiyini xatrlaya bilmir v s.
5. Dipsomaniya (yun. dipsa hvs + mania
alszlq).
Dipsomaniya alkoqolizm nticsind ba vern xsusi
xstlik formasdr. Bel hallarda xst yalnz xstlik
tutmas zaman srxoluq edir. Tutmalar arasndak
mddtd is spirtli ikiy hvsi olmur, htta ondan ikrah
edir. Tipik hallarda, xst bdbinlikdn ikaytlnrk
imy balayr. Sonralar is ikiy aludlik xstnin
onsuz da pozulmu iradsin hakim ksilir. O, i
qabiliyytini itirir, hrktlrin nzart ed bilmir.
Qeyd: Bundan baqa spirtli ikilrin istifadsindn
trnn bir ox xstliklr d var ki, ixtisas zr yazlm
kitablarda z ksini tapmdr. Bu xstliklri aadak
kild sralamaq olar:
sb xstliklri.
216

Hzm xstliklri (buraya az-boaz selikli qialarnn

zdlnmsi, qida borusu iltihab, ar qanqusma, qida
borusu xrngi, kskin md iltihab, xronik md
iltihab, md xrngi, md yaras, mdalt vzi iltihab,
qaraciyr xstliklri v s. daxildir).
rk xstliklri (rk zllrinin zifliyi v s.)
Yoluxucu xstliklr.
Qan atmazl (qanda dmir, B12 vitamini v s.
azalr).
Xrng xstliklri.
YEKUN
1. Spirtli ikilr qadaa qoyulmas Qurann elmi
mczlrindn biridir. Bu hkm aqlandqda briyyt
ox byk itahla bu nv ikilri iir v onun gigiyenik
fsadlarndan xbrsiz idi.
2. Bzi yazlara gr Qurann ecazkarlq
nmunlrindn biri cahillik dnminin rb cmiyytind
apard qsamddtli dyiiklikdir1.
rabn mrhlli kild qadaan olunmas bunun n
bariz nmunsidir.
3. rabn haram v murdar olunmasnn sbblri
qeyd olunanlarla bitmir.
Sonda qeyd olunan xstliklr haqqnda iki mqam
nzrdn qarmaq lazm deyil. Birincisi, bu xstliklr
mumi xarakter damr. Yni btn alkoqoliklr bu
xstliklr yoluxmur. nki insanlarn orqanizminin
dayanqll mxtlifdir. kincisi, sonda qeyd olunan
xstliklrin bir ox amillri mvcuddur ki, onlardan
1

Mhmmd Baqir Hkim, Qurannaslq, sh. 129.

217

yalnz biri spirtli ikilrdir. Yni he rab imynlr bel

bu xstliklr yoluxa bilrlr.

XS SALAMLIQ
DSTMAZ
Dstmaz, z, iki li yumaq, baa v ayaqlara msh
kmy deyilir. Myyn raitd ibadt saylr.
slamda vacib ediln bir ox ibadt v dini ayinlr iki
chtdn byk hmiyyt dayr. Birinci cht onun
insan Allaha yaxnladrmas, mnvi yetkinliyi, ikinci
cht is ictimai mhit v ya insann z salamln
tmin etmsidir. Namaz, oruc, dstmaz, qsl v s. bu
qbildndir.
Quranda dstmaz haqqnda oxuyuruq:
Ey iman gtirnlr! Namaza durduunuz zaman
znz v dirsklrl birlikd llrinizi yuyun... Allah sizi
tinliy salmaq istmz, lakin O sizi pak, tmiz etmk v
siz olan nemtini tamamlamaq (artrmaq) istr ki, blk,
kr edsiniz!1

ELM SRLR
Dstmazn elmi v mnvi faydalar haqqnda
hdislrd v bir ox elmi srlrd mhm mqamlara
toxunulmudur.
1. Rvaytlr.
mam Rzadan () nql olunan bir hdisd deyilir:
Dstmaz bunun ndr ki, bnd Allah qarsnda
pak, danmaa hazr olsun. Mvlasnn mrin tabe olub
1

Maid, 6.

218

irkinliklrdn, murdarlardan tmizlnsin. zginliyi

aradan getsin. Yuxusu qasn...1.
2. xsi tmizliyi nizama salmaq.
Bzi hkimlr yazrlar:
Bir oxlarnn fikrinc tmizlik zvq, frdin iqtisadi
durumuna baldr. Quranda is mntzm surtd
tmizlik ii aparmaq bir dini zrurt olaraq
gstrilmidir2.
3. Dstmazn insan salamlnda rolu.
Bzi hkimlr yazrlar:
gr drinin salaml haqqnda son elmi
nailiyytlr nzr salsaq, o zaman dstmazn hmiyyti
anlalacaq. Drinin salaml ilk nvbd bdnin,
xsusil
aq
yerlrin
yuyulmasndan,
tmiz
saxlanlmasndan asldr. Drinin davaml olaraq
yuyulmas tr vzilrin tr ifrazn asanladrr3.
Dstmazn gigiyenik faydalar haqqnda yazrlar:
Dstmaz llrin irklnmsindn tryn bir ox
hzm xstliklrinin qarsn alr. Bu xstliklrin n
thlklisi yolxucu xstliklrdir (vba, qarn yatala,
md iltihablar, qida mhsullarndan zhrlnmlr v s.).
Bundan baqa, qan dvranna v s. msbt tsir gstrir4.
Alimlrdn biri yazr:
slamda gstriln dstmaz eynil masaj (isve
masaj) xarakterin malikdir. nki bdn soyuq su
dydikd, hmin zv soyuyur. Qan soyuyan zv doru
srtl hrkt edir v bdnin itiriln tbii hrktini

Ell -rai, sh. 279-281.

Quranda tbabt, sh. 128.
3
Yen orada, sh. 130.
4
Yen orada, sh. 128-129.
1
2

219

qorumaa alr. Qan dvrann srtlndirir, nticd

insan gmrah v salam olur1.
4. Dstmazn hans su il (soyuq, pak v s.) alnmas,
burunu, az yaxalamaq, dstmazdan nc dilri yumaq
v s. bu kimi msllr haqqnda hdislrd maraql
gigiyenik mqamlara toxunulmudur ki, ixtisar mqsdi il
burada qeyd etmirik2.
YEKUN
1. Dstmaz hkmnn zruri dini ayin olaraq vacib
olunmas smavi dinlrin insanlara tmizlikl yana,
daxili nurluluu, sciyyvi mnviyyat da znd
cmldirn rmandr.
2. nc d qeyd olunduu kimi llri v z yumaq
insanlarn gndlik proqramlarnda mvcud olmu, bzi
dinlr trfindn is dstmaz olaraq vacib edilmidir.
Demli, bunu Qurann elmi mczsi hesab etmk olmaz
(Qeyd etmk lazmdr ki, slamda gstriln dstmaz,
digr dinlrd gstriln dstmazla myyn baxmlardan
frqlidir).
3. Dstmaz bir dini ibadtdir. Onu sad masaj v ya
yuyunma hddin drmk yolverilmzdir. Dorudur,
onun gigiyenik xsusiyytlrin gz yummaq olmaz.
Lakin bu dstmaza bir trfli yanamaya sbb
olmamaldr.
4. Dstmazn elmi sirlri onun vacib olunmas
sbblrindn ola bilr. Lakin bu he d tam sbb deyil.
Burada digr sbblrin (xsusil mnvi sbblrin)
mvcudluu da ehtimal olunur.
1
2

Hkmlrin flsfsi, sh. 232-235.

Hkmlrin flsfsi, sh. 242-246.

220

QSL
Qsl slamda bir ibadt olaraq gstrilmidir. nc d
qeyd olunduu kimi bu nv ibadtlrin iki mhm chti
spesifikdir; ibadt v salamlq. Qurann bir ox
aylrind pak insanlar mdh olunur v Allahn istklisi
kimi gstrilir. Qsl thart (paklq) dey anlr. Quranda
bir ne vziyytd qsl etmyin zruri olduu bildirilir.
Birinci: Cnabtli olduqda (cinsi laq v ya istniln
kild mni xaric olduqda).
Ey iman gtirnlr! Namaza durduunuz zaman...
gr cnub olmusunuzsa, qsl edin (bdninizi badan
ayaa qdr yuyub tmizlyin)... Allah sizi tinliy
salmaq istmz, lakin O sizi pak, tmiz etmk v siz olan
nemtini tamamlamaq (artrmaq) istr ki, blk, kr
edsiniz!1
Yuxarda qeyd olunan ay bir daha gstrir ki, ilahi
gstrilr insanlarn mnafeyin xidmt edir. Allah bu
gstrilrl insanlarn mnvi v cismani pakln tmin
edir.
kinci: Heyz (qadnlarn ayba adti - menstruasiya)
olan qadnlar.
Sndn heyz (ayba) barsind sual ednlr syl:
"Heyz ziyytli bir haldr. Heyz zaman qadnlardan knar
olun, (heyzdn) tmizlnmyn qdr onlarla yaxnlq
etmyin, tmizlndikdn sonra is Allahn siz mr etdiyi
yerdn (buyurduu qayda zr) onlara yaxnlan!" Allah
(gnahndan) tvb ednlri, (tmiz v) pak olanlar
sevr!2

Maid, 6.
Bqr, 222.

221

Bu haqda nvbti bhslrd (heyz haqqnda olan

qadnlarla cinsi laqnin yasaq olunmasnn sbblri
bhsind) trafl shbt aacaq.
Qeyd: lbtt, slamda digr qsllr d mvcuddur
(Buraya Nifas (dou qan grn qadnlar n), stihaz
(myyn raitd qan grmlr zaman) vacib, cm,
bayram v s. msthb qsllr daxildir).

ELM SRLR
1 Qsln sbblri hdislrd.
mam Rza () Mhmmd ibn Snann sualnn cavab
olaraq buyurur:
Cnabt qslndn mqsd tmizlikdir. nsan qsl
zaman zn irkdn tmizlyir, bdni paklayr. nki
mni btn bdndn xaric olur. Buna gr d btn
bdni tmizlmk lazmdr.
Qeyd: Hdisin elmi izah haqqnda nvbti shiflrd
shbt aacaq.
2. Qsln mnvi rolu.
Qsl insann daxiln nurluluuna sbb olur. Onda
mnvi hval-ruhiyy yaradr. Ruha paklq bx edir.
3. Qsln gigiyenik faydalar
Bzi hkimlr qsln gigiyenik faydalar haqqnda
yazrlar:
Spermann orqanizmdn xaric olmas (sidik v s. kimi)
yalnz bir zvl bal deyil. O, btn orqanizm tsir
gstrir. Btn hceyrlr sperma xaric olduqda sstlir.
Alimlrin tdqiqatna gr insan orqanizmind mvcud
olan veketativ sinir sistemi simpatik v parasimpatik
olmaqla iki hissyy blnr. Simpatik sinir sisteminin
funksiyasi
orqanizmin
falliytini
srtlndirmk,
oxaltmaq, parasimpatik sinir sisteminin funksiyas is tam
222

ksin orqanizmin faliyytini lngitmkdir. Veketativ

sinir sisteminin bu iki hisssi orqanizmd tarazl qoruyur.
Bzn orqanizmd ba vern faliyyt nticsind mlum
tarazlq pozulur. Bu tarazl pozan amillrdn biri d
orqazm aktdr. Bu zaman parasimpatik sinir sistemi
simpatik sinir sistemini stlyir v mlum tarazalq mnfi
kild pozulur. Sbuta yetirilmidir ki, simpatik sinir
sistemini i salan v itirilmi tarazl brpa edn
amillrdn biri d bdnin suya toxunmasdr. Orqazm
zaman simpatik v parasimpatik sinir sistemlrinin
tarazl pozulduu n cinsi laqdn v ya mni xaric
olduqdan sonra su il yuyunmaq (qsl etmk) vacib
edilmidir1.
Elm adamlarndan biri yazr:
nsan bdninin xarici rtynd 2 milyona yaxn
msam mvcuddur. Dri bu msamlr vasitsil xarici
alml qaz mbadilsin girir. Yni oksigenin orqanizm
daxil olmasn tmin edir (Orqanizmin tnffsnn 7%-i
bu yolla ba verir). Tr v zhrli qazlar da bu
msamlrdn xaric olur. Bdndn xaric olan trin
davaml buxarlanmas nticsind qazl maddlr buxara
evrilir, zhrli, mineral maddlr is drinin zrind
qalr. Bu oturumlar (kntlr) msamlri tutur v
parazitlrin inkiaf n lverili rait yaradr. Cinsi
laq zaman insan daha ox trlyir. Nticd
msamlrin zrind daha ox knt oturur (nsan hr
24 saatda orta hesabla 1 litr trlyir. gr msamlr bu v
ya digr vasitlrl tutularsa, ox kemdn lml
nticlnr). Buna gr d ritd cnabt qsl vacib
edilmidir ki, bdnin zrind parazit yuvacqlar mhv
edilsin.
1

Tfsiri-nmun, c. 4, sh. 284.

223

Qabaqlar mninin yalnz myyn bir zvdn xaric

olduu znn olunurdu. Yalnz zaman kedikc mninin
btn bdndn xaric olmas isbat olundu1.
4. Qsln ictimai rolu.
Bzi alimlr hkimlr istinad edrk yazrlar:
Bilmliyik ki, (cinsi laqdn sonra) bdn tam
yuyulmazsa, insann tndmzac olmasna gtirib xarr.
Bundan baqa, nsiyyt, sevgi azalr, onlardan pis iy glir,
iy bilm hislri azalr2.
5. Mss-meyyit qslnn faydalar.
Bzi yazlar mssi-meyyit qsl haqqnda yazrlar:
Xstnin dri rtynd oxlu miqdarda mikrob olur
(tqr. hr santikvadratda 40,000). Bzi mikroblar xst
ldkdn sonra gclnrk artr. Bu zaman dri rty
yoluxucu xstliklrin yaycsna evrilir. slamda meyit
yuyulmazdan nc irkin hesab olunur v ona toxunanlarn
xstliy yoluxmamalar n qsl etmyi tvsiy edilir3.
YEKUN
Burada bir ne mqama toxunma zruri hesab edirik.
1. Qsl ayini ilahi dinlrin insana thflrindndir.
Hans ki, onun mnvi v cismani salamlna yol ar.
lahi dinlr bu nv msllrd insana dzgn hyat
yolunu gstrmilr. Lakin bunun tbii bu instinktiv
kklri ncdn insanda mvcud olduu n smavi
kitablarn elmi mczsi hesab oluna bilmz. Bu, sadc
insann tbii mlinin tsdiqidir.

Hkmlrin flsfsi, sh. 252-259.

Hkmlrin flsfsi, sh. 252-259.
3
Hkmlrin flsfsi, sh. 252-259.
1
2

224

2. Qsl namaza giri n bir ibadtdir. Onu srf

gigiyenik tdbir sviyysin endirmk doru deyil. Tbii
ki, onun gigiyenik faydalar da danlmazdr.
3. Bir ox elm adamlarnn fikrinc cnabt qslnn
vacib olmasnn sbbi gigiyenik msllrdir. Halbuki
cnabt qsl zlynd msthbdir. Lakin namazn
mqddimsi olduu n vacib olur. Demli, gigiyenik
sbblri bu nv hkmlrin tam sbbi kimi gstrmk
doru deyil.
4. Qeyd olunan gigiyenik faydalar bdnin adi qaydada
yuyulmas zaman da zn gstrir. Bu bir daha mlum
faydalar slamn sl mqsdi olmadn akara xarr.

GEYMN PAK OLMASI

Geyimin pak v tmiz olmas insann tbii istklrindn
biridir ki, slamda da buna byk yer verilmidir.
Quran Peymbr (s) mracit edrk buyurur:
Ey (libasna) brnb sarnan (Peymbr)! Qalx
(qvmn Allahn zab il) qorxut! z Rbbini uca tut!
Libasn tmizl!1
Ayd geyimin paklndan mqsdin n olduu
haqqnda 6 versiya irli srlmdr.
1. Ayd mqsd onun ilkin zahiri mnas, yni geyimin
murdarlardan paklanmasdr.
2. nsan mllrinin islah olunmas. nki ml nfsin
geyimi misalndadr.
3. Nfsin safladrlmas.
4. Geyimi gdltmk. nki yerdki murdarlarn
geyim toxunmasnn qarsn alr.
1

Mddssir, 4.

225

5. Hyat yoldalarn kfr v gnahdan pak etmk.

nki (digr aylrd) qadn geyim bnzdilmidir.
6. xlaqi srvtlr yiylnmk.
llam Tbatbai birinci v ikinci versiyalar mqsd
uyun hesab edir1.

HKMLR
slamda geyimin pak olmas haqqnda oxlu sayda
hkm v tvsiylr mvcuddur.
1. Namaz qlarkn paltar pak olmaldr (burada xsusi
raitd istisna mvcuddur). ks tqdird namaz batildir.
2. Geyimin pak olmas bzi hcc mllrind (tvaf v
s.) zruri rtdir.
3. Namaz qlarkn, ziyart edrkn, dini yncaqlarda
v s. itirak edrkn tmiz geyinmk msthbdir. Bu
haqda oxlu hdislr mvcuddur2.

ELM SRLR
1. Bzi hkimlr yazrlar:
slamda geyimin pak olmas ibadtin dzgnlynn
rtlrindndir. Bu, mslman geyiminin tmizliyin
xsusi hmiyyt vermy vadar edir. Bu mslnin
hmiyyti he kim sirr deyil3.
2. Namaz zaman geyimin pak olmas rti mslmann
n az gnd be df geyiminin tmizliyi, pakl
haqqnda dnmy vadar edir. Belc bir ox gigiyenik
tdbirlr d hyata keirilmi olur.
l-Mizan, c. 2 sh. 160-161.
Furu l-kafi c. 6, sh. 441-444; Mizan l-hikm, c. 10, sh. 9294.
3
Quranda tbabt, sh. 130-131.
1
2

226

YEKUN
Burada bir ne mqama diqqt yetirmk zruridir.
1. lahi dinlrin geyimin paklna hmiyyt vermsi
dinin briyyt gigiyenik xidmtlrindndir. Lakin
geyimin pakl, tmizliyi insann tbii v instinktiv
meyllri srasnda olduundan Qurann elmi mczsi
hesab oluna bilmz. slamn bu gstrii insann instinktiv
meyllrinin tsdiqi olub bldilik mqsdi dayr.
2. Qurann xsn Peymbr (s) nvanlanan
gstrii frdi hkmdr. Bu, bir oxlarnda aynin
digrlrin aid olmad tsvvrn yarada bilr. Lakin
bu he d bel deyil. nki ayni bir ne yolla
mumildirmk olar.
Birinci: hzab sursinin 21-ci aysind (Hqiqtn,
Allahn Rsulu Allaha, qiyamt gnn mid bslynlr
v Allah ox zikr ednlr n gzl rnkdir!) qeyd
olunduu kimi Peymbr (s) hamya rnkdir. Demli,
ham ilk ayd Peymbr (s) aid olunan hkm ml
edrk ikinci ayy (hzab, 21) sadiq qalmaldr.
kinci: Ayd Peymbr (s) mracit olunsa da
geyimin paklnn yalnz Peymbr (s) aid ola bilck
he bir chti yoxdur.
nc: Geyimin pakl haqqnda nql olunan
rvaytlr gstrir ki, bu hkm yalnz Peymbr (s) aid
deyil (frdi hkm deyil, mumi hkmdr).
3. Ay haqqnda irli srln 6 ehtimaldan yalnz biri
geyimin pak olmasdr. Buna gr d qti olaraq aynin
mlum mvzuya aidiyytn iddia etmk olmaz.
4. Namaz qlann rtlrindn olan geyimin paklnn
gigiyenik faydalar bu hkmn yalnz spesifik sbbi ola
bilr. Bunun tam sbb olduunu hesab etmk yanldr.
227

Ehtimal ki, bu hkm sbb olan digr mnvi, ictimai v

s. amillr d mvcuddur.

TRAF MHTN (RKLNMDN)

MHAFZS
traf mhitin tmiz, pak olmas (xsi mnzil, klr,
prospektlr, ictimai obyektlr, bizi hat edn hava, su v
s.) insann salamlnda mhm rol oynayr. Quranda
oxuyuruq:

Yadna sal ki, bir zaman brahim Kbnin yerini
bildirib bel buyurmuduq: "Mn he bir eyi rik
qoma, evimi tvaf ednlr, namaza duranlar, rku edn v
scdy qapananlar (namaz qlanlar) n (btlrdn)
tmizl!"1
Mlum ay hzrt brahim () haqqndadr. Kb ibadt
n tyin edildikdn sonra ona bel vhy olundu: Evimi
tvaf ednlr, namaza duranlar, rku edn v scdy
qapananlar (namaz qlanlar) n tmizl!
Ayd sz ken [ thhir] ifadsi haqqnda iki
ehtimal mvcuddur.
Birinci ehtimal: Allahn evini pak etmkdn mqsd
oran mnvi napaklqdan qorumaqdr. Yni bu ev Allaha
ibadt mxsusdur, irk v btprstlikdn uzaq olmaldr.
kinci ehtimal: Allahn evini pak etmkdn mqsd, onu
mnvi v maddi irkinlikdn uzaq tutmaqdr. llam
Tbatbai birinci mnaya stnlk verir2.
1
2

Hcc, 26.
l-Mizan, c. 14, sh. 368.

228

kinci ehtimal qbul edriks, ay mscidlrin pak

saxlanlmasna da aid olur.

ELM SRLR
1. slamda mscidlrl bal xsusi hkmlr
mvcuddur.
A) Mscidi murdarlamaq icazli deyil.
B) Mscid murdarlanarsa, onu tmizlmk (paklamaq)
hamya vacibdir.
badt mkannn paklanmas ibadt ednlrin
mnviyyatnda ox mhm iz buraxr.
2. traf mhitin paklanmas.
Bzi hkimlr yazrlar:
Bu ay traf mhitin, xsusil mscidin pak
saxlanlmasna
aiddir.
Namazn
dzgnlynn
rtlrindn biri onun pak yerd qlnmasdr1.
3. Mnzil v ictimai obyektlrin tmizliyi.
Bzi elm adamlar rvaytlr saslanaraq ayni daha
geni mnada izah etmy alrlar.
Adab -ri kitabnda mnzillrl bal 47 hkm
qeyd olunmudur ki, onun 7 hkm bu mvzuya aiddir.
Hmin 7 hkm aqca insann yaad mhitin tmiz, pak
olmal olduunun zrurtini gstrir. Mlum 7 hkm
aadaklardr.
1. Evd namaz n ayrca yer ayrn.
2. Evin dncyi pak olmaldr.
3. Evd it saxlamaq olmaz.
4. Ev (vaxtl-vaxtnda) sprlmlidir.
5. Ev qap qoyulmal v prdlnmlidir.
6. Yemk qablarnn azn aq qoymaq olmaz.
7. Evd axar v ya krr su olmaldr.
1

Quranda tbabt, sh. 131.

229

Peymbrdn (s) nql olunan bir rvaytd deyilir:

Zibili evd, yaadnz mhitd saxlamayn. nki
eytan (mikrob) ynaqdr.
Digr rvaytd is oxuyuruq:
Toz qaldrmayn; nki tnffs arladrr1.
Qeydlr:
a) 1 q toza mikroskopla baxdqda 750 000 2 100 000
mikrob grmk olar.
b) Rvaytlrd mikrob eytan dey yad edilmi v
ziyanlar xatrladlmdr. nc d qeyd etdiyimiz kimi
slamda hr bir irkin, xbis varla eytan deyilir2.
YEKUN
Burada bir ne mqama toxunmaq lazmdr.
1. lahi dinlrin, xsusil slam v Qurann paklq
mslsin diqqti dinin briyyt elmi xidmtlrindn
biridir.
2. Thart v paklq mslsi (insann instinktiv meyli
olmaqla yana) ncki dinlrd d diqqt mrkzind
olduu n Qurann elmi mczsi sayla bilmz.
3. Aynin hzrt brahim () Kbnin paklanmas il
bal xsusi hkmdn ibart olduunu v qeyd olunan iki
ehtimaln mvcudluunu nzr alsaq, qti olaraq traf
mhitin (irklnmdn) qorunmas il bal olduunu dey
bilmrik.

1
2

Hkmlrin flsfsi, sh. 223.

Yen orada, 226.

230

CNS SALAMLIQ
MENSTRUASYA HALINDA CNS LAQNN
YASAQ OLUNMASI
Menstruasiya (heyz, ayba) qadnlarda hr 21-30
gndn bir uaqlqdan qan glmsi il mayit ediln
mrkkb fizioloji prosesdir. slama gr qadnlar ayba
adtlri keirdiklri zaman onlarla intim mnasibt
yasaqdr. Quranda bu haqda oxuyuruq:
Sndn heyz (ayba) barsind sual ednlr syl:
"Heyz ziyytli bir haldr. Heyz zaman qadnlardan knar
olun, (heyzdn) tmizlnmyn qdr onlarla yaxnlq
etmyin, tmizlndikdn sonra is Allahn siz mr etdiyi
yerdn (buyurduu qayda zr) onlara yaxnlan!"1
Bugnk yhudilik v xristianlqda bu nv qadnlarla
intim mnasibt qurulmas haqqnda ziddiyytli hkmlr
mvcuddur. Bir ox yhudilr gr bu cr qadnlarla hr
hans bir nsiyyt haramdr. Bu fikird olanlara cavab
olaraq bzi xristianlar qeyd edirlr ki, qadnn ayba
adtind olub-olmamas arasnda he bir frq yoxdur.
Onlarla istniln nv nsiyyt, htta cinsi laq bel
manesizdir. rb mriklri, xsusil Mdind
yaayanlar yhudilrdn tsirlnrk heyz halnda olan
qadnlarla onlar kimi davranrdlar. Bzi mslmanlar
Peymbrdn (s) bu haqda sorudular. Onlara cavab
olaraq szgedn ay nazil oldu2.
Qadnlar heyz halnda olduqlar zaman cinsi laqy
qar ikrah hissi duyduqlarndan Quran kiilr mracit
edir. Onlarla z istklrini qadnlara thmil etmmlrini
v bu vziyytd qadnlardan uzaq olma taprr.
1
2

Bqr, 222.
Tfsiri-nmun, c. 2, sh. 91-92

231

QISA TARX
Heyz halnda qadnlardan uzaq durmaq br hyatnda
qdim tarixi kemi malikdir. Qdim iranllar ayba adti
zaman qadnla cinsi laqni yasaq edirdilr3. Bugnk
Tvratda hmin msl daha ifrat kild qoyulmudur.
Bu gn heyz halnda olan qadnlarla cinsi laqnin
gigiyenik zrrlri blli olduu bir halda bu hkm riayt
olunmur. Htta xristianlarn bunu icazli hesab etdiklri
sylnilir.

HKMLR
slam dinind heyz halnda olan qadnlar haqqnda bir
ne fiqhi hkm mvcuddur.
1. Cinsi laq haramdr (hr iki trf n).
2. Dstmaz, qsl v tymmml hyata keiriln
ibadtlr heyz halnda olan qadna haramdr.
3. Cnabtli frd haram olan btn eylr heyz halnda
olan qadna da haramdr.
4. Qadn heyz halnda ikn boamaq (talaq vermk)
talaq batil edir.
5. Heyz halnda olan qadnla intim mnasibt quran
xs kffar (gnaha qarlq nad dnc) vacib olur.
6. Heyz dvr bitdikdn sonra namaz v s. ibadtlr
n qsl verilmlidir.
Qeyd: Bu hkmlrin bzisi Quran aysindn, bzisi is
hli-beytdn () gln rvaytlrdn xarlmdr.

hid Mthhri, Hicab mslsi, sh. 35.

232

ELM SRLR
Heyz halnda olan qadnlarla cinsi laqd olmaq
haqqnda rvaytlrd bir ox mqamlara toxunulmu v
bu bzi xstliklrin trdicisi kimi gstrilmidir. Bir ox
hkim v mtxssislr d bu haqda shbt amlar.
Onlarn fikirlri il tan olaq.
1. Bu hkm bir trfdn kiilrl baldr, yni onlar
sbr, cinsi mnasibtd israfdan kinmy dvt edir.
Digr trfdn is qadnlarla baldr, yni ayba adti
zaman qadnlar grgin anlar keirirlr. Cinsi laq is
onlarn bu grginliyini, narahatln daha da iddtlndirir.
2. Qadnlarla bal mtdil mvqe.
Bzi tfsirilr mlum ayni izah edrkn yazrlar:
slam hr yerd mtdil mvqedn x edir. Burada
da hmin prinsip sadiq qalaraq bu halda qadnlarla cinsi
laq xaricind istniln nv nsiyyti icazli hesab edir
(Bu yhudilrin ifrat, xristianlarn is ox mlayim
mvqeyinin yanlln akara xarr). Belc qadna
qar bu v ya digr hrmtsizliy, thqir yol vermdn
onun salamln da tmin etmi olur1.
3. Bu hkmn hikmtlrindn biri qadn v kiinin
xstliklrdn amanda qalmasdr. Hkimlrdn biri bu
haqda yazr:
Adi halda qadnn uaqlq yolu ifrazat vasitsil
yumalr v qorunur. Sd turusu xasiyytli bu ifrazat
uaqlq yolunu mikroblardan qoruyur. Uaqlq yolunda qan
olduqda is vziyyt dyiir. Ayba adti zaman cinsi
laqy girmk irklnmni oxaldr, qadn v kiinin
salamln bh altna salr. Cinsi laq zaman
iltihablam uaqlq yolunda syrnt ml glir (sth
1

Tfsiri-nmun, c. 2, sh. 93-94.

233

tbqsi - funksional qat - qopmu) uaqln selikli qias

mikroblarn tsiri altna dr. Nticd uaqlqda iddtli
arlar ba verir. Qadnda yorunluq, sstlk, qzdrma
mahid olunur. ltihab ar olduqda digr hisslr d
keib, qadnda sonsuzluq yaradr. Bu halda cinsi laqd
olmaq qan axman oxaldr. Kiinin d xstliy yoluxma
ehtimal oxalr. Sidik kanalnda iltihab yaradr. Bzn bu
iltihab digr hisslr, xsusil xayalara da keir1.
Bzi tfsirilr Sndn heyz (ayba) barsind sual
ednlr syl: "Heyz ziyytli bir haldr aysini qeyd
edrk yazrlar:
slind bu cml sonrak cmlnin - heyz halnda olan
qadnlarla cinsi laqnin yasaq olunmasnn - sbbini
aqlayr. nki bu vziyytd qadnlarla yaxnlq etmk
ikrah hissi oyatmaqla yana oxlu ziyanlar da trdir. Bu
gn artq onun ziyanlar sbuta yetirilmidir. Buna misal
olaraq, kii v qadnn sonsuzluq (nsil verm
qabiliyytinin itirilmsi), sifilis, sznk v s. zhrvi
xstliklrin trmsi orqanizmin mikrob yna olan
heyz qannn kii cinsiyyt orqanna daxil olmas v s.
gstrmk olar. Buna gr d hkimlr heyz halnda cinsi
laqy icaz vermirlr2.
Alimlrdn biri yazr:
Heyz v elc d doum qannda orqanizmd olan
digr qanlarda olmayan mikroblar da mvcuddur.
Prinsipc kii ntfsi (yaxud ntf trkibindki
spermatozoidlr) v ya qadnn yumurtal ox tmiz v
mikrobsuz olur. Orada yeni bir varlq formalaaca n
Allah oran tmiz yaratmdr. gr tsadfn yumurtala
bir mikrob drs spermatozoid z onu mhv edrk
1
2

Quranda tbabt, sh. 50-51.

Tfsiri-nmun, c. 2, sh. 92-93.

234

sradan xarr. Lakin heyz zaman qan vasitsi il oxlu

sayda mikrob yumurtala keir ki, onlar sradan xarmaq
spermatozoidlrin qdrti xaricinddir. Belc mikroblar
byk qalibiyyt qazanr v nticd dl nqsanl olur1.
4. Qadnlarn heyzdn sonra qsl vermlrinin
hikmti.
Bzi elm adamlar bu haqda yazrlar:
a) Qadn ayba adtlri zaman hyat yolda (v digr
nsiyytd olduu insanlarda) ikrah hissi dourur (iyrnc
vziyyt alr). Buna gr d heyz dvr bitdikdn, qan
ksildikdn sonra qsl - bdni tam yumaq ona vacib olur
ki, yaranm ikrah hissi aradan getsin v qadn tam
ryyatan vziyyt dsn.
b) Nisbtn uzun kn heyz dvrnd dri
msamlrinin zrini trdn yaranan kntlr tutur.
Qsl zahiri tmizlikl yana msamlrin stn ar v
parazitlrin yuva salmasn ngllyir.
c) Heyz dvrnd qanda mvcud olan mikroblarn
bdnin digr hisslrin d sirayt etmsi ehtimal
bykdr. Buna gr d qsl verrk tam tmizlnmk
zruridir2.

TDQQ
1. Heyz halnda qadnlarla yaxnlq etmyin yasaq,
elc d heyz dvr bitdikdn sonra qsl etmyin vacib
edilmsi ilahi dinlrin briyyt xidmtlrindndir.
2. nc d qeyd olunduu kimi bu gstri slamdan
qabaq da mvcud olmudur. El buna gr d Qurann
elmi mczsi hesab oluna bilmz.
1
2

Hkmlrin flsfsi, sh. 258, 280.

Hkmlrin flsfsi, sh. 257-258.

235

3. Qeyd olunan hikmtlr spesifik sbblrdir. Bunlar

tam sbb kimi qiymtlndirmk doru deyil.
4. Sbir v cinsi laqlrd israfa yol verilmmsinin bu
hkmn sbbi kimi gstrilmsi dzgn deyil. nki
slam heyz dvrndki boluu doldurmaq n digr
yollar tklif etmidir. Misal n, bir kiinin bir ne
qadnla daimi ail qurmas v s.

ZNANIN YASAQ OLUNMASI

Zina kii v qadnn qeyri-qanuni laqsidir. Bu nv
laq Quranda "[ "fahi] (irkin ml) kimi yad
edilmi v qarsn almaq n ail qurmaq, qadnlarn
hicaba riayt etmsi v s. yollar gstrilmidir. Zina
Quranda bir ne mrhld mzmmt olunaraq
(pislnrk) qadaan olunmudur.
Birinci mrhl:
Zinaya da yaxn dmyin. nki o, ox irkin bir
ml v pis bir yoldur!1
Bu ayd zina irkin ml v bynilmz yol kimi
gstrilrk mzmmt olunmudur.
Bzi tfsirilr gr bu ayd mqama
toxunulmudur:
a) Aydki yasaq zina etmk deyil, zinaya yaxn
dmk klind verilmidir. Bu sbbsiz deyil. nki zina
bir ox hallarda nikahdan yaynmaq, namhrm baxmaq
v s. mqddimlrdn dour. Ay ox inc kild
bunlara da toxunmudur.
b) ibarsi tkidl mayit olunur.
[inn] tkid dat [ kan] kemi zaman kmki feli
v [ fahi] ifadsi.
1

sra, 32.

236

c) ibarsi zinann cmiyytd digr

pozunluqalara da yol adn gstrir1.
kinci mrhl: Quran Allah bndlrinin zlliklrini
aqlayarkn buyurur:
Onlar Allahla yana baqa bir tanrya ibadt etmz,
Allahn haram buyurduu cana nahaq yer qymaz (onu
ldrmz), zina etmzlr2.
Burada namusluluq Allahn xsusi bndlrinin
sciyyvi xsusiyytlrindn biri kimi gstrilmi v bu
irkin ml qurananlar ilahi zab gzldiyini
bildirmidir.
nc mrhl: Mkknin fthindn sonra qadnlar
Peymbr (s) beyt etdikd sazid gstriln
bndlrdn biri zina il bal idi. Quran bu haqda buyurur:
Ya Peymbr! Mmin qadnlar Allaha he bir rik
qomayacaqlar, ourluq v zina etmycklri,
vladlarn ldrmycklri (qz uaqlarn diri-diri
torpaa gmmycklrini), zg kiilrdn olan
uaqlarn yalandan rlrin isnad etmycklri v he
bir yax (byniln) id snin leyhin xmayacaqlar
bard sn beyt etmk n yanna gldiklri zaman
onlarn beytini qbul et v Allahdan onlarn
balanmasn dil. Hqiqtn, Allah balayandr, rhm
edndir!3
Drdnc mrhl: Allah-taala Nur sursind buyurur:
Zinakar kiiy v zinakar qadna yz ubuq vurun.
Allaha v axirt gnn inanrsnzsa, Allahn dini
barsind (bu iin icrasnda) ryiniz onlara yumalmasn
Tfsiri-nmun, c. 12, sh. 102.
Furqan, 68.
3
Mumthin, 12.
1
2

237

v mminlrdn bir dst d onlarn zabna ahid olsun.

(Bu, subay kiiy v rsiz qadna aiddir. Evli kii v qadn
zina etdikd is onlarn czas daqalaq edilmkdir).
Zinakar kii ancaq zinakar, yaxud mrik bir qadnla
evln bilr. Zinakar qadn da yalnz zinakar, yaxud
mrik bir kiiy r ged bilr. Bu (bel bir evlnm),
mminlr haram edilmidir.1
.

Bu, zinakarlara qar tutulan son mvqedir. nki

Quran ncki aylrd mslmanlar son mrhld
gstrilck ar hkm eitmk n hazrlad. Bu Ay
Mdind, slam dvlti yarandqdan sonra nazil
olmudur.
Qeyd: Qurann bu mrhlli mvqeyi trbiyvi
baxmdan ox maraqldr v ictimai msllrl
qarladqda
bu
metoddan
istifad
etmk
mqsduyundur.

QISA TARX
Qadnlarla qeyri-qanuni laq br tarixind v ncki
ilahi dinlrd d mnfi hal kimi qiymtlndirilmidir.
Yhudilikd d bu ml yasaq edilmidir. Bugnk
Tvratda da z ksini tapm on gstridn biri zina
etmkl baldr.
ncild d zina irkin ml kimi qiymtlndirilmidir.
Hans ki, ncild talaqn qadaan olmasna baxmayaraq,
zina sbbi il talaq vermy icaz verilmir.

HKMLR
slamda zina il bal ox ar hkmlr var.
1

Nur, 2-3.

238

1. Zina etmk byk gnahlardandr.

2. Zinakar n myyn cza tdbirlri tyin
edilmidir. Misal n, mhrmlri il zina ednin czas
qtldir. Ailli zinakarn czas daqalaqdr. Subay zinakarn
czas yz qam zrbsidir v s. Bu haqda trafl mlumat
geni izahl fiqh kitablarnda verilmidir.

ELM SRLR
Hr bir insann qar cinsl qeyri-qanuni cinsi laqsi,
mnvi, ictimai v gigiyenik fsadlarla nticlnir. hlibeytdn () gln rvaytlrd, tbabtl bal elmi
srlrd bu msllr toxunulmudur. Aada bunlardan
bir nesin nzr salaq.
1. Rvaytlr.
Rvaytlrd zinakarn imann hdudlarndan knara
xd bildirilir. Nmun n aadak hdis nzr
salaq.
Zinakar xs bu irkin ml qurand zaman mmin
deyil. Ourluq edn d eyni katiqoriyaya aiddir. nki o,
bu mli hyata keirdiyi zaman kynk ynindn xan
kimi iman da ondan xaric olur (imann itirir).
2. Mnvi fsadlar.
nsan z hyat faliyytini al, dnc v din
rivsind proqramladran varlqdr. Zina is iki insann
qeyri-qanuni cinsi mnasibtidir, hans ki, bir ox hallarda
kobud cinsi tcavzl mayit olunur. Frd zina edrkn
insanlq hdudlarn aaraq heyvan klini alr. Buna gr
d zina insanla smayan mldir. Ehtimal ki, Qurann
bu mli v adlandrmasna sbb d
budur.
3. Zinann ictimai fsadlar.
239

Bzi tfsirilr zinann yasaq olunmasnn flsfsi

haqqnda yazrlar:
1. Ail qurluunda hrc-mrclik yaranmas, ata v
vladlar arasnda soyuq mnasibt yaranmas.
2. Bu rsvay ml frdi v ictimai zmind davadalaa, dmniliy yol ar.
3. Tcrb gstrir ki, bu ml mxtlif xstliklr
trdir (elm d sbut etmidir).
4. Bu ml adtn uan abort olunmasna v s. bais
olur.
5. Ail qurmaqda mqsd yalnz cinsi tlbatn
dnilmsi deyil. Burada mtrk yaam, ruhi tskinlik,
vlad yetidirmk v s. amillr d mvcuddur. Btn
bunlar yalnz salam, mhkm ail mhitind gerklir1.
4. Zhrvi xstliklrin yaylmas.
Zhrvi xstliklr hanslardr?
Zhrvi xstliklr n mhm veneroloji xstliklr
saylan olduqca thlkli v yolxucu xstliklrdir.
Zhrvi xstliklr dedikd aadaklar nzrd
tutulur:
1. Sifilis (Syphilis)
2. Sznk (Gonorrhea)
3. Yumaq ankr (Chancroid)
4. Qasq limfoqranulmatozu (Donovania granulomatis)
Bzi hkimlr zhrvi xstliklrin yaylmas haqqnda
yazrlar:
Zhrvi xstliklrin yaylmasnn balca sbbi
tsadfi yaxnlqlardr.
John Bisston bu haqda yazr:

Tfsiri-nmun, c. 12, sh. 102.

240

Aradrmalar gstrir ki, ksr zhrvi xstliklr

qanuni nikah xaricind ba vern cinsi yaxnlqlar vasitsi
il yoluxur1.
5. QS2 xstliyinin yaylmas.
QS (Qazanlm mmun atmazl Sindromu)
sasn cinsi laq yolu il yaylan xstliklrdndir. Bu
xstlik son on ild dnyada xsusil, Amerika v
Avropada ciddi kild yaylmdr. Mslman lklrind
is ox yaylmamdr. Ehtimal ki, bu mslman
Son 20 ild Penisillin preparatnn kf olunmasna v zhrvi
xstliklrin azalmasna baxmayaraq, alimlr briyytin qarlad
bu byk thlkni hiss etdilr. Buna gr d 1964-c ild Amerikada
50 lkdn 1500 mtxssisin itirak il zhrvi xstliklr
mvzusunda qlobal seminar keirildi. Seminarda oxunan mqallr
ayrca kitab kilind ap olundu. Seminarda tqdim olunan
statistikaya gr 1950 - 1960-c illrd aradrlan 105 lkdn 71-d
bu nv xstliklr artmdr. Bu lklr arasnda Avropa lklri
oxluq tkil edir. Yni 20 Avropa lksindn 19-da zhrvi xstliklr
artmdr. n az artm mahid olunan is rq lklridir. Burada 12
lkdn yalnz 6-da artm qeyd alnmdr.
Hmin seminarda mlum oldu ki, 1957-ci ild Amerikada siflis
yoluxanlarn say 7600 nfr olmudur. Bu rqm 1961-ci ild 20800-
ykslmidir. Yni 4 ild 3 df artmdr. Sznk xstliyin
yoluxanlarn say yalnz Amerikada ild 1 mln. nfr atr. Dnyada
siflis yoluxanlarn say is 1953-c ild 20 mln.a atrd (Quranda
tbabt, sh. 181-182).
2
Qazanlm mmun atmazl Sindromu (QS, ing: Acquid
Immune Deficiency Syndrom) V (nsanda mmun atmazl
Virusu) infeksiyas fonunda inkiaf edn v CD4+ limfositlrinin
(leykosit nv) azalmas il xarakteriz olunan, mahiyyti etibaril V
infesksiyasnn son mrhlsidir. QS-in tzahr formalar zlrini
oxsayl opportunistik yoluxucu v qeyri-yoluxucu xstliklrl
bruz verir. Sad kild desk, bu virusa yoluxmu insanlarn
immun-mdafi sistemi kskin ziflyir v onlar bir ox xstliklr
asanlqla tutulurlar. Bu xstliklr lml nticlnir.
1

241

lklrind tsadfi cinsi laqlrin nisbi azlnn

nticsidir.

SLAMIN ZHRV XSTLKLRN

QARISININ ALINMASINDA
GSTRDY DAHYAN METOD
N n mslman lklrind (gigiyenik tdbirlrin
nisbtn zif olmasna baxmayaraq) zhrvi xstliklr
yoluxma hallar az inkiaf etmi lklrd is daha
oxdur?
Bu sualn cavabn slamn bu msly mnasibtind
axtarmaq lazmdr. Quran zinann mqddimlrindn
balayaraq onlar yasaq etmidir. Sonra zinan mrhlli
kild (4 mrhld) qadaan etmidir.
Bzi hkimlr bu haqda yazrlar:
Bu thlkli xstliklrin kontrol olunmasna sbb
olan metod hansdr? Ax btn yollar tcrbdn
keirilmidir. Onlar Penisillin preparatn snaqdan
keirdilr; lakin uursuzluqla qarladlar. xlaqszlq
yuvalarn nzart altna aldlar; lakin bunun da faydas
olmad. Dzgn cinsi laq mdniyytini tbli etdilr;
lakin bu da yaralarn saaltmad. Btn bu metodlar
tcrb olundu; lakin he bir ntic vermdi. slamn
gstrdiyi mbariz sulu is snaqdan uurla kemsin
baxmayaraq, unuduldu1.
YEKUN
1. Tsadfi, qeyri-qanuni cinsi laqnin yasaq olunmas
ilahi dinlrin br xidmtlrindn biridir. Bu hkmn

Quranda tbabt, sh. 188-190.

242

elmi sirlri qdim dvrlrd insanlara mlum olmad

n onu ilahi dinlrin elmi mczsi hesab etmk olar.
2. Zina yhudilikd d qadaan olunduu n bunu
Qurana mxsus elmi mcz hesab etmk olmaz.
3. Zinann gigiyenik v ictimai fsadlar onun yasaq
olunmasna spesifik sbb ola bilr. nki hl bu hkmn
btn sirlri almamdr.
4. Zhrvi xstliklrin yaylmasnn mxtlif sbblri
var. Onlardan yalnz biri tsadfi cinsi laqdir. Hr zinada
xstlik axtarmaq doru deyil. Bir ox hallarda gigiyenik
tdbirlr nticsind tsadfi cinsi laq zaman bel
xstliklrin qars alnr.
Demli, zinann yasaq olunmasnn tam sbbini
gstrmk olmaz. Bu yalnz gigiyenik sbblrl izah
edilmmlidir.

LVATIN1 YASAQ OLUNMASI

Livat cinsi tmin olunmann qeyri-adi sulla yerin
yetirilmsidir. Bu, insan tbitin, instinktiv meylin
ziddir. Ilahi peymbrlr () bu irkin adt qar
mbariz aparmlar. Quran bir ne ayd Lut
peymbrin () qvm haqqnda shbt ar v bu qeyriadi cinsi tmin olunman pislyrk qadaan edir.
Birinci:
Dorudanm siz br vladndan yalnz erkklrl
yaxnlq edirsiniz? V Rbbinizin sizin n yaratd
qadnlarnz trk edirsiniz? Siz (gnah etmkl) hddi
aan bir camaatsnz!"2
slama gr btvlkd homoseksualizm v elc d cinsiyyt
pozunluunun digr nvlri (sadizm, mazohizm, pedofiliya v s.) qti
kild yasaqdr.
2
ra, 165-166.
1

243

kinci:
Bir zaman o z tayfasna demidi: "Sizdn vvl br
hlindn he ksin etmdiyi hyaszl (kiilr arasnda
olan cinsi laqni) sizmi edcksiniz? Siz qadnlar atb
hvtl kiilrin stn glirsiniz. Siz, dorudan da, hddi
am bir tayfasnz!"1
Birinci ayd bu mlin rsvay, irkin ml olmasn
qeyd etmkl yana, buna ncki mmtlrd tsadf
edilmdiyini vurulayr. Bu mlum mlin irkinliyini
daha da artrr. nki bu gn sas qoyulan pis adt sabah
glck nsillr rnk olacaq2.
nc:
Lutu da (yad et)! Bir zaman o z qvmn demidi:
"Dorudanm siz znzdn vvl almlrdn (br
hlindn, ins v cindn) he ksin etmdiyi iyrnc bir ii
grrsnz?3
Drdnc:
Lutu da (peymbr gndrdik). O zaman (Lut) z
tayfasna demidi: "Gznz gr-gr irkin ilmi
mul olursunuz? (Etdiyiniz mlin qbahtini, gnahn
baa d-d hl d ona davam edirsiniz!) Siz
qadnlar qoyub hvtl erkklrin yannam (stnmi)
gedirsiniz? Hqiqtn, siz cahil bir tayfasnz!" (Lut)
tayfasnn cavab yalnz: "Lutun ailsini yurdunuzdan

raf, 80-81.
Tfsiri-nmun, c. 6, sh. 242.
3
nkbut, 28.
2

244

qovub xardn. nki onlar (bizim grdymz ilrdn)

tmiz qalmaq istyn insanlardr!" - demklri olmudu1.
[ fahi] qbahtli olduu aydn olan ilr
deyilir. Burada mqsd livatdr.
Beinci:
Elilrimiz (mlklr) Lutun yanna gldiklri zaman
(tayfas bu gzl qonaqlara bir pislik yetirr dey)
ndiy dd, ryi sxld v: "Bu, ox tin
(baablal) bir gndr!" - dedi. (Qonaq gldiyini biln)
tayfas tlsik (Lutun) yanna gldi. Onlar (Lutun yanna
glmzdn v mlklri grmzdn) vvl d pis ilr
grrdlr. (Lut onlara) dedi: "Ey qvmm! Bunlar
(balalarm v ya mmtimin qadnlar) mnim qzlarmdr
(onlardan rit mvafiq surtd istifad edin). Onlar
(nikah baxmndan) sizin n daha tmizdirlr. Allahdan
qorxun v (yaramaz mllrinizl) mni qonaqlarn
yannda rsvay etmyin. Mgr aranzda (siz yax ilr
grmyi mr edn, pis ilri yasaq edn) al banda bir
adam yoxdur?" Onlar dedilr: "Snin qzlarna he bir
rbtimiz (v ya ehtiyacmz) olmadn, bhsiz,
bilirsn. N istdiyimizi d, yqin ki, bilirsn!"2
Hdislrd bu hadis bel anlr. Hzrt Lut () tarlada
ildiyi zaman yaraql gnclrin ona doru gldiklrini,
qona olmaq istdiklrini grd. O, bir trfdn
qonaqprvrlik hislrinin arna ss vermk istyir,
digr trfdn d yaraql gnclrin cinsi pozunlua
alud olan hr girmsinin hans rsvaylqlara sbb
ola bilcyini dnrd.
1
2

Nml, 54-56.
Hud, 77-79.

245

Altnc: Qmr (34) v Zariyat (32-37) surlrind d

Lutun () qvmnn mruz qalaca zabdan shbt alr.

QISA TARX
Qurana gr bu irkin ml ilk olaraq hzrt Lutun ()
qvm trfindn hyata keirilmidir. slam bu cinsi
pozunlua qar xm v ona qurananlara edam czas
ksmidir.
slamdan nc Tvratda da Lutun () qvm haqqnda
trafl mlumat verilir.
O zamandan uzun srlr kemsin baxmayaraq,
dnyann bir ox lklrind cinsi pozunluun bu nv
hl d mahid olunmaqdadr. Bir ox Avropa
lklrind is seksual azlqlar rsmi faliyyt gstrirlr.
Statistik mlumatlara gr tkc ngiltrd 40 min uaq
bu yolla pul qazanr1.

HKMLR
slamda bu irkin mll bal bir ne hkm
mvcuddur.
1. haram v byk gnahdr.
2 Bu mli hyata keirn hr iki trf myyn
raitd edam olunmaldr.
3. Frd cinsi laqd olduu partnyorunun ana, nn,
bac, qz v oul nvsi il ail qura bilmz.

ELM SRLR
1. Bu irkin ml insann instinktiv meyllrin ziddir.
Onun mnvi dgnlyn, insanlq hdudlarndan
1

Quranda tbabt, sh. 191-192.

246

knarlamasna yol ar. Quranda da bu msly

toxunulmudur.
2. Livatn gigiyenik zrrlri.
Anal yaxnlq, trf mqabilinin kii v ya qadn
olmasndan asl olmayaraq davaml olduqda xroniki hal
alr. Bundan doan fsadlara aadaklar misal gstrmk
olar:
1. Btn zhrvi xstliklr bu yolla yaylr (sifilis,
sznk, yumaq ankr v s.).
2. Anus dliyinin zllrinin funksiyas pozulur v
ifrazat (ekskpement) kontroldan xr.
3. Cinsi laqy mruz qalm kii psixi sarsnt keirir
v kii olmadn tsvvr edir. Bu, zn onun
davrannda gstrir v onda sadizm, mazohizm v s.
psixi xstliklr yaradr.
4. Kiinin z hyat yoldana meyl gstrmmsi
nticsind nikah pozulmas il mayit olunur.
5. Qadn v kii arasnda psixi grginliklr yaranr.
6. QS xstliyinin yaranmas v inkiafna yol ar.
YEKUN
Burada bir ne mqama nzr salmaq zruridir.
1. Livatn psixi v gigiyenik fsadlarna nzrn yasaq
olunmas ilahi dinlrin briyyt xidmtlrindn biridir.
2. Bu Qurann elmi mczsi sayla bilmz. nki
Qurandan nc Tvratda da bu msly toxunulmudur.
3. Livatn gigiyenik fsadlar onun yasaq edilmsinin
spesifik sbbidir.

247

ONANZMN1 YASAQ OLUNMASI

Onanizm (kflm) orqazm yaratmaq mqsdi il
erogen nahiylrin (ox vaxt cinsi orqanlarn) sni
qcqlandrlmas prosesin deyilir. Bu ml slamda haram
v yasaq olunmudur. Quranda bu haqda oxuyuruq:
O kslr ki, ayb yerlrini (zinadan) qoruyub
saxlayarlar; Ancaq zvclri v cariylri istisna olmaqla.
Onlar (zvclri v cariylri il grcklri bu idn
tr) qnanmazlar. Bundan artn isyynlr (halaldan
harama addayaraq) hddi aanlardr (Allahn mrini
pozanlardr)2.
Bu aylr Quranda iki df tkrar olunmudur. Nql
olunduuna gr mam Sadiqdn () bu ml haqqnda
soruulduqda hzrt () buyurdu:
ox byk gnahdr. Bu ii grn z il izdivac
etmi bnzyir. Kimsnin bu ii grdyn bilsm onunla
bir sfr arxasnda ylmrm. Rvayti sorudu:
Quranda bu haqda ay varm? Hzrt bu aylri oxudu:
O kslr ki, ayb yerlrini (zinadan) qoruyub
saxlayarlar; Ancaq zvclri v cariylri istisna olmaqla.
Onlar (zvclri v cariylri il grcklri bu idn
tr) qnanmazlar. Bundan artn isyynlr (halaldan
harama addayaraq) hddi aanlardr (Allahn mrini
pozanlardr).
Qeyd: Szgedn ay mumi bir hkm aqlayr. Yni
cinsi tlbatn qeyri-adi sulla tmin ednlri tcavzkar
adlandrr. Diqqtiniz atdrlan rvaytd is mam () bu
tcavzkarln nmunlrindn biri haqda shbt
amdr. Baqa szl desk, ayd konkret onanizm dey
qeyd vurulmamdr.
1
2

slama gr btvlkd masturbasiya qti yasaq olunmudur.

Muminun 5-7; Maric, 29-31.

248

HKMLR
1. Onanizm haram olmaqla yana byk
gnahlardandr.
2. Oruc olduu halda sni qcqlanma yolu il orqazm
yaranarsa oruc batil olar.
3. Onanizml mul olduu isbat olunan frd hakim
trfindn czalandrla bilr.

ELM SRLR
Tibb elmlri zr mtxssis alimlr Onanizmin byk
fsadlar trtdiyini bildirmilr ki, aada diqqtiniz
atdrrq.
1. Psixi v etik fsadlar.
Bzi yazlar onanizmin trtdiyi zrrlr haqqnda
yazrlar:
nsann xlaq tsvvr olunmaz drcd mnfiy
doru dyiir. Paxllq (dargzlk), qm-qss, malxlya
(sbbsiz ruh dknly) v guniinlik cinsi
pozunluun bu nvn quranman ac nticsidir1.
2. ctimai fsadlar.
Bzi alimlr Cinsi ziflik kitabndan sitat gtirrk
yazrlar:
Onanizm cinsi aktn qeyri-normal kemsin - cinsi
zifliy (impontesiyaya) sbb olur. Frdi qorxaq, sst
edir, csartini lindn alr. Bzn cinsi yetginlik dvrnd
davaml Onanizml mul olmaq frdi narkotik
maddlrin bel bacarmad kild zifldir2.
3. Fiziki (cismani) ziyanlar.
1
2

slam, drmansz hkim, sh. 63-64.

Byk gnahlar, c. 2, sh.312-313.

249

Doktor Hobin-in mahidlri sbuta yetirmidir ki,

cinsiyyt orqan il bal btn xstliklr masturbasiya
nticsind meydana glir. Bundan baqa gzn tor
qiasnda, elc d xovlu qiasnda xstlik trdir. Bu
iyrnc ml davaml olduqda z z rngini itirir v solun
grnr. hrd tutqun hal yaranr. Gz yal halqa il
hat olunur. Bundan sonra mxtlif zvlrd sstlk,
zginlik mahid olunur. Hafiz ziflyir, itah azalr,
hzm tinlir, nfs tngiyir.
Cinsi pozunluun mlum nvnn digr lamtlri is
qan azl, ba gicllnm, arqlama sstlm v s.-dr1.
Alimlrdn biri yazr:
Onanizm gnclik travtini, yara azaldr. Davaml
olduqda is impatensiya il nticlnir. Salara dn salr,
vaxtsz qocala yol ar. Orqazmn tezlmsi onanizmin
ac nticlrindndir2.
YEKUN
Bir ne mqama aydnlq gtirk.
1. Onanizmin yasaq olunmas dinin briyyt,
xsusil gnclr xidmtlrindndir. Br hl onanizmin
ziyanlar haqqnda hr hans bir mlumata malik olmad
bir dnmd slam bu iyrnc mli haram etdiyini elan
etmidir. Bu, hm d slam hkmlrinin masir elmi
nailiyytlrl st-st ddynn gstricisidir.
2. Quranda aqca onanizmdn shbt almamdr.
nc d qeyd etdiyimiz kimi, ayd mumi bir hkm
(cinsi tlabatn qeyri-adi sulla tmin olunmasnn yasaq
olunmas) verilmidir. Onanizm is bu mumi hkmn
1
2

slam drmansz hkim, sh. 63-64.

slam mdniyyti, sh. 288.

250

nmunlrindn biridir. El buna gr d Qurann elmi

mczsi hesab oluna bilmz.
3 Onanizmin trtdiyi ziyanlar mlum yasaq hkmnn
tam sbbi deyil. Ehtimal ki, slama gr bu yasaqn
arxasnda digr sirlr d mvcuddur.
4. Qeyd olunan xstliklrin sbblrindn yalnz biri
onanizmdir. nki szgedn xstliklrin (qan
atmazl v s.) digr trdici sbblri d var.

QURAN V NSANIN PSX SALAMLII

Bir ox Quran aylrinin ehtiva etdiyi ideoloji, etik
gstrilr insann psixi tskinliyin, ruhi tarazlnn
qorunmasna msbt tsir gstrir v nticd insann psixi
salamln tmin edir. Bu mvzuya chtdn
yanamaq olar. Birincisi, Qurann zn fa
adlandrmas. Ikincisi, Qurann tarixi baxmdan
favericiliyi (tarixi faktlar). ncs, tibb elmlrinin bu
favericiliyi tsdiq etmsi.
Qurann favericiliyi il bal aylr.
Bu msl il bal bir ne ayy istinad edilmidir.
1. Biz Qurandan mminlr n fa v mrhmt
olan aylr nazil edirik. O, zalmlarn (kafirlrin) ancaq
ziyann artrr1.
2. (Ey insanlar!) Siz Rbbinizdn bir yd-nsiht,
rklr bir fa, mminlr hidayt v mrhmt
(Quran) glmidir!2
3. De: "O, iman gtirnlr hidaytdir v fadr3.
1. [ ifa] sz xstliklr, eyb v nqsanlara
qarlq olaraq ilnir. Demli, Quran ilk nvbd insan
1

sra, 82.
Yunus, 57.
3
Fussilt, 44.
2

251

xlaqi xstliklrdn, qsurlardan saaldr.

[rhmt] sz xlaqi srvtlrl zintlnmy, Qurann
nzarti altnda trbiy olunmaa iardir.
2. Bzi tfsirilr Quran nec fa verir? sualna
cavab olaraq yazrlar:
bhsiz, xlaqi xstliklr bir ox chtdn fiziki
xstliklr bnzyir. Hr iki xstlik dadcdr, hr
ikisinin tbib, malicy ehtiyac var, hr ikisi bzn
yolxucudur. ox maraql v mnal bnztmdir. Bli,
Quran chalt, qrura, hsd, nifaqa qar mbarizy
qalxmaq istynlr n hyatverici nsxdir. Quran
dnyann drd bir yannda alovlanan mharib odunu
sndr bilck yegan doktrinadr.
3. Bir ox hdislrd Qurann favericiliyi z ksini
tapmdr.
4. N n Quran zlmkarlara mnfi tsir gstrir?
Bu suala cavab olaraq bildirmk lazmdr ki, Quran saf,
tmiz ya suyunu xatrladr. Hans ki, bada lal,
oranlqda tikan bitirir. Quran vitamin dolu qida
mhsuluna bnzyir. Alim daddqda tlim-trbiy n gc
alr. Zlmkar daddqda is daha da hddini ar1.

QURANIN FAVERCLY TARXN GZ

L (TARX FAKTLAR)
Qurann favericiliyinin n yax gstricisi cahiliyyt
dvr
rblrinin
slam
trbiysi
grmlrl
mqayissidir. slam gni domazdan nc rbistan
yarmadasnda chalt hkm srrd. Mxtlif ictimai,
xlaqi xstliklr ba alb gedirdi. Lakin slamdan sonra

Tfsiri-nmun, c. 12, sh. 237-238.

252

ninki fa tapdlar, htta dnyann byk qdrtlrini

(super gclrini) diz kdrdlr1.
Qurann nazil olmasndan 200 il kemmi sivilizasiyal
cmiyyt quruldu. Tfriqlr, qartiliklr ali hakimiyytl
vz olundu. Kl vziyytind yaayan, diri ikn
gmln, n adi hquqlardan bel mhrum olan qadnlar
xilas oldular. Bel ki, valideynlrindn qalan irsdn onlara
da pay ayrlr, ictimai faliyyt gstrirdilr. ox az sayda
insann yazb-oxumaq bildiyi rbistan yarmadas srlr
boyu dnyann elmi mrkzin evrildi.

QURANIN FAVERCLY V TBB

ELMLR
Bir ox psixoloq v sosioloqlar Quran aylrinin
mzmununu inclmi, onun insan psixikasna tsirindn
shbt am v bunu tcrbi elmlrl isbat etmilr. Bu
tdqiqatlar z aradrmalarn iki sas xtt zr
aqlamlar:
a) Quran oxuman arlarn, iztirab v solunluun
azalmasnda rolu;
Bu ynd oxsayl tdqiqatlar aparlm v maraql
nticlr ld olunmudur ki, aada diqqtiniz
atdrrq.
1. lirza Nikbxt Nsrabadi z dissertasiyasn Quran
avaznn qarn nahiysind crrahi mdaxildn
(operasiya) sonra ba vern arlarn azalmasndak rolu
mvzusuna hsr etmi v sbuta yetirmidir ki, Quran ssi
qarn nahiysindn crrahi mdaxil sulu il malic
olunan xstlrin operasiya sonras arlarnn azalmasnda
byk rol oynayr.
1

Tfsiri-nmun, c.12 , sh. 241.

253

2. Tehranda ztirab testi sulu il aparlan tdqiqat

gstrir ki, 60 orta mktb agirdindn 6 ayda minimum
yarm saat Quran oxuyan qz uaqlarnda iztirab,
solunluq, ruh dgnly, digrlrin nisbtd olduqca
azdr.
3. Digr statistik aradrma is davaml Quran
oxuman stresin (gzlnilmz grgin raitin trtdiyi
emosional vziyyt) aradan qaldrlmasnda mhm rol
oynadn akara xarmdr. lbtt, Qurann
dnlmsi d bu baxmdan byk hmiyyt dayr.
b) Quran tlimlrinin frdi v ictimai psixikann
salamlnda rolu.
Bir ox mtxssislr bu haqda aradrmalar aparm v
Quran tlimlrinin (gstrii v tvsiylrinin) frdiictimai psixikann salamlndak rolunu inclmilr.
Burada bu tdqiqatlarn nticlrini diqqtiniz atdrrq.
1. xsiyytin sbat v onun tvhidl laqsi.
Alimlrdn biri bu haqda yazr:
nsann psixi salaml haqqnda aradrmalar gstrir
ki, salam xsiyytd balca rolu psixi btvlk
(tarazlq) v dini hdilik oynayr. Dyrlr sistemin
sdaqt hyata mna verir. Insan xsiyytin sbat bx
etmk iqtidarnda olan dyrlr sistemi yalnz dindir. slam
dini tvhid, sbatllq, btvlk, blnmzlik zrind
qurulmudur. Tvhidin bariz nmunsi v tzahr
mqdds yaradandr1.
2. Quranda optimizmin alanmas, pessimizm
yasaq
qoyulmasnn
insann
solunluunun
azalmasnda rolu.
Quranda oxuyuruq:
1

Dinin psixi salamlqda rolu mqalsindn.

254

Oullarm! Gedin Yusifdn v qardandan bir xbr

bilin. Allahn mrhmtindn midinizi ksmyin. Allahn
mrhmtindn yalnz kafirlr midini zr!" 1
Dini kitablar, xsusil Quran insana Allaha tvkkl,
Onun rhmtindn namid olmamaq alayr, midsizliyi,
bdbinliyi pislyir. midsizlik slamda n byk
gnahlardan hesab olunur. Buna gr d mminlr zlrini
daim n, gmrah hiss edir v nikbin olurlar.
Alimlrdn biri bu haqda yazr:
Aradrmalar gstrir ki, dini etiqad gcl olan, dini
ayinlri icra edn xstlr salamlqlarna daha tez
qovuurlar2.
3. Qurann insanlar sbr3 dvt etmsi v onun
psixi grginliklrin aradan qaldrlmasnda rolu.
4. Qurann insanlar Allaha tvkkl etmy4 dvt
etmsi v bunun problemlrin hllind, ruhi tskinlikd
rolu.
5. Allah yad etmyin iztirab v grginliyin aradan
qaldrlmasndak rolu5.
6. Dind intiharn yasaq olunmas v bunun
mslman cmiyytlrind intihar saynn sfra
enmsind rolu.
Gartner v hmkarlar trfindn aparlan oxsayl
aradrmalar dini etiqadla intihar arasnda mnfi laq
olduu akar edilmidir.

Yusuf, 87
Psixiatriya v kiliniki psixologiya jurnalndan.
3
Bqr, 153, 154; Ali-mran, 200.
4
hzab, 3; Ali-mran, 159.
5
Bqr, 155.
1
2

255

Stock n n dindarlar intihar etmirlr? sualna

cavab olaraq mxtlif dlillr gstrir. Bu dlillr srasnda
izzti-nfs, xlaqi msuliyyt, Allahn rhmtin mid v
s. amillr byk hmiyyt dayr 1.
7. Valideynlr sevgi gstrmk v onun salam ail
mhitind tsiri.
8. Hicab v qadnlarn psixi salaml.
9. Axirt inam v psixi salamlq.
10. Namazn ruhi tskinlikd rolu.
11. Ail qurmaq v onun frdi-ictimai tskinliy
tsiri v s.
YEKUN
Burada bir ne mqama aydnlq gtirmk faydaldr.
1. Qurann qeyd olunan favericiliyi hl nazil olduu
dnmd mahid olunur v ilahi kitab olduunu
isbatlayrd. Psixoloji biliklr inkiaf etdikc bu motivlr
daha aydn olacaq.
2. Unutmaq lazm deyil ki, Qurann gstrilrinin
hikmti psixi salamla gstrdiyi msbt tsirlrl
bitmir. Burada digr (mnvi) amillr d mvcuddur. Bir
ox amillr is hl d akar olunmamdr.
3. Qurann favericiliyi, psixi salamla msbt tsiri
onun elmi ecazkarln sbuta yetirmir. nki bu tsirlr
iki crdr.
Birinci: Qurann ehtiva etdiyi dyrlrin tsiri. Bu
dyrlr ncki dinlrd d mvcud olmudur v buna
gr d mcz ola bilmz.
kinci: Qeyd ediln tsirlr Qurann avaz il baldr.
Yni Quran oxuyann xsusi avaz v ya Qurann zn
mxsus musiqisi xstlrin malicsin msbt tsir
1

Dnc v davran jurnalndan.

256

gstrir v onlarn arlarn azaldr. Fikrimizc bu

Qurann zmtini gstrs d onun ecazkarlna sbut
ola bilmz. nki bu nv msbt tsirlr hr bir musiqid
mahid olunur. Lakin Qurann bu nv tsirinin
(mnviyyatla birg olduu n) daha ox olduu iddia
olunarsa, bunun trafl v dqiq aradrmalara ehtiyac
olduunu bildirrik.
4. Qurann frdi-ictimai psixikaya gstrdiyi msbt
tsirlrin akar olunmas biz Quran daha yax
tanmaqda, psixi xstlrin malicsind istifad etmkd
kmk edir. Baqa szl desk, bu istiqamtd aparlan
tdqiqatlar mnvi keyfiyytlri tcrbi kmiyyt olaraq
insanlarn ixtiyarna verir v ilahi vhydn istifad etmk
n yeni qaplar ar. midvarq ki, bu yeni balanm
tdqiqatlar davam etdirilck, insanlar mnviyyata daha
ox maraq gstrcklr.

257

KNC HSS
QURAN V XSTLKLRN MALCS
A) Quran v psixi xstliklrin malicsi;
nc d qeyd etdiyimiz kimi Qurana gr xstliklr
fiziki xstliklrl bitmir. Bzn insann ruhu xst olur.
Bel hallarda Quran mahir bir tbib kimi insan
xstlikdn xilas edir. Allah Quran fa olaraq tqdim
edir.
Biz Qurandan mminlr n fa v mrhmt olan
aylr nazil edirik. O, zalmlarn (kafirlrin) ancaq
ziyann artrr1
Qeyd: Quran v gigiyena fslind Qurann psixi
xstliklrin malicsind oynad roldan shbt
admz n burada tkrar etmirik.
B) Quran v fiziki (cismani) xstliklrin malicsi.

BAL
Bal, (ii) arlarn bal vern bitkilrin ik nektarndan
hazrlad v yem ehtiyac kimi istifad etdiyi krli
mayedir. Quranda bir ox qida mhsullarnn ad kilmi,
lakin [ ifa] sz yalnz bala aid edilmidir.
Rbbin bal arsna bel vhy (tlqin) etdi: "Dalarda,
aaclarda v (insanlarn) qurduqlar ardaqlarda (evlrin
damnda, zmlklrd) zn evlr tik (ptklr sal).
Sonra btn meyvlrdn ye v Rbbinin sn gstrdiyi
yolla rahat (asanlqla) get! (V ya: "Rbbinin yollarn
itatl tut!") (O arlarn) qarnlarndan insanlar n fa
1

sra, 82.

258

olan mxtlif rngli (a, sar, qrmz) bal xar. hsiz ki,
bunda dnb drk ednlr n bir ibrt vardr!2

QISA TARX
Bal qdim dvrlrdn balayaraq diqqt mrkzind
olmudur. Ondan hl Hipokrat dvrnd qida mhsulu
olmaqla yana dri xstliklrinin v yaralarn
saaldlmasnda antibakteriya kimi istifad olunurdu.
Tvratda da bal haqqnda shbt almdr.

ELM SRLR
Bir ox hkim v mtxssislr baln qiymtli qida
mhsulu olmaqla yana malicvi hmiyytindn shbt
amlar. Burada bal haqqnda aparlan n hatli
tdqiqatlardan birini diqqtiniz atdrrq.
Doktor bd l-Hmid Diyab v doktor hmd
dnya alimlrinin, xsusil Rusiya v Amerika
mtxssislrinin tdqiqatlarnn nticsini aadak
kild toplayaraq elmi ictimaiyytin diqqtin
atdrmlar:
Birinci: Baln (kimyvi) trkibi.
Bal 70 mxtlif madddn ibartdir.
1. Bal tbii kr maddlrinin n mhm qaynadr.
ndiy qdr baln trkibind 15 nv kr akar
olunmudur (Aradrmalar gstrir ki, baln trkibind
80%-dn artq karbohidrat, sasn qlkoza v fruktoza;
bundan baqa saxaroza, maltoza v s. mvcuddur).
2. Baln trkibind oxsayl vitaminlr (B, B 2, B5, B6, C,
K, E, A vitaminlri) mvcuddur. Bu vitaminlr bal
2

Nhl, 68-69.

259

trkibinin az miqdarn tkil etmsin baxmayaraq

olduqca faydaldr.
3. Baln trkibind mxtlif zlallar, zvi turular
(qlkon v s.), fermentlr (amilaza, katalaza, invertaza v
s.) mvcuddur.
4. Baln trkibind fermentlr (enzimlr) olduu n
maddlr mbadilsi v qidann asanlqla hzm
olunmasna kmk edir.
5. Baln trkibind sodium, maqnezium, potasium,
kalsium, natrium-xlor, fosfor, dmir, kkrd v s. kimi
aromatik v mineral maddlr d mvcuddur (0/002%).
Bunlardan baqa baln trkibind alkaloidlr v
boyayc maddlr d mvcuddur.
6. Bir ox tdqiqatlara gr bal antibakterial v
antienflamatuar xsusiyytlr malikdir. Bundan baqa
baln trkibind bitki hormonlar, elc d bir nv
cinsiyyt hormonu (estrogen blmlrindn) olduu
bildirilir. Qeyd etmk lazmdr ki, baln kimyvi trkibi
bitkinin nvn v hava raitin gr dyiir.
kinci: Baln antibakterial xsusiyyti. Alimlr
bildirirlr ki, insan orqanizmind xstlik trdn
mikroblar baln trkibin daxil olduqda funksiyalarn
itirirlr.
nc: Bal v uaq xstliklri. Bal uaq n hm
lverili qida mhsulu, hm d onlar xstlikdn qoruyan
dyrli drmandr.
Drdnc:
Bal
v
xrng
xstliklrinin
profilaktikas.
Beinci: Baln malicvi hmiyyti. Baln malicvi
hmiyyti ( Onda insanlar n
fa var) aysindn aydn baa dlr. Bu ilahi
drmann bir ox xstliklrin, xsusil hl elmin tsirli
260

drmann tapa bilmdiyi xstliklrin malicsind

oynad mhartli rol insan heyrtlndirmy bilmir. Bal
digr drman v pereparatlardan ayran onun malicvi
funksiyas il yana mnfi tsirinin olmamasdr. Baln
malicsind xeyirli olduu xstliklri nzrdn keirk.
1. Bal v dri xstliklri (dermatologiya). Hl
Hipokrat dnmind dri xstliklrinin malicsind
baldan istifad olunurdu. Gnmzd d hkimlr aparlan
tcrblr nticsind baln bu qbildn olan xstliklrin
malicsindki hmiyytini isbat etmilr1.
2. Bal v hzm xstliklri. Baln trkibind mvcud
olan oxsayl kimyvi elementlr hzm xstliklrin
msbt tsir gstrir2.
3. Bal v tnffsl bal xstliklr. Bal tuprekulyoz
(vrm), qara skrk, boaz iltihab, a ciyr iltihab,
astma (tngnfslik) v pnevmaniya (stlcm)
xstliklrinin malicsind ox faydaldr.
4. Bal v gz xstliklri. Hl qdim dvrlrdn gz
xstliklrinin malicsind baldan istifad edilrk
msbt nticlr ld olunmudur.
5.
Baln
qadn
v
dou
xstliklrinin
malicsindki misilsiz rolu.
6. Baln qulaq, boaz v burun xstliklrinin
malicsindki bnzrsiz rolu.
7. Baln rk xstliklrinin malicsindki rolu.
8. Bal v byrk xstliklri.
9. Bal v sinir sistemi.

trafl mlumat n bax: Doktor dnan -rif, Quran

tbabtindn, sh. 219.
2
trafl mlumat n bax: Quranda tbabt, sh. 205-206.
1

261

10. Bal v qan atmazl. Bal eritrositlri (qrmz

qan krciyi) artrr v orqanizmd K vitamini
atmazln aradan qaldrr.
Sonda qeyd etmk lazmdr ki, bu mczli nemtdn
malicvi istifad hkim nzarti il aparlmaldr. ks
tqdird gzlniln ntic ld olunmaya bilr.

YEKUN
1. Baln malicvi hmiyyti bhsizdir. Bu Quranda
da z ksini tapmdr ( Onda insanlar
n fa var).
2. Hl erkn tbabtd baln malicvi hmiyytinin
drk olunmasn, htta Tvratda da yad edilmsini nzr
alsaq, bunun Qurann elmi mczsi olmad anlalar.
Quranda veriln bu ibar (Onda insanlar n fa
var) sadc bal haqqnda mvcud olan fikirlrin
tsdiqidir.
3. Baln kimyvi trkibi bitkinin nvndn v hava
raitindn asldr. El buna gr d qeyd olunan
xsusiyytlr (baln md-barsaq, qaraciyr, d yolu,
byrk, rk-damar, sinir v s. xstliklrin malicsindki
rolu) hr balda olmaya bilr.

ORUC
Oruc,
obadandan
ilk
axam
saatlarnadk
qidalanmadan kinmy deyilir. Bu ml insan
orqanizmin, elc d onun psixoloji durumuna olduqca
msbt tsirlr gstrir. Quranda bu ml haqqnda bir
ne mrhld shbt almdr.
262

lk mrhld oruc tutanlara byk mkafat vd edilir.

Hqiqtn, Allah mhz mslman kiilr v qadnlar,
mmin kiilr v qadnlar, (Allaha) mti kiilr v
qadnlar, doru danan kiilr v qadnlar, sbirli kiilr
v qadnlar, tvazkar (yalnz Allah qarsnda kiiln)
kiilr v qadnlar, sdq vern, oruc tutan kiilr v
qadnlar, ayb (vrt) yerlrini (zinadan) qoruyub
saxlayan kiilr v qadnlar v Allah ox zikr edn kiilr
v qadnlar n (axirtd) mfirt (balanma) v
byk bir mkafat (Cnnt) hazrlamdr!1
Nvbti mrhld oruc mslmanlara vacib edilmidir.
Ey iman gtirnlr! Oruc tutmaq sizdn vvlki
mmtlr vacib edildiyi kimi, siz d vacib edildi ki,
(bunun vasitsil) siz pis mllrdn kinsiniz! (Oruc
tutmaq) say myyn olan (bir ay) gnlrdir. (Bu
gnlrd) sizdn xst v ya sfrd olanlar tutmad
gnlr qdr baqa gnlrd oruc tutmaldrlar. Oruc
tutmaa taqti olmayanlar is (hr gnn vzind) bir
yoxsulu doyuracaq qdr fidy vermlidirlr. Hr ks
knll xeyir i grrs (hm oruc tutub, hm d fidy
verrs), bu onun n daha yax olar. Bilsniz oruc
tutmaq sizin n n qdr xeyirlidir! nsanlara doru
yolu gstrn, bu yolu aq dlillri il aydnladran v
(haqq batildn) ayran (Quran) ramazan aynda nazil
edilmidir. Aya (ramazan ayna) yetin xslr (bu ay)
oruc tutmaldrlar; xst v ya sfrd olanlar is
tutmad gnlrin say qdr baqa gnlrd tutsunlar.
Allah sizin n arlq deyil, yngllk istr ki, fvt
gedn gnlrin orucunu tamamlayasnz v sizi dz yola

hzab, 35.

263

ynltmsin gr Ona ("Allahu kbr" demkl) tzim v

kr edsiniz1.

QISA TARX
Oruc slama qdrki dinlrd myyn kild (skut
orucu v s.) mvcud olmudur. Quran orucun tarixi
haqqnda iki ayd shbt ar. lk df orucu vacib
edrkn buyurur:
Ey iman gtirnlr! Oruc tutmaq sizdn vvlki
mmtlr vacib edildiyi kimi, siz d vacib edildi ki,
(bunun vasitsil) siz pis mllrdn kinsiniz!2
Digr bir ayd is hzrt Mrymin () orucuna iar
vuraraq buyurur:
gr (sndn bu uaq barsind soruan) bir adam
grck olsan, bel de: "Mn Rhman yolunda oruc (skut
orucu) tutma nzir elmim, ona gr d bu gn he
ksl danmayacaam!"3
Mqdds kitabda da yhudi v xristianlara oruc tutmaq
tvsiy olunur v hzrt Musann, elc d sann () oruc
tutmas yad edilir. Musa (), liya v sann () qrx gn
oruc tutmas mczli kild olmudur4. Hzrt sa ()
agirdlrin onun vfatndan sonra oruc tutmalarn
taprard5. O hzrtin hvarilri lazm gldikd oruc
tutardlar. Lakin bu onlara vacib olunmamd6.
1

Bqr, 183-185.
Bqr, 183.
3
Mrym, 26. Hzrt Mrym skut orucu tutmudu. Aydn anlalr
ki, orucun bu nv dvrn cmiyyti trfindn qbul edilirmi.
slamda is bu nv oruc yoxdur (Tfsiri-nmun, c. 13, sh. 45).
4
Samuil, 7/6; Hakimlr, 19/8.
5
Luka, 5/34, 35.
6
Matfey, 6/16, 18.
2

264

ELM SRLR
Orucun elmi sirlri, bzi xstliklrin profilaktika v
malicsindki rolu haqqnda bir ox hkimlr, elm
adamlar fikir sylmi, sr yazmlar. hli-beytdn gln
rvaytlrd d bu haqda shbt almdr ki, aada
diqqtiniz atdrrq.
1. Rvaytlr.
Bir ox hdislrd orucun faydalar, xsusil mnvi
faydas haqqnda shbt almdr. Burada bir hdisi qeyd
etmkl kifaytlnirik.
Peymbr (s) buyurmudur: Oruc tutun
ki, salam olasnz1.
2. Oruc insann iradsini gclndirir.
Bzi hkimlr bu haqda yazrlar:
Oruc cismani faydalar il yana insann ruhuna,
psixikasna da msbt tsir gstrir. Bel ki, onda
emosionallq, xeyirxahlq, tmkin mahid olunur. Oruc
tutan transsendental ruha, fvqlad zkaya malik
olduunu hiss edir2.
Bundan baqa oruc insana cinsi meyllrini
cilovlamaqda da byk dayaqdr. O, gnahdan kinmyin
n uurlu metodlarndan biridir. Peymbr (s) ail
qurmaqdan boyun qaran gnclr mracitl buyurur:
Ey gnclr! Ev tdark olanlarnz ail qursun. Buna
gc atmayanlar is oruc tutsun. Oruc onun n
gnahlara qar siprdir.
3. Orucun xstliklr msbt tsiri.
Bzi hkimlr yazrlar:

1
2

Bihar l-nvar, c. 96, sh. 255.

Quranda tbabt, sh. 213.

265

Gnmzd artq orucun bir ox xstliklr msbt

tsiri sbuta yetirilmidir. Bu xstliklr aadaklar
misal gstrmk olar:
Hzm sistemi il bal xstliklr. Xsusil kskin
md iltihab, piylnm, ateroskleroz, qan tzyiqi, inaq,
xroniki byrk iltihab, astma, etik v psixi anomaliya v
s1.
4. Orucun profilaktik faydalar.
Bzi hkimlr yazrlar:
Oruc insan yaamnn mxtlif trflrini nizamlayan
dvri ayindir. Burada insan ild bir df bu ayin ml
etmyi zruri hesab edir v bu onun ruhunda,
orqanizmind drin iz buraxr.
Oruc phriz rejimi, malic suludur. ox gman ki,
ondan n ox yararlanan hzm sistemidir. nki qidalanma
prossi qidan udmaqla bitmir. slind bu qidalanmada
ilkin mrhldir. Qida udulduqda btn orqanizm onu n
yax kild hzm etmk, sovurmaq n faliyyt keir.
Buna gr d orqanizmd n ilk sistem hzm sistemidir.
Digr orqanlarn istirahti zruri olduu kimi hzm sistemi
n d istiraht hyati hmiyyt dayr. Bu istirahtin
bir ay sabit phriz rejimi rivsind ba vermsi bir ox
msbt nticlr verir. Bunlar aadaklardr.
Orqanizmd ylb qalm artq piylrin rimsi (ks
tqdird piylnm xstliyi trdir).
Orqanizmd mvcud olan zhrli artq maddlrin
aradan getmsi.
Orqanizmd mvcud hceyr v vzilr funksiyalarn
n yax kild hyata keirm frsti verir.
Byrk v sidik kissinin nisbi istirahti.
1

Quranda tbabt, sh. 214.

266

Arteriyalarda
piy
yntlarnn
azalmas
v
aterosklerozun profilaktikas.
Aclq oruc mddti bitdikdn sonra orqanizmin
reaksiyasna sbb olur. Bu reaksiya zn qidalanmaya
meyl, gmrahlq, aktivlik klind gstrir. Halbuki
bundan nc qidalanma yorucu vziyyt almd. Oruc
ritd gstrildiyi qaydada hyata keirils, n yax
malic metoduna evrilr. Hans ki, bu gn Avropa
alimlri myyn raitd ac qalma malic sulu kimi
dyrlndirirlr. Avstraliyal hkim Barselius yazr:
Acln malicvi funksiyas pereparatlardan istifadni
stlyir. Helba adl digr hkim is ona mracit edn
xstlri bir ne gn ac saxlayar, sonra yngl qida
mhsullarndan istifad etmy icaz verrdi.
Oruc funksiyasn itirmi toxumalara yeni hyat bx
edir. El buna gr d doktor Bachwitn Oruc gncliyi geri
qaytara bilr dey bildirir.
YEKUN
Bir ne mqama nzr salaq.
1. Orucluq ayini v orucun vacib edilmsi
peymbrlrin () br tqdim etdiyi ilahi hdiyydir.
Orucun malicvi v profilaktik hmiyyti tam
aydndr. Bu elmi msldir v ilahi dinlrd d mvcud
olmudur. O dnmd insanlarn orucun elmi hikmtini
bilmdiklri halda icbari kild tutmalarn nzr alsaq,
bunun ilahi dinlrin elmi mczsi hesab etmk olar.
lbtt, bel bir ehtimal da mvcuddur ki, qidalanma il
bal phriz rejimi daim malicvi sul kimi hyata
keirilmidir. Oruc is bu tibbi metodun tsdiqi kimi
gstrilmidir. Lakin bu ehtimal yanldr. nki ilahi
dinlr gr oruc salam insanlara vacibdir. Xstlr is bu
267

hkmdn istisnadr. Halbuki phriz rejimi tibd xstlr

ttbiq olunur.
2. Oruc Qurana mxsus elmi mcz deyil. nki
qeyd etdiyimiz kimi slamdan nc d mvcud olmudur.
3. Orucun ad kiln bir ox xstliklr msbt
tsiri hkim nzartindn asldr. Ola bilr ki, oruc hkim
mslhtlrin gr bir oxlarna ziyan olsun. Bel
olduqda oruc haramdr. Demli, orucun qeyd olunan
xstliklr msbt tsiri yalnz bzi hallarda zn
gstrir.

268

NC HSS
QURAN V NSANIN YARADILIININ SRLR

GR
Quran nazil olduu dnmd tibb elmi ilkin addmlarn
atrd. Hkimlr orqanizmin daxili orqanlarndan, onlarn
funksiyalarndan xbrsiz idilr. Yunan v ran tbabtinin
elmi dairlr hakim olmasna baxmayaraq, hl lazmi
inkiaf yolunu kemmidi. nsann btnlkd
orqanizmini, habel onu tkil edn ayr-ayr sistem v
orqanlarn formas v quruluu haqqnda biliklr son yz
ild ciddi kild inkiaf etmi v anatomiyann mstqil
antropotomiya blmsi (insan anatomiyas) yaradlmdr.
Cahiliyy dnmind, rb cmiyytinin tibb haqqnda
he bir anlay olmad bir halda Quran insan
orqanizminin yaradlna strtl iarlr vurmudur.
Bu aylrdn bir nesin nzr salaq.

NSANIN YARADILI MRHLLR

QURANIN ELM MCZS KM
Quranda insann yaradl v bu yaradln hans
mrhllrdn kediyi haqqnda bir ox aylr mvcuddur.
Bu aylrin hidayt mqsdi damas il yana elmi
msllr d toxunmas tibb mtxssislrinin tccbn
sbb olmudur. Bel ki, onlarn ninki elmi mcz, htta
bdii sintaksisin ecazkar nmunsi hesab etmilr1.

Quranda tbabt, sh. 84.

269

Quran aylrin sasn insann yaradlnn

mrhllrini balancdan dnyaya glndk (v
dnyadan kndk) aadak kild sralamaq olar.
1. Torpaq mrhlsi ( ).
2. Su mrhlsi. ( ).
3. Ntf mrhlsi () .
4. Qarq ntf mrhlsi () .
5. Laxtalanm qan mrhlsi ().
6. Bir para t mrhlsi ().
7. kil salma, formaladrma mrhlsi ( ).
8. Smklrin formalamas mrhlsi ().
9. Smklrin tl rtlmsi mrhlsi (
).
10. Cinsiyytin tyin olunma mrhlsi () .
11. Ruh verilmsi mrhlsi () . Qulaq v gzn
yaranmas haqqnda da bzi msllr toxunulmudur.
12. Uan dnyaya glmsi () .
13. Hddi-blu (yetkinlik) dvr.
14. Yallq dvr.
15. Hyatn sonu (lm).
Qeyd etmk lazmdr ki, bzi hkimlr Quran aylrini
baqa kild sralam v Qurana gr yaradln yeddi
mrhlsi olduunu bildirmilr1.
Doktor Maurice Bucaille yazr:
Qurann bu halda buyurduqlarn nzrdn keirdikd
grrk ki, elm bu (elmi) msllri yalnz XIX srd kf
ed bilmidir. Quran nazil olduu dnmd is insanlar bu
nv elmi msllrdn uzaq idilr.
YEKUN
1

Tfsiri-nmun, c. 20, sh. 165; c. 14, sh. 23.

270

Biz insann yaradl prosesini 14 mrhly bldk.

Tcrbi elmlrin d tsdiq etdiyi bu 15 mrhlnin hr biri
ayr-ayrlqda Qurann zmtinin gstricisidir. Lakin
onlarn he biri tklikd Qurann elmi mczsin sbut
ola bilmz.
Burada bel bir sualla qarlarq. Qeyd olunan 15
mrhl btvlkd Qurann ELM mczsi ola bilrmi?
Fikrimizc, Qurann qeyd olunan mrhlli yaradlla
bal aylri (xsusil Hcc, 12; Muminun, 12-14; afir,
76) nazil olduu dnmd insanlar onun bnzrini
gtirmkd aciz idilr. Demli, mlum aylri btvlkd
Qurann elmi mczsi hesab etmk olar.

271

Mndricat

N SZ........................................................................................................

TDQQN PREDMET............................................................................................
SUALLAR..................................................................................................................
HDFLR..............................................................................................................
TARX KEM.......................................................................................................

BRNC FSL..........................................................................................

MUM BHSLR........................................................................................

GR..........................................................................................................................
ELM TFSR TERMN HAQQINDA................................................................
(Qurann tcrbi elmlrl uyunladrlmas)............................................................
ELM TFSRN TARX KEM........................................................................
BTN ELMLR QURANDA MVCUDDURMU?.............................................
QURANIN ELM MSLLRNN MSLMANLARIN
NKAFINDA ROLU...............................................................................................
QURANIN ELM MSLLRL UYUNLADIRILMA
METODUNUN QSMLR.....................................................................................
QURANIN DAHA YAXI BAA DLMS N
MXTLF ELMLRDN STFAD OLUNMASI...........................................
MTBR ELM TFSRN MEYARLARI HANSILARDIR?
....................................................................................................................................
QURANIN TCRB ELMLRL
UYUNLADIRILMASININ MSBT TSRLR
HANSILARDIR?.......................................................................................................
QURANIN TCRB ELMLRL
UYUNLADIRILMASININ MNF TSRLR
HANSILARDIR?.......................................................................................................
MCZ NDR?...................................................................................................
QURAN HANSI BAXIMDAN MCZDR?.......................................................

QURANIN BNZRSZLYNN SRR NDDR?..............................

QURANIN ECAZKARLIININ SRR NDDR?..............................................

272

QURANIN ELM ECAZKARLIINDAN MQSD NDR?

....................................................................................................................................
BR ELM V ZKASI BTN HKMLRN
FLSFSN DRK EDRM?.............................................................................

KNC FSL............................................................................................

QURAN V KOSMOLOJ ELMLR..........................................................

GR..........................................................................................................................
DNYA NEC YARANMIDIR?............................................................................
DNYANIN BALANICI L BALI ELM
NZRYYLR....................................................................................................
ELM SRLR...........................................................................................................
QURAN YARADILIIN MRHLLR HAQQINDA N
DEYR?......................................................................................................................
QISA TARX..............................................................................................................
QURAN V ELM GR YARADILIIN MRHLLR
....................................................................................................................................
QURAN DNYANIN GENLNMS HAQQINDA N
DEYR?......................................................................................................................
KANATIN GENLNMS NZRYYSNN QISA
TARX.......................................................................................................................
ELM SRLR...........................................................................................................
CAZB QVVS QURANIN ELM MCZS KM....................................
QISA TARX..............................................................................................................
ELM SRLR...........................................................................................................
GNN HRKT QURANIN ELM
MCZLRNDN BR KM...........................................................................
QISA TARX..............................................................................................................
ELM SRLR...........................................................................................................
YER KRS............................................................................................................
QISA TARX..............................................................................................................
QURANDA YERN HRKTN ARLR VARMI?...................................
YERN HRKT L BALI SON SZ............................................................
QURANDA YERN KRKLL OLMASI L BALI
AY VARMI?............................................................................................................
QISA TARX..............................................................................................................
QRB V RQ ELMN GZ L.....................................................................
ELM SRLR...........................................................................................................
GYLRD CANLI VARLIQLAR MVCUDDURMU?.....................................

273

(YERDNKNAR SVLZASYA).............................................................

QISA TARX..............................................................................................................
ELM SRLR...........................................................................................................
QURANA GR DNYANIN SONU N ZAMAN V NEC
BA VERCK?......................................................................................................
DNYANIN SONU HAQQINDA ELM FKRLR...............................................
ELM SRLR...........................................................................................................

NC FSL........................................................................................

QURAN V RYAZ ELMLR................................................................................

DRDNC FSL...................................................................................

QURAN V BOLOJ ELMLR..................................................................

YERD HYATIN MEYDANA GLMS V NKAFI...................................

(ZV ALMN NKAFI).....................................................................................
ELM SRLR V RH.........................................................................................
LK NSANIN YARANMASI V TKAML HPOTEZ.....................................
TKAML HPOTEZNN QISA TARX V ALMLRN
BAXILARI...............................................................................................................
TKAML V NVLRN DYMZLY
KONSEPSYALARININ ZAHI...............................................................................
TRANSFORMSTLRN DLLLR...................................................................
NVLRN DYMZLY TLMNN
TRFDARLARININ CAVABLARI.......................................................................
TKAML TLM V TEOLOGYA...................................................................
TKAML HPOTEZ V NSANIN MNY.................................................
TKAML HPOTEZ V QURAN.......................................................................
NVLRN DYMZLY NZRYYSNN SBATI
N STNAD OLUNAN AYLR.....................................................................
QURANDA TKAML NZRYYS HAQQINDA
YEKUN SZ..............................................................................................................
BTK V YALARIN CTLY (ERKK V D CNS
HCEYRLR - QAMETLR MALK OLMASI)..........................................
QISA TARX..............................................................................................................
ELM SRLR...........................................................................................................
TOZLANDIRMA, QURANIN ELM MCZS KM........................................
QISA TARX..............................................................................................................
ELM SRLR...........................................................................................................

274

BENC FSL.........................................................................................

QURAN V TBB ELMLR (TBABT)................................................

BRNC HSS..........................................................................................

QURAN V GGYENA................................................................................

GR..........................................................................................................................
QDALANMA GGYENASI....................................................................................

1. TMZ RZAQ MHSULLARI [ TYYB]...............................

QURANIN TKLF ETDY YEMK REJM.......................................................

HKMLR................................................................................................................
ELM SRLR...........................................................................................................

2. QEYR-GGYENK RZAQ MHSULLARI ()...........................

QISA TARX..............................................................................................................
HKMLR................................................................................................................
ELM SRLR...........................................................................................................

3.QDALANMADA SRAFA QADAA QOYULMASI..............................

HKMLR................................................................................................................
ELM SRLR...........................................................................................................

4. LE TNN (YEYLMSNN) QADAAN

OLUNMASI.....................................................................................................

QISA TARX..............................................................................................................
HKMLR................................................................................................................
ELM SRLR...........................................................................................................

5. DONUZ TNN (YEYLMSNN) QADAAN

OLUNMASI.....................................................................................................

QISA TARX..............................................................................................................
HKMLR................................................................................................................
ELM SRLR...........................................................................................................

6. QANIN (YEYLMSNN) HARAM OLMASI.......................................

QISA TARX..............................................................................................................
HKMLR................................................................................................................
ELM SRLR...........................................................................................................

275

7. SPRTL KLRN QADAAN OLUNMASI ( )..........................

QURANIN ALKOQOLZM QARI MRHLL

MBARZS...........................................................................................................
QISA TARX..............................................................................................................
HKMLR................................................................................................................
ELM SRLR...........................................................................................................
ALKOQOL PSXOZLARI.........................................................................................
XS SALAMLIQ................................................................................................

DSTMAZ....................................................................................................

ELM SRLR...........................................................................................................
QSL..........................................................................................................................
ELM SRLR...........................................................................................................
GEYMN PAK OLMASI..........................................................................................
HKMLR................................................................................................................
ELM SRLR...........................................................................................................
TRAF MHTN (RKLNMDN) MHAFZS......................................
ELM SRLR...........................................................................................................
CNS SALAMLIQ.................................................................................................

MENSTRUASYA HALINDA CNS LAQNN

YASAQ OLUNMASI......................................................................................

QISA TARX..............................................................................................................
HKMLR................................................................................................................
ELM SRLR...........................................................................................................
TDQQ.....................................................................................................................
ZNANIN YASAQ OLUNMASI...............................................................................
QISA TARX..............................................................................................................
HKMLR................................................................................................................
ELM SRLR...........................................................................................................
SLAMIN ZHRV XSTLKLRN QARISININ
ALINMASINDA GSTRDY DAHYAN METOD.........................................
LVATIN YASAQ OLUNMASI.................................................................................
QISA TARX..............................................................................................................
HKMLR................................................................................................................
ELM SRLR...........................................................................................................
ONANZMN YASAQ OLUNMASI.........................................................................
HKMLR................................................................................................................

276

ELM SRLR...........................................................................................................
QURAN V NSANIN PSX SALAMLII.........................................................
QURANIN FAVERCLY TARXN GZ L (TARX
FAKTLAR).................................................................................................................
QURANIN FAVERCLY V TBB ELMLR..............................................

KNC HSS............................................................................................

QURAN V XSTLKLRN MALCS...........................................

BAL............................................................................................................................
QISA TARX..............................................................................................................
ELM SRLR...........................................................................................................
ORUC.........................................................................................................................
QISA TARX..............................................................................................................
ELM SRLR...........................................................................................................

NC HSS........................................................................................

QURAN V NSANIN YARADILIININ SRLR...................................

GR..........................................................................................................................
NSANIN YARADILI MRHLLR QURANIN ELM
MCZS KM.....................................................................................................

277