1) Dokumen tersebut memberikan petunjuk praktikum anatomi untuk mahasiswa program studi keperawatan yang mencakup tujuan pembelajaran anatomi melalui praktikum dan tata tertib kunjungan laboratorium anatomi.
1) Dokumen tersebut memberikan petunjuk praktikum anatomi untuk mahasiswa program studi keperawatan yang mencakup tujuan pembelajaran anatomi melalui praktikum dan tata tertib kunjungan laboratorium anatomi.
1) Dokumen tersebut memberikan petunjuk praktikum anatomi untuk mahasiswa program studi keperawatan yang mencakup tujuan pembelajaran anatomi melalui praktikum dan tata tertib kunjungan laboratorium anatomi.
I. TUJUAN Pembelajaran anatomi melalui Prallikur Anatomi bagi mahasiswa PSIK mempunyai tujuan sebagai be.ikut A. KOMPETENSI : MEDICAL KNOWLEDCE Di akhir praLlikurn, mahasiswa mampu nenjelaskan : 1- Struktur tubuh nanusia, baik dengan pendekatat sistem mauputr regional. 2. Struktur dan hubungan antar sistem organ 3. Relevansi analorni tubuh dengan kesehatan dan penyakit 4. Peknda pennukaaa dan proyeksi penting pada pemeriksaan klinis. B. KOMPETENSI : PROFESIONALISM Mengkombinasikan pengetaluan, kecakapan dan perilaku yang baik dalam berperan sebagai paramedis 1. Mampu bekedasama dalam tim. 2. Memiliki komitrnen idealisme profesi. Hal-hal yang perlu diperhatikan dalarr melakukan prakiikum yaitu ; L Tulang-tulang atau cadavr yang digunakal untuk rnempelajari ilmu anatomi ini adalah bagian tubuh manusia , YANG TIDA( BOLEH DIPERI,!,{INI{-AN. Dalam mernpelajari cadaver dan tulang kita harus selalu ingat bahwa sebelunnya merekajuga pemah hidup, bemafas dan merasakan apa yang kita rasaftan, di dalam tubuh merekajuga mengalir darah yang sama dengan kita. 2. Saat melakukan pnktikum kita harus membandingkatr apa yang kita lihat dan raba pada manusia hidup. 3. Penamaan struktu anatomi mempunyai arti tentang bentuk, fungsi atau lokalisasinya, sehingga harus dimengerti arti dari masing-masing nama struLlur tersebut 4. Peiaja nama nama struktur tersebut dengan tepat, baik dalam menyebutkannya maupun cara penulisa.nnya, sesuai nomenklalur anatomi. IL TATA TERTIB 1. Berpakaian rapi dan sopan, dan menggunatanjas lab. 2. Dilarang makan, minum dan merokok di dalam ruangan prallikum 3. Benikap sopan dan metjaga ketenangan serta ketertiban selama pkhtikum 4. Dilarang mengambil gamtrar dan dokumentasi dalam bentuk apapun di dalam ruangan prallikum 5. Mlakukan pmllikum atratomi selama waktu yang telah ditelapkan 6. Dilarang meninggalkar labontoriurn aratomi selama waklu plalnikum kecuali ada ijin dari pinpinan program studi atau fakultas, dan dengan sepengetahuan dosen pembimbing. 7. Dalam hal tedadi pelanggamn tata tertib kunjungan ini pengelola berhak memberikan pentrgatan sampai dengan mengeluarkan dari mang praktiktun. PENDAHULUAN Anatomi Makroskopis manusia, menurut cara mempelajadnya dapat dibagi dalam : 1. Aratomi sistematik Mempelajan struktur tubuh manusia berdasarkan sistem, sperti : ' Sistemmusculoskeletal . Sistem saraf ' Sistemcardiovascular ' Sistem endok in ' Siste1n rcproduksi r Sistem pencamaan 2. Anatomi topografik Mempelajari struktur tubuh manusia, hubungan, dan letak o.gan satu sama lain. Dikenal beberapa pengertian dalam anatomi topografik, yaitu ; . Syntopi i letak alat- alat tubuh terhadap yang lain . Skeletopi rletak alat tubuh terhadap kerangka . Holotopi : letak alat tubuh terhadap permukaan Sedangkan ruang lingkup yang dipeiajari dalam Atatomi makoskopis manusia meliputi : l. Alr.tomi segmentalis (Embryologi) MempelaJari anatomj mudigah danjanin se.ta perkmbangannva sejak fertilisasi 2. Anthropologi Mempelajari ciri-ciri bentuk dan struktul tubu.h manusia yang te.masuk dalan satu golongan, dibandingkan dengan golongan lain yang tersebar di seluruh dunia. Juga mempelajari golongan manusia ]ang telah punah (fossil) 3. AnatQmi komparatif Mempelaja anatomi dengan membandingkan dengan golongan vertebrata lain. TERMINOLOGT Penamaan struldur anatomi manusia menggunakan istilah latin yang telah disepakati, yaitu sesua Nomina Anatomica. Pelajari istilah-istilal di bawah ini dengan lengkap : . Cranialis . Caudalis . Proximalis . Distalis . Medialis . Lateralis . Anterior . Posterior I Dextra . Sinistra ' Frontalis . Sagitalis . Supe.ior . Inferior . Extemus r Intemus . Superficialis . Profundus . Median . Paramedian r Transversalis ' Longitudinalis OSTEOLOGI I. COLTIMNAVERTEBRALIS Struktur Umum pada 0s Vertebme : . Corpus vefiebrae ! PfocssusTransvet$rs . Procassus Spinosus A. Vertebrae cenicales Stru(tur Khusus pada vert. ceryicalis I Foramen Tmnsveasum StruLtur Khusus pada V.cervicalis U : Dens epishopheus B. Ve rle brae t horacales . Fovea costalis transve$alis . Fovea costalis corporis C. Vefiebrae lambales . Processus mammilaris D. Vertebrae sacrules . Forafiina sacralis anterior & posterior I Crista sacralis media & lateralis . Canalis & hyatus sacmlis ' Facies audcularis lI. cosrAx r Capit lum costa r Sulcus costae . Costae I ITL STERNUM 1. Marubdum stemi 2. Co.pus sterni IV. SKELETON EXTREMITAS CRANIALIS A. Cing um 6bemilas sapefior 1. Scapula: r Cavitas gleroidalis . Spilra scapulae r Acronuon . Prccessrs corccoideus 2. Clavicula: . Extremitas stemalis . Extermitasacromialis B. Skeletun qbemita$ $utrEriot liberae 1. Humer'us : . Caput humei . Collum anatomicum ' Epicondylus medialis . Epicondyluslateralis . Fossa olecrani ' Capitulum humeri t Trochlea humeri . Fossa coronoidea Radius : . Capitrlum radii . Fovea capituli mdii . Procssus styloideus Ulna : . Olecralon . Incissuraseailunaris . Incissura mdialis . Capitulun uloae . Processus sqr'loideus Ossa carpalia : V. EXTREMTIAS CAUDALIS A. Cingulum stremitis infeliar 1. Os coxae . Actabulum ' Foramen obtuatorium 2, 0s ilium : . Crista iliaca ' Facies auricularis r Lina arcuata . Spina triaca Anterior Supedor (SIAS) 3. Os ischi[m i . Incissura ishiadica major . lncissura ishiadica minor 4. Os pubicum : . Tuberculum pubicum B. Skeletan extemi as iaJeior fiberae 1. Os femur: . Caput femoris r Troclanter major . Trochanter minor . Condylus medialis . Condylus lateBlis r Facies patellaris 2. Os tibia I . Cordylus medialis . Coadylus lateralis 3. . Tuberositas tibiae r Malleolus medialis Os fibula . Capihdum fibulae . N{alleolus latenlis Os tarsatia r Os talus . Os calcaneus CRANruM 1. Os.occipitale : 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 8. r Fommen magtrum . Condyl$ occipitalis Os.tempomle : Os.sphenoidale: . Sela tursica Os.ftontale : Os.ethmoidale: . Lamina cribrosa Os.parietale Os.maxilla : Os.mandibula : . Ccrpus mandibulae . Angulus mandibulae . Ramus mandibulae : o hocessus coroindeus o Processuscondyloideus Os.nasale os.zygomaticum SISTf,MMUSCULAR I. OTOT EXTREMITAS CRANLA.LIS A . Regio Hameri & Brachii Regio Humeri : . \4. del roi dea I l ) Regio kachii : l.Venhal : . M. biceps brachii (2) . M. brachialis (3) 2.Do$al i M. triceps hachii (4) B, Regio AnIeb4,chii Aaterior 1. Kelompok superfcialis : . M. flexor carpi uharis (5) . M. pallaaris longus (6) r M. flexor carpi radialis (7) . M. flexor digitonm superficialis (8) . M. pronator teres* 2. Kelompok profutrdus : * . M. flexor digitonm prolirndus . M. flexor pollicis longus . M. pro4ator quadrafus C. Regio Antebrachii Posterior L Kelompok superficialis . M.brachioradiatis(9) . M. erlensor carpi mdialis loqus . M. extensor carpi radialis brevis . M. exrensor digilorun communis . M. e)derrsor digiti miaimi o M. extensor carpi ulnaris . M. ancotreus 2. Kelompok proiindus * . M. $rpioator . M. abductor pollicis longus . M. extensor pollicis longus . M. extellsor indicis D. Regio Manns 1. Otot-otot thenar * . M. abductor pollicis brevis . M flexor pollicis hevis . M. opponens pollicis * . M. adductor pollicis * 2. Otot-otot h'?othenar * . M. palmaris brevis . M. abductor digiti minimi . M. opponens digiti minimi r M. flexor digiti minirni brevis II. OTOT EXTREMITAS CAUDALIS A. Regio Glatea r M. gluteus maxinus ( I 0) ' M. gluteus medius (l l) . M. Piriformis * r Mm. Gemmeli t . M. tensor fascia lata B. Regia fenurris a terior . M. vastus lateralis (12) . M. vastus medialis(l3) . M vastus intermedius (14) . M. rcctus femoris (15) r M. sarlorius (16) ' M. psoas (17) . M. pectheus (18) . M. adductor loqus (19) . M. adductor magnus (20) . M. gracillis (21) C Regio Fetais Po$tefiot . M. semitendirosus (22) . M. serlimembrarosus (23) . M. biceps femoris (24) D. Regio Cturis . Kompartemen Aaterior : l. M. tibialis a0tedor (25) 2. M. extensor digitorum longus 3. M- extensor hallucis longus r Kompafiemen Peroneal/ lateral : + l M. perooeus longus 2. M. peroneus brevis r KompartemenPosterior: o Superficial: L M. gasfocnemiDs (26) 2. M. soleus 3. M. plantaris o Proflurdus: * 4. M. flexor hallucis lotrgus 5. M. flexor digitorum longus 6. M. tibialis posterior E, ,Regio Pedi.s * . M. digitoftm brcvis . M. abductor halhrcis . M. abductor miqimi . M. flexor digito.um brevis III. OTOT WAJAH DAN LEHER L Otot lYajah . M. liontalis * r M. orbicularis oculi (27) o M. nasalis (28) . M. orbicularis oris (29) r M. masseter (30) 2. Otot Leher . M. stemocleidomastoideus (31) . Musculus infrahyoid :+ o M. stemohyoid o M. stemothlroid o M. tb].rohyoid o M. omohyoid . Musculus suprahyoid :* o M. digastricus o M. mylohyoid o M. stylohyoid W. OTOT TIIORA-X, ABDOMEN, PTINGGI]NC 1. Otu t Thorax . M. intercostalis extema et intema (32) . M. pectoralis major (33) . M pectomlis minor * . M. seratus anterior (34) 2. Otat Abdohen . M. rectus abdominis (35) . M. obliqurls extemus abdomiris (36) . M. obliquus intemus abdominis (37) . M. obliquus transversus abdomirfs (38) 3. Otot Punggang . M. tapezius (39) o M. latissimus dorsi (40) . M. rhonboideus major et minor * . M. levator scapulae * . N{ supraspinatus * . M. illfraspirlatus * . M tercs minor * . N4 teres major * SISTEM SYARAF l Csbang Plexus Brachialis : carilah o N. musculocutaneus (41) . N Axillaris 4(2) . N. Radialis (43) . N. MediaDus (44) . N. Ltrnaris (45) II. Cabang Plexus Lumbalis : carilah . N. Femoralis (46) . N. Obtu"lorius (47) III. Cabang Plenus Sacralis : carilah . N. ischiadicus (48) : N. tibialis (49) N. peroneus communis : . N. peroDeus superficialis . N. peroneus proflrndus SISTEM KARDIOVASKULAR 1. JANTT]NG ,4 Slruhttrr laar Janar g : x pericardium (1) . basis cordis (2), apex codis (3) . at ium sinisha et dextra (4) . audculun sidsha et dsftra (5) . ventdculus sinisfta et de!t".(6) B. Atrium derter : . mm.pectindi (7) . vahula afioventdcularis dexter ( tdcuspidalis ) (8) C. Venbicuh.s derter : . trabeculae camae (9) o mm. Papillares (10) . val\,,ula semilunaris pulmona.lis (11) : D. Atrium sixistet : . imn.pectinati . vah,ula aaiovetrtricularis sinister ( va.lwla mitalis ) (12) E. Venticulu$ siaister : . \tslvula semilmaris aortae (13): . trabeculae carnae r chorda tendinae (14) . N,kn. Papillarcs F. Pembuluh darah jantung : o A. Coronaria dextra (15) . A. Coronaria sinisha (16) 2. Cabatrg Arcus Aorta a. 1 runkus brachiocephalicus . A. subclavia dextra (17) . A- carotis communis dexta (18) . A. carctis htema (19) . A. carotis extema (20) b. A. carctis commuds sinistra (21) c. A. subclavia siflistra (22) f,. Arteri Axillaris {23) 4. Arteri hachialis (24) 5, Arteri Ulnaris (2O 6. Arteri Radialis (26) 7. Aorta Thoracalis (27) S.Aorta Abdominatis (28) Cabang aorla Abdominalis I A, Iliaca comrrstnb (der.tq et ltirrifira) | (29) - A. Iliaca extema (dextra et sinista) (30) - A. Iliaca htema (dextra et si4istra) (31) 9. Arteri Femoralis (32) 10. Arteri Poplitea (33) 11, Arfri Tibialis anterior (34)+ berlaqiut meDjadi A. DoNalis pedis 12. Ateri Tibialis posterior (35) 13. SISTEM VENA : . V. cephalica (36): bermuara pada V. subclavia . V. basilica (3?) : bemuara pada V. d{illads r V. Mediana cubiti (38) . V. Saphena nagtra (nedial) (39l . V. Saphena parva 0aterat) (40) r V. Cava irferior (41) r V. Cava superior (42) . V. Azygos (43) . V. jugularis extema (44) . V. jugularis intema (45) l 0 SISTEM RESPIRASI I. LARYNX 1- Ruangan pada laryG : . Ca\'um larlalgis supelior/ Vestibulum larlngis . Carum laryngis media,r VentriculLrs laryngis . Calun larytrgis inferio/ Cavun iatraglotidis 2. Pintu pada larylx : . Aditus lar],rigeus . Rima vestibuli . tuma glotidis 3. Plica vestibuli / pita suam palsu 4. Pl i ca vocal i s/pi ta suara sesunggub-oyi 5. Cartilago Larlo-r : r Epiglottis . Cart. thlroid . Cart. cricoid II. PARU-PARU A. STRUKTUR LUAR PARU : . Plerna parietalis : melekat pada dinding thomx . Pleua visceralis : mglekat padajarhgan parnchlm paru . Bifi[catio trachea . Facies costalis . Faciesdiaphragmatica . Facies mediastioalis . Pulmo dexter I A. Lobus suprior B. Lobus medius C. Lobus inferior D. Facies costalis : . Fissma horizontalis : antara lobus superior dan medius . Fissua obliqua : antaxa lobus medius datr infrior E. Facies mediastimlis r Pulmo sinister ! A. Lobus supe or B. Lobus inferior C. Facies costalis i . Fissura iltarlobaris : . Fissura obliqua : adara lobus superior dan inferior D. Facies mediastina.lis : B. HILLUS PIJLMONUM r Pulmo dexter: . Bronchus lobaris superior (broncus eparterial) . a. Pulmonalis . v. pulmonalis 11 . bronchus loba.ris medius . brcnchus lobaris inferior . Pulno sinislgr : . a. PuLnomlis . v Pulmonalis . brotrchus lobaris superior . bronchus lobads inferior C. BRONCIIIAL TREE 1. Trachea 2. Bronchus pdmarius dexter . Bronchus lobads supdor o Bronchus lobaris medius . Brcnchus lobads infedor 3. Ihonchus primarilrs sinister o Bmnchus lobaris supedor r Bronchus lobaris iuferior t2 SISTEM DIGESTIVUS I. PHARYNX .d Ruangan pada pharynx : a Nasopharynr i. Tonsila pharyngeus : pada atap nasophaDDx ii. Aditus tuba auditiva : pada dinding lateml nasopharlnx a Oropharyft: i. Isthmus faucium: a. ArcuspharytrgopalatimEn b. Arcus glossopalatinum c. Fossa tonsillaris : To1$ila palatim ii. Palatum molle : urula iii. Radix lingua: . Papillae lingua: Papilla circum valatae . Foramen caecum r Tonsila lingualis o Laryngopharyr* : Aditus laryageus D. Nerius . N. vagus (N.E . N. glossopharyngeus (N.DO II. CASTf,R O'ENTRICULUS) . Cardiac I berbatasan dengan oesophagus, mencegah refluks isi lambung ke oesophagus . Fundus . Corpus . $'lorus ) M. sphincter pyloricus : metgendalikan pengosongan isi lambung ke duodenum . curvatora lrajof . CuJvatom minor III. INTESTINUM TENUE r Duodenum ) bermuara ductus choledochus dan ductus pa.lcreaticus major yang bersama-sama masuk duodenu! lewat papilla duodenum majods (Vatery) dergar suatu sphiocter yang disebut phincter oddi Villl intestinales dar plica semictcrlaris . Jeienlun -l . lleum J * Jelaskan tentang perbedaan jeje$nn dar ileum I t 3 IV. INTESTINUM CRASSUM o Caecum ) appendil vermifonnis o ColoD ascerdeIls o Colon traNversum o Colon descendens o Signoid o Recftun o Canalis analis ) M. sphinqer ad V. HEPAR . LobBS deder . Lobus sinister . Lobus caudatus . Lobus quadratus . Poft hepatis (berisi ductus hepatic, vera port4 a- hepatis) !'I, I'ESICA FELEA Ductus cysticus (membawa emped! dari vesica feltea) beabung dengan ductus hepaticus menjadi ductus biliaris communis/ductus choledocus masuk ke duodenum VII. PANCREAS Ductus panqeaticus major (Wirsugi) dar minor ) rnasuk ke duodenum VIII. LIEN Pelajad tepi-tepinya, pennukaamy4 dan pofia liena.lis * Pelajarilah pembagian regio pada Abdomen : 1 Pembagiatr 4 regio Pembatas : garis tegak lurus yang melewati umbilicus sebagai pusahya a. Regio kuadral kanan atas b. Regio hndran kaoan bawah c- Regio l-uadran kiri atas d. Regio kuadmn kid bawah 2. Pembagian 9 regio Pembatas : 4 garis imajiner dengan 2 garis sagital yang membagi dinding abdomen menjadi 3 bagian secam vertical, dan 2 garis horizontal yatg ditarik dari kedua ujurlg cartilage costae X dan kedua tuberculum ciista iliaca a. Reglo hlpochonddca sinister b. Regio epigastdca c. Regio hlpochonddca dexter d. Regio lumbalis sinister e. Regio umbilicalis f Rgio lumbalis dexter g Regio iliaca sinister h. Regio srLprapubica,ft)?ogasnica i. Regio iliaca dexter l 4 SISTEM UROPOETIKA I. CAVT]M PELVIS Merupakao kelanjutan calum abdomen. Carilah alat-alat yang tedapat pada carum pelvis : L. Ureter 2. Vesica urinaria 3. Rectun II. PERINEUM Orieftasi : 1. Slprnphisis pubis 2. Os. Coccygeus 3. Tr$er ischiadicum 4. ADus 5. Os. Saqum Perhatikan batas-batas dan isi dari : L Trigonrun Urogenitalis di sebelah ventral 2. Trigonum analis di sebelah donal IV. TRAKTUS TIRINARIUS A. Ren I . Fasciarenalis . Capsr a adiposa / perirenal fat . Capsula fihosa Strultrr ren : . Hillus renalis . Pelvis renalis . Cabx major . Cal)t( mitror . P]ramida renalis . Colhmtna reftlis . Medulla renalis . Codex rcnalis B. Ureter i peftatikatr pedalanannya Sebutkan 3 Lernpar lerjadirya penyempiran ureter : b 15 C. Vesica urinaria : . APex . Basis . Pe1mrikaan superio. . Permukaan inferolateral . Pennukaan dalam I . Rdggae : menghilang dalam keadaan distensi ' r Trigonum Leutadi i dibentuk oleh 2 ostiulD urete. da]I I ostiun uetlua intema, dengan pennukaan iralus tanpa ruggae D. Urethrr t 6 SISTEM GENETALlA I. GENITALIA MASCULINA 1, Scrotum . Lapisan :kulit & tunica dartos . Isi i testis, epidydimis, & sebagian ludculus spermaticus * Isi iuiculus spermaticus: ductus deferens, A. testicularis (A. spennatica intema), pl. pampinifornis, A. cremaste.ica (A. spermatica exterla), pembuluh l)mphe, R genitalis n. genitofemoralis. 2. Testis . Polus supe.ior dan inferior . Facies latemlis dan 1nedialis . Margo antedoi dan posterior () pedoman posterior: epidydimis & bagiat caudal fimiculus spermaticus) . Epidydimis ) caput, corpus, cauda . Tunica lagimlis (lamim parietalis & lamina visceralis) . Tunica albuginea 3. Ductus deferens > diil-uti mulai epidydirnis sampai pemtukaan posterior vesica urinaria ) bergabuog denga kontalateralnya, dan [kurann]" rnenge{il. 4. Vesicula seminalis ) donal \tI . Ductus vesicula seminalis bergabung detgan ductus deferens membenfirk ductus ejaculatorius dall bemuara pada dinding posterior urethra pafi prostaticus. 5. Glandula prostata ) antara VU datr diaphragma UG . Ductuli prostatici (>20 buah) bemuara pada dinding posterior urethm pars postaticus 6, Penis Terdiri dari 3 bagiar: l. Radix penis 2. Corpus penis a. Corpora cavemosa penis b. Corpora spongiosa penis / Corpo.a cavernosa uretbrae 3. GlaN penis a. Collum b. Corona Carilah : A/V,rN. dorsalis penis Orifi cium uretbme extmuln 17 II. GENITAILA FEMININA 1. Genitalia Extrna . Labia majora . Labia minora ) kedua paxs lateralis bertemu di cralial ) preputium ditoridis . Clitoris . Vestibulun vaginae . Orificium ueduae extemun . htloitus vaginae . Bulb$s vestibuli ) sisi iateral introitus vaginae r Glandula vestibularis major (Bartholini) 2. Genitalia Interna a. Ovarium . Ekstremitas tubarius . Ekstremitas uterina . Mesovariurn ) dilalui A- ovarica dan R. ovadi a. uterina . Lig. ovarii propria . Lig suspe[sodum ovarii ) dilalui A/V. ovarica dan plexus nervosus or,aricus b. Tuba uterina o Pars uterina ) bagian tuba yary be{alan di dinding uterus . Isthmus . Anpulla . Infimdibulum ) lubang: ostiurn abdominalis (,alar masuk olum ke dalan tubae) . Mesosalphldx o R tubarius a. uteri[a o R tubadurn a. ovarica c. Utaus . Fundus . Isttmus I ^a . Lorpus ) . Portio vaginalis uteri . Orificium uteri extemum . Cervix uteri . Fomix vaginae . Lig. latum uteri d. Vagina ) dindingnya terdapat rugae (keculai pada multipara & postmenapause) Pada wanita hamil metryatu membentuk segmen bawah rahim (SBR) 18