123-186 F Altun-Libre PDF

Giri
B
atl olmayan
t opl uml a r n
deiim sre-
leri, kinci
Dnya Sava
sonrasnda, Amerikan sosyal bilimlerinin balca tartma alanlarndan bi-
risi haline gelir. Bu dnemde, Amerikan entelektel yaamnda, en genel-
de, toplumlararas ilikilerin dzenlenmesi kaygsyla, Bat d dnyaya
ilikin youn bir bilgi retimi sz konusu olmaya balam; Bat dnda
kalan toplumlarn gelimesi sorunu nem kazanarak ncelikle iktisadi bir
erevede tartla gelen gelime sorunu zamanla toplumsal, kltrel ve
siyasal balamlarda da ele alnr hale gelmitir. 1945 sonrasnda gndeme
gelmeye balayan ve Bat d toplumlarn kalknma sreleri ile ilgilenen
gelime almalarna iktisatlar, sosyologlar, antropologlar ve siyaset bi-
limciler ilgi duymaya balam ve sre ierisinde gelime yazn olarak ni-
telenecek bir birikim gn yzne kmtr.
Konuya farkl disiplinlerin ilgi duymas, modernleme kuram olarak ad-
landrlan ve 1950li ve 60l yllarn hakim bak asn oluturan teorik
bir erevenin yaratlmas sonucunu dourmutur. Bir toplumsal deime
teorisi olarak beliren modernleme kuram, modernleme srecinin evren-
sellii vurgusundan hareketle Bat dnda kalan toplumlarn da bu srece
katlmasnn, u ya da bu biimde, mmkn olduunu varsayarak Batnn
izledii tarihsel seyri, inceleme nesnesi olarak ald toplumlara izlenmesi
gereken bir model olarak sunmutur. Bat d toplumlarn gelimesi sre-
ci ile ilgilenen modernleme kuram, sava sonrasnda Bat d dnyann
deiim srelerinin incelenmesinde ve belli nerilerin ortaya konmasn-
da etkin bir konum elde etmitir. Modernleme kuramnn gndeme ge-
tirdii yaklamlar yalnzca Amerikan sosyal bilim evrelerinde deil, ayn
zamanda Bat d toplumlar ierisinde de karlk bulmutur.
kinci Dnya Sava sonrasnda Bat d toplumlar ierisinde de Batl-
lama, modernleme ve kalknma gibi toplumsal deime sreleri zerin-
de younlalm ve bu srelere duyulan ilgi kuramsal zeminlerden siya-
sal iktidarlara kadar etkisini hissettirmitir. Batl olmayan toplumlarn bir-
ounda gelime srelerine ilikin deerlendirmeler modernleme para-
DVAN
2000/1
123
Modernleme
kuram ve
gelime sorunu
Fahrettin ALTUN
digmasndan ciddi biimlerde etkilenmi ve fiili durumun da kktrmasy-
la bu corafyalarda kalknma bir ama halini almtr.
Sava Sonras Kalknma Tartmalarna Kaynaklk Eden Siyasal ve
Toplumsal Gelimeler
1945 sonrasnda dnyann gelimekte olan uluslarndan bahsedilmesi-
nin ve bu erevede dnyann azgelimi uluslarn kalkndrma amacyla
sosyal bilimlerin youn bir biimde kalknma konusunu tartmaya bala-
masnn temelinde ak bir siyasi kayg yatmaktadr. Sava sonrasnn dn-
yasnda ekonomik ve toplumsal gelime, Batl olmayan dnyada istikrar-
szlk ve komunizme kar uzun dnemli bir zm olarak grlmeye ba-
lanmtr.
1
Gelime problemi ile ilgilenen ve bu dorultuda toplumlarn deiim
srelerini kavramaya alan dnrlerin ortaya koyduklar rnler bir
gelime yaznnn gndeme gelmesine yol amtr. Gelime yaznnn e-
killenmeye balad dnemde bir yandan iki kutuplu dnyada esen Souk
Sava rzgarlar, bir yandan yeni yeni bamszlklarna kavuan eski s-
mrgeler/yeni uluslar, dier yandan ise uluslararas kurulularn izledii
stratejiler azgelimilik sorununa eilmeyi bir zorunluluk haline getirmi,
ierisinde bulunulan dnya siyasal konjoktr azgelimi toplumlarn da
modernleme ynnde aba harcamalarna, umut besler hale gelmelerine
yol amtr. Ancak burada bir model sorunu gndeme gelmi ve geli-
mekte olan toplumlar iin bu modelin Bat olduu dnlmtr. Azge-
limi toplumlarn Batnn gelime aamalarn izlemeleri baz batl ku-
ramclar tarafndan normatif olarak nitelenmi ve Batnn model olma
ayrcal tartmaya kapal tutulmak istenmitir.
2
Gelime yazn varolu
gerekesini, sava sonrasnda oluan ekonomik ilikilerin dengelenmesi ih-
tiyacnda, endstrilemi, ileri Batl glerin yakaladklar siyasi ve eko-
nomik gcn devamllnn salanmasnda, Souk Sava dneminin geri-
limli ortamnda Amerikann gvenlik ihtiyacn salama kaygsnda ve de
yeni dnya dzeninin bir grnm olarak ortaya kan yeni ulus-devlet-
lerin dnya sistemine entegrasyonunun salanmasnda bulur.
kinci Dnya Savandan nce uluslararas politikann yrtld
sahne Avrupa iken
3
sava sonrasnda durum deimitir. Avrupann g-
DVAN
2000/1
124
Fahrettin ALTUN
1 Tippsten aktaran Fuat Ercan, Gelime Yazn Asndan Modernizm, Kapitalizm
ve Azgelimilik. Sarmal Yay., stanbul, 1996, s. 89.
2 Aktaran, Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Din ve Parti Politikas: MSP rnek Olay.
Alan Yay., stanbul, 1985, s. 16.
3 Ktann eski ve nl ulusal devletleri olan Fransa, Almanya, Byk Britanya ve
talya, bu sahnede barolleri oynuyorlard. Uzakdouda Japonyann emperya-
list tutkular ve inin i kargaalar, olduka bamsz bir ikinci frtna merkezi-
ni oluturuyordu. Batnn horoz d alanna dnen Avrupa ktas ile Uzak-
dounun bu er meydan arasnda, bunlar birbirinden ayran usuz bucaksz top-
raklaryla SSCB ve ona yakn bir byklkte olan Amerika Birleik Devletleri
c azalm ve prestiji gzle grlr bir tarzda ypranmtr.
4
kinci Dn-
ya Savann patlak verdii ana kadar byk gler dendiinde Avru-
pal g dengeleri kastedilmekteyken
5
sava sonrasnda bu durum dei-
mi ve Amerika Birleik Devletleri ile SSCB bu savatan yeryznn iki
byk devleti olarak kmlardr.
6
Avrupa on dokuzuncu yzyldan be-
ri elinde bulundurduu dnyann merkezinde olma konumunu kaybet-
mi, yzyl dnmnde etkinlemeye balayan ve Avrupaya dardan da-
hil olan Amerika, ekonomik ve siyasi kaynaklarnn gl olmas dolay-
syla,
7
dnya siyasi dengesini ynlendirme imkann elde etmitir. Ame-
rikann dnda savatan donanml ve dinamik kan bir baka g de
SSCB olmutur.
8
SSCBnin emperyal tutkular ile ABDnin yeni dnya
dzeni siyasetinin menfaatlerinin att noktada Souk Sava olarak ad-
landrlan bir dengeler sava tarih sahnesine kmtr.
Souk Savan iki ynnden bahsetmek gerekmektedir. Birincisi Sov-
yet Rusya ve Amerika arasnda, mevcut toplumlararas gereklikten dola-
y, yaanan gerilime iaret etmektedir. kincisi, Amerikann d siyasi sy-
leminde kulland bir strateji olarak karmza kmaktadr. Souk Sava-
n ikinci kullanmnda balca ama dnyann komunizm tehlikesi ile
kar karya bulunduu, bu tehditin bertaraf edilmesi erkine sahip olan
tek gcn Amerika olduu, ve ABDnin siyasi yrngesine girilmesi ge-
rektii anlayn geerli hale getirmektir.
Amerika Birleik Devletleri ve Sovyet Rusya bir yandan sahip olduklar
ideolojik beslenme kaynaklar yznden, dier yandan da toplumlararas
alanlara ilikin ulus-tesi araylara girmeleri dolaysyla Souk Sava ola-
rak nitelenen gerilimli ortam trmandrmlardr. Bu ortamda Amerika,
liberal sylemin ve demokratik deerlerin, Sovyet Rusya ise sosyalist ide-
olojinin yaygnlatrlmas politikasndan hareket etmitir. Sz konusu po-
litikalarn aktklar noktalar ise, potansiyel atma alanlar olarak tarihe
kaydolunmulardr. Sava sonrasnda bir yandan Rusya, uluslararas kon-
jonktrde kendisine bir alan bulmaya balayan sol rzgardan faydalanmak
istemi ve komunist bir dnya imparatorluu araynda olmutur. Rusya,
bu anlamda Avrupa lkelerinden tm Bat d toplumlara kadar geni bir
corafyada araylara girimi ve kendi siyasal taleplerinin karlanmas
DVAN
2000/1
125
Modernleme Kuram ve Gelime Sorunu
bulunmaktayd. Bu uyuyan devler, ideolojilerinin bir gerei olarak, iki sava ara-
sndaki siyasal manevralarda yalnzca figran rol oynadlar. William McNeill,
Dnya Tarihi. ev. A. enel, mge Yay., Ankara, 3. bsk., 1994, s. 570.
4 Bkz., Hajo Holborn, The Political Collapse of Europe. Knopf Pr., New York,
1951, s. 13-17.
5 Alexander J. Groth, Major Ideologies. An Interperative Survey of Democracy, So-
cialism and Nationalism. John Willey Pr., New York, 1971, s. 130.
6 Bkz., (3), McNeill, s. 570. Bkz., (5), Groth, s. 143.
7 Bkz., (5), Groth, s. 132.
8 Sovyetler Birliinin savatan gl kmasnda sahip olduu doal zenginlik
kaynaklar ile geni corafi alan ve Avrupann orta ve dou blgelerini igal et-
mi olmas belirleyici olmutur. Bkz., (5), Groth, s. 132.
noktasnda buralardaki yeni siyasi rgtlenmeleri etkin ve ilevsel klmaya
almtr. Dier taraftan Amerika Birleik Devletleri de, dnyaya yeni bir
dzen verme abas ierisine girmi ve bu araylarn dolaysz sonucu ola-
rak Amerikann temsilindeki bir Bat kimlii tm dnyaya yaylmak isten-
mitir. Bu gerilimli ortamda Amerika, sre ierisinde Sovyet Rusyaya na-
zaran ok daha etkin bir konum elde etmi ve kinci Dnya Savann er-
tesinde sahici bir anlam olan ve pratik bir gerilime iaret eden Souk Sa-
va, giderek, Amerikann dnyay kendi beklentileri dorultusunda bi-
imlendirme araynda, bir strateji olarak ortaya kmaya balamtr.
Amerikann Rusyaya oranla etkin bir konum elde etmesinde, ABDnin
sahip olduu pratik gcn fazlal, d politikasnn ok daha geni bir
karlk alan bulabilmesi, Sovyet Rusyann kendilerini komunist ya da
sosyalist bir ereve ierisinde gren, ancak Sovyetlerin rgtledii sosya-
list dnya projesinde yer almak istemeyen siyasal rgtlenmelerle yzle-
mek zorunda kalmas ve yine Sovyetlerin komnist bir dnya araynn
baarszla uramas nemli gerekeler olarak gndeme gelmilerdir. Bu-
na ramen Amerika, ya fiili ve sahici bir gerilimden hareketle, ya da stra-
tejik bir tavr gerei, Sovyet Rusyay srekli karsnda konumlandrm,
i ve d politikasnda srekli teki olarak tanmlamtr.
Sava sonrasnn iki sper gc kendilerini dnyann her yerine mda-
hale edebilecek yeterlilikte grmeye balamlar ve hatta bunu zorunlu ad-
deder olmulardr.
9
Savan sona ermesi yaanan atmalarn son bulaca-
anlamna gelmemi, savan sonunda gerilmeye balayan ilikiler Souk
Sava srecinin balamasna yol amtr. Sovyetlerin banda bulunan Sta-
lin, teki lke komunistlerine fazla gvenmemekle birlikte, srarla dnya-
daki sosyalist kprdanmay kendisinin rgtledii izlenimini vermeye a-
lmtr. Stalinin sava sonrasnda savunusunu yapmaya balad ideolo-
jik doktrin, ortodoks bir marksizmden ilham alan bir dnya devriminin
imkanlarn seslendirmeye balamtr. Savan sonra erdii dnemlerde
Rusya igal ettii blgelerde komunist diktatrlkler kuruyor ve dnyann
stratejik blgelerine ilikin olarak hak talebinde bulunuyordu. Gerek Av-
rupadaki komunist partilerin saladklar destek, gerekse de Asyada git-
tike trmanan komunist talepler komunist bir dnya devriminin gerek-
leecei ynnde bir kehanetin gndeme gelmesine yol ayordu. Bu du-
rum sava sonras ortaya kan iki sper gcn farkllamaya ve atmaya
balayacaklar ana iaret etmektedir. nk birisinin bir dnya imparator-
luu hayali kurduu yerde dieri korkulu ryalar grmektedir. Ruslarn
bir dnya devrimi projesi iin harcadklar abalar Amerikallar iin nifak
tohumu samaktan baka birey deildi.
DVAN
2000/1
126
Fahrettin ALTUN
9 Marksist-Leninist lky benimsemi kiiler olarak Ruslar, Asyada, Avrupada
ve dnyann teki herhangi bir blgesinde nem kazanan komnist akmlara
dostluk gsterme gereini duyarken, Amerikallar, uluslarn kendi yazglarna
kendilerinin karar vermeleri yolundaki Wilsoncu ilkeyi savunma adna, komniz-
min dnya apndaki yaylma hareketine dur demelerinin gerektiini dnd-
ler. Bkz., (3), McNeill, s. 571.
kinci Dnya Sava sonrasnda eski dzenin hibir ekilde restore edi-
lebilecei dnlmemekte
10
ve sava sonrasnda ykselen iki gcn e-
kimesinden bir dnya dzeni oluaca varsaylmaktayd. Sava sonrasn-
da Amerika ve SSCB dnda dnya dzeninin ekillenmesinde sz sahibi
olabilecek bir byk g kalmamtr. ngiltere aka baarszla ura-
m, Fransa ieride ykselen komunist dalgadan ve smrgelerinin kaybe-
dilmesinden muzdarip olmu, talya kendisine yeni dmanlar bulmu,
Almanya ve Japonya igal edilmi ve askeri olarak gsz braklm, in-
se henz modern zamanlarn nemli bir byk gc olarak ortaya kma-
mt. Savan gerek galipleri Amerika ve SSCB idi. Sava ABD ile
SSCByi yeni imparatorluklar olarak dnyann karsna karmtr. Sov-
yet Rusya arlk dnemlerinde ulam olduu snrlardan ok daha fazla-
sna sahip olmu, Rus ordular Avrupann souk sularnn byk bir b-
lmn evirmiti. Buralarn byk bir blm zerk Sovyet blgesi ol-
mutu. Avrupann dier ksmlar ise Dou Almanya gibi lkelerce tem-
sil olunan bir tarzda rgtleniyorlard. Kzl Ordu Avrupada hatr say-
lr bir baar kazanm, Berlin ve Viyanada iktidar ele geirmiti. 1945
ylnn yaznda Stalin Avrupann ortasna dnyann en geni ordusunu
yerletirmiti.
11
Sovyet Rusyann Orta Avrupadaki stnl gittike
daha fazla tehditkar hale geliyordu. Rusya bunun yannda Uzak Douda
da geni bir alana vaziyet ediyordu.
12
Rusya karsnda ne Habsburg m-
paratorluu vard ne de bir Birlemi Almanya; Byk Britanya ya da
Fransa ise varlk gsterebilecek durumda deildi. Batda Amerika hari-
cinde Sovyet Rusyann karsnda durabilecek siyasi bir odak sz konusu
deildi.
13
lk defa Souk Savala birlikte, tm insanlk dnya tarihinde iki sper
gcn atmasyla bu denli ilgilenmek zorunda kalyordu. Yaanan at-
ma komunizmi ya da demokrasiyi tercih etmekle snrl bir gerilim-
den ibaret deildi. Nkleer tehditin evrensel yan tm lkeleri tetikte tu-
tuyordu.
14
Dier taraftan Souk Savan taraflar hibir ekilde snr-d-
DVAN
2000/1
127
10 J. M. Roberts, The Penguin History of The World. Penguin Books, New York,
6. bsk., 1992, s. 932.
11 Bkz., (5), Groth, s. 132.
12 Bkz., (10), Roberts, s. 935.
13 Bkz., (10), Roberts, s. 934. Japonyann deniz gcnn tasfiyesi ve Amerikan
hava kuvvetleri tarafndan igali ile birlikte Pasifik Okyanusu bir Amerikan g-
lne dnmt. Bunlarn yannda Hiroima ve Nagazakiye atlan atom bom-
balar Amerikann elindeki silahlarn gcn gzler nne seriyordu. Kzl
Ordunun elinde bulundurduu geni topraklardan farkl olarak, mttefiklerin
zaferinin temelinde Amerikann endstriyel adan sahip olduu g, en be-
lirleyici maddi faktrd. Bkz., (10), Roberts, s. 936.
14 Amerika ilk olarak 1945 ylnda atom bombasn Hiroima ve Nagazakide kul-
lanm ve tarihin en byk kymlarndan birisini gerekletirmiti. Bu dnem-
de atom silahlar yalnzca Amerikann elinde bulunuyordu ve bu durum Ame-
rikay uluslararas konjonktrde olduka avantajl bir konuma getiriyordu.
Ancak dier yandan atom silahlar zerinde alan Sovyet bilim adamlar

kavramn tanmyorlard.
15
Bundan dolay, Souk Sava kendisine ta-
nklk edilen dnemin en nemli grnglerinden biri olup kyordu ve
bu dnemde yaanan toplumsal, siyasal ve kltrel gelimelerin aklan-
masnda merkezi bir aklama birimi olarak kendisini gsteriyordu.
Souk Sava ideolojik bir kutuplamann pekimesi sonucunu da bera-
berinde getiriyordu. Bu ideolojik kamplamada taraflar kendi dorularn
ya modern propaganda aralarn kullanarak ya da gerilla savalar da dahil
olmak zere iddete dayal yntemlere bavurarak yaymaya alyorlard.
Ancak Souk Savan iki sper gc srekli olarak nkleer silahlarla birbir-
lerini tehdit ettiklerinden yaanan atmalar, en azndan merkez lkeler
asndan, youn scak atmalar halini almyordu. Souk Sava ayn za-
manda ekonomik anlamda bir mcadeleyi de kapsyordu. Uydu devletle-
re yaplacak mali yardm konusu gibi birok konu bu anlamda bir gerilim
ortam yaratyordu.
16
Sava sonrasnn bu ekimeli ortamnda Avrupal smrgeci glerin
birok fiili smrgesinden vazgemek zorunda kalmas ve bu srecin Ame-
rikan karlar lehine iletilmesi smrgesizletirme ad verilen toplumlara-
ras gerekliin gn yzne kmasna neden olmutur. Bu sre smrge
sahibi Avrupal gler asndan olduka maliyetliyken, mevcut siyasetini
yeni toplumlararas duruma uydurabilen, ya da baz sreleri bizzat kendi-
si ynlendiren Amerika iin bir o kadar da ilevsel olmutur.
17
Amerika,
Avrupal glerin smrgelerini bamszlatrmalarn salk vermekte ve
bu erevede yeni bir dnya siyaseti rgtlemek istemektedir.
Smrgesizletirme siyasetinin bir uzants olarak bir ok yeni ulus-dev-
let sahneye km ve bu yeni devletler modernleme paradigmasnn gn-
deme gelmesinde en az Souk Sava kadar etkili olmutur. Smrgesizle-
tirme siyaseti etrafnda yaananlar Avrupann Asyadaki fiili stnlnn
son bulmaya baladnn bir grnmden baka birey deildir. Artk
stnlk Avrupada deil Amerikadadr ve Amerika Bat adna yeni bir
dnya siyaseti retmeye soyunmaktadr. Avrupann yirminci yzyldaki en
bunalml yllar iki dnya savayla sarsld dnem olmutur. Avrupa bu
dnemde bir taraftan sava ortamna tanklk etmi, bir taraftan Rusyada-
DVAN
2000/1
128
Fahrettin ALTUN
da ksa bir sre ierisinde bir atom bombas yapmay baardlar ve Ruslar ilk
atom bombas denemelerini 1949 ylnda gerekletirdiler. Bunun zerine
Amerikal bilim adamlar daha gl bir nkleer bala sahip olan ve hidrojen
atomlarnn paralanmasndan elde edilen hidrojen bombasn gelitirdiler.
Ruslar da yine ksa bir sre ierisinde bu bombann aynsndan imal ettiler. Bu
rekabetin sonunda 1960l yllara gelindiinde Amerika ile Sovyetler Birlii
nkleer silah teknolojisi alannda birbirleriyle eit konuma gelmilerdi. Ayrnt-
l bilgi iin bkz., David Holloway, Stalin And The Bomb: The Soviet Union and
Atomic Energy 1939-1956. Yale University Pr., New Haven, 1996.
15 Bkz., (5), Groth, s. 129.
16 Bkz., (10), Roberts, s. 940.
17 Amerikann kendi smrgesinin olmamas da yine bu sreten krl kmasnn
nemli bir nedenidir.
ki Bolevik htilalinin yol at hayal krklklar ve ykmlar ortadan kal-
drmaya alm ve bir dier taraftan da smrgelerinde bagsteren di-
renme hareketleri ile yzlemek zorunda kalmtr. Sava sonrasnda Av-
rupa merkezli bir dnya siyasetinden Amerikan merkezli bir dnya siya-
setine geilmesi ile eski smrge blgelerinin elden geldiince ve denet-
lenebildiince serbestletirilmesi gerektii ngrlm ve dnya apnda
bir smrgesizletirme siyaseti gelitirilmeye allmtr. Avrupal smr-
geciliin gcnn byk oranda tahrip edilmesiyle birlikte, kinci Dnya
Sava sonrasnda Asya, Afrika ve Latin Amerikada grlmedik bir ulusal-
c hareketlenme balamtr. Smrgeciliin de gemesi, yeni bir
dnya dzeninin gndeme gelmesi
18
ve Bat d toplumlara yaplan tek-
noloji transferi bu lkelerde yeni kimlik araylarn tevik etmitir. Batl
smrge merkezlerinde smrge idarelerine bir bakaldr niteliinde
olan bamszlk ve ulusalc hareketler, 1930lu yllarda kendilerini gs-
termelerine ramen asl baarlarn 1940l ve 50li yllarda kazanmlar-
dr.
19
Bat d corafyada patlayan bu hareketler, dorudan ya da dolay-
l olarak, Avrupa smrge siyasetine kar bir tepki olarak gn yzne k-
mlardr. Sonuta dnya siyasi sahnesine yeni bir dekorasyon yaplm ve
ierisinde emperyal gcn yitiren Avrupal merkezlerin bu konumlarn
Amerika Birleik Devletlerine devrettikleri, onlarca yeni ulus-devletin bir-
denbire sahneye kt ve Souk Savan en etkin biimiyle yaand bir
dnya siyasi sahnesine tanklk edilmitir. Bu dnemde, Batl olmayan
toplumlarn kar karya kaldklar yeni toplumsal grnmler dolaysy-
la, Bat d dnyann deiimi konusunda ciddi bir potansiyelin olutuu
inanc belirmitir.
20
Smrgesizletirme ve yeni uluslarn ortaya k srecini, gerek bu l-
kelerin gerekse de tm Batl olmayan toplumlarn komunizmin tuzana
dmelerini engellemek zere yrrle konan d yardmlar konusunun
gndeme gelii izlemitir. D yardmlar konusu sava sonras Amerikan
d politikasnn nemli gelerindendir. Truman Doktrini ve Marshall
Plan ile erevesi izilen anlaya gre Amerika dnyay komunizm teh-
didinden arndrmak iin eitli yardm paketleri hazrlam
21
ve biim-
lendirmek istedii toplumlararas siyasete paralel olarak d yardm sala-
ma konusunu gndeme getirmitir. Tam da bu nedenle azgelimi lkele-
rin bir yandan dillendirdikleri dier yandan muhatab olduklar kalknma
politikalar, d yardmlarla ciddi anlamda desteklenmitir.
22
DVAN
2000/1
129
18 Bkz, (5), Groth, s. 129-130.
19 Smrgesizletirme siyasetinin gndeme gelmesine yol aan olaylarn geliimi
ile ilgili olarak bkz., (5), Groth, s. 139-141 ve bkz., (3), McNeill, s. 574-576.
20 Bkz., (10), Roberts, s. 941.
21 Amerika bu yardm paketlerini yalnzca Bat d toplumlar deil, ayn zaman-
da Avrupay da muhatap alacak ekilde dzenlemitir.
22 Ionna Kuuradi, The Idea of Development, Its Past and Its Present, The
Idea of Development, Between Its Past and Future iinde. Der., Ionna
Kuuradi, IFPS Pr. Ankara, 1993, s. 7. rnein modernleme kuramnn olu-
um yllar ile Birlemi Milletler yardm fonunun kurulmas ayn yllara denk
gelmektedir. Bkz. (9), Erba, 16.
Sava sonrasnda gndeme gelen smrgesizletirme siyaseti ile ulusla-
raras siyaset sahnesine ilk kez kan birok ulus-devlet dnya siyasi den-
gesinin idamesi asndan potansiyel problem alanlar olarak belirmiler-
di.
23
Yeni ulus devletler sahip olduklar insan potansiyeli ve ierisinde bu-
lunduklar ekonomik durum asndan olduka dikkat ekici bir grnm
arzediyorlard.
24
Bu ulus devletlerin snrlar dahilinde yaayanlarn nfu-
su hzla artyordu ve mevcut durumlar ile dahi dnya nfusunun byk
bir blmn onlar oluturuyorlard.
25
Dnya nfus haritalarnda bu ye-
ni ulus devletlerin kaplad alann genilii dnya siyasi dengesine hk-
meden siyasi odaklar asndan ilgilenilmesi gereken ve potansiyel bir teh-
dit olarak alglanan bir sorundu.
26
Nfus artlarnn younlat blge-
lerin bu yeni ulus devletlerin alanlarna denk dmesine bir de bunlarn
sosyalist bir ynelime doru kayma orannn yksek olmas da eklenince,
sz konusu ulus devletlerin akbetleri ile ilgilenmek Amerikan dnya siya-
seti asndan bir zorunluluk haline gelmitir. Bu dnemde dnyada esen
sosyalist rzgar birok devlet iin davetkr bir grnme sahipti. Ameri-
kan nderliindeki bir dnya siyasetinden yana olmayan ya da aka ken-
dilerini sosyalist olarak niteleyen lkelerin says sava sonras dnemde bir
hayli artmt.
27
Sovyetlerin Nazilere kar yrttkleri gerilla savalar
DVAN
2000/1
130
Fahrettin ALTUN
23 Smrgesizletirme ve devrim yeryznn siyasal haritasn dramatik biimde
dntrd. Asyada uluslararas alanda resmen tannm bamsz devletlerin
says imdi neredeyse elliye kmt. Erken on dokuzuncu yzyl smrgesiz-
letirmesinin ardnda yirmi ya da daha fazla Latin cumhuriyet brakt Latin
Amerika lkelerinde bile bir dzine lke smrgesizletirme srecine eklendi.
Ne var ki, nemli olan onlarn saylar deil, kolektif olarak temsil ettikleri mu-
azzam ve giderek artan demografik arlklar ve bunun yaratt baskyd. Eric
Hobsbawm, Ksa Yirminci Yzyl 1914-1991. ev., Yavuz Alogan, Sarmal
Yay., stanbul, 1996, s. 399.
24 1940larn sonlarna doru dnya nfusunun te ikisi bu azgelimi ve mo-
dernletirilmesi gereken yerlerde yayorlard ve Asya, Afrika ve Latin Ameri-
kann ortalama kii bana den gelir oran Amerikannkinin yzde bei bile
deildi. Bu kstaslar o dnem gelime yazn asndan temel saylan kstaslardr.
Bkz., (5), Groth, s. 141.
25 kinci Dnya Sava sonrasnda nfus art dnya apnda yaanan bir gelime
olmakla birlikte nfus artnn esas itibariyle younlat merkezler, Asya, Af-
rika ve Latin Amerikadr. Buralardaki nfus artnn nedenleri ile ilgili olarak
bkz. Bkz., (3), McNeill, s. 584-585.
26 1950den beri krk yl iinde ikiye katlanan bir dnya nfusu ya da otuz yldan
daha az bir sre iinde ikiye katlanabilecei dnlen Afrikannki gibi bir
nfus, yol aaca pratik sorunlarla birlikte, tarihsel olarak daha nce grlme-
mi bir durumdu. Halknn %60 on be yan altnda olan bir lkenin toplum-
sal ve ekonomik durumunu dnmek gerekir. Bkz., (23), Hobsbawm, s.
400.
27 Avrupada bu snrlar artk, Almanyada Elbe rmandan Adriyatik denizine
kadar uzanyor, Yunanistan ve Trkiyenin bu ktadaki kk bir paras dn-
da btn Balkan yarmadasn kaplyordu. Polonya, ekoslovakya, Macaristan,
Yugoslavya, Romanya, Bulgaristan ve Arnavutluk, Almanyann savatan

bata olmak zere
28
, propagandasn yapt ideolojik sylemin cezbedi-
ci unsurlar onun ve temsilcisi olduu siyasi doktrinin kinci Dnya Sava-
sonrasnda, Arnavutluk, Angola, Cezayir, Banglade, Benin, Burma,
Bulgaristan, Kamboya, in, Kongo, ekoslavakya, Etiopya, Demokratik
Almanya Cumhuriyeti, Macaristan, Kuzey Kore, Laos, Libya, Madagas-
kar, Moolistan, Mozambik, Polonya, Romanya, Somali, Sri Lanka, Vi-
etnam, Gney Yemen ve Yugoslavya
29
gibi birok lkede karlk bulma-
sna yol am ve bu lkelerin kendilerini sosyalist ya da halk olarak ni-
telemelerine neden olmutur.
Gerek bu lkelerin, gerekse de bamszln yeni kazanm olan dier
lkelerin bir sper g olan SSCB tarafndan Amerikan nderliindeki bir
dnyaya kar rgtlenmesi korkusu, sava sonras Amerikan i ve d po-
litikasnn en temel dinamiklerinden birisi olmutur. Sava sonrasnda bir
yandan Amerikan toplumu d tehdit olarak alglanan komunizme kar
duyarl hale getirilmeye ve yeni yaptrmlar eliinde bu yabanc ve zarar-
l sistem taraftarlar tasfiye edilmeye allrken
30
, dier yandan ulusla-
raras dengenin korunmas kaygsyla komunizmin ulus-tesi taleplerin-
den kaynakland dnlen sorunlarn zmne gayret sarfedilmitir.
Hemen sava sonrasnda, en bata Amerikann ynlendirmesiyle, Batl
devletler arasnda uluslararas siyasetin ynlendirilmesinde sz sahibi ola-
cak eitli uluslararas ve hatta uluslarst kurumlar ina edilmi ve bu ku-
rumlar varlk sebeplerini dnyaya yeni bir dzen vermekte grmlerdir.
Sz edilen bu dzende kltrel, ekonomik ve siyasi boyutta egemen
olan deerler demokratik, liberal ve oulcu anlay temelinde yorula-
cak, bu deerlerin karsnda yer alan yabanc ve tehlikeli sistemler elden
geldiince etkisizletirilecektir.
Amerikan nderliindeki Bat lehine bir dnya dengesinin korunakl
bir biimde yrtlebilemesi kaygsyla bir yandan komunizm tehdidi
DVAN
2000/1
131
sonra Kzl Ordu tarafndan igal edilen ve 1945te Demokratik Almanya
Cumhuriyetine dntrlen kesimi, artk sosyalist blge iinde yer alyordu.
Rusyann 1917de, savan ve devrimin ertesinde kaybettii blgelerin ou
ve daha nce Habsburg mparatorluuna ait olan bir ya da iki blge, 1939
ile 1945 arasnda Sovyetler Birlii tarafndan geri alnd ya da kazanld. Bu-
nunla birlikte, gelecekteki sosyalist blgenin geni bir yeni uzants iktidarn
inde (1949) ve ksmen Korede (1945) komunist rejimlere gemesiyle ve
otuz yl (1945-1975) sren sava srasndan Fransz Hindiininde (Vietnam,
Laos, Kamboya) olanlarla birlikte Uzak Douda gerekleti. Bir sre sonra
komnist blgenin bat yarkresinde -Kba (1959) ve 1970lerde Afrikada-
birka uzants daha oldu, ancak yarkrenin sosyalist kesimi kalc biimde
1950de biimlenmiti. Bkz., (23), Hobsbawm, s. 431.
28 Bkz., (5) Groth, s. 137
29 Bkz., (23), Hobsbawm, s. 402.
30 1950lerin Amerikasnda tanklk edilen bu sre kzl av olarak nitelenmi ve
zellikle McCharthynin politikalarnda temsil edilmitir. Bkz., Hayati Tfek-
iolu, 1950de Trk-Amerikan likilerinin Trkiyede Geni evrelerce Al-
glan Biimi, 500. Ylnda Amerika iinde. Yay. Haz., Recep Ertrk, Haya-
ti Tfekiolu, Balam Yay., stanbul, 1994, s. 171-172.
bertaraf edilmeye, yine bununla balantl olarak, dier yandan gelimi
Bat lkeleri asndan yeni uluslarn yaratt potansiyel sorunlar zlme-
ye allmaktadr. Yeni uluslarn (ya da ulus-devletlerin) siyasi rgtlen-
mesi ise daha ok silahl gler tarafndan yrtlmektedir. Bunun sebebi
bu corafyalarda kurulacak olan siyasi yaplarn gerek ulusal gerekse de
uluslararas dzlemde meruiyet salamada zorluk ekmeleri ve yaanan
bu boluu siyasi bir aktr kimlii kazanm olan silahl kuvvetlerin dol-
durmasdr. Ayn zamanda Souk Savan gergin havas da sz edilen ye-
ni uluslarn ynetiminde askerlerin bulunmasn zendirmitir.
31
Dnyann azgelimi uluslarnn kimler tarafndan ynetilecei Souk
Savaa taraf olan kamplar asndan merkezi nem tamaktadr. Ameri-
kann Sovyetlere kar yrtlen mcadelede Bat demokrasisi adna n-
cl stlendii andan itibaren, her durumda, hkmetin komunistle-
rin eline geebileceine dair en kk bir belirti Amerikan desteini fiilen
garanti etmektedir.
32
Sava sonrasnda, bir yandan Amerika Birleik
Devletlerinin ngrd bir dnya siyasi tablosu ierisinde azgelimi l-
kelerin kalknmalar iin gerekli olduu dnlen modeller retilmektey-
ken dier yandan Sovyetler Birlii, sosyalist bir dnya projesinin paras
olarak azgelimi lkeler adna kalknma stratejileri oluturma arayna gir-
mektedir. te yandan azgelimi lkelerin ynetenleri de ekonomik ba-
mszla ve kalknmaya yaptklar vurgu erevesinde ulusal politikalar-
n ina etme aray ierisine girmilerdir. Bir yanda Amerikann dier yan-
da ise Sovyet Rusyann sunduklar kalknma modelleri vardr
33
ve ilk an-
da Sovyet tarz kalknma modelinin muhataplarndan karlk bulmas da-
ha kolay gzkmektedir. Savan hemen sonrasnda, dnemin siyasi hava-
snda sosyalist rzgarlarn etkisinin azmsanmayacak bir etkiye sahip olma-
s dolaysyla, Sovyet tarz kalknma modeli rahatlkla birok yeni ulusal-
politik organizasyon iin daha ekici bir hal almtr.
34
Ancak ksa bir s-
DVAN
2000/1
132
Fahrettin ALTUN
31 spergler arasndaki uluslararas Souk Sava mteri ya da mttefik dev-
letlerin silahl gleri tarafndan yrtld iin, bunlar uygun sperg ta-
rafndan ya da bazen Somalide olduu gibi sper glerin nce biri sonra di-
eri tarafndan destekleniyor ve silahlandrlyordu. Bkz., (23), Hobsbawm,
s. 404. Ayrca azgelimi lkelerdeki modernleme abalarnn yrtlmesinde
askerlerin ncl iin bkz., (3), McNeill, s. 586.
32 Bkz., (24), Hobsbawm, s. 405.
33 Amerikan kalknma modeli ile Sovyet kalknma modeli arasnda kkl farkllk-
lar bulunmamaktadr. nk her iki model de Bat d dnyaya endstrileme
amacn sunmaktadr. Bu anlamda Bat gelenei ierisinde yer alan kalknma
modelleri, ister devlet kapitalizminden yana olsun, ister liberal ya da neo-libe-
ral erevelerden hareket etsinler, temelde ortak bir kaygnn rndrler. Sz
konusu kalknma modelleri ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz., Bjrn Hettne, De-
velopment Theory and The Third World. Sarec Report, Helsingborg, 1982, s.
15-17.
34 gerek ulusalclk gerekse anti-emperyalizm eski imparatorluklara daha az
baml siyasetleri gerektiriyor ve SSCB rnei, alternatif bir kalknma mode-
li salyordu. Bu rnek asla 1945ten sonraki yllardaki kadar etkileyici ol-
re ierisinde Sovyetler Birliinin dnya devrimi projesi giderek bir hayal
halini almaya balam ve ABDnin nerdii kalknma modelleri ve mo-
dernleme projeleri daha geni kabul grr hale gelmitir.
Azgelimi lkelerin kalknmas ve modernlemesi sorunu sava sonra-
snda, Souk Savan gerilimli ortamnda kendisini gsteren bir sylem
biimidir. Bu sorunun uluslararas siyasi gndemde nemli bir yere otur-
mas Souk Sava dneminin politikalar ile ilgilidir. Bat-d dnyann
kalknmas, modernlemesi sorunu sava sonrasnn iki sper gc tarafn-
dan dikkatle ele alnan bir problem alan olmu ve bu alanda iki farkl er-
eveden konuyu ele alan yaklamlar gn yzne kmtr. Bir yanda
Amerikann temsil ettii dnya grnn yansd kuramlar azgelimi
lkelerin kalknmas konusunu ele almakta, dier yanda sosyalist bir sy-
lemin yedeinde dnyann azgelimi uluslarn kalkndrma araynda
olan teorik ereveler bulunmaktadr. Sava sonrasnda toplumlararas ili-
kilerin deien ehresi yeni bir gler savan ortaya koymu ve bu sava-
ta taraflarn nerdikleri dnya dzenleri daha sonra nc Dnya ola-
rak adlandrlacak olan blgeler iin birbirinden farkl kalknma siyasetle-
ri nermilerdir.
Problem gelime yazn ya da modernleme kuram ierisinde ele aln-
dnda, bu ikili mcadelede Amerika Birleik Devletlerinin temsil ettii
dnya gr ve bu grn hayata geirilmesi noktasnda sahip olunan
ekinceler ortaya konmak istenecektir. Sava sonrasnda Amerika Birleik
Devletlerinde arlkl bir biimde kendi dndaki dnyann kalknmas,
modernlemesi sorununa duyulan ilginin kaynanda ABDnin dnya si-
yasi dengesinde elde ettii stn konum yer almaktadr.
35
zetleyecek
DVAN
2000/1
133
mamt. Bkz., (23), Hobsbawm, s. 405. Ayrca Hobsbawmn u tespiti de
aydnlatcdr: Devlet denetimi altnda olsun olmasn kalknma, kendi besin
maddelerini yetitirerek yaayan nc Dnya sakinlerinin byk ounlu-
unun dolaysz biimde karna uygun deildi; nk kamu gelirlerinin ba-
lca bir ya da iki ihra rnne -kahve, muz ya da kakao- bal olduu lkeler-
de ya da smrgelerde bu rnler sadece birka blgede younlayordu... bu
durumdaki insanlarn pek ou, zm, kendilerine ekonomik kalknmann
grlmemi bir servet ve zenginlik getireceini syleyenlerin peine taklmak-
ta deil, onlar kendilerinden uzak tutmakta gryordu. Uzun bir deneyim
[sreci] dardan onlara ve onlardan nce atalarna dardan iyi bir ey gelme-
diini gstermiti. Bkz., (23), Hobsbawm, s. 408.
35 Anthony Giddens sava sonrasnda gndeme gelen modernleme kuram ieri-
sinde retilen dnce ve almalarn dnya sisteminin iletilmesinde nemli
bir katk saladn dnmektedir. Bunun nedeni, bu kuramn dayand
varsaymlarn, en geni anlamyla sylersek, nc Dnya ile karlkl iliki-
ye girdikleri zaman Bat ynetimlerince ve Birlemi Milletler, Dnya Bankas
vs. gibi kurulularla balantl kalknma amal unsurlarca paylalmasdr. Re-
fah iinde yzen sanayi dzeninin ayrlmaz unsurlar olarak bilinen zellikler
kalknmann gstergeleri olarak kabul edilmekte ve sanayilememi lkelere
dnk olarak izlenecek siyasal ve ekonomik politikalar ynlendirmede kulla-
nlmaktadr. Bkz., Anthony Giddens, Sosyoloji, Eletirel Bir Yaklam. ev. R.
Esengn, . retir, Birey Yay., Tarihsiz, Erzurum, s. 137.
olursak, Avrupann uluslararas siyasete yn vermedeki egemenliini kay-
betmesi ve buna paralel olarak Amerikann, smrgesizletirme siyasetin-
de temsil edildii biimiyle, Bat-d dnyaya vermek istedii yeni biim,
yeni ulusal birimlerde ar bir nfus younluunun kendisini gstermesi
ve komunizmin uluslararas bir tehdit olarak gn yzne kmas gibi top-
lumsal ve siyasi etkenler Amerikal toplum kuramclarn Bat d dnyaya
baklarn belirlemitir.
Bu genel bak asna gre ABD ilerleyen tarihin ortaya koyduu bir
birikimdir ve modernliin en kayda deer temsilcisi konumundadr. Dn-
yann modernlemesi ancak ABDnin ngrd dnya dzeni ierisinde
mmkn olabilecektir. Bylesi bir zihin durumu ierisinde retilen ku-
ramlarn odakland nokta, ABDnin dnyaya modernleme bahetme
yetkisini elinde bulunduran yegane g olduu ve ancak onun sayesinde
komunizmin karanlndan kurtulunarak refah devletlerinden oluan bir
dnyaya ulalabileceidir. Dnya apnda yaanan sefaletin ortadan kald-
rlmasnn yolu, bu dnce yapsna gre, ABDnin dnya iin ngrd-
projenin baarl olmasndan gemektedir. Bahsedilen zihin yaps ie-
risinde Bat-d dnyann toplumsal deiimi zerinde kafa yoran ve az-
gelimiliin aresini ABD nderliindeki bir modernleme siyasetinde
gren bir gelime yazn olumutur. Modernleme kuram, bu yaznn
ierisinden km ve azgelimi lkelerin gelimesi, modernlemesi konu-
su zerinde durarak ortaya koyduu sistemli ereve ile siyasi gndeme de
mdahalede bulanabilmitir. Modernleme kuram, dnyann kurtuluu-
nu ABDnin rgtleyecei bir dnya siyasetinde gren, dolaysyla
ABDnin dnya apndaki karlarnn nerelerde yattnn tespitini kendi-
sine ama edinen bir toplumsal deime anlaynn temsiliyetini stlen-
mitir.
Tm bu siyasal srelere karn, modernleme kuramnn retilmesinde
rol alan dnrlerin entelektel ya da duygusal kayglar ile bir btn
olarak bu kuramn denk geldii siyasal anlamn birbirinden farkl olduu-
nu belirtmek gerekmektedir. Dnrn politik bir gereke ile hareket
edip etmemesi ile onun rettiklerinin politik bir anlama ya da pratie d-
np dnmemesi birbirinden farkl eylerdir. Gelime kuramlarnn
gndeme gelmesinde, dnya apnda yoksulluun ortadan kaldrlmasn,
dnya yzeyindeki eitsizliklerin zmlenip yaanan sefaletlerin tasfiye-
sini kendilerine kalk noktas olarak alan kuramclar olabilir.
36
Ancak bu
tarz kayglar tayan dnrlerin varl, genelde gelime yaznnn,
zelde ise modernleme kuramnn politik gerekelerini ortadan kaldr-
maz. Aksine modernleme syleminin varl bu gerekelerde yatmakta-
dr ve baz dnrlerin bu tarz kayglar ancak bylesi ortamlarda kar-
lk bulabilmektedir.
DVAN
2000/1
134
Fahrettin ALTUN
36 Hayriye Erba, Gelime Yazn ve Gelecei, Dou Bat, Say: 8, Ankara, 1999,
s. 13.
Kalknma Problemi ve Modernleme Kuram
kinci Dnya Sava sonrasnda Batnn kendi dndaki dnyay kendi-
sinden ayrma, ona kar kendi stnlklerini mutlaklatrma politikasnn
yerini, ABD nderliindeki Batnn kendi dndaki dnyayla btnleme
siyaseti almtr. Bat d dnya artk Bat iin fiili bir smrge alan ola-
rak tanmlanmyor; burada yer alan toplumlar, sava sonrasnda ekonomik
ilikilere, kazanmlara ortak edilmek durumunda kalyor ve rehabilite
edilmi bir dnya siyasi projesinde, Amerika Birleik Devletleri bu ilikile-
ri kontrol etme erkini elinde bulunduruyordu. Daha nce de vurgulad-
mz gibi, bu dahil edilme sreci ve bu srele beliren btnleme soru-
nu beraberinde Bat dnda kalan toplumlarn kalknmas, gelimesi soru-
nunu ne karyordu. Siyasi ve kltrel ayrmcln yerini ekonomik an-
lamda bir btnleme politikas/sylemi alyor ve azgelimi olarak ad-
landrlan toplumlarn ekonomik olarak kalknmas ynnde destekleyici
programlarn ortaya konulmasna yardm ediliyordu.
On dokuzuncu yzyl klasik ilerleme kuramlarnda temellenen toplum
deerlendirmeleri, Bat d dnyay fiili bir smrge alan olarak kavra-
makta ve bu dnyann insanlarn varolusal dzlemde dahi ilkel kabul et-
mekteydi. On dokuzuncu yzyl boyunca kkleen ve yirminci yzyln
ikinci yarsna kadar ileyen geleneksel smrge siyasetinin temel mant-
, Bat adna Bat d zenginliklere el konmas ve bu zenginliklerin pay-
lalmakszn tketilmesi olmutur. Bu dnemde Bat d dnya, yeni bir
toplumsal rgtlenme biimi olarak tarihe kaydolan Batl modernliin
souk yz ile tanm ve smrgeciliin armlar ile modernliin an-
lamlar zdelemitir.
Yirminci yzyln ikinci yars ile birlikte, geleneksel smrge siyasetinin
revizyonunu gerekli klan gelimeler dolaysyla, Bat d dnya yeni stra-
tejilerin tanmlad siyasetlerle biimlendirilmek istenmitir. Bu dnemle
birlikte Bat d dnya zerindeki fiili bask ortam yumuatlmaya ba-
lanm, dnya siyasal ilikilerini dzenleyen iktidar mekanizmalar, elle-
rindeki zenginlikten tatminsiz addettiklerine pay verir olmulardr. Bu
dnemde, geleneksel smrge siyasetinden farkl olarak, modern olan
yaam biimlerinin Bat d alanlara tanmasna olanak salanmtr. On
dokuzuncu yzyl Batsnda medeniyetin anlamna ilikin yaplan tart-
malarda Batl olan tek bir medeniyetten bahsedilmekte ve Bat d dn-
yann smrgeletirilmesinin ad medeniyet bahetmek olarak sunulmak-
tayken yirminci yzyln ikinci yarsyla birlikte Bat d toplumlarn da
modernleebilmesinin olanakllklarndan hatta gerekliliklerinden sz
edilmeye balanmtr.
kinci Dnya Savandan sonra modernleme konusu Bat sosyal bilim-
lerinin en temel tartmalarndan birisi haline gelmitir. Bu dnemde Ba-
tl olmayan toplumlarn modernlemesi ile ilgili olarak hzla artan al-
malar, modernlemenin, gelimenin, ilerlemenin, toplumsal refahn bn-
yesinde barndrd olumlu armlarn paylamn sz konusu etmeye
DVAN
2000/1
135
balam, ancak bu paylamn temeline izlenmesi gereken bir rota ve bu
rotann ainas olan Batnn nderliinin kabuln yerletirmilerdir. kin-
ci Dnya Sava sonrasnda gndeme gelen bu almalarda byk oranda
paylalan gr, modern olmaya ilikin srelerin Bat d toplumsal or-
tamlarda da denenebilecei, ancak bu durumun gereklemesinin Batnn
izledii tarihsel seyrin rnek alnmasna bal olduudur. Sava sonrasnn
toplumsal, siyasal ve dnsel ortamnn ierisine doan ve Bat d dn-
yann mevcut durumundan daha iyiye ulamasn salama kaygsnda ol-
duklarn iddia eden bu almalar, sre ierisinde modernleme kuram
olarak adlandrlan entelektel paradigmay oluturmulardr.
Modernleme kuram Amerikan sosyolojisinde egemen halde bulunan
ve geleneksel toplumlarn modernlii yakalama ynnde yaadklar glo-
bal sreci aklamak zere gelitirilen analitik bir paradigmadr. Modern-
lemenin drt boyutundan bahsedilebilir. Birincisi, siyasi partiler, parle-
mentolar, oy hakk gibi katlmc karar vermeyi destekleyen anahtar ku-
rumlar ieren siyasi modernlemedir. kincisi, genellikle seklerleme ve
ulasalc ideolojiye balln retildii kltrel modernleme; ncs,
endstrilemeden farkl olmakla birlikte artan bir ekonomik dnmle
zdeleen ve giderek byyen iblm, ynetim tekniklerinin kulanm,
teknolojinin ilerlemesi ve ticari yeteneklerin artmas gibi bileenleri olan
ekonomik modernlemedir. Drdncs ise, artan okuma yazma oran,
kentleme sreci ve giderek geleneksel otoriterliin zayflamas v.b. gele-
ri bnyesinde barndran toplumsal modernleme. Burada sz konusu olan
deiimlerin tm, artan toplumsal ve yapsal farkllamayla zdetir.
37
On dokuzuncu yzylda Batnn dnya konjonktrndeki egemen ko-
numunu nitelemek ve bu egemenliin tarihsel temellerini oluturmak
zere gndeme gelen ilerleme kuramlar, sava sonrasnda, ierdii etno-
sentrik tarih anlay ve fiili smrge siyasetine salad meruiyet dolay-
syla eletiri konusu yaplmaya balanmtr. Batl olmayan toplumlara kar-
gelitirilen kmseyici tavr, konjonktrn yeni bir dnya siyasetini zo-
runlu klmas dolaysyla terkedilerek, Bat d dnyann yeni siyasi iliki-
lere ve ekonomik kazanmlara dahil edilmesi sz konusu edilmeye balan-
mtr. Sava sonrasnda Bat dnda kalan toplumlarla ilgili daha sistema-
tik bir bilgi retimi ve buna bal olarak da bir dizi yeni kuramsal aba
gndeme gelmitir.
38
zellikle, 1950li ve 60l yllarda nc Dnya
DVAN
2000/1
136
Fahrettin ALTUN
37 N. Abercrombie, S. Hill ve Bryan S. Turner, Dictionary of Sociology. Penguin
Books, Londra, 2. bsk., 1988, 158-159.
38 Blgesel aratrmalarn sava sonrasnda gerekleen en nemli akademik yeni-
lik olarak sunulmas ile ilgili olarak bkz., Gulbenkian Komisyonu, Sosyal Bilim-
leri An. ev. . Tekeli, Metis Yay., stanbul, 2.bsk., 1998, s. 40-41. Blgesel
aratrmalarn ortaya kna neden olan siyasal balantlarn ak bir biimde
izlendii nemli bir alma iin bkz. Bruce Cumings, Souk Sava Dnemin-
de ve Sonrasnda Blge Aratrmalar ve Uluslararas Aratrmalar, niversite-
ler ve Amerikan mparatorluu iinde. Der., Christopher Simpson, ev., M.
Ceylan, Kzlelma Yay., 168-193. zellikle s. 170-177.
ile ilgili ampirik almalar desteklemek zere siyasi iradeler ciddi fonlar
salamlardr.
39
Bu almalar, Hindistann ve Pakistann bamszlk-
larn kazandklar, daha sonrasnda ise yeni devletlerin mantar gibi or-
taya kmaya baladklar bir ortamda ve ABDnin d yardm programla-
rnn bylesi almalarn en birinci gvencesi olduu bir dnemde gn-
deme gelmitir.
40
Sava sonrasnda sosyal bilimler giderek Refah Devle-
tinin zmeye alt ulusal ve uluslararas sorunlarn almasnda g-
revler stlenen, iyi finanse edilmi bilgi retim mekanizmalarna dn-
mlerdir.
41
Bu dnemde sosyal bilimler Batnn ilerleme tecrbesini ilemek yeri-
ne Bat d dnyann gelimesi problemini ele almaya balamtr. yle ki
gelime sorununa duyulan ilginin artmas ile birlikte, gelime problemi
sosyal bilimlerin en gzde tartma alanlarndan birisi haline gelmi ve
sonrasnda gelime yazn olarak ifadelendirilecek olan bir kuramsal ere-
venin olumas salanmtr.
Modernleme kuram kinci Dnya Sava sonrasnda Bat d toplum-
larn Batl olanlardan farkllklarn gzler nne sermek, ekonominin, si-
yasetin ve toplumsal yaplarn modernlemesinin imkanlarn ortaya koy-
mak ve toplumlarn nasl kalknaca sorusuna cevap bulmak
42
amacyla
gndeme gelmitir. Modernleme kuram en temelde sosyolojik bir er-
eveden hareketle retilmi olmakla birlikte, iktisat ve siyaset bilimi ieri-
sinden yaplan katklar da olduka nemli bir hal almtr.
Bu balamda sre ierisinde sistemli bir ereve halini alan gelime
ekonomisi, gelime sosyolojisi ve gelime siyaseti gibi alt disiplinler Bat-
d toplumlarn gelimemiliini, ksacas hastaln anlayabilmek ama-
cyla ortaya kmlardr. Gelime/kalknma kavram ekonomik arm-
lar kuvvetli olan sosyo-politik bir sylemin ierisinden retilmitir ve bir
toplumun refah burada en ncelikli sorun olarak grnr.
43
Geli-
me/kalknma, savatan sonra uzun dnem sosyal bilimlerin balca tart-
malarndan birisi olmutur. Sava sonrasnn toplumlararas haritasnda
gelime/kalknma siyasetleri her yan kaplam,
44
kalknma dncesi he-
men hemen dnyann her yerinde ulusal politikalarn ilkesel temeli hali-
DVAN
2000/1
137
39 Bu dnemde sz edilen almalara mali adan ykl hkmet destekleri sz
konusu olacaktr. Dnemin Amerikasnda bilim adamlarna, daha nceki hi-
bir dnemde, bylesine sayg gsterilmemi ve de bylesine byk ekonomik
destek salanmamt. Bkz., (3), McNeill, s. 591.
40 Bkz., David Harrison, The Sociology of Modernization and Development. Rout-
ledge Press, London & New York, 1988, s. 15.
41 Bkz., Alvin W. Gouldner, The Coming Crisis of Western Sociology. Heinemann,
Londra, 3. bsk., 1973, s. 345.
42 Bkz., Ercan (3), s. 90.
43 Evandro Agazzi, Philosophical Reflections on the Concept of Develop-
ment, bkz., (22), Der., Kuuradi, s. 18.
44 Bkz., (22), Kuuradi, s. 4.
ne gelmitir.
45
Bu duruma bal olarak, toplumlarn modernleme yolun-
da geirdikleri deiimler youn bir ilgi konusu olmaya balamtr. Bu yl-
larda, zamanla gelime yazn olarak nitelenecek, eitli almalar karm-
za kmtr. Gelime yaznnn sava sonras dnemde kendine has bir
problematii olan bir alan olarak ortaya kmas srecinde ncl ikti-
satlar ellerinde bulundurmulardr. ktisatlarn bu nclnde geli-
me probleminin ekonomik kaynakl olarak alglan belirleyici olmutur.
Ayn durum Trkiye iin de geerli olmu, kalknma/gelime sorunu ilk
olarak ekonomik temelli bir olgu olarak grlm ve bu nedenle de ikti-
satlar arasnda younluklu olarak tartlmtr. Ancak sre ierisinde ay-
n problem alanna sosyologlar da iaret etmeye balamlardr.
Gerek Batl politikac ve kuramclar, gerekse de azgelimi toplumlarn
siyasal iradesi ve idaresini ellerinde bulunduran kadrolar ve aydnlar mev-
cut gelimemilik probleminin zmn ekonomik temelli bir kalknma
stratejisinin uygulanmasnda grmlerdir. Gelime problemi teknik d-
zeyde tanmlanm ve zmn retilmesi bir model sorunu ile snrlan-
mtr. Bu ereve ierisinde Bat, gerek azgelimilik srecini yaayanlar
asndan, gerekse de bu srecin almas ynnde uluslararas boyutta po-
litika reten Batl merkezler tarafndan, kalc ve tek model olarak alglan-
maktadr.
Azgelimi toplumlarda gelime, ancak, Batnn tarihsel tecrbesinin ay-
dnlatt yolda sebat edildiinde gerekletirilebilecei dnlen ve en-
dstrileme, teknolojik ilerleme, ekonomik byme ve yksek retim gibi
daha ziyade ekonomik temeller zerinde ykselen bir amaca indirgenmi-
tir. Gelime ekonomik byme ile zdeletirilmi ve bunun gstergesi
olarak da endstrileme oran ile kiisel kazan miktar temel olarak aln-
mtr.
46
Byle bir anlay, gelimenin bir sre olarak kavranmasn deil,
gerekletirilmesi gereken zorunlu bir ama olarak alglanmas sonucunu
beraberinde getirmitir. Azgelimi toplumlar asndan asl olan, gelime-
nin toplumsal karlklar zerinde dnmek deil, endstrilemek ya da
teknoloji ithal etmektir.
47
Endstrilemenin ya da teknolojik ilerlemenin
en iyi temsil edildii merkez Bat olduuna gre azgelimi toplumlar a-
sndan en iyi zm Batya olabildiince yetimektir. Batnn ileri oldu-
u bir srete, dierleri doal olarak geride kalmlardr ve onlar gecik-
mi toplumlar olarak sahnededirler. Tarihin hibir devrinde karmza k-
mayacak olan bu kavramsallatrma modern dnemle birlikte karmza
km ve Bat d dnyada bir gecikme sendromu yaanr olmutur.
48
DVAN
2000/1
138
Fahrettin ALTUN
45 Bkz., (22), Kuuradi, s. 11.
46 Bkz., (43), Agazzi, s. 27-28; bkz., (22), Kuuradi, Ioanna s. 5 ve s. 11; bkz.,
(37), Erba, s. 11.
47 Bkz., (1), Kuuradi, s. 6.
48 Gecikme sendromu ile ilgili arpc bir deerlendirme iin bkz., Serge Latouc-
he, Dnyann Batllamas. ev. T. Keolu, Ayrnt Yay., stanbul, 1993, s.
90-92.
Daha nce de ifade edildii gibi, sSava sonrasnda gelime sorununa
duyulan akademik ilginin artmasnn siyasal gerekeleri olduka barizdir.
kinci Dnya Savandan sonra Amerikan sosyal bilim evreleriyle siya-
sal mekanizmalar arasnda yaanan i ielik bilgi iktidar ilikisine dikkat
eken yaklamlar asndan olduka nemli ve retici bir rnek olmu-
tur. Sava sonrasnda Amerikan devleti, istihbarat kurumlar ve baz va-
kflarca desteklenen sosyal bilim almalar, genel olarak Amerikan kar-
larnn savunusunu stlenmilerdir. Sava sonrasnda bu balamda zel-
likle CIA ve FBI gibi istihbarat kurumlar akademik bilgi retimini fiilen
ynlendirmi; Ford Vakf, Rockefeller Vakf ve Carnegie Vakf gibi kuru-
lular da bu yndeki almalar genel hkmet politikalar dorultusun-
da finanse etmilerdir.
49
Amerikann dnya egemenliini eline geirmesi ve dnyann ehresini
kendi stratejik hedefleri dorultusunda biimlendirmek istemesi gelime
tartmalarnn sava sonrasna denk dmesininin balca gerekesini
oluturmaktadr. Bunun yannda Amerika nderliinde rgtlenecek bir
dnya dzenine kar oluan muhalefetin yaratt gergin ortamn varl
ve sava sonrasnda Avrupann Asya ve Afrikadaki smrgelerinde anti-
smrgeci siyasi bamszlk hareketlerinin hzl bir biimde artmas da
gelime tartmalarnn gndeme gelmesine yol aan nemli siyasal geli-
melerdir. Amerikann dnya siyasi dengesinde elde ettii etkin konum ve
bu konumu benimsemeksizin dnya siyasi dengesini kendi karlar do-
rultusunda biimlendirmek isteyen SSCBnin izledii politikalar iki ku-
tuplu bir dnyann tarih sahnesine kmasna yol amtr. Avrupann s-
mrgelerinde anti smrgeci bamszlk hareketlerinin younlamas ve
bu hareketlerin ksa vadede amalarna ulamalar sonucunda, daha nce
de belirtildii zere, birok ulus devlet kurulmu; bu yeni ulus devletle-
rin Souk Savan taraflarnca potansiyel mttefik olarak grlmesi ile pa-
ralel olarak kalknma sorununa duyulan ilgi artmtr. Bat dnda kalan
dnyann kalkndrlmas problemi Souk Sava ortamnda, Amerikan -
karlar dorultusunda ve yeni ulus devletlere tanklk edildii bir dnem-
de aa kmtr.
Batl olmayan toplumlarn kalknmas probleminin sava sonrasnda
youn bir biimde ilenmeye balanmasnn bir dier siyasal gerekesi de
zelde yeni ulus devletlerin, genelde ise Bat d dnyann tamamnn yo-
un bir nfus artna kaynaklk etmesi ve bu haliyle azgelimi toplumla-
rn dnya ekonomik dengesi asndan potansiyel bir tehdit unsuru olu-
turmasdr. Ekonomik bymenin salanmas Bat d dnyann ierisin-
de bulunduu ekonomik durumun slah ile mmkn grlm ve Ame-
rikan karlar dnya ekonomisinde salanacak genel iyilemeyle byk
oranda ilintilendirilmitir.
50 DVAN
2000/1
139
49 Ayrntl bilgi iin bkz., (38), Cumings, s. 171; Noam Chomsky, Souk Sa-
va ve niversite, Souk Sava ve niversite. Der. N. Chomsky, ev. M. Cey-
lan, Kzlelma Yay., stanbul, 1998, s. 187-208.
50 Bizim kendi ekonomimizin bymesi, nemli derecede, dnya ekonomisi-
nin bymesiyle ilgilidir. Milletimizin balang dneminden beri enerjisi-
Azgelimilik durumu, zengin ve fakir lkeler arasnda halihazrda gz-
lenen farkllklar temelinde tanmlanm; bylesi eitsizliklerin, varolan
uurumlarn ortadan kaldrlmasnda kalknma srecine nemli bir rol bi-
ilmitir. En temelde, azgelimi lkelerin gelimi lkeleri takip ve taklit
edecekleri bir srete gerekletirilecek kalknma ile sz konusu farkllk-
larn ortadan kaldrlaca dnlmektedir. Bu srete iktisatlar, sosyo-
loglar ve siyaset bilimciler kendi kavramsal erevelerinden hareketle eit-
li analizler yapmlardr. ktisatlar ekonomik yaplar, sosyologlar top-
lumsal kurumlar ve davran kodlarn, siyaset bilimciler ise siyasal geli-
meyi incelemeye koyulmulardr. Modernleme kuramnn gelime konu-
sunu ele al biimini ortaya koymadan nce, gelime olgusuna iktisatla-
rn en temelde nasl baktklarn belirlemek, sosyolojik kuramn gelime
sorununa neden eilme gerei duyduuna iaret etmek gerekmektedir.
Ancak bundan sonra, sosyologlarn konuyu irdeleme biimini, modernle-
me kuramnn gelime sorununu ele al tarzn, gelime yaznnn kabaca
19501970 aras dnemde sahip olduu nitelikleri ortaya koymak mm-
kn hale gelebilecektir.
ktisatlarn Olguya Yaklam: Harrod, Domar ve Rostow
Kalknma, ilk elde, ekonomik bir problem olarak kavrandndan ko-
nuyla ilgili ilk almalar ekonomi disiplini ierisinde yaplmtr. Ekonomi
disiplini sava sonrasnda kalknmann tartlmas asndan olduka
nemli bir ereve salam ve kalknmaya dair yaklamlar byk oranda
ekonomi disiplini ierisindeki gelimeler tarafndan kaytlanmtr. Kalkn-
ma kuramlarnn inasna ynelik ilk abalar, ekonomik byme ile geli-
me kavramlarn birbirinin yerine kullanmlar ve ikisinin e anlaml oldu-
u ynnde bir nkabule sahip olmulardr. Gelime problemi, savan he-
men sonrasnda youn bir biimde iktisatlarn gndemine girmi
51
ve
DVAN
2000/1
140
Fahrettin ALTUN
nin nemli bir ksmn, ktada frsatlar artran bir ekonominin yaratlmasna
adam olan Amerikallar, lkedeki srekli bymenin artk tm dnyada ge-
lirlerin artmasn gerektirdiini, giderek daha fazla anlamaya balyorlar.
W.W. Rostow ve M.F. Millikan, D Ekonomik Politika zerine Notlar,
niversiteler ve Amerikan mparatorluu iinde. Der. Christoher Simpson,
ev. M. Ceylan, Kzlelma Yay., stanbul, 2000, s. 73. Rostow ayrca bu ko-
nuda yle yazmaktadr: Geri kalm lkelere komunistlerin umutlarnn
younlat uluslara herhangi bir komunist eilime girmeden, demokratik
dnyann belirledii snrlar ierisinde hazrlk safhasn tamamlayarak gelime
aamasna geebileceklerini gstermek gerekiyor. Bu, kanmca Batllarn en
nemli meselesidir. Bkz., W.W. Rostow, The Stages of Economic Growth, A
Non-Communist Manifesto. Cambridge University Pr., Cambridge, 9. bsk.,
1963, s. 134.
51 Bu srete ne kan iktisatlar, Bat dnda kalan toplumlar tanmlamak ze-
re birok kavram ortaya atmlardr. Bkz., M. Belik Kray, Sosyolojik Adan
Gelime Kavramnn ncelenmesi: Tarihsel ve Toplumsal Sre Olarak Geli-
me-lerleme ve Trkiye Gerei, Mbeccel Kray, Seme Yazlar iinde Ba-
lam Yay., stanbul, 1999, s. 16.
kalknma, ekonomik byme ile zde bir sre olarak kabul edilmeye
balanmtr.
Bu balamda R.F. Harrodun Towards a Dynamic Economics ve E. Do-
marn Essays in the Theory of Economic Growth adl eserleri sava sonras
dnemde, ekonomi disiplini ierisinden kalknma sorununun nasl kav-
randn gstermesi asndan olduka dikkat ekici almalar olarak kar-
mza kmaktadr. Domar ve Harrodun almalar birbirlerinden ba-
msz olarak yaplm ve sunduklar modeller kalknmaya ilikin dnemin
bak asn byk oranda ekillendirmitir.
52
Harrod ve Domarn al-
malar ekonomik byme ile kalknma arasnda kurulan zdeliin iktisat-
lar arasnda byk kabul grmesinde olduka etkili olmulardr. Gerek
Harrodun almasnda gerekse de Domarn almasnda biriktirme ve
yatrm ekonomik bymenin arkasndaki esas itici g olarak grlm
ve dolaysyla kalknmann gerekeleri olarak da bu iki unsur sunulmu-
tur. Bu almalarda kalknma, sermaye oluumu ve dolamna bal bir
sre olarak alglanmtr. Kalknma problemini ekonomi merkezli tanm-
layan ve azgelimilik probleminin almas noktasnda ekonomik by-
meyi merkeze koyan dnrler, Batl gelimeyi de endstrileme sreci
ile zde tutmulardr. Azgelimilik, endstrileme srecinin karsna
konularak tanmlanm ve azgelimilik durumuna ilikin nitelikler en-
dstrileme srecine baklarak ortaya konmutur. Endstrilemi lkeler-
le azgelimi lkeler arasnda grlen farkllklar azgelimiliin eitli
ynlerinin ve basamaklarnn tanmlanmas sonucunu dourmu, dolay-
syla da yaanan azgelimilik durumunun sebebi de yine sermaye yoklu-
una dayandrlmtr.
53
Towards a Dynamic Economics, Harrodun 1947 ylnda Londra ni-
versitesinde verdii be konferansn metinlerinden olumaktadr. Harrod
bu almasnda, savan yaratt kt koullarn mirasndan bir an nce
kurtulabilmek ve ekonomik byme srecini hzlandrabilmek amacyla
dinamik bir ekonomi ihtiyacna dikkat ekmitir. Harrodun yaklam-
na gre ekonominin statik ve dinamik olmak zere iki boyutu bulunmak-
tadr. Statik isel kaynaklarn kullanm sonucunda elde edilen doru-
dan kazan anlamna geliyorken
54
, dinamik d faktrlerin ve zellikle
d ticaretin sz konusu olduu bir ekonomik sretir. Harrod ekonomi-
nin statik alglanna ya da statik boyutuna Keynesin General The-
DVAN
2000/1
141
52 Harrod ve Domarn yaklamlar sava sonras kalknma tartmalarnda olduk-
a merkezi bir konum igal etmektedirler. Harrod ve Domarn yaklamlarna
Trkiyeden de dikkat ekilmitir. rnek olarak bkz., Sencer Divitiolu, k-
tisadi Byme, Marxn Grleri ve Harrodla Karlatrma. Sermet Matba-
as, stanbul, 1959.
53 Magnus Blomstrm ve Bjrn Hettne, Development Theory in Transition. Zed
Books, Londra, 4. bsk., 1998, s. 11-12.
54 R. F. Harrod, Towards A Dynamic Economics. MacMillan ve St. Martin Pr.,
Londra ve New York, 9. bsk., 1966, s. 6. Kitabn ilk basks 1948 ylnda ya-
plmtr.
ory isimli almasnda izdii ereveyi rnek olarak verir.
55
Dinamik
ekonomiye ya da ekonominin dinamik alglanna ise Marshalln bak
asn rnek gsterir.
56
Harrod, sava sonras tanklk edilen srecin be-
raberinde getirdii sorunlarn almas kaygsyla, dinamik ekonominin
nemi ve gereklilii zerinde durur. Harroda gre salkl bir ekonomik
bymenin olana d faktrlerde yatmaktadr. Harrod, dinamik ekono-
minin salayaca destekle ekonomik bymenin salanmas iin gerekli
koullarn oluturulabileceini ve kalknma sorununun da bu erevede
zmlenmi olacan dnmektedir.
Essays in the Theory of Economic Growth ise, Domarn 1945-1950 ylla-
r arasnda yaymlad makalelerin ve verdii seminer metinlerinin derlen-
mesinden olumu ve kitap olarak 1957 ylnda baslmtr. Domarn a-
lmasnda yer alan dokuz blmn temel sorunu ekonomik byme
amacnn gerekletirilmesini mmkn klacak teorik bir model gelitir-
mektir. Gelitirilmeye allan bu teorik model ayn zamanda dnemin
nemli sorunlarndan birisi olan kalknma sorununu da zmeye almak-
tadr. Kalknma ekonomik byme srecinin son aamas olarak grl-
mekte, ekonomik byme amacnn gerekletirilmesi iin sunulan for-
mllerin kalknma srecinin de ynn belirleyecei dnlmektedir.
Domar, bundan byle, esas problemin isizliin ortadan kaldrlmas ol-
madn, yaplmas gerekenin ekonomik kalknma ve byme oranlar
zerinde durulmas olduunu belirtmektedir.
57
Domarn sunduu mo-
delde mikro alanda karlalan problemlerin zm daha makro boyut-
lu projelere adanmaktadr. Domar kendisinden nce ortaya konan ekono-
mik byme modellerini ele aldktan sonra
58
kendi byme modelinin
temel niteliklerini ortaya koymaktadr. Domarn temel hareket noktas
ekonomik bymenin dolaysyla da kalknmann nasl salanabilecei so-
runudur. Domarn dncesinde ekonomik byme hem zorunlu hem
de arzu edilir bir sretir ve bunun salanmas byk oranda vergi poli-
tikalarnn ekonomik byme amacna uygun olarak dzenlenmesine ve
yeni irketlerin gelimine bal grlmektedir.
59
Bylelikle gerek Harrod
gerekse de Domar, sava sonras dnemde mantksal ve kurumsal temelle-
ri atlan ve gnmzde de egemenlik alanlar hayli genileyen ulus-tesi
irketlerin kuramsal hazrlayclar olmaktadrlar.
Sava sonras kalknma tartmalar asndan Harrod ve Domarn ne-
mi, ekonomik byme ile kalknma arasnda bir zdelik kurarak, gelime
sorununun ekonomi merkezli bir sorun olarak alglanmas ynnde en te-
mel katky yapm olmalarnda yatmaktadr. Bu iki kuramcnn yaklam-
DVAN
2000/1
142
Fahrettin ALTUN
55 Bkz., (54), Harrod, s. 14.
56 Bkz., (54), Harrod, s. 15.
57 E. Domar, Essays in The Theory of Economic Growth. Greenwood Pr., Connec-
ticut, 10. bsk., 1982, s. 10.
58 Bkz., (57), Domar, s. 17-18.
59 Bkz., (57), Domar, s. 195.
larndan etkilenen birok dnr kalknmay salt ekonomik bir sre ola-
rak kavram ve kalknma amac olarak tanmladklar sreci yine salt eko-
nomik nedenlere balamlardr.
60
Kalknmann ekonomik byme ile zde kabul edilmesi ve ekonomik
bymenin de sermayenin niteliiyle ilikilendirilmesi sava sonras kal-
knma tartmalar ierisinde ksa zamanda yaygn bir anlay halini alm-
tr. Kaleme ald The Stage of Economic Growth, A Non-Comunist Mani-
festo
61
isimli eserle kalknma tartmalarnn ve modernleme kuramnn
en nemli teorisyenlerinden birisi haline gelen W. W. Rostowun gelitir-
dii yaklam da yine bu anlay pekitirmitir. Rostowun bak as kal-
knma ile ekonomik byme arasnda varolduu dnlen dorudan
ilikinin formle edilmesinde olduka merkezi bir rol oynamtr. Rostow
sermaye oluumu ve dolamna verdii nem ve ekonomi-kalknma ili-
kisini kavramsallatrma biimi ile kalknmann ekonomik temelli bir s-
re olarak anlalmasna nemli katklarda bulunmutur. Bununla birlikte
Rostow kendisinden nce gelen ve ekonomik byme ile kalknma ara-
snda birebir balant kuran dier dnrlere gre daha kapsaml bir er-
eve ortaya koymutur.
Kalknma problemini merkeze alarak ekonomik byme konusunu i-
leyen Rostowa gre toplumlar, kendi kendisini besleyebilen bir ekono-
mik bymeye ancak be aamada ulaabilirler. Rostow dier modernle-
meci dnrler gibi gelime srecini her artta gereklemek durumun-
da olan kanlmaz bir sre olarak grr
62
ve toplumlarn geirmek zo-
runda olduklar be aamadan bahseder.
Bu aamalardan birincisi geleneksel toplum aamasdr. Bu aama fiziksel
dnyaya Newton-ncesi dnemin gzyle bakan, Newton ncesinin bi-
lim ve teknoloji anlay zerinde temellenen ve snrl retim fonksiyon-
larna sahip olan bir toplum yapsn bnyesinde barndrr. Bu toplum ya-
ps modern bilim ve teknolojiyle ya tanmadndan ya da onu dzenli
ve sistematik olarak uygulamadndan (uygulayamadndan) olduka s-
nrl bir verimle kar karya kalmaktadr.
63
Rostow genel olarak bu aa-
maya tanklk eden toplumlarn snrl retimlerindeki snrlamalar dolay-
DVAN
2000/1
143
60 rnek olarak bkz., Oscar Lange, Kalknma Yntemleri. ev., M. Selik, E.
Gne, Sosyal Adalet Yay., Ankara, trhs.; Hollis B. Chenery, Gelime Politika-
lar ve Programlar. ev., N. Bengl, Siyasal Bilgiler Fakltesi Yay., Ankara,
1959.
61 Rostowun bu almasnn Trkeye iki ayr evirisi bulunmaktadr. Gelime
Nazariyesi, Gayr-Komunist Manifesto. eviren belirtilmemi, Nebiolu Yay.,
stanbul, tarihsiz; ktisadi Gelimenin Merhaleleri, Komunist Olmayan Bir
Manifesto. ev., E. Gngr, Yaynevi ve yer belirtilmemi, 1966. kinci bask
Kalem Yay., stanbul, 1980. Esere ilikin atflar u kaynaktan yaplmaktadr: W.
W. Rostow, The Stages of Economic Growth, A Non-Communist Manifesto.
Cambridge University Pr., Cambridge, 9. bsk., 1963.
62 Bkz., (40), Harrison, s. 26.
63 Bkz., (50), Rostow, s. 4.
syla mevcut kaynaklarn tarma aktardklarn belirtmektedir. Mevcut ta-
rmsal yap dolaysyla hiyerarik bir toplumsal yap ve snrl oranda bir di-
key hareketlilik sz konusudur. Toplumsal rgtlenme ierisinde aile ve
klan balar byk bir rol oynar. Bu toplumlarn deer sistemleri kaderci-
lik olarak adlandrlan anlayla kaytlanmtr.
64
Rostow, tarihsel olarak,
Newton ncesi dnyann en nemli katlmclarnn in Hanedanlar, Or-
ta Dou ve Akdeniz medeniyeti ile Ortaa Avrupas olduunu belirt-
mektedir.
65
kinci aama, atlma hazrlk aamasdr. Bu aama gelenekselden mo-
derne doru bir gei sreci yaayan toplumlar bnyesinde barndrr.
Atlm iin hazrlk aamas ilk ve en ak biimiyle on yedinci yzyl so-
nuonsekizinci yzyl ba Bat Avrupasnda kendisini gstermitir. Dne-
min Bat Avrupasnda modern bilimin ortaya koyduklar gerek tarmda
gerekse de endstride yeni retim fonksiyonlarna dnmeye balamtr.
Bu durumun gereklemesi dnya pazarlarnn giderek genilemesi ve bu-
nun iin eitli mcadelelerin yaanmasna byk oranda bal olmutur.
Bu aamann kendisini gstermesinin temelinde Bat Avrupadaki gelime-
lere bal olarak Orta an zincirlerinden bamszlamak yer almakta-
dr. Bat Avrupa lkeleri arasndan ilk olarak atlma hazrlk aamasn ya-
kalayan, corafi konumu, doal zenginlikleri, ticari olanaklar ve toplum-
sal ve siyasi yaps dolaysyla ngiltere olmutur. Bu aamada yalnzca eko-
nomik ilerlemenin mmkn olabilecei dnlmemekte, ayn zamanda
ekonomik ilerlemenin ulusal saygnlk, zel kazan, genel refah seviyesi ve
ocuklar iin daha iyi bir yaam gibi dier baz ideallerin gereklemesi iin
de bir zorunluluk olduu varsaylmaktadr.
66
Rostow, geleneksel toplumla hazrlk sreci arasndaki geite gerek
ekonominin kendisinde gerekse de toplumsal deerler dengesinde yaa-
nan kkl dnmlerin etkisine deinse de ona gre bu srete esas d-
ntrc g siyasal erktir. Gl ulus-devletlerin ortaya kmas ile bir-
likte, geleneksel rgtlenmeleri byk oranda tahrip eden ulusalc anlay-
n gndeme gelmesi ve smrgeciliin ortaya kmas en nemli iki siya-
sal gelime olarak kendisini gstermektedir.
67
Rostow, ulusalcln gele-
neksel toplumdan modern topluma doru yaanan gei srecinin en
nemli ve vazgeilmez unsuru olduunu belirtmektedir.
68
Ulusalcln
modern kimlik tama rolne dikkat eken Rostowa gre sz konusu ge-
iin salanmasndaki bir dier siyasi sre kolonyal yaplanmalarn gn
yzne kmasdr.
69
Emperyal gler, atlma hazrlk aamasnn gelii-
mi iin daima kusursuz pratikler ortaya koymasalar da, dncede, bilgi
DVAN
2000/1
144
Fahrettin ALTUN
64 A.g.e., s. 5.
65 A.g.e., s. 5.
66 A.g.e., s. 6.
67 A.g.e., s. 7.
68 A.g.e., s. 26.
69 A.g.e., s. 108-109.
retiminde, kurumlar dzeyinde ve sermaye biimlerinde dnmlerin
gndeme getirilmesini mmkn klmaktadrlar. Rostowa gre smrge-
ci gler, smrge siyasetinin ak bir amac durumunda olan modernle-
me srecini besleyecek birok pratii bnyelerinde barndrmaktadr-
lar.
70
Rostow, ayrca geleneksel toplumdan hazrlk aamasna geite as-
kerlerin, tccarlarn ve aydnlarn birlikte oluturacaklar bir koalisyona da
olduka nemli roller bimektedir.
71
kinci aamada gei byk oranda
tarmsal bir yapdan endstrinin, iletiim alanlarnn ve ticaretin grnr
olduu bir yapya doru gereklemekte;
72
eitimin, giriimciliin ve
sermayeyi harekete geiren kurumlarn nemi giderek farkedilmeye ba-
lanmaktadr.
73
Rostowun sralamasnda nc aama olarak atlm aamas karm-
za kar. Atlm aamas devam edegelen bymeye kar sregelen engel-
lerin ve direnme mekanizmalarnn artk btnyle aresiz kald ana ia-
ret eder.
74
Byme bu aamada normal ortamn bulur.
75
Genel olarak
atlm aamas yalnzca toplumda sermaye artn, tarmda ve endstride
teknolojik gelimeyi deil, ayn zamanda ekonominin modernlemesini
ciddi ve nemli bir politik pratik haline getirmeye aday bir siyasi elitin de
douunu ierir. Bu aamada etkili yatrmlarn oran, ulusal gelirin yz-
de beinden yzde onuna ya da daha fazlasna ykselir. Bu aamada yeni
endstriler hzla yaylr. Yeni bir giriimciler snf gndeme gelir
76
ve
zel sektrde yatrmlar fazlalar. Gerek endstride gerekse de tarmda
yeni teknikler gndeme gelir, tarm ticari bir karaktere brnr. Buna pa-
ralel olarak iftilerin giderek artan bir ksm yeni metodlar benimseme-
ye hazr hale gelirler ve zamanla yaamlarnda kkl deiimler ortaya -
kar. Tarmsal retimdeki devrimci dnmler baarl bir atlm iin en
temel arttr.
77
Rostow bu aamann tarihsel olarak 1783 sonras Britan-
yann yaad yirmi ylda, Amerika ve Fransann 1860tan nceki birka
onylnda, Almanyann on dokuzuncu yzyln nc, Japonyannsa
drdnc eyreinde yaadklarnda, Rusya ve Kanadann 1914ten n-
ceki yllarnda ve Hindistan ve inin 1950lerdeki durumlarnda temsil
edildiini dnmektedir.
78
Drdnc aama olgunlua ynelme aamasdr. Bu aamada ulusal ge-
lirin yzde onu ila yirmisi yatrm olarak deerlendirilmekte ve retim
miktarnn nfus art hzndan dzenli olarak yksek olmas salanmak-
DVAN
2000/1
145
70 A.g.e., s. 27.
71 A.g.e., s. 29.
72 A.g.e., s. 18-19.
73 Bkz., (40), Harrison, s. 27.
74 Bkz., (50), Rostow, s.7.
75 A.g.e., s. 36.
76 A.g.e., s. 39.
77 A.g.e., s. 8.
78 A.g.e., s. 9.
tadr. Bu aamada ekonomi kendi yerini uluslararas ekonomi ierisinde
bulacaktr. Bu aamada toplum yeni deer ve kurumlar eskileri karsnda
dengeleyebilecek ve eski deer ve kurumlar byme srecini destekleye-
bilir hale getirilmek zere bir revizyona tabi tutulacaklardr. Rostow, ge-
nel olarak, atlm aamasnn balangcndan sonraki altm yl ierisinde
bu aamaya ulalabileceini belirtmektedir. Bu dnemde ekonomi, ere-
vesi daha iyi izili ve teknolojik olarak daha karmak sreleri bnyesinde
barndrmaya balayacak, rnein ar sanayiden, makine paralar, kimya-
sal madde ve elektrikli donanmlarn retimine geilecektir. Bu aamaya
Almanya, ngiltere, Fransa ve Amerika Birleik Devletleri on dokuzuncu
yzyl sonu ve yirminci yzyl ba itibariyle tanklk etmilerdir.
79
Olgun-
lua ynelme aamasnda ekonomi hereyin retimi iin gerekli olan tek-
nolojik ve kuramsal bilgiye sahip deildir, yalnzca retmek istedikleri ile
ilgili bilgi sahibidir. Bu dnemde esas olan teknolojik ve kurumsal gerek-
lilikler deil, ekonomik tercihler ve siyasal nceliklerdir.
80
Rostow beinci ve son aamay kitlesel tketim a olarak niteler. Bu
aamada yksek bir kitlesel tketimle kar karya kalnr ve balca sektr-
ler kendilerini tketicilerin taleplerine gre ayarlarlar. Rostowa gre yir-
minci yzylda bu aamaya ulamay baaran toplumlar iki eyi gerekle-
tirmilerdir. Bunlardan birincisi, sz konusu toplumlarda kii bana den
gelir artm ve insanlarn birou temel yaam ihtiyalarnn zerinde bir
tketim olanana kavumulardr. kincisi ise, igcnn yaps deimi
ve bu deiim kendisini yalnzca kentli nfus orannn toplam nfus ieri-
sindeki artnda deil, ayn zamanda brolarda ve bilgi gerektiren ilerde
alan insan saysnn artnda da gstermitir.
81
Rostow bu aamaya ula-
an Batl toplumlarn byyen ekonomiyi toplumsal refahn ve gvenliin
salanmasna adamay yelediklerini belirtmektedir. Ona gre refah devle-
tinin ortaya kmas bir toplumun teknik olgunlamann tesine gittiinin
gstergesidir.
82
Rostow Amerikann drdnc aamadan beinci aama-
ya doru geiini drt dnemde ele almaktadr. 1901-1916 yllarnda ya-
anan ilerlemeci dnem, 1920li yllar, 1930larda yaanan Byk Buna-
lm ve 1946-56 yllar arasnda yaanan ahlan dnemi.
83
Rostow Ame-
rikann beinci aamaya ulamasndaki dnm noktasnn Henry Fordun
motorlu aralar olduunu, ancak Amerikann bu aamaya ulamasnn
ancak 1946-1956 yllar arasnda tamamlandn ifade etmektedir. Ros-
tow sz konusu snflamay Batnn ekonomik gelime pratiinden hare-
ketle gerekletirmekte ve en son aamay temsil etme ayrcaln da yine
DVAN
2000/1
146
Fahrettin ALTUN
79 A.g.e., s. 9. Rostow ok genel de olsa bu aamaya ulama tarihlerine gre bir-
ka lkeyi snflandrr. Buna gre drdnc aamaya ngiltere 1850de Ame-
rika 1900de, Almanya ve Fransa 1910da, sve 1930da, Japonya 1940ta,
Rusya ve in ise 1950de ulamlardr. Bkz., a.g.e., s. 59.
80 A.g.e., s. 10.
81 A.g.e., s.10.
82 A.g.e., s. 11.
83 A.g.e., s. 74.
Amerikaya vermektedir. 1950li yllarda Bat Avrupa ve Japonyann da
bu aamaya dahil olduklarn belirten Rostow, Sovyetler Birliinin de
teknik olarak bu aamaya dahil olabileceini, ancak komunist yneticile-
rin bu aamann beraberinde getirdii toplumsal ve siyasal sorunlarn
nne gemek noktasnda cesur davranamadklarn iddia etmektedir.
84
Rostowun kalknma analizi ekonomik sreleri ne karmakla birlik-
te, ksmen de olsa, toplumsal etkenlerin rolne de deinmektedir. Ros-
tow bu balamda sz konusu aamalarn nesneleri olan toplumlar iki ka-
tegoride deerlendirmektedir. Birinci kategoride bulunan toplumlarn si-
yasi, toplumsal ve kltrel yaplar, o toplumlarn yksek bir refah seviye-
sine ulaabilmelerine engel tekil etmiyorken, ikinci kategoride bulunan
toplumlar sz konusu aamalar baarmak iin siyasi ve toplumsal yapla-
rnda ciddi deiikliklere gitmek zorundadrlar.
85
Rostow yine benzer bir
biimde azgelimi lkelerin kalknmas iin iki temel koul ileri srmek-
tedir. Birincisi, kalknmaya muhatap olacak toplumlarn sahip olduklar
geleneksel balardan kurtulmalar; ikinci koul, kalknmaya ilikin sre-
lerin Amerika Birleik Devletlerinin rgtledii bir dnya siyaseti ere-
vesinde yaama geirilmesidir.
86
Rostowun kalknmaya ilikin deerlendirmeleri, gelime ekonomisinin
kavramlar kullanlarak yaplmaktaysa da, toplumsal srelere de btny-
le duyarsz deildir. Bu nedenle Rostowun ekonomik byme kuram,
modernleme kuram ierisinde olduka etkili olmutur. Ancak Rostow,
yine de kalknmann ekonomik temelini merkeze alarak bir gelime kura-
m ortaya atm ve bu haliyle kalknma ile ekonomik sreler arasnda bir
zdelik kurulmas anlayn yeniden retmitir. Rostow, gelime kuram-
n ortaya koyarken temel aklama birimi olarak ekonomik sreleri alm,
deerlerde yaanacak deimeleri de yine bu srelere bal olarak akla-
mtr.
Kalknma sorunu zerine ya da kalknma sorunundan hareketle yaplan
ve ekonomik olgular temel aklama birimi olarak kabul eden almalar
sre ierisinde ekonomi disiplini erevesinde gelime ekonomisi olarak
bilinen bir altdisiplinin gndeme gelmesine yol amtr. Gelime ekono-
misi en temelde Bat d toplumlarn mevcut retimlerinin neden yeter-
siz olduu, bu toplumlarn verimliliklerinin nasl arttrlabilecei ve sahip
olduklar ekonomik yaplarn nasl modernletirilebilecei sorunlarna kar-
lk olarak ortaya kmtr.
87
Gelime ekonomisine kaynaklk eden al-
malarn birou dnya toplumlarn lkede kii bana den gelir mikta-
DVAN
2000/1
147
84 A.g.e., s. 11.
85 A.g.e., s. 36.
86 Bkz., (40), Harrison, s. 25. Rostow kalknma srecinin hzlandrlmasnda, da-
ha genel dzeyde de, uluslararas ilikilerin nemine dikkat ekmitir. Bkz.,
(53), Blomstrm ve Hettne, s. 13.
87 Bu (alt) disiplinin en nemli similar olarak Rostow, Hirschman, Lewis, Milli-
kan, Rosentein, Rodan ve Nurkse karmza kar. Bkz., (1) Ercan, s. 91.
rna gre snflam ve bu snrl tasnif 1950li ve 60l yllarda olduka et-
kili bir biimde kalknmann ekonomik bir erevede ele alnmas anlay-
n canl tutmutur. Zamanla bu snrl aklama biriminin yanna sermaye
donanm, sermaye birikimi, tasarruf, yatrm gibi unsurlar da eklenmi-
tir.
88
Gelime ekonomisi ierisinde yaplan aklamalar, inceledikleri Bat
d toplumlarn sz konusu gelimemilik durumunu yine bu toplumlarn
sahip olduklar isel dinamiklere, halihazrda ortaya konan yanl pratikle-
re balamaktadrlar. Sava sonrasnda gelime iktisatlar azgelimilik so-
runun almas iin yaplacak ekonomik atlmlarn merkezi nemine dik-
kat ekmekte ve ekonomik kalknma ile modernleme srecinin tamamla-
nacan iddia etmektedirler. Gelime iktisatlar, biri azgelimi toplum-
lara dieri de endstilemi toplumlara ait olmak zere iki farkl ekonomi
olduu
89
kanaatinden hareket etmilerdir. Sava sonras gelime yaznn
ekonomi disiplini ierisinden reten dnrlerin ou, gelimemi eko-
nomik yaplara sahip olan topumlarn ekonomik adan kalknm olan l-
kelerin dzeyine eriecekleri ynnde olduka iyimser bir bak asna sa-
hip olmulardr.
90
Ancak bu iyimserci bak as, onlarn, azgelimi top-
lumlarn ekonomik yaplarna mdahalede bulunulmas gerektii ynnde
ciddi bir fikir birlii ierisinde olmasna engel olmamtr. Gelime iktisat-
lar bu balamda yabanc sermaye dolamna ve planl ekonomik d-
zenlemelere olduka scak bakmlar ve bu srelerin teviki iin gereken
kuramsal altyapy retmeye almlardr. Bylelikle gelime ekonomisi,
azgelimilik sorununu ve modernleme srecini ekonomik kalknmayla
zde kabul etmi ve kalknmann ekonomik bir temelde ele alnmas an-
laynn retildii balca dnsel mekan olarak gndeme gelmitir.
Belirtildii gibi, savan hemen sonrasnda kalknma sorununa duyulan
ilgi ekonomik temelli olmu ve yaplan almalar, sermaye oluumu ve do-
lamnn merkezi kavramlar olarak kabul edildii ekonomik byme mo-
dellerine hasredilmitir. Bu modeller Bat koullarndan hareketle temel-
lenmi ve bu nedenle teori ve pratik arasnda ciddi bir boluk olumutur.
Kalknmann yalnzca ekonomik olarak alglanmasndan kaynakland d-
nlen bu boluu kapatmak iin modernleme yazn ierisinde youn
bir kuramsal ura gn yzne kmtr. Savan hemen sonrasnda genel-
de dnyann, zelde ise Bat d dnyann kalknmas problemine zm
bulmak isteyen kuramclarn bir ou, ekonomi disiplini ierisinden ak-
lamalarn yapmlardr. Konuyu tek bana ekonomik olarak kavramann
yaratt sorunlarn kendisini gstermesiyle bu tek yanl aklama biimle-
ri eletirilmeye balanmtr. Bu balamda 1950li yllarda sosyolojik bilgi
retimini srdren baz dnrler genel olarak gelime srecinde klt-
rn ve toplumsal unsurlarn nemine dikkat ekmiler; toplumsal ve kl-
DVAN
2000/1
148
Fahrettin ALTUN
88 Ercan, A.g.e., s. 92.
89 Bkz., (1) Ercan, s. 95.
90 Elbette bu anlay gelimenin dorusallna ve evrimsel hareketin yanlmazl-
na olan inantan beslenmektedir. Bkz., (1) Ercan, s. 96.
trel geleri, kalknmann gerekletirilmesinin ya da onun yitirilmesinin
gerekesi olarak sunmulardr.
Kalknmann salt ekonomik bir perspektiften hareketle deerlendiril-
mesi, yaanan toplumsal ve toplumlararas gelimeleri aklamakta yeter-
siz kalmtr. Kuram ve pratik arasnda bulunan bu boluun doldurulma-
s amacyla bir ok dnr aba sarfetmitir. Nfus art sorunu gnde-
me getirilmi, sermaye kavram saln korunmas ve eitim kavramlar-
n ierisine alacak ekilde geniletilmi, tavrlar ve kurumlar teorik tart-
malarn merkezine tanm, siyasi faktrlerin nemi gz ard edilmez ol-
mutur. Bu ynde devam eden kuramsal almalar, daha nceki alma-
lar belirleyen dar, ekonomik ve model ynelimli bak alarnn
91
ciddi
anlamda sorgulanmalarna yol amtr.
Bu balamda ilk itirazlar 1950lerin ortalarndan itibaren ykselmeye
balamtr. Bu dnemde ekonomik gelime sorunu ile ilgilenenler dahi
ekonomik gelimenin ekonomik olmayan etkenleri zerinde durmular-
dr. Bu bak asna en iyi rnek Bert F. Hoselitzin grdr. Hoselitz,
Economic Growth and Development: Non-Economic Factors in Eco-
nomic Development isimli nemli makalesinde, ekonomik kalknmann
aslnda ekonomik olmayan, toplumsal temellerinin de bulunduunu ve
bunlarn ekonomik kalknmada temel tekil ettiini ispat etmeye alm-
tr. Hoselitz tezini daha ziyade Bat tarihinin ekonomik geliimine katk-
da bulunan bilimsel, teknolojik ve kltrel deikenlerine yer vererek
92
kantlamaya almaktadr. Hoselitz evresel artlar olarak tanmlad ve
toplumun ekonomik olmayan unsurlarn niteleyen sreler zerinde
durmu ve aile yaps, yasal biimler, eitim ekli gibi kurumsal yaplarda
gndeme gelen deiimler zerinde odaklamtr.
93
Hoselitz ayn za-
manda Rostowun ekonomi-temelli yaklamna da, toplumsal temellere
dikkat ekmek suretiyle, eletiri getirmitir. Bu erevede de Japonya ze-
rine srarl bir vurgusu sz konusu olmutur. Hoselitz Japonyann eko-
nomik kalknmasnn sahip olduu kltrel temelleri aklarken Japon-
yann ticaret kltr ile Avrupann ticaret kltr arasnda varolduunu
dnd benzerlii merkeze yerletirmitir.
94
Ayrca Hoselitz, ekono-
mik kalknmada toplumsal yeniliin ve bu yeniliin gerekletirilmesinde
de toplumsal marjinalliin nemini ortaya koymaya almtr.
95
DVAN
2000/1
149
91 Bkz., (53), Blomstrm ve Hettne, s. 19.
92 Bert H. Hoselitz, Economic Growth and Development: Non-Economic Fac-
tors in Economic Development Political Development and Social Change.
iinde. Der., Jason L. Finkle ve Richard W. Gable, John Willey and Sons Pr.,
New York, 2. bsk., 1971, s. 186.
93 A.g.m., s. 184.
94 A.g.m., s. 185 ve 187.
95 A.g.m., s. 190. Manning Nashn 1958 ylnda yaymlanan ve ekonomik dn-
mn kltrel ve toplumsal bir dnme bal olduu ynnde bir tezi i-
leyen makalesi de yine bu erevede nemlidir. Bkz., Manning Nash, Some
Social and Cultural Aspects of Economic Development, Finkle ve Gable,
a.g.e. iinde, s. 193-203.
Sre ierisinde birok disiplin kalknma problemiyle ilgilenmeye bala-
m ve gelime aratrmalar aamal olarak daha bamsz ve disiplinlerara-
s bir alma alan haline gelmitir.
96
Sonuta gelimenin gerekletiril-
mesi iin yapsal bir dnm zorunlu grlm ve bu yapsal dnmn
imkan da, byk oranda mevcut toplumsal yapnn tahrip edilmesine ba-
l olarak alglanmtr.
Belirtildii gibi, iktisatlarn ngrd kalknma stratejileri, toplumla-
rn deiimini, dnya sistemiyle btnlemesini mekanik bir tarzda ele
alan ve btn toplumlarn ayn kaynaklara sahip olduu, dolaysyla da her
azgelimi lkenin potansiyel bir gelimi lke olduunu dnen bir yak-
lama srtn dayamtr. Ancak, ksa zamanda, azgelimi toplumlarn kal-
knma srelerinin aklanmasnda kltrel dokularn olumlu ya da olum-
suz rolleri zerinde durulmaya balanmtr.
Modernleme kuram ierisinde kltr ve gelime ilikisinin aklanma-
snda, kltrn nemine dikkat ekenler iki farkl ynelimden beslenmi-
lerdir. Bir yandan toplumlarn kltrel dokular modernlemenin nnde-
ki geleneksel engeller olarak grlmekte, modernlemenin ve kalknmann
mmkn olabilmesi iin azgelimi toplumlarn kltrel yaplarnn tahrip
edilmesi gerektii dnlmekteyken, dier yandan, kltrel farkllklarn
kalknma ve daha genel olarak sylenirse modernleme srecine olumlu
katklarda bulunabilecei gndeme getirilmektedir. 1940l yllarla birlik-
te Amerikan sosyal bilimlerinde olduka ayrcalkl bir konum elde eden
Max Weberci toplumsal kuram, kalknma probleminin ele alnnda da
kendisini gstermi ve Weberci tezlerden hareketle, kltr azgelimi top-
lumlarn geliememiliinin temeline yerletirilmitir. Bu dnsel zemin
zerinde zme ilikin olarak sylenecek her sz doal olarak azgelimi
toplumlarn kltrn hedef alacak ve gelimenin salanmasnn n kou-
lu olarak bu toplumlarn sahip olduklar kltrel balardan kurtulmak
gsterilecektir. Bu yaklam kalknma srecinde kltr olumsuzlamakta-
dr. Kltrn modernleme srecindeki olumlu yanlarna dikkat eken
yaklamlar sz konusu olmakla birlikte kltrel yap, gelime kuramlarn-
da daha ziyade olumsuz bir ierie brndrlmtr. Ancak u ya da bu
ekilde kltr zerine yaplan vurgu ekonomist aklamalarn kuatclk
iddalarn eletiriye tabi tutmutur.
Kalknma, sava sonras modernleme paradigmas ierisinde olumlu bir
anlama ve merkezi saylabilecek bir konuma sahiptir. Modernlemeci d-
nrlerden bazlar ekonomik kalknma srecini modernleme sreci ile
zdeletirirken, bazlar da ekonomik kalknmay modernlemenin en
nemli gerekeleri arasnda saymakla birlikte, ikisi arasnda bir ayrm yapa-
rak bu iki srecin birbirleriyle zdeletirilmesine kar kmaktadrlar. An-
cak gelime ekonomisine baktmzda, problemin ekonomi merkezli kav-
ranna ve dolaysyla da modernleme ile ekonomik kalknmay birbiriyle
zde tutan bir yaklama rahatlkla tanklk edebiliriz. Fakat, daha ziyade
DVAN
2000/1
150
Fahrettin ALTUN
96 Bkz., (53), Blomstrm ve Hettne, s. 19.
sosyolojik bir ereveden hareketle azgelimilik sorununu kavramaya a-
lan yaklamlara bakldnda modernleme ile ekonomik kalknmay bir-
birinden ayran, ekonomik kalknmay modernleme amac erevesinde
arasallatran ve bunun da tesinde toplumsal ierikli bir kalknma mo-
deli ngren (toplum kalknmas) bir yaklamla kar karya kalnmak-
tadr.
Modernleme kuramnn kalknma yaklam, kalknmann salt ekono-
mik bir sre olarak deerlendirilmesinin eksikliine dikkat ekmi ve kal-
knma sorununu daha kapsaml bir biimde ele almak istemitir. Modern-
leme kuramnn kalknma sorununu ele aln doru okuyabilmek iin
ekonomik kalknma analizlerinin temel niteliklerinin de bilinmesi gerek-
mektedir. Bu kaygyla yukarda erevesi izilen ekonomik kalknma ana-
lizlerinden sonra, modernleme kuramnn ve sava sonras gelime yaz-
nnn kalknma sorununa yaklamn ele alabiliriz.
Modernleme Kuram ve Kalknma Problemine Yaklam
Batl siyasi odaklarn dnya siyasetine hkmetme araylar on doku-
zuncu yzylla birlikte baar kazanm ve bu durum Bat dnyasnn, si-
yasi, ekonomik, toplumsal ve dnsel alanlarnda ar bir zgven his-
siyle hareket edebilmesine imkan tanmtr. Etnosentrik bir dnya alg-
syla beslenen bu zgven durumu on dokuzuncu yzyl boyunca Batl
kimlie derinliine sirayet etmitir. Sahip olunduu dnlen tarihsel
mirasa, siyasi baarya, kltrel zenginlie ve dnsel birikime dayanla-
rak temellendirilen bu ar zgven halinin izlerini on dokuzuncu yzyl
Bat dncesinin hemen her alannda bulabiliriz. Batl g odaklarnn
on altnc yzyldan sonra giderek artan bir biimde elde ettikleri iktidar
ve bu iktidarn getirilerinin toplumsal alana tanmas mevcut durumun
gerek tarihsel gerekse de niteliksel adan biricikliini aklama araynda-
ki kuramlar beraberinde getirmitir.
Bu kuramlar, bir yandan Batl toplumlarn ileri durumunun tarihsel
gerekelerini oluturmaya alrken, dier yandan Bat d toplumlarn
mevcut geriliklerini de aklamak istemektedirler. Sosyal bilimlerden do-
a bilimlerine dek bilgi retimini ynlendirenler ileri olmann yasalarn
kat formlasyonlara bavurarak ortaya koymu ve daha sonra ilerlemenin
en son aamas ve temsili olarak da Baty gstermilerdir. Tarih evrimci
bir mantkla iletilen, gler savann yapld ve mevcut duruma en faz-
la uyum salayann yaam ansn elinde bulundurabildii bir sre olarak
okunmu ve elbette bu srecin galibi olarak yine Bat selamlanmtr. On
dokuzuncu yzyl boyunca, idealist toplum dncesinin ksmi itirazlar
dnda, bu zihinsel durum ve zgven hissi canl bir biimde toplumsal
ve toplumlararas alana dair retilecek dncelerde temsil olunmutur.
Ancak yirminci yzyln bunalm yllar ile birlikte bu iyimserci, ilerleme-
ci ve evrimci dnsel ereveler ciddi rahatszlklar uyandrmtr.
Birinci Dnya Sava, bir yanyla, bir nceki yzyln ilerlemeci ve ev-
DVAN
2000/1
151
rimci perspektifleri ile temsil olunan ar zgven durumunun iddetli bir
anmaya maruz kaldnn gstergesidir. ki sava aras dnemde bu pers-
pektifler ypranm ve bunun yerine Batnn knden sz edilmeye
balanmtr. Bu dnemde sanat, felsefe ve toplumsal dnce alannda
eser veren dnrler, ounlukla, karamsar bir ruh haliyle ve gven bu-
nalm ierisinde retim yapmlardr. zellikle Birinci Dnya Sava son-
rasnda ilerleme dncesi gvenilirliini byk oranda kaybetmitir.
Amerikan ve Fransz Devrimlerinin uruna kanlar aktlan idealleri ksa
mrl km ve byk oranda gerek hayata yanstlamamtr. lerleme-
nin tek bir dorultuda ve geri evrilemez bir tarzda srd fikri de ge-
riye dnlerin yaand bir tarihsel kesitte savunulabilme zelliklerini yi-
tirmilerdir. Birinci Dnya Sava ile birlikte ilerleme ve gelime kavramla-
rnn elikileri ve anomalileri zerinde younlalmtr.
97
kinci Dnya Savann bitimine dek bu gvensizlik ve bunalm hali ken-
disini hissettirmeye devam edecektir. kinci Dnya Sava sonrasnda Bat
ierisinde denge durumunun ortaya kmas ve bu denge durumunu yn-
lendirebilecek donanma sahip bir sper gcn kendisini gstermesi ile ya-
anan zgvensizlik sendromu alm ve belli tadilatlarla on dokuzuncu
yzyl ilerleme dncesinin devam niteliinde olan yeni kuramsal ere-
veler ina olunmaya balanmtr.
Gelime, on dokuzuncu yzyl ilerleme ideolojisinin brakt miras do-
laysyla sava sonras Bat dncesinde organik, ikin, belli bir yne do-
ru seyreden, birikimsel, geriye dndrlemeyen ve amasal bir sre ola-
rak alglanr olmutur.
98
Batnn gelime srecinin aklanmasnda byk
oranda yararlanlmaya devam edilen klasik dnem ilerleme dncesinden,
Bat d toplumlarn gelimesi/modernlemesi konusunda farkllalmtr.
Nitekim klasik dnemdeki ilerlemeci dnce yalnzca Batnn mevcut
gelimiliini en temelde sorun edinmekte ve Bat d toplumlarn sz ko-
nusu gelimilik seviyesine ulamasnn imkanlarn olduka snrl grmek-
teydi. Oysa kinci Dnya Sava sonrasnda Batda toplumsal dnce ala-
nnda ortaya atlan balca sav, Bat d toplumlarn da geliebilecei, hat-
ta gelimeleri gerektii ynnde olacaktr. On dokuzuncu yzylda Bat
d toplumlar asndan bir tehdit olarak alglanan modernleme, sava son-
rasnda bir umut ve bir vaat olarak sunulmaya balanmtr.
Bu balamda sava sonrasnda Bat d dnya ile ilgili bilgi retimine
hz kazandrlmtr. zellikle Bakan Trumann Drdnc Hedef konu-
masn yapmas ve Marshall Plannn Bat d dnyay da ierisine alacak
ekilde geniletilmesi ile birlikte Bat d dnya en gzde alma alanla-
rndan birisi haline gelmitir.
99
Bu srete sava sonras yeni uluslararas
DVAN
2000/1
152
Fahrettin ALTUN
97 D. P. Chattopandhaya, Culture, Conflict and Development, Ioanna Kuura-
di (Der.), a.g.e., s. 40.
98 Bkz., (53) Hettne, s. 12.
99 smail Cokun, Modernleme ve Bamllk. Yaymlanmam Doentlik Tezi, s-
tanbul, 1998, s. 42.
dengenin bir uzants olarak ortaya kan Birlemi Milletler rgt de
gelime problemine youn bir biimde ilgi gstermeye balamtr. Bu
dorultuda Birlemi Milletler rgt Bat d dnyann gelimesi prob-
lemine ynelik olarak dzenlenen ve 1951 ylnda Azgelimi lkelerin
Ekonomik Gelimesi in nlemler raporunu yaymlayarak
100
bir rapor
hazrlama srecine girecektir. Birlemi Milletlerin hazrlad ve adeta
toplumlar iin dzenlenmi ders kitaplar mahiyetini tayan bu raporlar,
bizzat Birlemi Milletler tarafndan eitli dillerde neredilmitir. Bu ra-
porlarn bazlar Trkede de yaymlanmtr.
101
Sava sonrasnda toplumsal kuramn nemli aratrma alanlarndan bi-
risi haline gelen Bat d dnyann gelimesi problemi kavramsal adan
kendi zgrlk alann ina eden bir ok alt disiplinin gndeme gelmesi-
ne olanak salamtr. Esas problem dnyann gelimesi problemidir ve
bu problemin zeldeki daha dorusu pratikteki grnm ise Bat d
dnyann gelimesinin salanabilmesidir.
Modernleme kuram, zellikle 1950lerin sonlarna doru kendi kav-
ramsal zeminini byk oranda oluturabilmitir. Modernleme kuram,
1960larda fonksiyonalizmden ve endstriyel deimeyi olumlayan bir
ereveden hareketle perspektifini ve temel ncllerini oluturmutur.
1970lerle birlikte, kapitalist endstrilemenin olumsuz yanlarna dikkat
ekilmeye balanm, Batl toplumlarca finanse edilen ve toplumsal iler-
lemeyi ve ekonomik bymeyi salamakta baarsz olan kalknma planla-
r youn bir biimde eletirilmeye balanmtr.
102
Bu makale sava son-
rasnda bamsz bir kavramsal ereve olarak gndeme gelen gelime ya-
znnn ilk dnemini (modernleme paradigmasnn egemen bir anlay
olarak kabul grd dnemi) incelemeye altndan 1970li yllara
denk gelen bu eletiriler zerinde durulmayacaktr. Zira gelime yazn
ierisinde egemen olan modernlemeci paradigma 1970li yllarla birlikte
ciddi bir biimde eletirilmeye ve gelime yazn ierisinde yeni aklama
biimleri gndeme gelmeye balamtr.
Modernleme kuram, kendisini en temelde, Batl olmayan toplumla-
rn yz yze kald farkllama srelerini anlamaya alan ve bu toplum-
larn salkl bir kalknma siyaseti retebilmeleri iin ihtiya duyduklar
kuramsal ereveyi oluturma amac gden entelektel bir uran rn
DVAN
2000/1
153
100 A.g.e., s. 43. Birlemi Milletler ve benzeri kurulular tarafndan oluturulan
bilgi retim merkezlerinin siyasal denklemlerdeki yerlerine dair eletirel bir
deerlendirme iin bkz., Celal Ali Ahmed, Batllama Hastal. ev., Fat-
manur Altun, Yneli Yay., stanbul, 2000, s. 108.
101 rnek olarak bkz., Birlemi Milletler Sosyal ler Brosu, Toplum Kalkn-
mas Araclyla Sosyal Gelime. ev., S. N. Candan, Birlemi Milletler Yay.,
yer belirtilmemi, 1955. Sz edilen raporlarn bazlarnn listesi iin bkz.,
a.g.e., s. 177-179.
102 Bkz., (37), Abercrombie, Hill ve Turner, s. 234.
olarak takdim etmi, zamanla, azgelimilie ilikin srelerin tmn ie-
ren bir alan aratrma nesnesi haline getirmitir.
103
Modernleme kuram, sava sonras Amerikan sosyolojisi ierisinde orta-
ya konan dnsel abalarn rn olarak ortaya km
104
ve bu ynyle
geleneksel sosyolojik aklamalardan nemli oranda beslenmitir.
105
Kla-
sik sosyoloji almalar, geleneksel toplumdan modern topluma geile
birlikte karlalan sorunlar anlama ve onlara zm bulma abas ierisin-
de ortaya km ve bu haliyle sosyoloji modern Bat toplumunun yaad
krizlere entelektel bir cevap olarak gndeme gelmitir.
106
Durkheim,
Weber ya da Simmel modern bir dnyada yaamann zgrletirici ve ta-
hakkm altna alc yanlarn sorgulamlar ve Bat toplumlar iin gelenek-
selmodern ayrmnn anlamn tartmlardr. Klasik sosyoloji bu anlam-
da modernlikle Batl gelimeyi birbiriyle zdeletirmi ve modernlikle il-
gili almalar yalnzca Bat toplumlaryla snrlandrmtr. Ancak kinci
Dnya Sava sonrasnda modernlikgelenek ilikisi Batl olmayan azge-
limi toplumlar iin de tartlr olmutur. nk artk Batl olmayan top-
lumlarn da modernlemesinin olanakllklarndan sz edilmeye ve hatta az-
gelimiliin zmnn, daha adil bir dnyann yolunun bu toplumlarn
modern bir gelimeyi yakalamasndan getii dnlmeye balanmtr.
Sava sonrasnda modernleme belli bir dnemde belli bir corafyada ya-
anan bir sre yerine evrensel bir oluum olarak deerlendirilmi, mo-
dernlemenin biriciklii ve evrensellii konularnda klasik sosyolojiden
beslenilmitir. Klasik sosyoloji gelenei ierisinde, modernleme evrensel
dorular bnyesinde barndran bir oluum olarak grlmekte ancak Bat
DVAN
2000/1
154
Fahrettin ALTUN
103 Bat dnda kalan toplumlarn nasl geliebilecekleri sorunu ekonomistlerin
dnda dier sosyal bilimciler tarafndan da incelenmeye, ekonomik kalkn-
mann kltrel ve siyasal boyutlar tartlmaya balanm; bylelikle, ekono-
mik kalknma srecinde Batl olmayan toplumlarn nasl bir btnsel dei-
me sreci yaayacaklar ortaya konmak istenmitir. Meral zbek, Popler
Kltr ve Orhan Gencebay Arabeski. letiim Yay., stanbul, 2. bsk., 1994,
s.31-32.
104 Sava sonras gelime yaznnn retilmesinde Rosentein, Rodan, Nurkse,
Hirschman, Myrdal ve Singer gibi Avrupal dnrlerin de katklar bulun-
maktadr. Ancak bu drlerin ou, genel olarak Amerikan siyasetiyle rt-
en bir kuramsal uran ierisinde olmular ve Bat d dnyann kalknmas
problemini Amerikan gelime yaznnn sunduu perspektiften hareketle de-
erlendirmilerdir.
105 Gelime kavramna ilikin bak asnn kaytlanmasnda geleneksel sosyolojik
aklamalarn nemi ile ilgili olarak bkz., Irving Louis Horowitz, Three Worlds
of Development, The Theory and Practice of International Stratification. Ox-
ford University Pr., New York, 1966, s. 50-57.
106 Peter L. Berger ve Brigitte Berger, Sociology: A Biographical Approach. Pen-
guin Books, New York, 4. bsk., 1978, s. 27; Graham C. Kinloch, Sociological
Theory, Its Development and Major Paradigms. Mc Graw-Hill Pr., New York,
1977, s. 68; Robert Nisbet, The Sociological Tradition. Basic Books, New
York, 1966, s. 21.
dnda kalan toplumlarn modernlemesi konusu gndeme getirilmemek-
teydi. Bat sosyolojisinin kurucu babalar, ykselen snf mcadelesinden
(Marx) rasyonellemeye (Weber), ahlaki paralanmadan (Durkheim) bi-
rincil toplumsal ilikilerin bozulmasna (Tnnies) kadar gelimenin farkl
boyutlarn ele almlar, ancak Marx dnda, bunlarn Bat d toplumlar
iin anlamlarn tartmamlard. Ne var ki sava sonrasnda Bat dnda
kalan toplumlarn modernlemesi konusu, nceden de vurguladmz gi-
bi, pratik bir zorunluluk olarak grld ve bu ekliyle de gelimeazgeli-
milik ilikisi tartlmaya baland.
Modernleme kuram, klasik sosyoloji almalarndan ciddi biimde et-
kilenmi ve zellikle dnemin Amerikan sosyolojisinin en nemli d-
nrlerinden biri olan Talcott Parsonsun grleri erevesinde klasik sos-
yoloji yaklamlar modernlemeci kuramclar nemli oranda beslemi ve
etkilemitir. Modernleme kuramclarnn temel dayanaklarndan birou,
klasik sosyoloji yaklamlarnda ikin olan Bat ve modernlik imgeleri tara-
fndan kaytlanmtr. Parsons, bu noktada olduka etkin bir sima olarak
belirmi ve gerek klasik sosyolojik yaklamlarn dnemin toplumsal d-
nce ortamna tanmasnda olsun, gerekse de dneme egemen olan sos-
yoloji anlaynn erevesinin izilmesinde olsun en fazla ne kan d-
nr olmutur. Bu nedenle, modernlemeci kuramclarn temel uraklar
zerinde durmadan nce, Parsonsun toplum kuramn ele almakta yarar
vardr. Daha sonra da, Lerner, Smelser, Eisenstadt, Bellah, Moore, Ben-
dix, Black, Inkeles ve Smith gibi dnemin nde gelen modernleme ku-
ramclarnn / gelime sosyologlarnn dnce yaplar ve gelime soru-
nuna yaklamlar zerinde durabiliriz.
Modernleme Kuramnn Gndeme Gelmesinde Parsonsun Katks
Klasik sosyolojinin modernlie dair tezlerinin sava sonrasnda yeni bir
ereve ierisinde ifade ediliine en iyi T. Parsonsta tanklk etmek mm-
kndr. Parsonsun sava sonras gelitirdii sosyolojik ereve yapsal i-
levselci
107
bir bak as temelinde ve nceki almalarna gre daha ku-
DVAN
2000/1
155
107 Yapsal ileveselcilik modern Amerikan sosyolojisi ierisinde uzun yllar hakim
paradigma olarak varln devam ettirebilmi bir kuramsal erevedir.
1959da Amerikan Sosyoloji Dernei bakan iken Kingsley Davis, neredeyse
yapsal ilevselciliin sosyolojinin kendisinden ayrdedilemeyeceini sylyor-
du. Bkz., Margaret M. Polama, ada Sosyoloji Kuramlar. ev., H. Erba,
Gndoan Yay., Ankara, 1993, s. 35 ve Alan Swingewood, Sosyolojik Dn-
cenin Ksa Tarihi. ev., O. Aknhay, Bilim ve Sanat Yay., Ankara, 1998, s. 270.
Yapsal ilevselciliin temel bileenleri, Amerikan sosyolojisi ierisindeki etkisi
ve ortaya koyduu evren modeli iin bkz., Wilbert E. Moore, levselcilik,
ev., . Tekeli, Sosyolojik zmlemenin Tarihi iinde. Der., Tom Bottomore
ve Robert Nisbet, Ayra Yay., Ankara, 2. bsk., s. 328-369. Beyl Dikeligil,
Batda Deien Bilim Anlay ve Trkiyede Sosyal Aratrmalar, Sosyolojide
Son Gelimeler ve Trkiyedeki Etkileri iinde. Yay. Haz., Mahmut Tezcan, Nil-
gn elebi, U.T.M.K. Yay., Ankara, 1993, s. 40-48. levselciliin sava son-
rasndaki deien nitelikleri ile ilgili olarak bkz., (41), Gouldner, s. 344.
ramsal ve btncl bir yaklamla oluturulmutur.
108
Parsons bir ilevi
sistemin gereksinim ya da gereksinimlerini karlamaya ynelik olarak or-
taya konan eylem olarak tanmlamakta ve bu tanmdan hareketle de btn
sistemler iin gerekli olan drt ilevsel zorunluluktan bahsetmektedir. Par-
sonsa gre, uyarlama, ama birliktelii, btnleme ve modelin sreklili-
i bir sistemin drt zorunlu gesidir. Yani bir sistem dardan gelen du-
ruma, evre artlarna uygun olarak kendisini dzenleyebilmeli, balca
amalarn tanmlamal ve baarmal, tek tek bnyesinde bulundurduu
paralar arasndaki bamll bir dzene oturtabilmeli ve gerek kiisel
motivasyonu gerekse de bu motivasyonu yaratan ve yaatan kltrel mo-
delleri gelitirebilmeli, srdrebilmeli ve yenileyebilmelidir.
Parsonsun yapsal ilevselci yaklamnda bu ilevsel zorunluluklar drt
eylem sistemiyle yakndan balantldr. Davran organizma d dnya-
y dzenleyerek ve dntrerek uyarlama fonksiyonunu elinde bulundu-
ran eylem sistemidir. kinci eylem sistemi, sistemin amalarn tanmlaya-
rak ve bu amalara ulamak iin gerekli olan kaynaklar harekete geirerek
ama birliktelii grevini ifa eden kiilik sistemidir. ncs ise, sistemin
sahip olduu paralar kontrol altnda tutarak btnleme ilevini yerine
getiren toplumsal sistemdir. Parsonsun kuramnda, son olarak, aktrlerin
norm ve deerler araclyla motivasyonunu salamak suretiyle modelin
sreklilii ilevini yrten kltrel sistem yer almaktadr.
109
Ksacas, top-
lumsal sistem sz konusu olduunda; topluluk ya da toplum btnleme,
ekonomi uyarlama, siyasal yap(lar) ama gerekletirimi ve aile, din vb.
gibi uzmanlam yaplar da modelin sreklilii ilevlerini yerine getirmek-
tedirler. Toplumun evrimine bal olarak bu ilevler de farkllamaya ura-
maktadr.
110
Parsonsun sosyolojik analizleri ierisinde dzen problemi olduka mer-
kezi bir yere sahip olmu ve Parsons bu soruna kendi yapsal ilevselci er-
evesi ierisinde yant aramtr. Buna gre Parsons, sistemlerin bir dzen
kabul olduunu ve onlar oluturan paralar arasnda karlkl bir bam-
llk ilikisi bulunduunu ifade etmekte, sistemlerin kendi kendini idame
ettiren bir dzen eilimini yaattklarna ve dzenli bir deiim sreci ie-
risine girebileceklerine inanmaktadr.
111
Parsonsun dzen analizi her ne
kadar deime problemine ilikin bir bak asnn nasl olduunu anlama
olana sunmaktaysa da onun, zamanla deime konusunu daha fazla gn-
demine aldn ve toplumlarn evrimi zerine kafa yorduunu grmekte-
yiz. Parsons toplumsal deime konusunu ilerken evrimci bir deime
paradigmas gelitirmi
112
ve bu ereveden hareketle toplumlarn dei-
DVAN
2000/1
156
Fahrettin ALTUN
108 Bkz., (107), Swingewood, s. 269.
109 George Ritzer, Sociological Theory. Knopf Pr., New York, 2. bsk., 1988, s.
208.
110 Richard P. Appelbaum, Toplumsal Deiim Kuramlar. ev., Trker Alkan,
Trkiye Bankas Yay., Ankara, Trh., s. 48.
111 Bkz., (108), Ritzer, s. 210.
112 Ritzer, a.g.e., s. 215.
im srelerini anlamaya almtr. Bu paradigmann ilk bileeni farkl-
lama srecidir. Parsons her toplumun, daha byk bir toplum iin yap-
sal ve ilevsel anlamlar farkl olan bir dizi alt-sistemlerden olutuunu
varsaym ve toplum evrilmeye devam ettike alt-sistemlerin farkllaaca-
n belirtmitir. Ancak ortaya kacak olan yeni alt-sistemlerin ncekile-
rinden daha uzmanlam ve daha uyarlanabilir olmas gerekmektedir.
Parsons bu karmdan hareketle, kendi evrimci paradigmasnn temel un-
surlarndan birisi olan uyarlamac geliim kavramna ular. Parsons top-
lumlarn srekli kar karya kaldklar sorunlar zerek daha iyiye gittik-
lerini varsaymaktadr. Parsons farkllama srecinden sonra toplumun b-
tnleme sorununa deinir. Alt-sistemler gelitikleri ve daha uzmanlam
bir hal aldklar zaman, karlalan yeni problemler toplum ierisinde yer
alan paralarn salkl bir koordinasyonunun salanmas ile alabilecek-
tir. Bylelikle bir toplum sahip olunan niteliklerin doumla kazanld
bir sistemden baar temelinde kurulan bir sisteme doru evrimini ta-
mamlayabilir. Son olarak toplumun deer sistemi de, gittike farkllaan
toplumsal yaplar ve ilevlere uygun olarak, btnyle deiir.
113
Parsons bu srecin tm toplumlar eit bir biimde etkilemediini ileri
srmektedir. Baz toplumlar evrim srecini daha hzl yaamlar, bazlar
ise isel atmalar ya da kar karya bulunduklar baka amazlar y-
znden yalnzca bu sre tarafndan kuatlmlardr. Ancak Parsonsa
gre esas olan, geliimci bir yark amaktr, nk o, evrim sreci bir
kez baladnda genel evrim modelinin tamamlanacana inanmakta-
dr.
114
Parsons, ortaya koyduu bu erevenin ilkelden moderne doru
toplumlarn nasl bir deiim izgisi takip ettiklerini gsterme amac
etrafnda ortaya ktn dnmtr. Ancak grlebilecei zere, Par-
sonsun evrim emas aslnda toplumlarn deiim sreleri zerinde dur-
mamakta, mevcut toplumsal ve toplumlararas gerekliklerden hareketle
toplumlarn yap ve sistemlerini zmlemeye almaktadr.
Parsons toplumsal eylem ve toplumsal sistem arasndaki denklemi ku-
rarken model deikenler kavramn ortaya atmtr. Parsons model dei-
kenleri btn durumlarda aktrlerin kar karya kaldklar temel ikilem-
ler olarak tanmlamaktadr. Ona gre toplumsal sistemler bu ikilemlere
nerecekleri zmler yumanca niteleneceklerdir. Birinci ikilem yerel-
cilik ve evrenselcilik arasnda yaanan ikilemdir. Burada kriterlerin evren-
sel mi yoksa yerel mi olduuna karar vermek balca sorundur. kinci iki-
lem performans ve nitelik arasnda olacaktr. Yani esas olan, kiinin kendi
abasyla m yoksa doutan edindii niteliklerle mi nde olduudur.
nc ikilem etkileyici yanszlk ile etkileyicilik arasnda gerekleecek-
tir. Burada esas olan, aktrlerin ya duygulara yer brakmakszn arasal akl
tarafndan rlen bir iliki a ierisinde bulunma ya da duygusal neden-
lerle kurulan iliki alar ierisinde yer alma noktasnda bir tercih yapma-
DVAN
2000/1
157
113 Ritzer, a.g.e., s. 216.
114 Ritzer, a.g.e., s. 216.
lardr. Drdnc ikilem ise uzmanlama ile danklk arasnda yaanr.
Yaplacak tercih insanlarla geni bir hareket alan ierisinde her eyiyle ili-
kiye girmekle, zel ve snrlanm amalar dorultusunda bir araya gelmek
arasnda olacaktr. Buradan hareketle Parsons model deikenleri grupla-
yabilmenin drt farkl toplumsal sistemi tasavvur edebilmeye bal olduu
kanatine varmtr. Bu toplumsal sistemler yle snflandrlmaktadr;
i. Tabakalama sistemlerinin ak olduu toplumlar. Bu toplumlara en
iyi rnek, Bat endstrilemesinin temsil ettii toplum trdr. Statler
mesleki rollerle ok yakndan alakaldr. zgr bir mbadele sisteminde
evrenselci bir lt egemendir. Bireyselcilik ve farkl tketim seenekleri
bulunabilir ve bunlar evrenselci-baar modeliyle karakterize edilir.
ii. Bu kategoride yer alanlar olduka az sevilen toplumlardr. Nazi nce-
si Almanyas ve Sovyet Rusya bu toplumlara rnek tekil ederler. Bu top-
lumlar evrenselci ve verili niteliklere nem veren toplumlar olarak snflan-
drlrlar. Bu toplumlarda statler grup yelii temelinde kazanlr ve bu
kazanmda bireysel baarlarn ok az pay vardr. Buna karlk toplum ke-
simleri yukar doru bir hareketlilik deil, aksine aa doru bir d ya-
amaktadrlar.
iii. Bu kategoride yer alan toplumlar yerelci-baar modeliyle karakteri-
ze olunurlar. Bu model genelletirici fikirlere pek atfta bulunmaz. Bunun
yerine akrabalk, yaknlk mesleki sistemlerin nne geer ve onlar belir-
ler. Baar stat hiyerarisinde bir konum elde etmeye indirgenmitir. Par-
sons bu tarz topluma en iyi rnek olarak Klasik ini verir.
iv. Bu toplumlar yerelci ve verili niteliklere nem veren modelle karak-
terize olurlar. Buralarda baar elde etmeye ynelik hibir bask szkonu-
su deildir. Tm konumlar tanmlanmtr ve duraanlk ile gelenek ol-
duka merkezi deerler olarak alglanr. Parsonsa gre spanya-Amerika-
s bu toplumsal tipe iyi bir rnek olarak grlebilir.
115
Parsonsun ortaya koyduu yapsal ilevselci ereve sava sonras yaa-
nan ekonomik, toplumsal ve siyasi sorunlarn zmn ama edinen bir
perspektiften hareket etmekte ve bu dorultuda toplumu birbirine kenet-
lenmi ve evrim srelerine tanklk eden sistemler btn olarak tanmla-
maktadr. Genel olarak Parsonsun yaklam, yaad dnemin modern
Amerikasndan hareketle bir evrim emas ortaya koymu ve toplumlarn
modernlemesinin temel dinamii olarak da Batl deerleri grm-
tr.
116
Parsons modernleme srecini evrensel bir sre olarak kavram
ve modernleme (yani brokratikleme, aklclama, endstrileme ve de-
mokratikleme gibi deerlerin egemen olmaya balamas) srecine giden
yolda baz aamalardan bahsetmitir. Bu aamalarn her biri, toplumun
modernlemeye doru gitmesine hizmet eder. Sz konusu aamalar un-
lardr:
DVAN
2000/1
158
Fahrettin ALTUN
115 Talcott Parsons, The Social System. Free Pr., New York, 1951, s. 199.
116 Bkz., (106), Kinloch, s. 194.
i. Erken dnem Hristiyanlk: Kilisenin rgtsel yapsnn ilevsel z-
gnl;
ii. Ortaa dnemi: Kilisenin bilgiye katkda bulunmas;
iii. Rnesans ve Reform: Kilisenin ierisinde sekler kltrn geliimi
ve reform bireycilii;
iv. Kar Reform: Deerlerin oulculamas ve sekler toplumun ge-
erlilik kazanmas;
v. Devletin ykselii: Sekler toplumun rgtlenmesi ve kurumsalla-
mas;
vi. Endstri ve demokratik devrimler: Endstrileme ve demokratikle-
me;
vii. Modern Amerika: Yksek bir seklerleme, endstrileme ve de-
mokratikleme.
117
Parsonsun toplum deerlendirmesi isel faktrleri merkeze almakta ve
toplumlarn geliim izgilerinin ieriden retilme biimleri zerinde yo-
unlamaktadr. Bu, Parsonsun yapsal ilevselci erevesinin on doku-
zuncu yzyl Batl evrim dncesini ne denli kanksadn ve yeni bir
formda savunusunu yaptn gstermektedir. Parsons, bu haliyle, top-
lumlarn sahip olduklar niteliklerin onlarn modernliini ya da geride kal-
mln akladn ima eden bir anlay beslemektedir. Bu anlay daha
sonra modernleme kuramnn balca yaklamlarnda da kendisini gste-
recektir. Ancak Parsons mevcut srecin, yani toplumlarn kendi isel ye-
tersizlikleri dolaysyla dtkleri durumun, almas noktasnda karamsar
deildir. Parsonsa gre isel yetersizlikler dardan verilecek destekle to-
lere edilebilecektir. Parsons ncelikle evrim aamasn tm toplumlarn
kanlmaz olarak ayn ekilde yaamak zorunda olmadklarn belirtmek-
te ve hemen ardndan da modernliin Avrupa dna yalnzca smrge-
leme ile yayldn belirtmektedir.
118
Yani Bat dnda kalan toplum-
larn modernleebilmesi belli mdahale alanlarna ihtiya duymaktadr.
Her toplumun kaytsz artsz ayn evrim aamalarndan geemeyeceini
ne srmenin bir anlam da bu toplumlarn yardma gereksinim duyduk-
lar anlayn savunmaktr.
Bu erevede Parsons, sre ierisinde Amerika Birleik Devletlerinin
nder/yol gsteren toplum olduunu ve bu balamda da Avrupa mo-
nari ve aristokrasi geleneinden kopulduunu belirtmektedir. Amerika
Birleik Devletleri dier modern topulumlardan daha fazla aklc hale ge-
mitir. Artk iblm yerel ekonomilere gre deil evrensel gereklilikle-
re gre ekillenecektir. Glerin artmasyla artk vatandaln ve ulusall-
n etnik terimlerle tanmlanmas giderek zorlamtr. Bunun yerine ev-
renselcilik egemen ynelimdir.
119
Parsons modern toplumlar haricinde-
DVAN
2000/1
159
117 Bkz., (106), Kinloch, s. 195-196.
118 Parsonsa gre bunun tek istisnas Japonyadr.
119 Bkz., (40), Harrison, s. 37.
ki dier toplum trlerinin,
120
modern Amerikann temsilcisi olduu de-
erleri iselletirdikleri oranda modern olabilecekleri kanaatini ortaya koy-
maktadr. Dolaysyla artk modernlemek isteyen toplumlarn yapmalar
gereken, evrensel ve modern deerlerin temsilcisi Amerikann sunduu
birikimden yararlanmak ve onun at yolda ilerlemektir. Parsons ayrca
Bat dnda kalan nc Dnya toplumlarnn modernliin dnya yze-
yine yaylmasna araclk edeceine, bylelikle de uluslararas siyasal istik-
rarn salanacana inanm
121
ve bu ynyle de sava sonras modernle-
me paradigmasnn balca dayanak noktalarndan birisini retmitir.
Parsonsun rettii gelime analizi klasik sosyolojinin en derli toplu yan-
smas olarak belirmi ve Amerikann ykselen gcnden hareketle top-
lumlararas ilikileri dzenleme aray ierisine girmitir. Parsonsun deer
ynelimli aklamalar, toplumsal yaplarn ve kltrel elerin nemini
vurgulayan modernleme kuramnn en temel tutamaklarndan birisi ol-
mutur. Yaklamlar, modernleme paradigmasn paylaan baz dnr-
ler tarafndan eletirilmise de, Parsons modernleme kuramnn ereve-
sinin izilmesinde en kaydadeer katklardan birisini yapmtr.
Gerek klasik sosyolojinin arkasnda braktklar gerekse de Parsonsun
yapsal ilevselci yaklam modernleme kuramnn sava sonrasnda kimli-
inin kaytlanmasnda olduka nemli yer tutmaktadr. Durkheimn mo-
dern ya da organik toplumun hangi temelde kurulacana ilikin dnce-
leri, Weberin geleneksel toplummodern toplum ayrmnda kltrel un-
surlara verdii nem ve Parsonsun yapsalc ilevselci erevesinin top-
lumsal ve toplumlararas yaplar dengede tutmaya dnk kuramsal katk-
lar modernleme kuramnn entelektel harcnn karlmasnda olduka et-
kili olmulardr. zellikle yapsal farkllama, yeniden btnleme ve
uyum sreleri ile ilgili olarak erevesi izilen dnceler daha sonraki
sosyolojik gelime analizlerinin merkezine oturacaktr.
122
Grld gibi, modernleme kuram, modern Bat toplumsal dn-
cesinde olduka nemli uraklara iaret eden evrimci dnce, yapsal-i-
levselci kuram ve yaylmac toplum yaklamndan ciddi bir biimde etki-
lenmitir.
123
Modernleme kuramnn zerinde ykseldii teorik zemin,
DVAN
2000/1
160
Fahrettin ALTUN
120 Parsons bunlar ilkel toplumlar, arkaik toplumlar, tarihsel toplumlar ve yerle-
tirilmi toplumlar olarak snflar. Aktaran, bkz., (1) Ercan, s. 106.
121 Bkz., (40), Harrison, s. 39.
122 Yapsal farkllama, yeniden btnleme ve uyum sreleri ile ilgili bilgi almak
iin bkz., Anthony D. Smith, Toplumsal Deime Anlay. ev., . Oskay.,
Gndoan Yay., 1996, Ankara, 29-44. Ayrca bkz., Theda Skocpol, Sosyo-
lojinin Tarihsel mgelemi Tarihsel Sosyoloji, Blochtan Wallerstena Grler
ve Yntemler iinde. Der., Theda Skocpol, ev., A. Fethi, Tarih Vakf Yurt
Yay., stanbul, 1999, s. 3-4.
123 Aslnda sava sonras gndeme gelen modernleme aklamalarnn sosyolojik
alanda retilenlerinin evrimcilik, yaylmaclk, yapsal-ilevselcilik, sistem teori-
si ve etkileimcilik gibi kaynaklar bulunmakla birlikte, modernleme kuram
ierisinde ilk kaynak ok daha besleyici olmutur. Bkz., (40), Harrison,
klasik pozitivizmin ilerlemeci tarih grnden, yapsal-ilevselci kuramn
toplumsal mekanizmalara ilikin deerlendirmelerinden ve yaylmac top-
lum yaklamnn nfuz etme anlayndan beslenmitir. Modernleme ku-
ram ierisinde toplumsal deiim srecini nitelemek zere kullanlan ge-
lime kavram on dokuzuncu yzyl pozitivist toplum kuramnda merke-
zi aklama birimi olarak kullanlan ilerleme kavramndan ve bu kavramn
dayand evrimci dnceden derin izler tamaktadr. Gelime kavram-
nn srekli olumlu bir sreci niteler biimde kullanlmas ve geri evrile-
mez olduu kanaati ilerlemeci bir dnsel gelenekten miras olarak kal-
mtr. Gelime kavramnn, evrim ve ilerleme gibi evrensel kabul grd-
dnlen kavramlarn dorularnn toplumsal alandaki temsili oldu-
u dnlmtr ve ou zaman da bu kavramlar arasndaki snr kay-
bolmutur.
124
Evrimci anlay yeni bir formda da olsa kendisini modern-
leme kuramnn ortaya knda belirgin bir biimde ortaya koymu-
tur.
125
1960larda evrimcilik ve dier sosyolojik perspektiflerden gelime soru-
nunu aklama ynnde ciddi katklar gndeme gelmitir. Bu dnemde
gelime sorunu ile ilgilenen sosyologlar, bir yandan gelenein engellerini
aratrma konusu yaparken, te yandan Weberci tarzda ideal tipler olarak
grlen modernlik ve gelenein hangi art ve ortamlarda atp hangile-
rinde rtebilecei ve hatta birbirlerini besleme durumlarnn ne oldu-
u sorunlar zerinde durmulardr. Gelime sorununu ileyen sosyolog-
lar ayrca, Bat dnda kalan toplumlarn gelimesi sorununa duyduklar
ilgi erevesinde bir yandan dsal mdahale mekanizmalar zerinde du-
ruyorlarken dier yandan da isel destek mekanizmalarnn neler olabile-
cei zerine kafa yormulardr. Bu erevede, gelimekte olan lkelerde,
aydnlar ve ordu gibi eitli toplumsal nderliklerin, deiimci ve yenilik-
i aktrlerin, tarihin nn ama misyonunu ne derece yerine getirebile-
cekleri, toplumlararas kurumlarn mdahale alanlarnn nasl salkl bir
biimde ina edilebilecei vb. konular etrafnda teorik bir at oluturma-
ya almlardr.
Modernleme kuram, ilk elde, modern ve geleneksel toplum tiplerini
karlatrma temeli zerinde ykselmitir. Bir yanda modern ya da en-
DVAN
2000/1
161
s. 1. Bu arasnda farkllklar benzerliklerinin yannda tolere edilebilecek
niteliktedir. yle ki evrimcilerin kltrn zaman zerindeki yaylm zerinde
durduu yerde yaylmaclar, bunun toplumsal etkileim yoluyla zamandaki ta-
n biimini ele almaktadrlar (Bkz., (40), Harrison, s. 4) ve sonuta bu kay-
naklarn tm, Bat dnda kalan toplum yaplarnn dnmn ve Bat s-
tnln ele allar itibariyle ortaklamaktadrlar.
124 Bkz., (97), Chattopandhaya, s. 37.
125 A.D. Smithe gre sava sonras modernleme aklamalar, toplumlarn geli-
mesine ynelik olarak dizayn edilen, genel fonksiyonalist evrimci yaklamn
zel bir versiyonu olarak gndeme gelmilerdir. Aktaran, S.K. Sanderson,
Capitalism and Economic Underdevelopment, Macrosociology iinde, s.
167.
dstrilemi toplum tipi varken dier yanda geleneksel ya da azgelimi
toplum tipi vardr. Modern toplum tipi geleneksel toplum tipine rneklik
tekil etmekte ve geleneksel toplum tipini paylaanlardan nlerindeki mo-
deli izlemeleri istenmektedir.
126
Modernleme kuram, Bat d toplum-
larn gelimesi sorunu zerinde durmakta ve bu erevede de ou zaman
gelime ile modernlemeyi benzer sreler olarak ele almaktadr. Bat d-
nda kalan toplumlarn gelimesi sorunu modernleme kuramclarna g-
re modernleme sorununa baldr ve bu toplumlarn gelimesi onlarn
modernlemesi anlamna gelecektir. Modernleme kuramclar, Batl ol-
mayan toplumlarn ekonomik geliimlerinin tek bana gelimeyi salaya-
mayaca grn srarla ortaya koymaktadrlar.
Modernleme kuramnn, kalknma analizinin merkezinde kalknmann
ancak modernleme ile mmkn olabilecei tezi yer almaktadr. Modern-
leme kuram ierisinde, gelime/kalknma ounlukla modernleme ile e
anlaml hale gelecek ekilde dizayn edilmi ve ekonomik bir balamda de-
erlendirilen kalknma toplumsal sreleri de ierisine alacak ekilde geni-
letilmitir. Yani bu haliyle kalknma insani deneyiminin btn birikimi ie-
risinde karmza kan yaygn, srekli ve olumlu deerlendirilen deiimin
ad olarak karmza kmakta
127
ve on dokuzuncu yzyl ilerleme dn-
cesinin sava sonrasndaki karl halini almaktadr.
Modernleme kuramnn gndeme gelmesi aslnda Amerikal sosyal bi-
limcilerin kalknma problemini daha geni apl bir sorun olarak alglama-
ya balamalar ile birlikte mmkn olmutur. nceleri siyasal gelime ile
iktisadi gelimenin birlikte azgelimilii ortadan kaldrp siyasal istikrar
ve ekonomik gelirin bymesini douraca dnlyorken, ksa bir za-
man ierisinde daha geni apl ve toplumsal alann btn mekanizmala-
rnn gelimeye hazr hale gelmesine izin verecek bir kalknma projesinin
ngrlmesi gerektii gr yaygnlk kazanmtr. Modernleme kura-
m, en nihayetinde, bir toplumsal deime kuram ortaya koyuyordu ve
toplumsal deimenin tm alanlarda varolmas gerektii sav ortaya atl-
d. Toplumsal deimenin salanabilmesinin yalnzca ekonomik iyileme-
ye ya da siyasal gelimeye bal olmad belirtildi. Modernleme kuram-
nn, sorunu geni apl olarak kavramaya almas, ayn zamanda, kalkn-
mann ve siyasal gelimenin de anlam alann geniletmi ve bunlar arasn-
daki ilikilere dikkat ekilmesine katkda bulunmutur. Kalknma /geli-
me artk yalnzca ekonomik yanyla snrl bir biimde ele alnmyor ve
kullanm alan geniletiliyordu. Bylelikle, ekonomik kalknmann gerek-
lilii yannda kltrel kalknmann zorunluluuna da dikkat ekilmeye
balanmtr.
DVAN
2000/1
162
Fahrettin ALTUN
126 Bu tipletirmede, esas olarak modern toplum tipinin ne olduu ifade edilmi,
geleneksel toplum ise bir tr modern olmayan toplum biiminde alglanm-
tr. Levent Kker, Laiklik Kemalizm ve Demokrasi. letiim Yay., stanbul, 2.
Bsk., 1993, s. 39-40.
127 Bkz., (40), Harrison, s. xiii.
Modernleme kuram ierisinde yaplan aklamalar bireysel alandaki
psikolojik ynelimlerden, deer edinme srelerine; kltrel kodlardan,
siyaset retme tarzlarna kadar toplumsal alann farkl noktalarn kuatma
araynda olmutur. Modernleme kuramclar, bu balamda, kalknma-
nn her boyutu iin harcanan abalarn karlk bulmasnn yollarn aram
ve kalknma iin gerekli dnmlerin neler olduunu sorgulamlardr.
Modernleme kuramclar, azgelimi toplumlarn genellikle gelimeyi
ngren ve zendiren bir zihniyet ya da bilinten yoksun olduklarn be-
lirtmekte ve gelimenin, rasyonel, gelecee endeksli deer ve etik sistem-
lerle bu anlaylar kuatan felsefe ya da dinlerin benimsenmesine bal ol-
duunu varsaymaktadrlar.
128
Bu erevenin sunumundan sonra, sava sonras dnemde gelime so-
rununu sosyolojik bir zeminde ele alan ve modernleme kuramnn olu-
umuna katkda bulunan belli bal dnrler zerinde durabiliriz. Bu-
radan hareketle srasyla, Lerner, Smelser, Eisenstadt, Inkeles, Smith, Bel-
lah, Moore, Bendix ve Blackin dnsel ereveleri zerinde duracak ve
gelime analizlerinin temel bileenlerini ele almaya alacaz.
Daniel Lerner
1950lerde egemen bir anlay haline gelen modernleme dncesinin
gelitirilmesine katkda bulunanlarn banda Daniel Lerner ve nl al-
mas The Passing of Traditional Society
129
gelir. Bu almada Lerner
Trkiye, Lbnan, Msr, rdn ve randaki modernleme srelerini -
zmlemeye almaktadr. Lernern kuramsal yaklamnn en temel belir-
leyeni onun, modernlemenin evrensel bir sre olduu ve dnyann hi-
bir toplumunun bu genel sreten bamsz kalamayaca ynndeki
inancdr.
Lerner, Bat dnda kalan toplumlarn yaadklar tarihsel ve toplumsal
sreleri anlamaya ve bu srelerin modernleme ynndeki olanaklarn
ortaya koymaya alrken, ilk olarak modernlie ait balca niteliklerin ne-
ler olduu sorusunu cevaplamaktr. Lernera gre modernliin temel ni-
telikleri yle sralanabilir:
i. Ekonomide kendi kendini besleyen bir bymenin ya da en azndan
gerek retimde gerekse de tketimde dzenli olarak gndeme gelen ta-
lepleri karlayabilecek bir ekonomik bymenin salanabilmesi;
ii. Siyasette kamu katlm orannn artmas ya da hi olmazsa tanm d-
zeyinde demokratik temsil ve siyasal alternatiflerin seiminin gndeme
gelmesi;
DVAN
2000/1
163
128 Bkz., (125), Sanderson, s. 168.
129 Bu eserin ilk basks 1958 ylnda yaplmtr. Esere ilikin atf yaplrken al-
mann 1964 ylnda yaplan ikinci basks esas alnacaktr. Bkz., Daniel Ler-
ner, The Passing of Traditional Society, Modernizing The Middle East. Free
Pr., New York, 2. bsk., 1964.
iii. Weberci-Parsonsc terimlerle karmza kt gibi, kltrde sekler-
rasyonel normlarn yaylmas;
iv. Toplumsal hareketliliin artmas;
v. levsiz toplum kesimlerinin yukardaki niteliklere uygun olarak d-
zenlenen bir toplumsal yap ierisinde aktif hale gelmelerini salayacak do-
nanmn kazandrlmas; yani Reisemann deyiiyle teki-ynelimli olu-
un ya da empati becerisinin elde ettirilmesi.
130
Lernera gre Batda evrilen modernleme modeli tarihsel bir gereklik
ve rneklik olarak kendi varln gzler nne sermektedir. Irk, renk ya
da dinlerine bakmakszn ayn model dnya yzeyinde modernleen top-
lumlarn ounda yeniden retilmektedir. Bat dnyasnn modernleme-
yi yakalamasna kaynaklk eden sekler toplumsal deiim, gei aamasn-
da bulunan Orta Dou toplumlarnn yaadklar sorunlar amalar iin bir
reete niteliindedir. Lernera gre buradan karlacak ders, Orta Do-
unun modernletiricilerinin Batl bymenin tarihsel macerasn ok
iyi almalar gerektiidir.
131
Lerner, modernleme srecinin dnya yzeyine tanmas noktasnda
aklc ve pozitivist anlayn nemine dikkat ekmektedir.
132
Lerner,
modernlemenin Avrupallama srecinden farkl bir sre olduunu ne
srmekte ve bu erevede nceleri Avrupallama srecine yalnzca Orta
Dou toplumlarnn st-snflar tanklk ederlerken artk modernlemenin
geni toplum kesimlerine de ulatn ifade etmektedir. Lerner bu duru-
mun ortaya kmasnn en nemli gerekelerinden birisinin kitle iletiim
aralarnn artan kullanm olduu dncesindedir.
133
Lerner, Avrupal glerin smrge devletleri oluturmalar ile birlikte
rnein Hindistann ngilizlemesinden bahsedildiini, ancak zamanla
daha genel bir kavram olan Avrupallama kavramnn kullanlmaya bala-
dn sylemektedir. Ancak sre ierisinde Avrupal smrgeci glerin
egemenlik alanlarn terketmek durumunda kalmalar ile Amerika gl
bir dnya devleti olarak belirmi ve bu sefer de Avrupann Amerikalla-
masndan, dnyannsa Batllamasndan sz edilir olmutur. kinci Dnya
Sava sonrasnda ise artk dnyann Batllamas sreci modernleme
kavram ile ifade edilmeye balanmtr. Lernera gre sz konusu kavram,
btn modernleen toplumlarda gzlenen hedeflerin benzerliinden bah-
setme imkan vermektedir.
134
Lerner, Batl modernleme modelinin evrensel yanlar ar basan birok
unsuru tarih sahnesine tadn ne srmektedir. Ona gre her yerde ar-
DVAN
2000/1
164
Fahrettin ALTUN
130 D. Lerner, Modernization I. Social Aspects, International Encyclopedia of
Social Sciences iinde. c. X, Free Pr., New York, 1968, s. 387.
131 Bkz., (129), s. 46.
132 A.g.e., s. 45.
133 A.g.e., s. 45.
134 Bkz., (130), Lerner, 386.
tan kentleme sreci, okuma yazma orannn ykselmesine neden olmak-
ta, artan okuma yazma oran daha fazla insan medyann etkisine ak ha-
le getirmekte, bu durum daha geni bir ekonomik ve siyasi katlm bes-
lemektedir.
135
Lerner, radyo dinleyen dolaysyla da medyann etkisine
maruz kalan insanlarn, politik katlmn bir gstergesi olan oy verme s-
recine daha fazla dahil olduklarn ne srmektedir.
136
Lerner, buradan
hareketle, geleneksel, gei aamasndaki ve modern toplumlar okuma
yazma oranlar, kentleme biimleri, medya ile ilikileri, siyasi katlm, em-
pati gelitirebilme zellikleri etrafnda birbirinden ayrt etmektedir.
137
Lerner, ad geen lkelerin modernleme srelerini anlamaya, buralar-
da modernleme srecinin nn alan ya da bu srelere destek veren
mekanizmalarn neler olduunu belirlemeye alm ve bu kaygyla sz
geen lkelerin her birinde eitli saha aratrmalar yrtmtr. Lerner,
Trkiyede de Balgat Ky zerine incelemelerde bulunmu ve bu rnek-
ten hareketle de genel karmlara ulamaya almtr.
138
Lernera gre
modernlik yalnzca kurumsal dnmler araclyla ortaya kmaktan
ok bireylerdeki deiimler araclyla da gn yzne kmaktadr. Ler-
ner, Batl gelimeyi aklarken, sradan insanlarn kendilerini yerel bam-
llk ruhundan kurtardklarn ve grece rahat hareket etme zgrlne
sahip hale geldiklerini belirtmektedir. Bu insanlar zamanla deiim fikri-
nin kklemesinde ok nemli roller oynamlar ve bu haliyle de Batl ge-
liimin motoru olmulardr.
139
Fiziksel hareketlilik toplumsal hareketli-
lik halini alm ve zamanla buna uygun kurumlar gn yzne kmtr.
Sre ierisinde ortaya kan hareketli bir toplum, insanlarn davranlar-
n ekillendiren seeneklerin hesaplanmasnda aklcl zendirmek zo-
runda kalmtr. nsanlar, toplumun geleceini dzenlenmi olarak deil
de deitirilebilir olarak grmeye balamlar ve miras alnan niteliklerden
ok, ortaya konan baarlar nemser hale gelmilerdir. Bylelikle aklclk
hereyin merkezine oturmutur.
140
Lerner bu srecin ynlendirmesini
aklarken hareketli kiilik kavramn ortaya atmtr. Lernera gre hare-
ketli kiilik, evresindeki yeni grnmleri alglama noktasnda olduka
yksek kapasiteye sahip olan bir kiiliktir.
141
Lerner hareketli kiilik
olgusunu aklarken bir dier anahtar kavram olan empati szcn or-
taya atar. Lernera gre empatinin nemi, deien dnyada yeni hareket-
li kiilerin etkili biimde davranabilmelerini salayan isel bir mekanizma
olmas dolaysyladr.
142
Empati en temelde kiinin kendisini dierlerinin
DVAN
2000/1
165
135 Ayrntl bilgi iin bkz., Bkz., (130), Lerner, s. 61-63.
136 A.g.e., s. 69.
137 A.g.e., s. 71.
138 A.g.e., s. 43.
139 A.g.e., s. 47.
140 A.g.e., s. 48.
141 A.g.e., s. 49.
142 A.g.e., s. 49-50.
yerine koyabilme kapasitesidir. Bu geleneksel ortamlardan uzaklaan in-
sanlar iin vazgeilmez bir beceridir.
143
Lerner ayrca kitle iletliim aralarnn da tarihsel olarak Batl modern-
lemenin ortaya kmasnda ok nemli katklarndan sz etmektedir. Kit-
le iletiim aralar insanln ok byk bir blmne sonsuz bir evrenin
kaplarn amtr. Bu evrende insanlar kendilerini bakalarnn yerine ko-
yabilmekte ve onlar taklit edebilmektedirler. Milyonlarca insan dorudan
bunlardan etkilenmektedir. Artk modernletirici aktrlerin tanmasna
gerek kalmadan kitle iletiim aralarnn sunduu iletiim imkanlaryla d-
nm salanabilmektedir.
144
Lerner bu yaklamn Balgat Ky incelemesinde aka gzler nne
serer. Onun kyn bakkal ve muhtar arasnda yapt karlatrma bu a-
dan ilgintir. Lernern yardmclar Balgata ilk geldiklerinde burada ky
muhtarna ait olan bir adet radyo bulunmaktadr. Ky bu tarihlerde hi-
bir gelecek vadetmemekte ve fiziksel imkanlar asndan olduka zor art-
lar altnda bulunmaktadr. Kyde bir tarafta gelenekselci bir anlay tem-
sil eden muhtar varken dier taraftan toplumsal konumlar merdiveninin
te yannda yer alan bakkal yeniliki deerleri temsil etmektedir. Bakkal
yeniliklere ak bir kiiliktir. Ankarada Amerikan tarz bir dkkan amak
istemekte ksacas kyn kendisine sunduu yaamdan daha fazlasn iste-
mektedir.
Drt yl sonra Lerner, Balgat ziyarete geldiinde orada yeni bir yol ve
ehirle balantlarn salayan dzenli bir otobs servisi ile karlamtr.
Kydeki insanlar artk ifti deil, onun yerine Ankarann fabrikalarnda
aylkla alan iilerdir ve tarmsal retimden elde ettiklerinden ok daha
fazla kazanmaktadrlar. Artk kyde yzlerce radyo vardr ve rnein k-
yn gen delikanllar kydeki gen kzlarla ilikide daha rahat davranma-
ya balamlardr.
Lernera gre bakkal ve muhtar yks modern bir rnektir ve modern-
lemenin dnya apndaki srelerinde karmza kmaktadr. Grld
gibi Lerner, modernlemenin vazgeilmez ynnn aklclk ve empati ile
nitelenen hareketli kiilie bal olduunu savunmaktadr.
Lernera gre modernleme; okuma yazma oran, kentleme, kitle kat-
lm ve empatinin yksek oranda temsili ile kendisine varlk alan bulur.
Lerner bu anlamda bireyleri geleneksel, gei aamasndaki ve modern bi-
reyler olarak snflandrr. Lerner bu snflamay, yapt ankete verilen ce-
vaplardan hareketle ortaya koymutur. Lerner kendisine verilen cevaplar-
dan kalkarak geleneksel bireylerle modern bireyleri karlatrm ve
modern olanlarn daha mutlu, daha iyi eitimli ve grece gen oldukla-
rn sylemektedir. Gei aamasn yaayan ve arada kalan bireylerse hu-
zursuzluk ierisinde bulunmaktadr. Bu durum modernleme srecinin
DVAN
2000/1
166
Fahrettin ALTUN
143 A.g.e., s. 50.
144 A.g.e., s. 53.
nn almaya alan siyasi mekanizmalar tarafndan ynetilen toplumlar
ierisinde daha iddetli olarak kendisini hissettirmektedir. Gei aamas-
n yaayanlarn durumuna Lernera gre deien Orta Douyu anlamak
iin asl bir neme sahiptir. Onlar bugn, bir zamanlar geilen yollardan
gemekte ve modernleme yolunda ilerlemektedirler.
145
Sava sonras modernleme kuramna genel olarak bakldnda, bu d-
nemde gelime sosyologlarnn, deimenin toplumsal kaynaklarna, kl-
tr-gelime ilikisine dikkat ekerlerken tarihsel birikimleri ne olursa ol-
sun toplumlarn modernleme srecine dahil olabilecekleri ve bu srecin
ynlendirilmesinin mmkn olabilecei varsaymlarndan hareket ettikle-
ri grlebilecektir. Onlara gre gelime, normal seyrinde ilemek duru-
munda olan bir sretir. Ancak srecin hzlandrlmas sz konusu olabi-
lecei gibi, yavalatlmas da mmkn olabilecektir. Modernleme kuram-
clar, bu kaygyla, gelime srecinin hzlandrlmasnn zerinde durduk-
lar kadar, bu sreci tkayan unsurlar zerine da kafa yormulardr. Bu er-
evede Lerner da Bat d dnyada yer alan toplumlarn gelime srele-
rine nelerin engel olduu sorusunu sormakta ve bunun iki nedeni oldu-
unu ne srmektedir.
Lerner, gelimekte olan toplumlarn modernleme srecini salkl bir
biimde yaamalarna engel olan iki nemli zorluktan sz etmektedir.
Bunlardan birincisi, teknik zorluktur. Azgelimi lkelerde insanlar yeni
tketim alkanlklar edinmekte ve toplumsal bir kabul grmek iin bu
alkanlklarnda srar etmektedirler. Ancak bunu karlayacak ve kendi
kendini besleyecek bir bymeyi yakalayamamaktadrlar. Teknik sorunun
zmnde bu toplumlar oluturan insanlar gstermeleri gereken aklc
davran biimini gsterememektedirler.
146
Bunun yerine insanlar aile
bireylerinin saylarn arttrmakta ve bir nfus patlamasna neden olmak-
tadrlar. Bylelikle salanan reel girdi de fazladan mideler tarafndan
tketilmektedir. Lerner bu teknik zorluun yannda ikinci ve en temel
zorluun insani problemlerle ilintili olduunu sylemekte ve The Pas-
sing of Traditional Society isimli almasnn da bu problemler zerinde
durduunu yazmaktadr. Lerner insani problemlerin en nemlisi olarak
etnosentrizmi grr. Lernera gre etnosentrizm kendisini Ameri-
kann d lkelere yapt kalknma yardmlarnda deil, bizzat gelimek-
te olan lkelerin vatandalarnda gsterir. Lerner bu iddiasn dorulamak
iin, Endenozyallarn ilerindeki Ariyanlara yaptlar zulmleri, Gney
Asyallarn ilerinde barnan denizar inlilere olan dmanlklarn, Do-
u Afrikallarn yerlilere yaptklarn, Trkler ve Yunanlar arasnda yaanan
amansz atma ve dmanl, Msrllarn uyguladklar ve zellikle
Hristiyan Kptiler bata olmak zere ilerinde yaayan aznlklar tehdit
eden Msrllama srecini rnek olarak sunmaktadr.
147
Lerner daha
DVAN
2000/1
167
145 A.g.e., s. 75.
146 Daha ok tketmek istemekte, ancak retici yatrm ve biriktirmeyi hi
nemsememektedirler. Bkz., a.g.e., s. vii.
147 A.g.e., s. viii.
sonra Orta Dou toplumlarn kendi yntemlerini kullanmak istemele-
ri dolaysyla da eletirir. Orta Dou modernlemesi kendi etnosentrizmi-
ni iinde barndrmaktadr. Siyasal olarak ar bir milliyetilik sz konu-
suyken, psikolojik olarak da bir yabanc korkusu egemendir. Lernera g-
re onlar smrgecilie duyduklar nefret dolaysyla d himayenin her tr-
lsne kendilerini kapatmak istemektedirler. Modern kurumlar istemekte
ancak modern ideolojilere scak bakmamakta; modern iktidar arzulamak-
ta fakat modernliin amalarn btnyle kabullenmemekte; modern tb-
b istemekte fakat onun arkasnda yatan zihniyeti dlamaktadrlar.
148
Lerner, yukarda ana hatlaryla sunulan ereveyi izdikten sonra, bu
balamda, sosyal bilimlerin, modern toplumlarn ortak nitelikleri zerin-
de dnmek ve bu niteliklerin gelimi toplumlardan azgelimi toplum-
lara doru aklc bir biimde tanmas amacyla uzun dnemli planlar yap-
mak gibi iki nemli grevi olduunu da hatrlatmaktadr.
149
Lernern
modernleme yaklam azgelimi toplumlarn gelimesi sorununun z-
mn Batl modellerin btnyle benimsenmesinde grmekte ve bu ba-
lamda tarihin hzlanmasndan bahsetmektedir.
150
Azgelimi toplumlar
Batnn yaad son yzyl yaamadan modernlemek istemektedirler
ve bu aslnda Lernera gre tarihin hzlanmas anlamna gelmektedir. Az-
gelimi toplumlar modernleme srecini doal seyri ierisinde baarama-
yacaklarndan bu toplumlarn tarihlerinin hzlandrlmasna yardmc ol-
mak gerekmektedir. Bat dnda kalan toplumlar ancak bu yolla geliebi-
leceklerdir.
Neil J. Smelser
Sosyolojik bir ereve ierisinden gelime sorununu ele alan ve modern-
leme kuramnn retilmesine olduka nemli katklarda bulunan bir dier
isim Neil J. Smelserdir. Smelser, zellikle ekonomik kalknmann toplum-
sal yaplarla olan karlkl ilikisini ele alm ve daha ziyade de ekonomik
bymenin toplumsal yaplara olan etkisini inceleme konusu yapmtr.
151
Smelser genel kalknma sreci ile birlikte gndeme gelen drt nemli ge-
limeden sz etmektedir. Smelser ilk gelimenin teknoloji alannda olduu-
nu belirtmekte, basit ve geleneksel tekniklerden bilimsel bilginin uygulan-
d karmak tekniklere doru geildiini ifade etmektedir. kinci gelime,
tarm alannda kendisini gstermektedir. Tarmda geinme amac ile snrl
kalmaktan kurtulunmakta ve mallarn retimi pazara endeksli hale gelmek-
tedir. nc gelime, endstri alannda ortaya kmakta, insan ve hayvan
gcnn merkeziliinden endstrilemeye bal emek tanmna doru y-
nelinmektedir. Drdnc gelimenin ortaya kt alansa evresel dzen-
DVAN
2000/1
168
Fahrettin ALTUN
148 A.g.e., s. 47.
149 Bkz., (130), Lerner, s. 388.
150 A.g.m., s. 389.
151 Neil J. Smelser, Mechanisms of Change and Adjustment to Change, Jason
L. Finkle ve Richard W. Gable, a.g.e. iinde, s. 27.
lemelerin yapld alandr. Artk iftlik ve ky mekanlarndan kent mekan-
larna doru kaylmakta ve kentli nfus giderek artmaktadr.
152
Smelser bu farkllamalarn toplumsal yapda eitli dnmler mey-
dana getirdiini belirtmektedir. Sz edilen bu gelimeler ncelikle ya-
psal bir farkllamay ya da zellemi ve zerk hale gelmi toplumsal b-
tnlerin ortaya kn gndeme getirmitir. Yani aile baz ilevlerini kay-
betmi
153
, ekonomik etkinlikler hanenin dna kmtr.
154
Dinsel
alanlar ve toplumsal tabakalama giderek karmak bir hal almtr.
155
Toplumsal hareketlilie ve baarya giderek daha fazla nem verilmeye
balanmtr.
156
Smelser ikinci olarak yaanan farkllamalarn eski toplumsal dzeni atl
hale getiren yeni btnleme mekanizmalarnn domasna yol atn
iddia etmektedir.
157
Devlet, hukuk, siyasi gruplar ve benzeri dier ku-
rumlar bu btnleme srecinin almasnda olduka gze arpan unsur-
lar olarak belirmilerdir. Refah salamak zere kurulan arac kurumlar ai-
le ve ekonomi arasndaki dengeyi yeniden kurar, kentlemeyle birlikte ge-
len anomi duygusuyla baedebilmek iin, sendikalar gibi eitli gnll
kurulular ortaya kar. Bunlarn yannda eitli gruplarn giderek artan is-
teklerini yerine getirmek iin yeni siyasi kurumlar da bagsterirler.
158
Smelsere gre bu gelimeler, dier yandan kitlesel isteri, iddet patla-
mas, dinsel ve siyasi hareketlerin artmas gibi bir dizi kargaann yaan-
d bir toplumsal yapnn domasna da yol aacaktr.
159
Yeni btnle-
tirici mekanizmalara ramen Smelser toplumsal kargaann kanlmaz
olduunu da belirtir. Bu kargaa ve atma zellikle gelenekle modern-
lik arasnda kar ve endstrileme hz ile yapsal deime tarafndan da
kkrtlr. Modernleen toplumlar bir sava alann andrmaktadr. Bu
alanda bir taraftan gelenek yapsal farkllamaya sava aarken dier taraf-
ta btnletirici mekanizmalar dengeyi korumaya almaktadrlar. Dier
faktrlerin yannda, bu mekanizmalarn baarl olabilmesi, yapsal dei-
imin younluuna, modern ncesi toplumun doasna, deiimi iste-
yenlerin siyasi erki ellerine geirebilmelerine, canl toplumsal gruplarn
birarada bulunma sklklarna ve son olarak da d mdahaleye bal-
dr.
160
DVAN
2000/1
169
152 A.g.m., s. 27-28.
153 A.g.m., s. 30.
154 A.g.m., s. 30-31.
155 A.g.m., s. 31-32.
156 A.g.m., s. 33.
157 A.g.m., s. 28.
158 A.g.m., s. 34-35.
159 A.g.m., s. 28.
160 Smelserde yeni Durkheimc tarzda bir yapsalc fonksiyonalist perspektif g-
ze arpmaktadr. Bu dnce nc Dnyada ekonomik bymenin vaz-
geilmez bir unsuru olarak toplumsal deiimi grmektedir. Bkz., (40), Har-
rison, s. 25.
Smelserin yapmak istedii, Weberci ideal tipler anlayndan hareketle
kurduu ereve ierisinde, ekonomik ve toplumsal kalknmann toplum-
sal yapya bal olduunu gstermektir. Smelser bunu farkllama, btn-
leme ve toplumsal kargaa kavramlar etrafnda baarmaya almakta-
dr.
161
S.N. Eisenstadt
Modernleme paradigmas ierisinde gelime sorununu ileyen ve mo-
dernleme kuramnn gelime analizini temellendiren dnrlerden biri-
si de S.N. Eisenstadttr. Eisenstadt da dierleri gibi, sosyolojik bir pers-
pektiften hareketle gelime sorununu ele alan ve Bat d dnyann top-
lumsal deiim srelerini ynlendirmeye ynelik olarak eitli modeller
reten nemli bir simadr. Eisenstadta gre Batnn salam olduu ta-
rihsel birikim nemini ortaya koyduktan sonra, siyasi, ekonomik ve top-
lumsal kalknmann tmn kuatmakta ve teki iin evrensel hareket
noktas olmaktadr.
162
Eisenstadtn ortaya koyduu gelime modeli, evrimci ve yapsal ilevsel-
ci dnceden beslenmekte ve Bat d toplumlarn tanklk ettikleri du-
rumlar modernleme paradigmasndan hareketle dntrmenin yollar-
n aramaktadr. Ona gre toplumlar uyarlayc sistemler olarak varlk ka-
zanmakta ve yapsal ilevsel btnlerce temsil olunmaktadr. Toplumlar,
bir evrim aamasndan dierine doru hareket ederlerken artan bir farkl-
lama ve toplumsal unsurlar arasnda bir karlkl baml olma srecine
tanklk etmektedirler. Eisenstadt bu durumun yalnzca toplum ii meka-
nizmalar iin deil, ayn zamanda uluslararas sistem iin de geerli oldu-
u kanaatinde olduunu belirtmekte ve sz konusu yapy modernleme
ynnde aktif hale getirebilmek iin yeniliki ve giriimci aktrlerin ne-
mine de dikkat ekmektedir.
163
Eisenstadt bu erevede toplumun elit
kesimlerini modernlemenin ncleri olarak grmekte ve modernlemeyi
siyasal protestolarn ykselii ve baz toplumsal gruplarn ynetime katl-
ma isteklerini aa vurmalaryla e zamanl kabul etmektedir. Ona gre
Batda yaanan seklerleme sreci, bu siyasal protestonun mantn da
dntrm ve yeni toplum kesimlerini siyasetin alanna ekmitir.
164
Eisenstadta gre modernlik Batnn yaad toplumsal dnmlerin bir
rn olarak ortaya km ve ierisinden kt kltrel havzadan bt-
DVAN
2000/1
170
Fahrettin ALTUN
161 Bkz., (151), Smelser, s. 38.
162 Bkz., Ozay Mehmet, Westernizing The Third World, The Eurocentiricity of Eco-
nomic Development Theories. Routledge Pr., Londra & New York, 1995, s. 1.
163 S.N. Eisenstadt, Social Change and Development, Readings in Social Evo-
lution And Development iinde. Der., S.N. Eisenstadt, Pergamon Pr., Oxford,
1970, s. 19; S.N. Eisenstadt, Political Modernization: Some Comparative
Notes, The Dynamics Of Modernization and Social Change: A Reader iin-
de. Der., George S. Masananat, Goodyear Pr., California, 1973, s. 81.
164 Bkz., (122), Smith., s. 120-121.
nyle beslenmitir. Eisenstadt ada dnyada modernleme sorununun
kresel dzeyde almas olanan, byk oranda, Bat gelimiliini sa-
layan kltrel zenginlikleri kendi toplumlarna kazandrmay baaran elit
toplum kesimlerinin baarlarna balamaktadr.
Inkeles ve Smith
Modernleme kuramnn retilmesine katkda bulunan almalardan
bir dieri de, Inkeles ve Smithin birlikte gerekletirdikleri Becoming Mo-
dern isimli almadr. Inkeles ve Smith, almalarnda alt azgelimi l-
ke zerinde uzun yllar eitli aratrmalar yapmlar ve buralarda alt bi-
nin zerinde grme gerekletirmilerdir. Inkeles ve Smithin yaptkla-
r almann nemi, modernleme srelerine ve gelime pratiklerine
kaynaklk etmesi anlamnda modern birey profilini ortaya kartma ara-
ynda olmasdr. Onlara gre toplumsal yaplarn dnmnde bireysel
abalarn olduka nemli katklar sz konusudur. Inkeles ve Smithin or-
taya koyduklar bu anlamda Lernern hareketli kiilik kuramyla benze-
mektedirler. Ancak Inkeles ve Smithin bireysel katk zerine olan vurgu-
lar, tpk Lerner gibi, psikolojik srelerin merkezi bir aklama birimi
olarak seilmesinden ok toplumsal bir unsur olarak bireyselliin nemi-
ne dikkat ekme zerinedir. Bu yanyla Inkeles ve Smith sistem karsn-
da aktrn nemini gndeme sokmaktadrlar. Inkeles ve Smith, yaptkla-
r aratrmalardan sonra modern bireyin ve dolaysyla modernliin aa-
daki hususlar iermesi gerektii sonucuna varmlardr:
i. Yeni deneyimlere hazrlanma ve yeniliklere aklk;
ii. nesnelere duyulan stnkr alaka yerine onlara kar duyulan g-
l ilgi;
iii. dierlerinin fikirlerine kar daha demokratik tepkiler;
iv. gemie deil, gelecee ynelim;
v. kiinin kendi hayatn planlamaya g yetirebilmesi;
vi. evrenin tahakkm altna alnabileceine ve amalara ulalabilecei-
ne inanma;
vii. dnyay hesaplanabilir ve denetlenebilir birey olarak kabul etme;
viii. tekilerin zellikle de kadnlarn ve ocuklarn, saygnlnn ve ya-
ama haklarnn ayrdna varma;
ix. bilim ve teknolojinin hedeflerine gvenme;
x. yaayan bir adalete ve adil dalma inanma.
165
Inkeles ve Smithin, bu niteliklere sahip bireylere modernleme sreci-
ni ama noktasnda olduka nemli roller bitikleri aktr. Onlara gre
Bat d dnyann geliebilmesi ekonomik kaynaklarn doru kullanmy-
la snrl bir sorun deildir. Batl olmayan toplumlarn geliebilmesi top-
DVAN
2000/1
171
165 Bkz., (40), Harrison, s. 20-21.
lumun btn alanlarnn modernlemesine, sz konusu bu modernle-
mede modern bireylerin dntrme olanan yakaladklar bir siste-
min kurulmasna baldr.
Modernleme Kuramna Yneltilen sel Eletiriler:
R.N. Bellah, B. Moore, R. Bendix ve C. Black
kinci Dnya Sava sonrasnda ereve kazanan modernleme kuram-
nn gn yzne kmasn salayan kuramsal katklarn nemli zelliklerin-
den birisi, Parsonsc yapsal ilevselci ereveden, yeni evrimci bak ala-
rndan ve klasik modernleme aklamalarndan beslenmeleri olmutur.
zellikle imdiye kadar grleri aklanan dnrlerin kuramsal katkla-
r rahatlkla bu erevede deerlendirilebilir. Bununla birlikte, modernle-
me paradigmas ierisinde yer alan ancak eletirel bir tavrn eliinde geli-
me sorununu ele alan sosyolojik katklarn da varln belirtmek gerek-
mektedir. Bu eletirel tutumlarn daha ziyade odakland noktalar, mo-
dernleme srecinin on dokuzuncu yzyln evrimci bak asyla ele aln-
mas ve kltrel faktrlerin yalnzca modernleme srecini aksatan ynle-
ri itibariyle gndeme getirilmesi olmutur. Modernleme paradigmas ie-
risinde yer alan ve gelime sorununu sosyolojik bir perspektiften hareket-
le ele almak isteyen bu kuramclar, farkl modernleme deneyimlerinin
nemi zerinde durmular ve kltrel faktrlerin modernlemenin nn
ac yanlarnn da bulunabileceini dile getirmilerdir.
166
Bu erevede deerlendirilebilecek almalardan birisi, Robert N. Bel-
laha aittir. Bellah uzun sre, Bat d toplumlarn modernleme sreleri
zerine dnm ve bu srelerin hzlandrlmasnda kltrel faktrlerin
nemini anlamaya almtr. Bellahn sahip olduu dnsel ereve,
Bat d toplumlarn gelimesini toplumsal alanlarn modernlemesine
balamakla birlikte, bu modernleme srecinin kltrde yer alan gelenek-
sel unsurlarn tmyle ortadan kaldrlmasn gerektirmeyeceini savun-
mu ve hatta bu unsurlardan yararlanmann mmkn olabileceini iddia
etmitir. Bellah modernlemekltr ilikisini kavramaya alrken, geli-
mekte olan lkelerde dinin oynad rol zerinde durmaya balamtr.
Bellah daha sonra modernleme srecinde dinin rolnn ne olduu soru-
sunu kuramsal erevesinin merkezine oturtmutur.
Bellahn yaklamn ortaya sermesi asndan, 1958 ylnda yaymlanan
ve sre ierisinde modernleme aklamalar arasnda bir damar olduka
etkileyecek olan Religous Aspects of Modernization in Turkey and Ja-
DVAN
2000/1
172
Fahrettin ALTUN
166 Bu isel eletirilerin gndeme gelmesinde yaanan toplumsal gelimelerin de
dorudan etkisi sz konusu olmutur. 1950li yllarn iyimserci bak
1960larda yaanan gelimelerle ypranmtr. Beklentiler ve olgular arasnda
yaanan sz konusu atma, azgelimi lkelerde giderek artan bir biimde
nc Dnyac ve ulusalc bir sylemin trmana gemesiyle daha da derin-
lemitir. Modernleme yaklamlarnn evrenselci zellikleri ve iyimserci tutu-
mu toplumsal gereklikler karsnda ciddi tahribatlara uramtr.
pan
167
isimli makaleyi ele almak yararl olacaktr. Bellahn izini srd-
temel mesele modernleme srelerinde dinin oynad roldr. Bellah
kendisine geri kalm lkeler arasndan Japonya ve Trkiyeyi rnek ola-
rak almaktadr. Bellah, makale boyunca modernliin belli bal nitelikleri-
nin neler olduunu ortaya koymaya almakta ve bu niteliklere ulama-
da dinin ne ekilde ilevsel olabileceini tartmaktadr. Bellah Japonyada
dinin, modernlemenin nn ac, olumlu bir rol oynarken Trkiyede
dinin modernlemenin hzlanmasn salayamadn belirtir. Bellaha g-
re Trk modernlemesi toplum genelinde geerlilik kazanan bir ereve-
ye sahip olamamtr. Bunun nedeni, tahrip edilen geleneksel yaplarn
sunduu kltrel temelin ve toplumsal merulatrmnn elde edileme-
mesidir.
Bellah, Howard Beckera yapt atfla, geleneksel toplumlarda deer-
ler sisteminin rfi (prescriptive) bir sistemle kaytlandn ve bu yany-
la bu toplumlarn esneklikten uzak bir yapya sahip olduklarn belirt-
mektedir. Ancak geleneksel toplumlar Bat ile karlama sonucunda ya-
anan byk tahribata tanklk ettiklerinde, eer yaamak istiyorlarsa, ku-
rumsal yaplarnda esasl deiiklikler yapmaldrlar. Peki bu yapsal dei-
imlerin ileri gtrlebilmesi iin deerler sisteminin rgtlenmesinde
neler deimelidir? Bellah bu soruya yine Beckera atf yaparak cevaplar.
Bylesi toplumlarn deer sistemlerinin rfi biimden ilkesel biime
doru evrilmesi gerekmektedir. Modern bir toplum esnekliin mekan-
dr. Sonsuz ya da dinsel deerlerin toplumsal eylemin temel ilkelerinde
yatt bir toplum normatif sisteme sahiptir ve bylesi normatif sistemler
ilkesel olarak adlandrlr. Ancak, bu toplumlarda rfi toplumlardaki-
nin aksine, ekonomik, siyasi ve toplumsal yaam en ince ayrntsna ka-
dar dzenlemek gibi bir kayg yoktur. Yani bu toplumlarda din ve idelo-
ji arasnda bir ayrm yaplmakta, ancak bu ikisi arasnda bir atma, fark-
llamadan ziyade, bu iki dzeyin kendi alanlarnda kendilerini gerekle-
tirmeleri salanmaktadr. Geleneksel toplumlarda, toplumsal yenilikinin
(modernlemecinin, modernliin bayran tayan kiilerin) u ya da bu
biimde bir gnahkr, dinsel sapkn olmas gerekir.
168
Fakat modern
toplumlarda din ve toplumsal ideoloji dzeyleri arasnda bir ayrm vardr
ve bu ayrm her iki alanda birden daha byk bir esnekliin elde edilme-
sini salar.
Bellah rfi, geleneksel toplumdan ilkesel topluma nasl geilebilecei
sorusunu sormaktadr. Ona gre, ancak yeni bir dinsel giriim, yalnzca
kendi kendisi iin dinsel esas iddiasnda olan yeni bir hareket eski deer
sistemine ve onun dinsel temeline meydan okuyabilir. Bylelikle, toplum-
sal deime, yani modernleme merulatrabilir ve modernlemenin ya-
and topluma kltrel bir temel sunulabilir. Toplumsal deimenin ge-
DVAN
2000/1
173
167 Robert N. Bellah, Religous Aspects of Modernization in Turkey and Ja-
pan, American Journal of Sociology, 64, 1 (Temmuz 1958), s. 1-5.
168 A.g.m., s. 1.
reklerini yerine getirebilmek iin bu yeni dinsel hareketin devreye girmesi
gerekmektedir.
169
Bellah devamla Trkiye rneine dnmekte ve Osmanlnn Batllama
srecinden ve Cumhuriyetin kuruluundan sz etmektedir. Trk siya-
setin Cumhuriyetin resmi gr olmas ve artk Trkln, milliyet-
iliin ya da Kemalizmin merkezi semboller olmas ile birlikte din toplum-
sal alann dna itilmitir. Bu alanda birok reform yaplmtr. Ve Trki-
yede din byk lde darda braklm, din ve ideoloji farkl iki dzey
olarak gndeme gelmilerdir. Trkiye iin yeni bir kltrel temel hazrlan-
msa da ortaya zlmemi bir ok sorun kmtr. Trkiyeyi Cumhuri-
yet dneminde ynetenler alt ilke erevesinde toplumu dzenlemek is-
temilerdir. Ancak burada modern toplumlara zg olan esneklik karm-
za kmamaktadr. Dier taraftan Trkiyede slam kendi benlik algsna
ilikin yeniden bir tanmlama da yapamamtr.
170
Bellah, daha sonra, Japonyadaki modernleme ve din ilikisine bakla-
rn evirmekte ve Japonyadaki modernlemenin temelinde dinsel reti-
lerin nemli bir rol oynadna deinmektedir.
171
Bellaha gre Japon-
yann Bat ile karlat yl olan 1868 ylnda yaadklarna Trkiye an-
cak 1920lerde tanklk edebilmitir. Japonyada, Trkiyenin aksine, ila-
hi imparator, yani dinsel gelerin en u temsili, mevcut dzenin radikal
bir tutumla yeniden rgtlenmesinde balca itici g olmutur. Gen sa-
muraylar bu sembollerle girdikleri ilikiler sonucunda yaanan deiimle-
rin ve geleneksel dzenin birok kutsal emirlerini terketmenin geerli ol-
masn salayabilmilerdi. Bellah kutsal kutsalla kovmann nasl mmkn
olabileceini gstermeye almaktadr. Japonyada Budizm ve Hristiyan-
lk toplumun dna atlm ve bunlarn yeri intoizm ile doldurulmutur.
Japonyada bunun zerine gndeme gelen tepkilere karlk o zamandaki
Meiji liderlii, kurmaya altklar modern toplumun en nemli unsuru-
nun dinsel zgrlk olduunu kavram ve hkmet 1889 ylndaki Ana-
yasaya din zgrln garanti altna alan bir hkm koymutur. Ancak
bu durum, Meiji liderliinin into kltrn desteklemeye devam etme-
sine engel olmamtr. Devlet srarla intoizmi bir resmi din olarak ilan et-
mekten kanm, bunun yerine ona sevgi gstermeyle vatanseverlik ara-
snda bir ba kurmutur. Ancak Japonyada da 1920lerle birlikte din ve
ideoloji arasndaki snr farkllamaya balamtr. 1930larn sonlar ve
1940larn balarnda monolitik bir ideoloji her yan sarm ve bu ideolo-
ji herkes iin olduu gibi Japonya iin de kt sonular dourmutur.
1946daki yeni anayasa ile birlikte intoizm yerinden edilmi ve teorik ola-
rak seklerleme srecini tamamlar biimde egemenlik, kutsal ve dokunul-
maz imparatora tercih edilmitir. Fakat pratik alanda yine de ciddi dini
problemler yaanmaya devam etmitir.
172
Hristiyanlar dnda tm dini
DVAN
2000/1
174
Fahrettin ALTUN
169 A.g.m., s. 2.
170 A.g.m., s. 3.
171 A.g.m., s. 3.
172 A.g.m., s. 4.
gruplarn ulusal bamllk duygular tehlikeye girmi, kk bir Hristiyan
topluluu dnda, Japonlarn dinsel dinamikleri, ya sosyalizm sembol-
nn daha radikal biimlerinde ya da intoizmin daha z ve gl biim-
de devlet dzeyinde temsil edilmesini isteyen muhafazakarlarn sylemle-
rinde temsil edilir olmutur.
173
Bellah, bu kurgudan hareketle komunizmin Rusyadaki ve indeki ba-
arsn da yorumlamaktadr. Bellaha gre, komunizm, rfi ve dinsel top-
lumlar olan Rusya ve inde ortaya kan sekler bir siyasi ideoloji rne-
i olarak grnse de, aslnda, son derece zsel bir dinsel iddia ortaya at-
mtr. Bellah, bu ideolojinin savunucularnn dinsel ilkelerin modern il-
kesel topluma gemede geriletici rol oynad ynndeki dncelerine
ramen grlerinde srarldr. Hatta ve hatta Bellah, komunizmin bugn
kar karya kald sorunlarn temelde kltrel sorunlar olduunu d-
nmekte ve bunun da dinsel ve ideolojik dzeyler arasnda ayrma gidil-
mesinden kaynaklandn ifade etmektedir.
174
Bellahn sunduu bu
ereve kltrel unsurlarn modernleme srecine katk yapabilecei y-
nnde baz teorilerin gndeme gelmesine neden olmutur.
Modernleme erevesinden gelime sorununu ele alan dnrlerin
isel bir eletirel tavr taknmalar kendisini daha ziyade gelenek ve mo-
dernlik arasnda varolduu sylenen uzlamazla kar gsterdikleri ta-
vrda ele vermektedir.
175
Klasik yapsalc ilevselci ereveye ve tarihin
dlanmasna itiraz eden bu dnrler, gelenek ve modernliin birbirle-
rini dlad tezine temkinli yaklalmas gerektiini savunmaktadr-
lar.
176
1960larn ortalarndan itibaren sosyolojik bir ereve ierisinde
DVAN
2000/1
175
173 A.g.m., s. 4.
174 Bellahn u ifadesi modernleme srecinde, genelde kltrel unsurlarn zel-
de ise dinin yararlanlabilir unsurlar olduuna dikkat ekmektedir. unu ifa-
de etmek gerekir ki, ksmen rfi toplumdan ilkesel topluma gemek olan se-
klerleme sreci dinin ortadan kaybolmas anlamna gelmemektedir. Dinin
ilkesel toplumdaki rol, rfi toplumdaki rolnden farkl olmakla birlikte, hi
de yabana atlr bir rol deildir. Bunun yannda din gei srecinin birok aa-
masnda deiik klklarda yeniden ortaya kabilir. Belki de durumu bylesi-
ne belirsiz yapan meselenin akcldr. Bizimkisi gibi yksek derecede farkl-
lam toplumlarda bile rfi gemile derinliine zdelemi olan geleneksel
din, hl modern ilkesel toplumda yer bulma srecini yayor. A.g.m., s. 5.
175 Sz konusu isel eletirilerle ilgili ayrntl bilgi iin bkz., (41), Harrison, s.
43-44.
176 Modernleme yaklamlarna 1960l yllarla birlikte ynelen isel eletiriler
rnein Joseph R. Gusfieldin grlerinde ak bir biimde temsil olunmak-
tadr. Gusfielda gre; 1- gelimekte olan toplumlarn duraan toplumlar ol-
duu ynndeki kanaat yanltr (s. 49); 2- geleneksel kltr normlar ve de-
erler btnnden olumamaktadr (s. 50); 3- geleneksel toplum homojen
bir toplumsal yap deidir (s. 51); 4- eski gelenekler yeni deimeler tarafn-
dan tamamen ortadan kaldrlmaz (s. 52); 5- geleneksel ve modern biimler
daima atma halinde deildir (s. 52); 6- geleneksellik ve modernlik karlk-
l olarak birbirlerini dlayan sistemler deildir (s. 54); 7- modernleme s-
gelime olgusunu ele alan ve bu ele alta modernleme paradigmasndan

hareket etmeye devam eden yaklamlar oluturanlarn birou yaplan ya
da yaplmas gereken kavramsallatrmalar btnyle somut gereklie
karlk gelen formlasyonlar olarak deil de daha Weberci bir persperktif-
te, ideal-tip kuramna uygun bir biimde deerlendirmekten yana tavr
koymulardr.
177
Bylelikle modernleme paradigmasna yneltilen ele-
tirilere cevap verebilmek mmkn olabilecek ve bu ereveden vazge-
meksizin toplumsal gelime analizleri yaplabilecektir. Bu dnrlerin
amac modernleme paradigmasnn eksikliklerini gidermektir.
Bu erevede B. Mooreun, R. Bendixin ve C. Blackin kuramsal ere-
velerinin balca uraklarndan bahsetmek ve bu isel eletirilerin gnde-
me geldii dnemde, modernleme kuramclarnn Bat d toplumlara
ilikin gelitirdii kalknma analizinin gsterdii zellikleri, ksaca da olsa,
sergilemeye almak gerekmektedir.
Barrington Moore, gelime sorununu tarihsel-sosyolojik bir balamda
ve modernleme paradigmasnn ierisinden deerlendirmekle birlikte, ya-
psal ilevselci ereveye olduka ciddi eletiriler getirmitir. Moore geli-
me sorununa egemen ynelimlerden ve siyasal gerekelerden dolay ilgi
duymu, ancak kendisinden nce ortaya konan modernleme aklamala-
rnn belli ynlerine de eletiri getirmitir. Mooreun sz konusu eletiri-
leri dnemin egemen modernleme anlay ierisinde kalarak gndeme
getirilmi, gelime sorununa ilikin toplumsal dzeyde yapt aklamalar,
modernleme kuramnn yeni bir biimine iaret etmitir. Mooreun kul-
land eletirel dil onu egemen modernleme ve gelime analizlerinin kar-
sna yerletirmemekte, aksine onu modernleme ve gelime aklamalar-
nn onarlmasnda nemli simalardan birisi haline getirmektedir.
Genel olarak Mooreun dncesine bakldnda, onun dnyann mo-
dernleme srelerini tarihsel ve toplumsal yanlar itibariyle anlamaya a-
ltn, Bat d dnyann gelimesi ile ilgili olarak da tek bir Bat mode-
linden ziyade farkl alternatiflerin varlndan da sz ettiini grrz. Mo-
ore, farkl yoldan gelimenin salanabileceini iddia etmekte ve bu er-
DVAN
2000/1
176
Fahrettin ALTUN
releri gelenekleri zayf drmez. (s. 56). Bkz., Joseph R. Gusfield, Tradi-
tion and Modernity: Misplaced Polarities in the Study of Social Change, Po-
litical Modernization iinde. Der., Claude E. Welch, Jr., Wadsworth Pr., Ca-
lifornia, 2. bsk., 1971, s. 47-63.
177 1960larn ortalarnda, modernleme kuramnn Batl olmayan toplumlar
hakkndaki grlerinin ampirik olarak yanllanmasnn etkisi altnda, gele-
neksel-modern toplum ayrmnn ve bu ayrm zerine kurulu olan toplumsal
deime kuramnn Weber sosyolojisinin ideal tip anlay erevesinde dzel-
tilmesi gerektii ar basan bir gr haline gelmitir. () Weberin bu meto-
dolojik grlerinden karlan sonu ise geleneksel toplum ile modern top-
lum kavramlarn tarihin balang ve biti noktalar olarak kabul etmek, top-
lumsal deime srecini ise, geleneksellik ve modernlik gelerinin her zgl
toplumsal yapnn somut oluumlar iinde karlkl ilikileri erevesinde ana-
liz etmeye almak olmutur. Bkz., (126), Kker, s. 57-58.
evede tarihsel olarak varlk bulan modelden sz etmektedir. Bu mo-
dellerden birincisi, demokratik yolun egemen anlay olarak belirdii
bir pratikler zinciri ierisinde varlk kazanmtr. Bu yol, zellikle ABD,
ngiltere ve Fransa tarafndan temsil olunmu ve burjuvazinin ykseliine
paralel olarak varlk kazanmtr. Moorea gre ikinci model, tepeden-in-
meci bir tavrn eliinde yrtlen devrimlerle kaytlanan bir pratikler
btnn ierir. Bu ikinci modelin en iyi rnekleri Japonya ve Alman-
yada gn yzne kmtr. Moore nc modelin adnn komunizm
olduunu ve u ana kadar Rusya ve inde kendisine tanklk edildiini
belirtmektedir.
Moore, modernletirici ve gelitirici modellerin farkl tipini ortaya
koyar; birincisi, modernleme ve Batllama srelerinin birbirinden ba-
msz sreler olduklar anlayn pekitirmekte
178
, ikincisi de farkl
pratikleri yok saymak yerine karlatrma yoluna giderek ABDnin temsil
ettii modelin stnln gstermeye almaktadr. Moore bylelikle
tarihsel bir perspektifte ve toplumsal alann btn boyutlarn ierisine
alacak ekilde gelimenin en iyi nasl temsil edildiini ve hangi biiminin
dnyaya yaylmasnn daha gerekli olduunu anlatmaktadr. Sonuta Mo-
oreun snflamasnda da temel bir ayrm vardr: Bir yanda demokrasinin
savunucular, bir dier yanda da diktatrle zemin hazrlayanlar bulun-
maktadr. Moore demokratik bir gelime modelinin Bat d dnya iin
art olmadn ileri srmekle birlikte yine de demokrasinin yaatld bir
gelime modelinin Bat d dnyaya yaylmasnn nemini tarihsel ger-
eklikler ve gerekliliklerle ortaya koymak istemektedir. Moore bu a-
dan da kendisinden nce zaman zaman tarihsel dayanaklardan yoksun ka-
lan gelime aklamalarn dzeltmektedir.
Moore kendisinden nce yaplan modernleme aklamalarnda gze
arpan yapsal ilevselci boyutun topluma bir sistemler btn olarak
bakmasna itiraz etmektedir. nk Moorea gre toplum bir kez bu e-
DVAN
2000/1
177
178 Modernleme almalar ierisinde azgelimi toplumlarn deime, kalknma
ya da modernleme srelerini yaarken Batllamakta m yoksa Bat kltr
ve gerekliinden bamsz bir modern zihniyet ve toplum dzenine doru
seyir halinde mi olduklar konusu nemli bir tartma alanna iaret etmekte-
dir. Bu tartma aslnda modernliin Batdan ne kadar bamsz olarak orta-
ya kt ya da mevcut tarihi ak ierisinde modernleme srecinden Ba-
tnn ne kadar kazanl km bulunduu sorularndan hareketle gndeme
gelmitir. Modernleme kuramclarnn byk bir ksm modernleme sreci
olarak adlandrdklar sreci Batllamaktan ayr, evrensel bir gereklik olarak
alglarken, bazlar modernleme ile Batllamay birbirleriyle denk grmek-
tedirler. Trk sosyolojisinde de gelime ya da modernleme problemi ya Ba-
tllama bal altnda ya da toplumsal deime bal altnda ele alnmtr.
Bu adan Ozay Mehmetin Westernizing the Thirld World ve Serge Latouc-
henin Dnyann Batllamas almalar olduka dikkat ekici almalar-
dr. Bu iki alma da, sonular itibariyle, modernleme ve gelime sreleri-
nin dnyann ya da nc Dnyann Batllamas anlamlarna gelecei-
ni vurgulamaktadrlar.
kilde grld m gelimeye doru giden toplumsal deiim de byle oku-
nacaktr. Oysa Moore, tarihsel bir yntem kullanmakta ve bu erevede
toplumsal gleri deiimin merkezine alarak onlar karlatrmal olarak
ele almak istemektedir.
Mooreun yaklamna gre toplumsal alanda yaananlar dolaysyla, tek-
nedenli aklamalar yapmak doru deildir. Ona gre toplumsal deiimin
yaanabilmesi ve zelde de gelime pratiine hz kazandrlabilmesi iin,
kltrel unsurlarn, siyasal becerinin, kiisel liderlik anlaylarnn ve eko-
nomik karlarn doru olarak deerlendirilmesi ve ynlendirilmesi gerek-
mektedir. Ancak bu faktrler, Moorea gre farkl toplumsal corafyalar-
da farkl ekillerde etkilerde bulunabilirler.
179
Mooreun ortaya koyduu dnsel ereve ciddi bir biimde toplum-
sal kodlarn nemine ve belirleyiciliine dikkat ekmekle birlikte, gelime-
de dsal faktrlerin nemine de iaret etmektedir. Toplumlarn tarihte ka-
zandklar zellikler onlarn gelime pratiklerine yansmakla birlikte bu du-
rum, toplumlararas mekanizmada gelimenin ynlendirilmesi iin aba
harcamamak anlamna gelmemelidir. Ancak oluturulacak dsal mdaha-
le mekanizmalarnn sunduu projelerin toplumsal alanda bir geerlilii ve
karl olmak durumundadr.
Sava sonras klasik modernleme anlaylarnda gndeme gelen gele-
nekmodernlik kutuplamasnn, modernleme paradigmasndan kop-
makszn, eletiriye tabi tutulduu en iyi mekanlardan birisi de Reinhard
Bendixin yazlardr. Bendix, yeni uluslarn gelimesi problemini merke-
ze almakta, sosyolojik bir ereve ierisinde bu toplumlarn gelimelerin-
de yaadklar siyasal srelerin nemini aratrma konusu yapmaktadr.
Bendix, kuramsal dayanak olarak Weberci bir ereveden yardm almakta
ve zellikle de dnemin en nemli Weberci dnrlerinden birisi olarak
belirmektedir. Weberin ideal-tip yaklamndan esinlenen Bendix, farkl
toplumsal durum ve pratikleri karlatrmal bir temelde ele almaya al-
maktadr.
Bendixin temel itiraz noktas, gelenek ve modernliin birbirlerine zt
eyler olarak nitelenerek yaanan srecin basitletirilmesidir. Ona gre
modernlik ve evrensellik durumlar tmyle gelenein karsnda yer al-
mamaktadr. Gelenek ve modernlik btnyle birbirlerini dlamak zorun-
da deildirler. rnein, modern toplumsal yaplar ierisinde de gelenek-
sel unsurlar varlklarn srdrebilirler. Ya da bunun tam tersi bir durum
aa kabilir.
180
Bendix, uluslararas dengenin mevcut durumundan hareketle Bat d
dnyann gelimesinin nemli kaynaklarndan birisinin nc Dnya
hkmetlerinin doru davranarak toplumsal yaplarn deiim ynnde
harekete geirebilmeleri olduunu belirtmektedir. Bendix yle bir dnya
dengesi varsaymaktadr ki bir yanda, yneten toplum, te yanda ise izleyici
DVAN
2000/1
178
Fahrettin ALTUN
179 Bkz., (40), Harrison, s. 49-50.
180 Bkz., (40), Harrison, s. 44.
toplumlar yer almaktadr. Bu dengede karlkl doru hamleler yapld-
nda ulusal ve uluslararas balamlar dnme urayabilecektir. Ham-
lelerin doruluunun snand alanlarsa toplumsal mekanlardr. Azgeli-
milik srecine tanklk eden toplumsal yaplarn modernletirilebilmesi
iin, toplumsal geerlilik mekanizmalarnn doru ynlendirilmeleri ge-
rekmektedir.
181
Bendix toplumlarn isel mekanizmalar zerine younlam ve bu me-
kanizmalarn dntrc etkilerini aratrmtr. Bendix bu erevede Ja-
ponyadaki modernleme srecini ele alm ve burada ampirik bir alma
yrtmtr. Bendix, Weberin Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu
isimli almasnda ne srd tezden
182
esinlenerek Samuraylarn mo-
dernlemedeki olumlu rolleri zerinde durmutur.
Modernleme kuramn besleyen ve genel modernleme paradigmas-
nn retilmesine katkda bulunan nemli dnrlerden birisi de Cyril E.
Blacktir. Black, 1966 ylnda yaymlanan The Dynamics of Modernizati-
on
183
isimli almasyla, Bat d toplumlarn toplumsal gelime sorun-
larn ele almakta ve ortaya koyduu yaklamlarla Bendix ve Mooreun
isel eletirel konumlarn paylamaktadr. Yani o da modernleme para-
digmasnn ierisinde dnce retmekte, ve bu ynyle de modernle-
me kuramnn retimine katkda bulunmaktadr. Black, toplumlarn ge-
leneksel, tarmsal, krsal bir yaam biiminden aklc, endstriyel ve kent-
sel bir yaam biimine doru hareketini konu edinen modernleme a-
lmalarnn
184
retimine katkda bulunmaktadr.
Black modernleme almalarn deerlendirmekte ve kendince Bat d-
toplumlarn gelime srelerini dzenleme araynda olan bir modern-
leme yaklam ortaya koymaya almaktadr. Blacke gre klasik mo-
dernleme almalar
185
bilgi art, politik geliim, ekonomik byme,
toplumsal hareketlilik ve kiisel farkllama gibi modernlemenin vazge-
ilmezleri ile ilgilenmekte, ancak bu unsurlar arasndaki ilikiyi doru ko-
DVAN
2000/1
179
181 Bkz., (40), Harrison, s. 45.
182 Weber bu nemli almasnda, Protestan ahlakn kapitalizmi douran aba-
lara kltrel bir dayanak oluturduunu ve byk oranda, kapitalizmin Ba-
tda ortaya knn nedenini bu kltrel dayanan akladn ne srer.
Weber bylelikle kltrel alana ait grlen bir oluumu modernliin en te-
mel grnglerinden birisi olan bir durumun aklanmasnda merkeze alm
olmaktadr.
183 Bu kitap adalamann tici Gleri adyla Trkeye evrilmitir. Atflar-
da eserin evirisi kullanlacaktr. Bkz., C.E. Black, adalamann tici G-
leri. ev., F. Gm, Verso Yay., Ankara, 1989.
184 A.g.e., s. 7.
185 Blackin, Mooreun ya da Bendixin eletirmek zere atf yaptklar klasik mo-
dernleme almalar 1950li yllara denk dmektedir. Genel perspektifin
inas noktasnda klasik modernleme almalar ile 60larn ortalarnda gn-
deme gelen snrl itirazlar ve yeni ereveler arasnda ok bir fark olmad
ortadadr.
yamadndan her birini tek tek ele almaktadr. Black bu srelerdeki de-
iim ve dnmlerin birbirlerini besleyecei ve bu adan birlikte deer-
lendirmeleri gerektii grndedir.
186
Bu unsurlar toplumsal alann
farkl birimleri olarak gndeme gelmi olsalar da birlikte genel toplumsal
sreci etkileyeceklerdir. Blackin klasik modernleme yaklamlarna sun-
duu ikinci eletiri, bu yaklamlarn Batllama srecini kendi dndaki
dnyaya fazlaca dayatt eklinde olmutur. Blacke gre modernleme ve
gelime srelerini desteklemekle Batllama srecini dayatmak birbirin-
den farkl eylerdir. Ona gre, Batl modernleme yaklamlar genel bir
modernleme alanna yatrm yapmal ve zel olarak da kendi kimliini
ne karmamaldr. Aksi takdirde Bat d toplumlar iin nerilen geli-
me paketleri ilevsiz ve hatta cevapsz kalmaktadr. Blacke gre zaten ge-
nel modernleme srecinin desteklenmesi, Batl kimlie kaytl temel
dorularn dnyaya yaylmas anlamna gelecektir.
187
Black, Bat d top-
lumlar iin esas problemin, Batl kurum ve deerlerin sradan ve yzey-
sel bir biimde taklit edilmesi deil, daha ziyade, geleneksel yaplarn
ada olgulara uyarlanmas olduunu iddia etmektedir.
188
Kukusuz
Black, bu iddiay ortaya atarken, ada/modern olgularn halihazrda Ba-
t tarafndan temsil edildiini de inkar etmemektedir. Ancak Black, mo-
dernleme kavramnn anlamn ortaya koymaya alrken, modernleme
ile Batllamay ya da Avrupallamay e tutmay eletirmektedir.
189
Black salt Batnn gelimiliini aklamak zere ortaya atlan, sanayile-
me, sanayi devrimi, kapitalizmin ykselii gibi kavramlar yetersiz bulmak-
ta ve daha kuatc olan modernleme kavramn nermektedir. Black mo-
dernleme kavramnn, gerek evrensel yan gerekse de devingen niteli-
i dolaysyla tercih edildiini belirtmektedir. Black modernlemeyi, ta-
rih boyunca gelimi kurumlarn insann bilgisindeki grlmemi art
yanstan ve hzla deien ilevlere uyarlanmas sreci olarak tanmlar.
Blacke gre bu sre, bilimsel devrime elik etmekte ve insann kendi ev-
resini denetlemesine olanak vermektedir.
Black de modernlemeyi genel bir sre olarak deerlendirmekte ve
dnya apnda yaanan ya da yaanacak bir oluum olarak ele almaktadr.
Ona gre bu srece ilk kez Bat Avrupa dahil olmutur, ancak bu, mo-
dernlemeyi Bat Avrupann ya da Amerikann mlk haline getirmez.
Blacke gre, on dokuzuncu ve yirminci yzylda yaanan gelimeler u ya
da bu biimde modernlemenin Bat d dnyaya da tanmasn berabe-
DVAN
2000/1
180
Fahrettin ALTUN
186 Bkz., (183), Black, s. 7.
187 Blackin, daha dorusu klasik modernleme yaklamlarna bu kuramsal ere-
ve ierisinde kalarak eletiri getirenlerin yaklam, gnmz Batsnda zne-
siz bir dnya siyaseti neren kreselleme kuramclarnn ncs saylabilir ka-
naatindeyiz.
188 Bkz., (183), Black, s. 8.
189 Blacke gre, on yedinci yzyl ngilteresinin ya da Fransasnn Batllamala-
rndan, ya da yirminci yzylda Japonya tarafndan Manuryann Avrupal-
latrlmasndan sz edilemez. A.g.e., s. 17-18.
rinde getirmi ve dnya modernleme srecinde genel bir dnme ta-
nklk etmitir.
Black, gelenek ve modernlik ilikisini ele alrken Weberin ideal-tip yak-
lamndan yararlanmakta, bu iki sreci kartlklar itibariyle kavramsalla-
trmaktadr. Black gelenek ve modernlik olarak adlandrlan bu iki srecin
birbirlerinden nasl ve hangi dzeyde ayrldklarn
190
ortaya koymaya
almaktadr. Blackin dnsel erevesi modernleme srecine ilikin
olarak daha nce egemen olan iyimserci bak asnn ciddi bir biimde
yprandn gsteren bir zihin durumunu temsil etmektedir. Black, gele-
nek ve modernleme srelerinin birbirleriyle atan yanlar dolaysyla,
modernlemenin potansiyel olarak bir gerilimi de bnyesinde tayaca-
n dnmtr. Black bu noktadan sonra modernlii, yaratc ve ykc
yanlar erevesinde ele almaya balamtr.
191
Black modernleme sre-
cinin bir bedeli olduu dncesinden hareketle, modernleme ile gele-
neksel yaplarda yaanmaya balanan tahribatlara iaret etmektedir. Black
modernlemenin toplumsal alann btn katmanlarnda yapt ykc et-
kilerden bahsetmekte ve modernlemenin gelenein sunduu korunakl
alan tahrip ettiini, ancak bunun karl olarak da modern rgtlerin
retilememesinden dolay da bir ok yeni sorunun yaanacan ifade et-
mektedir. Bu ortamda, iddet olaylarndaki arttan, insani ilikilerin za-
yflamasna kadar modernleme sreci, ilk bata olumsuz yanlar ile ken-
disini gsterecektir.
Black, yntem dzeyinde yapsal ilevselci kuramla da hesaplamakta-
dr. Black, bir yandan yapsal ilevselciliin toplumlar sistemler olarak
grmekle, bir bakma onlar canl organizmalar olarak ele aldklarn be-
lirtmekte ve bu durumu onun olumluluu olarak nitelemektedir. Ancak
Black de, Bendix ve Moore gibi, yapsal ilevselci ereveye eletiri getir-
meyi ihmal etmeyecektir. Blacke gre yapsal ilevselciliin srekli bir
denge vurgusuyla karmza kmas abartl bir vurgudur ve toplumsal
gereklik karsnda zayf dmektedir. nsan ve eylemleri Blacke gre
deiim srecine kodlanmtr ve bu durum tek bana denge kavram ile
aklanamaz. Black, deiim faktrnn gzden rak tutulmamas ge-
rektiini belirtmekte ve toplumlarn tarihleri sz konusu edildiinde bu
kavramn merkezi bir nemi olduunu iddia etmektedir.
192
Blacke g-
re, modernlikle karlalan tarihsel ann en temel zelliklerinden biri ok
DVAN
2000/1
181
190 A.g.e., s. 20.
191 O halde, adalama, insann bozulmas ve ac ekmesi trnden yksek bir
fiyat karlnda yeni olanak ve umutlar getiren ve ayn zamanda hem yara-
tc, hem de ykc bir sre olarak dnlmelidir. A.g.e., s. 36.
192 Black, yntem dzeyinde, ayrca, toplumsal alanlarn zmlemesini yapar-
ken Marksist olsun olmasn snf temelli yaklamlara kar kmakta ve bu
yaklamlarn ilevsizliinden bahsetmektedir. Black, bunun yerine mesleki
kategorileri, toplumsal katman ve kar gruplarn merkeze almakta ve by-
lelikle toplumsal alann dnmdeki nemine bir kez daha dikkat ekmek-
tedir. Bkz., a.g.e., s. 59.
gl bir deiim frtnasnn balamasdr. Bu deiimin kaynanda ise,
bilginin artmas, baka bir deyile dnsel alanda yeniliklerin yaanmas,
siyasal btnleme, ekonomik byme, toplumsal hareketlilikte yaanan
devinimler, kiiliin toplumla uyuma srecinde grlen hareketlilik yer
almaktadr.
193
Black deiimin dinamizmini toplumun farkl birimleri
olarak deerlendirdii mekanizmalarnda yaanan hareketliliklere bala-
maktadr.
Black, Bat d toplumlarn gelime sreleri ele alnrken iki noktann
nemli olduundan sz etmektedir. Gelime sreci ierisinde olan top-
lumlar, bir yandan geleneksel kurumlarn modern ilevlere uyarlamak du-
rumunda olan toplumsal birimler, te yandan da d glerin etkileriye
dntrelebilecek siyasal yaplar olarak deerlendirilmelidirler. Blacke
gre Bat d toplumlarn karlatklar sorunlar isel olduundan bu top-
lumlarn geleneksel kurumlarn modern ilevlere uyarlamak gerekmekte-
dir. Bu uyarlamann hangi kriterlere gre yaplaca sorusunun cevab ise
Blackte olduka aktr. Black, bu uyarlama srecinin baarl olabilmesi
iin modernlikle ilgili modellerden esinlenilmesi gerektiini iddia etmek-
tedir. Daha nceden yaanan tarihsel deneyim ve birikimlerden yararlan-
mak gerekmektedir. Black, bu erevede, hem isel yaplara hem de dsal
mekanizmalarn modernlemedeki, dolaysyla da Bat d toplumlarn ge-
limesinin salanmasndaki, nemlerine dikkat ekmekte
194
ve bylelikle
de kendisinden nceki gelime yaznyla byk oranda rtmektedir.
195
Black modernlemenin gereklemesinin belli aamalara bal olduunu
daha dorusu modernleme sreci ile karlald andan itibaren alma-
s gereken baz zorluklar bulunduunu ifade etmektedir. Black bu aama-
larn drt balk altnda toplanabileceini dnmektedir.
i. Modernliin zorlamas: Bir toplumsal yap ierisinde varolan gelenek-
sel bilgi kalplar erevesinde modern dnce ve kurumlarla ilk kez tan-
lmas ve modernliin savunucularnn gn yzne kmas;
196
ii. Modernletirici nderliin kurumsallamas: Kuaklar boyunca sren
ve olduka sert geen bir devrimci pratikler zinciri ierisinde modernleti-
rici nderlerin geleneksel nderlerin yerini almas;
197
DVAN
2000/1
182
Fahrettin ALTUN
193 A.g.e., s. 53-54.
194 A.g.e., s. 57.
195 Bu noktada Blackin Bat aydnlanmasnda erevesi izilen modern bilgiye
ilikin deerlendirmeleri nemlidir. Modern bilginin yapt etki geleneksel
kurumlarn yrtmekle ykml olduu ilevleri deitirmek biimindedir ve
bu da ayrca kurumlarn kendilerini etkiler. te bu anlamda modern ilevlerin
geleneksel kurumlar zerindeki etkileri modernleme srecinin znde yer
alr. A.g.e., s. 61.
196 Black bu aamadan bahsederken bunun Batda nasl baarldn ve Gali-
leonun Engizisyon mahkemesinde yarglanmas gibi zorluklarla nasl yzle-
ildiini anlatmaktadr. A.g.e., s. 74-76.
197 Black modernletirici nderliin kurumsallaabilmesi iin temel zelliin
varlndan bahsetmektedir. Birinci zellik, siyasal nderlerce modernle-
iii. Ekonomik ve toplumsal dnm: Ekonomik bymenin ve top-
lumsal deimenin salanmas ile birlikte bir toplumun krsal ve tarmsal
arlkl yaam biimlerinden kentsel ve endstriyel yaam biimlerine
doru dnmesi;
198
iv. Toplumun btnlemesi: Bu aamada ekonomik ve toplumsal dn-
m btn ynleriyle tamamlanacak ve toplumsal yap esasl bir biim-
de yeniden rgtlenecektir.
199
Black, bu aamalar temelinde uluslar snflandrm ve dnya yzeyin-
de yedi farkl model ierisinde bu aamalara tanklk edildiini ya da edi-
leceini iddia etmitir.
200
Blackin kuramsal erevesi ierisinde Bat d
toplumlarn daha iyiye gidebilmeleri ve gelimeyi yaayabilmeleri onlarn
modernlemesine baldr. Blacke gre, modernleme aamalarnn so-
nuncusuna ancak Batl toplumlar ulaabilmi, daha dorusu bu aamann
beraberinde getirdii sorunlarla en nce onlar yzleebilmitir.
zetle ifade edecek olursak, modernleme paradigmasnn ngr ve
nerilerini paylaan ve hatta bir adm teye gtren sz konusu isel
eletirilerin sahipleri, en temelde Batl olmayan toplumlarn gelime s-
relerinde baz geleneksel unsurlarn da ilevsel olabileceklerini ortaya
koymaya alm, kendilerinden nceki modernleme kuramclarnda
pek gze arpmayan tarihsel boyutu inceleme alanlarna dahil etmi, ya-
psal ilevselciliin kalpsal alglamalarnn yetersiz yanlarn vurgulam-
lardr. Bylece, Batllama sreci ile modernleme srecini, olanak ere-
vesinde, birbirlerinden ayrmlardr. Ancak, buna ramen onlar, mo-
dernleme paradigmas ierisinde kalarak gelime sorununu ele almlar-
dr. Sava sonras modernleme almalarnn gndeme geldii ilk d-
nemlerde Bat d toplumlarn gelime srelerine ilikin olduka iyim-
serci bir hava kendisini hissettirmitir. Ancak 1960larn ortalarna doru
DVAN
2000/1
183
me kararllnn ifade edilmesi; ikinci zellik, tarmsal yaamn erevesini
izdii kurumsal yaplarla olan ilikilere net bir biimde son verilmesi ve en-
dstriyel bir yaam biimine geilmesi; nc zellik ise, siyasal bir rgtn
bulunmad toplumlarda siyasal olarak rgtlenmi bir toplum yaratlmas-
dr. A.g.e., s. 77.
198 Black gelimi lkelerde bu aamann ngilterede 1832den 1945e, Fran-
sada 1848den 1945e, Birleik Devletlerde 1865den 1933e dek srd-
n belirtmektedir. Black, modernlemekte olan lkelerde bu aamaya daha
sonra tanklk edildiini belirtmektedir. Bu aamayla Rusya 1917de, Trki-
ye 1923te, Brezilya 1930da, in 1949da ve Msr 1952de balayan ve de-
vam eden bir srete karlamlardr. A.g.e., s. 81.
199 Black, bu drdnc aamadaki gelime dzeyini nitelemek zere, baarl
toplum, ileri toplum, sanayi toplumu, aklc toplum gibi adlandr-
malardansa btnlemi toplum kavramn tercih etmektedir. Black mo-
dernleme sreci ile karlaan toplumlarn gelime srelerini tamamlayabil-
meleri iin, btnleme sorunlarn zmeleri gerektiini ne srmektedir.
A.g.e., s. 85-92.
200 A.g.e., s. 94-98. Ayrntl bilgi iin bkz., a.g.e., s. 109-128.
bu iyimser tutum artk ortak bir tavr al olmaktan uzaklaacak
201
, daha
temkinli ve sistematik aklama biimleri sahneye kacaktr. Bu dnemde
retilen modernleme almalarnn nemli bir blm daha eletirel ve
uzun vadeli bir perspektiften hareketle ortaya konmutur. Bu almalar,
modernlemeyi, ok kolay elde edilebilir, ksa vadede sahip olunabilir bir
sre olarak grmekten ziyade, olumsuzluklar ve kendisine ulamadaki
zorluklar ile ne kan bir proje olarak deerlendirmektedirler. Modern-
lemenin gelenekle girdii ilikide sergiledii ykc tutum dolaysyla a-
a kan sorunlar daha etrafl bir biimde kavranmak istenmi ve Bat ve
Bat d toplumlar aras ilikiler daha fazla gndeme getirilmitir. Yapsal-
c ilevselci paradigmann nemli baz nermeleri eletirilmi ve ilerleme-
ci, neoevrimci bak alar da dzeltilmeye allmtr. Ancak, onlar da
bu abalaryla, modernleme almalarnn ileriye gtrlmesine, mo-
dernleme paradigmasndan hareketle, gelime sorununun ele alnmasnn
kurumsallatrlmasna hizmet etmilerdir. Bu kuramclarda da srekli bir
iyi tanm olmu ve nihai dzlemde bu iyinin tanm, aslnda kendisi
Batnn ortaya koyduu bir toplum dzeninin belli unsurlarnn Bat d
dnyaya tanmasndan baka birey olmayan modernleme srelerine
bal klmtr.
Sonu
Bu izlek zerinde, aydnlanmann dnyay zgrletirme arsndan il-
ham alan, on dokuzuncu yzyln ilerlemeci yaklamlarnda filizlenen ve
1945 sonrasnda ereve kazanan modernleme paradigmasna ve mo-
dernleme kuramnn gelime konusunu ele al biimine dair birka to-
parlayc not dmek yerinde olacaktr.
1. Yaplan aklamalar, yaanan dnemdeki dnya dengesini geerli kl-
ma (merulatrma) abasnn bir rn olarak karmza kmaktadrlar.
Bu aklamalara gre, Bat, mevcut konumunu kendi isel dinamikleri ve
olumlu nitelikleri dolaysyla elde etmi ve modernlemitir. Dolaysyla
Bat dnda kalan toplumlar da, halihazrdaki durumlarn kendi isel ye-
tersizliklerine borludurlar. Bu balamda modernleme srecinde gele-
neksel yaplarn oluturduu engellerden sk sk sz edilmitir.
2. Modernleme kuramclar, mevcut aklamalarn ideal tipler olarak
kabul ettikleri, ancak ada dnyada karlklarn bulma noktasnda da
hibir sknt ekmediklerini dndkleri, moderngeleneksel ayrmna
dayandrmlardr. Moderngeleneksel ayrmna temel olan zellikler or-
taya konmu ve bu nitelikler erevesinde toplumlarn yaadklar sreler
aklanmaya allmtr. Genel olarak modernlie ait nitelikler olarak,
DVAN
2000/1
184
Fahrettin ALTUN
201 The Passing of Traditional Societynin ikinci basks iin Lernern, birinci bas-
kdan alt yl sonra, yazd nsz bu adan olduka nemlidir. nk bu n-
sz Lerner zelinde 1950li yllarn iyimserliinin nasl ve neden daha son-
ralar ortadan kalkmaya baladn gzler nne sermektedir.
kentleme, endstrileme, okuma yazma oran, sekler yaplarn egemen
olmas, demokratik ideallerin kabul grmesi, evrensel insani deerlerde
ortaklalmas ve yeniliklere aklk gibi geler gsterilmitir. te yandan,
geleneksellie ait nitelikler olarak da dinsel ve mitsel gelerin hakimiyeti,
duraan kabul edilen bir toplum yaps, yeniliklerden holanmama ve si-
yasi yaplarn anti-demokratik yan gibi hususlara iaret edilmitir. Bu iki
toplum tipine bir de gei aamasn yaayan toplum tr eklenmitir.
Bu toplum tr de modernliin rzgarna kaplan geleneksel toplumlarn
yaadklarn karakterize eder. Gei aamasndaki toplumlar bir yandan
yeni srelere uyum salamaya alrken dier yandan da geleneksel un-
surlarn modernlie direnen yanlar dolaysyla zorluk ekmek durumun-
da kalacaklardr.
3. Modernleme kuramclar, Bat dnda kalan toplumlarn mevcut az-
gelimiliklerinin ortadan kalkabileceini ve bunun da bu toplumlarn ge-
limesine ve modernlemesine bal olduunu ortaya koymulardr. Mo-
dernlemeci dnrler, Bat dnda kalan toplumlarn mevcut durumla-
rndan kurtulabilmeleri iin toplumsal alann her ynden kalknmas ge-
rektiini belirtmekte ve Bat d dnyann kalknmas srecini genel mo-
dernleme sreci ile zdeletirmektedir. Bat dnda kalan toplumlarn
modernleme srecine katlmalar olanakldr. Ancak bu olanan gerek-
lemesi iin onlara dardan yardmc olmak gerekmektedir. Bu ereve-
de dsal mdahale mekanizmalarnn nasl oluturulmas ve iletilmesi
gerektii sorusu da yine modernleme kuram ierisinde nem kazanm-
tr. nk Batda modernleme isel ve doal ileyii olan bir srecin
rn olarak uzun bir srede ortaya kmtr. Bat modernlik ad verilen
son ve en mkemmel aamaya varana dek kendi isel dinamiklerinden ya-
rarlanmtr. Bat srekli hareket halinde olmu ve birok farkllama s-
reci ile kar karya gelmitir. Buna karn, Bat dnda kalan toplumlar
duraan toplumlardr ya da en iyi olaslkla ok uzun srelerde, yava de-
ierek varlklarn srdren toplumsal yaplara sahiptirler. Bu yava ile-
yen ya da hi ilemeyen deiim srecinin ise dardan mdahaleyle ha-
rekete geirilmesi gerekmektedir.
202
4. Bat dnda kalan toplumlara Batnn mevcut kazanmlarna kaynak-
lk eden dinamikler tanmaya allacaktr. Batl olmayan azgelimi top-
lumlar, Batnn stnlne ve modernliine gereke olan nitelikleri ya
transfer yoluyla ya da kendi i dinamikleri tarafndan retilmeleri suretiy-
le, elde etmek durumundadrlar. Geliebilmenin en temel art budur.
Kalknmann gerekletirilebilmesi iin bir yandan toplum ierisinde, kl-
trel unsurlara bal olarak gndeme gelen, giriimci bir ruha serbestiyet
(zgrlk) kazandrlmas, bir dier yandan da modernlik rzgarlarnn
dardan ieriye doru esmesi gerekmektedir.
DVAN
2000/1
185
202 Dolaysyla, Batl olmayan toplumlarda modernleme, her halkarda, Batl
toplumlarn dardan mdahalesi sonucunda ortaya kan bir deiim sreci-
ni ifade eder. Bkz., (126), Kker, s. 51.
5. Modernleme kuramclar, bu amalar dorultusunda gerek ulusal
gerekse de uluslararas dzeyde siyasi, toplumsal ve ekonomik dzenleme-
lerin yaplmas ve belli planlamalara gidilmesi gerektiini savunmulardr.
Amerika Birleik Devletleri en modern toplum biimini temsil ettiinden
ve dnyadaki nder toplum tipini oluturduundan bu sreler onun ta-
sarlad dnya dzeni ierisinde gerekletirilmelidir. Ayrca, nc
Dnyada modernlemenin, Batda eitim grm ya da Batl deerleri
benimsemi nc kadrolar tarafndan olduka ileriye gtrlebileceine
de inanlmaktadr.
6. Modernleme paradigmasndan hareket eden gelime analizleri, mo-
dern Bat toplum dncesinin en temel unsurlarn bnyesinde barndr-
makta, yaanan toplumlararas ekime ortamnda genelde Batnn zelde
ise Amerikann karlarn gz nnde bulundurmakta ve bu erevede
makro boyutta iddialar olan bir toplumsal deime kuram ortaya koy-
maktadr. Modernleme kuram, bu erevede kimlik kazanmakta ve kal-
knma probleminin salt ekonomik bir sre olarak alglanmasna kar -
karak toplumlarn gelime srelerini onlarn modernleme deneyimleriy-
le birebir ilintilendirmektedir. Modernleme kuram bu haliyle kalknma
sorununa dair yaplan aklamalarn snrllklarn ortaya koymakta ve kal-
knmann toplumsal alann btn klcal damarlarnda hissedilmesi gereken
olduka kapsaml bir sre olduunu ne srmektedir.
DVAN
2000/1
186
Fahrettin ALTUN

123-186 F Altun-Libre PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

123-186 F Altun-Libre PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Giri

gelime olgusunu ele alan ve bu ele alta modernleme paradigmasndan

You might also like