BRZA IZRADA PROTOTIPA (RAPID PROTOTAYPING)

Termin Rapid Prototyping (RP) oznaava itavu klasu tehnologija kojima je

mogue, direktno iz digitalne dvodimenzionalne prezentacije nekog objekta ili modela
napravljenog u CAD (Computer Aided Design), alatima stvoriti njegovu fiziku
prezentaciju: posve funkcionalan i relativno kompleksan radni prototip. Brza izrada
prototipova je relativno nova tehnologija u industriji koja treba da rijei probleme i
ogranienja tradicionalnih metoda izrade prototipova. Za razliku od substraktivnih
procesa, kod kojih se dio dobija skidanjem estica (najvei broj klasinih obrada
skidanjem strugotine), RP je aditivni proces kod koga se prototip stvara pomou
tankih slojeva koji se slau jedan iznad drugog, obrazujui na taj nain vrst prototip.

Prototipovi dobijeni nekom od RP tehnologija imaju irok spektar primjene, ali da
se najvie primjenjuju u mainstvu, gdje su prototipovi potrebni ne samo za
vizualizaciju ili kao gotovi dijelovi, ve se na njima rade i ispitivanja, koja u razvoju
proizvoda imaju zadatak da utvrde nedostatke budueg proizvoda. Takoe, primjenu
prototipova imamo i u arhitekturi, medicini, industriji namjetaja i sl. U nekim od
prethodni oblasti prototip ima identinu ulogu kao i u mainstvu, dok sa druge strane,
npr. u medicini prototipovi se mogu koristiti kao implatanti gotovi dijelovi) Prototipovi
se najee u literaturi dijela na (slika ):

konceptualne modele (omoguuju vizualizaciju proporcija kao i generalno
sagledavanje izgleda proizvoda);
geometrijski prototip (slui za provjeru mogunosti manipulacije,
posluivanja i korienja proizvoda; omoguuje preciznu vizualizaciju,
ukljuujui i eljeni kvalitet spoljane povrine);
funkcionalni prototip (slui za provjeru jedne ili vie funkcija budueg
proizvoda);
tehniki prototip (odgovara serijskom modelu i izrauje se na osnovu
kompletne dokumentacije, manja odstupanja mogua su u korienim
materijalima kao i u malim, nebitnim geometrijskim detaljima; principijelno,
od serijskog proizvoda se razlikuje samo po nainu izrade).



Figure 1: Podjela prototipova
ZNAAJ RP ZA RAZVOJ PROIZVODA
Znaaj RP za razvoj proizvoda se ogleda u njegovoj integraciji iji se ciljevi mogu
podijeliti u tri faze i to u podrka simultanom ininjerstvu, podrka pri odluivanju u
razvoju proizvoda i pri smanjenju vremena izrade prototipa. Ovaj model vanosti RP
za razvoj proizvoda prikazan je na slici.

Figure 2. Ciljevi upotrebe RP tehnologija pri Razvoju proizvoda

S druge strane RP tehnologije imaju vanu ulogu i pri integraciji sa Reverzibilnim
ininjerstvom jer daju dosta prednosti i mogunosti prilikom razvoja novog proizvoda.
Mjesto i uloga RR i Reverzibilnog ininjerstva
1
u okviru integrisanog procesa
projektovanja i proizvodnje, mogu se sagledati sa ematskog prikaza na slici .

1
Pojam reverzibilno inenjerstvo (eng. reverse engineering) u okviru mainstva, u uem smislu,
moe se definisati kao proces dupliranja neke postojee komponente, sklopa ili proizvoda, bez pomoi
crtea, tehnike dokumentacije ili kompjuterskog modela.

Figure 3: Mjesto i uloga RP i Reverzibilnog ininjerstva u okviru integrisanog procesa
projektovanja i proizvodnje
U okviru savremene integracije procesa projektovanja i proizvodnje, znaajna
panja se posveuje integraciji tehnologija RE i Rapid Prototypinga (RP), koja se
moe posmatrati i kroz potrebu za prevazilaenjem problema u translaciji izmeu
"svijeta elektronskog modeliranja" i "fizikog svijeta". Dok RE, kao to je
napomenuto, ima za cilj automatsko generisanje kompjuterskog modela od
postojeeg fizikog, RP ima za cilj da na osnovu kompjuterskog modela kreira fiziki
model, i to brzo i direktno uz minimalnu ljudsku pomo. Mada su se obje tehnologije
razvijale praktino nezavisno jedna u odnosu na drugu, dananja istraivanja su sve
vie usmjerena ka njihovoj integraciji.

DEFINICIJA I OSNOVNI PROCESI RP

DEFINICIJA: Rapid Prototyping (RP) predstavlja grupu tehnologija pomou kojih
se fiziki modeli izrauju direktno iz 3D CAD, bez korienja alata i pribora. Pored
varijante da se raunarski model stvara u CAD-u, mogua je i varijanta da se ve
postojee fiziko tijelo digitalizacijom i povratnim modeliranjem pretvori u CAD model
a zatim ukljui u RP proces.
Iako postoji nekoliko RP tehnologija, osnovni procesi kod svih se baziraju na pet
osnovnih koraka, a to su (slika):
1. Stvaranje CAD modela
2. Prevoenje CAD modela u STL format
3. Sjeenje STL fajla na tanke unakrsne slojeve
4. Stvaranje modela vezivanjem jednog sloja preko drugog
5. ienje i finalizacija modela


Figure 4: Osnovni procesi pri izradi modela Rapid Prototyping tehnologijom
Da bi se izradio prototip prethodno je potrebno proi kroz proces dizajna.
Potreba za odreenim proizvodom, koji moe biti nov ili poboljan stari, mora
zapoeti konceptom. Nakon toga izrauje se preliminarni dizajn u obliku skice,
tehnikog crtea ili CAD vrstog modela. U ovom dijelu procesa mogu se vriti
preliminarna ispitivanja pomou raunala, kao to su analiza naprezanja ili
sukladnost objekata u sklopu. Nakon toga slijedi izrada prototipa pomou kojeg se
verificira oblik, dimenzije, tonost, sukladnost ili se koristi za testiranje mehanikih
svojstava. Sve greke i mane koje se detektiraju na prototipu ispravljaju se u CAD
datoteci i proces izgradnje novog prototipa se ponavlja. Ciklus izrade prototipa
definiran je shematskim prikazom na slici (Slika).

Figure 5: Ciklus brze izrade prototipova

Nakon izrade vrstog modela u CAD alatu, model je potrebno eksportirati u
STL datoteku kako bi se takva datoteka pripremila za razliite tipove RP sustava.
Neki sustavi mogu prihvatiti STL datoteku direktno u interni program ureaja gdje se
datoteka dorauje, tj. priprema za proces izgradnje fizikog modela. Na tritu postoje
aplikacije za pripremu razliitih CAD formata u STL datoteku. Te aplikacije slue za
analizu, popravljanje i optimizaciju 3D modela, rezanje modela na slojeve,
pozicioniranje i orijentaciju modela u komori i postavljanje potporne konstrukcije.
Nakon to je STL datoteka importirana u ureaj podeavaju se parametri ureaja.
Prednosti postupka brze izrade prototipa:
Skraenje vremena razvoja proizvoda i snienje trokova;
Skraenje vremena dolaska proizvoda na trite;
Omoguena dobra komunikacija izmeu funkcija marketinga, inenjerstva,
proizvodnje i prodaje;
Primjena fizikih prototipova za analizu kritinih elemenata konstrukcije;
Testiranje funkcijskih prototipova prije izrade alata za izradu proizvoda;
Precizno definiranje potrebnih alata za izradu proizvoda.
Nedostaci postupka brza izrade prototipa:
Ogranien izbor materijala;
Kvaliteta povrine;
RP/RM neekonomian kod velikih serija;
Ograniene dimenzije modela;
Nedostatak kompleksnosti dizajna koji bi RP inilo konkurentnim.

VRSTE RP TEHNOLOGIJA

Postoji vie razliitih klasifikacija Rapid Prototyping tehnologija. Na slici data je
klasifikacija koja se zasniva na vrsti sredstva koje se primjenjuje za izradu modela.
Uoava se da postoje tri vrste materijala koje se koriste, a to su:
1. fluid (fotopolimer koji prilikom osvjetljavanja laserskim zracima ili UV lampom
otvrdnjava);
2. diskretne estice koje ovravaju ili pomou specijalnog sredstva za
povezivanje ili pod uticajem laserskih zraka;
3. vrsti materijali plastine folije, papir, tanak lim.
Navedena klasifikacija nije kompletna, u njoj su date samo neke od najee
primjenjenih vrsta RP. U klasifikaciji su zadrani originalni engleski nazivi za pojedine
tehnologije.
Pored navedene klasifikacije, postupci RP se mogu podijeliti i prema tome kakav
se izvor svjetlosti primjenjuje u procesu. Prema tom principu postoje postupci kod
kojih se potrebna svjetlost radnom medijumu predaja na jedan od slijedeih naina:
taka po taka;
po odreenoj povrini.
Podjela se moe jo izvriti i prema tome u koju svrhu e se koristiti budui
model, a prema tom kriterijumu RP se dijele na one kojima se dobijaju:
dizajn prototipa
funkcionalni prototip

Figure 6: Vrste RP tehnologija

Teko je rei koja od RP tehnologija je najzastupljenija, jer zavisno od vrste
prototipa i njegove namjene koriste se razne tehnologije. Prema nekim literaturnim
izvorima najkoritenije RP/RT tehnologije su: SL, SLS, FDM, LOM i 3DP. U nastavku
rada bie detaljhno samo razraebn princip rada 3D tampaa jer je ovo naova
tehnologija koje je sve vie zastupljena u mauinstvu, a pogotovo kada je rije o
prototipovima koji se koriste u procesu razvoja proizvoda.
Na slici prikazao je poreenje pojednih RP tehnologija zavisno od pojedinih
karakteristijka prototipa.

Figure 7: Poreenje pojednih RP tehnologija


3D TAMPAI
Trodimenzionalno tampanje dijelova ili 3D printing se zasniva na tehnologiji
klasinih ink-jet tampaa i predstavlja logian nastavak ove tehnologije. Ova
tehnologija je ustvari jeftinija verzija brze izrade prototipova. Na osnovu patentirane
tehnologije 3D tampe, koja je razvijena na Institutu za tehnologiju, Masausets
(MIT), kompanija ZCorp je razvila i komercijalizovala 1997. godine svoj prvi 3D
tampa, Z402 sistem. Ova tehnologija koristi prakaste materijale i princip
vezivanja estica praha adhezivima. Vezivno sredstvo nanosi se na prah kroz glavu
za tampanje. Sitne kapljice veziva se izbacuju kroz otvore glave termalnim inkdet
postupkom. To postavlja odreena ogranienja u izboru vezivnih sredstava, ali sam
princip izrade je dovoljno svestran da se nove primjene stalno pojavljuju. Sa druge
strane, analogno 2D inkdet tampaima, ovakav sistem moe izraivati i predmete u
boji.
Princip rada ove tehnologije vrlo je jednostavan: ink-jet glava selektivno polae
(odnosno tampa) vezivnu tenost na sloj praha. Na mjestima gde tenost pada na
prah, estice praha se lijepe zajedno u vrstu cjelinu, dok se nepovezani prah oko
"polivenih" podruja zadrava kao privremena potpora. Platforma s modelom se
zatim sputa, dodaje se novi sloj praha i proces se ponavlja. Kada se model dovri,
sav suvian prah "oduva" se pomou vazduha pod pritiskom, a model moe ii na
dodatnu obradu voskom, lijepkom i slinim materijama koje poveavaju trajnost
samog prototipa.
Tipina debljina sloja je oko 1 mm, to povrinu ovakvih modela ini zrnastom i
nepravilnom, a ni preciznost dobijenih modela nije previe velika. Ipak, dobra strana
3D tampaa jeste brzina modeliranja i relativno mali trokovi rada. Na slici je
prikazana osnovna ema rade jednog trodimenzionalnog tampaa.



Figure 8:Postupak 3D tampe

Prototipovi izraeni tehnologijom 3D tampe esto imaju slabije mehanike
karakteristike u odnosu na finalne proizvode. Da bi se poboljale karakteristike,
potrebno je pridravati se preporuka proizvoaa. Time se obezbjeuje maksimalni
kvalitet izraenog prototipa.


Takoe postoje i neke varijante sistema 3D tampe koje nude veu preciznost,
poput Thermo-Jet ili Multi-Jet tampaa koji koriste linearnu mreu ispisnih glava.
Vrlo precizni su i Model Maker ink-jet tampai koji koriste dvije glave: jednu za
polaganje termoplastike kao osnovnog materijala, a drugu za polaganje voska kao
potpornog materijala. Svaki sloj se izravnava pomou alata za rezanje neposredno
prije ponavljanja procesa za slijedei sloj. Model Maker tampai su zbog ove
dodatne dimenzije obrade i preciznosti pogodni i za koritenje, na primjer, u industriji
plastinog nakita. Na slici 4.15 se vidi da je proces Multi-Jet tampe koncepcijski vrlo
slian osnovnom procesu 3D tampe. Takoe je dat prikaz jedne Multi-Jet glave sa
viestrukim linijskim mlaznicama.

Figure 9: Princip rada Multi-jet printera
Karakteristike 3D tampaa date su u tabeli 1, dok je na slici dat prikaz jednog
tampae marke ZPrinter 450 sa glavnim dijelovima, koji posjeduje Fakultet ua
proizvodnju i menadment u Trebinju.
Tabela 1: Opte karakteristike 3D printera:



Figure 10: Prikaz ZPrinter-a 450 sa osnovnim dijelovima

Prednosti 3D tampe:

Velika brzina izrade gotovog modela, ovo je jedna od najbrih tehnologija
brze izrade prototipova;
Mogunost izrade dijelova u vie boja i od razliitih materijala;
Viak praha se filtrira i moe se ponovo upotrijebiti u procesu ;
Nema potrebe za posebnim potporama (izuzev u nekim sluajevima) poto
tu funkciju vri prah koji preostane;
Proizvedeni dijelovi se mogu upotrebljavati u raznim oblastima zahvaljujui
velikoj fleksibilnosti procesa;
ienje i postprocesiranje izraenih dijelova ne zahtjeva neke posebno
komplikovane operacije, pa nije potrebno ni posebno obuena struna
radna snaga;
Skraivanje vremena izbacivanja proizvoda na trite;
Znaajno smanjenje trokova razvoja proizvoda;
Mogue je kontrolisati mikrosastav materijala a samim tim i mehanike
karakteristike pojedinih dijelova;
Mogunost brzih izmjena na modelima koji se izrauju.




Nedostaci 3D tampe:

Dijelovi mogu imati stepeniaste i zakoene povrine, pa je u tom sluaju
neophodna zavrna mehanika obrada, a i preciznost je nia nego kod
konvencionalnih postupaka;
U sluaju dugih prepusta i veih udubljenja potrebno je koristiti pomone
strukture kako prilikom suenja i drugih zavrnih obrada ne bi dolo do
deformisanja istih;
Po zavrenoj obradi potrebno je saekati odreeno vreme prije nego to se
dio ukloni sa maine jer pojedini slojevi materijala nisu dovoljno ovrsli.
Ovaj vremenski period moe potrajati i due od 30 minuta;
Relativno skupa oprema i materijal od koga se izrauju prototipovi;
Kako su dijelovi slabih mehanikih karakteristika neophodne su dodatne
obrade kao to je infiltracija, pjeskarenje, suenje i peenje, lakiranje.

Primjeri dijelova izraenih tehnologijom 3D tampe dati su na slici 4.18. Vidi se
irok spektar upotrebljenih materijala i oblika koji se mogu proizvesti ovom
tehnologijom.


Figure 11: Dijelovi izraeni procesom 3D tampe