AB

UNIVERZITET U SARAJEVU
GRAEVINSKI FAKULTET
SARAJEVO













HEMIJA U GRAEVINARSTVU
(skripta ispitna pitanja)
























Sarajevo, januar 2013. godine

2

1. HEMIJSKE VEZE

1.1. Objasniti jonsku vezu

1.2. Objasniti kovalentnu vezu

1.3. Objasniti metalnu vezu

1.4. Definisati rastvor

1.5. Definisati proces rastvaranja

2. HEMIJSKE REAKCIJE

2.1. Objasniti preko opte jednaine hemijsku ravnoteu

2.2. Objasniti hemijsku ravnoteu (napisati jednainu)

2.3. Izvesti konstantu ravnozee (Zakon o djelovanju masa-ZDM)

2.4. Definisati kiseline i baze

2.5. Predstaviti potpunu kiselinsko-baznu reakciju

2.6. Preko polureakcija predstaviti reakciju autoprotolize vode

2.7. Jonski proizvod vode

2.8. Izvesti jednainu za pH-vrijednost rastvora

2.9. Izvesti konstantu ravnotee reakcije kiseline sa vodom

2.10. Izvesti konstantu ravnotee reakcije baze sa vodom

2.11. Navesti sukcesivne reakcije nastajanja kompleksnih spojeva

2.12. Navesti reakciju nastajanja kompleksnih spojeva

2.13. Helati, Helatna stabilnost

2.14. Definisati taloenje

2.15. Proizvod rastvorljivosti

2.16. Izvesti konstantu rastvaranja za supstancu opteg tipa A
a
B
b


2.17. Definisati potpunu redoks reakciju

2.18. Nernstova jednaina

2.19. Reakcije sa izmjenjivaima jona

3. KVALITATIVNA HEMIJSKA ANALIZA

3.1. Podjela kvalitativne hemijske analize

3.2. Definisati analitiku reakciju i analitiki reagens

3.3. Sistematska kvalitativna anorganska analiza

3.4. Rastvaranje ispitivanog uzorka u kvalitativnoj hemijskoj analizi

4. KVANTITATIVNA HEMIJSKA ANALIZA

4.1. Koraci kvantitativne hemijske analize

3

4.2. Provoenje rastvaranja u kvantitativnoj hemijske analize

5. HEMIJSKI SASTAV MINERALNIH VEZIVA

5.1. Navesti osnovna veziva u graevinarstvu

5.2. Navesti postupak dobijanja ivog krea

5.3. Opisati postupak dobijanja hidratisanog krea

5.4. Naini proizvodnje gipsa

5.5. Navesti osnovnu podjelu graevinskog gipsa

5.6. Navesti dobra svojstva gipsa kao veziva u graevinarstvu

5.7. Navesti postupak dobijanja sirovog cementnog brana

5.8. Navesti podjelu cementa

5.9. Navesti osnovne karakteristike kamena granita

5.10. Osnovne karakteristike kvarca

5.11. Osnovne karakteristike pijeska i ljunka

5.12. Osnovne karakteristike betona

5.13. Navesti sastav betona

6. HEMIJSKA KOROZIJA BETONA

6.1. Objasniti djelovanje praine kao uzroka korozije betona

6.2. Objasniti djelovanje SO
2
na koroziju betona

6.3. Objasniti mikrobioloku koroziju betona

7. HIDROSFERA

7.1. Opisati veliko i malo kruenje vode u prirodi

7.2. Svojstva vode

7.3. Navesti fizikalne pokazatelje kvaliteta vode

7.4. Navesti hemijske pokazatelje kvaliteta vode

7.5. Navesti bioloke pokazatelje kvaliteta vode

7.6. Navesti protokol uzorkovanja vode

7.7. Opisati postupak primarnog preiavanja otpadnih voda

7.8. Opisati postupak sekundarnog preiavanja otpadnih voda

7.9. Opisati postupak tercijernog preiavanja otpadnih voda
AB

1. HEMIJSKE VEZE

1.1. Objasniti jonsku vezu

Jonska veza se ostvaruje izmeu atoma sa izrazito razliitim afinitetom za elektron (razliitim
elektronegativnostima). Takva veza se gradi izmeu izrazitih metala i izrazitih nemetala. Atom koji
otpusti elektron postaje pozitivni jon a onaj koji ga prima negativni jon. Jonska veza je izmeu natrijuma i
hlora u kuhinjskoj soli, Na
+
Cl
-
.

Na(g) Na
+
(g) + e
-

Cl(g) + e
-
Cl
-
(g)
_____________________________________
Sumarno: Na
+
(g) + Cl
-
(g) Na
+
Cl
-
(g)
1.2. Objasniti kovalentnu vezu
Kovalentna veza nastaje izmeu atoma koji imaju sline afinitete prema elektronu pa elektron koji
uestvuje u stvaranju veze ostaje izmeu atoma. Poto svaki atom daje po jedan elektron (nekada moe i
vie) onda dolazi do obrazovanja elektronskog para. Kovalentna veza moe biti polarna i nepolarna. Ako
su atomi ba isti (ili veoma slini) onda je nepolarna (O
2
i H
2
) jer se centar elektronskog para nalazi na
sredini izmeu dva atoma. Ako su atomi razliiti veza je polarna (CO) jer se sredite elektronskog para
pomjera ka atomu sa veim afinitetom pa negdje ima malo vie pozitivnog a negdje vie negativnog
naelektrisanja. U polarnoj vezi dolazi do razmicanja centara pozitivnog i negativnog naelektrisanja, dakle,
dolazi do polarizacije. Nepolarna kovalentna veza je u molekulu kiseonika:

H
*
+ H
*
H
**
H H
2
.

1.3. Objasniti metalnu vezu

Metalna veza je zastupljena kod metala i ine je slobodni (nelokalizovani) elektroni u meuatomskom
prostoru atoma metala, odnosno u kristalnoj reetki metala. To su lahkopokretljivi elektroni koji povezuju
u kristalnoj reetki nastale pozitivne metalne jone. Shodno tome metalima pripadaju posebna svojstva kao
to su: velika elektrina i toplinska vodljivost, metalni sjaj i kovnost, mogunost apsorpcije i emitovanja
svjetlosti vidljivih valnih duina.

1.4. Definisati rastvor

Rastvori su homogene smjese istih supstanci tj. rastvori sadre dvije ili vie supstanci pomjeanih u
stanju molekulske disperzije. Supstance koje ine rastvor nazivaju se komponenatama, pa tako
razlikujemo:

a) rastvara komponenta koja se u rastvoru nalazi u veoj koliini od drugih komponenti i
b) rastvorene supstance.

Sastav nekog rastvora moemo izraziti odnosom koliine rastvorene supstance prema koliini rastvaraa.
Taj odnos moe se izraziti na razne naine i naziva se koncentracijom rastvora. Razlikujemo:
koliinsku, masenu i zapreminsku koncentraciju kao i molni udio, maseni udio i volumni udio rastvorene
supstance.

1.5. Definisati proces rastvaranja

Rastvaranje supstanci (vrstih, tenih ili gasovitih) u tenim rastvaraima predstavlja proces u kojem se
joni ili molekule rastvorene supstance moraju smjestiti, odnosno dispergovati meu molekule rastvaraa.
Pri rastvaranju moraju biti savladane dvije vrste sila:

a) meujonske ili meumolekulske privlane sile izmeu jona ili molekula rastvorene supstance,
b) privlane sile izmeu molekula rastvaraa.
Energija potrebna za proces rastvaranja dobija se uzajamnim djelovanjem jona ili molekula rastvorene
supstance sa molekulima rastvaraa. Ako je ova energija dovoljna, supstanca e se rastvarati, a ako nije,
supstanca se nee rastvarati. Razlika izmeu potrebne energije i energije koja se pri rastvaranju dobija
odreuje rastvoljivost supstanci.
Pri rastvaranju supstanci u rastvaraima energija H
rast
(entalpija rastvaranja) negativna ili pozitivna
razlikujemo:
5


a) egzotermni proces - H
rast
negativna
b) endotermni proces - H
rast
pozitivna.

Ako je rastvaranje egzotermni proces, rastvorljivost supstanci opada sa porastom temperature.
Ako je pak rastvaranje supstanci endoterman proces, rastvorljivost supstanci raste sa porastom
temperature.

2. HEMIJSKE REAKCIJE

2.1. Objasniti preko opte jednaine hemijsku ravnoteu

Pretpostavimo da imamo hemijsku reakciju opteg tipa:

aA + bB + ... cC + dD + ...

gdje velika slova A, B, C, D itd. predstavljaju formule reagujuih supstanci (jona, molekula, atoma), dok
su mala slova a, b, c, d, itd. koeficijenti potrebni da se izbalansira jednaina. Gornja jednaina pokazuje
da a jedinki (jona, molekula, atoma) supstance A reaguje sa b jedinki supstance B itd. dajui c jedinki
supstance C, d jedinki supstance D itd. Kako je broj jedinki proporcionalan koliini supstance (konstanta
proporcionalnosti je Avogadrova konstanta, a jedinica koliine supstance je mol), to a molova supstance
A reaguje sa b molova supstance B itd. dajui c molova supstance C, d molova supstance D itd. Kod
mnogih hemijskih reakcija brzo se postie stanje pri kome je brzina kojom proizvodi reakcije nastaju
tano jednaka brzini kojom ovi proizvodi meusobno reaguju dajui ponovo reaktante iz kojih su i
nastali. U takvim uslovima, koncentracije svih uesnika hemijske reakcije postaju konstante, i za sistem
kaemo da je postigao stanje hemijske ravnotee. To ne znai, meutim, da hemijska reakcija prestaje
nakon to je stanje ravnotee postignuto, jer reaktanti i dalje reaguju dajui proizvode reakcije, i obrnuto,
proizvodi reakcije, takoe, meusobno reaguju dajui reaktante, ali zbog jednakosti brzina ovih dviju
reakcija sastav sistema ostaje konstantan. Kaemo zato da se radi o dinamikoj ravnotei.
Uticaj reakcionih promjenljivih, kao to su temperatura, pritisak ili koncentracija, na poloaj ravnotee
hemijske reakcije kvalitativno se moe predvidjeti na osnovu Le Chatelierovog principa. Prema ovom
principu, ako se uslovi u kojima se sistem nalazi u stanju ravnotee promjene, ravnotea u sistemu e se
pomjerati u pravcu koji potpomae uspostavljanje prvobitnih uslova. Tako e poveanje temperature
dovoditi do pomjeranja ravnotee u pravcu apsorpcije toplote, poveanje pritiska pomjerae ravnoteu u
pravcu nastajanja onih uesnika koji zauzimaju najmanju zapreminu, dok e dodavanje ili uklanjanje
jednog od uesnika reakcije (bilo reaktanta ili produkta reakcije) dovoditi do takvog pomjeranja ravnotee
koje tei da se suprostavi poveanju ili smanjenju koncentracije te komponente. Uticaj koncentracije i
pritiska na poloaj hemijske ravnotee kvantitativno se obrauje pomou zakona o djelovanju masa.

2.2. Objasniti hemijsku ravnoteu (napisati jednainu)

Hemijska ravnotea je stanje u reakcionom sistemu pri kojem se koncentracija reaktanata i produkata ne
mijenja tokom vremena. Do ravnotee obino dolazi kada se kod prirodnih hemijskih reakcija brzine
reakcija u oba smjera izjednae. Opti primjer jednaine bi izgledao ovako:

aA + bB + ... cC + dD + ...

2.3. Izvesti konstantu ravnozee (Zakon o djelovanju masa-ZDM)

Na osnovu hemijsku reakciju opteg tipa:

aA + bB + ... cC + dD + ...

imamo v
1
= k
1
[]

[]

i v
2
= k
2

*
[]

[]

, a kako je v
1
= v
2
slijedi:

K =
[]

[]

[]

[]

gdje A, B, C, D, itd. predstavljaju koncentraciju rastvorenih supstanci A, B, C, D, itd. ili parcijalne
pritiske ako su reagujue supstance gasovi, a K je konstanta zavisna od temperature, koja se naziva
konstantom ravnotee reakcije. Ovakav izraz se primjenjuje na sve hemijske ravnotee i predstavlja
matematiki izraz zakona hemijske ravnotee (zakona o djelovanju masa). Po konvenciji, kod pisanja
ovog izraza produkti reakcije se uvijek stavljaju u brojitelj, a reaktanti u imenitelj. Velika vrijednost
6

konstante ravnotee znai da reakcija onako kako je napisana tee daleko udesno, a vrijednost mnogo
manja od jedinice ukazuje da je poloaj ravnotee pomjeren ulijevo.

2.4. Definisati kiseline i baze

Za hemijska jedinjenja, kiseline i baze, postoji vie definicija:

1) ARRHENIUS-ova DEFINICIJA
Kiseline su jedinjenja koja u vodenom rastvoru disocijacijom kao katjon daju samo H
+
jone, dok su baze
jedinjenja koja u vodenom rastvoru disocijacijom, kao anjon daju samo (OH)
-
jone. Treba istai da su
slobodni protoni (H
+
) u vodenim rastvorima nepostojani, te se veu sa molekulom vode, dajui
hidronijum jon (H
3
O
+
) po sljedeoj reakciji:

H
+
+ H
2
O (H
3
O)
+

U anhidrovanim (bezvodnim) organskim rastvaraima slobodni protoni (H
+
) se jedine sa molekulama
rastvaraa.

2) BRNSTED-LOWRY-eva DEFINICIJA

Kiseline su svaka supstanca koja moe da daje protone (proton-donori), dok su baze svaka supstanca koja
moe da primi protone (proton-akceptori). Predstavimo to sljedeom hemijskom ravnoteom:

k b + H
+

kiselina baza + proton

Gubei proton kiselina prelazi u oblik koji je potencijalni primalac protona, tj. u bazu. Primajui proton
baza prelazi u kiselinu. Takva baza se naziva konjugovanom bazom kiseline iz koje je nastala. I
suprotno, primajui proton baza prelazi u svoju konjugovanu kiselinu. Po ovoj definiciji u
konjugovanom paru (kiselina - baza), kiselina uvijek mora biti pozitivnija od baze za jednu jedinicu
naelektrisanja i pri tome mogu biti neutralni molekuli ili joni, npr.

kiselina baza proton
CH
3
COOH CH
3
COO
-
+ H
+

NH
4
+
NH
3
+ H
+


2.5. Predstaviti potpunu kiselinsko-baznu reakciju

U jednoj kiselinsko-baznoj reakciji uvijek imamo dva kiselinsko-bazna (konjugovana) para, tj.

kiselina
1
baza
1
+ H
+
baza
2
+ H
+
kiselina
2

______________________________________________________

SUMARNO: kiselina
1
+ baza
2
baza
1
+ kiselina
2



konjugovani par
Poto se kiselinsko-bazne reakcije zasnivaju na izmjeni protona (H
+
), te reakcije nazivamo protolitikim
reakcijama, a kiseline i baze koje u tim reakcijama uestvuju, protolitima.

2.6. Preko polureakcija predstaviti reakciju autoprotolize vode

Voda kao rastvara moe djelovati i kao kiselina i kao baza to predstavljamo polureakcijama:

H
2
O H
+
+ OH
-
H
2
O + H
+
H
3
O
+

___________________________________________

SUMARNO: H
2
O + H
2
O H
3
O + OH
-
kis
1
+ baza
2
kis
2
+ baza
1

Sumarnu reakciju koja predstavlja ravnoteu u istim vodenim rastvorima, nazivamo autoprotolizom
vode (ravnoteom disocijacije vode).

7


2.7. Jonski proizvod vode

Primjenom zakona o djelovanju masa (ZDM) na ravnoteu disocijacije vode dobija se konstanta
ravnotee (iskazana preko aktiviteta jona)

K
-
=

.
Kako je aktivitet iste vode (

) jednak jedinici dobija se dalje konstanta poznata kao jonski proizvod

vode:


K
w
=

= 1
*
10
-14
(t = 25C)

Ako umjesto aktiviteta uvrstimo vrijednosti koncentracije dobijemo izraz:

K
w
= [

] [

] = 1
*
10
-14
mol
2
/dm
6

2.8. Izvesti jednainu za pH-vrijednost rastvora

Koncentraciju [

] i [

] iskazujemo kao negativni logoritam:

pH = - log [

] i
pOH = - log [

],

tada moemo konstantu jonskog proizvoda vode pisati u formi:

K
w
=

= 1
*
10
-14
pKw = pH + pOH = 14

a odatle

pH = 14 pOH
pOH = 14 pH

Ako je:
a) pH < 7 kaemo da je rastvor kiseo
b) pH = 7 kaemo da je rastvor neutralan
c) pH 7 kaemo da je rastvor bazian

2.9. Izvesti konstantu ravnotee reakcije kiseline sa vodom

Protoliza kiseline HB u vodenim rastvorima se vri po sljedeoj reakciji:

HB + H
2
O B + H
3
O
+
kis
1
+ baza
2
baza
1
+ kis
2

Ako primjenimo zakon o djelovanju masa na datu ravnoteu dobijemo vrijednost konstante disocijacije
ili aciditeta, odnosno konstantu protolize kiseline:

K
a
=

,

poto je

= 1 jednaina poprima sljedei oblik:

K
a
=

ili K
a
=
[] [

]
[]
mol/dm
3


2.10. Izvesti konstantu ravnotee reakcije baze sa vodom

Protoliza baze B u vodenim rastvorima se vri po sljedeoj reakciji:

B + H
2
O BH + OH
-
baza
1
+ kis
2
kis
1
+ baza
2


Ako primjenimo zakon o djelovanju masa na datu ravnoteu dobijemo vrijednost konstante disocijacije
baze ili alkaliteta, odnosno konstantu protolize baze.

K
b
=

,
8

poto je

= 1 dobijemo sljedei oblik jednaine:

K
b
=

ili K
a
=
[] [

]
[]
mol/dm
3
.

Protolitike reakcije kiselina i baza sa vodom esto nazivamo hidrolizom.

2.11. Navesti sukcesivne reakcije nastajanja kompleksnih spojeva

Kompleksna jedinjenja nastaju u reakciji metalnog jona sa molekulama ili jonima koji sadre slobodan
elektronski par. Metalni jon se naziva centralni jon, a molekuli ili joni vezani na njega nazivaju se
ligandima. Veza izmeu centralnog jona i liganada je polarna kovalentna veza. Reakcija izmeu
metalnog jona i liganda moe se prikazati optom jednainom pri emu naboj metalnog jona nije uzet u
obzir.

M + :L M : L

Kako metalni joni u rastvorima postoje samo kao hidratisani joni forme M(H
2
O)
n
, tako reakcija graenja
kompleksa, praktino predstavlja reakciju supstitucije molekula vode sa odgovarajuim ligandima. Tu
reakciju moemo predstaviti jednainom

M(H
2
O)
n
+ L ML(H
2
O)
n-1
+ H
2
O

Sukcesivna zamjena (supstitucija) molekula vode, sa ligandima, vri se dok se ne nagradi kompleks ML
n
,
gdje je n koordinacijski broj metalnog jona, a on oznaava maksimalan broj liganada koji mogu biti
kovalentno vezani za centralni atom (jon). Taj sukcesivni proces moemo prikazati sljedeim
ravnotenim reakcijama, gdje svaku od njih karakterie odgovarajua parcijalna konstanta nastajanja
ili stabilnosti kompleksa (nastalog) u tom stepenu.

1 M + L ML K
1
=
[]
[][]


2 ML + L ML
2
K
2
=
[

]
[] []


3 ML
n-1
+ L ML
n
K
3
=
[

]
[

] []


Konstante K
1
, K
2
i K
3
u ovim jednainama su parcijalne konstante nastojanja ili stabilnosti kompleksa.
ukupna ili kumulativna konstanta stabilnosti kompleksa oznaava se sa i definie se obrascem:

n
=
[

]
[] []

.
Iz toga slijedi da je:
1
= K
1

2
= K
1 *
K
2

3
= K
1 *
K
2 *
K
n
Mjera stabilnosti kompleksa je ukupna konstanta stabilnosti.

2.12. Navesti reakciju nastajanja kompleksnih spojeva

Kompleksna jedinjenja nastaju u reakciji metalnog jona sa molekulama ili jonima koji sadre slobodan
elektronski par. Metalni jon se naziva centralni jon, a molekuli ili joni vezani na njega nazivaju se
ligandima. Veza izmeu centralnog jona i liganada je polarna kovalentna veza. Reakcija izmeu
metalnog jona i liganda moe se prikazati optom jednainom pri emu naboj metalnog jona nije uzet u
obzir.

M + :L M : L

Kako metalni joni u rastvorima postoje samo kao hidratisani joni forme M(H
2
O)
n
, tako reakcija graenja
kompleksa, praktino predstavlja reakciju supstitucije molekula vode sa odgovarajuim ligandima. Tu
reakciju moemo predstaviti jednainom

M(H
2
O)
n
+ L ML(H
2
O)
n-1
+ H
2
O



9

2.13. Helati, Helatna stabilnost

Neki jednostavni ligandi kao to su amonijak, halogenidi, cijanidi i voda mogu se na metalni jon vezati
samo na jedno koordinacijsko mjesto, preko jedne elektron-donorske grupe. Takvi ligandi se nazivaju
jednozupastim (monodentatnim). Drugi ligandi (obino organski molekuli ili joni) koji u jednom
istom molekulu sadre dva ili vie vezujuih elektron-donorskih atoma mogu djelovati kao dva ili vie
monodentatnih liganada. Takvi ligandi se uopteno nazivaju polidentatnim ligandima i njihovim
vezivanjem na metalni jon pomou dva ili vie zuba nastaju kompleksi prstenaste strukture helatni
kompleksi ili jednostavno helati.
Helatni kompleksi se odlikuju velikom stabilnou (tzv. helatni efekat). Jednu od najvanijih grupa
helatnih kompleksa, preteno anjona, predstavljaju kompleksi metalnih jona sa aminopolikarbonskim
kiselinama. Najzanajniji predstavnik ove grupe liganada jeste etilen-diamino-tetra siretna kiselina ili
EDTA.
HOOC H
2
C CH
2
- COOH
N CH
2
CH
2
N
HOOC H
2
C CH
2
- COOH

2.14. Definisati taloenje

Pod taloenjem podrazumijevamo izdvajanje neke komponente iz rastvora u formi malo rastvorenog
jedinjenja. Taloenje je suprotan proces rastvaranju. Konstanta ravnotee taloenja reciprona je
vrijednosti proizvoda rastvoeljivosti:

K =

.

2.15. Proizvod rastvorljivosti

Pri rastvaranju neke malo rastvorene soli, opte formule M
m
A
n
u vodi, u trenutku kada nastaje zasiena
otopina te soli, uspostavlja se ravnotea izmeu vrste faze i hidratisanih jona.

[

]
(s)
[

]
(aq)
mM
n+
+ nA
m-

gdje je:
[

]
(s)
- vrsta faza soli

[

]
(aq)
- oznaava rastvorene, ali nedisosovane molekule soli

mM
n+
i nA
m-
- hidratisani joni

Primjenom zakona o djelovanju masa na uspostavljenu dinamiku ravnoteu, dobijamo konstantu
ravnotee, koju moemo iskazati preko koncentracija ili aktiviteta jona:

K =
[

]
=

,

a poto je aktivitet vrste faze

= 1, dobija se nova konstanta poznata kao proizvod rastvorljivosti:

K
sp
=

.

Ako aktivitete hidratisanih jona zamijenimo vrijednostima njihovih koncentracija dobijemo
koncentracijski proizvod rastvorljivosti.

K
c
= [

.

to je proizvod rastvorljivosti vei i rastvorljivost taloga je vea, i obrnuto. Meutim, to je rastvorljivost
vea taloenje je manje kvantitativno i obrnuto. Tako za konstantu ravnotee taloenja vai odnos:

K =

, konstanta ravnotee taloenja reciprona vrijednosti proizvoda rastvorljivosti.

Rastvorljivost se u analitikoj hemiji najee izraava koliinom supstance (mol/dm
3
), tj. koncentracijom
njenog zasienog rastvora. Ovako izraenu rastvorljivost nazivamo koliinskom rastvorljivou i
obiljeavamo je sa (S).

Razmotrimo rastvaranje jonskog taloga sastava M
m
A
n

10

M
m
A
n
mM
n+
+ nA
m-

S mS + nS

Svaki molekul (mol) taloga koji se rastvori daje m molova jona M
n+
i n molova jona A
m-
, pa je ukupna
koncentracija jona M
n+
:
[

] = m
*
S, odnosno S =
[

,

a ukupna koncentracija jona A
m-
:
[

] = n
*
S, odnosno S =
[

.

Kako je koncentracijskih proizvod rastvorljivosti:
K
c
= [

uvrtanjem prethodnih izraza dobijemo:
K
c
= (m
*
S)
m

*
(n
*
S)
n
= S
(m+n)
*
m
m

*
n
n

odavde slijedi: S
(m+n)
=

S =

, ako je m = n = 1

S =

.

Pomou poznatog proizvoda rastvorljivosti K
c
moe se izraunati rastvorljivost kao i koncentracije jona u
zasienom rastvoru.

2.16. Izvesti konstantu rastvaranja za supstancu opteg tipa A
a
B
b


Rastvaranje supstance opteg tipa A
a
B
b
:
A
a
B
b
aA
b+
+ bB
a-

S aS + bS.

Svaki molekul (mol) supstance koji se rastvori daje a molova jona A
b+
i b molova jona B
a-
, pa je ukupna
koncentracija jona A
b+
:
[

] = a
*
S, odnosno S =
[

a ukupna koncentracija jona B
a-
:
[

] = b
*
S, odnosno S =
[

Kako je koncentracijskih proizvod rastvorljivosti:
K
c
= [

,

uvrtanjem prethodnih izraza dobijemo:
K
c
= (a
*
S)
a

*
(b
*
S)
b
= S
(a+b)
*
a
a

*
b
b
,
odavde slijedi: S
(a+b)
=

S =

, ako je a = b = 1

S =

.

Pomou poznatog proizvoda rastvorljivosti K
c
moe se izraunati rastvorljivost kao i koncentracije jona u
zasienom rastvoru.

2.17. Definisati potpunu redoks reakciju

Redoks-reakcije (oksido-redukcione reakcije) su hemijske reakcije u kojima se vri razmjena (primo-
predaja) elektrona u rastvoru. Zbog primo-predaje elektrona atomima i jonima se mijenja valentnost,
odnosno oksidacijski stupanj. Materija koja prima elektrone (e
-
) naziva se oksidacionim sredstvom (pri
11

emu se sama redukuje), a materija koja odaje elektrone (e
-
) naziva se redukciono sredstvo (pri emu se
sama oksiduje). Redoks-reakcije u rastvoru prikazujemo sa sljedee dvije polureakcije:

Oks
1
+ ze
-
Red
1
Red
2
Oks
2
+ ze
-

to sumarno daje redoks-reakciju: Oks
1
+ Red
2
Red
1
+ Oks
2

konjugovani par
Kako elektroni ne mogu postojati u rastvorima slobodni, potrebna su najmanje dva redoks-sistema od
kojih jedan ima ulogu donora, a drugi ulogu akceptora elektrona. Broj primljenih i otputenih elektrona u
obadvije polureakcije mora biti jednak.

Npr. 2Fe
2+
2Fe
3+
+ 2e
-
Cl
2
0
+ 2e
-
2Cl
-
__________________________________________________________

2Fe
2+
+ Cl
2
0
+ 2e
-
2Fe
3+
+ 2Cl
-
+ 2e
-

2.18. Nernstova jednaina

Potencijal koji elektroda poprima kada se na njoj uspostavi ravnotea odgovarajue redoks-reakcije
naziva se elektrodnim potencijalom.
Elektrini potencijal jedne elektrode se ne moe mjeriti, ali se moe mjeriti razlika elektrinog potencijala
izmeu dvije elektrode. Granina vrijednost razlike elektrinih potencijala dvije elektrode (kada kroz
eliju ne tee struja) naziva se elektromotornom silom i oznaava se velikim slovom E.
Mjeri se razlika potencijala izmeu elektrode koja nas interesuje i standardne hidrogenove elektrode
(SHE) potencijala nula volta. Elektrodni potencijal elektrode koja nas interesuje je

E = E
1
E
(SHE)
, odnosno E = E
1
0.


Matematiki izraz za elektrodni potencijal se naziva Nernstovom jednainom (uz oznaku redoks-para na
koji se odnosi) i za polureakciju Oks + ze
-
Red ima oblik:

E = E
-
+

ln

,

gdje je:
E
-
-Standardni elektrodni potencijal [], za odreeni redoks - par. To je elektrodni potencijal E
kada su aktiviteti oksidansa i reduktora jednaki jedinici.
R - gasna konstanta (=8,314 JK
-1
mol
-1
)
T - temperatura elektrolita (=stepen Kelvina, K)
F - Faradej-eva konstanta (=96485 Cmol
-1
)
Z - broj elektrona (e
-
) koji se izmjenjuju u redoks - reakciji.

Uvrtavanjem: numerikih vrijednosti za pojedine konstante, koncentracije umjesto aktiviteta i prelaskom
na dekadni logoritam Nernstova jednaina (na t = 25C) poprima sljedei oblik:
E = E
-
+

log
[]
[]
.

Potencijal ukupne redoks - reakcije odraava u sutini konstantu ravnotee date reakcije. Ako iznova
posmatramo dvije polureakcije vidimo da njima pripadaju odgovarajui potencijali E
1
-
i E
2
-
, a potencijal
ukupne redoks-reakcije E
-
je razlika potencijala te dvije polureakcije
Oks
1
+ 2e
-
Red
1
E
1
-
Red
2
Oks
2
+ 2e
-
E
2
-
__________________________________________________________

SUMARNO: Oks
1
+ Red
2
Red
1
+ Oks
1
E
-

E
-
=E
2
-
+ E
1
-

Konstanta ravnotee redoks-reakcije iskazana preko dekadnog logoritma je:

logK
-
=

odnosno K
-
=10
ZE - 0,0591
.

12

Konstanta ravnotee korisno moe da poslui za ocjenu stepena potpunosti odigravanja redoks-reakcija,
kao i za izraunavanje minimalne potencijalne razlike dvije polureakcije, za uspjeno odvijanje ukupne
redoks-reakcije.

2.19. Reakcije sa izmjenjivaima jona

Pod reakcijama sa izmjenjivaima jona podrazumijevamo reverzibilne procese u kojima se joni istog
predznaka izmjenjuju izmeu jedne vrste nerastvorene supstance i rastvora. Da bi ovakva izmjena bila
mogua, vrsta supstanca mora sadravati jone koje moe izmjenjivati sa rastvorom, a da bi izmjena
proticala dovoljno brzo i dovoljno kvantitativno vrsta supstanca mora imati otvorenu propusnu strukturu
kroz koju joni i molekuli rastvaraa mogu difundirati. Ovakve vrste supstance koje sadre jone jedne
odreene vrste koji se mogu reverzibilno izmjenjivati s drugim jonima iz rastvora nazivamo
izmjenjivaima jona. Supstance koje posjeduju jonoizmjenjivake osobine su gline i huminske kiseline
tla. U analitikom radu se primjenjuju sintetiki organski jonizmjenjivai, poznati kao smola.
Uporeene sa prirodnim jonoizmjenjivaima, sintetike smole su superiornije, jer posjeduju bolje osobine
u pogledu mehanike vrstine, hemijske stabilnosti, izmjenjivakog kapaciteta i brzine izmjene jona.

3. KVALITATIVNA HEMIJSKA ANALIZA

3.1. Podjela kvalitativne hemijske analize

Kvalitativna hemijska analiza se bavi odreivanjem komponenti od kojih je sastavljen ispitivani
uzorak. Moe se podijeliti na:

1. potpunu (kompletnu) ispitivanje svih komponenti,
2. djeliminu (parcijalnu) ispitivanje nekoliko komponenti.

Prema komponentama koje se dokazuju, kvalitativna analiza se moe podjeliti na:

1. elementarnu odreuju se elementi od kojih je uzorak igraen (K, Ca, Mn, Cu, itd.),
2. funkcionalnu odreuju se prisutne funkcionalne grupe u uzorku (-OH, -COOH, -CHO, itd.),
3. molekularnu odreuje se potpuni sastav jedinjenja (CaCO
3
, H
2
SO
4
, itd.).

Zbog postojanja dvije velike skupine jedinjenja koja se meu sobom razlikuju, hemijsku kvalitativnu
analizu moemo podjeliti na:

1. organsku kvalitativnu analizu,
2. anorgansku kvalitativnu analizu.

Princip utvrivanja kvalitativnog sastava ispitivanog uzorka bazira na razliitim hemijskim i fizikim
svojstvima komponenti od kojih je izgraen.

3.2. Definisati analitiku reakciju i analitiki reagens

Hemijske reakcije koje se primjenjuju za dokazivanje prisutnih komponenti nazivamo analitikim
reakcijama, a dodavane supstance (poznatog sastava) sa kojima dolazi do reakcije sa komponentama
ispitivanog uzorka, nazivamo reagensima. Analitike reakcije se odlikuju sljedeim svojstvima:

1. osjetljivost minimalna koliina tvari koja se moe dokazati,
2. specifinost u datim uslovima reakcija je karakteristina samo za posmatrani jon ili molekul i
moe se dokazati u prisustvu drugih supstanci.

a imamo selektivne reakcije koje su karakteristine za skupinu jona sa slinim (bliskim) svojstvima i
grupne analitike reakcije kod kojih sa nekim primjenjenim reagensom reaguje vea skupina jona.
Reagensi mogu biti: osjetljivi, specifini, selektivni i grupni.

3.3. Sistematska kvalitativna anorganska analiza

Kako za veinu jona ne postoje specifine analitike reakcije za njihovo dokazivanje, skoro uvijek se
primjenjuje sistematska kvalitativna analiza ispitivanih uzoraka. Ona se sastoji od sljedeih faza:

1. prethodna ispitivanja (definisanje izgleda, boje i mirisa, arenje u staklenoj cjevici, ispitivanje
bojenja plamena, arenje sa Na
2
CO
3
na ugljenu, ispitivanje pomou boraksove i fosforne inuve u
13

oksidacionom i redukcionom plamenu, ispitivanje pomou razblaene H
2
SO
4
, ispitivanje pomou
koncentrovane H
2
SO
4
, ispitivanje rastvorljivosti i potpuno razlaganje),
2. analiza katjona u rastvoru (najpogodnija je tzv. Hidrogen-Sulfidna-metoda, koja se ogleda u
razdvajanju katjona u est analitikih grupa),
3. analiza anjona u rastvoru (olakava se izvjesnim grupnim reagensima, koji omoguavaju
klasifikaciju i odvajanje anjona u manji ili vei broj arbitrarnih grupa, u kojima se pojedini anjoni
posebno dokazuju karakteristinim reakcijama).

3.4. Rastvaranje ispitivanog uzorka

Veina analitikih reakcija se izvodi u rastvorima, pa kako je veina anorganskih uzoraka u vrstom
agregatnom stanju, oni se moraju prethodno rastvoriti. Rastvorljivost se ispituje redom na hladno i toplo
u vodi, a zatim u mineralnim kiselinama, prvo neoksidirajuim pa oksidirajuim. Najprije se rastvaranje
vri u razblaenim, a zatim koncentrovanim kiselinama, takoe prvo na hladno pa na toplo. esto se
koriste i smjese kiselina kao to je HCl : HNO
3
= 1 : 3 tzv. zlatotopka ili carska voda. Mnogi
anorganski uzorci se u potpunosti ne otapaju u kiselinama. Zaostali nerastvoreni dio uzorka se rainjava
taljenjem u Pt-loniu sa anhidrovanim Na
2
CO
3
ili smjesom Na
2
CO
3
i K
2
CO
3
ili taljenjem u Ni-loniu
sa NaOH ili KOH. Nastale taljevine se zatim iznova rastvaraju u vodi ili nekoj mineralnoj kiselini.

4. KVANTITATIVNA HEMIJSKA ANALIZA

4.1. Koraci kvantitativne hemijske analize

Kvantitativne analize ima zadatak da odredi sadraj pojedinih komponenti u nekom uzorku. U osnovi
kvantitativne analize je mjerenje neke fizike veliine (mase, volumena, provodljivosti, ekstinkcije,
transmisije) koja je poznatom funkcionalnom zavisnou vezana s masom komponente koja se odreuje.
Koraci su:

1. uzimanje uzoraka (uzeti uzorak treba da bude reprezentativan, to znai da treba da karakterie
ispitivani materijal kao cjelinu. Operacija uzimanja uzorka moe se podijeliti u tri glavna stupnja:
a) uzimanje primarnog uzorka(primarni uzorak se dobija usrednjenjem velikog broja
pojedinanih proba ili inkremenata uzetih od ispitivanog materijala sa raznih mjesta i iz
razliitih slojeva po dubini, na potpuno sluajan nain, tj. tako da svaki dio cjeline ima istu
vjerovatnou da bude ukljuen u uzorak. Ako je materijal nehomogen, za primarni uzorak se
moraju uzimati estice razliitih dimenzija, od najkrupnijih komada do najfinijeg praha. to je
ispitivani materijal vie heterogen, broj inkremenata mora biti vei pa e i koliina primarnog
uzorka biti vea. Za jako heterogene materijale masa primarnog uzorka moe iznositi 1/100-ti,
pa ak i 1/50-ti dio ukupne mase materijala i moe dostizati nekoliko desetina pa ak i stotina
kilograma. Od velikih koliina rastresitog materijala uzorak je najbolje uzimati kada je materijal
u pokretu-najbolje pri vertikalnom padu, kod istovara iz transportnih sredstava i sl.-. Prilikom
analize kompaktnih materijala ili metala uzorci se uzimaju buenjem sa raznih mjesta i sa raznih
dubina.),
b) smanjenje veliine primarnog uzorka na veliinu pogodnu za laboratorijski rad (da bi se
nakon uzimanja primarnog uzorka njegova veliina svela na veliinu dovoljnu za laboratorijski
rad, kod vrstih nehomogenih materijala se mora istovremeno sa smanjivanjem veliine uzorka
smanjivati i veliina estica u primarnom uzorku. Za tu svrhu postoji itav niz ureaja za
drobljenje, mljevenje, mijeanje i dijeljenje uzorka na jednake i sve manje dijelove. Ranije se
smanjivanje uzorka obino obavljalo pravljenjem zaravnjenih kupa materijala i njihovim tzv.
etvrtanjem. Postupak etvrtanja mora pratiti usitnjavanje materijala, tako da na kraju materijal
mora biti usitnjen toliko da u njemu ne bude estica veih od 1-2 mm, od koga se najzad uzima
laboratorijski uzorak.),
c) priprema laboratorijskog uzorka za analizu (veliina laboratorijskog uzorka zavisi od broja i
veliine tzv. analitikih uzoraka koji se moraju uzimati za pojedina odreivanja, kao i za
ponovljena odreivanja, tako da veliina laboratorijskog uzorka moe iznositi i 15 - 30 g, pa i
do 1 kg. Laboratorijski uzorak se mora dobro homogenizirati. On se melje i sije kroz fina sita s
odgovarajuim razmjerama oica pri emu se krupnije estice koje zaostaju na situ vraaju i
ponovo melju. Na kraju se uzorak usitnjava u fini prah u ahatnim avanima i uva u dobro
zatvorenim staklenim ili plastinim bocama da bi se zatitio od uticaja svjetla, vlage, oksigena
14

ili ugljendioksida iz atmosfere, koji bi eventualno mogli dovesti do promjene njegovog sastava.
Prilikom uzimanja uzorka tenosti mogunost greke je vrlo mala, jer se tenosti odlikuju
velikom homogenou. Kod analiza tenosti uzorak uzima kao srednja vrijednost pojedinanih
proba uzetih na raznim mjestima i na raznim dubinama. Uzorci gasa uzimaju se usisavanjem
pomou pipete sa dvije slavine ili se gas uvodi u odgovarajuu posudu uz istiskivanje vode ili
neke druge zaporne tenosti kojom je posuda bila sasvim napunjena.).),
2. vaganje (mjerenje mase supstance uz primjenu analitike vage predstavlja jednu od osnovnih i
najtanijih operacija. Analitika vaga je poluga prve vrste s takom oslonca izmeu taaka
djelovanja sila. Taka oslonca poluge jeste taka u kojoj se brid centralne prizme oslanja na jednu
ravnu noseu povrinu. Razlikujemo dva najea tipa analitikih vaga. Kod vaga jednakih krakova
brid centralne prizme se nalazi tano u sredini poluge, tako da su duine dva kraka poluge l
1
i l
2

jednake. Kod vaga s jednim tasom duine krakova poluge nisu meusobno jednake, tj. raspodjela
poluge oko take oslonca je nesimetrina. Kod oba tipa vaga, kada je poluga vaga u horizontalnom
poloaju, momenti sila F
1
i F
2
na krakovima poluge su identini, a poto je odnos izmeu sile
(teine) i mase F = m
*
g, gdje je m - masa, a g - ubrzanje slobodnog pada, gornja relacija se moe
pisati i kao m
1

*
l
1
= m
2

*
l
2
.),
3. prevoenje uzoraka u rastvor (za rastvaranje se najee upotrebljavaju: voda-destilirana,
razblaene kiseline, njihove smjese, kao i smjese kiselina i oksidanasa i rastvori baza.),
4. odvajanje komponenti i
5. odreivanje.

4.2. Provoenje rastvaranja u kvantitativnoj hemijske analize

Kod prevoenja uzoraka u rastvor treba voditi rauna o nekoliko vanih momenata:

1. U odabranom sredstvu za rastvaranje uzorak treba da se rastvara potpuno, jer rastvaranje samo
jedne ili samo nekoliko komponenti uzorka i njihovo izvlaenje ili izluivanje obino ne
dovodi do njihovog potpunog izdvajanja iz analiziranog uzorka.
2. Rastvarai ili sredstva upotrebljena za prevoenje uzoraka u rastvor treba da su vrlo isti, naroito
kod analize komponenti prisutnih u malim koliinama (analiza tragova). U takvim sluajevima
pri izboru rastvaraa moe biti presudna upravo njihova istoa.

Za rastvaranje se najee upotrebljavaju:

1. Voda (destilirana),
2. Razblaene kiseline, njihove smjese, kao i smjese kiselina i oksidanasa i
3. Rastvori baza.

Ako se neki uzorak nepotpuno rastvara u tenim reagensima ili se ne rastvara uopte, za njegovo
prevoenje mora se primijeniti energiniji postupak kakav je taljenje, tj. proces kojim se uzorak uz
dodatak pogodnih vrstih reagensa topi na visokoj temperaturi i tako prevodi u lahko rastvorljiva
jedinjenja u vodi ili u mineralnim kiselinama. Poto su temperature rainjenja visoke 300 1000C
obino se mijenja i struktura analiziranog materijala.

5. HEMIJSKI SASTAV MINERALNIH VEZIVA

5.1. Navesti osnovna veziva u graevinarstvu

Pod vezivnim graevinskim materijalima podrazumijevamo prirodne ili vjetake materijale koji
zamijeani sa vodom obrazuju tijesto koje se nakon odreenog vremena stvrdne i dobije vrstou kamena,
usljed fizikih i hemijskih promjena. Prvo vezivo bila je glina, zatim kre i gips, najvaniji-cement i
bitumen.

5.2. Navesti postupak dobijanja ivog krea

Po hemijskom sastavu to je CaO. Dobija se peenjem krenjaka, krede ili dolomita u jamastim peima na
temperaturi od 1200 C. Krenjak ne smije sadravati vie od 10% primjesa jer se dobija ivi kre koji
ima hidraulina svojstva. Krenjak se razlae po jednaini:

CaCO
3
CaO + CO
2
.

15

Iz 100 kg krenjaka dobije se 45 50 kg ivog krea. ivi kre se dijeli na:

-ivi kre u komadu,
-ivi kre u prahu.

Skladiti se u suhim i zatvorenim prostorima (silosi, kontejneri, papirnata ambalaa, PVC ambalaa...).

5.3. Opisati postupak dobijanja hidratisanog krea

Hidratisani kre se dobija gaenjem CaO sa koliinom vode koja priblino odgovara hemijski potrebnoj
vodi da sve estice budu ugaene. Mjeanjem se odvija reakcija:

CaO + H
2
O Ca(OH)
2
.

Postupak gaenja se izvodi u hidratorima. Takav kre vie nije opasan i u vidu je finog bijelog praha, koji
se pakuje u vree.

5.4. Naini proizvodnje gipsa

-Prvi nain proizvodnje: peenjem prirodnog gipsanog kamena u peima.
Obrada gipsanog kamena koji se kao takav pojavljuje u prirodi (hemijska oznaka: CaSO
4
x 2H
2
O) odvija
se u velikim tehnikim pogonima. Sirovi gipsani kamen iz prirode usitnjava se i melje, a zatim stavlja u
pe. Na ovaj nain peenjem djelomino ili potpuno sagorijevaju kristali vode koji se nalaze u
strukturi prirodnog gipsa. Obzirom na visinu temperature na kojoj se gipsani materijal u pei obrauje
mogue je proizvesti vrste gipsa koje se mogu koristiti u razliitim podrujima.

-Drugi nain proizvodnje: kao nus proizvod sagorijevanja ugljena u elektranama na ugljen.
Na ovaj nain gips nastaje kao posljedica odreenih hemijskih reakcija tokom kontakta izmeu plina koji
se oslobaa tokom sagorijevanja ugljena i otopine vapnenca ili vapnenakog mlijeka. Tokom
sagorijevanja ugljena oslobaa se odreeni plin sumporni dioksid (SO
2
) a kako bi se sprijeilo
njegovo izravno dospijevanje u atmosferu on se u prostorima elektrane sadrava i njemu se onda dodaje
suspenzija vepnenca (CaCO
3
) ili vapnenakog mlijeka (Ca(OH)
2
) u pravilu finim prskanjem iz
mlaznica. Kao posljedica hemijske reakcije kalcijev karbonat na sebe vee sumporni dioksid koji je u
sastavu osloboenog plina koji onda ponovo oksidira u kontaktu s kisikom iz zraka u dihidrat kalcijum-
sulfata. Tokom ovog postupka formiraju se gipsani kristali veliine od oko 0,03 0,07 mm. Naknadnim
pranjem i filtriranjem dobijemo finalni proizvod gips visoke finoe.

5.5. Navesti osnovnu podjelu graevinskog gipsa

1. tuk-gips: dobija se od sirovog gipsa na temperaturi t = 135200 C i mora sadravati 70% CaSO
4
x
0,5H
2
O,
2. Alabaster gips: isti bijeli fino mljeveni tuk-gips,
3. Modelarski gips: pee se sirovi gips 90% istoe isto kao i tuk-gips, a od njega razlikuje po finoi
zrna, vremenu vezivanja i vrstoi,
4. Malterski gips: sadri 70% poluhidrata i 30% anhidrida,
5. Estrih-gips: dobija se od sirovog gipsa na temperaturi t = 9001100 C, sadri samo CaSO
4
, CaO i
malo primjesa.

5.6. Navesti dobra svojstva gipsa kao veziva u graevinarstvu

Svojstva gipsa kao veziva u graevinarstvu su:

1. kratko vrijeme i zdrav nain gradnje,
2. visoka vrstoa i dobra toplinska provodljivost,
3. sloboda oblikovanja,
4. postojanost,
5. mogunost brzog koritenja nakon postavljanja i
6. postavljanje na velike povrine bez fugiranja.




16

5.7. Navesti postupak dobijanja sirovog cementnog brana

-Sirovine za proizvodnju cementa dobivaju se u kamenolomima. Nakon vaenja veliki komadi sirovina se
prevoze do pogona za mljevenje. Zdrobljeni i usitnjeni materijal se transportnim trakama prevozi u
prostorije cementare, gdje se skladiti u posebnim bazenima i na kraju homogenizira. Sirovi usitnjeni
materijal mijea se s odgovarajuim dodacima kako bismo dobili eljenu vrstu cementa. Ovako
pripremljena smjesa usitnjava se do najfinijeg materijala takozvanog cementnog brana. Paralelno s
procesom usitnjavanja i doziranja cementno se brano sui. Nakon mijeanja i suenja dobivena smjesa
prolazi postupak dodatne homogenizacije u silosima cementare. Obrada cementnog brana nastavlja se u
peima na visokoj temperaturi oko 1450 C. U peima zahvaljujui hemijskim promjenama, takozvanoj
sinterizaciji, nastaje novi proizvod: klinker cement. Nakon toga cementni materijal dospijeva u prostor
tj. mlin za valjanje odnosno usitnjavanje cementa. U ovom mlinu cementnom materijalu dodaje se gips
i anhidrid a po potrebi odnosno u zavisnosti kakav cement elimo i drugi dodaci. Po izlasku iz mlina
cementni materijal je fino usitnjen i obogaen odreenim dodacima. On se tada s obzirom na razliite
vrste i klase vrstoe skladiti u odvojenim silosima a odavde se u pravilu dalje transportira preko
razliitih terminala cestovnim i eljeznikim putevima ili se tovari i transportira brodovima.
-Sirovina za dobivanje sirovog cementnog brana naprije se sui, a zatim se melje u posebnom mlinu. Na
ovaj nain dobivamo sirovo cementno brano kojem se prema potrebi mogu dodavati sredstva za dodatnu
korekciju. Dobro promijeano i korigirano cementno brano skladiti se u posebnom silosu i priprema za
obradu na visokim temperaturama. tetni i otpadni plinovi koji se formiraju tokom obrade proiavaju se
u posebnom elektro-ureaju. Cementni klinker koji se ohladio melje se u okruglom ili cjevastom mlinu
skupa s gipsom i dodacima cementnom branu kao to su letei pepeo ili granulirana troska. Iz silosa za
skladitenje cementno brano dospijeva do prostora za izmjenu topline. Obrauje se na temperaturi od
800 900 C. Iz ovog prostora cementni materijal dospijeva do cjevaste pei, gdje toplina dostie
temperaturu od 1200 C i na taj nain cementni materijal poprima kaastu konzistenciju. Na temperaturi
od oko 1450 C klinker se vadi iz pei, brzo hladi i zatim propisno skladiti.

5.8. Navesti podjelu cementa

Obzirom na tehnika svojstva kao i na zahtjeve koji se odnose na krajnju namjenu razlikujemo sljedee
vrste cementa:
a) cement ope namjene,
b) cement sa zgurom niskih poetnih vrstoa,
c) cement ope namjene niske toplinske hidratacije,
d) posebni cement vrlo niske toplinske hidratacije,
e) bijeli cement,
f) sulfatno otporni cement i
g) aluminatni cement.

Cement bismo mogli podijeliti i s obzirom na neke generalne norme (udio dodatnih sastojaka u ukupnom
sastavu pojedine vrste cementa) na:

1. Portland cement: osim klinkera portland cementa ova vrsta moe sadravati najvie do 5%
dodatnih sastojaka kao to su granulirana troska, letei pepeo, vapnenac ili smjesu ovih dodataka,
2. Kompozitni portland cement: smije sadravati izmeu 6 i 35% drugih sastojaka. Dodatni sastojci
koji se koriste su:
-granulirana troska
-silikatni/vapnenac bogat leteim pepelom
-mikroslika (6 10%)
-vapnenac i
-smjesa ovih sastojaka.
3. Metalurki cement: moe sadravati od 36 do 80% granulirane troske.

5.9. Navesti osnovne karakteristike kamena granita

Granit je iroko raspostranjena vrsta kamena koja se moe nai u predjelima kontinentalnog dijela
Zemljine kore i koja se povrinski iskoritava. Spada u vrstu dubinske eruptivne stijene koja posjeduje
masivnu, grubu i kristaliziranu strukturu. Sastoji se od minerala glinenca (20% - 40% npr. biotit ili
muskovit), plagioklasa, tinjca i kvarcnog kamena. Odlikuje ga izrazita tvrdoa i vrstoa njegove
17

strukture. Granitni elementi otporni su na vanjske vremenske utjecaje, otporni su na niske remperature i
smrzavanje kao i na uticaj kiselina. Granitni kamen posjeduje srednje do najvie grubu zrnastu strukturu.
Najee su boje granita svijetlo siva i ukasti tonovi. Lahko se polira, brusi i daljnje obrauje. Moe se
paliti, mlaznicama obraivati i rezati.

5.10. Osnovne karakteristike kvarca

Kvarc ili kremen (SiO
2
) ini vrlo vaan dio naeg ivota, a u naem okoliu moemo ga svuda pronai.
Koristi se u proizvodnji lijevanih metala, ulja, u farmaceutskoj industriji, u podruju medicine ili
industriji ukrasnih proizvoda, pa i papir u svom sastavu sadri kvarc. Sve to svakodnevno oko nas
dodirujemo ili sadri kvarc ili se proizvodi, obrauje ili pokree pomou kvarca: niti jedan drugi materijal
nema tako svestranu primjenu, niti jedan drugi materijal nije tako fleksibilan, niti jedan nema tako svijetlu
budunost kao kvarc. Kvarc je drugi po redu mineral koji se pojavljuje u prirodi i sam ini 12% Zemljine
kore. Pojavljuje se ili u istom obliku ili zajedno s drugim elementima kao silikat. 90% svih minerala
sadrava vie od 0,1% kvarca, a mnogi minerali sadre 30% i vie udjela kvarca.

5.11. Osnovne karakteristike pijeska i ljunka

U vodenim masama mnogih rijeka nalaze se velike koliine grubog i otopljenog pjeanog materijala koji
se s obzirom na stalne promjene toka i koliine vode u rijeci taloi u tipinim sedimentnim slojevima, a
ove naslage se iskoritavaju i poznate su kao ljunare i iskopi pijeska. Prvi korak je dobivanje smjese
sirovog pijeska/ljunka iz tla. Sirovine se pomou lopatica na posebnim strojevima vade iz suhog iskopa
ili iskopa pod vodom. Sirovine se vade pomou:

1. plutajuim hvataljkama- na dno se na debelim elinim icama sputaju hvataljke, zatim se one
hidrauliki ili mehaniki zatvaraju i onda se podiu na povrinu. Mogue je dosegnuti vrlo visoke
dubine od vie 10-aka metara,
2. plutajuim grabilicama- koriste se na mjestima na kojima se naslage pijeska/ljunka ne nalaze na
velikim dubinama. Grabilice su na ovim strojevima tako posloene da ine jedan lanac i pokreu se
kao na pokretnoj traci,
3. usisnih pumpa- postupak vaenja pijeska/ljunka kad se radi o dubinama do 30 metara. Usisne
pumpe usisavaju smjesu pijeska, ljunka i vode s dna.

Postoje dva naina transportiranja sirovog pjeanog i ljunanog materijala i to:
-pomou plutajuih transportnih vrpca i
-posebnim teretnim strojevima za prevoz pijeska/ljunka direktno do pogona za obradu.
U pogonima za obradu ispire se smjesa pijeska/ljunka, isti se od primjesa (drvo, ilovaa i glina), sortira
se u razliite frakcije i razliite veliine zrna i tek se tada transportira do skladita kako bi bila dostupna
za potrebe trita. Onaj ljunak koji je zbog svojih dimenzija pregrub za trite mogue je usitnjavati
pomou drobilica. Zdrobljeni materijal tada se ponovo sortira, odnosno formiraju se pojedine frakcije
razliitih veliina zrna ili se obrauju u standardnom postupku obrade.

5.12. Osnovne karakteristike betona

Zahvaljujui njegovoj varijabilnosti u procesu obrade ali i oblikovanju njegova sastava, beton je
univerzalno primjenjivo graevno sredstvo koje ispunjava ekoloke kriterije, kao to ispunjava i standarde
i potrebe za ekonomski i financijski prihvatljivom gradnjom. Karakteristike betona su:

-komfor i sigurnost,
-postojanost,
-otpornost na vatru,
-akumulacija energije,
-zvuna izolacija i dobre termike osobine,
-oblikovna sloboda.

Prednosti gotovih montanih elemenata su:
-brzina i visoka kvaliteta,
-mogunost gradnje neovisno o vremenskim prilikama,
-proces od planiranja do proizvodnje odvija se pod jednim krovom,
-potencijalne pogreke i nesporazumi su eliminisani u samom poetku,
18

-gradnja se odvija brzo i precizno s utedom vremena i do 70%,
-jednostavna gradnja,
-moe se nanijeti i odgovarajua boja,
-ekoloki savreno rjeenje kad je rije o odvodnim cijevima,
-visoko otporni beton kojeg odlikuje postojana kvaliteta i neosjetljivost na otpadne vode i utjecaje
na snane hemijske reakcije.

Obzirom na vrlo visoke standarde suvremene gradnje svaki beton prije upotrebe zahtijeva odreenu
provjeru kvaliteta koja poprilino stoji i vremena i novaca.

5.13. Navesti sastav betona

-Beton je plastian graevni materijal kojem se tokom pripreme dodaju granulati (sastojci) i ija je
unutranja i vanjska struktura zahvaljujui odreenom vezivu (vezivno sredstvo) trajno povezana i vrsta.
Mogue ga je pripravljati koristei se razliitim vezivima: cement (+ voda), bitumen (za asfaltni beton)
ili umjetni materijal (polimerni beton). Cementni beton pripravlja se od cementa, vode i drugih granulata
(ljunak, pijesak ili drugi lagani materijali), a mogu se dodavati i drugi sastojci u zavisnosti od toga kakve
tano karakteristike betona elimo postii. Vezivo koje tako usko i vrsto povezuje sve sastojke nazivamo
cementnim ljepilom a ono je sastavljeno od vode i cementa. Ovrsne i na zraku i u vodi i trajno vee sve
sastavne materijale betona.
-Sastav betona ine: voda, vezivo (sastavljeno od vode i cementa), granulati (ljunak, pijesak i drugi-
zavisno od karakteristika) i ispuna.

6. HEMIJSKA KOROZIJA BETONA

6.1. Objasniti djelovanje praine kao uzroka korozije betona

Praina se djelomino pojavljuje u vrlo visokim koncentracijama, oslobaa se oko 45 tona praine
mjeseno na 1 km
2
u atmosferi i podrujima industrijskih zemalja. Na stvorenu prainu esto se adsorbuju
(prilijepe) spojevi koji izazivaju koroziju, kao to su metalni oksidi, soli-(NH
3
)
2
SO
4
ili mikroorganizmi.
Stepen zagaenosti atmosfere presudan je inilac koji definira koliinu klica u zraku. Stoga moemo rei
da betonski objekti u gradskim podrujima u kojima je koncentracija praine u granicama od oko 2 mg po
m
3
zasigurno su manje ugroeni od korozije od onih objekata u podruju industrijske atmosfere u kojima
se koncentracija praine kree oko 1000 mg/m
3
.

6.2. Objasniti djelovanje SO
2
na koroziju betona

Sumporni dioksid (SO
2
) predstavlja najvaniji korozivni element u sastavu atmosfere. On se u pravilu
formira kao rezultat izgaranja ugljena, nafte i savremenih pogonskih goriva.

SO
2
+ NO
2
SO
3
+ NO
SO
3
+ H
2
O H
2
SO
4


Visoki udio oteenja korozije, od oko 80 do 90 % otpada na koroziju koja je prisutna u atmosferi
uglavnom sainjava sumporni dioksid. Koncentracije SO
2
u industrijskim podrujima su vrlo visoke, a sa
udaljenou od takvih podruja one opadaju. Sumporni dioksid koji se nalazi u plinovima osloboenim
tokom izgaranja skupa s vodom stvara kiselinu (H
2
SO
4
ili H
2
SO
3
). Ova se kiselina pojavljuje u hemijskim
proizvodima, otpadnim vodama i obinoj vodi. Kiselina skupa sa kalcijevim hidroksidom stvara kalcijev
sulfat (gips).

Ca(OH)
2
+ H
2
SO
4
CaSO
4
+ 2H
2
O

6.3. Objasniti mikrobioloku koroziju betona

Mikrobioloka korozija predstavlja ponaanje betona i eljeza pod djelovanjem mikroorganizama.
Bakterije, gljivice, alge, liajevi ili sitne praivotinjice mogu gotovo sve prirodne i industrijske proizvode
napasti, otetiti i razloiti. Energija koja se pri tome stvara troi se za izgradnju staninog tkiva.
Mikroorganizmi napadaju razliite materijale. Za njihov razvoj potrebni su odreeni ivotni uslovi, kao
to je: povoljna pH vrijednost okolia, odreena temperatura, aerobni i anaerobni milje. Mjesto koje
mikroorganizmi napadaju istovremeno im predstavlja ivotni i hranidbeni okoli. Napadaju direktno
(isto mehaniko djelovanje na metal) ili indirektno (predstavlja luenje i izmjenu tvari i proizvode
19

razgradnje mikroorganizama mogu se stvoriti agresivni plinovi, kiseline...). Porozni beton je izloeniji
tetnom uticaju od betona koji je po svom sastavu gui. Na nekim mjestima pH vrijednosti oko 4
mogue je izvriti pH ok i tako usporiti ili unititi kulturu mikroorganizama. Druga mogunost je
stvaranje odreene odbojne zone koja ima pH vrijednost od 12,6.

7. HIDROSFERA

7.1. Opisati veliko i malo kruenje vode u prirodi

Voda mora i okeana, kopna i atmosfere se pod uticajem toplotne energije Sunca i Zemljine tee nalazi u
stalnom kruenju. Isparavanjem vode sa povrine Zemlje obrazuje se atmosferska voda u obliku vodene
pare. Poto se ohladi u gornjim slojevima atmosfere vodena para se kondenzuje uz formiranje sitnih
kapljica vode ili kristala leda, koji se pod djelovanjem Zemljine tee vraaju na Zemlju u vidu
atmosferskih padavina. Isparavajui sa povrina mora i okeana i vraajui se u vidu padavina na njihovu
povrinu voda ostvaruje malo kruenje u prirodi. U sluaju kad padavine dospiju na povrinu kopna,
jedan dio dospijeva u rijeke i jezera, a vei dio filtracijom kroz tlo obogaujui se mineralnim i organskim
tvarima obrazuje podzemne vode. Oticanjem, povrinske vode takoer dospijevaju u rijeke i tako se
vraaju u mora i okeane. Tako se zatvara veliko kruenje vode. Pri opisanim procesima ukupna koliina
vode na Zemlji ostaje stalna. Procjenjuje se da se voda (para) atmosfere obnavlja svakih 10 dana, rijene
vode u prosjeku svakih 11 dana, a vlaga tla se obnavlja godinje.

7.2. Svojstva vode

Voda je jedna od najjednostavnijih i najrasprostranjenijih tvari u prirodi ija su fizika i hemijska svojstva
poznata ovjeku. Ima bitnu ulogu za odravanje ivota na planeti Zemlji.

-Gustina vode: kod veine tekuina sa porastom temperature opada njihova gustina, a kod vode gustina
raste do max na +4,0 C, a tada opada. Tako vrsta voda-led pliva po povrini tene faze.
Granini sloj izmeu tople i hladne zone se naziva termoklina.
-Polarnost vode: molekula vode je vrlo polarna (zbog kovalentne veze). U njoj se otapaju jonski i
polarno-kovalentni spojevi. Voda posjeduje veliku dielektrinu konstantu vrijednosti od D =
80. Hranljive tvari se vodom lahko prevode u rastvorne forme.
-Povrinska napetost vode: zbog vodikove veze meu molekulama vode one su vrsto vezane meu
sobom, pa je teko probiti povrinu tene vode. Povrinska napetost se ogleda u kapilarnosti
vode. U kapilarama malog prenika voda se penje prema gore biljnim uskim sudovima. Voda
se u tlu zadrava u malim pukotinama izmeu estica tla i to je rezervna voda.
-Termalno svojstvo vode: voda posjeduje veliki toplotni kapacitet 75,5 J/mol K to omoguava
akumulaciju te koliine toplote uz minimalnu promjenu temperature. Voda posjeduje i veliku
termalnu provodljivost to omoguava brz prelaz toplote sa ili na susjedne tvari. Visoka
vrijednost toplote topljenja 6,0 kJ/mol i toplote isparavanja 44,1kJ/mol je posljedica
strukturnih svojstava leda odnosno tene vode, za to je odgovorna vodikova veza.

7.3. Navesti fizikalne pokazatelje kvaliteta vode

Fizikalni pokazatelji se relativno brzo i lahko odreuju i slue za grubu ocjenu kvaliteta vode.

-Temperatura: ovaj parametar je bitan i za niz drugih odreivanja (zasienje vode rastvorenim kisikom,
bioloka aktivnost, alkaliteti, salinitet vode...). Porast temperature vode iznad normale indicira prisustvo
industrijskih otpadnih voda, a pad temperature vode indicira prisustvo izvora dubinske podzemne vode.
Temperatura vode je bitna za njeno preiavanje. Glavne negativne posljedice porasta temperature
prirodnih voda su:

1. Poveanje brzine hemijskih reakcija
2. Opadanje rastvorljivosti vanih plinova (O
2
)
3. Ubrzavaju se relacije metabolizma vodenih organizama vea potronja O
2
ugibaju ivi
organizmi
4. Openito se poveava toksinost metala.

Korisni efekti poveanja temperature prirodnih voda su:

1. Opadanje gustine i viskoznosti vode
20

2. Poveana isparljivost vode
3. Suspendovane tvari se lake i bre taloe
4. Ako koliina rastvorenog O
2
nije znatnije smanjena ubrzava se rast i razvoj vodenog svijeta,
posebno u velikim vodenim bazenima.
-Miris i ukus vode: miris vode potie od isparljivih tvari, odreuje se pri uzorkovanju vode i uz
zagrijavanje. Na osnovu mirisa vode odreuje se:

1. Pogodnost vode za pie
2. Estetska vrijednost vode
3. Rekreaciona vrijednost vode.

Miris vode uzrokuje veina u njoj rastvorenih organskih i anorganskih tvari. Odreivanje ukusa vode je
jednostavnije jer se ukus vode dijeli na nekoliko jasno definisanih kategorija: slatko, slano, kiselo i gorko.
-Boja vode: ista voda je bezbojna, a u debelom sloju poprima plaviastu boju. Istinska boja vode potie
od otopljenih otpadnih tvari u njoj i odreuje se na filtratu. Boja vode se odreuje vizuelno
uporeivanjem boje uzorka sa rastvorima neke tvari tano definisane koncentracije i najee se koristi
metoda sa platinum-kobalta. Intenzitet se oznaava kao: bez boje, slabo obojeno, obojeno i jako obojeno.
Voda za pie mora biti bezbojna kao i voda za mnoge industrije koje se koriste kao sirovina direktno u
procesu proizvodnje.
-Mutnoa vode: mutna voda je nepogodna za pie i mnoge industrije. Koloidno rastvorene i organske i
anorganske tvari daju vodi mutnou. Zamuenje vode moe biti prirodno od nanosa gline, pijeska i mulja
poslije velikih kia ili vjetako od ulijevanja nepreienih gradskih i industrijskih otpadnih voda.
Metode za odreivanje mutnoe se temelje na mjerenju intenziteta rasprenog svjetla u odnosu na neku
standardnu referentnu suspenziju.
-Rezidualne vrste tvari u vodi (isparni ostatak): koliina tvari koja zaostane nakon isparavanja vode
nazivamo ukupni rezidualni ostatak (ukupni isparni ostatak). Odreuje se isparavanjem definisanog
volumena homogeniziranog uzorka vode (100 cm
3
), uz umjereno zagrijavanje. Ostatak nakon isparavanja
se sui na 105C do konstantne mase.
-Transparentnost vode: pokazatelj kvaliteta vode blisko povezan sa bojom vode i ukupnim isparnim
ostatkom. Moe se mjeriti instrumentacijski preko spektralne karakteristike vode. Na vrijednost
transparentnosti vode utie: koncentracija rastvorenih tvari, suspendiranih tvari i apsorpciona svojstva
vode. Vrijednost transparentnosti se kree od nekoliko cm u mutnim vodama do 40 m u veoma istim i
bistrim vodama.
-Provodljivost vode: zbog prisustva jona u vodi, voda posjeduje svojstvo provoenja elektrine energije,
to nazivamo provodljivost. Mjerenje se vri mjerenjem otpora izmeu dvije elektrode zaronjene u uzorak
vode na definisanoj udaljenosti, a najee 1 cm. Provodljivost direktno ovisi od koncentracije otopljenih
tvari.

7.4. Navesti hemijske pokazatelje kvaliteta vode

Hemijski pokazatelji kvaliteta vode su generalno specifiniji i korisniji za trenutnu procjenu kvaliteta
vode od fizikalnih pokazatelja. Postoji veliki broj hemijskih parametara za vodu, ali je poeljno prvo
odrediti ope hemijske pokazatelje koji se odnose na otopljene tvari u vodi. Hemijsko ispitivanje se
sastoji iz odreivanja: pH vrijednosti, alkaliteta, aciditeta, slobodne ugljine kiseline, prolazne i ukupne
tvrdoe, hlorida, aktivnog hlora, fluorida, sulfata, nitrita, nitrata, amonijum-jona, albuminoidnog azota,
kalcijuma, magnezijuma, eljeza, mangana, biohemijske potronje kisika poslije pet dana (BPK),
organske tvari-utroka kalijum-permanganata i relativne stabilnosti. Kod industrijskih otpadnih voda
odreuju se oni sastojci koji su karakteristini za dotinu industriju (fenol, ulja i masti, deterdenti, hrom,
bakar itd.).

7.5. Navesti bioloke pokazatelje kvaliteta vode

Bioloki pokazatelji predstavljaju pouzdan nain za odreivanje karaktera i stepena zagaenja vode i oni
odreuju da li je zagaenje trajno ili prolazno. Za tu svrhu se vre bakterioloka i saprobioloka
ispitivanja.

-Bakterioloka ispitivanja: se sastoje u odreivanju gustine koliformnih bakterija u ispitivanom uzorku
vode. Te bakterije potiu iz crijeva toplokrvnih ivotinja i slue kao indikator prisustva fekalnih tvari u
vodi. Sa stanovita sigurnosti vode za pie sigurnije je ispitati sadraj patogenih bakterija ali to zahtijeva
21

vee koliine uzorka vode i due vrijeme ispitivanja. Metode bakteriolokog ispitivanja vode su
definisane vaeim Pravilnicima o ispitivanju vode:

-princip metode se sastoji u brojanju bakterije Ecsherichie colli. Svaka koliformna klica e na
hranljivoj podlozi rasti stvarajui na kraju koloniju bakterija.
-metoda diska (malog filter papira) koji se namoi ili se preko njega isfiltrira definisan volumen vode i
zatim se disk stavi na hranljivu podlogu u Petrijevu plou i inkubira. Metoda je reproducibilna i brza.

-Saprobioloko ispitivanje se vri da bi se dobila potpunija slika stvarnog zagaenja vode. Izvjesne biljke
i ivotinje slue kao indikatori zagaenja jer rastu i ive tamo gdje truhnu organske tvari. Odreivanje
njihovog broja i uestalosti njihovog javljanja predstavlja osnovu saprobiolokog odreivanja kvaliteta
voda. Kao indikatori zagaenja trebaju se uzimati kosmopolitski ivotni oblici kako bi saprobioloka
metoda bila univerzalno primjenljiva (pastrmka ili neka vrsta jeeva).
Biomonitoring vode: drugi sistem biolokog ispitivanja kvaliteta voda (alternativan saprobiolokom)
sastoji se (posebno kod otpadnih voda) u koritenju biolokih organizama koji indiciraju prisustvo
hemijskih polutanata u eluentu u odnosu na zdrave kontrolne organizme.
Bioloka ispitivanja kvaliteta voda putem biomonitoriranja po sloenosti i brzini se dijele na:

1. A-novi najbra i najjednostavnija ispitivanja daju rezultate za 1 2 sata, mjeri se samo neki
pokazatelj aktivnosti ispitivanih organizama u zagaenoj vodi
2. B-nivo ispitivanja traju vie dana i provode se statiki u zatvorenim sistemima pod konrolisanim
uslovima, ispituju se latentne doze pojedinih polutanata na odabranim organizmima
3. C-nivo ispitivanja traju najdue, sedmicu pa do godine. Najtea su za izvedbu i interpretaciju
dobivenih rezultata. Ovaj nivo ispitivanja je pak najvjerodostojniji, jer blisko simulira vodu
vodoprijemnika.

7.6. Navesti protokol uzorkovanja vode

Mora se uzorkovati reprezentativan uzorak, a to znai da u svom cjelokupnom sastavu i po svim
parametrima odgovara mediju kojeg ispitujemo (vodovodna voda, potok, jezero, otpadna voda, ...).
Uzorci se ne smiju kontaminitati drugim tvarima, ne smiju se dozvoliti gubici na pojedine parametre,
posebno volatilne komponente. Priprema za uzorkovanje podrazumijeva utvrivanje sljedeeg:

1. Broja i vrsta analiza koje na uzorku vode elimo ispitivati
2. Analitike tehnike pripreme i mjerenja pojedinih parametara
3. Vrsta posuda, materijal (staklo ili polietilen) i broj za uzorkovanje
4. Okvirni nain uzorkovanja
5. Nain transporta i uvanja uzoraka vode

Program uzorkovanja podrazumijeva utvrivanje:

1. Vrijeme uzorkovanja (sezonu godinje doba)
2. Frekvenciju uzorkovanja (sezonsko, sedmino, dnevno
3. Lokacija uzorkovanja, pristupana i vidna (rijeka u sredini nikako uz obalu)
4. Broj i volumen uzoraka (broj uzoraka mora biti najmanje dupli)
5. uvanje uzoraka do poetka analize mora biti adekvatno da ne doe do gubitka analita, posebno
lahko volatilnih.

-Voda za analizu NO
3
-
se uva na 4 C da bi se izbjegla bioloka razgradnja.
Za analizu: -pesticida voda se uva na tamnom i hladnom mjestu.
-metala uzorak vode se zakiseli sa HNO
3
ili H
3
PO
4
.
-fenola uzorku vode se dodaje NaOH kako bi mu se smanjila volatilnost.
Posebnu panju treba obratiti na uzorke kod kojih se kani ispitivati:

1. NH
3
, uzorak zakiseliti da NH
3
pree u NH
4
+
oblik, manje volatilan
2. Hloroform, uzorkovati vodu u staklenu bocu i uvati je u tami
3. Hg, u uzorak vode po litri dodati 2 ml 5 molova HCl, pH = 2




22

7.7. Opisati postupak primarnog preiavanja otpadnih voda

Primarno preiavanje je zasnovano na fiziko-hemijskim tehnikama i ima za cilj uklanjanje
suspendovanog materijala. To se ostvaruje procesima: procjeivanja, usitnjavanja, koagulacije,
flokulacije i sedimentacije. Zapoinje preliminarnim procesima kojima se uklanjaju vei agregati,
plivajue ili suspendovane vrste tvari (granice, krpe, ulja i masti, nafta). Nakon izbistravanja uklanja se
mulj, a voda odvodi u postrojenje za sekundarno preiavanje ili ako njega nema direktno u vodotok.
Proputa se voda preko metalnih mreica razliitog promjera gdje se zadravaju plutajue i suspendovane
tvari. Mogu se koristiti i mlinovi koji melju vee vrste tvari u sitnije koje se naknadno slijeu u bazenu
za sedimentaciju. Mreice mogu biti fiksirane ili pokretne, a sabiranje nakupljenog otpada runo ili
automatsko. Nakon toga voda ulazi u bazene za izbistravanje gdje se vri sedimentacija suspendovanih
vrstih tvari. Koloidne vrste tvari iz vode ne sedimentiraju dovoljno brzo. Proces sedimentacije se moe
ubrzati aglomeracijom, tj. koagulacijom koloida dodatkom hemikalija. Voda se prije isputanja iz
sedimentacionog bazena hlorira, talog zgrunjava i digerira anaerobnom fermentacijom. Primarnim
preiavanjem se ukloni 30 40 % ukupne BPK i oko 60 % suspendovane tvari.

7.8. Opisati postupak sekundarnog preiavanja otpadnih voda

Sekundarno preiavanje predstavlja biohemijsko uklanjanje organske tvari zaostale nakon primarnog
preiavanja. Uklanjanje preostale vrste tvari vri se ponovnom filtracijom ili sedimentacijom,
oksidacijom ili razgradnjom pomou mikroorganizama. Vode posjeduju sposobnost samopreiavanja
uz prisustvo dovoljnih koliina kisika bakterije oksidiraju organsku tvar od ugljen-dioksida i vode.
Preduslovi za efikasno sekundarno preiavanje vode su: dovoljan broj mikroorganizama i kisika, dobar
kontakt bakterija i hranljive tvari. Tako se oponaa prirodni proces u vodama, samo to je: preiavanje
kontrolisano, vremenski skraeno uz stalno odravanje aerobnih uslova uz kontinuirano dovoenje
kisika. Proces se sastoji od sljedeih koraka:

1. Voda se dovodi u bazene gdje se nalazi aktivni mulj,
2. Mulj se odrava u suspendiranom stanju strujom kisika koji se uduvava odozdo prema gore. Tako
se obezbjeuje i kisik za metabolizam bakterija,
3. Voda dolazi u bazene za izbistravanje vri se sedimentacija vrstog materijala koji se filtrira, sui i
prohranjuje,
4. Jedan dio vode se reciklira u ulazni bazen kako bi se odrala bakterijska kolonija.

Preiavanjem sa aktivnim muljem ukloni se 95 % BPK i 95 % suspendovanih materija. Sekundarno
preiavanje se moe provesti i putem kapajuih filtera. To se ostvaruje proputanjem vode preko
povrine na kojoj se nalaze mikroorganizmi u formi tankog filma i sluzi (bioloki aktivan film).
Prolaskom vode po toj povrini organske tvari se asimiliraju od strane bakterija. Ovakvo preiavanje je
vrlo efikasno, a nedostatak je to se kod niskih temperatura proces sporo odvija. Mulj se na kraju
pohranjuje zatrpavanjem u tlo ili se prevodi u poljoprivredno gnojivo, ali samo pod uslovom da ne sadri
tetne tvari.

7.9. Opisati postupak tercijernog preiavanja otpadnih voda

Tercijerno preiavanje otpadne vode je neophodno ako se voda kani reciklirati, koristiti u razliite
svrhe. Pri tercijernom preiavanju uklanjaju se:

1. Preostali BPK i HPK
2. Ukupni organski ugljik
3. Mineralne tvari
4. Teki metali (na nivou jona)
5. Spojevi nitrogena i fosfora
6. Patogene bakterije
7. Druge tetne tvari

Tercijerno preiavanje vode je kompleksan problem i zahtijeva istovremenu upotrebu razliitih tehnika.
Zbog visoke cijene kotanja tercijerno rijetko se provodi na gradskim otpadnim vodama, ali su metode
pogodne za industrijske otpadne vode. Od tehnika preiavanja najvie su koritene: adsorpcija na
aktivnom ugljenu i ultrafiltracija.
23

-Adsorpcija na aktivnom ugljenu, organske tvari koje nisu sedimentirale u primarnom niti oksidirale u
sekundarnom preiavanju mogu se ukloniti proputanjem kroz slojeve aktivnog ugljena. Aktivni ugljen
ima veliku aktivnu povrinu i adsorpcijom na njegovoj povrini se uklanjaju mnoge vrste molekula, miris
i ukus vode. Adsorpcijom se moe ukloniti oko 90 % suspendovanih elija tvari i oko 80 % organskih
tvari.
-Ultrafiltracija, se primjenjuje na uklanjanje molekulskih ili jonskih zagaivaa iji je prenik ili
hidratacioni omota vei od prenika molekula vode. Kao filteri slue osmotske membrane sainjene
najee od celuloznog acetata sa malim porama. Proces se naziva i obrnuta osmoza jer se mora zadati
dovoljan pritisak vode na filter (pravi se razlika u pritiscima prije membrane i nakon membrane) kako bi
se ostvarilo filtriranje relativno brzo. Laboratorijske tehnike preiavanja su neekonomine zbog
velikog utroka energije. One su:
-Elektrodijaliza (destilizacija morske vode), zasniva se na migraciji jona uticajem jakog elektrinog polja.
Provodi se u elijama iji su krajevi suprotno naelektrisani i tako se ostvaruje kretanje katjona i anjona u
suprotnom smjeru.
-Jonska izmjena, osim za dobijanje dejonizovane vode u laboratoriju i industriji koristi se za
preiavanje otpadnih voda za uklanjanje specifinih jona (jona metala).
Zaostale koliine bakterija i virusa nakon sekundarnog preiavanja vode se uklanjaju hloriranjem vode i
to najee sa Cl
2
, a povremeno i sa ClO
2
i ClBr. Hloriranjem uspjeno se uklanjaju patogene bakterije i
dio virusa ali i ostali mikroorganizmi koji su korisni, a moe doi i do potpune sterilizacije vode.
Hloriranjem vode mogu nastati izvjesni kancerogeni, hlorirani organski spojevi. Razmilja se o
ozoniranju vode, ali i tada mogu nastati toksini nus-proizvodi. Ozoniranjem vode popravlja se ukus
vode. Voda igra dvije vane uloge u industriji:

1. Slui za zagrijavanje ili hlaenje
2. Biva upotrebljena direktno u hemijskim procesima (reaktant, produkt ili rastvara)

Voda za hlaenje je najmanje reaktivna, najmanje zagaena i ne preiava se prije isputanja u
vodoprijemnik. Procesna voda je zagaena i mora se preiavati prije isputanja u prirodne
vodoprijemnike. Industrijske otpadne vode se ne mogu preiavati konvencionalnim ureajima jer
sadre teke metale, hemijske spojeve koji su bioloki nerazgradivi i koji toksino djeluju na
mikroorganizme. Ovisno o tipu industrije u otpadnim vodama moe se nai niz opasnih tvari
suspendovanih ili adsorbovanim na suspendovanim esticama.