1

Trkiyede Dindarlk: Uluslararas Bir Karlatrma

Prof. Dr. Ali arkolu Prof. Dr. Ersin Kalaycolu
Sabanc niversitesi












2

Trkiyede Dindarlk: Uluslararas Bir Karlatrma
Prof. Dr. Ali arkolu Prof. Dr. Ersin Kalaycolu
Sabanc niversitesi

Giri
International Social Survey Program (ISSP) kapsamnda dzenlenen Dindarlk aratrmas
ISSPnin bu konuda hazrlad nc almadr. Daha nce 1991 ve 1998 gerekletirilen iki
alma dnyada toplum bilimlerinde yank bulmu saha aratrmalar olmulardr.
Bu almalarda din ve deime arasndaki ilikiler aratrma konusu olmulardr.
Toplumsal deimenin dnyevileme (secularization) rettii sav ilk ele alnan hipotezlerden
birisini oluturmutur. Dinde deiim incelemeleri doal olarak zaman serilerinin belirli
aralklarla yenilenmesini gerektirmektedir. Bu amala 2008 ylnda saha aratrmas ISSP ye
lkelerinde toplanan veriler daha nce 1991 ve 1998 ylnda yaplan almalarla karlatrlarak
dnyevileme eilimleri konusunda nemli ip ular elde edilmesi beklenmektedir. Ancak,
Trkiye verileri bu nceki iki yl iin elde olmadndan ancak dnya genelindeki gelimeler
karsnda 2008 yl sonu itibariyle Trkiyenin nerede olduunu gzlemek mmkn olacaktr.
Trkiyede bu aratrma erevesinde yrtlen saha aratrmas 2008 yl Aralk aynda
balam, Mart 2009un ilk haftasnda tamamlanmtr. Yaklak 10 hafta gibi bir zaman
srecinde tamamlanm bu almann rneklem ve saha alma ltleri temel alnarak
gerekletirilmitir. Bu amala TUIK tarafndan belirlenmi olan corafi blgelerden hane
bloklar nfus dalmlarna gre seilmitir. Rastsal olarak belirlenen her hane iinde de
grlen kiiler yine rastsal olarak seilmitir. Bylelikle tespit edilen kiilerle grlmeye
allm ve grlemeyenler iin ikame yoluna gidilmemitir. Bylelikle elde edilen yaklak
1500 kiilik rnekleme ulaabilmek iin bunun iki mislinden fazla haneye gidilmesi gerekmitir.
Bylelikle hane ikame sisteminin oluturmas beklenen rneklem meylinden kanlmaya
allmtr. ISSP standartlarna uygun olarak yaplan bu saha almas bu tr kriterler ile
allmayan benzer almalarn bir haftay gemeyen saha alma srelerini kanlmaz olarak
amtr.
Burada sunulan veriler Trkiye iin 2008 2009 verileri olmakla birlikte, henz ISSPnin
2008 Dindarlk saha almalarnn tm lkeler iin raporlanmas sreci bitmedii ve 2008 dnya
verileri ancak 2010 yl iinde kamuya ak hale geleceinden, dnya verilerinin imdilik
kullanm olanakszdr. Bu nedenle burada kamuya ilan edilen sonular 2008 2009 Trkiye
verileri ile ISSP 1998 Dindarlk Dnya aratrmasnn verilerinin karlatrlmasndan ibaret
olacaktr. 2010 ylnda dier lkelerden toplanan veriler zerindeki ambargo kalktnda, bu
veriler ile Trkiye 2008 2009 verilerini karlatrmak mmkn hale gelecektir. O zaman bu
raporu gncellememiz de sz konusu olabilecektir. Aktr ki ISSP 1998 saha almasnn
zerinden geen on yl akn sre iinde almalarn yrtld lkelerde dindarlk ve
dnyevileme eilimlerinde deiiklikler olmutur. Bu zaman srecinde Avrupa Birlii
entegrasyon srecinde nemli gelimeler yaanm, Sovyetler Birliinin zlmesi ertesinde
iktisadi ve sosyal bir hzl deiim sreci yaanm, 11 Eyll saldrlar ertesinde dinler aras
atma srecine girildii ynnde nermeler dile getirilmitir. Bu srelerin dindarln ve
dnyevileme srelerinin nasl ekillendirdiini tahmin etmek kolay deildir. Aadaki
karlatrmalarda ISSP lkelerinin yaklak 10 yl nceki dindarlk ve dnyevileme durumlar
ile Trkiyenin gnmzdeki durumunu karlatrmamz mmkn olmaktadr. Daha nceki
ISSP almalarnda belki bu seferki dindarlk almasnda olduu kadar belirleyici olmayan bir

Bu raporun kulland veriler TBTAKn finansman, TKin rneklem ekmedeki yardmlar, nfakto ve
Birim Aratrmann alan aratrmasndaki katklaryla derlenmitir. Bu almamza yaptklar katklar dolaysyla
TBTAK, TK, Sabanc niversitesi ve stanbul Politikalar Merkezi, nfakto ve Birim Aratrmaya teekkr bir
bor biliriz.

3
baka yapsal olgu da Trkiyenin ISSP lkeleri arasnda Mslman ounlua sahip tek lke
olmasdr. ISSP yesi olan 45 lke iinde tek Trkiyede Mslmanlar ounluu tekil
etmektedir. ISSP dindarlk almasnn kuramsal erevesinde slam ve dnyevileme olgusuna
younlaan bir bak as yoktur. ISSP dindarlk ve dnyevileme almalarn karlatrmal
olarak lkeler aras farkllklar deiik dinlerin inan erevelerinden bamsz olarak yanstma
abasnn bir rn olarak ele almak gerekir.
ISSP Dindarlk saha aratrmas yle dzenlenmitir ki ncelikle dindarla zg tutum
ve davranlarn uluslararas bir karlatrma erevesinde anlaml lmleri oluturulmaya
allmtr. Bylelikle amalanan ISSP lkeleri genelinde dindarln belirleyicileri 1991-2008
aras dnem iin zmlenebilmekte ve bu balamda dnyevileme eilimlerindeki deiimler
saptanabilmektedir. Bunun yan sra dindarln deiik grnmleri ve boyutlar yine ncelikle
ISSP lkeleri arasnda karlatrmal bir ekilde bamsz deikenler olarak kullanlarak baka
toplumsal ve siyasal tutum ve davranlarn ekillenmesini aklamakta kullanlabilmektedir.
Yani ISSP karlatrmal bir ereve ierisinde temel olarak tek tanrl dinlerde dindarlk zerine
temel gstergeleri saptayarak bu temelde dindarlktaki kiiler ve lkeler aras deiimi
aklamay amalamakta yani dindarlk bir baml deiken olarak kullanlmaktadr. Bunu
takiben de dindarlk gstergelerinin yardmyla, yani dindarl bir bamsz deiken olarak
kullanarak, siyasal ynelimler, evlilik ve evlilik d birlikte yaama ve boanma, g ve
toplumsal refah politikalar ve cinsellik ahlak gibi deiik sosyal ve siyasi davran ve
tutumlardaki farkllamay aklamak da amalanmaktadr.
Burada altn izmek gerekir ki deiik dini inan gruplarnn kendilerine zg dindarl
yaama biimleri ve inan dnyalarnn yine sz konusu dinlere zg zellikleri ISSP almas
kapsamnda sorgulanmamaktadr. Trkiyenin ISSP lkeleri arasndaki yegane Mslman
ounluun bulunduu lke olmasndan bamsz olarak, pek ok Hristiyan ounluk lkesi
bulunmasna ramen rnein Katolik ve Ortodoks inanlar arasndaki farkllklarn dindarln
ekillenmesinde nasl bir etki yaptna dair bir sorgulamaya da gidilmemitir.
ISSP almas dinler arasndaki farkllklar zerine younlamak yerine daha
genellenebilir, rnein tek tanrl bir inan sisteminin genel yaps, en temel ekliyle ibadet skl
ve benzeri konulara eilmektedir. Yoksa rnein Hristiyanlk ve dier dinlerle benzer ekilde
rnein Mslmanlarn dindarlklarn yaaylarnda nemli bir yer tutan oru, zekat, hac gibi
ibadet pratikleri sorgulanmamtr.r

ISSP Trkiye Aratrmas 2008 - 2009
ISSP saha aratrmalarnn bir paras olarak 43 lkede uygulanmak iin gelitirilen
dindarlk soru cetvelinin Trkeye evirisi ve Trkiyeye uyarlanmas ile alan aratrmas
Sabanc niversitesi Sanat ve Sosyal Bilimler Fakltesi retim yelerinden Ali arkolu ve
Ersin Kalaycolu tarafndan yrtlmtr. Alan aratrmas Infakto irketinin alan alanlar
tarafndan 2008 Kasm 2009 Mart aylar arasnda 53 ilde gerekletirilmitir. Aratrma ekibi
tarafndan gelitirilmi, ISSP rneklem Komitesi ile yaplan grmelerde ISSP standartlarna
olan uygunluu kabul edilerek, Trkiye statistik Kurumu (TUIK) verileri kullanlarak NUTS-2
blgeleri iinde nfus byklerine gre saptanan iller dzeyine kadar aratrmaclar tarafndan,
illerin iindeki kent (10,000den fazla nfusu olan yerlekeler), belde 2,000 ila 10,000 nfusun
mukim olduu yerlekeler) ve kr (2,000den az nfusun mukim olduu yerlekelerin
oluturduu) tabakalarn iinden de kendilerine verilen nfusa orantl rnek byklkleri
erevesinde TUIK rneklem Biriminin yardmlaryla hanelerin tesadfi ekilmesiyle
oluturulmutur. Bylece 3030 hane adresi belirlenmi, bunlardan da 1453 tanesinde anket
yaplmak mmkn olabilmitir. ISSPnin kural gerei hane adreslerinde ikame kullanlmam,
1500 hanede 18 ya zerindeki nfusla yz yze grmenin hedeflendii almada bu rakamn
iki kat kadar adres saptanm, ancak bunlardan 1453 tanesinde anket baaryla
tamamlanabilmitir. Bir grme iin ortalama drt kez adrese gidilmek suretiyle grme iin

4
kabul alnabilmi, grme baladktan sonra sadece 3 kez anket tamamlanamamtr. Bu arada
alnan 3030 adresten 400 kadarnn hane adresi olmad belirtilen adrese gidildiinde anlalm,
dolaysyla kullanlabilir durumda bulunan 2570 civar adresten ancak 1453nde yani %57
orannda anket tamamlanabilmitir. Hane halk ile grmede 18 yann zerindeki hane
halkndan rastsal (tesadfi) yntemle bir kiinin saptanmas yolu ile denek seilmi, erkek veya
kadn kotas kullanlmamtr. rneklem rastsal rneklem niteliinde olup rneklemde standart
hata, yzde doksan be olaslkla +/- 0,026 mertebesindedir.
Verilerin aratrmaclarn eline ulat Mart aynn ikinci haftas itibaryla yaptmz n
incelemeden, zellikle siyasal ierikli sorularn ierdii bilgiler deerlendirilebilmi ve bu
verilerden ortaya kan sonularn gsterdikleri erevesinde Trkiyede oy verme konusunda
daha nce gelitirilmi olan modeller uygunluk saptanmtr. Ayrca bu bulgular temel alnarak
incelendiinde iktidara olan ynelimin iktisadi krizin de etkisiyle azalmakta olduu bulgusuna
aadaki veri zmlemesi dolaysyla eriilmitir. Seim sonular ile rten bu bulgular
verilerin gvenilirlii ve geerlilii konusunda nemli bir olumlu ipucu vermektedir. Ayrca, bu
raporun sonunda dindarlk konusunda elde etmi olduumuz verileri de ayn konuda gelitirilmi
olan baka bir lek ile karlatrarak bir lt geerlilii (criterion validity) snamasna tabi
tutacaz.
Aratrmamzn alandan toplanan kitlesel verilerinin ierii, lmeyi hedeflediimiz
deikenleri lp lmedii, llerinin ne derecede gvenilir olduu ilk olarak zerinde
durulmas gereken hususlardr. Doaldr ki, deikenlerinin lm sorunlar olan bir alma
gven telkin etmeyecek, geerlilii sorgulanacaktr. Bu nedenle elimizdeki veriler ve
deikenlerin ncelikle bir geerlilik ve gvenilirlik zmlemesi takdim etmek isteriz.


Dindarla likin Veriler
Hayatn Anlam ve Allah
Din fikri insann hayata atfettii anlamla olduu kadar hayatn akn ne derecede kendi
elinde ve ne derecede kendi etkileyebilecei olaylarn aknn dnda grd ile ilgili
olduundan hayata ilikin sorulara aldmz yantlar sunarak balamak isteriz.
Deneklerimize ynelttiimiz hayatn anlam ile ilgili soruya aldmz yantlar aada
sunulmutur. Deneklerimizin te ikisi hayatn bir hikmeti olduunu, %70 kadar hayatn
anlamn insann kendisinin verdiini ve %92si de bu anlamn Allahn varl ile glendiini
belirtmektedirler. Bu bakmlardan Trkiyedeki deneklerin bir lde Katolik nfusun ok
olduu ili, Filipinler, Portekiz gibi lkelerle, yeniden dinin g kazanmaya balad Ortodoks
Rusya ve Katolik Slovakya gibi lkelere yakn gelen bir konumda olduunu syleyebiliriz.
Yalnz, hayatn anlamn Allahn varlna balayan gr as bakmndan Trkiyenin 2008
2009da izdii grnt 1998 ISSP aratrmasna katlm olan tm lkelerden farkl ve onlarn
uzanda olan bir konumdadr.




5

izelge 1: Hayatn Anlam ve Allah(Trkiye 2009)
Hayatn Anlam ve Allah
12
4
82
30
35
4
15
3
8
16
20
50
2
1
2
4
10
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
Tamamen katlr Katlr Ne katlr, ne katlmaz Katlmaz Hi katlmaz FY/CY
(
%
)
Bana gre, hayatn hibir hikmeti yoktur
Hayata anlamn insan kendisi verir.
Bana gre, Allah var olduu iin hayatn anlam vadr


izelge 2: Hayatn Hikmeti (Trkiye 2009, Dnya 1998)

Bana gre, hayatn hibir hikmeti yoktur
Slovakya
TRKYE
Rusya
Filipinler
Portekiz
Isvec
Sili
Danimarka
Polonya
Israil
Bat Almanya
Ispanya
Fransa
Avusturya
Ingiltere
Italya
Gney Kibris
Kuzey Irlanda
Dou Almanya
Avustralya
Holanda
Norvec
Irlanda
Bulgaristan
Kanada
Letonya
Slovenya
Yeni Zelanda
Isvicre ABD Macaristan
Cek cumhuriyeti
Japonya
50%
55%
60%
65%
70%
75%
80%
85%
90%
95%
2% 7% 12% 17% 22%
Katlr (%)
K
a
t

l
m
a
z

(
%
)

6

izelge 3: Hayatn Hikmeti (Trkiye 2009, Dnya 1998)
Allah var olduu iin hayatn anlam vardr
Ingiltere
Yeni Zelanda
ABD
Avustralya
Irlanda
Kuzey Irlanda
Sili
Polonya
Norvec
Holanda
Canada
Ispanya
Cek cumhuriyeti
Isvicre
Bulgaristan
Isvec
Gney Kibris
Letonya
Rusya
Dou Almanya
Slovenya
Bat Almanya
Italya
Israil
Slovakya
Filipinler
Macaristan
Fransa Avusturya
Japonya
Danimarka
Portekiz
Turkiye
2%
7%
12%
17%
22%
27%
32%
25% 35% 45% 55% 65% 75% 85%
Katlr (%)
K
a
t

l
m
a
z

(
%
)



7
Hayatn genel aknn zaten kendi aldmz kararlar ve yaptklarmzn dnda belirlenip
belirlenmedii sorulduunda, yine ilgin bir biimde, deneklerin yars tarafndan hayatmzn
akn deitirebilmek iin yapabileceimiz ok az ey olduu gr kabul grmektedir.
Trkiyede deneklerin sadece %28i hayatn akn kendimizin deitirebileceine inanmaktadr.
Yaklak %18lik bir grup bu konuda karar veremezken yaklak %50 gibi bir grup da
hayatmzn deitirebilmek iin yapabileceimiz ok az ey vardr ifadesine katlmaktadr. Bir
kadercilik veya metafizik gler tarafndan byk lde belirlenen bir hayat algsnn toplumda
yaygn olarak paylald izlenimi ortaya kmaktadr. Bu grnty 1998 ISSP Dnya verileri
ile karlatrdmzda yine Trkiyenin Filipinler ve Portekiz gibi Katolik lkelerle byk bir
benzerlik gsterdiini, Polonya ve Rusya gibi lkelerden de ok uzakta olmadn saptam
bulunmaktayz. Buna karn, Kanada, ABD ve Norve gibi lkeler karsnda Trkiye hayatn
akn deitirebilme gr asndan neredeyse tam tamna zt bir konumdadr.

izelge 4: Hayatn Ak Elimizde mi? (Trkiye 2009, Dnya 1998)
Hayatmzn akn deitirebilmek iin yapabileceimiz ok az ey vardr
Canada
Norvec
ABD
Yeni Zelanda
Isvicre
Fransa
Dou Almanya
Avustralya
Letonya
Ingiltere
Bat Almanya
Japonya
Cek cumhuriyeti
Avusturya
Holanda
Danimarka
Isvec
Gney Kibris
Ispanya
Kuzey Irlanda
Irlanda
Macaristan
Slovakya
Israil
Slovenya
Italya
Rusya
Bulgaristan
Sili
Polonya
Filipinler
Turkiye
Portekiz
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
9% 14% 19% 24% 29% 34% 39% 44% 49% 54% 59%
Katlr (%)
K
a
t

l
m
a
z

(
%
)


Hayatn bu derecede bizim etkimiz dnda ekilleniyor olarak alglanmas ve Allahn
hayat anlaml klmakta bu derecede nemli grlmesi doal olarak yce bir yaratc fikrinin
toplum tarafndan genel kabul grd izlenimini dourmaktadr. Grlen kiilere Allah
hakkndaki inanlarn dorudan soran sorular ynelttiimizde bu konudaki tasavvur ve fikirlerin
ierii hakknda daha etrafl yantlar almak mmkn olmutur. Allah inanc hakknda okunan
ifadeler arasndan %93 orannda bir ounluun Allahn gerek olduunu bildii ve bundan hi
phe etmedii ifadesini setii grlmtr. Bu konuda sadece %0,3 oranndaki denek fikri
olmadn belirtmi veya soruyu yantlamam, %7 civarndaki denek ise farkl boyutlarda phe
ieren ifadeleri tercih etmitir. Ateist olduunu ifade eden denek oran ise %2 civarnda
bulunmutur. Tek tanrl bir inan sisteminde Allah n varlna phe ile yaklaan yaklak %9-
10 gibi bir grubun varl kimilerince ufak kimilerince de byk bir grup olarak

8
deerlendirilebilecektir. Aktr ki bu grup bykln karlatrmal bir erevede
deerlendirmek en anlamlsdr.Bu grnty ISSP 1998 Dnya verileri ile karlatrdmzda
Trkiyedeki yantlar Filipinler, ili ve Polonya gibi Katolik nfusun youn yaad lkelere bir
nebze benzese bile tm dier lkelerden daha fazla llerde bir Allah inanc olduu grnts
ortaya kmaktadr. Trkiyede Allahn varlndan phe duymayan %93lk gruba 1998 de en
yakn gelen ili bile bu orann yaklak %10 puan gerisindedir. 1998de Dou ve Bat olarak ayr
ayr deerlendirilen Almanyann dousunda ise Allahn varlndan phe duymayan grubun
ancak %10 civarnda olmas dikkat ekicidir. Dnyevileme eilimleri asndan nemli bir
gsterge olarak alnabilecek bu soruya verilen cevaplar Trkiyenin Dnya eilimleri dna bir
konum sergilediini gstermesi asndan nemlidir. Ancak dier bir adan bakldnda da
Dnyann hibir lkesinde Tanr/Allah inancnn tam anlamyla bitmediini gzlyoruz. Yine de
unutulmamaldr ki her on semen yandaki kiiden biri Allah inancnda phe duymaktadr. 48
milyonluk bir semen kitlesi iinde bu oran yaklak drt milyon semen yanda vatandaa
karlk gelmektedir ki bu rakamn olduka geni bir kitleye karlk geldii aktr.

izelge 5: Allaha nanmak (Trkiye 2009, Dnya 1998)
Allah hakknda inandklarnza en yakn gelmektedir
Filipinler
Sili
Gney Kibris
Turkiye
Portekiz
Polonya
Irlanda
ABD
Kuzey Irlanda
Italya
Isvicre
Avusturya
Israil
Yeni Zelanda
Ispanya
Letonya
Canada
Ingiltere
Avustralya
Japonya
Slovakya
Norvec
Bat Almanya
Macaristan
Slovenya
Danimarka
Isvec
Bulgaristan
Holanda
Fransa
Rusya
Cek cumhuriyeti
Dou Almanya
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
0% 10% 20% 30% 40% 50%
nanmaz (%)
H
i

p
h
e

e
t
m
e
d
e
n

i
n
a
n

r

(
%
)


Trkiyedeki deneklerin %95i Allaha olan inanlarn ok kk yata edindiklerini ve
bu inanc hi deimeksizin hayatlar boyunca tadklarn ifade etmilerdir. Tersine Allaha
hibir zaman inanmam olduunu belirtenlerin oran ise %1,7 gibi fevkalade kk bir orandr.
Bu bulgu da Allah inancnn yerlemesinde ailelerin Trkiyede ok etkili bir toplumsallatrma
kayna olabilecei imasnda bulunmaktadr.
Allah kavramna gsterilen byk inan ayn zamanda Allahn her bir insanla tek tek
ilgilendii, yani bir anlamda kiiselletirilmi bir Allah inancna daha yakn olduu yorumuna
destek vermektedir. Yine mthi bir ounluk (%91) Allahn insanlarn her biriyle tek tek
ilgilendiine inanmaktadr. Deneklerin sadece %2si bu konuda bir fikir belirtmezken, %5,6s
ise Allahn tek tek insanlarla ilgilendii inancnda deildir. ISSPnin 1998deki aratrmas ile
karlatrldnda ortaya kan grnt bu konuda dnya da da bir Katolik lkeler bloku olduu,
Israilin bu bloka yakn durduu, Protestan lkelerin ise daha farkl bir konumda bulunduklar
noktasndadr. Trkiye Katolik bloka yakn olmakla birlikte onun da tesinde bir inanla herkesle

9
tek tek ilgilenen bir Allah olduu fikrine sahip olan bir denkler kmesine sahiptir. Burada ilgin
olan ISSP 1998 Dnya Dindarlk aratrmasnda Almanya Dou ve Bat olarak iki farkl gruba
ayrlarak aratrlm olmasdr. Dou Almanya ise Trkiye gibi dnya lkelerinin ounda farkl
ve bu soru balamnda da Trkiyeye taban tabana zt olan bir konumdadr. Trkiyedeki
denekler ne derecede herkesle tek tek ilgilenen bir Allahn varln kabulleniyorlarsa, Dou
Almanyadaki denekler de o derecede bu gr reddeden bir grnt vermektedirler.

izelge 6: Allah Tek Tek Herkesle lgilenir mi? (Trkiye 2009, Dnya 1998)
Herkesle tek tek ilgilenen bir Allahn mevcut olduuna inan
Dou Almanya
Cek cumhuriyeti
Isvec
Slovenya
Japonya
Fransa
Macaristan
Norvec
Holanda
Bat Almanya
Ingiltere
Bulgaristan
Avustralya
Danimarka
Rusya
Avusturya
Yeni Zelanda
Ispanya
Letonya
Isvicre
Canada
Slovakya
Italya
Israil
Kuzey Irlanda
Gney Kibris
ABD
Portekiz
Polonya
Sili
Irlanda
Turkiye
5%
15%
25%
35%
45%
55%
65%
75%
10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
Katlr (%)
K
a
t

l
m
a
z

(
%
)


Bu soruyu daha da amak iin Allah ile hibir arac olmadan kurduum bir ilikim
vardr ifadesine ne lde katldklar sorusuna verilen yantlarda da sadece deneklerin
%29unun byle bir ifadeye katlmadklar grlmtr. Burada ilgin olan bir nceki soruda
herkesle tek tek ilgilenen bir Allah fikrini Trkiyedeki deneklerin %90 kabul ederken, bu kez
ancak %70i Allahla bu tr bir dorudan ilikiye kendisinin sahip olduunu iddia etmitir. Allah
ile olan ilikide kilise gibi araclk rol oynayan bir kurumsal yap olmad dnlrse
Trkiyede hemen hemen be kiiden biri Allah ile olan ilikilerinde dorudan kiisel biriiliki
iinde olmadklarn belirtmektedirler. Be denekten birisi bu durumda Allahn ya yeterince
kendisiyle ilgilenmediini, ya da onlarn Allahla dorudan bir iliki kurmakta baarsz
olduunu dnd grlmektedir.
Allahn tasavvuru hakkndaki inan incelemesine deneklerin Allah daha ok nasl bir
ierikte tasavvur ettiklerini anlamak iin Anne Baba, Evin Efendisi Hayat Arkada, Yarg
Yar, Arkada Padiah fakl tiplemelerinde daha ok hangisinin sahip olduu nitelemelere
yaklatrdklarn sorgulamaya allmtr. Burada sevecenlik, esirgeyicilik, yardmc olma,
dayanma, hayattaki zorluklarda yardmc olma, sevgi gibi niteliklerle cezalandran, yarglayan,
hkmeden nitelikler arasndan en fazla hangilerinin Allah fikrine daha yakn olarak grldn
saptamay amaladk. Burada elde edilen bulgular Allah fikrinin geni bir lkeler grubuyla
karlatrmal olarak ele alndnda Trkiyede nev-i ahsna mnhasr bir yap gsterdii
gzlenmektedir. Burada daha ok Mevlana Celaleddin-i Rumi ya da Yunus Emrenin tasavvuf
anlayndaki gibi bir sevgili, sevecenlik ieren bir Yce G m, yoksa kzan, azarlayan,
cezalandran korkulacak, ekinilecek bir Allah imgesinin mi daha yaygn olduunu saptanmaya

10
allmtr. Bu sorulara yksek lde cevap vermeme, fikir belirtmeme veya kararsz kalma
biiminde yant verildii grlmektedir. Aktr ki bu soruya cevap vermek iin gerekli soyut
dnce gerei grlen kiilerce zor bulunmutur. Bu durumda Allah tasavvuru hakknda
ayrntl dnlmemi olmasna ramen, grece olarak annelikten daha fazla babalk vasfna,
ancak buna karn yarglayan ve cezalandran vasflardan daha ok sevecen, sevgi ile yaklaan,
destekleyen, esirgeyen, yardm edici vasflara daha fazla vurgu yapld anlalmaktadr.
Trkiyedeki Allah tasavvurunun baskc, cezalandran, yarglayc ve otoriter bir babadan ok
sevecen, destekleyen, esirgeyen, hayat kolaylatrmaya destek veren bir baba imajna daha
yakndr.

izelge 7: Allah Tasavvurlar (Trkiye 2009, Dnya 1998)






















Allah tasavvuru nereye yakn gelmektedir?-1
15
6
43
5
21
5 6
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
,Anne 2 3 4 5 6 Baba
(
%
)
Allah tasavvuru nereye yakn gelmektedir?-2
17
5
40
6
19
6
6
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
Ev in efendisi 2 3 4 5 6 E/Hayat
Arkada
(
%
)
Allah tasavvuru nereye yakn gelmektedir?-3
12
6
37
5
30
7
4
0
5
10
15
20
25
30
35
40
Y
a
r
g

2 3 4 5 6
S
e
v
g
i
l
i
(
%
)
Allah tasavvuru nereye yakn gelmektedir?-4
23
5
41
5
14
7
5
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
A
r
k
a
d
a
2 3 4 5 6
P
a
d
i

a
h
(
%
)

11

izelge 8: Allah mgesi I (Trkiye 2009, Dnya 1998)
Allah tasavvuru nereye yakn gelmektedir?
Isvicre
Fransa
ABD
Yeni Zelanda
Avustralya
Irlanda
Canada
Letonya
Slovakya
Macaristan
TRKYE
30%
35%
40%
45%
50%
55%
60%
65%
70%
5% 10% 15% 20% 25% 30%
Anne'ye yakn (%)
B
a
b
a
'
y
a

y
a
k

n

(
%
)


izelge 9: Allah mgesi II (Trkiye 2009, Dnya 1998)
Allah tasavvuru nereye yakn gelmektedir?
TRKYE
Cek cumhuriyeti
Avustralya
Letonya
Canada
Fransa
Yeni Zelanda
Irlanda
Slovakya
Macaristan
ABD
5%
10%
15%
20%
25%
30%
35%
25% 30% 35% 40% 45% 50% 55% 60% 65% 70%
Evin efendisine yakn (%)
H
a
y
a
t

a
r
k
a
d
a

n
a

y
a
k

n

(
%
)


12

izelge 10: Allah mgesi III (Trkiye 2009, Dnya 1998)
Allah tasavvuru nereye yakn gelmektedir?
Cek cumhuriyeti
Portekiz
TRKYE
Canada
Yeni Zelanda
Avustralya
Macaristan
Irlanda
ABD
Letonya
10%
15%
20%
25%
30%
35%
40%
45%
5% 15% 25% 35% 45% 55%
Yargca yakn (%)
S
e
v
g
i
l
i
y
e

y
a
k

n

(
%
)

izelge 11: Allah mgesi IV (Trkiye 2009, Dnya 1998)
Allah tasavvuru nereye yakn gelmektedir?
TRKYE
ABD
Slovakya
Macaristan
Letonya Yeni Zelanda
Avustralya
Canada
Fransa
Irlanda
19%
21%
23%
25%
27%
29%
31%
33%
35%
30% 35% 40% 45% 50% 55%
Arkadaa yakn (%)
P
a
d
i

a
h
a

y
a
k

n

(
%
)


13
Uluslararas karlatrmalar Trkiyede geerli olan Allah imgesinin daha ok sevecen,
esirgeyen, koruyan ve akla bal olunan bir Yce Kutsal Varlk ieriinde olduunu
gstermektedir. Yarglayan, cezalandran, rktc veya korkutucu bir Allah algs aznlk
betimlemesi grntsndedir. Anadoludaki folklorik kkleri halk ozanlarnn deyilerine kadar
ilemi olan tasavvufi bir yar algsndaki yce yaradan fikrinin hala yaygn olmas, Allah sevgisi
veya Allah sevgisine mazhar olma, lm Allaha dn, yry olarak alglayan bir
tanmlamann hala egemen olduu izlenimini vermektedir. Bu bakmdan Trkiyedeki yce
yaradan imgesinin daha nce genellikle bir arada grnd gney Avrupa ve Amerikann
Katolik lkelerinden ok farkl bir konumda olduunu gstermektedir. Dindarlkta Katoliklere
benzer, ama yce yaradan imgesinde ise onlardan olduka farkl bir Trkiye grnts saptam
bulunuyoruz. Bu aamada dinin toplumda bir yaant unsuru veya biimi olarak alglanmasna
daha yakndan bakmak suretiyle Trkiyedeki dindarlk olgusunu daha kapsaml ele almak
mmkn olacaktr.

Toplum, Bilim ve Dindarlk
inde yaadmz 21. yzyln bir bilgi toplumu ve bilim yzyl, hatta zellikle biyoloji
ve genetik alannda ortaya kan byk bululara gebe bir dnem olduu gz nne alnrsa, bu
ada bilim ve dine olan yaklamn ne olduu merak uyandrmaldr. Bu nedenle soru cetveline
bilim ve dini topluluk ve kurulular hakknda genel sorularla balanm bulunmaktadr. Bilimin
insanla yararl olup olmad ve dine olan inanc andrp andrmad ilk sorular
oluturmutur (izelge 13). Deneklerin bete biri kadar bu konuda sorulan sorulara yant
vermekte kararsz kalm, % 6 - 7 kadar ise fikrinin olmadn bildirmitir. Deneklerin yars
bilimin yararl olduunu dnmekle birlikte, bilime ok dine az inandmz kansnda da
deillerdir. Deneklerin bete biri kadar ise bilimin yarardan ok zarar verdii, dine az bilime ise
ok inanld kansn ifade etmilerdir. Bilime ok inanlmad ve dine de yeterince
inanlmad gr deneklerin drtte nden fazlas iin kabul edilebilecek bir gr deildir.
Bu grnt muhteem bir bilim ak ile yanp tutuan bir halk grnts izmemekle birlikte
bilim kartl veya dinle bilim atmas iinde olan bir toplum grnts de
resmetmemektedir.

izelge 12: Toplum. Bilim, Dindarlk (Trkiye 2009, Dnya 1998)?
Toplum, Bilim ve Dindarlk
10
19
8
14
6
26
25
13
30
17 18
16
5
10
15
20
25
30
Tamamen katlr Katlr Ne katlr, ne katlmaz Katlmaz Hi katlmaz FY/CY
(
%
)
Genelde modern bilim, yarardan ok zarara sebep olmutur.
Bilime ok fazla inanp, dine yeterince inanmyoruz
Dnyaya baktmzda, dinlerin bartan ok atmaya sebep
olduunu gryoruz


14
Dinlerin ve dini cemaatlerin dnyadaki rol hakkndaki Trkiyedeki fikirler
aratrldnda ortaya kan grnt aada sunulmutur. Dinler aras ilikilerin gerginlik hatta
atma ierdikleri %45 kadar denek tarafndan kabul grrken, %30 kadar denek tarafndan
reddedilmitir (izelge 14). Uluslararas karlatrmaya bakacak olursak, Trkiyenin yine
Katolik gney Avrupa ve Asya lkeleriyle birlikte bir grupta olduunu gzlemlemekteyiz.
Avrupann Protestan nfusa sahip lkelerinde dinin bartan ok atmaya neden olduu fikri
daha yaygn kabul grmektedir. Bununla beraber Trkiyede deneklerin %39 kadar dindarln
hogrl olduu, %37si kadarnn ise dindarln hogrl olmad fikrindedir. Uluslararas
olarak benzer verilere bakldnda bu bakmdan Trkiye sadece Katolik ounlua sahip olan
Asya lkesi Filipinlerle benzer bir konumdadr. Avrupadaki Katolik lkeler dahil dnyann geri
kalan tm blgelerinden lkelerde byk bir ounluk ise dindarlk arttka hgrnn azald
dncesindedir. Nihayet Trkiyede %89 lsnde mthi bir ounluun kendi inanlarnda
olmayan dinlere de sayg gsterilmesi gerektiini dnd de grlmektedir. Ancak, farkl bir
din veya hatta ayn dinden olup da farkl bir bak asna sahip olan birisinin oy vermeyi
dnd partinin listesinden aday olmasn ancak bir nceki soruya yant verenlerin yarsndan
aznn (%47si kadarnn) kabul edebildii de grlmektedir. Bu nitelikteki kiilerin kitap basp
yaynlamas veya fikirlerini aklamas gibi davranlarna izin verilmesi gerektiini dnenlerin
sadece %35 38 gibi bir orana geriledii de gzlenmektedir (izelge 15 -16).

izelge 13: Din, Bar ve atma (Trkiye 2009, Dnya 1998)
Dnyaya baktmzda, dinlerin bartan ok atmaya sebep olduunu gryoruz
Filipinler
Rusya
ABD
Letonya
Polonya
Macaristan
Slovakya
Turkiye
Sili
Ispanya
Italya
Cek cumhuriyeti
Bulgaristan
Irlanda
Japonya
Gney Kibris
Canada
Bat Almanya
Portekiz
Fransa
Israil
Avusturya
Slovenya
Kuzey Irlanda
Holanda
Avustralya
Isvicre
Yeni Zelanda
Dou Almanya
Ingiltere
Isvec
Norvec
Danimarka
5%
10%
15%
20%
25%
30%
35%
40%
45%
34% 44% 54% 64% 74% 84%
Katlr (%)
K
a
t

l
m
a
z

(
%
)



15

izelge 14: Dindarlk ve Hogr (Trkiye 2009, Dnya 1998)
Dini inanlar ok kuvvetli olanlar genellikle bakalarna hogr gstermiyorlar
Filipinler
Turkiye
Gney Kibris
Letonya
Bulgaristan
Macaristan
Rusya
ABD
Japonya
Cek cumhuriyeti
Slovakya
Ispanya
Bat Almanya
Polonya
Israil
Canada
Italya
Dou Almanya
Fransa
Slovenya
Isvec
Sili
Avusturya
Irlanda
Portekiz
Avustralya
Kuzey Irlanda
Yeni Zelanda
Holanda
Danimarka
Isvicre
9%
14%
19%
24%
29%
34%
39%
44%
49%
30% 40% 50% 60% 70% 80%
Katlr (%)
K
a
t

l
m
a
z

(
%
)



16
izelge 16: Farkllk, Hogr ve Dindarlk (Trkiye 2009, Dnya 1998)
Sizden farkl bir dine mensup olan veya din hakkndaki grleri sizden farkl olan
birisinin






























Seimlerde oy vermeyi dndnz siyasal parti listesinden aday olmasn kabul
eder miydiniz?
24
12
37
4
23
0
5
10
15
20
25
30
35
40
Kesinlikle kabul ederim Muhtemelen kabul
ederim
Muhtemelen kabul
etmem
Kesinlikle kabul etmem FY/CY
(
%
)
Kamuya ak toplantlar dzenleyerek fikirlerini aklamalarna izin verilmeli mi?
23
36
24
11
7
0
5
10
15
20
25
30
35
40
Mutlaka verilmeli Verilebilmeli Verilememeli Kesinlikle verilememeli FY/CY
(
%
)
Kendi grlerini anlatan kitaplar yaynlamalarna izin verilmeli mi?
27
21
33
8
11
0
5
10
15
20
25
30
35
Mutlaka verilmeli Verilebilmeli Verilememeli Kesinlikle verilememeli FY/CY
(
%
)

17

Dolaysyla dier Trkiyede dinlere sayg gsterilmesi ifadesini kabul etmenin
uygulamada ne anlama geldii pek ak deildir. Olsa olsa, baka dinden olanlarn kendi
evlerinde veya mabetlerinde ibadet etmeleri mmkn olmal diye dnlmekte, fakat bu kitap
yazp yaynlamalar veya fikirlerini aklamalarn, yani dini dncenin aklanmasn, din ve
vicdan zgrlklerinin tannmasna saygy iermemelidir gibi bir durum ortaya kmaktadr. Bu
grnt daha nce Dnya Deerler Aratrmasnn ve baka almalarn Trkiyede saptadklar
baka dinden olanlara kar hogr konusunda farkl sorularla yaplan veri derlemelerinden elde
edilen bulgularla uyumlu bir ieriktedir.
Din sadece tinsel (spiritual) bir olgu olmayp ayn zamanda rgtl bir toplumsal
gruplama ve yaam biimi de oluturmaktadr. Bu zellikleriyle dinin alglanmas ve dini
cemaatlerin ilikileri konusuna eildiimiz zaman, Trkiyede yine tm dini grup ve cemaatlerin
eit haklara sahip olmalar gereini vurgulayan %80 gibi bir mthi ounluk gr ortaya
kmaktadr.

izelge 17: Farkllk, Dindarlk ve Eitlik (Trkiye 2009, Dnya 1998)
Bir lkedeki btn dini grup ve cemaatler eit haklara sahip
olmaldrlar.
19
4
5
9
62
2
0
10
20
30
40
50
60
70
Tamamen katlr Katlr Ne katlr, ne
katlmaz
Katlmaz Hi katlmaz FY/CY
(
%
)


Dini cemaatlerin gc hakknda bir soru sorulduundaysa, deneklerin %44 cemaatlerin
gcnn ok olduuna, %28i olmas gerektii kadar olduuna ve %18 kadar da olmas
gerektiinden az olduuna iaret etmektedir. Toplumdaki genel alg dini cemaatlerin gl
olduklar, dinin sadece tinsel olarak yaygn kabul grmekle kalmad ama gl bir cemaat
yapsn da ierdiini gsteren genel bir kabuln bulunduunu saptam bulunuyoruz.
Uluslararas bir karlatrma yapldnda Trkiyenin ili, srail ve ABD gibi ok farkl dinlere
ve dini gelenekler bal olan lkelerin arasnda olduu grlmektedir. Katolik gney Avrupa ve
Ortodoks nfuslar ok olan lkelerdeki halklarn ou dini cemaatlerin kendi lkelerinde ok
gl olduu kansndadr. Trkiye ve onun yaknnda bulunan lkelerde ise dini cemaatlerin
gl olduunu dnenler okluk (ekseriyet) oluturmakla birlikte, %20 civarnda bir kitlenin
de dini cemaatlerin gcnn olmas gerektiinden az olduunu dnmesi sz konusudur.
Sadece eski Dou Bloku lkelerinden olan ek Cumhuriyeti, Rusya, Letonya gibi lkelerde dini
cemaatlerin gcnn az olduunu dnenler Trkiye ve civarndaki lkelerin ok tesindedir.

18
izelge 18: Dini Cemaatlerin Gc (Trkiye 2009, Dnya 1998)
lkemizdeki dini cemaatlerin gcnn fazla m, yoksa az m olduunu dnyorsunuz
Letonya
Cek cumhuriyeti
Danimarka
Yeni Zelanda
Rusya
Isvec
Holanda
Macaristan
ABD
Portekiz
Canada
Slovakya
Isvicre
Fransa
Ingiltere
Avustralya
Norvec
Filipinler
Avusturya
Sili
Kuzey Irlanda
Ispanya
Irlanda
Bat Almanya
Dou Almanya
Slovenya
Italya
Turkiye
Japonya
Polonya
Israil
Gney Kibris
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
35%
40%
45%
6% 16% 26% 36% 46% 56% 66%
Gl (%)
G

d
e

i
l

(
%
)


Bu aamada dinin inan veya itikada ilikin unsurlarna bakacak olursak, bu hususlarda da
byk bir ounluun Trkiyede mutekit veya mtedeyyin bir zellik gsterdii dikkati
ekmektedir. lmden sonra hayat, dirili, cennet ve cehennemin varlna inan yine %90
civarndaki ounluklar tarafndan paylalmaktadr. lgin olan, slam dininde yeri olmayan ve
byk bir olaslkla Anadoludaki ve Orta Asyadaki gemi pagan inanlardan arta kalan lm
atalarn doast gleri olduuna inancn da neredeyse deneklerin yars tarafndan kabul
grmesidir. Toplumda ska grlen trbe ve yatr ziyaretleri de gz nnde bulundurulacak
olursa, bu bulgularn davran rntleriyle uyumlu olduu kabul edilmelidir.


19

izelge 19: Dini nan Kmeleri (Trkiye 2009, Dnya 1998)

nan
93
83
38
82
93
89
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
lmden sonra
Hayata nan
Cennetin
Varlna nan
Cehennemin
Varlna nan
Dini Mucizelere
nan
lmden sonra
Dirilmeye nan
lm
Atalarmzn
Doast Gleri
olduuna nan
(
%
)
Evet, kesinlikle inanrm
Evet, muhtemelen inanrm
Hayr, muhtemelen inanmam
Hayr, kesinlikle inanmam
FY/CY


Kiisel Dindarlk Deerlendirmesi
Buraya kadar ortaya kan grnt Trkiyede gayet dindar bir kitle ile kar karya
olduumuz grntsn verse de deneklerimize kendilerini dindarlk konusunda nasl grp
tanmladklarn da ayrca sormu bulunuyoruz. Deneklere kendilerini dindar olarak grp
grmedikleri ve kendilerine okunan eitli dindarlk tanmlarna verdikleri yantlar itibaryla
deerlendirmeye tabi tuttuumuzda izelge 20adaki ifade ve yant biimleri deneklerin
%87sinin, izelge 20bdeki ifade ve yant biimleri ise %77sinin kendi kendilerini deiik
llerde dindar olarak tanmlamalarna yol amtr. ounluk kendisini bir miktar dindar
olarak kabul etmekte, son derece dindar olduunu syleyen denek orannn %15 18 civarnda
olduu grlmektedir.

20

izelge 20: Dini nan Kmeleri (Trkiye 2009, Dnya 1998)
Kendinizi ne derece dindar bir kii olarak gryorsunuz?
39
32
2
1
1
4
6
16
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
Son derecede
dindar
Olduka dindar Biraz dindar Ne dindar ne
deil
Pek dindar deil Hemen hemen
hi dindar deil
Hi dindar deil FY/CY
(
%
)


Uluslararas karlatrmalara bakacak olursak Trkiye lsnde kendisini dindar olarak
tanmlayan halklara genellikle Katolik nfusu olan Polonya, Filipinler, Portekiz gibi lkelerle
kktenci Protestanln daha yaygn olduu ABDnde rastlanmaktadr. Ancak bu listede kendini
dindar olarak tanmlama konusunda Trkiye ilk sray almakta ve Polonya ve Filipinler de onu
yakndan izlemektedir.
izelge 21: Ne kadar Dindar (Trkiye 2009, Dnya 1998)
Kendinizi ne derece dindar bir kii olarak gryorsunuz?
TRKYE
Isvicre
Danimarka
Sili
Portekiz
Fransa
Slovakya
Letonya
Ispanya
Japonya
Israil
Filipinler
Canada
Yeni Zelanda
Rusya
Bulgaristan
Polonya
Slovenya
Cek cumhuriyeti
Isvec
Norvec
Holanda
Irlanda
Italya
Macaristan
Avusturya
ABD
Kuzey Irlanda
Ingiltere
Dou Almanya
Bat Almanya
Avustralya
5%
15%
25%
35%
45%
55%
65%
75%
10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%
Dindar (%)
D
i
n
d
a
r

d
e

i
l

(
%
)


Dindarln nasl anlamlandrld sorulduunda Trkiyede deneklerin en ok tercih
ettikleri dindarlk tanmlamas %46,5 ile dini vecibelerini yerine getiren ve dini deerlerine bal

21
biri olma tanmlamasdr. Bunu dini vecibelerini yerine getiren ancak dine sk skya bal
olmayan (%27,8) yant takip etmekte, onu da dini vecibeleri yerine getirmemesine ramen
kendini kutsal deerlere ilgi duyan bir olan tanmlayan %20lik bir denek kitlesi izlemektedir.
Herhangi bir dinin vecibelerini yerine getirmeyen ve kutsal deerlere de ilgi duymayan olarak
tanmlayan ise %3,7 kadar olan ok kk bir aznlktr.

Tablo 1: Ne derecede dindar? (Trkiye 2009, Dnya 1998)
2
4
20
28
47
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
(
%
)
Bir dinin vecibelerini yerine
getiririm ve kendimi dini deerlere
bal biri olarak tanmlarm
Bir dinin vecibelerini yerine
getiririm, fakat kendimi dine sk
skya bal olarak tanmlamam.
Bir dinin vecibelerini yerine
getirmememe ramen kendimi
kutsal deerlere ilgi duyan biri
olarak tanmlarm.
Ne bir dinin vecibelerini yerine
getiririm, ne de kendimi kutsal
deerlere ilgi duyan birisi olarak
tanmlarm.
FY/CY
Kendinizi ne derece dindar bir kii olarak gryorsunuz?

Bu arada sadece bir tek dinin gerek olduunu inananlarn orannn %57,5 olmasna
ramen birok dinde temel dorularn mevcut olabileceini dnenlerin %32,3 olmas da
ilgintir. Dini retilerin ok az gerek pay ierdiklerini dnenlerin oran ise %6,2
oranndadr.

22
Tablo 2: Din ve Gerek (Trkiye 2009, Dnya 1998)


60
34
6
0 10 20 30 40 50 60
(
%
)
Herhangi bir dinin retilerinde
ok az gerek pay vardr.
Birok dinde temel dorular
mevcuttur.
Sadece bir tek din gerektir.
imdi sayacaklarmdan hangileri sizin grlerinize en yakn gelmektedir?

23

izelge 22: Din ne kadar Gerek? (Trkiye 2009, Dnya 1998)
imdi sayacaklarmdan hangileri sizin grlerinize en yakn gelmektedir?
ABD
Polonya
Irlanda
Gney Kibris
TRKYE
Kuzey Irlanda
Avusturya
Yeni Zelanda
Israil
Italya
Canada
Portekiz
Isvicre
Ingiltere
Filipinler
Bat Almanya
Avustralya
Macaristan
Sili
Holanda
Letonya
Ispanya
Norvec
Cek cumhuriyeti
Bulgaristan
Isvec
Danimarka
Fransa
Slovenya Rusya
Dou Almanya
Japonya
Slovakya
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
0% 10% 20% 30% 40% 50%
Dinde gerek pay ok az (%)
S
a
d
e
c
e

t
e
k

b
i
r

d
i
n

g
e
r

e
k

(
%
)

izelge 22deki verileri uluslararas bir karlatrmaya tabi tuttuumuzda Trkiyedeki
orann dnyadaki dier tm benzer oranlarn zerinde olduu grnts ortaya kmaktadr.
Filipinler, Gney Kbrs (Rum Kesimi), Filipinler, srail ve Portekiz Trkiyeyi izlemektedir.
Ancak, bu lkelerdeki oranlarn hibiri %50nin zerinde denein tek bir dinin gerek olduu
savn kabul ettiini gstermemektedir. Slovakya ise bu bakmdan tam Trkiyenin zddndaki bir
noktada olup, oradaki halkn yarsndan fazlas dinlerde gerek paynn ok az olduu grnde
olduu ortaya kmaktadr. Bu bakmdan Slovakya da burada sunulan gzlem serisinin dnda
kalan bir lke konumundadr.
Dini vecibelerin yerine getirilmesi vurgusu hakkndaki bulgular bizi bu konuda
sorduumuz dier sorulara doru yneltmitir. Bu konuda sorulan sorular ve yantlar Trkiyede
dinin sadece bireyin i huzurunu temin etmek, zorda kaldnda veya ba sktnda moral
bulmak ve rahatlamak iin yerine getirdii bir olgu olmad gstermektedir (izelge 23). Ayn
zamanda dini vecibelerin yerine getirilmesi srasnda beraber olunan kiilerin doru kiiler
olmas, hem de bu srada rastlanan kimselerden iyi arkada olunaca fikri de yaygndr (izelge
23). Buradaki bulgular sadece tinsel bir olgunun deil, ayn zamanda bir toplumsal dayanma
etrafnda ekillenen bir olgunun varlnn da kant olarak kabul edilmelidir.

24

izelge 23: Dini Vecibeler (Trkiye 2009, Dnya 1998)
Sayacaklarma ne derece katlyorsunuz?
11
4
18
2
1
1
81
3
19
13
35
12
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
Tamamen katlr Katlr Ne katlr, ne
katlmaz
Katlmaz Hi katlmaz FY/CY
(
%
)
Dini vecibeleri yerine getirince i huzuru ve mutluluk duyarm.
Sorun veya znt dolu zamanlarda dini vecibeleri yerine getirdiimde huzur bulurum.
Dini vecibeleri yerine getirmem doru insanlarla karlamam salar.
Dini vecibeleri yerine getirmem arkada bulmam salar.


badet
Dini vecibelerin yerine getirilmesinde temel rol oynayan ibadet etme davran ve
alkanlklar sorulduunda ise daha karmak bir grnt ortaya kmaktadr. Dorudan doruya
son bir yl iinde camiye namaz klmak iin gittiniz mi diye sorduumuzda toplam nfusun
%36,5u haftada birden fazla, %22,6s ise haftada en az bir kere camiye giderek namaz kldn
beyan etmektedir. Verilen yantlar kadn ve erkek olarak ayrrsak, o zaman kadnlarn erkeklere
oranla haftada daha fazla namaz kldklar grlmektedir. Erkeklerin ise %74 civar her hafta bir
defa veya daha fazla camiye giderek namaz kldklarn ifade etmilerdir. Ayn oran kadnlar iin
%50 mertebesindedir.



25
izelge 24: Camiye gitmek, ibadet etmek (Trkiye 2009, Dnya 1998)
Son bir yl dnrseniz, cenazeler dnda camiye ne sklkta gidebiliyorsunuz?/Namaz
klyorsunuz?
4
2
44
10
2
6
5
3
42
32
7
4
23
17
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
Hi; hemen
hemen hi
Ylda bir kereden
daha az
Bayramlarda,
ylda bir/iki
Ramazan aynda
ve kandillerde
Ayda bir Haftada bir Haftada birden
fazla
(
%
)
Kadn Erkek Toplam


Buna karlk ibadet etme dnda camiye veya dini ierikli toplantnn yapld bir
mekna gidip sohbet dinlemek gibi faaliyetlere katlmann da yaygn olduunu, ancak ibadet
amal cami ziyaretleri ile karlatrlacak boyutta olmadn grmekteyiz. denekten
birisinin bu tr bir faaliyete ara sra da olsa katldn belirttii ve be denekten birisinin ise bu
tr toplantlara ayda bir kere veya daha fazla katldn belirttii grlmektedir. Bu oranlar hem
kadn hem de erkek denekler iin hemen hemen eit olarak dalm bulunmaktadr.

izelge 25: Cemaat sobetlerine katlma (Trkiye 2009, Dnya 1998)
badet etmek dnda bir cami cemaatinin ya da benzeri bir dini topluluun yapt toplantlara
katlyor musunuz?
2
4
4
3
3
6
4
3
5
66
0
10
20
30
40
50
60
70
Hi gitmedi Ylda birden az Ylda bir veya iki
kere
Ylda birka kere Ayda bir kere Ayda 2-3 kere Hemen hemen
her hafta
Her hafta bir kere Her hafta birka
kez
Hatrlamyor/ CY
(
%
)
Kadn Erkek Toplam


26
izelge 26: Dini Cemaat Katlm (Trkiye 2009, Dnya 1998)
Ibadet etmek dnda bir cami cemaatinin ya da benzeri bir dini topluluun yapt
toplantlara katlyor musunuz?
Avustralya
Bat Almanya
Dou Almanya
Ingiltere
Kuzey Irlanda
ABD
Avusturya
Macaristan
Italya
Irlanda
Holanda
Norvec
Isvec
Cek cumhuriyeti
Slovenya
Polonya
Bulgaristan
Rusya
Yeni Zelanda
Canada
Filipinler
Israil
Japonya
Ispanya
Letonya
Slovakya
Fransa
Gney Kibris
Portekiz
Sili
Danimarka
Isvicre
TRKYE
0%
5%
10%
15%
20%
25%
75% 80% 85% 90% 95% 100%
Ayde 2-3 kere ya da daha az (%)
H
e
m
e
n

h
e
m
e
n

h
e
r

h
a
f
t
a

y
a

d
a

d
a
h
a

s

k

(
%
)

badet ile ilgili davran rntleri ve alkanlklarn kk yalarda edinildikleri ve
deneklerin gerek anne, gerek babalarnn Mslman ve dindar kiiler olduunu belirttikleri gze
arpmaktadr. Burada bildirilen oranlar neredeyse %100 mertebesinde olduundan ayrca
tablolatrma ynne gitmemeyi tercih etmi bulunuyoruz. Deneklerin iinde bydkleri evin,
anne ve babalarnn ve ocukluk yllarnda kendilerinin ibadet alkanlklarnn yukardaki
tablolarda belirtilen sklklara yakn olduu gze arpmaktadr. Deneklerin drtte biri
ocukluunda da haftada en az bir defa veya daha sk camiye ibadet etmek iin gittiini
vurgularken, %38,5 annesinin, %56,7 ise babasnn ayn sklkta ibadet iin camiye gitmekte
olduunu bildirmektedir. u anda ise kendilerinin haftada en az bir defa veya daha sk camiye
ibadet etmek iin gittiini ifade eden erkek denek orannn %74, kadn denek orannn ise %50,5
olduu dnlrse, dindarln bir kuak ncesine oranla artt sylenebilir. Bu artn da kz
ocuklarda annelerine gre erkek ocuklarda da babalarna gre de ok benzer oranlarda ve %30
mertebesinde olduu grlmektedir. Uluslararas verilerle karlatrldnda bu bulgu daha da
gl bir grnt kazanmaktadr. nsanlarn ergenlik ana yaklarken 11 12 yalarndaki
ibadet etme sklnn Trkiyede dnyadaki bir ok lkeden daha fazla olmad, hatta
Trkiyedeki bu uygulamann dnyan ortalamas civarnda olduu gze arpmaktadr. Ancak, bu
durum u anda ortalama krk yalarnda olan denekler iin geerli olduundan bugn deil
yirmi otuz yl ncesi iin geerli olduu unutulmamaldr. Bugn Trkiyede yetikin olan
nfusun byk bir dindarlk ynelimiyle yetimedii, ancak kendilerinin daha dindar olmaya
doru evrildii sylenebilir.

27
izelge 27: Anne Babann badet Alkanlklar (Trkiye 2009, Dnya 1998)
ocukluunuzda anne-babanz ne sklkta camiye gitmek, namaz klmak suretiyle veya benzeri
ekillerde ibadet ederdi?
3
1
3
4
1
4
43
4 4
5
11
4
6
16
3
10
16
3
5
8
7
4
36
6
9
14
14
4
11
10
30
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
Hi ibadet
etmezdi
Ylda birden
az
Ylda bir veya
iki kere
Ylda birka
kere
Ayda bir kere Ayda 2-3 kere Hemen
hemen her
hafta
Her hafta bir
kere
Her hafta
birka kez
CY Anne/Baba
yok
hatrlamyor
(
%
)
Annesi
Babas
Kendisi
Pekiyi siz 11 veya 12 yandayken ne sklkta camiye gider, namaz klar
veya benzeri ekillerde ibadet ederdiniz?


izelge 28: ocukken badet Alkanl (Trkiye 2009, Dnya 1998)
Pekiyi siz 11 veya 12 yandayken ne sklkta camiye gider, namaz klar veya benzeri
ekillerde ibadet ederdiniz?
Avustralya
Bat Almanya
Dou Almanya
Ingiltere
Kuzey Irlanda
ABD
Avusturya
Macaristan
Italya
Irlanda
Holanda
Norvec
Isvec
Cek cumhuriyeti
Slovenya
Polonya
Bulgaristan
Yeni Zelanda
Canada
Filipinler
Israil
Ispanya
Letonya
Slovakya
Fransa
Gney Kibris
Portekiz
Sili
Danimarka
Isvicre
TRKYE
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
2% 12% 22% 32% 42% 52% 62% 72% 82% 92%
Ayde 2-3 kere ya da daha az (%)
H
e
m
e
n

h
e
m
e
n

h
e
r

h
a
f
t
a

y
a

d
a

d
a
h
a

s

k

(
%
)


badet etme skl Trkiyede yeni kuaklar iin artm gibi grnmekle birlikte bu
artn birden bire ortaya kan yepyeni bir toplumsal dini uyan olup olmad dnlebilir.
Yahut ibadet etme sklnda grlen artn daha ok aile dnda, zamanla eitim, i evresi ve
yaam ierisinde ekillenen bir nitelikte olup olmad da aratrlabilir. Dindar olduunu

28
belirtenlerin bu konuma aniden bir olay, felaket, bir deiim yaayarak gelip gelmedii
sorulduunda %16,1lik bir denek kitlesinin bu tr bir ani kararla hayatn gzden geirip dine
yneldii anlalmaktadr. Ancak, anne ve babasna gre daha youn bir ibadet davran iinde
olanlarn oran %30lar mertebesinde artm olduundan, bu artn sadece yaanan deprem veya
ekonomik kriz gibi felaketler sonrasnda, ya da kiisel olarak yaanan bir lmcl hastalktan
veya bir iptiladan kurtulma sonrasnda dine snma olarak yorumlanamayaca grlmektedir.
Burada sz konusu olan deimenin bir toplumsal alglama ile dindarln bir gvenilirlik veya
kredibilite ls haline mi geldii, bir toplumsal dayanma olgusu mu olduu, yoksa srf bir
toplumsal bask unsuru (popler deyimle mahalle basks) olarak m tezahr ettii ayrca
irdelenmelidir.

izelge 29: nan dnyasnda dnm noktas ve zveri (Trkiye 2009)
nan dnyasnda bir dnm noktas ve zveri
89
3
8
16
81
3
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
Hayatnzda ahsen verdiiniz bir kararla yeniden dine balanmanz salayan bir dnm
noktas oldu mu?
Getiimiz bir yl zarfnda, dini inancnzn bir gstergesi olarak sigara veya ikiyi
brakmak gibi bir zverili davranta bulundunuz mu?
(
%
)
Evet
Hayr
FY/CY


Dindarln bir dier gstergesi olarak deneklerin evlerinde bulundura-bilecekleri kutsal
yerlerin resimleri, kutsal yerlerden gelmi olan eyalar, zemzem suyu, gibi dini veya kutsi deer
atfedilecek eylerin mevcudiyetini aratrdmzda, hatr saylr byklkte bir kitlenin (%43)
bu tr kutsal eyalar evlerinde barndrdklar anlalmaktadr. Ayrca, deneklerin kutsal veya
dinen deerli olarak addettikleri trbe, yatr v.b. yerleri ziyaret etmeyi de ylda en az bir kere ve
daha fazla yapanlarnn %41 mertebesinde olduu grlmektedir. Bu bulgularn gerek dindarlk
ve kutsal olan deerlere olan ilgi, gerek atalarn doast gleri olduuna inan konusunda daha
nce raporlam olduumuz bulgularla da uyumlu olduunu grmekteyiz.

29

Tablo 3: Evde Dini erikli Resim Bulundurma (Trkiye 2009)
1
56
43
0 10 20 30 40 50 60
(%)
Evet
Hayr
FY/CY
Evinizde sizin iin dini bir anlam olan kutsal yerler veya din byklerinin resimleri, zemzem suyu,
Kabeden veya Kudsten gelmi bir deerli eya v.b. bulunmakta mdr?


Tablo 4: Trbe, yatr v.b. ziyareti (Trkiye 2009)

2
10
13
19
20
36
0 5 10 15 20 25 30 35 40
(%)
Hi
Ylda birden az
Ylda bir ya da iki kere
Ylda birka kere
Ayda bir veya daha fazla kere
FY/CY
Dini sebeplerle trbe, yatr, adak yeri, cami, kilise v.b. kutsal yerleri ne sklkta ziyaret ediyorsunuz?


30
Dua Etmek

badet etmek ayn zamanda dua etmeyi de ieren bir davran olduundan doal olarak
bundan sonra incelediimiz konu dua olmutur. Dualarda niyaz edilen, istenilen, yakarlan
konular hakknda sorular yneltmi olduumuz deneklerden aldmz yantlar aada
sunulmutur. Dua edilmesine neden olan hususlarn felaketlerden korunmaktan, evlenip yuva
kurmaya, gelir temin etmekten snavda baarl olmaya kadar uzanabildiini grmekteyiz.
Sorduumuz sorular arasnda bir tek tuttuu futbol takmnn kazanmas iin dua edenlerin kk
bir aznlk olmas dnda hemen hemen deneklerin %80 civarna ulaana bir ounluunun
hemen hemen her ailevi ve kiisel konuda dua etmekte olduu grlmektedir. Bunlarn iinde
felaketlerden korunmak iin dua etmenin en fazla denek tarafndan bavurulan bir uygulama
olduu dikkat ekicidir. Daha nce yaptmz saptamalardaki kadercilik, hayatn aknn bireyin
denetmi dnda olmas gibi sorulara verilen yantlarn da dzeyiyle aada rapor ettiimiz
bulgularn uyum iinde olduunu gstermektedir (Tablo 5).

Deneklerimizin %8 kadar dualarnn tam olarak kabul edilip edilmediini bilemedii
halde, %85 civarndaki denein dualarnn tamamen veya ksmen kabul edildiini dnd de
grlmektedir (Tablo 6). Daha arpc olan bulgu ise sadece deneklerin %1,3nn dualarnn
kabul olmadn dnmeleridir. Bu durumda daha nce saptam olduumuz gibi deneklerin
%55nin hayatlarndan mutlu olduklarn belirtmelerini az bile kabul etmemiz gerekir.

Tablo 5: Dua Etme Nedenleri (Trkiye 2009)

23
3
16
22
71
37
77
97
83
77
26
61
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
(%)
Evet, dua ettim
Hayr, dua etmedim
Ne nedenlerle dua etmi?
Para, gelir v.b. maddi bir ey talep etmek
iin
Allahn beni ya da ailemi olabilecek
herhangi bir felaket karsnda korumas
iin
Allahn beni sevdiim kiiye kavuturmas
iin
yi bir e bulup evlenmek iin
Taraftar olduum futbol takmn bir ma
kazanmas iin
Bir snavda baarl olmak iin


31
Tablo 6: Dualarn Kabul Grmesi (Trkiye 2009)

3
1
3
9
21
63
0 10 20 30 40 50 60 70
(%)
Evet, dualarmn kabul grdnden
kukum yok.
Dualarmn kabul grdn
hissediyorum ama tam da emin
deilim.
Tam olarak bilmiyorum.
Kabul grmediini hissediyorum, ama
tamamen emin deilim.
Hi kabul grmediini hissediyorum.
FY/CY
Pekiyi, dualarnzn kabul grdn hissediyor musunuz?


Dini Hogr
Mslmanlar ve Mslman olmayan dinlerin mensuplar hakkndaki fikirler
incelendiinde dier dinlerin mensuplar hakknda pek de hogrl olunduunu
sylenemeyeceini gsteren bulgulara sahip olduumuz grlmektedir. Aada sayacamz
dini gruplar hakkndaki kiisel tutumunuz ne derece olumlu ya da olumsuzdur? diye
sorduumuzda alnan yantlar aadaki gibidir.

32
izelge 30: Farkl Dinlere Bak (Trkiye 2009)
Deiik inan gruplarna dair grler
13
7
38
21
84
26
25
16
13
9
18
7
7
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
ok olumlu Biraz olumlu Ne olumlu ne olumsuz Biraz olumsuz ok olumsuz FY/CY
(
%
)
Mslmanlar
Hristiyanlar
Museviler
Hindular
Budistler
Herhangi bir dine
inanmayanlar


Burada ortaya kan manzara Mslmanlara ok byk lde olumlu (%90),
Hristiyanlara kar bir miktar hogrl (29,2), Budist (%18,7), Hindu (%19,4) gibi grece
olarak az bilinen dinlere ve Musevilere (%21,9) kar daha da az olumlu bir tutumdur. Dine
inanmayanlara kar ise daha da kk bir aznlkla (13,7) olumlu gr belirtilmektedir. Bu
durumda Mslmanlar dndaki dinlere ve dine inanmayanlara kar byk bir olumsuz gr
ortam bulunduu, Trkiyede sk sk terennm edilen din ve vicdan zgrlne sayg ve
tarihten gelen dini hogr savlarn dorulamaktan uzak bir grnt daha ortaya km
bulunmaktadr.

Aknc (Transcendental) Olgulara nan
Dinde yeri olmamakla birlikte metafizik olarak kabul edilebilen bir gereklikte var
olduuna zaman zaman inanlan nazar, fal, by v.b. aknc (transcendental) olgu ve deerlere
olan inanlarn yaygnln snamak iin sorulan sorulara verilen yantlar aada gsterilmitir.
Deneklerin %35i civarnda bir kitlenin nazara inandn, ancak, fal, by, yldzlarn
konumunun insann geleceini tayini (ilm-i ncum) gibi dnce trlerine olan inancn ise %10
mertebelerini pek gemedii grlmektedir. Uluslararas bulgularla karlatrldnda Trkiye
sadece nazara inan konusunda dnya ortalamasna yakn bir konumdadr. Dier tm folklorik
inanlar konusunda Trkiye tm dier lkelerden ok farkl bir biimde aknc hibir inancn
etkisinde olmayan bir konumda bulunmaktadr. Trkiyede byk lde folklorik aknc
inanlarn terk edildii ve resmi din syleminin bu konulardaki grlerinin dnyada grlmeyen
bir lde kabul edildii saptanm bulunmaktadr.

33
izelge 31: Nazar Boncuuna nanma (Trkiye 2009, Dnya 1998)
Nazar boncuu bazen ktlklerden korur
Holanda
Fransa
Irlanda
Canada
Yeni Zelanda
Macaristan
Dou Almanya
TRKYE Filipinler
Avusturya
Isvicre
Portekiz
Bat Almanya
Slovakya
Cek cumhuriyeti
Rusya
Bulgaristan
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
20% 30% 40% 50% 60% 70%
Doru (%)
Y
a
n
l

(
%
)

izelge 32: Falcya nanma (Trkiye 2009, Dnya 1998)
Baz falclar gerekten gelecei grp olacaklar biliyorlar
TRKYE
Dou Almanya
Portekiz
Holanda
Avusturya
Bat Almanya
Irlanda
Filipinler
Canada
Fransa
Isvicre
Macaristan
Yeni Zelanda
Bulgaristan
Rusya
Slovakya
Cek cumhuriyeti
Letonya
5%
15%
25%
35%
45%
55%
65%
75%
85%
95%
7% 17% 27% 37% 47% 57% 67% 77% 87%
Doru (%)
Y
a
n
l

(
%
)



34
izelge 33: frklere nanma (Trkiye 2009, Dnya 1998)
Baz frklerin gerekten Tanr vergisi gleri vardr
TRKYE
Holanda
Dou Almanya
Macaristan
Canada
Portekiz
Fransa
Bat Almanya
Yeni Zelanda
Avusturya
Isvicre
Filipinler
Cek cumhuriyeti
Rusya
Bulgaristan
Slovakya
Irlanda
Letonya
5%
15%
25%
35%
45%
55%
65%
75%
85%
95%
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%
Doru (%)
Y
a
n
l

(
%
)

izelge 34: Burlara (lm-i Ncuma) nanma (Trkiye 2009, Dnya 1998)
Bir insann burcu veya doduu zamanki yldzlarn konumu onun kaderini belirler
TRKYE
Irlanda
Canada
Holanda
Dou Almanya
Portekiz
Filipinler
Yeni Zelanda
Avusturya
Macaristan Fransa
Bat Almanya
Isvicre
Slovakya
Cek cumhuriyeti
Rusya
Bulgaristan
Letonya
25%
35%
45%
55%
65%
75%
85%
5% 15% 25% 35% 45% 55% 65%
Doru (%)
Y
a
n
l

(
%
)


Toplumsal Deiime ve Siyasete Ynelik Tutumlar
Dindarlk artnn siyasal sonular geni bir konu olup etraflca incelenmesi gereklidir.
Burada ksaca deineceimiz bir bulgu dini inanlarla demokratik uygulamalarn elimesi
durumunda halkn taknaca tavrdr. Tablo 7de sunulan bulgular, semenlerin yasalara gre

35
kendilerini temsil etmek zere semi bulunduklar temsilcilerinin eliyle yaplan yasalarn kendi
kabul ettikleri dini ilke ve akidelerine uymamalar durumunda yasalara uymamaya eilimli
olduklarn gstermektedir. Bu durumda temsili demokrasinin ileyii ve hatta milli egemenlik
alarndan Trkiyede hala fazla yol alnmam olduunu dndrtecek bir grnt sz
konusudur. Nitekim bir uluslararas karlatrma yapldnda Trkiyenin dier tm lkelerin
tesinde bir oranda dini inanlar yasama meclisinin kararlarna stn gren bir konumda
bulunduunu saptamaktayz. Sadece Katolik nfusun youn olarak yaad Polonya ve bir
lde de benzer konumda olan rlanda Trkiyeye bir lde yaklaan toplumlara sahiptirler.
Bu lke dnda bu soruya verilen yantlarda %50den fazlas dini inanc yasama meclisi
kararlarna stn gren baka bir toplum bulunmamaktadr.

Burada ciddi bir sivil itaatsizlik potansiyeli saptam olduumuz grlmektedir. Bu
potansiyelin siyasette douraca sonucun ayn ciddiyette bir olaand siyasal katlma art
olmasn beklemek makul olacaktr.

Tablo 7: Dini Deerlerle elien Yasaya taat (Trkiye 2009, Dnya 1998)
6
2
35
32
13
13
0 5 10 15 20 25 30 35
(%)
Kesinlikle kanuna uyarm
Muhtemelen kanuna uyarm
Muhtemelen kendi dini ilkelerime uygun
davranmaya devam eder
Kesinlikle kendi dini ilkelerime uygun
davranmaya devam eder
Herhangi bir dini ilkeye inanmyorum
FY/CY
Dini ilkelerinize, akidelerinize uymayan bir kanunun Meclis tarafndan kabul edildiini dnelim. Bu
durumda...



36
izelge 35: Dini Anlaya Uymayan Yasaya taat (Trkiye 2009, Dnya 1998)
Dini ilkelerinize, akidelerinize uymayan bir kanunun Meclis tarafindan kabul edildiini dnelim. Bu
durumda nasl davranr?
Fransa
Holanda
Rusya
TRKYE
Polonya
Yeni Zelanda
Canada
Irlanda
Macaristan
Bulgaristan
Filipinler
20%
30%
40%
50%
60%
70%
15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50%
Yasaya uyar (%)
D
i
n
i

i
l
k
e
y
e

u
y
a
r

(
%
)

Bu amala nce bir dindarlk lei ve olaand siyasal katlma lei gelitirerek bu iki
lek arasndaki ilikiyi incelemek gerekecektir (bak. Tablo 8 -10). Dindarlkla olaand siyasal
katlmann iki tr olan protesto ve bask (represssion) potansiyeli arasndaki ilikilere
bakldnda drt deiik dindarlk eiliminden ibadete dayal dindarlk ve drt boyutun
toplamn ifade eden dindarla genel ynelim ile protesto potansiyeli arasnda tersine bir iliki
olduu grlmektedir (Tablo 11). tikat olarak dindarlk ise protesto potansiyelini
ykseltmektedir. Ancak, bu etki ibadete gre daha kktr. Dier dindarlk trlerinin ise
protesto potansiyeli ile ilikisi saptanamamtr. Ayn iliki genel dindarlk ynelimi ile bask
potansiyeli arasnda mevcut deildir (bak. Tablo 11). Siyasal slam eiliminin ise bask tr
olaand siyasal katlma zerinde pozitif etkisi vardr. Bu iliki pozitif olmakla birlikte genel
dindarlk eiliminin bask arlkl olaand potansiyeli etkilemesini salayacak boyutlarda
deildir (Tablo 11). Bu bulgular 1990larn ortasndan beri aratrmalarmzda bulduumuz
dindarlk ile olaand siyasal katlma arasndaki ilikinin ierii ile uyum ierisindedir.
Trkiyede dindarlk arttka olaand katlma eilimi, zellikle protesto potansiyeli
dmektedir. Trkiyede zellikle Snni geleneksellie son derecede duyarl iktidarlarn
1995ten beri lkeyi ynetiyor olmasnn da olaan katlma kanallarn slamclk Cereyan dahil
dindarln yksek dzeylere ulat cemaat ve kitlelere ak tutmasyla da bu durumu
aklamak mmkndr. Ancak, burada vurgulamamz gereken husus yukarda gstermi
olduumuz sivil itaatsizlik eiliminin siyasal katlmadaki eilimlerle birleerek ok ciddi
sonular douracan sylemek zordur.
1


1 Meclisin kartaca laik yasalarn Allahn yasalarna uymamas eiliminde olanlarn olaand siyasal
katlma eilimleri de negatif bir ieriktedir (Pearson korelasyonlar protesto potansiyeli ile -.11 ve bask
potansiyeli ile -.06 dzeyinde olup istatistiksel olarak 0.05 dzeyinde anlamldrlar.)

37
Tablo 8: Dindarlk lei (Trkiye, 2009)2
Boyut
klar Itikat Ibadet Tinsellik
Siyasal
Islam
lmden sonra hayat ,776 -,058 ,017 -,064
Cennet ,924 -,042 ,133 -,015
Cehennem ,924 -,042 ,133 -,014
Dini mucizeler ,624 -,058 -,004 -,026
lmden sonra dirilme ,739 -,108 ,045 -,015
badet etmek dnda bir cami cemaatinin ya
da benzeri bir dini topluluun yapt
toplantlara katlyor musunuz?
-,049 -,039 ,130 ,286
Dini vecibeleri yerine getirince i huzuru ve
mutluluk duyarm.
,132 -,059 ,962 ,034
Sorun veya znt dolu zamanlarda dini
vecibeleri yerine getirdiimde huzur
bulurum.
,114 -,046 ,964 ,040
Dinin devlet ve siyaset dzenini
ynlendirmesi zararlldr.
,015 ,065 ,084 -,772
Son bir yl dnrseniz, cenazeler dnda
camiye ne kadar sk gidebiliyorsunuz?
-,047 ,649 -,143 ,062
Trkiyede eriata dayal bir din devleti
kurulmasn ister miydiniz?
,006 ,239 -,036 ,628
mam nikahyla evlenmek -,069 ,715 ,062 ,138
Doum sonras ocuun ismini dini bir
trenle koymak
-,083 ,765 ,029 -,066
Cami veya dini vakflara ba yapmak -,067 ,767 -,067 -,049
Toplam Varyans aklama oranlar (%)
26 15 13 8
Not: Faktr zmlemesinde kaiser normalizasyonu 1 olarak kabul edilmi, rotasyon
yntemi olarak varimax kullanlmtr.

Tablo 9: Protesto Potansiyeli (Trkiye, 2009)
klar
Protesto
Potansiyeli
Toplu dilekeye imza atmak ,734
Boykotta yer almak ,869
Yasal bir gsteri veya yryte yer almak
,838
Resmen ilan edilmeyen grevlerde yer almak
,810
Bina veya iyeri igalinde yer almak ,690
Not: Faktr zmlemesinde kaiser normalizasyonu 1 olarak kabul edilmi,
rotasyon yntemi olarak varimax kullanlmtr.

2 Bu tabloda sergilenen dindarlk lsnn geerliliinin (validity) nasl saptand EKte gsterilmitir.

38

Tablo 10: Bask Potansiyeli (Trkiye, 2009)
klar
Bask
Potansiyeli
Resmen ilan edilmeyen bir grevi krmak iin
yaplan bir harekette yer almak
,848
Yasal bir gsteri veya yryte yer alanlar
engellemek iin yaplan bir harekette yer almak
,889
Bina veya iyeri igal edenleri oradan kartmak
iin yaplan bir harekette yer almak
,879
Not: Faktr zmlemesinde kaiser normalizasyonu 1 olarak kabul edilmi,
rotasyon yntemi olarak varimax kullanlmtr.


Tablo 11: Dindarlk ve Olaand Siyasal Katlma (Trkiye, 2009)
Dinsellik Tr statistik Protesto Potansiyeli Bask Potansiyeli
tikat Pearson Korelasyonu ,092(**) ,016
statistiksel anlamllk
snamas
,003 ,602
N 1061 1068
Muamelat Pearson Korelasyonu -,197(**) -,023
statistiksel anlamllk
snamas
,000 ,458
N 1061 1068
Tinsellik Pearson Korelasyonu ,003 -,050
statistiksel anlamllk
snamas
,916 ,100
N
1061 1068
Siyasal slam Pearson Korelasyonu -,050 ,072(*)
statistiksel anlamllk
snamas
,106 ,019
N 1061 1068
DNDARLIK
(Genel Ynelim)
(itikat+...+siyasal
slam)
Pearson Korelasyonu
-,077(*) ,010
statistiksel anlamllk
snamas
,012 ,748
N 1061 1068


39

Trban Yasa zerine Grler

Trban yasa zerine grler 1999 ylndan beri ayn ekilde sorulan sorularla takip
edilebilmektedir. ISSP sorular arasnda sorulan iki sorula da 10 yl arayla gerek devlet memuru
kadnlar gerek niversite rencileri iin sren yasan nasl deerlendirildii zaman ierisinde
takip edilebilmektedir. Her iki soru iin de 5-6 puanlk bir de ramen hem devlet memurlar
hem de niversite rencileri iin devam eden yasaa kar olanlar yasan devamna destek
verenlerden yaklak iki buuk kat daha byk bir kitle olduu grnmektedir. Her iki durum
iin de grlenlerin te ikisinden biraz fazla bir grup yasan kalkmasna destek vermektedir.

1999dan 2009a gelindiinde yasan devamn destekleyen kesim ise %20nin altndan yaklak
%25 dzeyine erimitir. Aktr ki son 10 yllk dnem ierisinde hafif de olsa yasan devamn
isteyen kesimin byd gzlenmektedir.

izelge 36: Trban Yasa ile lgili Grler (Trkiye 2009)

















slami hareket iin nemi byk olan yasan devam ve bunu destekleyen kesimin de artm
olmas lkedeki ibadet serbestisi ve dindar kesimin bask altnda olup olmad ynndeki
deerlendirmeleri akla getirmektedir. ki deiik ekilde sorulan bu konudaki sorulara son 10 yl
iinde drt deiik saha almasnda verilen cevaplara bakldnda benzer eilimler
gzlenmektedir. lkede Mslmanln gerei olan ibadetleri yerine getiremediini belirten
kesim 2002 genel seimleri ncesi yaklak semen yandakilerin te birini bulurken bu
seimler sonrasnda AKP iktidar sresince yrtlen ve sonuncusunu ISSP 2009 aratrmas
olan almalarda bu kesim %15-20 dzeyine inmitir.




Devlet memuru kadnlarn isterlerse balarn rtmelerine izin
verilmelidir.
24
17
22
69 68
74
0
10
20
30
40
50
60
70
80
2009 2006 1999
(
%
)
Katlmaz
Kararsz
Katlr
FY/CY
niversite rencisi kzlarn isterlerse balarn rtmelerine izin
verilmelidir
23
16
19
70
71
76
0
10
20
30
40
50
60
70
80
2009 2006 1999
(
%
)
Katlmaz
Kararsz
Katlr
FY/CY

40
izelge 37: badet Serbest mi? Dindarlara Bask Var m? (Trkiye 2009)
















Benzer ekilde 2002 ve ncesinde lkede dindar insanlara bask yapldn dnen %40
dzeyinde bir kesim 2006 ve 2009 yllarnda srasyla %17 ve %24 bulunmutur. 2007 seimleri
ncesinde en dk dzeyini bulmu olan bu deerlendirme, seimlerden sonra aniden gndeme
oturan trban konusunu zmeyi hedefleyen anayasa deiiklii giriiminin Anayasa Mahkemesi
kararyla akim kalmasnn ertesinde yeniden ykselmi gibi grnmektedir. Ancak her halkarda
2002 dzeyinin olduka altnda %24 dzeyinde bir kesim AKP iktidarnn yedinci ylnn iinde
dindar kesimler zerinde bask olduu dncesindedir.

AKP iktidar 2007 seimlerine yaklarken laik kesimlerce git gide artan bir ekilde dile getiren
slami kesim tarafndan yrtlen basknn da halk kitlelerince nasl deerlendirildii nem
kazanmtr. 2006 ve 2009 yllarnda gerekletirilen iki saha almasnda sorulan
deerlendirmelere gre ise laik kesimden insanlarn hayatlarn serbeste yaayamadklar ya da
laik kesimden insanlara bask yapldn dnen kesim yalnzca %10 dzeyinde bulunmaktadr.
ki deiik ekilde sorulan bu soruya verilen deerlendirmelere gre laik kesimlerin bask altnda
olduu grnn destek bulduunu sylemek gtr.

izelge 38: Laik Kesim zerinde Bask Var m? (Trkiye 2009)
















nsanlar Mslmanln gerei olan ibadetlerini serbeste
yerine getirebiliyorlar m?
34
64
63
82
78
31
14
19
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
2009 2006 2002 1999
(
%
)
Evet
Hayr
FY/CY
Trkiyede dindar insanlara bask yaplyor mu?
56
24
17
40
42
50
77
71
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
2009 2006 2002 1999
(
%
)
Evet
Hayr
FY/CY
Laik kesimden insanlar hayatlarn serbeste
yaayabiliyorlar m?
79
86
11 10
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
2009 2006
(
%
)
Evet
Hayr
FY/CY
Bugn Trkiye'de laik kesimden insanlara bask yaplyor
mu?
9 8
87
83
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
2009 2006
(
%
)
Evet
Hayr
FY/CY

41


izelge 39: Bask rnekleri (Trkiye 2009)

















Ancak gerek dindar insanlara basklara verilen rneklere bakldnda gerekse de laik kesim
zerine dindar kesimden gelen basklara verilen rneklere bakldnda gze arpan temel konu
kadnlarn giyim kuamyla ilgili kstlamalardr. Dindar kesim zerinde AKP iktidar sresince
azalm grnen bask deerlendirmeleri ierisinde son 10 yl ierisinde hep baskn verilen rnek
trban-barts yasa olmutur. badet zgrlkleri zerindeki kstlar trban yasa ile
karlatrldnda olduka dk dzeyde kalmaktadr.

2006 ylndan bu yana takip etmekte olduumuz laik kesim zerine slami kesimin basklarna
verilen rneklere bakldnda ise yine rtnme basks n planda yer almaktadr. 2009a
gelindiinde gerek ibadet basks gerekse de ifade zgrl zerinde hissedilen basklar da n
plana kmaktadr. Ancak laik kesim zerine slami kesimin basklarna verilen rneklere
baklrken unutulmamaldr ki bu tr bir bask deerlendirmesini yapan kesim 2006dan bu yana
pek deimeden ve %10un hemen altnda kalan bir cesamettedir. Bu elbette var olduu
dnlen sz konusu sorunun nemsiz olduu sonucuna bizi gtremez. Aktr ki burada sz
konusu olan bir vatandan insan hakkdr. Gerek laik kesim gerek slami kesimden olanlarn
kar karya olduklar bir takm sorunlar mevcuttur. Aratrmalarmzn saptayabildii kadar ile
bu sorunlarn ciddiyeti ve deiik kesimlerim maruz kaldklar basklarn derecesi deil sadece
sokaktaki adamn gznden bu basknn ne derece yaygn olduuna dair bir deerlendirmedir.
Burada sz konusu olan, bu deerlendirmelerin doas gerei bir kesimin dieri zerindeki
basksndan bahsedildiinden dolay mevcut deerlendirmeleri yapanlar rnein slami kesimden
olduunda kendi yaptklarnn meru ve doal olduu varsaym ile bu davranlarn laik kesim
tarafndan bask olarak alglandn grmeyebilecei hususudur. Dolaysyla, baskn ounluu
oluturan slami muhafazakar kesimin bakalar zerine basksnn olup olmad bu basknn
kaynanda olan vatandalara sorularak tehis edilemeyecektir. Ancak, unutulmamaldr ki,
ulatmz bulgular 1999 ila 2009 arasnda Trkiyede kendisini bask altnda hisseden bir
muhafazakar slami dindar kesim olduuna da, bunlarn orannn da baz dalgalanmalara karn
istikrarl olduuna iaret etmektedir.


Dindar insanlara bask rnekleri
54
68
65
59
7
2
11
7
0
10
20
30
40
50
60
70
2009 2006 2002 1999
(
%
)
Trban-Barts dayatmas
badet zgrlnn engellenmesi
mam-Hatip Liselerinin stats
Ordunun basks
Dier
FY/CY
Laikler zerine bask rnekleri
10
12
28
14
20
8
34
37
0
5
10
15
20
25
30
35
40
2009 2006
(
%
)
rtnme
basks
badet basks
iddet
kullanm
fade
zgrl
zerine bask
Dier
CY/FY

42

Sonu: Yaygn Dindarlk, Duraan Siyasal slam, levsel Siyasal Katlma

Trkiyede dindarlk yaygn bir olgudur. Bu olgunun ierii sadece bir iman, itikat veya
ilahi arya ynelik bir felsefi ierikte deildir. Dindarln tek bir tr ve anlam olduunu
sylemek pek zordur. ok boyutlu bir ekilde irdelenmedii srece dindarln tatmin edici bir
ekilde anlalp zmlenmesi mmkn olmayacaktr. Bu karmakl gz ard etmeksizin
yaklalabildii srece dindarlk konusunda retilecek olan aratrmalar Trkiyenin yirmi birinci
yzyldaki toplumsal evrimi hakknda geerli ve gvenilir bulgulara yol aabilecektir.

Trkiye dindarlk konusunda pek ok adan ISSP lkeleri iinde farkl bir konumda
bulunmaktadr. Trkiye burada sunulan zmlemelerde nfusunun ok byk ounluu
Mslman olan tek lkedir. Deiik dindarlk grnmlerine bakldnda genelde Trkiye
Akdeniz kltrndeki lkelere benzerlik gstermekte ve bunlar iinden zellikle Portekizle bir
ok bakmdan benzerlik ieren bir grnt izmektedir. Ayrca, ili, rlanda, Polonya, Filipinler,
Slovakya gibi Katolik arlkl nfusa sahip lkeler ile Rusya ve Gney Kbrs gibi Ortodox
Hristiyan nfusa sahip lkelerle bir ok bakmdan benzerlikler gstermektedir. Ancak,
dindarln her tezahr asndan Trkiyeye olduka benzeyen bir lke ISSPnin 1990lardaki
verileri arasnda mevcut deildir.

ISSP lkeleri ile karlatrldnda Trkiyedeki dindarlk dzeyi hemen hemen her
boyutta sitematik olarak daha yksek kmaktadr. Trkiyedeki dindarln ieriini ISSP
verilerinden ayran en temel bulgu Trkiyede din inancnn ierinde farkl dinlerde dorular
olabileceine ynelik bir kanaat tamayan bir yaps olmasdr. Bu ierikteki dini inann yaygn
olmasnn farkl olana ynelik tutumlar zerinde de nemli etki yapabileceini dnmekteyiz.

Bu balamdan olarak, Trkiyede dindarln hogr kayna olduuna dair bir genel
kanaat bulunmaktadr. Oysa, hogr lmne ynelik tutumlar ayrca lldnde, ilgin bir
biimde dindarlk ile hogrnn ters bir iliki iinde olduu gzlenmektedir. rnein
kendisinden farkl bir dine mensup olan veya din hakkndaki grleri kendinden farkl olan
birisinin seimlerde kendi tuttuu partiden aday olmasna, ayn nitelikteki bir kiinin grlerini
toplantlar yapmak, ya da kitaplar yaynlamak yoluyla anlatmna kar olma grlenlerin
neredeyse yars ve zerinde bir ounluka benimsenmektedir. Dindarlk yaygn hogr getirir
denmekte, ancak somut konulara ait sorulara geldiimizde bu yaygn hogrnn izine
rastlanmamaktadr.

Trkiyedeki Allah tasavvuru Anadolu tasavvuf geleneinden pek de uzak olmayan bir
ierikte Allah yargtan ok sevgiliye, padiahtan ok arkadaa, evin efendisinden ok hayat
arkadana ancak anneden ok da babaya yakn bir biimde ifade edilmektedir. Trkiye bu
zellikleri ile de Allaha olan inancn yaygn kabuluyle de ISSP lkelerinin oundan
ayrlmaktadr. Hristiyan dncesindeki Tanr fikri ile olan farklarn da burada rol oynadn
dnmek mmkndr.

Trkiyede ibadet pratii yaygn olarak rapor edilmektedir. Ancak ibadet etme dnda
dini ierikli toplantnn yapld bir mekna veya camiye gidip sohbet dinlemek gibi faaliyetlere
katlmann da yaygn olduu gzlenmektedir. denekten birisinin bu tr bir faaliyete ara sra da
olsa katldn belirttii ve be denekten birisinin ise bu tr toplantlara ayda bir kere veya daha
fazla katldn belirttii grlmektedir. Bu oranlar hem kadn hem de erkek denekler iin
hemen hemen eit olarak dalm bulunmaktadr. Ancak ISSP lkeleri arasnda Trkiyenin bu
durumu bir farkllk tekil etmedii gibi, Trkiye bu grntsyle ISSP lkeleri ortalamasna

43
yakn bir konumda bulunmaktadr.

Dinin ilke veya akidesi olarak grd hususlarn Meclisin yapt bir kanunla elimesi
durumunda kendi dini inancn uygulama eiliminde olacaklarn toplumun te ikisi dzeyinde
olduunu saptam bulunuyoruz. Bunu laikliin lkede ulat kabuln bir snr olarak da
yorumlamak, ayn zamanda dini gerekelerle sivil itaatsizlik potansiyeli olarak da grmek
mmkndr. Ayn olgu ulusal egemenlik ve temsili demokrasinin dayand temeller hakknda
da bir ipucu olarak alglanabilir. Bu daha nceki aratrmalarmzda saptam bulunduumuz
anomik (kuralszlk) tutumlarla burada saptanan sivil itaatsizlik izlenimi veren grnt uyum
iindedir. ISSP lkeleriyle karlatrldnda Trkiye, Polonya ve rlandaya benzer bir grnt
vermektedir. Ancak, sivil itaatsizlik rneiymi gibi gzken bu tutumun olaand siyasal
katlmann iki tr olan protesto ve bask potansiyeli ile ilikisi saptanamamtr. Bu olgunun
daha ayrntl aratrlmas ileride yaplacak almalarn konusu olmaldr.

Trban yasa asndan bakldnda, bu sonu ile uyumlu ekilde yasan arlkl
olarak desteklenmedii gzlenmektedir. Drt semenden birisinin 1999dan 2009a kadar
sistematik olarak bu uygulamalar dindarlara yaplan bask olarak alglad grlmektedir.
Ancak, bu alglamann olaand siyasal katlmaya anlaml bir etkide bulunduunu destekleyan
bir veri de sz konusu deildir.

Son yllarda yaptmz aratrmalar laikler zerinde de, daha az yaygn olmakla birlikte,
bask yapld alglamasna iaret etmektedir. Bu basknn ierii ise ncelikle ibadete zorlama
ve sonra da kadnlarn giyinmesi veya rtnmesiyle ilgiliymi gibi grnmektedir. Kamusal
yaantda din ve laiklik konusunun baskn simgesel aracnn kadnn giyim kuam ve kadnn
toplumdaki rol imi gibi grnmektedir.

Yaygn olarak kabul gren dindarl vurgulayan tutumlarn siyasal iktidarda slamclk
Cereyanndan ksmen de olsa tremi bir partinin bulunduu bir dnemde verilmi olan
yantlardan olutuunu yadsyamayz. Ayn aratrmann slamclk Cereyanndan esinlenen bir
partinin tek bana iktidarda olmad bir zaman kesitinde tekrarlanmas buradaki bulgularn
zamann ruhunun ne lde rn olduunu da gsterecektir. Bugn iin bu konunun ierii
hakknda daha fazla bilgi verebilmemiz maalesef olanakszdr.

Yaygn dindarln protesto veya bask potansiyellerini, yani olaand siyasal katlmay
azaltan bir etkiye sahip olduunu da bir kez daha saptam bulunuyoruz. Son on be yldr
yaplan aratrmalarda da dindarl yksek olan gruplarda olaan katlmaya eilim duyma
olgusunun yksek olduunu da saptam bulunuyoruz. Bu aratrmann bulgular da bir istisna
tekil etmemitir. Dindarlarn olaan siyasal katlma kanallarn kullanarak etkili olabildikleri
srece bu konuda bir deiiklik olmamasn doal karlamak gerekir. Bu aamada Trkiyede
2009da kktenci, fanatik, terrizme eilim gsteren dindar cemaatlerin kural olmaktan ok
istisna oluturduu dnlebilir.

Burada sunmu olduklarmz bu aratrmann bizce en can alc ksmlarndan ibarettir.
Toplam olduumuz veriler dindarl baml ve bamsz deiken olarak kullanacamz daha
fazla ve eitli aratrma sorularna yant verecek gibi grnmektedir. Buradaki sunum sadece bir
balang olarak alglanmaldr. Bu konuda ileride yaplacak olan eitli aratrmalar iin zengin
bir veri taban rettiimizi dnyoruz. ISSP aratrmalarnda baka lkelerden 2008de
toplanan veriler de kullanma aldnda zengin bir karlatrlma olanana kavuacamz da
bir gerektir.