j

j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
UMETNOST U SVETU
ISTORIJSKE, DRUSTVENE I RELIGIOZNE OSNOVE
UREDN1K I REDA:h."TOR
Dr VOJISLAV J. f)URIC
IZDAVACKO P R E U Z E E BRATSTVO JEDINSTVO"
VIZANTIJA
VIZANTIJSKA UMETNOST SREDNJEGA VEKA
(OD VIII do XV VEKA)
ANDRE GRABAR
NOVI SAD 1969.
PREVOD S FRANCUSKOG
OLIVERA U R I

ZA IZDAVACA
DIMITRIJE DIVLJAK
ILUSTRACIJA NA NASLOVNOJ STRANI
HRISTOS PANTOKRATOR MOZAIK U KUPOLI, SABORNA CRKVA U ARTI, EPIR.
OKO 1300. GODINE
ORIGINALNO IZDANJE:
HOLLE VERLI,AG G.M.B.H., BADEN-BADEN
PRVI DEO
OPSTE KARAKTERISTIKE VIZANTIJSKE UMETNOSTI
L GEOGRAFSKI I ISTORIJSKI OKVIR
Namena ove knjige je da predstavi i srednjovekovnu vizantijsku
umetnost, koja se javlja u vreme ikonoklasta (726-843) i koja uglav-
nom prestaje sa padom Carstva na Istoku i Carigrada
pod Turke 1453.
Po sebi se razume da su ove razdoblja koje treba da razma-
tramo teorijske. Jo i pre 726. godine bilo je svakako dela vizantijske
umetnosti koja su najavljivala srednji vek, a nestanak vizantijske
drave, 1453. godine, ne da je prestao svaki rad na
delima vernim vizantijskoj tradiciji. Pominjaeemo vizantijsku
tradiciju ustanovljenu i pre doba a koja se odrati
ili obnoviti u razdoblju koje Izgleda nam korisno
da jo na kaemo da istorija vizantijske umetnosti, u raz-
doblju od kraja antike pa do osvita novog veka, pokazuje mnogo
vie kontinuiteta od umetnosti u istom periodu. Vrati-
se malo kasnije na uzrok tog kontinuiteta. Ali, ipak u Vizantiji
kao i na Zapadu, umetnost koja je ivela u srednjem veku imala
je svoja posebna svojstva i potrebno je i korisno odvojiti je od one
koja je postojala ranije, u doba vladavine Konstantina,
Konstantinopolja 330. i krize (330-
726). Mi se posvetiti srednjovekovnoj umetnosti
Vizantije, se na njene prethodnike samo onoliko koliko
bi nam to pomoglo da bolje razumemo srednjovekovnu vizan-
tijsku umetnost i ivot u vizantijskoj prestonici u
srednjem veku.
Kada elimo da odredimo oblast u kojoj se irila vizantijska umet-
delatnost li vreme koje nas zanima, mislimo prirodno na Ca-
rigrad, sa ostrvima i na jednu skupinu mediteranskih zemalja
i provincija oko prestonice na Bosforu. Ovo nepotpuno
prostranstva na kojem se irilo dejstvo vizantijske umetnosti nije
pogreno, ali zahteva neke pojedinosti u
vidu sutinsku da vizantijske zemlje, kao oblasti u
kojima se irio uticaj Vizantijc na polju kulture i umetnosti, nisu
ostajale uvek iste 726. i 1453. godine.
POSEl3NOST
VIZANTIJSKE
SREDNJOVE-
KOVNE
UMETNOSTI
PROSTOR
$IREN.JA
VIZANTIJSKE
UMETNOSTI
7
Postepeno
smanjivanje
Vizantijskog
Carstva
Carevi
ikonoklasti
Amorijska i
makedonska
dinastija
8
Na kraju antike, u doba osnivanja Carigrada i opet u VI veku, pod
Justinijanom i njegovim naslednicima, negovana je umetnost koja
ostati u osnovi vizantijske srednjovekovne umetnosti - sa dosta
jasnim regionalnim razlikama - u polovini Rimskog
Carstva, koja se pruala tada do Eufrata i gornje Mesopotamije i do
Nubijske pustinje u Egiptu. Arapsko osvajanje, u VII veku, odnelo
je Vizantincima Egipat, Siriju i jedan deo Male Azije. Vizantijsko
Carstvo je bilo svedeno na polovinu i zbilo se oko zemalja.
Ono se tada helenizovalo i je do kraja i
kulturnu grecizma na tetu latinskih elemenata, koje su
rimska osvajanja ostavila svuda u zemljama oko Sredozemnog mora,
i na tetu semitskih elemenata, koji su, od rimskih osvajanja Levanta,
imali :livog udela u svim drutvenim oblastima Carstva.
Dok su Arabljani oduzeli Vizantiji njene bogate provincije na Le-
vantu, Langobardi su smanjili njena dobra u Italiji, a Bugari preli
Dunav i smestili se na severoistoku Balkana, gde su Sloveni postepeno
prodirali, do samog Soluna i srca najstarijih pro-
vincija.
Povremeno, Arabljani, Hazari, Bugari, su se da
do vrata Carigrada, u ivotnu opasnost i vizantijsku
dravu. Istorijska uloga careva iz VIII i IX veka sastOjala
u zaustavljanju tih invazija i u osiguravanju ivota
Vizantijskog Carstva. Borba protiv ikona, koju su oni u
isto vreme, vrlo verovatno u vojne svrhe (da se osiguraju od velikog
pridolaenja iz Male Azije, oblasti gde se
reava la sudbina Carstva), je da ih nazovemo ikonoklastima.
Inko ako se razmatra celina njihovog dela, ovaj nadimak
ocrtava sutinski vid vladavine ovih careva, ako se razmatra njihova
verska i delatnost. Jo govoriti o tome,
;r.a sada samo ono to se uloge careva neprijatelja ikona u odbrani
vizantijske zemlje u vreme kada je ona bila najmanja. Njihovi vojni
uspesi, nastavljeni i za vladavine njihovih naslednika iz
amorijske (820-867) a makedonske dinastije (867-1056),
vratili su Vizantiji koju je gubila, a sa njom
ekonomsku i veliki ugled. Tokom sle-
vekova zatim Vizantijsko Carstvo je ponovo postalo najzna-
drava mediteranskog sveta. Ali, ove drave nije sc
osetno proirilo u odnosu na vreme ikonoklasta. Bilo je
prolaznih i trajnih, osvajanja u X veku u pravcu Jermenije, Sirije

Dva svet a ra tniku. Detalj jkone. Ernnlj iz XI veka . Vencdj;1. Riz nica Sv. l\1a r k a .
9
Zemlje
Vizantijskog
Carstva od X
do XII veka
Sirenje
vizantijske
umetnosti izvan

granica
10
pa i Palestine, pod Fokom i Jovanom Cimiskijem, i drugih
osvajanja, XI veka, u pravcu Bugarske, Dalmacije, pa i
June Italije. Ali ova teritorijalna proirivanja Carstva - koja su
se odrazila i na umetnost kroz vizantijske zadubine, podizanc u
oblastima ponovo zemlji - nisu se odrala.
Straan poraz vizantijske vojske u borbi s Turcima, 1071. godine,
slovenskih drava na Balkanu u XII veku, su Vi-
zantince da ih Najzad, kada se sve sabere, od pada ikono-
klasta (843) do kraja XII veka zemlje na kojima se prostirala viza n-
tijska vlast, u sutini iste. One su obuhvatale grosso modo
prostor Dalmacije i donjeg toka Dunava, s jedne stranc, i
krajnjeg juga arhipelaga, s druge strane, kao i zapadni deo
Male Azije i njene oblasti du mora sa Trapezuntom na severu i
Antiohijom na jugu.
Pitanje odranja zemalja vizantijske drave oteano je ra-
tovima protiv srpskih kraljeva, a normanskih, a i zbog
krstaa, koji su prolazili zemljama Vizantijskog Carstva, nekad i
se. Oni su prisvojili feudalna dobra u oblasti Antiohije, dok
su jermenski izbegli pred Turcima, stvorili od vizantijske
provincije Sicilije I\'{alu Jermeniju. Ali, za umetnosti
to dolaenje i odlaenje stranih vojski i nesigurnost, pa
i smenijivanje vrhovne vlasti, manje-vie prolazno, koje su oni pro-
uzrokovali u ovoj ili onoj periferno j oblasti, nema mnogo
Jer u svim tim oblastima, u unutranjosti prostora smo
ocrtali, ono to je bitno i nezavisno od koleba-
nja, to je ista nepromenIjivo stvarana vizantijska umetnost, vo-
od strane samih Vizantinaca ili onih koji su pokuavali, a
II tome i uspevali, da ih istisnu iz tih oblasti.
sa gledita geografije, Vizantija
je uivala takvu stvarnu u kulturi i u sred-
stvima i takav uticaj u oblasti umetnosti, da se prostor irenja njenih
umetnosti neprestano protezao izvan njenih Glavni
udeo u ovom irenju su imali naseljeni u stranoj
zemlji ili iz drugih zemalja koje su vizantijski misionari
preobratili. To je sa Sirijom, Jerrnenijom, junom Italijom,
s jedne strane i s Gruzijom i slovenskim zemljama s druge. Misija
kod Slovena u ovom pogledu bila je plodna. U razdoblju
koje smo razmotrili, teritorija Vizantijskog Carstva, se irila
samo retko i kratkotrajno, a izvanredno proirenje je doivela
..
, >
Portret cara Aleksija V Murzufla. Minijatura.
Ok o 1200. B e Narodna bii>lio!el,a, cod. Hist. grc'ki 5.7.
II
Uticaj verskog
osvajanja na
irenje
umetnosti.
Komnini i

IV krstaki
pohod
Ponovno
osvajanje
Carigrada od
strane
nikejskih
careva
12
kraja IX i kraja X veka, posle verskog osvajanja svih balkanskih
zemalja i cele Rusije. Ovoga puta polje verskog (ne
osvajanja slui kao okvir u kome je umetnost. Ako postoji
oblast u kojoj je uspeh Vizantije bio stvaran - u nadoknadu za
tolike teritorijalne gubitke od VII veka - to je svakako oblast
umetnosti. Od IX veka, pravoslavna vera, kojom je carigradska Crkva
upravljala rukom, bila je vaan posrednik u irenju vizantij-
ske umetnosti izvan granica same Vizantije. Ta njena uloga se na-
staviti i u vreme nestanka vizantijske drave.
Navodimo ovu koja je od prevashodne vanosti, da bismo
ocenili ulogu koju je vizantijska umetnost imala u srednjem veku.
Ali, u ovoj knjizi se samo pravim vizantijskim delima,
za jednu drugu knjigu, u ovom istom izdanju,
vanje umetnosti u raznim drugim zemljama Evrope.
kom XII veka deava se raskid vizantijske drave i
umetnosti i ogromno prostranstvo umetnosti nije imalo nikakve
veze sa jako smanjenom teritorijom Carstva za vre-
me careva iz dinastija Komnina i (1081-1185, 1185-1204).
Izvesno, zasluga Komnina je zauzimanje dela june
obale Male Azije sa Antiohijom, ali ovo skromno
teritorije Carstva nije dosezalo do susednih oblasti Kapadokije
gde se, nastavilo s upranjavanjem umetnosti vizantijske
tradicije (mada je zemlja bila deo turskog sultanata Ikonijuma). 1204.
godine, skrenuvi sa svog pravog puta vojnici krstakog
pohoda osvojili su na juri Carigrad i opustoili ga. Dok se vizantijska
drava, i pravoslavna, uspostavljala na azijskoj obali BosfOl'a,
oko grada Nikeje, pobednici iz 1204. pokuali su da osnuju, oko
Carigrada, latinsko i carstvo. Ta drava organizovana po
uzoru toga doba, uz koju je postojao niz feudal-
nih kneevina, gotovo na teritoriji kontinentalne i na
ostrvima, nije mogla dugo da odoli pokuajima ponovnog zauzimanja
izgubljenih zemalja kojima su upravljali izgnani carevi u Nikeji.
1261. oni su ponovo u Carigradu, vezu sa vizantij-
skom Ne zna se nita ili skoro nita o
delatnosti za vreme Latinskog Carstva. To je moda delom posledica
ruenja spomenika nastalih u tih pedesetak
godina.
Ali, moe da se postavi pitanje, da li jedna umetnost koja je bila
skoro religiozna u tom razdoblju nije bila priguena
Vizantijski crkveni sabor u Cal'igradu 1351. Minij a tura (d etal j ). Pariz, Narodna blb/.iotelca, koci. grc"i . 1212
13
Odranje
vizantijske

tradicije pod
latinskom

Uticaj
vizantijske
umetnosti na
umetnost
pravoslavnih
zemalja
14
grubim dolaskom latinskog svetenstva u Carigrad i prinudnim po-
svetenstva i onih koji su, svojim sredstvima i
svojim uticajem, tradicionalno bili
u Vizantiji, to jest, careva i aristokratije. Vlast Latina, koja je u
Carigradu i njegovom trajala pola veka a u izvesnim delo-
vima kontinentalne i na ostrvima jo i due, ostavila je za
sobom mali broj spomenika. Ta
pri pomisli na i istovremeni razvoj umetnosti
u Svetoj zemlji. Nikad ova zasluuje da se na
njoj zadrimo. Mala delatnost Latina u oblasti umetnosti, u zemljama
(;isto ima verovatno vie razloga. Zbog odsustva
rrotivnika u blizini bilo je nepotrebno graditi broj
zamkova i drugih vojnih a mali broj stalnog latinskog
stanovnitva nije iziskivao podizanje broja crkava. Sto je
vano, suprotno Levantu, krstai su ovde naili na brojne
crkve, potpuno opremljene, kojima su se oni koristili za obavljanje
SVOjih kultnih potreba, poto su udaljili svetenstvo. Samo
tamo gde se drava i vladara odrala mnogo due,
kao na ostrvima koje su prisvojili Venecijanci (Jonska ostrva, Krit,
Rodos), ili (Hios), ili na Kipru gde su vladali kraljevi
iz roda Luzinjana bio je osetan udeo umetnosti, bar u
granama a u vojnoj i crkvenoj arhitekturi. Uosta-
lom i u ovim oblastima pad vizantijske vlasti nije povukao za sobom
i nova opredeljenja u umetnosti. Tu je, vizantijska tradicija
odravana sa uspehom, utoliko vie to je stanovnitvo, koje je bilo
i pravoslavno, nastavilo da se oslanja na vizantijsku Crkvu.
Tim pre to je vizantijska tradicija u umetnosti mogla neprestano
da se odrava u svim malim dravama, vie ili manje nezavisnim
od Carigradskog Carstva, i ako su vladari, koji su njima vladali,
bili trenutno u ratu protiv vasilevsa Vizantije. To se dogodilo u
Moreji, Epiru, Makedoniji, gde su vlada i narod bili ili heleni-
zovani i pravoslavni. Vladari ovih zemalja, je vlast trajala vie
ili manje kratko kao i oni to su vladali u Srbiji i Bugarskoj, koji
su se uzdigli ili u XIII veku (a se drave raspasti pod
napadima Turaka, sto - sto pedeset godina kasnije), svuda
su vrili blagotvorno dejstvo na irenje ili odravanje vizantijske
\tradicije, jer su ovi vladari sanjali bilo da se
vlasti vasilevsa u samom Carigradu bilo da im podraavaju u okviru
svojih sopstvenih zemalja: u oba vizantijska umetnost je
Silazak u a d . Fres ka iz XI veka II crkvi sv. VarI/u r c, Soganli, Kapadokij a .
15
Uticaj
vizantijske
umetnosti
na Zapad
16
deo spoljnjih obeleja carske tradicije koju je trebalo
javno pokazati. za vreme ovog poslednjeg razdoblja
vizantijske drave kada se Carstvom nazivao samo Carigrad i njegovo
vizantijska umetnost nastavila je da cveta u svim obla-
stima u kojima su, ma kakvi bili poreklo, jezik ili vera njihovih
stanovnika upravljali vladari, a ovo cvetanje je bilo pot-
puno tamo gde je pravoslavlje preovladavalo. Osim toga, dok je od IX
do XI veka, u zauzimanju novih teritorija, vizantijska umetnost imala
kao glavne prenosioce misionare, iza kojih se nalazila vlada
Vizantije, od vremena Paleologa ova uloga je pripadala sporom
dejstvu dodira Grka i Latina, Grka i Slovena, Rumuna,
Gruzinaca. Svi ovi stranci imali su prilike da neposredno upoznaju
nebrojena dela vizantijske umetnosti upravo u zemljama gde se ona
po tradiciji upranjava1a. Sto se zapadnog sveta, i
estetska vrednost i religiozna priroda vizantijskih dela, jedino su
zaslune za veliku ivost u prenoenju vizantijskih dela
na Zapad i za podraavanje ovim delima svuda u Evropi, od Italije
do Engleske, u X i XI veku, a krajem XII i u XIII veku.
Kao to je to skoro rekao jedan italijanskog slikarstva, u
se svaki italijanski umetnik okuavao u vizantijskoj
umetnosti.
Ukratko, u ovoj poznoj eposi (XIII-XV vek) vizantijske umet-
nosti prele su, na jedan mnogo vie nego to je
to do tada bio granice male drave koju su nastavili da na-
zivaju Vizantijskim Carstvom. ovo irenje prema Zapadu
bilo je kratkotrajno i u stvari mnogo nego irenje te iste
umetnosti u zemljama vizantijskih misija i na Siciliji ili u Veneciji,
u prethodnom razdoblju. Ali, ovo poslednje osvajanje je moda jo
vie kada se ima u vidu veliki polet umetnosti u svim
zemljama zapadne Evrope u XII i XIII veku. Radi se .verovatno,
o jednom takvom spoljnog doprinosa to se deava kod
umetnosti u punom razvoju; se u svoju asimilacije,
ona se jo vie bogati u ovim dodirima. U geografiji
Vizantije, treba nekoliko posebnih koje su, u izvesnom
pogledu, jo od prevazilaenja teritorije vizantijske
drave prostorom irenja umetnosti koju je ona stvarala.
1.. - Geografski, vizantijska teritorija je vrlo mala ako se upo-
redi sa onom koju zauzimaju zemlje zapadne Evrope koje su stvorile
i redovno upranjavale srednjovekovnu umetnost latinskog izraza,
i lC/ vovi. Mozaik u Roder ovoj sobi- u Kralj evskoj pa lati u Pale nnu. Oko 1160.
od karolinkih vremena do kraja gotike. To ne treba gubiti iz vida
kada se ili stavljaju jedna nasuprot drugoj dve tradicije,
ona pravoslavnog Istoka i Zapada. Dok je druga
delo u kome su svi veliki narodi latinskog izraza, prva
je stvorena u samoj Vizantiji i preneta, u sistemu, naro-
dima vizantijske misije. Doista, ovi narodi su u taj sistem uneli svoje
posebnosti, ali ne nikad, osim preko Dunava, koordinate
koje vizantij sku umetnost. Treba dodati - a to
odvaja dva upored na iskustva u srednjem veku, ono pravoslavnog
Istoka i ono Zapada: to iskustvo je na Istoku srazmerno
samo kratko trajalo (i vrlo kratko u zemljama vizantij ske misije
2 Vizantija
17

prvenstvo
Carigrada
18
juno od Dunava): jer, u XIV i u XV veku prema oblastima)
Vizantija sama i njeni balkanski bili su
muslimanskih Razdoblje turske vlasti bilo je jalovo u obla-
sti umetnosti a ovaj zastoj podudara se sa vremenom u kome je umet-
delatnost zemalja Zapada tek svoj izvanredni polet.
2. - Kao i drugde, oblasti vizantijske teritorije ne
podjednako ivo u istoriji umetnosti koju su tamo upranjavali u
srednjem veku. U razdoblju u kome nas vizantijski svet
u ovoj knjizi, da zanima, tj. u vreme ikonoklasta i makedonske di-
nastije,on se predstavlja, ne kao zemlja sa tradicijom, organski
uravnoteena, nego kao ostatak jedne mnogo celine, koga su
dugi vekovi istorije koherentnim i jedinstvenim. Ovaj ostatak
se uskoro srediti, navikavaj se na Uavanje svakodnevnih od-
nosa sa zemljama Istoka i doprinosa zemalja Me-
diterana, sa bogatim stanovnitvom, itom i industrijom. u
ovoj svedenoj vizantijskoj dravi suviak velikih gradova oko jednog
uzano g mora, uskoro lienog Hinterlanda Male Azije. Od
ovih gradova, samo tri ili svoje mesto, ali istina
to je bilo dovoljno da bi od vizantijske drave jedinu zemlju
koja je imala tada gradove, dovoljno gde je od antike cIo
punog srednjeg veka trajala bez prekida delatnost grad-
skog stanovnitva. Zanatstvo svih vrsta se tu negovalo, a radionice
vizantijskih zanatlija, u Carigradu, ali u Solunu,
Smirni i Korintu, bile su sredita gde su stare tradicije bile
i gde se moglo i snabdeti se vrednim predmetima. Doista, Solun,
Atina, Korint, pretrpeli su pustoenja Arabljana i Normana, ali su
ona bila prolazna. Carigrad ih nije doiveo sve do 1204. i to je omo-
ovom gradu, a u manjem stepenu drugim gradovima na obali
Egejskog mora, da osiguraju tokom vekova smenu radnika,
prvi uslov za trajan ivot velike umetnosti. Vizantijsko Carstvo, u
srednjem veku, bilo je, u tom pogledu, daleko ispred zemalja Zapada,
gde su skoro svi rimski gradovi svedeni na seoca. Carigrad je bio
daleko najnaseljeniji grad sveta i u vreme poleta
luka Italije, Pize, i Venecije. Zbog toga, ne treba
se iznenaditi kada se vidi da je deo vizantijskog stvaralatva
11 oblasti umetnosti ostvaren u Carigradu drugih gradova u
t.om stvaralatvu tek treba utvrditi) suprotno onome to se deavalo
na Zapadu, pre XIII veka, gde su sredita delatnosti bila
mnetena ne u gradovima nego u manastirima.
Dva svetitelj a . Mozaik u S v. Luki tt Fo1:idi. Oko 1000.
Uloga izvesnih vizantijskih manastira nije bila manja, bar u radu
na ukraavanju rukopisa. Ali, retka obavetenja iz izvora govore
o manastirima smetenim u samom Carigradu. Ovi presto-
manastiri bili su brojni i bogato darivani, a
njima bili su pod pokroviteljstvom Dvora. Milom ili silom,
dinastije na vlasti i velikih vizantijskih porodica, dolazili su
da tu svoje dane. Teko bi bilo razlikovati umetnost koja
se upranjavala u ovim manastirima od umetnosti koja je stvarana
izvan njihovih zidina. Doista, u velikim sreditima vizantijskog mo-
natva, kao to je Sveta Gora, sva zdanja i celokupno slikarstvo
postoje zaslugom monaha. Jedan monah, Dionisije iz Furne, napisao
je postvizantijski Slikarski koji nam je do danas
Jedan slikar, koji je u XIV veku uivao veliki glas, Panselinos, bio je
2"

uloga i zvesni h
vizantijskih
manastira
19
T. NA STR. lS.

razlikovanja
drutvenog
porekta
vizantijskih

proizvoda
20
atonski monah. Freske, koje ukraavaju trogloditske manastire II
Kapadokiji, suvie su grube, te se a priori pretpostavka
o pozivanju slikara sa strane u male mesne monake zajednice.
Ukratko, vizantijski monasi su, svakako, u stvaranju
dela religiozne umetnosti. Ali, anonimnost dela ovih ostva-
renja potpunu ocenu ovog njihovog
vanja, a program i stil dela ne dozvoljavaju da
se prepozna grana svojstvena monakim radionicama.
Ovo zapaanje moe da se proiri i na druge drutvene slojeve.
Cinjenica da su posvetni natpisi i pisana obavetenja retki kao i to
to se dela dovoljno ne razlikuju, suprotstavljaju se svim
pokuajima da se izvri podvajanje umetnosti dvora, aristokratske
umetnosti, umetnosti gradskog stanovnitva itd., i pokuaji, koje su
tl tom smislu nikada nisu dovedeni do
kraja. Najzad, vrlo se malo uznapredovalo u nastojanjima da se izvri
odvajanje kola ili radionica, mesnih ili oblasnih. Istina, ne retko
se nalaze u brojnim, najvie knjigama suprotna
i tamo moe da se kako je neko vizantijsko delo aristo-
kratsko ili narodno i da predstavlja stil Male Azije, od
stila neke druge oblasti. Ali, kada se stvari bolje pogledaju, sva ova
su manje Hi vie neosnovana. Tako, se pripisuje
prestonici ono to je od vrednosti, a smatra se provincijalnim ono
to je grubo. Dela,obeleena jakim uticajem antike odreknuta su
monasima i pripisana su aristokratiji, rukopisi purpurnih listova
smatraju se kao carigradski (jer je purpur bio carska boja), slikarstvo
ili skulptura, koji nose odsjaj azijatskih uticaja, smatrani su kao
dela koja iz provincija Carstva. Dakle, sasvim
gledno, svi ovi su bez ikakve vrednosti i svakom od ovih
prividnih argumenata moe se suprotstaviti isto toliko drugih. Me-
ove neizvesnosti su same po sebi od koristi. One
dolaze od toga to, u sadanjem stanju naeg saznanja, mi ne moemo
uopte da utvrdimo vezu dela i dru-
tvene strukture ili vizantijske geografije. Moda se u
dalje Ali toliko se zna o vizantijskoj umetnosti srednjega veka
da se ne treba nadati znatnijim uspesima u tom pravcu, poto se
vie optih tome suprotstavljaju: sistematska ano-
nimnost vizantijskih dela, krajnja retkost pisanih izvora, posle pro-
pasti gotovo svih arhiva, i najzad, nedovoljno razlikovanje
samih dela.
Konstantinova pobeda na NIilvijskom mostu preci Rimom. Minijatura , o ko 885.
PaTiz, Nar. bibi . r k i 510.
21
Razlika
slike i
stvarnosti
22
Ova poslednja je i u njoj se moe da sagleda obeleje
srednjovekovne vizantijske umetnosti ako se uporedi sa
srednjovekovnom na Zapadu). To je zbog toga
to je socijalna struktura tl Vizantiji bila postojanija nego na Zapadu,
ali ne tako kao strukture u feudalnom dru:jtvu latinskih
zemalja. jednoobraznost sa stranom Grka u Vizan-
tiji stoji nasuprot raznolikosti naroda u srednjovekovnoj Evropi u
vreme romanske i gotske umetnosti. Setimo se jo sada (da bismo
se na to vratili u poglavlju arhitekturi) da su jedinstvo
i administrativni i pravni kontinuitet bili tokom
vekova carskom i carigradskog patrijarha, i da
nomski u tom razdoblju, Carigrad bio srce cele zemlje. Svi
ovi svakako su doprineli izvesnoj jednakosti ukusa Vizanti-
naca i potrebi koju :;u oni mogli osetiti, da se obrate umetnosti.
delo --- posebno u oblasti religiozne umetnosti, koju
poznajemo - bilo je u Vizantiji polje delatnosti i manife-
stacija koje su odgovarale tradicionalnim tokovima koji su se redovno
obnavljali u prilikama i gde su se priroda i prolazno
pokazivali malo ili nikako. Ta umetnost ne tei da nas
obavesti o onome ko ju je pokrenuo, u nekim uslovima,
i kad se onaj koji je izvodi u njoj neminovno iskae, sloboda njego-
vog posredovanja sasvim je mala, i svodi se na nijanse u
stilu. Bilo bi tako dc uzalud traiti u ovim vizuntijskim. delima oba-
vetenja o ljudima ili sredini koji su izazvali njihovo ispi-
sadraj slikarstva i reljefa: ova obavetenja ne nalaze se tamo
- nema pojedinosti koje su uzete iz ivota, nema nesmotrenosti
lwje bi mogle da smeste na drutvenu lestvicu ili na geografsku
kartu autore jednog dela. Vizantijske slike, i one koje slue
kao ilustracije u hronikama, uvek svoju udaljenost u odnosu
na stvarnost. Mnogo j e lake da se razume povod kada se radi o
predstavama svetaca ili dogadaja iz ivota: iracionalno
se izraava uspostavljanjem razlike slike i materijalne stvar-
nosti. Ali, i vizantijske profane slike nisu revnosne u objanjavanju
te stvarnosti. One ostaju i opte, i od-
sustvom u prikazivanju i stvari iz realnog ivota: to su
vie znamenja nego predstave. Ovde se sutinska osobenost
vizantijske umetnosti nekada suprotne u tome zapadnoj umetnosti
i umetnosti muslimana.
Ovaj shvatanja predstava - u odnosu na ivot
Jedna u etnji kroz umu . Minijatura XI veka u jednom d elu Nikandra o ujedu zmija. Pariz,
NaT. bib!. sup!. 247.
23
Veze

vere i
umetnosti
24
koji prolazi i stvari koje mu duh ulivaju - objanjava ono to
smo gore kazali. Naime, vizantijska dela teko se mogu uklopiti u
vizantijsku istoriju i istorijsku geografiju. Umetnost mimoilazi sve
to je tu i sudbinu pojedinaca i same
koji zanimaju drutvo. Ona je imala svoje sopstvene dunosti - o
kojima govoriti kasnije - i sledila je svoj put. Bile su potrebne
sasvim izuzetne okolnosti (kao edikt i careva u VIn
i IX veku) da bi od njega skrenula i to samo za neko vreme. Ostalo
je nije doticalo, i da vizantijska dela prue neposredno
o drutvenoj i ekonomskoj istoriji Vizantije u srednjem
veku, 'ili o reakciji jedne klase ili jednog pojedinca
na neki istorijski tu i istoriju religije,
izvesno odsustvo za istoriju. Poto je ogromna dela
vizantijske umetnosti, u slubi Crkve i vere, ova poslednja
zapaska dobija poseban S pravom se moe misliti da,
da je Crkva bila glavni kod vizantijskih umetnika, jedna
izmena u sadraju vere ili u obredu mogla je da prouzrokuje
promene u crkvenoj umetnosti. To se odista i dogodilo za vreme
vladavine careva ikonaidasta. Ali, od kraja ikonoklazma,
od 843, religija Vizantinaca nije bila vidno menjana ili bar to nije
bila u onim oblastima koje nalaze svoj odsjaj u umetnosti. To je
svakako sa liturgijom, to jest sa skupom slubi sluenih u
crkvama. Sto se jeresi, koje su se u vie navrata pojavljivale
u Vizantiji, u srednjem veku, one su svakako svest Vi-
zantinaca, ali ni pavlikijanci, ni bogumili, ni jednog Jovana
Itala itd. nisu mogli da izmene ni u ono to je bila primena
religiozne vizantijske umetnosti. Ni isihasti, u XIV veku, nisu vie
uradili u toj oblasti iako se vie puta pokuavalo da se kae suprotno,
i da se dokae da njima dugujemo, moda, nekoliko posebnih ikono-
grafskih pojedinosti (slika Preobraenja na Tavoru, sa idejom razli-
kovanja tri svetlosti, simbolima triju Svete trojice, u oreoli
oko vaskrslog Hrista). Docnije studije moda broj ispravaka
koje su isihasti une1i u ikonografsku tradiciju. Ali, u svakom
to samo nijanse poto je kontinuitet vizantijske tradicije i pre
i posle isihasta, Isto odbijanje uticaja postoji i u odnosu
na umetnost, koja prodire do vizantijskih zemalja,
u XIII veku. Doista, uticaji latinske umetnosti, vie-manje
povrni, mogu da se vide tu i tamo u ovom razdoblju i kasnije. Ali,
poto se setimo izvanrednog poleta umetnosti na Zapadu, od
XI veka, krajnja skromnost ovih uticaja u Vizantiji izaziva
Bilo bi, bez sumnje, tee pokazati u umetnosti prekid sa Rimom,
1054. Ali, najzad, umetnost XVI veka nosi oelblesak refor-
macije. Nita od toga ne postoji u Vizantiji, bar nita ili skoro nita
u delima, koja ne obeleavaju, i do
kraja da ne obeleavaju, odvajanje i latinske Crkve. U takvoj
umetnosti Vizantije ne odjekuje pojava islama, ni
kasnije nema odjeka poleta islamske umetnosti. Tu, opet, Zapad, tako
popustljiv prema muslimanskom stvaralatvu u arhitekturi i ukra-
avanju, da se samo bolje shvati krajnja zatvorenost Vizantinaca.
Moglo bi se pomisliti na jedan promiljen odbojni stav. No, radi
se o jednom optem i verovatno odbijanju da se prepusti
uticajima koji savremeni religiozni ivot. Kao
to se videti, na jednom drugom planu dolazi do izraaja ueleo
muslimana u vizantijskoj umetnosti, a on se viel i samo u ornamen-
talnoj dekoraciji ili u krajnjem u ilustraciji nekih rukopisa,
profanih.
Naposletku, treba priznati da je religiozna umetnost Vizantinaca,
ravnoduna prema stvarima ovoga sveta, bila vrlo
malo osetljiva prema talasanjima istorije samog religioznog ivota.
To nikako ne da se oni koji su upranjavali ovu umetnost iz
dana u dan nisu zanimali za sve ono to se odnosi na veru i uprav-
ljanje Crkvom. U Carigradu, patilo se moda vie od preteranog
zanimanja za teologiju, i diskusije o pitanjima vere, koje su se tamo
vodile, su. Ali, vizantijska figurativna umetnost u to se nije
mnogo meala, i, premda negativno, ovo zapaanje govori o njenoj
prirodi.
Ima se, dakle, posla sa jednom koja je samostalna delat-
nost u krilu vizantijske civilizacije, koja se malo u skladu sa
drutvenim, crkvenim i koju zajednice i
pojedinci nisu o sebi i svojim posebnim
iskustvima. Posredi je jedna delatnost koju je prethodno razdoblje
predalo u Vizantincima u srednjem veku, sa svojim pro-
gramom, svojim tehnikama i svojim ukusom, a koju su Grci toga
doba nastavili sa uspehom, ali joj nisu vidno promenili pravila.
za kasnije da damo ocenu dela
Vizantinaca, mi se drati u ovom pregledu istorijskog i geo-
grafskog okvira koji se pokazao kao vrlo postojan, za vreme razdoblja
koje razmatramo, pruivi nam prirodu vizantijske umetnosti i odre-

umetnost
Vizant.ije
i is/arH
25
CETIRI
TR."l.DICIONALNA
PERIODA
26
den broj sposobnih da joj daju podsticaj. zbog
lakeg snalaenja, u ovoj knjizi tradicionalna
razdoblja:
Razdoblje ikonoklasta
Vladavina Makedonaca
Vladavina Komnina
Vladavina Paleologa
Sami nazivi ovih razdoblja koji su im dati po imenima dinastija,
prirodu ove podele ali, iako se uglavnom ivot
umetnosti produavao bez vidnih promena, od kraja ikonoklazma do
pada Carigrada, svako od ovih razdoblja ima ipak svoje posebne crte.
Ove posebnosti nisu obavezno vezane ni za ni za drutvene,
ni druge i nisu obeleja perioda. Ipak,
svako razdoblje na svoj ono to je tradicija, ili nam bar
to govore glavna dela svakog razdoblja.
epoha se ogledala u jednoj umetnosti bez figurativnih
slika, tj. u jednoj verziji neikonske religiozne umetnosti
koju su istovremeno muslimani.
Carevi makedonske dinastije umeli su da u svojoj sredini
jednu renovatio knjievnosti i umetnosti. Sto se umetnosti
poznati su nam samo njeni odjeci na dela religiozne
sadrine. oni snano govore o vidnim uspesima duha koji
podraava antici, ali i o tog preporoda. Ta epoha se po-
klapa sa optim poletom Vizantije, u kojoj se uporedo stvaraju dela
tenji. Tenja ka podraavanju antici tada je bez sumnje
ali vizantijski stil, svojstven srednjem veku,
se i za vreme ovog razdoblja koje, vie od svih drugih u dugoj
istoriji Vizantije, zasluuje da se nazove zlatnim vekom.
je da granice, koje razdvajaju nae periode, nisu ni malo
stroge. Korisno je, dakle, uzeti kao epohe poslednju tre-
XI veka sa dolaskom prvog Komnina i produiti je do 1204. go-
dine. broj vizantijskih spomenika, ili neposredno nadahnutih
Vizantijom - crkve, mozaici, freske, minijature, kerami-
ka, staklo, porculan - pripadaju XI i XII veku. Njihov stil je jako
i on kodifikuje stvaralatvo prethodne epohe. Ali, pod Kom-
ninima se priprema estetika vekova i tada se nago-
vetavaju tenje.
Vizantijska dela, stvorena za vreme pedesetogodinjeg trajanja La-
tinskog Carstva u Carigradu, skoro su potpuno nepoznata. Ali, dela
XII veka pripremila su nas za ona koja se pojaviti krajem XIII
veka, posle obnove Vizantijskog Carstva. U arhitekturi, a
u slikarstvu, to je bila druga i poslednja 1'enovatio koja uporedo sa
i u Italiji i novim ostvarenjima u
zemljama na severu Evrope, pokuava da pretopi tradicije
i odatle umetnost, u isto vreme vernu ustaljenim j
od njih verovatno bolje zahtevima jedne razvi-
jenije epohe.
IKONOKLASTICKI
PERIOD
28
II. POLJ A DELATNOSTI
Uvek je korisno opisati polje delatnosti u sre-
dini, jer to polje je daleko od toga da bude svuda isto. Prema tome,
odrediti ga doprineti poznavanju te umetnosti.
U Vizantiji, u srednjem veku, nastavljalo se 91'0880 modo ono to se
tamo radilo u eposi pre razdoblja, od vremena Justi-
nijana i njegovih neposrednih naslednika. To ne govori, da
su delatnosti tada bile nastavljene istim zamahom i svuda
j uvek sa istom irinom. Sredstva, kojima je mogao raspolagati jedan
Justinijan, nisu vie mogla da budu sakupljena od njegovih nasled-
nika u srednjem veku, i, iz razloga, izvesni vidovi tradicio-
nalne umetnosti ostavljeni su da tinjaju ili su naputeni dok su drugi
doiveli razvitak.
Tako je, za vreme ikonoklast a, oblast slikanja svetih likova
bila iznenada naputena. Ali, profano slikarstvo i svi vidovi dekora-
tivne umetnosti, iko nske ili neikonske, mogli su da se nastave, i
nemamo razloga da mislimo da je s te strane postojalo neko sua-
vanje obima delatnosti. Cak se pretpostavljalo da je
naputanje slikanja svetaca moralo da podstakne profanu i prime-
njenu umetnost, pozvane da zauzmu njegovo mesto. Na alost, dela
ovog perioda sistematski su docnije unitena, a pisci tekstova, koji
o njima govore, neprijatelji su ikonoklasta. To naa oba-
vetenja. No, izgledalo bi na svaki da je period ikonoklasta,
koji je jo i period neprestanih ratova, to pustoe zemlju i iscrpljuju
nj ene ekonomske snage, bio siromaan u delatnostima.
crkve su i tada svakako svuda, kao pre i posle,
a na samom kraju perioda, car Teofil se za-
uzeo da obnovi velelepnost svoje Velike Palate u Carigradu. Ponovni
uspeh carske vojske je ove izdatke, a ugled suverena u
odnosu na Karolinge i kalife je to opravdavao.
Svi su ti spomenici nestali bez traga, a pisani izvori, koji jedini od
tada o umetnosti pod ikonoklastima, pominju samo nekoliko
usamljenih spomenika. Obim i program delatnosti ovoga
razdoblja ne bi mogli da se odrede na osnovu oskudnog znanja koje
mi o njemu imamo.
S!ikani ukras na j ednoj stra nic i Kano na XI \ ck. Par iz, Nar. bibL. 64.
Sve se menja pobedom ortodoksnih, 843. godine, i to iz vie razloga.
S jedne strane, zbog toga to je ovaj period predstavljen mnogobroj-
nim spomenicima. S druge strane, zato to je
i ekonomski polet Vizantinaca, od kraja IX do kraja XI veka,
pomagao podizanje raskonih zdanja i porudbinu pokretnih pred-
meta svih vrsta. U Vizantiji tada nastaje velika delatnost
i u stanju smo da predstavimo njenu obimnost i program.
Arhitektura je predstavljena crkvenim zdanjima. Podizana
su nova, dosta brojna, u prestonici i van ilje. Carevi daju primer,
dravni velikodostoj nici i uglednih porodica ih slede. Svoj-
UMETNOST
POSLE
POBEDE
ORTODOKSNIH
ARHITEKTURA
29
Crkvene

rasko
unutmnjeg
ukrasa
T. :NA STR. 48.
T. NA STK 9. I 17.
T. :NA S'!'R. 19,
39, 41, I 61.
T, NI\ STR. 29. I 35.
PREDMETI
POBOZNOSTI
30
stvo ove umetnosti je da carevi obnavljaju ivaspostavljaju Justinija-
nova svetilita kao i druga stara zdanja. Oni gledaju unazad, poka-
se manje stvaraocima a vie ljudima odgovornim za
odranje tradicije.
Druga tradicija koju je trebalo odrati, je sadrana u delima
Justinijana i drugih ktitora iz poslednjih vekova antike: to je tradi-
cija raskonog i skupog unutranjeg ukrasa svih ovih Bojih domo-
va, za koje se htelo da budu isto tako bogati kao i carska palata.
Vasilije I Makedonac daje primer ili bolje obnavlja primer svojih
dalekih prethodnika. On i sam biti stalno podraavan, u X, XI i
XII veku, od vladara kao to su Roman Lakapen, Konstantin IX Mo-
nomah, Manojlo i Jovan Komnini. Manje bogati, i Paleolozi su se upi-
njali da ostanu verr:i ovom tradicionalnom mecenat:;tvu vasilevsa
- svetilita prestonice a nekada i provincije.
vani su tu i tamo, a u Svetom Marku u Veneciji, pokloni vi-
zantijskih vladara, dati crkvama Carigrada - putiri i diskosi, relik-
vijari, polijeleji, votivnc krune, korice - svi zlatni ili od
srebra, sa ukrasnim kamenjem, biserom i emaljom. Naj-
lepi komadi, koji su i najbogatiji i najbrojniji, iz X i XI veka,
mnogi komadi, manje savreni, ali na pristojnoj visini, pri-
padaju XII veku, a moe se jo jako vrednih i iz XIV i XV
veka. tokom srednjeg veka, nije se presta-
jalo s gradnjom crkava i one su darivane liturgijskim posudama, ve-
zom, ikonama, knjigama sa minijaturama, uvezanim u ukraene po-
veze. Ova grana najbolje je zastupljena. Ona predstavlja
glavni i delima najbogatiji rod vizantijske umetnosti srednjeg veka.
Same crkve su redovno obloene mozaikom ili, zidnim slikar-
stvom. Svaka crkva, pa i svaka kapela, prua celinu
religioznih slika, koju ciklusi, i izneti prema
sistemu. Drugi ciklusi slikarstva nalaze se u crkvenim knji-
gama, od j Neki od ovih iluminiranih i raskono
ukraenih rukopisa u stvari su predmeti neophodni za sluenje slube.
No, drugi su namenjeni bibliotekama manastira gde su ih pisci pro-
povedi, hagiografi i teolozi, upotrebljavali da bi se bolje pripremili
za svoju dunost ili da bi produbili svoje znanje o religiji.
Preko nekih od ovih islikanih knjiga popularnije prirode, pribliili
smo se predmetima koji su odgovarali zahtevu pobono-
sti svih privatnih lica. Ikone svih rodova, u raznim
materijalima i tehnikama: naprsni krstovi, medaljoni koji zamenjuju
Posuda od ervcno-ernog stakla sa mitolokim s cenama izvedenim Ll cl11alju. xl vele Ri zn ica Sv.
Marica. Venecija.
tradicionalne amajlije od kojih nam je gomila predmet a ovog
roda poznata, kojima se nalaze i predmeti visoke
vrednosti i proizvodi skromne izrade za upotrebu ali, svi
oni pripadaju oblasti religiozne umetnosti. Tokom srednjeg ve-
ka, u Vizantiji se nije prest aj alo sa r adom u ovoj oblasti . Da bismo
shvatili u kolikom broju su se ovi predmeti proizvodili u Vizantiji, a
koje su vrednosti bili kao i ugled koji su imali na Zapadu, do-
voljno je samo da pregledamo spisak relikvijara, ikona i krstova to
su ih krst ai IV krstakog pohoda poslali iz Carigrada u svoje zeml je;
exuviae sacrae iz Carigrada iz 1204. godine mogle bi da ispune ceo
jedan muzej.
31
Tehnika i
mateJ'ijali
1'eligiozne
umetnosti
T. NA STR 3t. I 33.
PROFANA
UMETNOST
ARHITEKTURA
PC!1ate
F. A. H.
T. NA STR. 17.
UKRASNA
UMETNOST
32
Razmatranjem vrsta vizantijskih religioznih spomenika,
se vrlo opravdani utisak da se ima posla s jednom sloenom i
povezanom celinom, su nam glavni vidovi poznati. Ako postoji
oblast u kojoj su Vizantinci zahtevali neprekidno umetnosti u
svim oblicima i svim tehnikama, to je svakako bila oblast religije.
U slubi svih vidova kulta i pobonosti bila je jedna ili vie umet-
tehnika, sa skalom vrednosti, od remek-dela
do mucavih radova seoskih zanat1ija. U toj oblasti, grad Vizantije,
vidno je upotrebu svih tehnika i svih materijala
do i najskupocenijih. To pretpostavlja, nepreki-
nutu delatnost raznih specijalizovanih zanatskih radionica to su po-
stojale jo u antici: zidara i stolara, kamenorezaca i polu-
dragog kamena (porfir, mermer, malahit, oniks, serpentin itd.), sta-
klara, emaljera, zlatara, majstora mozaika i fresaka, minijaturista,
sedlara, majstora itd. Cak je jedan rod - radovi u
jastom ernaiju sa figurativnim predstavama - izgleda bio usavren
tt Vizantiji na razdoblja koje razmatramo. Ovo usavravanje
izazvalo je jedne nove radinosti koja se uveliko
upotrebljavala u ukraavanju crkvenih predmeta.
U sa religioznom, profana umetnost izgleda siromana:
manje dela, manje kojima bi ona sluila, manje raznoliko-
sti tehnike, najzad, vidan pad u odnosu na raniju epohu Vizantije
(gde je, udeo profane umetnosti bio nego igde za vreme
skoro srednjeg veka).
Kao to je to profana arhitektura, a vizantijske
srednjovekovne za stanovanje, skoro potpuno su Jedna
jedina ove vrste, koja pripada oblasti umetnosti, ostala je
u Carigradu (ruevine palate zvane Tekfur-seraj, XIV vek). Najzna-
palate potpuno su unitene. Ali, zna se da se nije pre-
stalo s gradnjom brojnih i raskonih zdanja, raznolikih planova, sa
kupolama, bar do punog XII veka i opet li XIV veku. Iako nam je
arhitektura vizantijskih palata nepoznata, sigurni smo da su
ih gradili u velikom broju i da su bile sa raskonim unutranjim ure-
Tekstovi govore o mozaicima i zidnom slikarstvu profane sa-
drine to su ukraavali palate u srednjem veku, a mozaici Kraljev-
ske palate u Palermu odjek su tog stvaralatva.
Izvan toga, od profane primenjene umetnosti ima samo nekoliko
ostataka lepih svilenih tkanina s figurativnim ornamentima, posuda
od staklene paste i kristala, poludragog kamena, malih predmeta od
Hr iSlOS rezan II Viz.antij:;ki rad iz x - xr \"e l:n. ParU:. Kabin et medalja.
33
Umetnost

caru
T. NA STR ll.
Ukraava.nje
knjiga
i hronike!

zanat od X
do XII veka
1\'Iala
skulptura
tt XII veku
34
dijadema i narukvica sa emaljom i nijelom, nekoliko nau-
nica, i, izvan ove posebne oblasti enskog nakita, tri druga
u kojima je profana umetnost nala bolje u punom srednjem
veku. S jedne strane, to su predstave to iz umetnosti
caru i proslavljanju njegove Ta umetnost je u ovom
razdoblju predstavljena samo portretima vasilevsa i vasilise, ili sce-
nama njihovog krunisanja, ili pak brojnim slikanim ukrasima u ras-
konim rukopisima, gde se na marginama religioznih tekstova nalaze
slike, koje je jo antika poznavala, samo su se tamo upotrebljavale
daleko broju. Uz to i ilustracije knjiga o medicini,
o lovu i u hronikama - to je drugo iz antike, u
okamenjenom vidu, u jednom malom broju dela koja su prepisi vana,
jer su slike, koje su sluile za objanjenja, nastavile da igraju svoju
ulogu kod ovih knjiga. Ukratko, polje vizantijske
umetnosti u srednjem veku, bilo je beskrajno u odnosu na
religioznu umetnost. U traenju oblasti
umetnosti u Vizantiji, moglo bi se voditi o izvesnim nestalno-
stima. U X i XI veku delatnost je bila Cveta-
u Carigradu, ali u Korintu i Solunu, zanat se
irio i na raskone tehnike kao to su svilene tkanine sa figurativnim
ukrasima, male skulpture od i skupocenih metala (puni
i kovani reljef), gliptika i rezanje poludragog kamena,
staklarija i sjajna keramika, predmeti od nielo i emalja,
koji su bili slava Vizantije. Moe se dopustiti da su izvesne od ovih
tehnika ostale II upotrebi u XII veku, od vremena Kom-
nina: male skulpture od emalj, kovani zlatarski radovi.
Komadi, koji iz ovog razdoblja, ali iz poznijeg vremena, su
i manje vrednosti. To su dela serijske izrade, a neke od tehnika
koje smo nabrojali nisu bile upranjavane posle XI veka. Ima se uti-
sak da su Vizantinci, da bi sjaj svoje umetnosti, u XII veku
smanjili broj tehnika, sc - van tradicionalne monu-
mentalne umetnosti tu naravno fresku i zidni mozaik)
- na sitnu skulpturu, u kojoj je preovladavao kovani reljef od srebr-
nih listova i na ukras od emalja. Zauzvrat, morala je porasti pro-
izvodnja predmeta u ovim tehnikama, to nije bilo bez opasnosti po
njihovu vrednost. i pre nego to su krstai,
1204. godine, Carigrad dolo je do izvesnog zastoja u pro-
izvodnji raskonih vizantijskih dela, mada ne moe da se
kae nita o stepenu tog smanjivanja, koje je moglo da se
Jovan. Minijat ura u jednom XIV vek.
35
VIZANTI.JSKA
UMETNOST
POSLE
PONOVNOG
OSVAJANJA
CARIGRADA
VIZANTIJSKE
SREDNJOVEKOVNE
SKULPTURE
36
dogodi posle poleta delatnosti u svim zemljama sused nim Vi-
zantiji, u latinskoj Evropi i u zemljama vizantijske mIsIJe
na Kavkazu, na Balkanu i u Rusiji. Ovo od Vizantije
zemalja njoj podlonih moglo je da prouzrokuje izvesno opadanje od-
delatnosti u samoj Vizantiji. Ovo opadanje je bilo ko-
se obima delatnosti. J er, vizantijska umet-
nost, koja je doivela novi polet posle ponovnog osvajanja Carigrada
1261, nikada nije uspela da dostigne irinu delatnosti koju
je imala umetnost u X i XI veku. Arhitektura s obeleji-
ma upotrebljavana je skoro samo za crkve. Monumentalno slikarstvo
- freske i mozaici, jedino za crkve (?) - su
svoju tradicionalnu ulogu kao i ikone, tj. pokretne religiozne slike,
1.;glavnom na drvetu. Druge slikarske tehnike - minijature u
rukopisima, slikanje bojama u emalju - postale su mnogo a sa-
svim retko su izvrsne. Gliptika, rezani poludragi kamen, skulpture od
u potpunom su opadanju. Keramika i staklarija
ostaju na vrlo skromnoj visini.
lT eposi Paleologa samo je vez u cvetanju. Dok se polje vizantijske
umetnosti suzilo sa svih strana, jedino se proirila oblast
veza -- tehnike, koja je posle pada Carstva, 1453. godine,
naklonost svih naslednika Vizantije. vez je poznat samo po
primercima koji su bili u crkvenoj upotrebi.
Potrebno je naglasiti, najzad, nepovoljnu monu-
mentalna skulptura je imala neznatno mesto u vizantijskoj srednjo-
vekovnoj umetnosti. Suprotno onome to se ponekad vizantijska
Crkva se nikad nije izjasnila protiv skulpture i ne treba pripisati ni-
kakvoj zabrani odsustvo ijedne skulpture. Isto
tako, treba se podsetiti da je Vizantija nastavila da neguje jedan rod
kiparstva - skulpturalne predstave careva - mnogo due od Zapa-
da, naime sve do blizu 800. godine. Verovatno da je po-
kret, koji je 726. godine, bio koban po vizantijsko kiparstvo, jer,
kad je u Vizantiji obnovljeno slikanje likova posle 843. godine, kipar-
stvo se tu opte nije nalo, i od svih drugih vidova umetno-
sti, odrali su se samo reljefi s likovima malih razmera i dekorativna
skulptura.
Ipak, nije dovoljno odato priznanja ostvarenjima vizantijskih skulp-
tora iz srednjeg veka: ma kako skromna ona bila, zasluuju vie pa-
nje i posebno bi morala da budu u odnosu na poreklo
romanske skulpture. Ali, ipak, u odnosu na srednjovekovnu umetnost
Zapadne Evrope, odsustvo monumentalne skulpture i ne tako
pribegavanje arhitektonskoj plastici svakako su vana svojstva
(premda negativna) srednjovekovne umetnosti Vizantije. Ovo odsu-
stvo utoliko vie to je u pitanju umetnost onih
istih Grka, koji su, nekoliko vekova ranije, bili prevashodno skulptori.
Ug ted
carigradskih

tehnika i
raskon.ih
proizvocla
ARHITEKTURA
SLIKARSTVO
38
III. TEHNIKE
Tehnike, koje su koristili Vizantinci u srednjem veku, su iste
kao i svuda oko Mediterana. Skoro sve ove tehnike iz antike.
Ali, od nasleda, svima narodima
civilizacije, svaki od ovih naroda zadrao je samo jedan deo, i taj
izbor nije bio svuda isti.
Poto je Carstvo odolel0 neprijateljskim napadima, koji su.
opustoili Zapad, i poto u Carigradu nisu prekidane delatnosti, pri-
rodne za jedan veliki mediteranski grad, u njemu su vie nego igde
bile tehnike i proizvodnja raskonih predmeta, i
to je slavnom vizantijsku prestonicu u njenih suseda u
Aziji i Evropi. Taj ugled se meri pozivima vizantijskim
majstorima mozaika iz Damaska i Kordove, podraavanjem vizantij-
skim minijaturama u i Engleskoj, i nabavkom vizan-
tijskih emalja i zlatarskih radova u svim zemljama U XI
veku, Teodor, nm; ime navodi da mislimo da je Grk, na-
pisao je, u Rajnskoj oblasti Schedula diversarum artium ili Zbornik
uputstava za tehnike, gde je dobar deo
uputstava za raskonu staklariju i zlatarstvo pripisan Grcima, a ono
to mi znamo iz vizantijskih dela, o najviim teh-
vrednostima predmeta u Vizantiji. U srednjem veku,
Vizantinci su mnogo gradili, ali ni stvaraoci projekata gradevina iz
ove epohe, ni zidari ni kamenoresci, koji su ih ostvarivali, ne izgleda
da su imali neko ire znanje. Ivlada se vizantijska arhitektu-
i"a ovog vremena sluila opekom, i to na koji zasluuje poto-
vanje, zidari Persije, kojima dugujemo iranske spomenike iz iste
epohe (muslimanska religiozna arhitektura), uneli su sigurno u arhi-
tekturu vetinu sluenja opekom, za gradnju i dekoraciju.
spomenika, od grubog i tesanog kamena, sa
zakavkaskom i muslimanskom istovremenom arhitekturom isto tako
su nepovoljna za vizanUjske graditelje.
Ali, slika se menja kad se govori o slikarstvu. Sa vizantijskim zidnim
mozaicima ne mogu se porediti druga analogna dela. U srednjem
veku, van Vizantije, portativni mozaik ne postoji. Sto se samog
zidnog slikarstva, mada vizantijski umetnici nisu bili jedini koji
Sv. G"igorije Cudotvo r ac. Mozaik u Sv. Luki u Fokidi. oko 1000.
su se nj ime bavili, freske umetnika daleko su najbolje j
najlepe do XII veka. Moglo bi se navesti toliko slika u rukopisima
koje su, vrlo lepe, najverniji tradicija slikarstva.
savrenstvo vizantijskog slikarstva svih ovih vrsta bilo je
poznato, u Evropi i na Bliskom istoku, kod i muslimana. Tu
su, zaista, malobrojni mozaici koji ili nisu delo umetnika ili Mozaik
nisu po vizantijskim uzorima. Vrednost mozaika redovno se
srazmerno Vizantinaca u njihovom stvaranju. to
portativni mozaik nije primenjivan van Vizantije sigurno t reba tu-
koje je predstavljalo rukovanj e mikroskopski ma-
lim od kojih je on pravljen.
ovu shvata tehnike koja je
39
SHkarstvo u
rukopisima
PROIZVODNJA
RASKONIH
PREDMETA
Filigrani
40
da lepota jedne slike zavisi u isto vreme od boje i oblika, raz-
mera svake obojene kockice, njihovog rasporeda, nejednakih
prostora koji ih odvajaju, ovih kockica povrini zida,
a koju uslovljavaju i priroda svetlosti to na njih pada. Posma-
zidno slikarstvo iz XII i XIII veka u Italiji, Spaniji,
i u drugim zemljama na Zapadu i ih sa starijim freskama
u tim istim zemljama, bolje shvata ono to su
i njihova dela prene1i romanskim umetnicima u oblasti tehnike: oni
su im preneli jedan odreden niz boja medu kojima preovladavaju
topli i ivi tonovi (crveni, kobalt plavi i tamnoplavi), i postup-
ke, koji su, uz boja, oblikovanje tela i draperija
sa mnogo vie tananosti nego to su to romanski slikari.
U rukopisima su se vizantijski slikari mogli pokazati najverniji teh-
uputstvima starih, bilo da su ih primenjivali postupno po-
iste slike, ili da su se namerno mnogo starijim
uzorima. Poto je materijal bio isti (pergament, boje i vezivo), ove
male slike stvarane su na isti i krajem antike i u srednjem veku:
isto pripremanje pergamenta (tanak sloj gipsa ispod boje), iste game
boja i isti oblikovanja glave, bora, svetlosti i senki. U
minijaturi, najbolje se vidi u je vizantijska tehnika
bila daleko iznad drugih, kad se uporedi slikarstvo latinskih, jermen-
skih, sirijskih rukopisa - koji su pretrpeli vizantijski uticaj - sa
onima koje ti uticaji nisu ni dotakli. ove stilske doprinose,
Vizantinci su nam otkrili jednu jedriju i bogatiju gamu kao i glavno
tradicije: oblikovanje ljudskog tela i draperije.
Ali, u tehnikama proizvodnje raskonih predmeta Vizantinci su se
isticali vie no igde, poto su nasledili - rekli smo - vie od jedne
tradicije antike i poto su usavrili izvesne vetine, pri tom
i sami pretrpevi uticaje zanata Azije. Zlatarski radovi
s raznobojnim ukrasnim kamenjem su u Vizantiji s velikim
uspehom, ali, ipak, ne mogu da se odvoje vizantijske ver-
zije u primeni ove vrste ukrasa. No, filigranske ice na nekim vizan-
tijskim srednjovekovnim zlatarskim radovima, posebne su vrste i u
isto vreme najlepe za koje se zna. Vizantijski filigranski ukras ras-
poznaje se po pripremanja zlatnih pletenih ica i njihovom
ornamentalnim motivima i predmetu koje ukraa-
vaju, isto tako kao i biserima, ukrasnom kamenju i emaljima koje
okruavaju. Filigrani otonskih zlatara su im najblii, jer su pretrpeli
uticaj vizantijskih uzora.
Dva svetitelja, Mozaik II Nea 1\'foni na Hiosl1, S redina XI \ ' C'kH,
41
Inkrustacije
metala tt d1"1tg'i
meial
T. NA STR. 47.
Prvenstvo

emalja na
zlatu
42
Danas je manje poznata tehnika vizantijskih zlatara koja se sastojala
u inkrustaciji jednog metala u drugi, osobito u prikivanju od
zlata i srebra u srebro i bronzu da bi se oblikovali ornamenti, pa
i ljudske figure i scene. Najpoznatiji primerci u ovoj tehnici su
crkvena vrata koja su u crkvama Italije, a tamo su doneta
iz Carigrada. Imitacije, koje su napravljene u Italiji, ma koliko one
dobre bile, samo vrednost vizantijskih majstora. Na tim
istim vratima, na raznim kultnim predmetima, a na pove-
zima liturgijskih na okvirima izuzt::tno potovanih ikona,
nalaze se okovi od srebrnih i zlatnih listova, ukraeni relje-
fom kovanim na kalupu, u vidu ornamenata, ljudskih figura i scena.
Reljefi ove vrste mogu da zauzimaju sredinje polje na ikoni i da
daju utisak izlivenog reljefa. Ova tehnika nije manje za Vi-
zantiju u srednjem veku od drugih koje smo nabrojali, ali je, po svoj
prilici, vie od drugih dozvoljavala serijsku i jeftinu izradu. Opona-
je lako u Italiji i u svim zemljama vizantijske misije.
od svih predmeta koji se dovravaju
celijasti emalj na zlatu je tehnika najsvojstvenija Vizantiji i u njoj
su Vizantinci stvorili vrlo lepe primerke. Vrlo traeni u Zapadnoj
Evropi jo od srednjega veka, ovi vizantijski emalji, nazvani su
jasti, jer su vrlo tanke zlatne pregrade odvajale bojena polja. U ove
sipane su boje u prahu, a zatim su se zagrevanjem pretvarale
u raznobojnu pastu. Debljina sloja emalja, poluprovidnog, i krajnji
sjaj emalja, koji mora da bude bili su neophodni. Nepo-
sredno poreklo ove tehnike emalja, kakva je primenjivana u radio-
nicama Carigrada i u drugim radionicama koje su im podraavale,
nije zbog nedostatka podrobnih studija i zbog nedovoljnog
broja datovanih spomenika. Kad se neki najstariji primerci
stog emalja uporede sa primercima ukraenim pastom od kl'unje-
nog stakla, zatvorenog u pregrade, njihova
pretpostavku: emalji su mogli da kao zamena inkrustija od a-
renog kamenja i raznobojnog stakla. Verovatno ne pre raz-
doblja koje u ovoj knjizi, to jest oko IX veka,
nje tehnike emalja (na primer, jedan da se dobije
bogatija gama boja sa prelivima) je da se
tradicionalna izrada emalja (ornamentaini ukras), da bi
se dostiglo prikazivanje ljudskih figura, to je oblast slikarstva. Vi-
zantijski srednjovekovni emalj je slikarska tehnika i moe se, u tom
pogledu, uporediti sa mozaikom sa portativnim mozaikom,
Arh:lnQeo Mihajlo. Svital, I susa Navina (cletalj). Minijatura iz X velea. Vatikanska biblioteka. PaL. r k i 131.
43
Izdubljeni
emalj
Skupocene
ukraene
tkanine
44
da se boje emalja mogu teko postavljati na velike povrine,
sem ako se ne postavljaju jedan pored drugog komadi
odvojeno) ili sa vitroima na Zapadu. Sjaj boja koji se postie po-
emalja ravan je sjaju mozaika a i prevazilazi ga. Pokuavalo
se sa podraavanjem ernaIju, i njegov uticaj, isto kao i uticaj zlatar-
stva, vidi se u slikanom ukrasu vizantijskih rukopisa. Isti uticaj na
lokalnu minijaturu imao je emalj u Limou, gde je umetnost izrade
emalja bila isto tako razvijena kao u Vizantiji, ali gde se primenji-
vala druga tehnika (izdubljeni emalj). Vizantinci su pozna-
vali ovaj drugi postavljanja boja na metal, koji se sastojao u
blagom dubljenju povrine (odakle i dolazi izraz izdubljeni emalj)
da bi se zatim ta udubljenja ispunila emaljom. Ali, oni su se sluili
ovim manje lepim (ograde su ovde ostajale ire, boje su
na ovaj izdvojene vie jedne od drugih, a bile su i neprovid-
nije), samo za ornamentaciju i za vrlo male predmete od livenog
metala. Pri ovom postupku (na primer, pri izradi prstenja) izbor
boja je manji i emalj se skoro mea sa nielo-tehnikom. Nielo-ukrasi,
tu i prikazivanje ljudskih likova, na predmetima malih
razmera, su se nalazili i na zlatarskim radovima izilim iz
vizantijskih radionica. Predmeti od srebra su ukraavani
na ovaj koji je sluio kao jeftina zamena emalja. se
smatra da se umetnost izrade raskonih predmeta u Vizantiji razvi-
jala pod okriljem carskog Dvora. Ali, bez obzira to je verovatno
tako pilo, bar :tl onoj meri u kojoj je Dvor po tradiciji bio glavni
kupac kod raskonih predmeta, nijedan knjievni tekst
i nijedan natpis ne govore o postojanju dvorskih radionica, majstora
mozaika ili zlatara. Zauzvrat, natpisi na skupocenim ukraenim
tkaninama koje su nam (IX-XI vek) postoja-
nje radionica za izradu skupocenih svilenih tkanina. Neke od ovih
radionica bile su smetene u kapijama Velike carske palate (radio-
nice Zevksipa), druge su se nalazile na drugim mestima, i daleko
(Korint), a sve su radile za cara. On sam je drao monopol
proizvodnje i prodaje izvesnih raskonih tkanina i njegovo osoblje
surovo se borilo protiv Izgleda da su ove radionice tka-
nina u slubi carigradskog dvora postojale jo od Vizan-
tije (o tome natpis na jednoj tkanini za koju se misli da je
jz Herakleje na Mramornom moru, IV vek). Ovom miljenju smeta
jedino ukras tkanina, koje iz carskih radionica od IX do XI
veka, koji je dobrim delom nadahnut iranskim, sasanidskim ili post-
P r o r ok J e r e mij a p red Hristo m. Mi nij a tura o k o 1100. Firenca. Di bL. La unmcjja na, P. 'j . 9.
-sasanidskim uzorima (kao primer ovih uzora, videti ivotinj e na
svili iz Sen- osa, Pa-de- Kalea i iz Luvra koje se prema jednom
natpisu mogu da pripiu X veku i jednoj oblasti Persije).
proizvodnja, na koju su carevi imali
pravo podstrekavala je i irila umetnost koja je bila vie
nego vizantijska. Carevi su se koristili, u
noj trgovini, proizvodima visokokvalifikovanih koji su
bili u njihovoj slubi.
Svrha ovog kratkog pregleda tehnika, na koje se osla-
njala srednjovekovna umetnost u Vizantiji, je da shvatimo ovu
glavnu vizantijsko delo duguje jednu od svojih vani h
45
osobina - veliki procenat predmeta visokokvalitetne izrade - po-
stojanju u tajne mnogih i tekih
zanata koji se ne mogu bez velikog znanja upranjavati.
Suvie se ranije (danas malo manje) ukazivalo na redovni ne-
dostatak ovih savrenih zanata: tj. da pri izradi uguuj u
polet. I, izvesno, zanatsko znanje je moralo biti veliko
Ll. radionicama majstora mozaika, staklara, poludragog ka-
mena, zlatara i vizantijskih Ali, ono drugo nije manje drago-
ceno: to je krajnja savrenost, tananost oblika i boja,
poznavanje srazmera, nepogrean ukus, iskustvo pokolenja probra-
nih zanatlija, to umanjuje opasnost od slabosti pojedinaca.
Odsustvo prostote u umetnosti srednjeg veka, Vizantija duguje uti-
caju tradicije, koja se vie nego igde, i iz vrlo jasnih razloga, odrala
u stvaralatvu zanat1ija, usavrenih u sloenim tehnikama. Ove iste
tehnike, zbog retkosti i materijala koji su koristile, otkrile
su nove estetske vrednosti u spoju oblika, materijala i boja. Izvrs-
nost vizantijskih ostvarenja dolazi dobrim delom od estetske odne-
govanosti zanatlija, koji su se, iz pokolenja u pokolenje,
vaspitava1i u radionicama istih gradova, tokom vekova.
Vizantijska umetnost duguje mnogo tehnikama, u kojima
su stvarana njena dela, a isto tako, mislim, vrednosti materijala i
uticaju ovih tehnika na estetski izgled dela.
KOI'; e od srebra sa kovanim ["cljeiom. XIV vele RibI. Venecija.
47
Sveli Petar. Emalj na putiru. poklonu cal'a Romana Il (?) . Oko 950. Ri<nica Sv. Mar/,a. Venecija.
48
IV. U T I C A J I D E J A
Kao svuda i uvek, umetnost koja je cvetala u Vizantiji duguje
mnogo idejama to su bile u opticaju u vizantijskom drutvu. Ali,
od celine ovih ideja podstaknutih duhom i pojedinaca i
skupina pojedinaca - manje ili vie brojnih - samo ih je malo, po
svoj prilici, imalo dejstvo na ivot. Jedino se na tim
idejama zadrati na stranicama, mada moramo da upozo-
rimo da samo pomenuti neke vidove ovog pitanja, jer
nas niz unitenih spomenika da ih danas
razmatramo u celini, uprkos vrlo uticaju koji su one
mogle da imaju.
Dovoljno je, uostalom, ovom pitanju s idejne osnove vizan-
tijske umetnosti u srednjem veku, da bismo odmah shvatili da su
naa obavetenja o tome to je za aljenje. U to
se odmah uveriti se da su Vizantinci iveli pod
monarhije, su boanska prava teokrat-
skom doktrinom: od Konstantina i teokratije,
ostvarene Carstvom kojim je upravljao Hristov zastupnik na zemlji,
ovaj shvatanja vizantijska drava nije nikad napustila. To
nikako ne bar teoretski, da je i crkvom upravljao car.
I mimo monarha, Bojeg zastupnika, vizantijska Crkva nala je
svoje duhovne izvore u Bogu. i Crkve i Vladara poti-
cale su iz istog boanskog izvora. Ali ovu doktrinu j e bilo teko
primeniti u ivotu, jer je davala prvenstvo to jest
monarhu. No, ne se mnogo na tome, moemo a priori
pretpostaviti, zbog da je u Vizantiji uprava bila autokrat-
ska i zbog toga to se uticaj careva irio na sve oblasti, da je i umet-
nost morala da bude odjek vizantijske misli. Teorija
i praksa carske uopte, i stvarna dela careva, morali su da
izraz, utoliko pre to su prethodne ideje u staroj Rimskoj
Imperiji bile pogodne za razvoj ove vrste carske vizantijske umet-
nosti. Elementi takve umetnosti - koja je bila odblesak
doktrina, osnovi lee u monarhiji sa njenim teorijama i stvarnim
delovanjem - odista postoje i daju dokaza o uticajima ovih ideja.
Vidi se bar da je figurativna umetnost tenji,
Pitanje uticaja
1Jizantijske

misli na
umetnost
49
UZoga
mecenatstva
aristokratije
i vladara
ZNACAJ
RELIGIOZNIH
SHVATANJA
ZA UMETNOST
50
bila zaduena da slikom izrazi snagu samodrca, boansko poreklo
njegove dunosti vladara i njegovih podanika, uspehe u delat-
nostima njegovog poziva. Na alost, velika razaranja profanih dela,
pre svega dvorova, suavaju polje posmatranja u ovoj oblasti. Ne-
stanak Velike palate u Carigradu, sa mozaicima i slikarstvom, i svih
znakova vasilevsa, pa i vernih predstava svih ovih stvari
(osim nekoliko tipskih portreta), liava nas velikog broja
dokaza o udelu ideja u stvaranju Vizantije.
Jo su potpunije dela nastala u sredini velikih porodica vi-
zantijske aristokratije, aristokratije koja je, od
XII veka, igrala glavnu ulogu u ivotu vizantijske dra-
ve. Zbog nedostatka spomenika ili nedovoljnog broja profanih dela,
koja govore o ivotu vizantijske aristokratije, ne moemo da odre-
dimo njihov Jedini da nekako steknemo sliku o njima
nalazi se u spomenika su bili
carevi mecene, izali iz redova te aristokratije, ili vladari koji su
upravljali u zemljama podvrgnutim vizantijskom uticaju. Sa izu-
zetkom onima koji su uzeli za uzor mecenatstvo
vizantijskih careva, ovi vladari su se vie ugledali na veli-
kih aristokratskih porodica u Vizantiji. XnI i XIV vek nam pru-
aju brojna dela ovog porekla. Ali, kao to se videti, vladarske
zadubine u ovom razdoblju su jedino svetmta, i, ako se 'izuzmu
portreti ktitora, vladari su mogli da imaju uticaj samo na izbor i
religiozne umetnosti.
ono to je izvesno jeste presudna uloga ideja koje su ktitori
imali o verskoj korisnosti (a moda i drutvenoj: ugled mecenatstva)
svojih zadubina, koje je, pak, bilo ostvariti samo u okviru
vizantijske ili neke druge pravoslavne drave. Dokaz
za to je krajnja retkost, a nekad i potpuno prestaj anje sa
zadubina pod turskom upravom ili latinskom To je bilo, u
stvari, pitanje a bolji dokaz za uticaj ideja koje su
se ispoljavale na negativan u obliku zastoja delat-
nosti, ne bi se mogao do u na delatnost careva
ikonoklasta.
Period koji razmatramo u ovoj knjizi razdobljem
ikonoklasto., u kome je, vie od jednog veka, religiozna ideja u obliku
zabrane, koju su obnarodovali carevi, prekinula svo.ku izradu slika sa
sadrinom. Obratno, drugim idejama, koje daju vred-
nost religioznoj slici, vizantijska umetnost duguje obnovu celokupne
figurativne delatnosti slikara i vaj ara. Kasnije videti da se
uticaj ideja ikonoklasta i ikonofila nije sveo na zabrane ili odobra-
vanje slikanja Boga i svetaca. Isto tako, nije u pitanju samo
apstraktni ikonoklazam koji je postojao u Vizantiji u VIII i IX veku,
nego je u pitanju skup ideja, koje su, religiozne slike,
bile naklonjene nekim drugim (na primer, vladarskim) ali samo iz-
vesnim slikama ovoga roda. To da u jednoj pregrti ideja koja
moe da se predstavi kao celina, ideje nalaze svoj odjek
II umetnosti, dok se druge u njoj ne ogledaju, jer se sudaraju sa ja-
suprotnim uticajima, ili to sredina u koju one prodiru nije
osetljiva na taj vid miljenja. Tako je ca-
reva u VIn i IX veku moglo da ih navede da napuste prikazivanje
sopstvenih likova; dok, u stvari, ne samo da oni to nisu nego
5U prvi uveli, u predstave na novcu grupni carski portret, koji je
prikazivao ne samo cara nego, i mnoge njegove
pretke. ideja, koja je vodila o interesima
dinastije, odnela je prevagu kada su se carevi ikonoklasti, odvaja-
prikazivanje i likova, o primeni
umetnosti prilikom njihovog predstavljanja na novcu.
Na umetnost Vizantije u srednjem veku uticale su, u mnogo
razmeri i sa vie raznovrsnosti a i ostvarenih pri-
mena, ideje vezane za religiju. Optepoznata je preva-
shodna vizantijskih dela u slubi je religije. U arhitekturi
preovladavaju crkve i druge kultne Skoro svi
mozaici i freske, minijatura, pokretni vajani i slikani pred-
meti, su sadrine i bili su u slubi pobonosti.
One religiozne ideje koje su usvojene u Vizantiji u srednjem veku
vladaju i u umetnosti. ako bismo pokuali da budemo
niji utvrdili bismo da su izvesne ideje imale presudnu
ulogu u umetnosti, dok druge nisu imale nikakvog odjeka. Tako, to
se ovih poslednjih, sa se zapaa da ni privre-
meni raskol iz vremena patrijarha Fotija, krajem IX veka, ni ko-
odvajanje od Rima, 1054. godine, nisu nali ni najmanjeg
odraza u umetnosti Vizantije. Uopte se nije pokualo, reklo bi se,
ela se na slikama prikae ovo odvajanje, niti se posebno
pravovernost. Kasnije, u XIII i XIV veku, poto su se Latini
katolici pribliili svuda pravoslavnim Grcima, a poto su borbe,
nastale ldira dveju veroispovesti, pa i laika, bile
veoma estoke, ipak ne izgleda da se ikada pokualo sa
VERSKA ULOGA
SKORO SVIH
VIZANTIJSKIII
DELA
Sakralna
vizantijska
umetnost
iznad

veTskih
raspri
51
Odsustvo
posebnosti u
arhitekturi i
1L ukrasu
kultnih
mesta
Domet i granice
estetske
izvornosti
vizantijskih
umetnika
52
umetnosti - a ikonografije, ili kultnih mesta -
II ove rasprave. Koliko znam, nijedan spis protiv
Latina nije nikada bio i1ustrovan, niti je zidno slikarstvo u pravo-
slavnim crkvama ikada slikom predstavilo borbu protiv Rimljana.
Treba verovati da se sakralna vizantijska umetnost postavila na
takvu visinu da je odolevala programima ove vrste.
Drugo negativno zapaanje, koje nam izgleda otkriva
osobinu vizantijske srednjovekovne umetnosti, sastoji se u slede-
ma kakva bila kultna ma kakve bile slike, manje-
-vie brojne koje su prekrivale zidove, i njihova sadrina i raspored,
zapaamo da su arhitektonski oblici i ikonografski programi malo
posebni. Takvi se nalaze u sabornim, manastirskim ili parohijainim
crkvama, pa i u privatnim nadgrobnim kapelama. Odsustvo
u odnosu na ulogu kultnih mesta nije izvesno, bezu-
slovno, pa crkve velikih manastira imaju neke posebne odlike (ve-
liki narteks, apside); ali, one jedva da neto u odnosu
na osobine koje umetnost srednjega veka na Zapadu daje svakoj
vrsti crkava, svakom bitnom delu religiozne svakoj iko-
nografskoj celini koje imaju kultne U vizantijskoj zemlji
bilo je promena u arhitekturi jedne crkve, kraja
antike i kasnog srednjeg veka. Ali, van stila arhitekture i figura-
tivnih dela, koji se menjao vie nego jedanput tokom srednjega
veka, arhitekti, slikari, vajari i majstori dekoraCije, ne izgleda da
su se upinjali da osetno programe i oblike, koji su im bili
zavetani od njihovih prethodnika, nego su se vie usredsredili na. po-
navljanje onih vrednosti koje su iz njih crpU. Njihova uloga moe
da se uporedi sa ulogom dananjih koji,
kompozicije, ne smatraju da je njihova vrednost time ugroena,
jer svaka interpretacija donosi originalne nijanse. Ovakav stav vi-
zantijskih slikara srednjeg veka, pa i kasnijih vremena, je
trpeo zamerke. Moralo bi se, s jedne strane, to isto i za vizan-
tijsku crkvenu arhitekturu i za programe zidnog slikarstva u crkva-
ma, isto kao i za druge vrste vizantijskih dela. Ali, s druge strane,
ne bi trebalo smatrati ovaj postupak Vizantinaca kao znak siro-
matva. sa primerom - koji je nekada sla-
van zbog svoga savrenstva, i ukusa - da
se stvari bolje postave i da se bolje razume priroda vizantijskih
srednjovekovnih spomenika koji se To su, skoro uvek
ponavljanja drugih vrlo dela, pa bili to arhitektura, mozaik
Gavrilo. Detalj minijature sa portrelom cara VOlanijala. Sredina XI veka. Pari=,
Nar. bib!., Koalen 79 .
53
RELIGIJA I
SLIKARSTVO
54
minijature, reljefi u itd. Ali svako ponavljanje je iz-
vorno delo, jer ponoviti jednu konstrukciju ili temu neke slike, ne
uvek, u srednjem veku, potpuno ponavljanje uzora. Ono to
se ponavlja, to je potka koja u osnovi ne pripada, ili bar ne mnogo,
sutini dela. To se danas moe bolje objasniti nego ra-
nije kad fotografija nije postojala. Povodom dela koja se nazivaju
>'apstraktnim (jer ne tee da predstave ili ma kakav predmet),
da se danas ponavlja: stvaralatvo jednog umetnika
se vidi u onome to nije podraavanje nekom uzoru (bilo da je u
pitanju Priroda ili drugo delo), nego u onome to je
njegov izraz, bilo u slikarstvu, bilo u plastici ili arhitekturi.
Dakle, u tome se upravo i sastojalo dejstvo svakog vizaniijskog
umetnika, zaduenog da izgradi crkvu, uradi mozaik, skulpturu u
Onima, koji su stvarno hteli da gledaju dela paljivije,
svako delo je pokazivalo svoju estetsku izvornost. Ipak, ma kakva
bila obdarenost i njihovo dejstvo - kao i posredo-
vanje lVIocarta - ne prelazi izvesne iznad kojih bi
vizantijska estetika bila izneverena, kao to se to stvarno
na primer, u delima umetnika, koji su sc mnogo posle pada
Carigrada, izgradili u dodiru sa italijanskom num
se izvesno da Vizantinci duguju religioznim idejama stil koji su
dali svojim delima. U to se najbolje moemo uveriti u
slikarstvu, koje je, za vreme srednjeg veka, bilo omi-
ljena tehnika vizantijskih umetnika. Tome doprinosi veliki broj
primera i da se 1.1 slikarstvu, bolje nego u
drugim granama, zapaaju glavne tenje Vizantinaca
koji interpretuju uzore do kojih su dolazili (v. infra str. 105).
Vidimo ih zaista, u savrenom skladu sa
kako sc suprotstavljaju s jedne strane svemu to vrednost
materije - volumenu, snazi, taktilnim vrednostima i 1.1 irem smislu
jednom jedinstvenom prostoru u kome se ta materija prikazuje.
Vizantijska estetika tei da prolazno, da prenebregne
trenutno i da zadri samo i trajno. Da bi nas navela da pre-
poznajemo ove vrednosti, u vere, zato to se vie
pribliuju nepromenijivom boanstvu, umetnost neguje
ritam 1.1 pravilnim kadencama, slobodnu liniju simetrije koje odma-
raju, ravnotee koje ukidaju pokrete. Oko je pozvano
da razlikuje ozbiljne i skladne slike od svakodnevnog materijal-
nog sveta i da u njima prepozna boansko.
U onoj meri u kojoj je dozvoljeno da se estetika jedne
priblii estetici jedne slike ili reljefa dozvoljeno je da se u njoj
prepoznaju iste tenje: jasna kompozicija, skladne i rav-
notee, simetrije sa svih strana i odsustvo svake napetosti i svakog
vidljivog napora (suprotno srednjovekovnoj arhitekturi na Zapadu).
Ova estetika, izgleda nam, na religioznim osnovama, jer je
umetnost odjek ideje o boan:;kom savrenstvu i vizije iracionalnog
sveta u koji vera prenosi vernika. Zna se da je kultna vizantijska
crkva, nadviena poluloptastom kupolom, bila
jo od VI veka, sa mikrokosmosom (u jednom stiho-
vanom opisu, na sirijskom jeziku, katedrala sv. Sofije u Edesi, koja
je imala ovaj oblik), i nita ne bi moglo da objasni bolje, do ove
simbolike, upornost sa kojom su se Vizantinci drali, do kraja Car-
stva i dalje, ovih oblika crkvene
Imamo pravo, s druge strane, da podvrgnemo sumnji tenje
vizantijskih slikara da religiozne ideje izraze kroz estetske vred..;
nosti, smo neka naveli. Do ovog dolazimo se
i sami pod utiskom ovih dela i strogost sistema sa
kojim su se - kada su u pitanju mozaici ili freske - slike poistove-
red kojim se izlau i na koji su vezane za arhitekturu
crkve-mikrokosmosa. Slike na svoj ovaj isti pojam
- mikrokosmos o kome je - jednovremeno predstavljen struk-
turom kupolne i nizom slika Boga i njegovih
vernih podanika u Kosmosu, kao i koje je
od ljudi Bojeg grada. Najsavrenija ostvarenja
ovih skladnih celina, u arhitekturi i slikarstvu, iz X i XI
veka. Ona ostaju vrlo lepa u XII veku, mada se u doba Komnina
nekad osete tenje koje dovesti do naruavanja savrene ravno-
tee dela koja su im neposredno prethodila. Ove tenje su nagla-
ene za vreme poslednjeg vizantijskog razdoblja, manje u arhitek-
turi, ali vrlo jako u figurativnim umetnostima, sa slikarstvom na
Bilo bi suvie lako traiti objanjenje ove promene u spoljnim
okolnostima toga doba. u tom pogledu:
je dolazak zapadnjaka na vizantijsko tle i veze Grka sa
Latinima, sa njihovim kuHom i njihovom umetnosti, koja je cvetala
od XII veka. Ali, ako bi ta veza, koja se odrala i posle ponovnog
zauzimanja Carigrada od strane Grka, 1261. godine, mogla da objasni
mnoge promene u vizantijskom delu ovog poznog raz-
doblja, odnos uzroka i posledica ne moe jasno da se ustanovi.
DUHOVNE
OSNOVE
ARHITEKTURE
Crlwa
mi/cl0/cosmos

ideje i stil
vizantijskih
slika
Tenje ka
antici pod
Paleolozima
Reakcija
svetenstva
tl. XIV veku.
56
U pitanju je, verovatno, jedan mnogo sloeniji proces. Savremena
umetnost Paleologa, na svoj je odraavala reakciju Vizantije
na i ideje s kraja srednjeg veka. Ono to je zasebno moglo
da posredan odraz u religioznoj umetnosti Vizantinaca toga
vremena, to je, s jedne strane, nacionalna osetljivost, u
dodiru sa Latinima, Slovenima i Turcima, a na religioznom planu,
rimokatolicima i muslimanima, jer su Grci i pravoslavni uopte
bili u stanju i odbrane. U takvoj sredini odvijale su
se dve delatnosti u krilu vizantijskog drutva, koje je elelo da u svo-
joj sredini vidi suprotne tenje. To je, na prvom mestu, jedan pokret
koji idealizuje nacionalnu prolost i pokuava da obnovi njene uspe-
he. Ova tenja, vrlo izrazita u vreme Paleologa, pokazuje se u
umetnosti podraavanjem, nego ikada, uzorima.
Na to se vratiti kasnije, kad budemo razmatrali sve renesanse
ovoga roda u toku vizantijske istorije.
Pokret koji je oivljavao antiku izgleda da je bio na
razdoblja Paleologa i, kao u savremenim i istim pokretima
u Italiji i Francuskoj, ovo otvaranje prema antici ilo je uporedo sa
posmatranjem stvarnosti. U XIII i XIV veka,
Vizantinci su pokuaj u istom smislu. Ali, oko sredine XIV
veka, reakcija vizantijskog svetenstva i monaha, brojnih
i po uticaju u svim sredinama vizantijskog drutva, zausta-
vila je i odbila ovaj pokuaj umetnosti.
nije nikakav napor da se neposredno izraze ideje ovog
konzervativnog pokreta, koji je mogao, na primer, da se vrati
velikom stilu XI veka. Ali, ovaj pokret, u svojoj ravnodunosti za
umetnost, je prosto sva estetska istraivanja u svakom prav-
cu. Ostalo se, dakle, na onome to je bilo ostvareno do tada, i tim
se sluilo kao stilom zaustavljenim u onom trenutku
razvoja kada je bio u punom poletu, i ne bez Kao
uvek u ustanovljena je jedna vrsta estetskog
kompromisa, koji je, manje ili vie kanonizovan, sluio, tokom
vie vekova, umetnosti i slovenskog pravoslavlja. U pitanju
je religiozna umetnost, koja je nesumnjivo imala preteno mesto u
celokupnom vizantijskom stvaralatvu pod Paleolo-
zima, a koju poznajemo mnogo bolje od profane umetnosti. Dakle,
bilo bi dobro da se podsetimo da su sudbine vizantijske drave, u
nezadrivom padu od XIII veka, i vizantijske Crkve, koja
je sav ugled kod svih pravoslavnih naroda, daleko od toga
~ o z a i k u apsidi i ku poli ispred apside : Bogorod ica, D uhov i. Sveti Luka u Fokidi. Oko 1000 .
57
Univerzalnost
umetnosti
sjedinjene s
Crkvom
T. NA STR. 13.
UTICAJ
LITURGIJE
NA UMETNOST
Liturgija i
-monumentalna
umetnost
58
da budu iste u ovom razdoblju. U tom vremenu, pa i posle pada
Carigradskog Carstva, vizantijska Crkva je ostvarila izvesnu viza n-
tijsku univerzalnost. Dakle, vizantijska umetnost nije delila sud-
binu drave nego vizantijske Crkve. Ona to duguje, prirodno,
stim vezama s kultom, a poto umetnost ne poznaje prepreke,
ona iri dejstvo dalje i neposrednije od knjievnog dela ma kakvo
ono bilo. Velikim delom zato to je bila u slubi carigradske Crkve,
koja u ovom razdoblju ima jaku vlast nad svim vizantijskim ma-
nastirima, i Atos, odrazi estetike i latinske ikonografije,
ovde su retki, skoro Moglo bi nas to ako se
podsetimo da su brojni pokuaji sjedinjenja s rimskom Crkvom
doveli tada do sporazuma, kao na saboru u Lionu iz 1274. ili u
Firenci, 1439. godine. Ali, sa strane, ovi pokuaji su bili delo
carigradskih careva, koje je sledila samo jedna fr'akcija
visokog sveten:;tva, zbog su oni ostali bez dejstva, a prodiranje
Latina u politiku i crkvene poslove u vizantijskim zemljama, od
XIII veka, uveliko je neprijateljstva. Konzervati-
vizam vizantijske umetnosti, koji je postao sistematski posle sredine
XIV veka, jeste cena kojom je ona platila univerzalnost i trajnost
koje joj je osigurala tesna veza sa Crkvom. da slabi ogra-
nak ove umetnosti, koji se odrao van glavnog toka, nije oldevao
da bude odjek raznih i uticaja to su strujali u ovom
razdoblju, na tlu nekadanjeg velikog Carstva. Medu
koji su oblikovali vizantijsku umetnost, treba imenovati glavni: to
je liturgija. Sve to predstavlja monumentalnu umetnost
tl Vizantiji nosi obeleje liturgija koje su se sluile u crkvi, a isto
se to odnosi na deo ilustrovanih knjiga i na predmete ras-
konih zanata. Ove veze sa u crkvi mogu da
imaju razne oblike. U izvesnim na primer kada su u
pitanju liturgijski rukopiSi jevandelja, izbor i red slika
te veze: slikom se izaziva na praznike liturgijske godine po
redu njihovog slavljenja. Liturgijski sasu di imaju oblik koji odgovara
njihovoj nameni, a ponekad je njihov slikani ukras izabran tako
da na ustanovljenje svete tajne ili prosto na njenog
Isusa Hrista. Nekada je uticaj crkvenih slubi manje
neposredan, ali zato nije manje prisutan, kao na primer u ciklusu
slika vezenih na bogos]ubenoj odedi vizantijskog episkopa ili sve-
tenika. No, liturgijski uticaj je u svemu onome
sto monumentalnu umetnost, i mada moe da bude, po
snazi i irini promenljiv, ipak je manji nego u umet-
nosti antike.
U vizantijskoj arhitekturi - o njoj kasnije - svaka
kultna ima tako prostor da se u njoj moe ne-
smetano sluiti sluba. Poto su vizantijske crkve bile orijen-
Usane (sa izvesnim odstupanjima u umetnosti srednjega
veka) na strani, u sredini svetilita, smeten je oltar, obe-
leen spolja polukrunom ili viestranom apsidom. trpeza je
u poda, a ostavljen je slobodan prostor nje
i zida apside. U episkopalnim crkvama nalazi se, ostalog,
sintronos, to jest, klupa koja se oslanja na apsidaini zid, gde sve-
tenstvo, kome predsedava episkop, sedi u izvesnim trenucima slu-
be. se dve manje apside nalaze sa strana glavne apside;
one obrazuju zid onih prostora koji slue, jedan (na severu)
za pripremanje (u vreme onog dela slube koji
se zove proskomidija) a nosi ime })protesis (izlaganje) po stolu
izlaganja darova biblijskog Hrama; a drugi (na junoj strani),
konikon, koji uglavnom slui za odela i kao riznica.
Ali, zato, vizantijski arhitekti u srednjem veku nisu nali graditelj-
&ld izraz za strogo odvajanje onih koji slue slubu i vernika.
Ikonostasna pregrada (zvana templon kod Grka), laka i dugo
vreme niska, bila je vie liturgijski nametaj nego sastavni deo
arhitekture. Unutranje prostora srednjovekovne crkve
ostalo je isto kao i u razdoblju, dok je bnzilikalni
oblik kultne ustupio mesto sa centralnim pla-
nom, nadvienim kupolom u sredini. Kakvo god bilo objanjenje
koje bi se dalo (v. infra), ova nesaglasnost izvesno
o nepokretnosti vizantijskih arhitekata u srednjem veku,
ali ne dovodi u pitanje vazdanju ulogu liturgije u obli-
kovanju religiozne arhitekture. Izvesno, ikonostas se prila-
godio optoj raspodeli prostora sa centralnim planom i
kupolom, ali to samo zahteve kulta kojima su arhitekti
udovoljavali kako su mogli.
Iz istih razloga se na monakim crkvama pojavljuju
apside na zidovima, namenjene dvema skupinama
a crkveni vestibili se preobraavaju u prostrane dvorane, jer su
tu monasi sluili izvestan broj sporednih slubi.
Moda je ovde mesto da se naglasi posebnost religiozne arhitekture
Vizantinaca u srednjem veku, koja je odvaja od crkvene arhitek-
59
Skromne
razmere
religi.oznih
u
Vizantiji
srednjeg veka
60
ture antike - u Vizantiji i drugde - i od srednjovekovnih crkava
na Zapadu. Vizantinci nikada nisu dostigli hri-
bazilika od IV do VI veka i crkava svih latinskih zemalja
od vremena Karolinga. Izvesno, nisu zahtevi littAi'gijskog kulta pri-
voleli Vizantince da se dre skromnih razmera, ali su ipak morali
postepeno da se priklone zdruenom uticaju kulta i tehnike gra-
svoda.
u antici, od vremena bazilika pokrivenih drvenim krovom,
Vizantinci su gradili sa kupolom, kada su dizali
baptisterijurne i mauzolej e ili martirijurne, koji su proizili iz
mauzoleja, a sluili su kultu svetih motiju i svetitelja su te
moti bile. Jo od VI veka, planovi - kvadratni i pravougaoni,
kruni i poligonaini, krstoobrazni - i potpuno sa
kupolom, kao obeleja mauzoleja, martirij uma i baptisterijuma,
bili 't>U preneti na sve kultne U Vizantiji i na njenom
oblast u pravom smislu vizantijske umetnosti u sred-
njem veku, tip ovih malih koje su imale
kvadratni ili priblino kvadratni plan i svodove sa kupolom u
sredini. Ovaj tip je bio izabiran mnogih koje su
ove nudile. Uslovi pod kojima je ovo preuzimanje izvr-
eno nisu razjanjeni i to ne poto se zna da
nedostaju spomenici i tekstovi za razdoblje u kome se odigrao ovaj
proces. Verujemo da je najverovatnija pretpostavka koja kazuje
da je to zavisilo od prenoenja komemorativnih svetilita, to su u
antici bila extra muros, u unutranjost gradova. Bila je to opta
pojava koja se vidi isto tako dobro u Vizantiji kao i u Rimu i
drugde. Ali, ona je doputala, prema gradu ili oblasti,
izmene tamonje crkvene arhitekture, je izbor kao i uvek bio
uslovljen vie nego jednim
Izvesni su svim zemljama. Tako je srazmerna
prostora, u unutranjosti gradova, mogla da ima
u posebnih namenjenih tajni krtenja i kultu
svetih motiju i u prenoenju ovih kultova pod krov crkve u pravom
smislu Ali, dok na Zapadu ukidanje samostalnih baptisterijuma
i martirijuma nije povuklo za sobom naputanje bazi1ikalnog oblika
crkava. koje su prihvatile ove posebne kultove, u Vizantiji (i u
Zakavkazju) crkvena preuzima oblike martirij uma,
ie liturgijske uloge preuzela ih svojim ulogama i ulogama
baptisterijuma). Na Zapadu je ova promena, iako nije bio naputen
apostola (detalj ).
Z idno slika rstvo u crkvi K arabas-Kilisc. Kap3dokija, l OGO.
6]
bazilikaini tip crkve, dala bazilici nove elemente, namenjene sme-
taju svetih motiju i njihovom komemorativnom kultu: kripte i
kapele oko oltarskog prostora. to se bapti-
sterijuma, ni u Vizantiji ni u zemljama na Zapadu, njima nije bilo
dato neko zasebno mesto kada su krstionice ukinute kao posebne
Kao da je krtavanja dece da po-
treba za posebnim mestom za tajnu krtenja, poto krtenja nisu
vie bila obredi, koji su - slavljeni retko i u danima -
okupljali brojne skupove, nego sluba kojoj prisustvuje samo poro-
dica novokrtenog. Ne treba, dakle, da nas da je
kult svetih motiju, a ne kult krtenja, na izvestan - mada
na Zapadu i kod Vizantinaca - dao pozajmice
arhitekturi, u razdoblju preobraavanja, koje je od crkvene
napravilo crkvu srednjeg veka.
]VIeclutim, to se Vizantije, koja nas ovde jedino zanima, jedan
ideoloki mogao je da pomogne uspehu
sa kupolom pozajmljene od arhitekture martirijuma: jo od VI veka,
SimboLika ova vrsta je sa mikrokosmosom, poto je
mikrolcosmosa njena struktura na vasionu kako su je videli kosmografi
toga doba. Jedanput obelodanjena, ova simbolika nije bila napu-
tena, a u srednjem veku i slikari, koji su ukraavali
vizantijske crkve, nastavili su da prepoznaju, u ovoj vrsti
mikrokosrnos ili vaseljenu.
62
Izvesni arhitekture, oni sa ovoga veka,
koji vie-manje nisu panju na stvarnu i idealnu ulogu
l:ultnih a ispitivali su samo njihovu strukturu, videli
su u vizantijskoj srednjovekovnoj crkvi prosti derivat crkava VI
veka, koje su nazvane bazilike sa kupolom. ove vrste
su vrlo malobrojne (Filipi u Makedoniji, crkva B; Pirdop u Bugar-
skoj; Sveta Irina u Carigradu) i po naem miljenju one su vrlo
kao o arhitekturi dosta dugog razdoblja (VI-
VII vek), za vreme kojeg se lutalo. Bazilika, od koje se udaljilo, i
sa kupolom, koje je trebalo da se postavi kao nov
na baziliku (koja na nije imala svodove), teko su
se mogli spojiti, i to sasvim hibridne
vine koje smo upravo nabrojali. Bilo bi bolje - umesto stvaranja
tipa crkve (bazilike sa kupolom) - tu videti samo
dokaz o procesu, koji od VI veka, navesti vizantijsku
crkvu, namenjenu kultu, da uzme vid koji imati u
srednjem veku i koji se, glavnim svojim osobinama spaja s jednim
od obrazaca martirij uma s kraja antike. Uzakavkaskim
zemljama, crkvena arhitektura je prola kroz stupnjeve, ali
sa mnogo vie regionalnih posebnosti, koje se odnose isto toliko
na sam proces srednjovekovne arhitekture koliko i
na oblike izabrane iz kulta svetih motiju.
Opte prihvatanje ovog tipa (sa njenim sistemom svodova
koji se zavrava sredinjom kupolom) je ne samo postaviti
graditeljima crkava obavezu da dobro poznaju svoj zanat, nego
isto tako, nametnuti crkvenoj manje ili vie skromnu
razmeru. Jer, ako bilo kakve kupole sa svodo-
vima koji je okruuju, zahteva poznavanje tehnika, kva-
lifikacija, koja je bila neophodna u ovoj oblasti, vrtoglavo raste
u srazmeri s J edan vet radnik bi uspeo moda
da napravi kupolu od 3-4 metra, ali bi se pokazao
da konstruie i da ustanovi broj i elemenata
koji podupiru ovu kupolu. Tako su rasle u
geometrijskoj proporciji s i to je, izvesno,
doprinelo da su vizantijske srednjovekovne crkve skromnih
razmera. Ove razrnere uvek iznenade posetioca to dolazi sa Zapada,
koji bi, trebalo da se podseti da uglavnom velike razrnere
crkava preteruju u obrnutom smislu. Stremljenje ka kolo-
salnom na Zapadu proizalo je, od karolinkog razdoblja, iz elje
da se podraava velikim spomenicima carskog Rima, podrazumeva-
tu bazilike Konstantina i njegovih neposrednih
u Rimu, Trieru, Milanu i drugde. Izgled ruevina ovih gorostasnih
bio je na Zapadu jer je pozivao srednjove-
kovne podraavaoce da iste takve. Razlog to Vizantinci nisu
poli istim putem verovatno lei - bar - u
o kojima smo govorili. Vizantije je utoliko
niji, u tom pogledu, jer se, u vreme prvog poleta arhi-
tekture, pod Justinijanom, davala crkvama gorostasna po
ugledu na Rim. Ali, upravo ovo iskustvo je iznelo na videlo
pri crkava velikih razmera uz elju da se izvede potpuno
Dovoljno je da se setimo nekih neuspelih
pokuaja vizantijskih graditelja u VI veku, koji su primenili u
opeci ovu vrstu sa velikom kupolom: prvobitna ku-
pola i jedan deo svodova Svete Sofije pali su posle nekoliko
godina. Sa razlogom se sluti da se dogodilo, ubrzo posle

problemi

63
64
izgradnje, i u crkvi B u Filipima. J a verujem da i kupola u Pirdopu
nije izdrala dugo. Najzad, u Svetoj Irini, iz malo kasnijeg vremena,
se sa ne mnogo izgleda, to
lutanje arhitekata koji su, da postignu trajnost, bili predo-
stroniji.
Sve mere bezbednosti, usko vezane za tehniku morale
su biti uzete u razmatranje kad se u IX veku, pod Teofilom i prvim
Makedoncima pristupilo gradnji novih crkava. Ove
vine su bile mnogo skromnijih razmera od crkava iz VI veka, i
razmere, ustanovljene u tom razdoblju slui kao uzor-mera do
kraja Vizantije.
Mogli bismo pozvati u i ekonomske razloge: da li je smanjeno
Carstvo imalo sredstava da nastavi monumentalnu umetnost divov-
skih razmera? Ali, kao dokaz ekonomski razlozi nemaju vrednosti:
vizantijska vlada, pa i privatnici u srednjem veku, raspolagali su
sredstvima. Zna se da su mogli da troe, ne
na velelepni ukras, crkveni nametaj i predmete, vie
taj troenja od ulaganja sredstava u potrebnu za
Odsustvo razmera ne bi se smelo
pripisivati nepostojanju sposobnih arhitekata. Odista, nijedan
vizantijski arhitekt srednjeg veka nije nam imenom poznat, a druga
moe da zbuni: na XI veka pozvan je jedan arhitekt
Jermenin u Carigrad da popravi kupolu Svete Sofije. Ne bi li, iz toga,
trebalo izvesti da se u Carigradu, pod poslednjim Make-
doncima, nije raspolagalo dovoljno vetim To verovat-
no treba imati u vidu, ali, opreznost nam nalae da iz ovog ne
izvodimo opti ni dalekosean koji bi se odnosio
na srednji vek. Na to nas obavezuje koja
nasuprot dokazuje postojanje vizantijskih arhitekata, krajnje sposob-
nih da grade velike Zna se, stvarno, da su se turski zavo-
ubrzo posle zauzimanja Carigrada (1453), obratili upravo
Grcima, kada su preduzeli gradnju nekih monumentalnih damija.
Ove su imale zasvedenih crkava VI veka; nali su
se, dakle, arhitekti koji su mogli da ih ostvare, se i na
divovske razmere Svete Sofije i Svetih Apostola. Dodajmo da
su u zemljama koje su Vizantinci pokrstili - Bugarska, zatim Rusija
- oni izgradili, u X i XI veku, crkve od hramova koje su u
isto vreme gradili u svojoj zemlji (bazilika u Pliski, Sveta Sofija
kijevska).
Bol e sni judejski k r a l j J ezekilj . Prva pol ovina X veka.
Minijatura (detalj) u psalti ru. Par iz, Nar . bib!. r k i 139.
6S
C1'kve
mona,kih
zajednica
UTICAJ
HUMANIZMA
NA VIZANTI.JSKU
SREDNJOVEKOVNU
UMETNOST
66
Kada je jedanput elja da se podraava divovskim
nama rimskih prisutna jo u doba Justinijana, morale su
se kultnim zgradama dati razmere koje su zahtevale stvarne okolno-
sti. Dakle, tamo gde su nam tekstovi pritekli u vidi se da su
u pitanju crkve, namenjene zajednicama monaha ili monahinja, broj-
no slabih, koje uopte nisu imale potrebu za crkvama. Isto je
bilo i na Atosu, pre pada Carstva, uprkos glasu koji je
Sveta Gora uivala. Primer Svete Gore i drugih svetih gora (Olimp
u Bitiniji, Parnas u Beotiji, ostrvo Eubeja, itd.), objanjavaju nam
praksu koje, umesto da okuplja mnotvo naroda
oko crkve zatvorene usred manastirskih zidina, vie voli postojanje
samoupravnih monakih jedinica koje imaju svoje posebne crkve.
Na Svetoj Gori ima, umesto jednog, dvadeset manastira
i oko postoje druge manastirske ustanove, koje su topografski
(osim administrativno) i arhitektonski, samostalne i svaka ima svoju
crkvu. Ovaj sistem je podraavao arhitekturi svedenih razmera, dol,
su velike monake zajednice latinskog sveta, nezavisno od rimske
tradicije ogromnih zdanja, zahteva]e gradnju crkava. Ove raz-
mere su, znamo, postale jo kad su u istom crkvenom brodu
bila smetena dva odvojena dela - jedan za monahe, a drugi za sve-
tovnjake. Nikada nije postojalo ovakvo odvajanje, otvoreno pokazano,
u liturgijskoj praksi vizantijske Crkve, koja je i u svim poslo-
vima upravljanja pokazivala manje strogosti od latinske Crkve. Tako,
nita nam ne da je za mnotvo hadija, svetovnjaka, bio
ikada namenjen neki sporedni deo svetogorskih crkava. Ali, poto
su u Svetoj Sofiji vernici stajali samo u prostorima,
je da su izvesna i drugde postojala, u manastir-
sldm i gradskim crkvama gde se veliki vestibi1i nalaze ispred crkve,
II najuem smislu ili je obuhvataju sa tri strane. Nastanak ovih
prostorija, moda moe da se dovede u vezu, bar deli-
sa namerom da se brod crkve za monahe i za neke
izabranike, ostale vern ike u anekse.
Poslednja vrsta ideja, koje su stalno bile ukorenjene u svesti
Vizantinaca, podsticale su delatnost i dale obeleje vizan-
tijskim ostvarenjima srednjeg veka. Mislim na ono to se zove huma-
nizam, to jest divljenje stvaralatvu antike - jeziku, knjievnosti,
nauci i umetnosti. Sve to je bilo cenjeno je i podraavano u
intelektualnim krugovima Carigrada. Ova arheoloka tenja, po-
od IX veka, samo je postala opta, do one mere do koje se bav-
ljenje estetikom sjedinilo s nacionalnim strastima Vizantinaca. U vre-
me Paleologa, Grci su, u slavnoj prolosti, kao to to biva, traili
i nali moralni oslonac. Ne treba, izvesno, misliti da je naklonost Vi-
zantinaca prema antici bila dovoljna da dovede kn.iievnost i nauku na
onu visinu na kojoj su one bile u vreme. AU, njihovi napori
su bili dostojni potovanja, i zato to su od zaborava
prolosti i, sa njim, priznato za lepo i izvesna osnovna
estetike. Izvesno, i u toj oblasti, se zadovoljavalo
retorikom, a Crkva je, sa svoje strane, polet
),humanizma. Pri svemu tome, iz veka uvek, vizantijski umetnici
su bivali delima svojih prethodnika i, ih, podra-
im, i iz njih, obeleili su svoje slikarstvo
i vajarstvo tradicije. U tome se sastoji konstanta
vizantijske srednjovekovne umetnosti i izvor koje su
umetnici ovoga vremena znali da koriste sa vie sistema i razu-
mevanja od njihovih istovremenika na Zapadu.
bilo je razdoblja manje ili vie naklonjenih pozajmicama
iz umetnosti, koje se, uostalom, nisu ispoljavale na isti
na svim poljima delatnosti. Tako, prvi i veliki antikizira-
pokret u X veku i traje sve do XI. To je raz-
doblje u kome je Dvor bio vrlo otvoren prema ide-
jama, koje je vrlo ivo negovao car Konstantin VII Porfirogenit.
Figurativne umetnosti su odraavale ovaj ukus, a posebno minijaturno
slikarstvo rukopisa. Tu nas zadivljuju slike koje savreno podraavaju
uzorima iz IV-V veka. je sa kojom su se vizan-
tijski slikari iz X veka prilagodili stilu stvorenom pet vekova ranije.
Istovremeno saznajemo priblino vreme iz kojeg uzori i izvla-
antika, koju oivljavaju ovi umetnici, bila je, u
stvari, antika. Ona je njima govorila u ime Ida-
doba. Ma kako to prirodno bilo (poto je ta antika njima bila
blia, vremenski i idejno) zadovoljni smo da to saznamo, jer u isti
mah bolje sagledavamo je stvaralatvo ove poslednje antike
moglo da vizantijske umetnike u srednjem veku. Posle prvog
oduevljenja, koje se manje odrazilo na zidno slikarstvo i mozaike,
a svakako vie na plastiku od nastalo je moda zatije.
Ali, nalet umetnosti pokazao se ponovo za vreme vladavine
Komnina, u XII veku, i moda neto ranije. ostvarenjima ovog
razdoblja ne nalaze se vie kopije tako verne delima, da bi
mogle da prevare poznavaoca, nego su to vie dela koja pokazuju

a.ntika kao
uzor
1.wwtnicima
Osobi:n.e
podraavanja
antici u
XII veku
67
Doprinos
antike od XII
do XIV veka
Crkva Hrista-
Hore (Kahrije
damija) u
Carigradu
68
reviziju stila to je, u prikazivanju ljudske figure, draperije,
kompozicije, postigla ravnoteu, koja pretpostavlja
pomno istraivanje proporcija, ritma linija, volumena, ili izrazite
&nage siluete na ravnoj pozadini, istraivanje u osnovi lee
paljiva uzora, skulpture. U ovim
kompozicijama kao i na nekim spomenicima arhitekture, iz tog doba,
otkrivamo brojnu primenu zlatnog preseka - dokaz teorij-
skog vaspitanja umetnika. Oni su u svoja dela uveli
motive, pozajmljene iz antike - golo telo koje stoji uspravno ili lei,
kao u ili Silasku u ad, na mozaicima u Dafni.
U mnogim spomenicima XI i XII veka zapaamo pokuaje da
se ponovi onaj motiv, koji je mogao - posle doterivanja -
da se uklopi u slikarstvo. Ali, pre druge polovine XII veka,
u pitanju su samo pojedini motivi i elementi, koji sliku ulepavaju,
ali joj ne prirodu. promena se dogoditi malo
kasnije, od kraja XII, a pod Paleolozima, u XIII i XIV veku.
Umetnost koja se tada neguje, sklonija za
i dramu, je - bio njen govor opisan ili lirski
i - a da bi bolje opisala ili vie uzbudila, ona uzima u isto
vreme od prirode i od raznih ranijih iskustava umetnosti.
Ona joj je tada dala, pored tipova odevenih ljudskih figura, i izrazitih
i otmenih pokreta, obrasce za stavove i za pozadine sa steno-
vitim predelima i ahitekturom, koji ispunjavaju jedan deo prostora
oko figura koje u radnji. Doprinos antike iri se na odela,
na personifikacije, na predele. Obim ovih pozajmica je mnogo
nego do tada i izgleda da su one mnogo uspenije usvojene:
umesto da se nadograde na srednjovekovne elemente, ovi motivi na-
dahnuti antikom u njih prodiru. Bilo koja vizantijska slika iz vremena
oko 1300. godine, to moe da sa svojim lakim i iseckanim
arhitekturainim ukrasom i svojim vela, koja vise na izmiljenim
zgradicama, sa personifikacijama i ivim i ljupkim scenama
koje se tu odigravaju, nagone nas nekada da pomislimo kao da su se
slikari ovih slika neposredno nadahnuli pompejanskim slikarstvom.
To je samo prolazan utisak, jer je umetnost Palealoga daleko od
toga da bude prosto na umetnost prvih vekova, iako je
humanizma Vizantinaca tog vremena, u njoj stvaran i jasan. Nije
da je najlepi vizantijski spomenik ovoga doba, crkva Hri-
sta-Hore u Carigradu, sa svojim mozaicima i freskama, imala za
velikog ljubitelja nauke i knjievnosti, Teodora
Bogorodica u raju. Manastir B a k o v o na j ugu 5ugarskc. Zidno s]ik:'lrsivo oko 1100.
69
T. NA STR. 33.
PROFANA
UMETNOST
Umetnost
ugleda cal'skog
dvora
Odnosi s
profanom

Zapada
70
Metohita. Dva oblika vizantijskog humanizma ili su vidljivo zajedno;
to se slikarstva u Hori malo je neprirodno i da
jedno crkveno delo ima svoj pravi pandan u
koj knjievnosti toga vremena. Isto kao to su na mozaicima Hore
otmeni prikazani kao skutonoe i efebi tako je i ova knji-
evnost umetnost staklene bate. Ni po se ne da odgonetnuti
teak poloaj Vizantije. bismo da nademo religioznu umet-
nost koja bi odgovarala tekim vremenima, a nailazimo na ljupke
slike. Trebalo bi da zavrimo ovaj kratki pregled ideja, koje su na-
dahnjivale vizantijsku umetnost, na neke sporedne iz-
vore, koji se ipak ne mogu zanemariti. U profanoj umetnosti vidi se
njihov odraz. Na carskom Dvoru upranjavala se proizvodnja rasko-
nih predmeta kao to su svilene i zlatotkane tkanine, vez, zlatarski
radovi svih vrsta, jer su se retki i skupoceni predmeti
dopadali vladarima i su njihov ugled. To je izvesno, bar
to se srednjovekovnih monarhija a Vizantija je elela tu da
bude prva. ova ista politi(;ka pozadina potpomogla je razvoj
izvesnih slika vladarskog ciklusa, od portreta vladara koji se
prikazuju onako kako je doktrina htela da budu. U ovoj oblasti opet
je klasi(;na antika imala ta da zaveta srednjem veku, ali je upravo
kraj antike, pokrtena Rimska Imperija, predala Vizantiji S\'ojc
obrasce i simbole monarhije, iranska, zatim arab-
ljanska i turska, obogatile su ih, pak, novim elementima. Da je
carigradska Velika palata im.ala bi da nam pokae riznicu
umetnosti, koja u pozadini ima mnoge ideje je simbol
ta umetnost bila.
Ista Carska palata i vladarski vizantijski domovi u srednjem veku,
bili su u stalnim vezama sa svim dvorovima Zapadne Evrope. Ovi
poslednji su dugo bili u zaostatku. Ali negde od XI veka nije to vii5e
neminovno tako, a malo-pomalo, u vreme krstaa i kasnije, vit:an-
tijsko drutvo je imalo da sa i zanatima koji su
cvetali u dvorcima i gradovima latinskog sveta, primajuei ih kao
ravnopravne a uskoro za njima i zaostajub. Profana umetnost zapad-
nog sveta prodrla je dosta iroko u Vizantiju. Izvesno, u ovoj oblasti,
teko je moda govoriti o ideologiji. Ali, uprkos svemu, odrazi umet-
nosti i latinskog drutva, dobro, iako bez sistema,
o prisutnosti elemenata latinske civilizacije to se uvukla II ivot
sveta, u vreme Paleologa.
Suprotno onome to se misli, da je vizantijska
delatnost bila veoma raznovrsna; to je sasvim prirodno,
poto je o umetnosti koja je cvetala u toku vie vekova u jednoj
velikoj dravi kao to je bilo Vizantijsko Carstvo, i na teritoriji koja
je dugo bila vrlo velika. Jedan od razloga ovom bogatstvu programa
i tenji od raznolikosti ideja, koje su morale da se odraze u
vizantijskom stvaralatvu. Jedne su bile vizantijske, druge
donete s drugih strana ili pozajmljene iz daleke prolosti. Ove raz-
ideje nale su svoj izraz u nizu oblika, koji su zajedno
iveli u duhu vizantijskog stvaralatva.
71
------------------------------------------------------------------ --------
Vazn"senJc (detalj), I\!oznik sa kraja IX veka II S\, etoj Sof ijI u Solunu,
72
DRUGI DEO
ISTORIJSKI PREGLED VIZANTIJSKE SREDNJOVEKOVNE
UMETNOSTI
74
Postoji, kao i uvek, VIse nacma da se predstavi istorija
Vizantije, kroz ono to ona prua kao najsvojstvenije. Mi smo izabrali
jednostavan i ne mnogo originalan plan, koji mislimo uostalom da
primenimo sa mnogo gipkosti, da bismo pustili da sama
dela govore i sama sebe postave najmanje od onih varljivih
pregrada, poreklo lei u suvie strogoj podeli. U broju
arhitektura, figurativne i ornamentalne umetnosti trebalo
bi da budu zajedno. Ali, u drugim monu-
mentalna umetnost i ostale umetnosti imaju sudbinu, pa se
dolazi do boljih ishoda ako se one posmatraju odvojeno. Tako postu-
pamo sa delima iz razdoblja Paleologa.
spomenicima i velikim istorijskim
koji su imali izvesnog uticaja na umetnost, uzastopce:
1. Umetnost za vreme ikonoklasta; arhitekturu, figura tivne i orna-
mentalne umetnosti.
2. Polet posle krize i velike etape istorije ove umetno-
sti do pada Vizantij e.
3. Arhitekturu od IX do XV veka.
lJ.. Slikarstvo, vajarstvo i ornamentalne umetnosti od kraja ikono-
klazma do Carigrada od strane krstaa 1204.
5. Figurativne umetnosti od XIII do XV veka.
L UMETNOST ZA VREME VLADAVINE
K L A S T A (726-843)
Godine 726. car Lav III Isavrijanac izdao je prvi zakon protiv ikona
i dao da se uniti slika Hrista to je stajala iznad vrata Carske palate.
Nemamo nameru da se ovde bavimo dubokim uzrocima ove
i otvorene borbe koju je vodila vlada Carigradskog Carstva protiv
slika, niti spoljnim koje belei istorija. Danas, izvesni
tee da umanje ove oko ikona u
delatnosti Lava III i njegovih naslednika, neprijatelja ikona. Bilo bi
svakako pogreno zaboraviti, na primer, njihove velike napore u
odbrani Carstva od napada islama, i tesne veze koje su svakako
postojale odbrane vizantijske drave, je opstanak bio u
pitanju, i politike Carstva, koja ih je pribliila njiho-
vim podanicima u Maloj Aziji, borcima prve borbene linije, nepri-
jateljima religioznih slika (neprijateljstvo koje ih je prib1iavalo
muslimanima, a moglo je koditi snazi otpora ovih iz J\IIale
Azije napadima muslimana). da, na optem
planu, ikonoklazam ovih careva nije bio ono u se sastojala
bitna crta njihove delatnosti, zapaamo, da su u oblasti
umetnosti, odbijanje i zabrana religioznih slika bili od bitnog
Za umetnosti, carevi koji su vladali u VIII i u prvoj polo-
vini IX veka, to su je zabrana religioznih
slika. Oni, dakle, zasluuju ime koje su im dali njihovi ortodoksni
suparnici, i to utoliko vie to je borba protiv ovoga pokreta, vie
nego pokret sam, imala brojnije i posledice na sudbinu
religiozne umetnosti u srednjem veku u Vizantiji. O tim posledicama,
treba ovde da govorimo, na stranu sve to se
odnosi na razvoj krize slika, od iz 726. godine, o kojima
je bilo do naputanja ikonofobije careva,
naputanja koje se desilo 843. godine i bilo proslavljeno
II Vizantiji kao Trijumf pravoslavlja. ovih dvaju krajnjih
datuma '726. i 813. godine, lei i razdoblje zatija koje je u vezi sa
vladavinom triju ortodoksnih vladara (780-813). Godine 787. zase-
dava VII vaseljenski sabor, koji da se vrati upotrebi slika
svetaca i odobrava da se oni slave. Ali, ako su odluke ovog sabora
i ostale u univerzalnoj Crkvi, one su bile 813. od
ISTORIJSKI
PREGLED RAZVOJA
SVADE OKO
SLIKA
75
VASILEVSI
IKONOKLASTI
Carski tikovi
na novcu
Ukraavanje
crkava profetnim
slikama
76
Lava V Jermenina i dvojice njegovih neposrednih naslednika, Mi-
hajla II, a Teofila. Posle smrti Teofila, njegova ena Teodora
obnovila je upotrebu i kult ikona.
Ikonoklasti ne bi imali nikakvo mesto u istoriji umetnosti kad bi se
njihova delatnost svodila samo na unitavanje slika. Ali, nije bilo
tako. Najpre njihova zabrana je obuhvatala samo religiozne, a ne sve
slike. Prebacivalo im se da su produili sa predstavljanjem
carskih likova, svojih i svoje porodice. Na novcima ovih
vladara vidi se tenja da prikau jedne pored drugih (na dvema
stranama novca) tri ili pokolenja vladara svoje porodice kojj
su vladali jedan posle drugog. ovi vasilev si su se sluili
novcem da bi pravili propagandu za svoju dinastiju. U tom
pogledu, oni su otili dalje od svojih prethodnika i to gra-
liniju onoga to je, u ovih careva, od slika bilo
dozvoljeno da se predstavi i onoga to je bilo zabranjeno. Bile su
zabranjene, vidi se, samo religiozne slike - numizmatika
to posredno - poto novci careva ikonoklasta nemaju lik
Hrista, koji postoji na novcu njihovog neposrednog prethodnika, Ju-
stinijana II (685-711), a ponovo se pojavljuju neposredno posle
zavretka krize, 843. godine, na emisijama prvog
ortodoksnog vasilevsa, Mihajla III. Saznaje se, - iz pera
neprijatelja - da su u crkvama, gde je bilo zabra-
njeno predstavljanje svetih slika, s1ikani razne biljke, povrt-
njaci, kao i veliki kavezi sa pticama, zapravo ptice okruene bilj-
kama. U jednom javnom zdanju, u Milionu, slike sabora bile su
zamenjene trkom konja na Hipodromu. Sve ove teme, od kojih su
neke bile neikonske, ne izgleda da su bile izmiljene od ikonoklasta.
To je, najpre, slikani ukras bez ljudskih figura, koji se jo
u crkvama (na primer, u Akvi1eji, u Padovi), zatim
kod Arabljana (npr. u Damasku, gde se moralo podraavati vizan-
tijskom uzoru isto tako tradicije). Scene iz lova i ribolova
ukraavaju isto tako crkve iz IV veka, kao to nam pokazuje jedno
pismo svetog Nila. Najzad, trke na hipodromu su bile u
upotrebi jo od rimskih vremena, bilo to na spomenicima,
kao to su konzularni diptisi sa predstavom trka na Novogodinji
dan, bilo u i na predmetima namenjenim ljudima.
Ove predstave su na likove nekog slavnog ili
omiljenog konja, sem ako nisu sluile kao amajlija to je
bivalo.
Uzevi sve u obzir, postaje jasno da je neprijateljstvo ikonoklasta
obuhvatalo samo religiozne slIke i da su - izvan te oblasti - oni
doputali, pa i podsticali, rad na vrstama predstava
kao to su slike carskog ciklusa i predstave to su se po tradiciji
upotrebljavale u profanoj umetnosti od kraja antike do
razdoblja.
Poslednji car Teofil bio je naklonjen raskoi i voleo
je da podie zdanja. Raspolagao je znatnim sredstvima posle prvih
pobeda nad Arabljanima. Preduzeo je izgradnju brojnih
u svom dvoru u Carigradu, i vratio je nekadanji sjaj dvorskim sve-
snabdevi svoj dvor raskonim nametajem, zlatnim po-
a dvorsko osoblje odelima. Svedoci su tvrdili da je
Teofil bio zaslepljen sjajem prebivalita abasidskih kalifa u Bagdadu
i verovatnom eljom da ih zbog svog ugleda. Ne
zna se nita, ili skoro nita, o izgledu svih ovih dela, je tvorac
bio Teofil, ali nas izvesni znakovi navode da slutimo da je na njima
bilo pozajmica iz dvorske umetnosti arabljanskih vladara. Tako, na
dvoru, nije podigao jednu veliku zgradu, kao to se to ranije
nego nezavisne paviljone - kojima su davana imena kao, na primer,
"Biser - to su na kioske u vrtovima muslimanskih
vladara.
Ostatak svile ukraene slikama anonimnih vizantijskih careva u lovu
na lava, koju je po ondanjoj tradiciji poklonio car
Konstantin V (741-775) opatiji Mozak u Overnju, danas u Muzeju
svile u Lionu, pravi je proizvod carskih radionica iz
doba. Slika cara, konjanika, koji probada lava, ima vrlo mnogo per-
sij skog u izgledu. Istovetne ovakve predstave - a ova je samo prila-
vizantijskom caru - slikane su u sasanidskoj Persiji, zatim
su se javile ponovo u Iranu i okolnim zemljama, pod prvim musliman-
skim dinastijama, to jest u istom onom razdoblju iz koga i
vizantijska tkanina iz Mozaka. Raspolaemo, jednim tek-
stom, sa IX veka (patrijarh koji spominje slike i-
votinja i moda kojima su bili ukraeni ikonostasi u
crkvama iz njegovog vremena. se na tekst patrijarha
i na ornament e i stil ljudskih figura i ivotinja na tkanini
iz doba, vidimo da dela, stvorena u to vreme, nose
obeleje uticaja, persijskih i arabljanskih. Znamo, uo-
stalom, da su kalife iz VII i VIII veka, savremenici
careva, podsticali dvorsku umetnost, u kojoj su
Umetnost pod
poslednjim

carem, Teoji.Lom
.T eelna tkanina
iz
razdoblja
1'7
Monumentalni
u.k1"Q.s u vidu
tt
78
rimski i iransko-sasa ni dski elementi, tesno povezani, de-
korativne celine bogatstva. Monumentalni ukras u
vidu u reljefu, tanano vajan, razvija smelo prethodne pokuaje,
koje su Sasanidi i, verovatno pod njihovim uticajem, Vizantinci
u vreme Justinijana. ornamentalne ponovo nalazimo
u Vizantiji, posle krize, ali u ukrasima rukopisa i u
arhitekturalnoj keramici. Verovatno su to produeci onoga to se
radilo u Vizantiji jo u vreme svada oko ikona. Preli bismo granicu
kada bismo ikonoklastima pripisali u Vizantiju
iranskih uticaja nego to su postojali do njihovog vremena.
Vie bi odgovaralo istini da smatramo da su oni - kao i njihovi
savremenici kalife - produili da neguju umetnost (koja
ne izgleda da ih je mnogo zanimala van problema ikona koje su
odbacivali), izuzev figurativnih religioznih slika. Tako isto,
elementi, toliko brojni u vajanim i slikanim ornamentima iz prvih
decenija posle Trijumfa pravoslavlja, 843. godine, nisu mogli da
budu uvedeni od ikonoklasta, nego su samo spojeni, kroz razdoblje
vladavine ovih jeretika, sa velikom vizantijskom. tradicijom iz VI
veka tu i sa iranskim ornamentima i motivima).
Nije na nama da se bavimo teolokom osnovom pitanja koje je, u VIII
i IX veku, stavilo u Vizantiji jedne naspram drugih branioce i ne-
prijatelje ikona, to jest predstava Hrista i svetaca ili scena u kojima
su se pojavljivale boanske ili svete Ono na to se oslanjala
praksa umetnosti nisu bile doktrine ni jednih ni drugih, nego
ekstremna miljenja, sposobna da uzdrmaju svest svakog pojedinca
i zakonodavstvo nasiljem. Jedni su prelazili na
stranu ikonofoba, jer su se gnuali idolopoklonstva; drugi su se drali
svetih slika, zato to su konkretizovale boansko i sveto to je bilo
vrlo vano u njihovom ivotu i zato to nisu znali da sasvim odvoje
predstavu od predstavljenih. Ove su oduvek postojale, ali su
se zaista osetile kada su carske odluke obavezale svakog pojedinca
bilo da zauzme stav - za ili protiv vlade Carstva - bilo da poslu-
no sledi zakonodavce. Bilo je i oportunista, ali isto tako
na obema stranama, jer je stanje postalo jo neizvesnije
zbog to se Crkva izjasnila tek pola veka posle izbijanja
krize (sabor iz 787. godine, odluka 842. godine); u unu-
tranjosti Carstva, pak, odluke sabora Crkve predstavljale
su se kao izraz pravog pravoslavlja.
Makedonska
renesansa
Od vrhunca u
X veku do
krstakog

Carigrada
80
II. POLET POSLE KRIZE I
VELIKE ETAPE ISTORIJE OVE UMETNOSTI DO
PADA VIZANTIJE
Kriza se zavrila 843. godine odlukom jednog vladara kao to je
i Ali, bilo je potrebno skoro veka da
bi se uopte vratilo na upotrebu i oboavanje slika. Dugo trajanje
:>pravoverstva ikonoklasta je svoje u duama i srcima, a,
izgleda, da je nedostajalo i bar za teke zanat e
kao to je figurativni mozaik to se stavljao na svodove crkava.
U stvari, tek dolaskom na presto prvog cara iz dinastije Makedonaca,
Vasilija I (867-886), veliko razdoblje istorije vizantijske
umetnosti, razdoblje u kome se razviti svi oblici i sve tehnike
figurativnog slikarstva (i izvesni vidovi figurativnog vajarstva), ali
i arhitektura i dekorativne umetnosti. Ima, dakle, razloga da se umet-
nost, koja se razvila posle osude ikonoklazma, zove make-
donskom rencsansom. Kasnije objasniti da izraz renesansa
moe da se primeni na ovu umetnost (u nekim njenim granama) u
jednom posebnijem smislu, to jest u smislu preporoda umet-
nosti. Ali, za sada treba opti polet delatnosti pod
prvim carevima iz makedonske dinastije, da je taj polet
bio obeleen i na drugim poljima visoke kulture u Vizantiji - knji-
evnom, U X veku vizantijska civilizacija je
na samom vrhu i to veliko razdoblje traje sve do druge polovine
XI veka. ekonomski, religiozni, vojni i drutveni ivot
preiveo je tada razdoblje i raznorodnih promena.
1054. godine rascep Crkava. Carigrada i Rima, koji
je imao za sobom ceo Zapad; 1071. godine, straan poraz
kod Mancikerta u Jermeniji od Turaka Selduka i gubitak
dela Male Azije (uglavnom nepovratno); snano seljaka
i velikih porodica, zemljoposednika; dola-
zak na vizantijski presto dinastije Komnina (Aleksij e I, 1081-1118),
koja vladati skoro kroz XII vek do Carigrada od
strane krstaa 1204. godine. Svi ovi i promene u i
drutvenoj strukturi Carstva od bitnog su za njegovu istoriju.
Ali, koliko moe da se vidi, oni nisu znatnije uticali na de-
latnosti. Mogli bismo, dakle, da ne razmatramo u dvama posebnim
poglavljima stvaralatvo za vreme Makedonaca i za vreme Kamnina.
o apostolima Petru i Pavlu. Mozaik na st r a ni broda kapele Palatine, Palermo. Oko 1160.
To, ne postojanje razvoja ili promena manje
ili vie u delatnosti ove ili one grane unutar
dugog razdoblja koje traje od vremena oko 865. godine do 1204.
i obuhvata uzastopne vladavine Makedonaca, njihovih neposrednih
naslednika i Komnina, za kojima su sledili nekoliki Bilo
bi dovoljno da se setimo da je XII vek vreme irenja vizantijske
umetnosti van Carstva, irenja koje nije nikada bilo toliko
veliko ni ranije ni kasnije. U to vreme se zapaaju vizantinizmi svuda
u Zapadnoj Evropi i istovremeno u svim zemljama Evrope.
Ali, to je isto tako vreme i velikih prodiranja zapadnjaka u
zemlje koje su po tradicij i bile vizantijske, prilikom odlaska na kr-
81
Od 1204. do
povratka
Vizantin(tca
(1261)
Umetnost
PaZeologa
82
stake pohode ili povratka s njih. Sveta zemlja je tada, velikim delom,
u rukama latinskih
Ove iz istorije, koje zadiru u religiozni, drutveni
i vojni ivot, tradicionalno slue za ocrtavanje XII veka. Ali, analiza
dela vizantijske umetnosti iz toga vremena pokazuje da su se ti
odrazili malo ili nikako na delatnost. Arhitektura,
dikarske tehnike, vajarstvo svedeno na reljef, razne vrste zanata
raskonih predmeta i dalje ive bez nekih korenitih pro:nena u
odnosu na njihove starije uzore iz XI veka. Bilo bi svakako
da od jednih ka drugima nije bilo kolebanja i postupnih prelaza,
ali im je stablo svuda bilo isto. U ;XII veku je ustanovljena jedna
vrsta kurzivnog pisma, za zidno slikarstvo pa i za minijaturu, da
bi se bre radilo i da bi se vie proizvodilo za prodaju. Taj postupak
se odrazio na stil, ali ne samo u smislu: postoji neka lepota
dela koja su brzo Sredinom XII veka
i nova tenja koja najavljuje originalno stvaralatvo epohe Paleologa,
sa novim istraivanjima u slikarstvu (i skulpturi): dimenzija,
izraza, smisao za i za uzbudljivo, ,pojedinosti iz
ivota se umnoavaju da bi se stvorio utisak istinitosti. A, sve to,
namerom da se da stvarni ivot simbolima.
Takvo je bilo stanje u Vizantiji kada su krstai, 1204. godine, posle
Carigrada, u njemu osnovali prestonku Latinskog
Carstva koje trajati pola veka. Osim nekoliko minijatura nita
nam drugo ne daje predstavu o umetnosti koja je bila upranjavana
tl Carigradu 1204. i 1261. godine. Te su se godine Vizantinci
ponovo vratili u Carigrad i njima od tada vladati carevi iz dinastije
Paleologa. Ali, dela, koja su vizantijski umetnici i njihovi
lokalni izveli u XIII veku u malim samostalnim dr-
avama (Epir, Makedonija), u Srbiji i u Bugarskoj, daju nam pred-
stavu o sudbini koju je doivela vizantijska umetnost u vreme La-
tinskog Carstva, moda (?) izvan Latinskog Carstva.
Sa Paleolozima u Carigradu, a ubrzo zatim, u Mistri, prestonici jedne
vizantijske pokrajine na jugu Peloponezu, ali i u drugim
delovima Balkanskog poluostrva, koji su bili ili vizantijsld ili su
njima upravljali srpski i bugarski vladari, nastanjuje se ista umetnost
koju zovemo umetnost Paleologa. nam je mnogo dela, koja
da se sagleda razvoj i one posebnosti koje obeleavaju
pojedine radionice i umetnike. Pored glavne, religiozne grane, postoji i
grana ove umetnosti. Najpre novatorska, ova umetnost postaje
prc!.: or iVI nrij i. i\1ozai k . l :1;,W. J{ ;:J hri j c (!':l nlija, C:ui gr(lcl.
83
konzervativna oko 1350. godine i takva ostaje do kraja vizan-
tijskog doba, koje i mi, kao i svi zavravamo padom Vizantijskog
Carstva i zauzimanjem Carigrada od strane Turaka Osmanlija 1453.
Podrobnija istorija vizantijske umetnosti, od njenog poleta u drugoj
polovini IX veka do pada Carstva 1453. godine, mogla bi da bude
podeljena u mnogo posebnih poglavlja ili da ih sasvim prenebregne.
Poto je na tekst kratak, sve spomenike arhitekture
u jednom jedinom poglavlju. Postojanost monumentalne umetnosti
izme(:iu IX i XV veka to nam dozvoljava; na taj bolje se
osetiti da je odsustvo postupnog razvoja, u etapama koje idu jedna
za drugom, osobina vizantijskog stvaralatva u oblasti arhitekture.
religioznu arhitekturu. Profana i vojna arhitektura
Vizantinaca u srednjem veku nije jo ni dobro ni dovoljno
ozbiljno.
Zauzvrat, obilje dela, njihova raznovrsnost i brojne pro-
mene koje su se dogodile u figurativnim umetnostima - slikarstvu
ivajarstvu - i u primenjenoj umetnosti, dozvoljavaju nam da ih
predstavimo u nekoliko uzastopnih poglavlja.
III. ARHITEKTURA OD IX DO XV VEKA
U vizantijskim zemljama, kao svuda oko Mediterana, neizmerna OPTI PODACI
srednjovekovnih pripada religioznoj ar-
hitekturi. Crkve i damije uglavnom predstavljaju arhitekturu sred-
njeg veka, zbog toga to su spomenici profane arhitekture sa
manje panje i lake su unitavani nego kultne Ali,
je da su u srednjovekovnom drutvu preteno negovane
one delatnosti koje je religija podsticala.
Vizantija je sledila ovo opte pravilo, mada je ure-
denje, po rimskoj i tradiciji, dalo izuzetno mesto svemu
to je bilo u vezi s carskom palatom, tu i dvorsku
arhitekturu. Ali, od carskih i drugih palata u Carigradu nije nam
ostalo skoro nita, ta praznina -mnogo osetnija u Vizantiji nego
u drugim zemljama - zadaje pri
vizantijske umetnosti. U srednjem veku razne zgrade, koje su
njavale Veliku carsku palatu, a nam kratke opise daju tekstOVi,
morale su na crkvena zdanja: njihovi planovi, svodovi i kupole,
njihovi ukrasi od raznobojnog mermera i mozaika, nam
misao da su dvorovi bili crkvama iz istog vremena. Ova pro-
fana arhitektura, koja je sluila monarsima, bila je sigurno srodna
vizantijskoj crkvenoj arhitekturi. Isto je, uostalom, i na Zapadu,
gde se u crkvenoj i profanoj arhitekturi pribegavalo istim
planovima, istom i prepokrivanju zgrada. Ali, ipak,
i na jednoj i na drugoj strani profana i religiozna arhitektura imaju
osobine. Koje su najistaknutije osobine vizantijskih zdanja?
Vizantijske crkve su opekom i grubim ili tesanim kamenom. VIZANTIJSKE
U srednjem veku, srednji i mali tesanik odnose jasno prevagu nad CRKVE
velikim. Uopte izbor opeke i kamena, kao glavnih
materijala, menja se prema oblastima: u Carigradu, Solunu,
li Makedoniji, zapadnoj Maloj Aziji, opeka ima prevagu. Obrnuto,
kamen u delu kontinentalne sa Atinom
i Mistrom. Ali, vie vredi kako postupak, posebno drag vizan- IstovrememL
tijskim graditeljima - istovremena upotreba opeke i kamena - 1tpotreba opeke
prua beskrajne odnosa ova dva materijala. i tamo, i kumena
gde opeka, kao u Carigradu, temelji i okviri otvora mogu
85
86
da,. budu od tesanog kamena, a obrnuto, gde je glavm
materijal kamen, imaju lukove i svodove, a nekad i horizontalne
vence na zidovima, od opeke.
Pribegavanje ovim materijalima lako se objanjava: zbog
tednje upotrebljavao se grubo tesani kamen tamo gde se do njega
lako dolazilo, dok je opeka preovladavala u svim ostalim krajevima,
a u gradskim naseljima. Svuda gde su sredstva dozvoljavala,
opeka se dosta prhnenjivala za gradenje lukova i svodova i za poja-
zidova horizontalnih prstenova izvedenih
opekom.
Smenjivanje crvene opel(e i manje-vEc svetlog kamena doprinosilo
je, dekorativnom izgledu spoljanosti. crkava. Vizantijski arhi-
tekti bili su toga svesni i trudili su se, od XI veka do pada Carstva,
da u tome postignu najprijatniji utisak. Vidimo ih tada, tl
doba Palealoga, kako igru dveju boja i
oblikuju na fasadama ukrasne motive opeke - kornie, tim-
pane - a zidovima tambura i ap15ida daju ukras od opeka
utopljenih u malter. U vreme Paleologa, za ukraavanje fasada,
sluilo se sjajnom (lister) kerarnikom, zelenom ili
(nizovi malih diskosa i ukrasa u obliku cvetova utopljenih tl mal-
ter).
K.ao to smo rekli u uvodu, velika vizantijskih srednjovekov-
nih crkava malih je .razmera. Ove svedene razmere svakako su
olakavale izgradnju, tu i koje se
redovno primenjivalo na crkvama. Ali izvesni
bili su primenjivani za kupola i svodova, u svim crkvama,
pa i II najskromnijim kapelama. Sve kupole, kao i krstasti i
svodovi, su bez upotrebe privremene drvene skele, koja dri
opeke (ili tesanike kamena) luka ili svoda, za vreme sve
dok se malter ne osui. O va tehnika, kao uostalom sve tehnike
i svi postupci koje su vi?antijski srednjovekovni arhitekti primenji-
vali, data im je u od prethodnika, jer se ova umetnost, uglav-
nom prikazuje kao produetak one to je cvetala u Vizantiji jo u
V i VI veku.
Vidimo da su se tada ustalila dva opta tipa plana i izgleda
vine, po kojima se deliti vizantijske srednjovekovne crkve. Tu
nalazimo baziliku pokrivenu drvenom tavanicom i zasvedenu, i
potpuno zasvedenu ikrunisanu sredinom kupo-
lom. Istina. ove dve vrste su brojno vrlo nejednako zastupljene: ima
2 - Sveti Luka (Foktda)
87
:i-Dafni
4 - Atina. Kapnik(w<'ja
vrlo malo vizantijskih bazilika u srednjem veku, a one koje znamo
su neka vrsta tragova proteklog razdoblja; velika crkava je
u obliku kubus a nadvienog kupolom: taj tip je uglavnom preovla-
davao i bio najomiljeniji vizantijskim srednjovekovnim kultnim
BaziLike Zbog toga, dovoljno o bazi1ikama samo poneto
U IX, pa i u X veku, to jest u razdoblju renesanse, posle
ikonoklazma, bazilikaini oblik je bio jo u upotrebi, verovatno iz
istih razloga kao i razni arhaizmi to se zapaa: u slikarstvu ruko-
pisa iz tog vremena. U vizantijskoj provinciji i u zemljama
susednim Vizantiji, koje su je oponaale, tada su obnavljane i zidane
crkve, koje podraavaju bazilikama sa drvenim
Evo nekoliko primera: katedrale u Seru, Trikuli i Me-
F. A t I 2 semvriji, manastirska crkva svetog Nikona u Sparti (samo temelji),
Pliska (temelji) i Sveti Ahilije na Prespanskom jezeru (dve poslednje
crkve zadubine su bugarskih kraljeva). Desilo se, dakle, da je u
mnogim vizantijskim gradovima najstarija crkva bila bazilika, dok
su druge crkve, manje, bile oblika sa kupolom.
Arta u Epiru, Kostur u zapadnoj Makedoniji i Mesemvrija na Crnom
moru, pruaju osim toga i jo nekoliko posrednih primera: to su
srednjovekovne bazilike, poznije i mnogo manje, a zasvedene. One
su u pravom smislu srednjovekovne verzije vizantijskih bazilika, jer
se uklapaju u druga srednjovekovna crkvena zdanja svojim svedenim
i svojim
88
Sva ostala vizantijska svetilita ulaze u veliki niz sa sre-
dinom kupolom, koji je podeljen na nekoliko podvrsta: s kupolom
5 - Solun. Sveti Apostol!

,
.. ,
lt" ". ::::'Itj'
r-plIIii:
, '-
[]
6 -- /'Iristm, Sl.'eta Sofija
.....----....,.
na pandantifima ili na trompama, s centralnom kupolom i manja
kubeta; s ili krstastim svodovima oko kupola, s prisustvom
ili odsustvom traveja, polukrunog dela apside
i potkupolnog prostora; s prisustvom ili odsustvom vestibila i
galerija, itd. opisivati svaki od ovih posebnijih tipova vizan-
tijskih crkava, utoliko pre, to nije uvek posredi jedan obra-
zac nego promenljive primene svake od bitnih osobina kultne
vine. U praksi, svaka predstavlja posebni sklop ovih oso-
bina i bilo bi pogreno beleiti ih kao utvrdene tipove.
Gabrijel Mije je verovatno imao pravo kada je, kao obele-
je carigradskih graditelja i njihovih smatrao prisustvo do-
punskog traveja ispred apsida i pribegavanje krstastim svodo-
vima pri pokrivanju prostora oko kupole. On je prepoznavao
dela carigradskog porekla po razgovetnosti spoljnjeg izgleda
vine, na kojoj isputeni venci, pilastri i slepi lukovi dozvoljavaju
da se razazna unutranji sklop Ali, ako su ova zapaanja
korisna kao pokazatelji, ona nisu savrena, jer njima suprotna mi-
ljenja nisu neminovno pogrena. Postoje crkve na istom lokalitetu
i iz istog razdoblja, liene svih obeleja carigradskog graditeljstva,
a nalaze se koje su mu verne (up. crkva Preobra-
enja u Atini, Sveti Jovan Teolog u Mesemvriji, itd.), od
sitnog kamena, sa fasadama koje slabo pokazuju unutranji raspored
prostora, liene svakog ukrasa, ove crkve nika-
ko ne pripadaju sredini koja je upotrebljavala carigradski gra-
Ne treba, pak, u njima prepoznavati vrstu suprotnu carigrad-
sa
sredinom
kupolom.
F. A. 3-12
Obeleja
c(L)'igradskog
fj'l'a(tenja
89
KONSTANTE OVE
ARHITEKTURE
U CELINI
90
skoj, a ih ne treba smatrati za - to moe
da se shvati kao da su nastale i upranjavane u provincijama na
istoku od Carigrada (tamo, nisu zgrade ove
vrste) - ili kao estetsku kategoriju suprotnu carigradskoj, koja bi
trebalo da predstavlja ukus (poto se tradicija
pokazivala u postupka i u ravnotei izmedu strukture i spolj-
njeg izgleda: vidi supru). Ma koliko zanin'lljiva bila razmilJanja ove
vrste, ona se zasnivaju samo malim delom na analizi spomenika, zbog
ne bismo eleli da iz njih neposredne dokaze. Dakle,
ako se drimo ovog razumnog morali bismo da ne primenimo,
u vizantijskih crkava iz srednjeg veka, podelu na dve
suprotne grupe. Jer, dve pretpostavljene grupe su teorijske,
D stvarnost je mnogo sloenija. Vie volimo, dakle, da posmatramo
spomenike, jedan po jedan, ili u malim nizovima dela,
ili bliska, jer ovakva analiza bolje pokazuje osobenosti svake
Osim ovih neposrednih dodira sa delima, koja postoje
i nastavljaju da deluju na nas kao dela, dovoljno
da navedemo mali broj zapaanja o najoptijim konstantama ove
arhitekture u celini. Na one, koje smo naveli ranije, trebalo bi
dodati poslednju, koja nas zanima zato to odaje jedan dobrovoljni
pokuaj i, sledstveno tome, jednu nameru.
Vizantijske crkve sa kupolom pokazuju u svojoj unutranjo-
sti izvestan broj manje-vie varijanata: kupola na pan-
dantifima i kupola na trompama i osam
prisustvo ili odsustvo galerija, raznolikost sporednih svodova i visina
na koju su oni postavljeni.. Izvesni od ovih - kao to su dva
tipa kupola - predstavljaju tradicije i svaka od njih ima
za sobom posebne uzore (na primer, kupola sa trompama na osam
sigurno od osmostranih dvorana upisanih u
nu Jedna srednjovekovna crkva u Peristeri kod Soluna
u svojoj unutranjosti sva bitna viestrane rotonde. Ali,
one se spolja predstavljaju kao nadviene sredi-
nom kupolom (ili jednom skupinom kupola, gde srednja, svojom vi-
sinom, nadmaa ostale) to je stalna crta crkvenih iz
srednjega veka, bez obzira na unutranji sklop. Postojanost ovak-
vog spolja:3njeg izgleda verovatno, da je u savremenika
ovo graditeljsko imalo posebnu vrednost. Ne mogavi da joj
odredimo prirodu morali bismo da se setimo da se kultna
u obliku kubusa sa sredinom kupolom, pojavila u
_
= t-'too-fv60
7 - MIsua. D!,spotska ;")(t/at(l
---
- '- .... -.""
-.
--.
--.
91
92
V veku (mala crkva Hrista Latoma u Solunu) i da je pred kraj V
veka, ovo isto primenjeno na Svetoj Sofiji, katedrali grada
Edese. Ona je nestala odavno ali jedan stihovani opis,
na sirijskom jeziku, daje nam podatke o njenim bitnim osobinama.
Ona je bila oblika sa kupolom. No, ovaj isti opis tvrdi da
je ovaj oblik crkve podraavao, u svedenoj obliku vaseljene.
U Carigradu, oko 900. godine, to jest u doba kada je ova vrsta crkava
da se Vizantincima kao zamena za baziliku,
je istovremeno sistem slikane dekoracije, a izbor i raspored
slika, na svodovima i unutranjim zidovima crkava,
pokazuje da je misao o crkvenoj kao mikrokosmosu bila
jo prisutna u duhu Vizantinaca. je da postojanost bitnih
obeleja vizantijske crkvene u srednjem veku i pokazana
volja graditelja da joj daju nepromenljivu spoljanjost kubusa nad-
vienog kupolom, odgovaraju ovoj simbolici crkvene
vizantijske arhitekture znaju da razlikuju crkve iz raznih
razdoblja, IX i XIV veka, ali su obeleja, to im dozvoljavaju
da priblino datuju ove pojedinosti zidarskih radova ili
ukrasa, kao i stilske nijanse (razmere su vitkije, tamburi kupola vii,
unutranji prostor je slobodniji, ukrasi od opeka na fasadama se pove-
u srazmeri s odmicanjem vremena u okviru krajnjih datuma
koje smo naveli). Ali, svi ovi znaci dosta su oni mogu da
prevare kada se spomenici prostorno udaljeni jedni od
drugih. Kao svuda i uvek bilo je dela majstora koji uvode novine i
vetih koji su znali da olakaju i zidove, kao
i drugih, koji su se, zbog nesposobnosti i opreznosti, drali zdepastih
i .glomaznih zdanja tako da hronologija tu nema nikakvog udela.
Uostalom, na granicama razdoblja koje razmatramo, nalazimo, na
i u provinciji, na primer, na ostrvu Ski rosu i u Skripu u
Beotiji (873-74), posebno teke i zdepaste, sa vrlo niskim
tamburima i jako debelim zidovima; dok u XIV-XV veku, u pre-
stanici Moreje, Mistri, crkve Bogorodice Perivlepte i Bogorodice Pan-
tanase pripadaju ljupkoj i gospodstvenoj umetnosti.
Na nas utisak, ne neosetne promene, uistinu malo vidljive,
naprotiv, postojanost graditeljske tradicije u Vizantiji. Dok, u istom
razdoblju, u bilo kojoj zemlji na Zapadu, vidimo kako se smenjuju
sloene crkve Karolinga, snana svetilita romanskog stila, gotske
katedrale i opatije a svaka od ovih etapa istorije arhitekture
donosi sobom riznicu oblika - Vizantinci nisu izme-
nili :ni u bitnom kultnu koja je, od IX veka,
imala, zauvek, ustanovljene svoje glavne crte.
Nabrajanje spomenika, i ako bismo se drali onih
ne izgleda nam korisno u knjizi kao to je naa. Ali,
evo, nekoliko primera crkava koje, iz ovog ili onog razloga, zasluuju
da ih upoznamo. ih, uglavnom, hronololdm redom sa ma-
njim odstupanjima izazvanim topografskim razlozima, koji su
sa gledita, bili od vanosti za prirodu
kog dela od datuma u kome je ono stvoreno.
Tako, u Carigradu, osim crkava Vasilija I, samo opise poznajemo,
navedimo crkvu manastira Konstantina Lipsa (911). Danas u
stanju (nazvana turskim imenom Fener Isa Mesdid), njena arhi-
tektura je nekada bila izuzetno lepa: uprkos ranom datumu svoga
nastanka, ima vrlo vitke proporcije i unu-
tranjih i velikim brojem otvora. Ova nam
predstavlja vizantijsku arhitekturu sa svim njenim bogatstvom, u
vreme oko 900. godine, koja je od tog vremena primenjivala potpuno
to joj, opet, nije nimalo smetalo da zidove probija
mnogobrojnim otvorima. Vizantijski koncentracije pritiska na
vrlo mali broj mesta (gde je on bio dozvoljavao
je olakavanje ostalih delova i velikog broja
otvora. U ovoj crkvi i u broju ostalih, u Carigradu i Solunu,
kroz ovakve otvore na zidovima izlazilo se na spoljnje gale-
rije. U Carigradu, one su poruene u tursko vreme, ali zato u Solunu
ima 50 lepih primera u Svetoj Katerini i u Svetim Apostolima.
U Carigradu, opet, sredinom X veka, podignuta je crkva Spasitelja,
sa podzemnim spratom u kome je bio sahranjen Roman I Lakapen
(920-944). Ova vrlo lepa danas u stanju, pred-
stavlja nam se skladom razmera. U ovoj crkvi, koja se jo,zove
Mirelajon, moe da se vidi lep sistem svodova koji obuhvataju sre-
dinu kupolu; da bi je bolje nosili, u podnoju tambura -
je podupiru svoda, od kojih se svaki spaja sa jednim
spoljnjim zidom crkve. Ova svoda zajedno ocrtavaju krst,
skoro jednakih krakova, zbog se crkve ovoga tipa zovu crkve
sa upisanim krstom u kvadrat ili pravougaonik.
Ostale crkve u Carigradu se istom tipu, sa neizbenim
'\'arijantama u pojedinostima. Posebno napominjemo dve crkve starog
manastira Pantokrator a (tursko ime: Zeirek damija) jedna
pored druge i spojene vestibilom. To je dvostruko svetilite,
SPOMENICI
CARIGRAD
Fener Isa
PLAN l, STR. 36.
Mire/.ojan
Crkve
Pantokratora
93
Cr/eve
Bogon)d.ice
Pamaicaristos i
Hrista Hore
Crkt' Soluna
94
dveju crkava se nalazi kapela koja je sluila kao mauzolej
careva iz porodice Komnina. U Carigradu, to je jedini pravi pred-
stavnik arhitekture vremena Komnina. Dva veka odvajaju crkve
Pantokratora od hrama Konstantina Lipsa. Ali, razlika izmedu njega
i crkava koje su osnovali Komnini, lei samo u pojedinostima. Druga
riva veka odvajaju crkve Pantokratora od svetilita koje su podigli
ili obnovili carevi iz porodice Paleologa ili njihovi savremenici, kao
to je crkva Bogorodice Pamakaristos (Fetije dL)mija) ili Hrista Hore
(Kahrije damija), ili jo jU;l;na crkva manastira Konstantina Lipsa
(Fen er Isa). Ali je, opet, razvoj crkvene jedva vidljiv. To
su, u stvari, ista reenja, mada brod Hore i brod crkve Lipsovog
manastira ne ponavljaju arhitektonski tip. Zaista, ovde od
kupole ne polaze kraka krsta da bi se spojili sa spoljnim zido-
vima; ovde, jedan laktasti hodnik nosi kupolu sa tri strane (juna
crkva Lipsovog manastira) ili je potkupolni prostor
wih konstrukcija (Hora). nisu u pitanju novine,
nego ponavljanje graditeljskih poznatih jo iz preikonokla-
razdoblja. Kao i u koji smo razmatrali, vizantijski
arhitekti iz srednjeg veka, preuzeli su planove i grac1enja
starih spomenika. Ali, spolja, na skoro obavezan, sve ove gra-
devine, tu upravo crkve I-loru i Fener Isu (juna crkva),
su na kubus sa kupolom na vrhu.
Ono to je, zauzvrat, posebno za ostvarenja iz XIII i XIV
veka u Carigradu, to je mesto koje zauzimaju konstrukcije, dodate na
starija svetilita, kojom prilikom su ona obnovljena. To je,
upravo sa dva svetilita koja smo spomenuli: u Fener Isi, na
iz X veka, dozidani su jedna druga crkva i prostran dvo-
struki vestibH, dok je u Hori dopunjena jedna starija, obnovljeno
crkva sa dva narteksa i prostorijama, kojima je i lepa
juna kapela. Verovatno da teko stanje u Carigradu, tokom
ovog razdoblja, nije dozvoljavalo osnivanje potpune novih
svetilita. Dok su danas, u Carigradu, vizantijske srednjovckovne
crkve uglavp..om II alosnom stanju, crkve Soluna, briljivo odra-
vane, katkad i restaurisane, pruaju izvrsnu sliku arhitekture grad-
skih crkava u srednjem veku.
U Solunu skoro sve crkve iz XIV veka, iz razdoblja
blagostanja ovog velikog grada. Suprotno spomenicima arhitekture
iz toga vremena u Carigradu, spomenici Mistre i Soluna su nove
zadubine. To su spomenici koji, svim svojim delovima, pripadaju
arhitekturi Paleologa. Niz ovih srednjovekovnih svetili ta
crkvom zvanom Bogorodica Kazandijska ())ton Halkeon), koja je
iz 1028. godine. Ali, jo zanimljiviji su oblici Svete Katerine (oko
1300), Svetih Apostola (1312-1315), Svetog Punte1ejmona (XIV vek),
gde je telo opkoljeno (ili je nekada bilo) sa tri
strane hodnikom ili galerijom. To je upravo ono to se nazire u
Carigradu na vie crkava iz istog razdoblja. Ali ono to se u Cari-
gradu samo (zbog slabe crkava), potpuno se
bar u dvema crkvama u Solunu. Od jednog spomenilm do
drugog, menja se predstavljanja ovih galerija i njihovo vezi-
vanje za sredinje jezgro. No, se, nu
upotrebe ovih krunih galerija. Verzija, koju nalazimo u Svetoj
Katerini i u Svetim Apostolima, tei du spolja predstavi ove galerije PLAN 5. :;T[{' a9.
kao sastavni deo sredine Iznad ovih galerija postavljene
su sporedne kupole, a krovni u celini, izgledaju kao
stepenasta piramida. Galerije Svetog Pantelejmona su mnogo lake
i otvorene su kolonadama. U Taksijan;ima - maloj bazi1ikalnoj crkvi
sa spratom - one su bile pokrivene drvenim tremom, osim na njiho-
vom kraju, gde su se ove galerije sa malim
kapelama.
Crkva svetog Ilije, u Solunu, zasluuje da se posebno pomene. Mana- Crkva
stirska je crkva i ima plan trikonhosa a prethodi joj prostrani vestibil svetog Wje
(litej), na koji se nailazi na Svetoj Gori. Solunski arheolozi bi
hteli da datiraju ovu divnu u sredinu XIV veka. Ako je
to datiranje onda bi ozbiljna ove teke
i. oblik tambura, ukraenog plitkim niama i horizontalnim vencem,
morali da budu objanjeni uticajem starijih
Dok se srednjovekovni grad Solun istovremeno sluio starim i od T. NA STE. 72.
starine potovanim svetilitima (katedrala svete Sofije, Sveti Dimitri-
je, Bogorodica Ahiropiitos) i rojem malih srednjovekovnih cr-
kava, u Atini je stanje bilo neto malo Partenon je, neko- Crkve Atine
!ikim unutranjim gradnjama, u crkvu - Bogorodi{:ino
svetilite. Sa kapelom, smetenom u Erehtejonu, PmtcnoD
se uzviavao nad mnotvom malih crkava iz vremena od XI do XIV
veka, to su se nalazile - i nalaze se jo - u donjem gradu.
U Atini, najstarije i najlepe crkve su iz XI veka: crkva svetih
Apostola, crkva Spasitelja Likodimu, crkva svetih Teodora, crkva
Kapnikareja. Iako im je unutranja arhitektura pogotovu PLAN -. STR . :a.
sredinje kupole i koji je nose {pandantifi
95
i ili trompe i osam sve ove crkve
imaju spolja oblik kubusa pokrivenog sklopom krovova, od kojih naj-
oblikuju krakove krsta na kome lei tambur kupole. Fasade
su liene svakog ukrasa, ali, redovi ukoso postav-
ljenih opeka opkoljavaju ih na visinama. Oko prozora, na
zidovima i tamburima, lukovi od opeke oivljavaju zidove, izgra-
od briljivo tesanog kamena. Najzad, tu i tamo, opeke
i utisnutih u malter, su ornamenti to oponaaju
kufska slova, odjek ali mahom usamljen, muslimanske savremene
arhitekture.
Crkve Atine nemaju galerije, izuzev Kapnikareje, koja je
poznije (u XIV veku?) dopunjena jednom kapelom i vestibilom sa
arkadama, to su se naslonili na pravu crkvu; izuzetak je
PLAN 3, STR. 38. crkva u Dafni kojoj prethodi vestibi! sa spratom; on j e otvoren
jednom otmenom arkadom lepote, koju kane1irani
stubovi, uzeti sa nekog spomenika na Akropolju. Samo spome-
F. A. 4 nuti ljupku malu crkvu, zvanu Mala Mitropolija koja bi bila iz
XII veka (a ne iz X, kao to se nekada prihvatalo). Ono to ovaj mali
spomenik zanimljivim nije njegova arhitektura, nego re-
ljefi svakojakog porekla, koji prekrivaju njegove fasade. Kao i u Ati-
ni, najlepe manastirske crkve ove pokrajine, na sa svetilitima
u Dafni i Rozios (Blaenom) Luki, iz XI veka. Oba se uzdiu
u blizini paganskih svetilita, Eleuzine i Delfa, bez ikakve
F. A. 6 ,veze sa njima. Crkva u Dafni, manja i vitka, vkupana
1<'. A. 5 I 10 i crkva Hosios Luke, prostranija i tea, pretrpana tribi-
nama, zamrenog unutranjeg prostora iz razloga (da bi se,
na primer, uokvirio grob svetog - imaju, jednu
bitnu crtu. To je iroka kupola, postavljena na ne vitak
tambur to na uglastim trompama i osam stubaca. Ova vrsta
kupole, koja je dozvoljavala da se na sredini
potkupolni prostor kupole na pandantifima je manji),
imala je u uspeh, u XI veku. Pored ovih dveju crkava,
koje smo naveli, pomenimo crkvu sa mozaicima na ostrvu Hiosu,
isto tako Svetu Sofiju u Monemvaziji, Rristijanu u Trefili, Svete
Teodore u Mistri i, najzad, crkvu Hrista Likodimu u samoj Atini,
prethodno istaknutu. Nijedno od poznatih svetilita u Carigradu
i Solunu ne pokazuje istu vrstu strukture, ali je tome verovatno
uzrok razaranje, jer je uPreslavu, prestonici Bugarske, koja je nego-
vala umetnost nadahnutu carigradskom, mesna crkva, zvana Patleina,
96
imala kupolu na trompama i plan koji nalazimo na crkvama tipa
Dafni.
U Atici i u svim sredinim pokrajinama kao i u priobalnim
oblastima Peloponeza, religiozna vizantijska arhitektura slabo je
predstavljena spomenicima sa kraja srednjega veka. Kako je cela
ova oblast bila tada u rukama Franaka i Katalonaca, pa i Vene-
cijanaca, najlepe starijim crkvama (kao Dafni, na primer)
upotrebljavane su za slube rimskog kulta. Grci tu nisu vie osnivali
nove crkve i zadovoljavali su se kao u
atinskoj Kapnikareji, gde je verovatno u XIV veku, dodat jedan
veliki vestibil originalnog izgleda.
Nasuprot, :gradovi koje je Carstva, od XIII do XIV
veka, uzdiglo u red malih prestonica - Mistra kod
Sparte i Arta u Epiru - imaju samo crkve iz vremena Paleologa.
Njihov broj je Ali, poto su one sve po tradiciji
crkvenih vrlo male (u ovom razdoblju, svedena
crkava tei jo smanjenju), smatramo da je svako od ovih
svetili ta za liturgijske svrhe. svetili ta jo uvek
je donosilo ugled, pa su mali kneevi Moreje i Epira obavezu
da u ovom pogledu slede primer nekadanjih careva.
U Mistri, crkva svete Sofije (sredina XIV veka) i razne kapele Crkve MistTe
vezivale su se za palatu despota, dok je od drugih crkava jedna,
zvana Mitropolija svetog Dimitrija, sluila kao katedrala, a
broj ostalih, smetenih na periferiji grada, pripadao je manastirima:
Sveti Teodori (1290-1295) i sveti1ita Bogorodice - Odigitrija (ta- F. A. 9
zvana Brontohion ili Afentiko) (1311-12), Perivlepta (XIV vek) i
Pantanasa (1428). Crkva Mitropolije, osnovana malo pre 1300. godine,
kao trobrodna bazilika sa pripratom preobraena je, u XV veku, u
crkvu u obliku upisanog krsta sa pet kupola. Taj obrazac preuzet
Je od crkava Mistre, podignutih u XIV veku. Dve od ovih crkava
su mogle da poslue kao uzori - Odigitrija iPantanasa -
gde se nalazi bazilikaini plan (iroka i kratka bazilika: tri spojena
broda kvadrat; ima samo tri stuba u nizu jedan za dru-
gim), a krovovi su nadvieni jednim sredinim kubetom oko kojeg su
okupljene manje i nie kupole. Odigitrija ima tribine lmje se pruaju
sve do apsidica. U ovim dvema crkvama, sporedne kupole su slepe
ll:alote bez tambura, dok su ostali prostori - jedni vezani
za crkvu, drugi dodati pored njenih fasada - zasvedeni sicpim
kalotama. Prva od ovih crkava ima pripratu produenu na
97
obe strane. Ali, kao i kasnije u Mitropoliji, od svih sporednih svodova,
se pomaljaju u obliku malih tambura - slepih ili snabdevenih
prozorima - tako da svaka od ovih crkava, gledana spolja, izgleda
kao sa sistemom krovova zavrenim u vidu krsta
i nadvienim skupom od pet kupola. Lepe crkve Mistre treba navesti
kao primere ovog vizantijskog
poklanjanja panje unutranjoj strukturi i spoljnjem izgledu, odre-
Treba Vizantinci su, kao uvek, posebnu
vrednost davali spoljnjem izgledu crkvene a razdoblje
Paleologa je, u tom pogledu, ostalo verno ve-
kova.
Ova vernost arhitekture iz prolosti nije manje vidljiva
PLAN 6, STR. 89. u planovima i sklopu drugih crkava Mistre: Svetih Teodora sa veli-
kom kupolom na trompama i osam Svete Sofije, Pe-
rivIepte i Evangelisatrije, crkava planova - s kupolom
na pandantifima i oblici nose lokalnu posebnost.
Zaista, na mesto stupca ili stuba, arhitekti su pribegli
reenju po kome kupolu, uostalom skromnu, nose dva stupca (u
stvari, krakovi pregradnih zidova tri dela oltara) i dva stuba.
Prednost ovog se sastoji u dobijanju prostora namenje-
nog vernicima. Pojava istog u trima crkvama, kao
i ponavljanje pet kupola na bazikalnoj u trima drugim
crkvama, zajedno o delatnosti istih radionica. Kako je rev-
nost crkava i palata, u Mistri, trajala vie od jednog veka,
lokalne radionice nisu imale potrebe da trae posao na drugom
mestu, i zato ruevine ovoga grada pruaju polje za
vanje pozne vizantijske arhitekture: bolje nego drugde ovde moe
da se razmatra repertoar oblika koje je jedna radionica primenjivala,
njeno bogatstvo i njena vezanost za prolost i ono to
je prolost nudila kao izvorno.
98
Radionica u Mistri, iz XIV veka, ne opovrgava obeleja arhitekture
jz vremena Paleologa, koje smo ranije, povodom spomenika
Carigrada i Soluna. Kao i u Solunu, to smo rekli, crkve iz XIV
veka u Mistri su dela potpuno nova (i nema na starije
kao u Carigradu). Ali, u broju a naro-
kada su u pitanju manastirske crkve, u Mistri se vidi ono to
smo zapazili u Carigradu XI veka: glavno telo crkve je upotpunjeno
novim krilima, vestibilirna, kapelama ili mauzolej ima, a
trpezarije i druge prostorije su prislonjene uz zidove crkve, dok su
koji put (kao u Perivlepti) i uz apside. Nekada je to povod da raz-
norodni delovi ali isto tako i slikovite arhitektonske sIm-
pine, stvaraju lep estetski utisak. Prema nekim traenje
ivopisnog svojstveno je za graditelje iz vremena Paleologa. Ovo
zapaanje je ako se uoptava i ako se u njemu prepoznaje
obeleje vremena Paleologa. Ali, u Mistri, svaki manastir
iz prua za to svakako primer.
U izvesnim ivopisna skupina nad-
viena je jednim zvonikom. Starija vizantijska arhitektura izgleda
nije poznavala zvonik u obliku kule sa otvorima jednim iznad drugih.
Posredi je verovatno pozajmica iz umetnosti u vreme
vlasti. Primerima iz Svete Sofije, Odigitrije iPantanase,
u Mistri (isti izvor je verovatan i za zvonike u obliku
zida probijenog arkadama, kao u Mitropoliji u Mistri), dodajmo jedan
primer iz XIII veka iz Stanimake i drugi, iz XIV veka, iz Mesemvrije
(infm). Slikovitost je pomognuta utiskom, koji su davale dvobojne
fasade (crvena opeka, kamen i svet1i lep, ornamentaIni motivi od
opeka oblika), to je osobina broju
vizantijskih u srednjem veku, ali to, na fasadama iz
vremena Paleologa, doivljava razvitak. retkim no-
vinama, istaknimo arhitektonske ukrase u obliku venaca od opeke
sa cvetolikim zavretkom na apsidama Pantanase, koji izgleda opo-
naaju ukras apsida katedrale iz Monreala (XII vek) blizu Palerma.
Van ovih nekolikih osobenosti, arhitektura Mistre - koja potpuno
pripada umetnosti Paleologa - proizilazi iz carigradske monumen-
talne umetnosti.
Na severozapadu pod imenom Epirskog despotata stvara se,
u XIII veku, jedna drava kojom upravljaju Duke. Njihova
prestonica je Arta, koju ovi vladari nastanjuju crkvama, od kojih
mnoge jo postoje, na sa katedralom, Bogorodici
Parigoritisi (oko 1290). Kao i ova katedrala, takve su skoro i sve
crkve iz XIII veka: Sveti Dimitrije (zdanje iz X veka, obnovljeno u
XIII), Bogorodica Kato-Panagija, Bogorodica Vlahe rna (izvan grada),
Sveti Vasilije, Sveta Teodora. iz Mistre u Artu, odmah se
oseti razlika; ovde je sve vie provincijsko i skoro uvek
Umetnost koja se tu neguje manje je iz dva razloga: zbog neve-
iltijih i zbog prodora stranih elemenata u vizantijsku arhi-
tekturu. Ova umetnost je konzervativnija, pa starinska. Pari gori-
tisa, u XIII veku, oponaa jednu glomaznu one
Traenje
ivopisnog
Crkvene
Arte
F. A. 2
F. A. 7
99
Crkve
severoza.padne

1". A. 1
100
vrste kao to je Hozios Luka u Fokidi, stariji bar dva veka. Kao u
ovoj starijoj crkvi, kupola u Parigoritisi na ugaonim trom-
parna. Ali, ovaj arhitektonski oblik nije bio dobro u Arti,
gde se - verovatno, pod uticajem gotike - pored nia trompi, po-
javljuju reda tankih jedan iznad drugog. Poto su
krovovi dovedeni u jedinstvenu vodoravnu ravan, izgubila se pred-
nost, dobijena talasanjem krovova, to je bila dra tolikih vizantijskih
crkava. Druge crkve imaju oblik bazilike, sa kratkim i irokim brodom
s tankim i slabim (samo stubovi ili stubovi
i stupci). Neke, kao Kato-Panagija imaju uzani transept ispred oltara,
druge, kao Sveti Dimitrije, rekonstruisane su u XIII veku, da bi im
se zamenili drveni krovovi sistemom svodova sa sredinjom kupolom,
to je, u sutini, ponavljalo crkava sa upisanim krstom i ku-
polom u sredini. Mnoge od ovih crkava, a Sveti Vasilije,
imale su bogati ornamentaini ukras od opeke na svim fasadama, a
pogotovu na spoljnjem zidu apside, vrlo ukrasu normanskih
crkava na Siciliji iz XII veka.
Arhitektura Arte pokazuje mnogo jedinstvenosti, a ista umetnost
obeleava, crkve iz XIII i XIV veka iz Kostura
Makedonija), Portu Panagiju u Tesaliji, crkve iz Trikale, a na jedan
opti crkve zapadne polovine severne sve do makedon-
skih jezera. Osobenost, crkvama ove oblasti (koja se
prua, prema severu, u oblasti Makedonije u dananjoj .Ju-
goslaviji: vidi, na primer, tip, Prilep, Manastir) je njihov arhaizam:
u punom razdoblju Paleologa, ovde se jo uvek dralo bazilikalnih
u kojima, kao to znamo glavnog i
brodova mogu da budu jednog jedinog tipa ili dvaju tipova,
koji se smenjuju, da bazilika moe da ima jedan transept ili da ga
nema, da moe da bude pokrivena drvenim krovom ili svodovima. U
XIII veku, ovde se drveni krov zamenjuje svodovima sa sredinjom
kupolom, to je bio postupak koji je, u Carigradu, bio primenjen na
bazilike jo u justinijanskom razdoblju. Ranije smo rekli da je, u
mnogim gradovima severne u punom srednjem veku, kate-
drala zadrala arhitekturu bazilike, da je ta katedrala nastala u
razdoblju ili je bila obnovljena u ranom srednjem
veku prema tipu (Ser, Trikala, Mesemvrija). U severozapad-
noj ova vezanost za oblike, vidi se na svim crkvama
to moe da se pripie udaljenosti od Carigrada i Soluna, ali
i snazi oblasne tradicije. U ovoj oblasti, koja jc, od
vremena Epirskog despotstva, lake odravala veze sa Italijom i sa
albanskim i srpskim severom, nego sa Vizantijom, u umetnost, u
kojoj su jo iveli ostaci, lako su se uklapa1i motivi
latinskog Nasuprot, u Makedoniji i kada
je bivala u rukama Bugara i Srba) sve do grada Mesemvrije na
Crnom moru, religiozna arhitektura je sledila Solun i Carigrad, bar
od XI veka. Jer, ako su crkve u Bugarskoj - koje
iz vremena pokrtavanja Bugara (843) i iz razdoblja neposredno
posle toga - bazilike i rotonde, to jest koje obnavljaju
tradiciju (Preslav, Pliska, martirijum iz Ohrida,
Prespa), crkve posle Preslava (Petleina), Ohrida (Sveta Sofija, pre
1050), kao i srednjovekovna crkvena arhitektura, na severu
i severoistoku Balkana - bez obzira na ustrojstvo koje je
tamo postojalo i poreklo onih koji su tu vlast sprovodili - bila je
savremenom Carigrada i Soluna. Tako, izgleda
da je danas dokazano da je katedrala svete Sofije ohridske
posle vizantijskog osvajanja (Bugarske), prema tipu crkve
sa kupolom i upisanim krstom. Sa izmenama sporednih obeleja,
ovu vrstu nalazimo, 1164. godine u Nerezima kod Skoplja,
1295. u Ohridu (crkva Bogorodice Perivleptos, nazvana kasnije sveti
Kliment), isto kao i u zadubinama srpskih vladara u Makedoniji,
iz XIV veka. One se neposredno vezuju za arhitekturu crkava Pale-
ologa - u Lesnovu, i drugde. Ista umetnost stie u
gradove na zapadnoj obali Crnog mora, kao to je Mesemvrija (danas
Nesebr u Bugarskoj). Mali grad koji je, jo doskora, svoj sred-
njovekovni izgled i sve svoje crkve, prua izbor
svetilita: jednu veliku baziliku u ruevinama, koja se s razlogom
stavlja u IX vek, jednu manju crkvu iz XII-XIII veka bazilikainog
oblika, i vii:ie od desetine poznijih crkava, od kojih, pet ili est,
iz XIV veka (Pantokrator, dve crkve svetom
Jovanu, Sveta Paraskeva, Sveti Teodor). To su, lepi spo-
menici umetnosti Paleologa iz roda sa upisanim
krstom i sredinjom kupolom. Pantokrator i su bili snab-
deveni zvonikom kao u Mistri. Svuda su fasade lepo ukraene ni-
sama, na kojima se smenjuju crvenilo opeke sa svetlom bojom
tesanog kamena. Sitan reljef i nizovi u obliku diskosa i cvetova,
od sjajne (lister) zelene keramike, upotpunjuju ovaj ukras. Tri crkve
iz Mesemvrije - sveti J ovan Aliturgitos, Pantokrator i
-- ne zaostaju nimalo za lepom crkvenom arhitekturom XIV veka
Religiozna
arhitektura tL

Makedoniji
Mesem.vrija
101
Kera
ukras fasada
tt XIII i
XIV veku
CIVILNA
ARHITEKTURA
Carske palate
u Ca'rigradu
102
u Solunu i Mistri. Grad lVIesemvrija je u XIV veku morao doiveti
izuzetno blagostanje - posle jednog razdoblja ne tako cvetnog -
da bi uspeo da doda dvema ranijim crkvama toliko vrednih
svetilita.
ukras fasada, u XIII i XIV veku, nije bio predmet
novoljno opsenih studija, da bismo mogli da razreimo pitanje njego-
vog porekla. se postavlja pitanje uticaja
arhitekture u Persiji, gde se, u X veku vredni primeri
ukrasa, dobijenog uz opeke oblika. Ali, arhi-
tektura romanskog razdoblja na Zapadu je znala za postupak
ukraavanja opekom, a primeri koji postoje na Siciliji, po-
sebno su ukrasu na vizantijskim Drugo pitanje
koje povodom tog ukrasa treba postaviti: da li se taj ukras upotreb-
ljavao prvo na crkvama ili na zgradama civilne arhitektme'? je
ranije da ne raspolaemo velikim brojem spomenika
vizantijske arhitekture van crkvenih Dodajmo da se su-
protno mnogim drugim umetnosti ma, umetnost Vizantije u srednjem
veku, uzdrala da predstavi, u slikarstvu ili vajarstvu, stvarne pro-
iane i da su ih vizantijski pisci opisivali samo retko i
nedovoljno. Isti je i sa carskim palatama u Carigradu, gde su
pokolenja i pokolenja vladara gradila i preobraavala razne delove
zgrada, koji su njihove stanove i njihove dvorane za
prijem. Ono to moe iz tekstova da se dozna o njima nije uopte
dovoljno da bi se one mogle rekonstruisati, ni priblino, ali bi se
Iz toga mogla sagledati koja nije bez vrednosti: dok se
carska palata u Carigradu u staroj eposi sastojala uglavnom od dvori-
ta sa porticima i od bazilikainih dvorana, nove palate, iz vremena
ikonoklasta i Makedonaca, imale su sale za centralnog
plana, ukraene niama i zasvedene kupolama. Do nas nij e dolo
obavetenje prirode o palatama u XII veku pod
Komninima, je posebnost bila tesna povezanost sa crkvama,
kao to su Vlaherne i to ranije nije bio
sa Velikom palatom.
Zna se da su ove palate imale sprat gde su se nalazile najvanije
prostorije. To minijature Ski1icine Hronike u Narodnoj
biblioteci u Madridu (XIII i XIV vek): mnoge scene, koje se odigra-
vaju u Carskoj palati, imaju za okvir dvorane sa sprat om koji nose
arkade. Drugo obeleje ovih palata prema istim minijaturama: sprat
je isturen nad prizemljem kao u novijim gospodskim u gra-
dovima svih balkanskih zemalja. Ovaj je bio opti svuda oko
Medi terana.
U Carigradu, nedaleko od Vlaherna je jedna jedina vizan- TekjtLr Seraj
tijska palata. Poznata pod turskim imenom Tekfur Seraja, pripisivana
je raznim epohama. No, ukras njene fasade ne do-
puta nikakvu sumnju: ova je savremenik crkava iz vre-
mena Paleologa. U pitanju je pravougaona zgrada sa dva upored na F. A. 14
niza otvora u unutranjosti postoje tragovi koji govore da je
imala dva sprata. Fasada je gospodstvena i lepo proporcionisana.
U Mistri su jedna druga palata i izvestan broj vlasteoskih Palate i vlasteoske
u ruevinama, a rekonstrukcije, koje su pokuali g. Orlandos i tL Mistri
drugi, izgledaju Ps.lata morejskih despota objedi-
njavala je vie zasebnih zgrada, od kojih je imala bar
dva sprata sa sobama i dvoranama. Prozori nekih spratova su na fasad-
nom zidu, a drugih gledaju na hodnik ili terasu to je ila du ovog
zida. Spoljni izgled ove zgrade mnogo na izgled sudske F. A. 13
u Pompozi blizu Venecije ili na onovremene venecijanske
zgrade. okviri prozora najotmenijeg sprata na palati u Mistri
tu Doista, vrlo je verovatno da je vlasteoska arhi-
tektura, iz vremena Paleologa, trpela uticaj e ita1ijanske i
profane umetnosti. Kao to se videti, to sc slikarstva i delom
primenjene umetnosti, iz vremena Paleologa, religiozna i profana
umetnost, razlikovale su se u tom pogledu: dok je crkvena umetnost
bila tesno vezana za pravoslavnu veru Grka i preko nje za tradiciju
koja se smatrala nacionalnom, profana umetnost, koju su negovali
vladari i vlastela, bila je u isto vreme i nestalnija, pa zbog
toga lako podlona prolaznim ma kakvo bilo njihovo
poreido.
IV. SLIKARSTVO, VAJARSTVO
I ORNAMENTALNE UMETNOSTI OD KRAJA
IKONOKLAZMA DO KRSTAKOG
CARIGRADA 1204.
U ovom razdoblju Vizantinci su u zidnim mozaicima stvorili najzna- MOZAIK
<:ajnija dela. Ova umetnost, usavravanje pada u prve
vekove nae ere, doivela je novi polet od IV veka, a posebno
u velikim svetilitima iz ovog razdoblja. Mozaici u kupo-
lama i svodovima Svete Sofije i drugih svetilita, koja je podigao Ju-
stinijan sredinom Vl veka, ostaju u istoj tradiciji. po mozai-
cima u San Apolinare Nuovo, u Raveni, i nekolikim drugim spomeni-
cima iz tog vremena moe se naslutiti razvoj to u srednjem veku,
dovesti do oblaganja crkvenih zidova mozaikom,
tema nije vie samo dekorativna nego ikonografija. Teorij-
ski uzev, umetnost ovih ikonografskih mozaika morala se ponovo poja-
viti posle pobede nad ikonoklazmom, 843. godine. Ali, izgleda verovat-
nije - ako ne prva dela - da je ivlje obnavljanje pred-
stavljanja likova u crkvama tek jednu ili dve deceni-
je posle tog datuma. Iz tog vremena su nam dva dela:
mozaik u timpanu iznad glavnog ulaza Svete Sofije u Carigradu
i drugi, koji ukraava kalotu kupole Svete Sofije u Solunu. Glavna
tema prvog mozaika je Hristos na prestolu u slavi i pored njegovih
nogu car, dok je na svakoj strani smeten po jedan medaljon
- u jednom je poprsje Bogorodice a u drugom poprsje jednog andela.
Ima dosta da ova kompozicija predstavlja Hrista-Pre-
mudrost, patrona carigradske katedrale, a dve figure
na Blagovesti, to jest na Inkarnacije, pa prema tome,
spasenja Boanskom Car je Lav VI Mudri
(886-912). Umetnost ovog mozaika je ozbiljna i malo teka: vizan-
tijski samo su preuzeli figurativnu umetnost je tradicija
bila zadugo prekinuta.
Isti utisak se kada se posmatraju mozaici u Solunu, koji su
.istovremeni mozaicima u Svetoj Sofiji. Velika solunska kompozicija
Vaznesenja izvanredna je po igri boja i zlata i po izrazima izvesnih
lica: Bogorodice, nekih apostola. Ali, nespretnosti
su takode Dovoljno je videti na koji su predstavljeni
hrzi pokreti figura, ili nesrazmeru izmedu ovih figura i sredinjeg
motiva - Hrista u slavi. On je suvie mali, jer nisu
105
Mozaici tl.
Svetoj Sofiji
u Carigradu
106
imali iskustva sa slikama rasprostrtim po krivoj povrsInl.
Ista okolnost je dovela do slabe stabilnosti - retke u vizantijskim
mozaicima - figure Bogorodice na prestolu (sa detetom), na svodu
apside Svete Sofije u Carigradu. Neslaganja arheolozima su
potpuna sto se vremena nastanka ovog dela (IX, XI,
XIV vek). Mi smo, skloni najranijem datumu, pa Bogorodicu
i dva (od kojih jo postoji samo jedan) pored nje, vezujemo
za malu skupinu mozaika odmah posle pada ikonoklazma. Ali,
ma iz kog vremena ovaj mozaik bio, njegova umetnost, a neo-
lepota glave Bogorodice i odaje delo velikog umetnika.
Sveta Sofija, izgleda, nikada nije dobila ukras koji bi
pokrivao sve raspoloive povrine ove ogromne No, u X
veku, tu je postavljeno vie vrednih mozaika, nezavisnih jedni od
drugih, i datuma. Odskoro, u smo da se divimo
jednom lepom portretu cara Aleksandra, koji je vladao manje od
dve godine, a doao na presto posle smrti svoga brata Lava VI (912).
Slika jednog carskog para postaVljena vie od veka kasnije, pred-
stavlja Konstantina Monomaha i Zoje (dovren oko 1042). Druga slika,
koja predstavlja Jovana Komnina i Irinu (oko 1118-1122), sa sinom
Aleksijem, pripada kasnijoj umetnosti, ali ulazi u istu vrstu votivnih
carskih portreta. No, se u X vek, otkrivamo u istoj katedrali
svete Sofije dve skupine mozaika vrlo visoke vrednosti. To su, s jedne
strane, u junom vestibilu, Bogorodica s detetom, koja prima od
cara Konstantina kao poklon model grada, to je on osnovao i koji
nosi njegovo ime, a od cara Justinijana kao poklon model crkve svete
Sofije, koju je ovaj vladar obnovio. Drugi niz mozaika postavljenih
visoko na zidovima broda pokazuje velike figure kao
portreti (ili se htelo da to budu), proroka i patrijaraha Carigrada.
To su divne slike, gde se ukus i znanje te epohe ispo-
ljava u obrade figura, ogrnutih draperijom, i lica i u
na koji se predstavlja volumen i struktura, a
crte lica svakog patrijarha nesumnjivo odraavaju izgled
pojedinca. Jedan od ovih portreta, evnuh Ignacije, pokazuje sna-
an realizam i odnosi se sigurno na sliku prema i-
vom uzoru. Ne bismo se prevarili da pretpostavimo da je ispo-
ljena elja za portretom koj i to je odjek
Odatle pokuaj da se da izgled portreta sa oso-
benim crtama slici svetog Jovana Zlatoustog koji je predstavljen me-
patrijarsima. Na slikama, pre naeg mozaika, ove iste
koje su ivele u IV i V veku, nemaju portretski izgled.
Hronoloki, mozaici najblii onima iz Svete Sofije nalaze se, daleko
od vizantijske prestonice, u kontinentalnoj Posredi je
ukras koji je u prvobitnom stanju pokrivao sve svodove i lukove
jedne manastirske crkve. Ovo svetilite, koje se uzdie u planinama
Fokide, nedaleko od Delfa, je lokalnom pustinoitelju,
blaenom Luki, a smeteno je nad njegovim grobom. Malo posle hi-
ljadite godine ovde su izveli mozaike majstori se poreklo ne
zna. Njihova umetnost je daleko od umetnosti mozaika u Svetoj So-
fiji. Oni su, daleko od onoga svega to, u Svetoj Sofiji,
na umetnost, tu i tananost boja pre-
dela. Ova umetnost je tvrda i vie Oblici su tu
jednostavni, razmere zdepaste, izrazi tuni ili ozbiljni, pokreta nema
ili su retki, mada su Sva ova obeleja navode nas da pomi-
ljamo na provincijska delo, koje sc sa folklornim. Ovaj utisak
je moda Ali, on moe da bude varljiv: sa rastojanja na
kome se mi nalazimo uopte je reavati takva pi-
tanja. Jedno: je izvesno, ovo delo sa XI veka izgleda nije
primilo odjeke renesanse iz X veka. to se oblika, njih bismo
mogli povezati sa mozaicima onoga roda kojem pripadaju mozaici
iz kraja IX veka u Svetoj Sofiji u Solunu. Umetnost Hosios Luke
ima izvesne sa zidnim slikarstvom iz X veka u srednjoj
Italiji, koje bi, sa svoje strane moglo da bude odsjaj malo starijih
vizantijskih dela (crkva smetena u hramu Fortuna Virile u Rimu;
Cimitile). Program slikarstva Hosios Luke, pak, sledi uzor koji je,
izgleda, bio stvoren oko 900. godine u Carigradu, a bio
namenjen ukrasu crkava sa sredinjom kupolom (v. supm
o arhitekturi). Kupola Rosios Luke zaprema lik Hrista Pantokratora.
Ispod se Bogorodica, Jovan Krstitelj i proroci, danas
i(';ezli, i, u velikim trompama koje nose kupolu,
oski koji su proslavljani vanim liturgijskim praznicima:
Blagovestima, Sretenjem, Krtenjem. U konhi apside, na-
lazi se velika predstava Bogorodice na prestolu sa detetom, a ispl'ed, II
kaloti Duhovi, gde se vidi Sveti duh kako silazi na apostole koji
sede u krug, a ispod, u pandantifima, narod koji hita mestu na kojem
su se odigrali Duhovi i Tajna Osim ovih nekoliko scena, u bro-
du i oltaru sa i proskomidijom, nalaze se samo portreti
svetaca svih vrsta, kojima ima mnogo episkopa, apostola i
Najzanimljiviji od ovih likova su portreti lokalnih svetih
ukras
u Hosios Luki
T. NA STR. 109.
107
Slikarstvo crkve
"Novog manasti1'a
na IIiosu
108
monaha, a manastira, Hosios Luke, poreklom iz
oblinjeg sela Stirisa. U priprati se nalazi poslednji ciklus
slika, kojima dve slike skoro Pranje nogu
i Neverstvo Tomino, i dve izvrsne kompozicije, na koje se nailazi pri
ulasku u crkvu: i Silazak u ad. Lepom ravnoteom masa
i snagom izraza, ove dve scene su medu u ovoj crkvi.
Opet u priprati, jedna slika Hrista ima istu snagu, ali je
tvrdo
Za druge dve celine iz XI veka, u ne moe se
da proizilaze iz umetnosti Hosios Luke, a i su neza-
visne. U pitanju su, tri dela, bliska u mnogim pogledima,
a u pogledu ikonografskog programa i optih rada
na mozaicima i predstavljanja sadrine mozaika.
LT pogledu hronologije, slikarstvo crkve Novog manastira na ostrvu
Hiosu, dolazi posle Hosios Luke. koje ne dokazi-
ma koje prua umetnost ovih mozaika, pripisuje narudbinu mozaika
caru Konstantinu lVIonomahu (1042-1054). Postoji, zaista, izvesna stil-
ska tih mozaika i minijatura, izvedenih 1066. godine,
u carigradskom manastiru Studionu (ilustracje jednog psaltira, sada
u Britanskom muzeju, addit. 19.352) i vie drugih rukopisa iste kole,
na primer, Pariski 74. Na ilustracijama
ovih rukopisa i na mozaicima sa Hiosa vidimo scene sa vitkijim i ne
tako tekim ljudskim figurama kao to su one u Hosios Luki. One
imaju uska sputena ramena, lica izduena i asketska. Kose i brade
su im crne, a velike prodornog pogleda, pod namrtenim i sa-
stavljenim obrvama daju im izgled. U scenama se
smisao za napetost, dok portreti, ma kako konven-
cionalni bili, imaju vrlo individualan izraz. Portreti iz Hosios Luke,
pljosnati i izvedeni ostavljaju utisak svojom ne-
majstori portreta na Hiosu pribegavaju modelovanju
oblika i iz toga nove efekte, u isto vreme pla-
lica, ispijenih postom i bdenjem. Ovde je, moda, asketski
ideal pravoslavnog monaha naao svoj prvi izraz u umet-
nosti.
Repertoar sadrine i njen raspored, gotovo su isti kao u Hosios Luki.
Ipak, jednostavnija arhitektura crkve na Hiosu, je da se iko-
nografski program malo skrati. Pantokrator je u kupoli, okruen
nebeskim silama koje prate apostoli i U apsidi je Bogo-
rodica Oranta koju prate dva naslikana u dnu dveju
r-;: rtenj e. Mozuii, u Svetom Lu ki u Fokidi. Oko 1000. godi ne.
109
Mozaici u
Dafnima
110
apsidica; scene su po ugaQnim trompama, u
- njih - i u narteksu. Jedva da zbir
ovih scena prelazi broj dvanaest, to je broj glavnih liturgij-
skih praznika. Ovde opet, kao u Hosios Luki, jevandcoski ciklus
odgovara u sutini ciklusu praznika. Najzad i na Ifiosu takode -
videli smo - galerija portreta svetaca, mada manja, upotpunjava
repertoar svetih slika.
i poslednje veliko slikarstvo u nalazi se u
mestu zvanom Dafni, sasvim blizu Atine, na putu za Eleuzinu. Isto
kao i za dva prethodna spomenika, ne znamo ni vreme nastanka ovih
mozaika ni poreklo njihovih tvoraca. Jo jednom, priroda dela nas
navodi da na majstore moazika iz Carigrada, ali nita ne
podupire ovu pretpostavku (kao u mozaika na Riosu). Bilo bi
teko navesti neki drugi primer vizantijskog slikarstva istog stila
kao to je slikarstvo u Dafnima. Ali teorijski, mesto mozaika koje u
istoriji vizantijskog slikarstva ima Dafni, moe da se ustanovi bez
mnogo stilskim raznih pojedinosti
(lica Hrista, neka druga lica krivih noseva, draperije i gola tela
oblikovani su s posebnim smislom za oblika; razmere ljud-
skih tela, prijatna gospodstvenost silueta i pokreta, pa i celih
kompozicija). Sve ove osobine ocrtavaju umetnost koja se, sa manje
sigurnosti pokazuje u mozaicima iz vremena oko 1040. godine, u
Svetoj Sofiji u Kijevu, a koji su u XII veku bili u upotrebi
II svim vizantijskim i svim drugim zemljama podlonim njenoj
umetnosti. U Dafni ovaj stil epohe Komnina, iz
drugog stadijuma njegovog obrazovanja. Zbog toga je razlono ostati
na dataciji mozaika u Dafni, koju je tu skoro, predloio G. Mije: kraj
XI veka.
Tim povodom se zapaska koja nam daje ideju o na
koji su se razvijali stilovi dela u Vizantiji. Mozaici u
Dafni ostavljaju utisak dela nadahnutog antikom vie nego sva druga
i podrazumevaju bliskost sa uzorima umetnosti nego
mozaici drugih dveju celina, u kraj XI
veka u Vizantiji nije bio razdoblje nove renesanse, posle one iz
X veka. To je pre bilo razdoblje zastoja i, moda, pozajmica iz islam-
ske umetnosti. mozaici iz Dafni predstavljaju po-
seban pravac u vizantijskom stvaranju iz XI veka, koji, osim u Dafni,
prepoznajemo u kasnijim delima iz vremena Komnina (na
primer, sicilijanski mozaici iz ovog razdoblja, u uMartorani
j u kapeli Palatini u Palermu). Da nema ovih kasnijih
moglo bi se pomiljati na neposredan utkaj skulpture Partenona na
mozaike u Dafni. Najzad, ova pretpostavka nije zato to
se, u Atini i drugde, prijatan, antikom nadahnuti stil sa krivudavim
linijama i ljupkim ritmom, izgradio posle sistematskog
reljefa. Ako nas svi mozaici iz ovog razdoblja, svojim po-
zadinama i u svetla odela (sa preovladavanjem
bele boje), da mislimo na plitke reljefe, neno obojene, ljupki
stil u Dafni ovo posebno (up. infra,
mozaici u priprati u Dafni). Slikarstvo u Dafni ima mnogo
povrina. Ali ono to je tamo ostalo, pokazuje isti ikonografski pro-
gram i raspored sadrine kao u Hosios Luki i na I--!iosu. U Dafnima je
Pantokrator u kupoli, na svom mestu. Ali, njegov
tip i posebno strogi izraz pored drugih ljupkih,
antikom nadahnutih mozaika. Majstori mozaika su morali ponoviti
jednog mnogo Hrista. Ispod Pantokratora, u tamburu,
nalazi se niz proroka; u apsidi je Bogorodica koju, u oltaru prate
dva sveti Jovan Krstitelj i koje oivljavaju uspo-
menu na rtvu. Likovi drugih svetaca nalaze se na
zidovima broda. Jedna od novina u Dafni sastoji se u proirivanju
ciklusa scena, koje ovde zauzimaju ugaone trompe, ali i gornji
deo zidova broda, kao i izvesna mesta u priprati. Samo u brodu bilo
je prvobitno trinaest scena, koje se u hronolo-
kom nizu kao to je to za cikluse fresaka. Izbor
sadrine ima za polaznu ciklus Velikih praznika, ali od njega
se odvaja nego u Hosios Luki i na 1-Iiosu, pogotovo to su
scene u brodu dopunjene s dva niza motiva,
iz Stradanja Hristovog i Detinjstva koji su smeteni
II priprati: Tajna Pranje nogu, Izdajstvo Judino, l\ifolitva T. NA STR. 113.
Joakima i Ane, Bogorodicu blagosiljaju svetenici, Vavedenje. Zaista,
neke od ovih scena Stradanja postoje u pripratama dveju drugih
crkava sa mozaikom. Ali, ima ih manje i to se ciklusa Detinjstva
Bogorodice, on se pojavljuje samo u Dafni, razvoj
svojstven ciklusima fresaka, poznijih.
Pre nego to napustimo skupinu triju celina iz XI veka,
vrlo i vrlo potrebno je veliku estetsku
vrednost ovih celina koje sve odgovaraju, u isto vreme, idealu lepote
i ne manje idealnom religiozne misli: skladna ravnotea s
jedne strane, simbol carstva Bojeg, s druge. Svetlo zlato velikih
lU
Mozaici ne-
vizantijskih
zemalja
Mozaici u Sve-
tom Marku u
Veneciji
112
praznih povrina oko figura, uveliko doprinosi uspehu ovog dvostru-
kog programa vizantijskih umetnika. Nastavak istorije vizantijskog
mozaika moe da se samo van vizantijskih zemalja.
Ima nekoliko usamljenih povrina iz XII veka, u katedrali
u Seru (to su samo ostaci apostola, koje je nekada bilo u
apsidi, a danas se u Lapidarijuma, smeten om u unutranjosti
rotonde Svetog u Solunu) i u manastiru Vatopedu na Svetoj
Gori (B1agovesti u priprati). Ostali mozaici su na Siciliji i u Veneciji,
i smatraju se za najbolje primere vizantijskih mozaika iz vremena
Komnina (oko 1080 - priblino 1200) koji se nalaze van
zemalja, a velikim su delom izvedeni pri ukraavanju bazilikaine
crkve latinskog tipa. Ovi mozaici zamenjuju nam one, koji su u XII
veku ostvareni u Carigradu i drugde, a koji su morali posluiti kao
uzor Venecije i Palerma, su
tim bili italijanski liniju,
vizantijskih dela i lokalnih koja im podraavaju, nekada je vrlo
teko ustanoviti.
Najstariji mozaici u Svetom Marku u Veneciji morali su biti potpuno
vizantijski. iz kraja XI veka i nalaze se na ulazu i u oltaru
crkve. Drugi pokrivaju povrine pet kupola i neke svodove oko ovih
kupola. Oni su, delo i pripadaju dobrim de-
lom XII veku. Venecijanski morali su u znat-
noj meri, u ostvarenju ovog vrlo slikarstva mnogo
zaista, od celina iz XI veka koje smo ispitivali u
Arhitektura Svetog Marka svakako odraava arhitekturu justinijanske
crkve (VI vek) svetih Apostola u Carigradu, koja je bila isto tako
krstoobrazna sa pet kupola. Ali, mozaici Svetog Marka nisu mogli da
ponove ukras crkve Svetih apostola. Vizantijski uzori,
koji su ovde morali su biti manje-vie savremeni,
to izbor glavne sadrine, raspored slika i sti1 slikarstva.
U pitanju je umetnost koja u svakom pogledu produava umetnost
iz XI veka, a stil iz Dafni. Dve od ku pola Svetog
Marka imaju slike Vaznesenja i Duhova, proizile iz pJ.edstava iste
sadrine u kupolama Svete Sofije solunske i Rosios Luke u Fokidi.
J scene, koje se niu na svodovima to uokviruju sredinju
kupolu, usvajaju i razvijaju ikonografske sheme i stila SCena
Velikih praznika u mozaicima Istina je da se, na drugim
povrinama i u drugim kupolama, vizantijski ele-
menti meaju sa motivima koji, unose samo
o e n j e Dogorodice. Mozaik u Darni blizu Atine, oko 1100.
113
ceH-
ne u bazilici
na
Mozaici crkava
na Siciliji
114
nekoliko lokalnih akcenata u celinu koja pripada vizantijskoj lozi
ili, odraz su mozaika Komnina. Uostalom, jo mnugo kasnije,
II XIII i u XIV veku, dudevi Venecije su obnavljali narudbine
vizantijskih mozaika. Ove nove celine, ne manje zanim1jiv.:, ali druk-
nalaze se u spoljnem vestibilu Sa strane
crkve i u kapeli koja slui kao krstionica. Na Ul1'letnost o'vlh mozaika
se u poglavlju, namenjenom stvaralatvu Pale-
ologa.
Na ostrvu u blizini Venecije, bazilikaina crkva je
dve celine mozaika iz istog razdoblja, iz XI i zn veka.
Bogorodica, u apsidi, sa detetom na rukama, izdie se na zlatnoj
pozadini zida i svoda i, e apostolima ispod, stvara deko-
rativni utisak. Veliki Strani sud na zapadnom zidu je malo pozniji.
Njegova ikonografska vrednost je vrlo velika: je o najboljem
primeru vizantijske verzije Stranog suda.
Na Siciliji, danas, crkve iz XII veka, velike vizantijske
celine, dela i njihovih lokalnh
Ovi lepi spomenici su i ukraeni brigom norman skih kra-
ljeva, koji su iako strani protivnici Vizantije, podraavaH vasilev-
sima iz Carigrada u svemu to se ticalo spoljnih znakova -
insignija, ceremonija, umetnosti raskoi.
Da bi isto to i vizantijski carevi, oni su osnivali mnoga sveti-
lita, bogato ih od kojih su jedna bila uklopljena u njihove
palate u Palermu (kapela Palatina), a druga su se uzdizala pored
njihovih sedita (Monreale). Crkva u Ce falu, sa najstarijim mozai-
cima, je malo dalje od Palerma. Najzad, crkva, zvana
Martorana, zadubina je jednog admirala kraljevske flote Sicilije,
koji je sledio primer svoga vladara, crkvu i je
mozaicima na vizantijski
Kralj 'Roer II, sagradio je i ukrasio, jednu za drugom, crkvu u
Cefalu (1131-1148) i kapelu Palatinu (1129-1143). Monreale je
zadubina Viljema n (1174-1182). Najzad, Martorana - crkva zbi-
jenog plana na - delo je admirala zvanog Antio-
hijski, iz 1143.
Na svim ovim ukrasima vidi se nastojanje da se ponove
savremeni vizantijski uzori - isti likovi, iste scene, isti stil - ali
ih unutranjostima crkava koje su sve, osi.m Marto-
rane, daleko od toga da na vizantijska svetilita. Trebalo je zbog
toga menjati izlaganje ciklusa, ali isto tako upotpuniti
vizantijske programe, uglavnom saete, dodacima manje-V1se
Tako, na primer, u kapeli Palatini i uMartorani,
zato to nema kupole, Pantokrator je smeten u svod apside, dok je
Bogorodica, koju su Vizantinci predstavljali na tom mestu, smetena
u nii pojas, na zid iste apside. U Ivlartorani, raspored sadrine, od
kupole i njenog i sledi skoro u svemu,
vizantijski sistem, poto arhitektura ove male crkve dozvoljava takvo
grupisanje sadrine. U kapeli Palatini, u prostoru oltara, smeteni su
Veliki praznici, koje su Vizantinci postavljali oko kupole. Najzad,
zidovi brodova ovih bazilika, kapele Palatine i lVlonreala, i
zidovi u Monrealu, primili su brojne narativne slike
iz Starog i Novog zaveta, od Postanja do Dela apostolskih. Nikada,
kolko mi znamo, tako opirni ciklusi nisu ostvareni u mozaiku, na
zidovima i svodovima vizantijskih crkava iz srednjeg veka. Nijedno
od vizantijskih svetilita nije uostalom imalo sicilijanskih
bazilika i, u tom pogledu, normanski vladari na Siciliji su svakako
prevazili svoje carigradske uzore.
Moemo se, zapitati da li su, toliko ih nor-
manski vladari izdali estetska na kojima je umetnost
njihovih uzora. Ali, poto ne moemo da odgovorimo na ovakva
pitanja, a ako uzrok nejednake vrednosti sicilijanskih mozaika lei
u obimnosti ovog ukrasa, onda je opravdanije da mislimo da je to
zato to nije bilo dovoljno Ima, u svim tim mo-
zaicima, komada neosporne vrednosti i scena bez ikakve
estetske vrednosti. Zbog toga, kada se sve uzme u obzir, ove raskone
i dekorativne celine su uspele, jer su njihove razmere dodale
jednu novu originalnu crtu vizantijskim verzijama. ni pre, ono
to je okuano na Siciliji, predstavlja vid velikog
umetnosti koja je, u Vizantiji, ostala rafinovana. Ali, to su samo
nijanse i uzaludno bi bilo traiti tragove ma kakvih ustu-
paka lakim efektima na mozaicima u ili u kapeli Palatini.
Na tribinama Svete Sofije, votivni portreti Komnina, pruaju nam
usamljeni primer mozaika iz tog razdoblja uprestonici Vizantije,
i ja i dalje pripisujem samom kraju XII veka lepi Deizis, na istim
tribinama, koji drugi stavljaju u jedan vek kasnije. Ovo delo,
kao i freske Vladimira (vidi infra), obeleeno je dubokim smislom
za lica i izvanredno donosi izraz umiljate blagosti. Ova
tako hlL.'I11ana umetnost nagovetava tenju koja biti jako izraena
pod prvim Paleolozima.
T. NA :1TR. 111.
Mozaici na tri-
binama Svete
Sofije u Co.ri-
gra::itL
115
ZIDNO
SLIKARSTVO
T. NA STR. 119.
Freske iz XII
veka u zem-
ljama pod vi-
zantijskim
uticajem i u
perifernim
oblastima
Carstva
116
Ako su kraljevi Sicilije mogli sebi da dozvole ukras, krajnje
obiman, drugi, manje zadovoljavali su se zidnim slikar-
stvom. To je tehnika koja je bila u velikoj upotrebi u XI i u XII
veku u svim vizantijskim zemljama. Ona je pruala ne-
posrednijeg iprisnijeg umetnika, a isto tako bru i
jeftiniju izradu uzoraka. Vrlo nam je mali broj fresaka
iz XI veka a su u Hosios Luki, u Ohridu i u
Kijevu. Prvi od ovih primera (u kripti i u brodu manastirske crkve)
je i Tu se nalazi jedan ciklus Stradanja, krajnje linearno
to doprinosi tekom utisku izvesnih scena i nekih glava.
Sveta Sofija ohridska celinu slikarstva u oltarskom
prostoru, sa figurama episkopa, Vaznesenjem u svodu, Bogorodicom
u apsidi i nekolikim drugim scenama liturgijskog ciklusa. Lep friz
koji lete, daje jednu otmenu crtu ovoj strogoj umetnosti, ali,
uprkos svemu, tananijoj (oko 1040) od umetnosti u Hosios Luki.
Freske u Svetoj Sofiji kijevskoj su iste, ali nisu tako dobro
Pre svega po freskama XII veka poznajemo vizantijsko slikarstvo
pod Komninima. iako su njihovi ostaci svugde,
sve celine se nalaze u zemljama pod vizantijskim uticajem
u tom razdoblju, a u Srbiji, Rusiji, Gruziji, ili u perifernim
oblastima Carstva: Makedonija, Kipar, Kapadokija. Mada, po pravilu
ova knjiga razmatra samo vizantijska dela, freske
iz 1198-99. godine u Svetom Dimitriju u Vladimiru (severoistok
Rusije) zbog njihovog istorijskog i estetske izuzetnosti. Druga
ostvarenja iz zemalja pod vizantijskim uticajem zastupljena u
posebnoj knjizi, srednjovekovnoj umetnosti Evro-
pe. Ovde naprotiv, morati da se pozabavimo zidnim slikarstvom
perifernih provincija Carstva. Na Kipru je vie crkava oslikano u
XII veku, ali stil ovog slikarstva donosi izvesnu raznolikost, koja se
nesumnjivo moe objasniti istovremenim, ili gotovo istovremenim,
prisustvom lokalnih slikara i umetnika pozvanih iz Carigrada ili iz
Makedop..ije. Pominjem Makedoniju, jer stil slikarstva crkve
Bogorodice Araku (1192) na Kipru, vrlo se tesno vezuje za istovre-
mene freske iz Kostura i Kurbinova (v. intra) u Makedoniji.
Zidne slike Kapadokije odgovaraju vie onome to bi se moglo sma-
trati kao regionalna umetnost u okviru optevizantijske umetnosti. To
nas navodi da ih podrobnije i da tada ispitamo skupinu
ovih fresaka od IX do XII veka (v. intra).
Ali, vie nego o ovim provincijskim ostvarenjima hteli bismo da se
lt aps id i. Cef ulu n:.1 Si ci liji. Oko lI tHl.
117
obavestimo o delima prvog reda koja su sluila kao dru-
gima. Da bi odigrala ovu ulogu, ona su morala da se u Cari-
gradu i da ukraavaju palate i svetilita, koja su uivala posebnu
naklonost careva iz dinastije Komnina i njihove okoline, kao to su
manastiri Vlaherna i Pantokratora, glavni carski dvor, to se uzdizao
lt Vlahernama, i drugi dvor pored crkve Ali, kako
nijedan trag zidnih slika iz XII veka ne postoji u ovim spomenicima
Carigrada, smo na sadrana u delima iste
tehnike a izuzetne vrednosti, to su ih izveli umetnici velike daro-
vitosti, koji su bili pozvani da ih stvore u provinciji i izvan Carstva.
Prvi primer slikarstva ovog visokog stepena, je blizu Skoplja
u jugoslovenskoj Makedoniji. Onovremeni natpis male crkve u Ne-
l'ezima datuje freske u 116<1. godinu i obavetava nas da je njen
jedan porodice Kamnina.
Dakle, vrednost slikarstva u Nerezima sasvim dobro odgovara pred-
Nereza stavi o jednom majstorskom delu. Dekoracija - koja nije vie potpuna
- ima dva vida podjednako Zadivljuje nas, na prvom
mestu, niz glava, koje stvaraju utisak vernih portreta
pojedinih svetaca. Umetnik je uspeo da ovim licima da izrazitu ivost,
ne zbog potovanja svetih da je bilo potrebno
dati im izgled plemenite izuzetnosti. Dve tenje ove umetnosti poka-
zuju se u glavnom delu slikarstva, naime, u nizu velikih scena
sto zauzimaju gornje delove zidova i svodove. Samo jedan je deo
ovih scena - koje odgovaraju proslavljenim
Velikim praznicima liturgijske godine - Sretenje, Preo-
braenje, Ulazak u Jerusalim, Bogorodice i, dve
T NA STR. 121. scene Stradanja - Skidanje s krsta i Oplakivanje. Na prvi pogled,
smo ubedljivom snagom ove umetnosti kada opisuje
mlade i stare glave, iznosi bol u izrazima lica, tipove,
pokrete. Dirljive teme detinjstva i patnje dobijaju uNerezima
posebno '1'0 je umetnost velike senzibilnosti
a pokuava da obrazloi ulogu svakog u sceni. Ali, posma-
sve ove slike zapaamo da je prevashodno obele.je njihove
umetnosti u skladnosti kompozicija, dovedenih na mali broj poteza
i mrlja, gde je sklad linija podran skladom boja, poto su, i
jedan i drugi, izraeni istom sredstava. Umetnost Ne-
reza, koja nam bolje od svih drugih dela govori o vizantijskoj es-
tetici Komnina, ostaje duboko ukorenjena u vizantijsku tr:ldi-
ciju izraavanja iracionalnog, ali pokuava da u nju unese
118
Zidno slikarst vo u oltaru Svete Sofije u Ohridu, Makedonija, J ugoslavija. Sredina XI vek a.
ljudske teme: jaka i igru bliskih pokreta i izraza lica.
Drugi primer zidnog slikarstva, uzdignute vrednosti, nalazi
se u Rusiji, u Vladimiru u crkvi svetog Dimitrija,
koja iz 1198-99. godine. To je zadubina jednog ruskog vla-
dara koji je bio dovoljno da pozove umetnike iz Carigrada.
Od slikarstva, u Vladimiru su samo razni delovi
velike kompozicije Stranog suda. Polje ispitivanja je, dakle, dosta
Slikarstvo
Svetog Dimi-
trija u Vladi-
miru
119
T. NA STR. 123.
OBELEZJA
UMETNOSTI
POD VIZAN-
TIJSKIM UTI-
CAJEM
120
Ali, lepota figura, a lica, i izvanredna skladnost
kompozicija istog su porekla kao u Nerezima. To je drugo delo iste
umetnosti, sa naglaenom koja preobraava i svece
tl ljudska puna brinosti.
u istoj eposi, u kojoj je carigradsko slikarstvo Komnina
ostvarivalo dela onog stepena vrednosti kao to su Nerezi i Vladimir,
slikarstvo u Makedoniji - ali isto tako i na Kipru - nalo je
put razvitka, put formalne prirode. U Kosturu, u vie crkava
iz XII veka, i u isto vreme, u selu Kurbinovu, pedesetak kilometara
od ovoga grada, slikarstvo iste radionice prua nam baroknu verziju
umetnosti Nereza. Ona ovde slui kao osnova za novi razvitak line-
arizma: draperije oblikuju gomile uskovitlanih nabora, a figure se
izduuju prema mestu na kojem su smetene, da bi se prilagodile
datoj povrini, dok su pozadine popunjene arhitekturom i slikovitim
nametajem. Ali, ovo predstavlja samo manirizam bez
- zanimljiv sudbine koju je velika umetnost
Komnina mogla da pretrpi, oko 1200. u rukama provincijskih maj-
stora. nije u pitanju regionalna kola. Jer, freske sa kraja
XII veka na ostrvu Kipru vrlo su bliskog (v. supm). Da
li su makedonski slikari bili pozvani da rade na Kipru? Pre bismo
bili naklonjeni da pretpostavimo da su u pitanju uporedna dejstva
jednog stila Komnina u vizantijskim provincijama oko
1200. godine.
Mozaici i freske, koji su nam dozvolili da zapazimo sutinu
monumentalnog slikarstva, nalaze se jedni u Carigradu, drugi
u kontinentalnoj na Siciliji, u Bugarskoj, u Jugoslaviji. Ali,
osim nekih pojedinosti, ove geografske udaljenosti nisu delovale ni
na prirodu ni na vrednost umetnosti koju otkrivamo u delima iz ovih
zemalja koje, i nemaju
Tu se svuda upranjavala umetnost po primeru Vizantije, a posebnost
vizantijskog uticaja nalazi se u da ona nikad
nije poznavala kolonijalnu umetnost, to jest, umetnost nie vred-
nosti, namenjenu izvozu u zemlje, koja ne bi mogla da
zadovolji sunarodnike metropole. Ceo vizantijski sistem
suprotstavljao se ovakvom gledanja. Svojstva i modernizam
(za ono vreme) slikarstva, ostvarenog u udaljenim zemljama, nagone
nas da najpre mislimo na ono to se danas radi kad se izvozi najbolje
to se ima. Uostalom, u velikom broju kao na primer na
Siciliji, vladari koji su da unose u svoju sredinu vizantijsku
Sah r a na Hristova. Zidno ; likarstvo II Ne r czi ma i z 1164. godine, Makedo n ija, J ugoslavi ja.
umetnost, radili su to zato to su eleli da oponaaju careve u Cari-
gradu. Oni su se, dakle, ispomagali materijal i
po visokoj ceni. U vie zemalja - kao na Siciliji, u Srbiji, Rusij i
- sredstva ovih to su im lako dozvoljavala.
Sva ova umetnost pod vizantijskim uticajem uopte ne sme da se
mea sa provincijskom U stvari, ako se ovim izrazom
121
PIT ANJE REGIO-
N ALNUI VIZAN-
TI.TSKIH SKOLA
SHkarstvo

crkava
Kapadokije
122
obuhvati umetnost nie vrednosti od umetnosti prestonice, ili umet-
nost koja ima svoje sopstvene posebnosti, umetnost pod vizantijskim
uticajem ne odgovara tim Ah, ovim povodom, ispravno je
upitati se, da li je vizantijska provincija poznavala delat-
nost obeleenu oblasnim posebnostima. Ovoga puta mislimo
na vizantijske provincije i na razdoblje koje traje od kraja
ikonoklazma do 1204. Do sada, polmaj da se izdvoje
vizantijske regionalne kole u jednom delu ovog razdoblja (IX-X
vek) , je samo za slikarstvo rukopisa. Ali, nedostatak ne-
posrednih obavetenja o poreklu ogromne ilustrovanih
rukopisa unapred na propast sve pokuaje ove vrste (v.
infra strana 147, ono to kaemo o rukopisima
Italije).
U zidno slikarstvo, neminovno vezano za jedno
mesto, moglo bi najbolje da nas obavesti o provincijskoj
delatnosti. Ali, broj spomenika je nedovoljan da bismo
mogli da pokuamo izdvajanje regionalnih skupina. U Carigradu, i u
svim vizantijskim provincijama u Evropi, do sada su se mogle otkriti
samo razlike, zavisne od hronologije ili drutvene sredine kojoj se
delo, sa vie ili manje pripisuje umetnost
izvesnih dela kao umetnost carskog Dvora, neke psaltire
a neke slike monakim ili narodskim). Do sada,
razlikovanje regionalnih kola u evropskim provincijama vizantijskog
sveta, nije moglo da bude izvreno na ubedljiv i - verujemo
s razlogom. Azijske provincije Carstva opustoili su Arabljani i
Turci, i tamo vie nema ni jedne jedine slikane dekoracije uzidanoj
crkvi ostaci su retki i Ali, neverovatnim slu-
neke monake zajednice, koje nisu mogle da budu
najbogatijima, bile su smetene u posebno u mnogim
dolinama jako breuljkaste oblasti Kapadokije, na jugoistoku Male
Azije. Monake crkve su tu upravo, u stene, i ova neunitiva
svetilita prvobitno zidno slikarstvo koje ih
ukraava jo od davnina.
Slikarstvo crkava Kapadokije je u dovoljnom
broju da moemo da stvorimo predstavu o tome kakvo je bilo sli-
karstvo u jednoj udaljenoj vizantijskoj provinciji IX i XIII
veka. Ne bismo mogli, da ma kakvo opte pravilo
iz pouka koje nam daje ovo kapadokijsko .slikarstvo. Ali, ono nas bal
obavetava o slikarstvu koje se upranjavalo u jednoj
r h a n e o iz Blagovesti. KurlJinO\'o, J\1akeduni ja, Jugoslavija. Kraj XII veka.
123
cblasti, perifernoj u odnosu na velika sredita Carstva, a susednoj
iranskim i semitskim zemljama u kojima je, pre nego to su prele u
islam, vrlo ivo negovana umetnost. Kapadokija je tada bila
zemlja, ali je, u istoriji a teologije i
monatva, nekada igrala prvorazrednu ulogu: tu su propovedali ve-
liki oci Crkve, sveti Grigorije Nazijanski zvani Teolog):
sveti Grigorije iz Nise, sveti Vasilije, a ovaj poslednji je tu udario
temelje vizantijskog monatva. razdoblja ovih kapadokijskih
otaca (kraj IV - V veka) i razdoblja slikarstva,
proli su vekovi i ratovi koji su pustoili, invazije su izbrisale mnoge
ostatke a da i ne govorimo o materijalnim tragovima ove slavne pro-
Ali, ponovno uspostavljanje, velikog broja monakih zajednica
u kapadokijskoj pustinji, oko IX veka, dokazuje da prvi polet hri-
u provinciji nije bio zaboravljen.
u celini, umetnost koju nalazimo u monakim
uglavnom je srednjovekovna. Ova umetnost ima vie vido-
va, po jednima razaznajemo stariju, po drugima ali, dok iz-
vesne posebnosti izgledaju kao obeleja neke radionice koja je radila
u dolini, drugi elementi ove umetnosti, uvezeni su spolja.
Sve to zajedno slikarstvo cele oblasti, to izvestan
izbor postupaka, oblika i ikonografskog programa koji su se ovde
istovremeno ili postupno usvajali. Regionalna umetnost je obeleena
i konstantama i posebnostima sopstvenog razvitka.
U nekim kapelama Kapadokije (Sveti Vasilije, Arhangelos,
itd.), slikani ukras je potpuno, ili skoro potpuno, neikonski: krstovi i
natpisi sa molitvama tu ukratko izlau ikonografski program. Zbog
toga je ovo zanimljivo slikarstvo natpisa dovedeno u vezu sa ikono-
spomenicima. Ali, prisustvo nekolikih figura svetaca -
ma kako svedenog broja - navodi nas da ovo slikarstvo stavimo u
razdoblja koje je usledilo posle kraja ikonoklazma. Druga
grupa slikarstva sadri brojne ikonografske slike
stila, nekad ljupkog, ali uvek punog izraza. se ciklusi
scena, koje idu jedna za drugom bez pregradnih okvira,
u redovima postavljenim jedan iznad drugog. Hristovog detinj-
stva i Stradanja zauzimaju izuzetno mesto na svim slikanim trakama,
van kojih se portreti svetaca, uokvireni u medaljone iIi nanizani
na zidovima. ovim crkvama, Bali Ki1ise, Beli Kilise, pr-
T NA STR 125. vu crkvu Tokale, Svetog Jevstatija. Posebnost slikarstva Kisil
nalazi se u njegovom vrlo originalnom prikazu Detinjstva Bogoro-
124
Bekstvo J elisavete sa malim svetim .Tovanom. I,apela svelog J evstalija li Kapadcldj i. P oi:ctak
X veka.
Zasluga prvog dela ovih fresaka, G. de
erfaniona, koji mnogo duguje savetima Gabrijela Mijea, lei u tome
d o je prepoznao u ovoj skupini zidnog slikarstva dela po
ikonografskom programu i po stilu. Ali, dok je on smatrao da je nji-
hova umetnost proizila iz pretpostavljenih sirij skih uzoraka, mi smo
vie skloni da u njoj j ednostavno vidimo verzije IX, X, pa i XI
125
SLIKARSTVO
IKONA
126
veka, one umetnosti koja je upraznJavana u ovoj oblasti, ma kakvi
bili izvori njenog ovim izvorima bilo je
spomenika (jedna od srednjovekovnih slika ponavlja
epigram iz IV veka, je original bio upisan nekada na unutranjem
zidu jedne crkve u glavnom mestu provincije, Cezareji), ali moda
isto tako i neto uzora poslatih iz Carigrada cik-
lus u Tokale I), i savremenog muslimanskog slikarstva (vidi crte
lica nekih svetaca u Tokale I). Dok sve ovo slikarstvo ukraava
bazilikainog oblika, druga skupina slikarstva nalazi se u
crkvama koje podraavaju crkvama sa kupolom -
Kilise, Elmale Kilise, itd. - to su svuda u Carstvu u XI i
XIII veku. Ovaj odraz arhitekture iz srednjeg veka, izbor
i raspored sadrine, pa i njihov stil, nam da je ovo slikar-
stvo poznije od drugih i da odraava savremenu carigradsku umet-
nost. Ugled uzora koji su dolazili iz vizantijske prestonice imao je
prevagu nad ranijom oblasnom tradicijom, ali je bio daleko od toga
da je ugui: stil sveg ovog slikarstva, uprkos novijim vizantinizmima,
koji se ovde prepoznaju, vezuje se mnotvom niti za starija kapado-
kijska dela.
Ova podvojenost postojano se u umetnosti sli-
karstva u dolini Peristreme, gde zaista nalazimo odraze svih rodova
slikarstva koje smo upravo nabrOjali, ali gde zapaamo - na
primer u alti Ki1ise ili u Pantanase - posebnu sadrinu
i stilska sadrine, koji ragionalizam ove
kapadokijske umetnosti i sve ono to je odvaja od vizantijske umet-
nosti prestonice i evropskih provincija Carstva, koje su uglavnom
sledile Carigrad. ovom slikarstvu, da su
oblasti, smetene na istoku Carstva, sledile puteve i uprkos
naletima carigradskih uticaja zadrale svoj sopstveni jezik. Posredi
je slikarstvo manje-vie grubo, i drutvene sredine
jako skromne, gde je delo bilo lako magijskim
funkcijama, gde su narodne legende nale odjek u ikonografiji a zli
dusi zazivani slikom. Ovde, na mnogo udaljenosti od kla-
uzora nego to je to bio u Carigradu i u polju njegovih
uticaja, umetnost Kapadokije, pokazuje u naknadu za to,
veliku srodnost sa romanskim slikarstvom, koje joj je uostalom skoro
savremeno (malo poznije).
Stafelajsko vizantijsko slikarstvo iz srednjeg veka zauzima posred-
mesto monumentalne umetnosti i umetnosti nezavisne
..iYroli tva u Gcl:, i rl1 anij i i obeen Juda. II j ednom psal ti ru iz Vrel11 ena oj{O godine 900 . Pariz,
Na)" . bi b!. 20.
127
od arhitekture. Jer, po tekstovima i retkim
koje daju sami spomenici, vizantijske crkve (a, pretpostavljam i pa-
late) najboljeg razdoblja, pruale su istovremeno pogledima gleda-
laca zidno slikarstvo i slike na pokretnim (drvo, kamen,
bronza, srebro), lwje su se na zidove. U crkvama su to
Crkvene ikone bile ikone, to jest, slike boanskih i svetih lica, i predstave
skih pred koje su vernici rado dolazili da sc mole. Poto
su ikone prve stradale od ikonoklasta, one su bile prve koje'!
su u crkve. Njihovo smetanje na ikonostas i u poseban okvi:-
(proskinitar). stavljalo ih je u neposredniji dodir sa gledaocem. Ali,
u isto vreme, trebalo je da se njihova umetnost slae sa
monumentalnog ukrasa. Crkve Sinaja i Svete Gore, u Fi-
renci, muzeji Lenjingrada, Moskve, Skoplja, Atine, komade
to iz XII-XIII veka. No, umetnost crkvenih ikona
uopte uspeh pod Paleolozima i mi se na njih opet vratiti.
MINIJATURE postoji jedna grana vizantijskog slikarstva iz srednjeg veka
koja je ostala potpuno strana monumentalnom stvaralatvu. To je
slikarstvo u rukopisima koje su Vizantinci svih vremena, ljubitelji
knjige i poznavaoci tehnike slikarstva, negovali sa marlji-
i darom. ove umetnosti, koja se upranjavala u istim
radionicama gde su prepisivani sami rukopisi, padaju u prve vekove
nae ere. U samoj Vizantiji, tradicija slikanja rukopisa u
IV-V veku, to jest pre razdoblja na koje se neposredno odnosi ova
knjiga. Ikonoklazam je morao iz rukopisa, kao i iz crkava,
sve religiozne slike. Ali, verovatno odmah posle pada jeretika 843.
godine, brzo se prileglo na slikanje figurativnih predstava li njima.
Psaltiri Psaltiri, ilustrovani malim marginalnim slikama, prvim su os-
tvarenjima iz vremena posle ikonoklazma. Na strani primerka koji
ima Narodna biblioteka u Parizu 20), nalazimo Hrista koji se
T. NA STR. 127. moli u Getsimaniji i obeenog Judu. Brzog crtea, lakih
poteza, to su istinite i ive slike neposredne i ekspresivne umetnosti.
U izboru i predstavljanju sadraja, ilustratori ovih psaltira postaju
raspre ikonofila i ikonoklasta, i verovatno oa je ova
umetnost ortodoksne propagande stvorena u sredini carigradskih pa-
trijaraha. Najstariji primerak ovih psaltira odraava liturgijske obi-
Svete Sofije u Carigradu. Pogreno je, dakle, u ilustracijama
psaltira videti monaku i narodsku granu vizantijske umetnosti. Ori-
ginalno delo tog razdoblja, ova ilustracija pripada i ne-
posrednom stilu, koji se nekad s prostim, bilo da su u pitanju
128
t ' " 11111'
r: ...... ( ... .... .... t
t y '.'
I
. ,
MOjsije prima tablice Zakon:t na Sinaju. 1I1inijatura. Vatile. bib!. Reg. Suev . 1.
129
"Svitale Isusa
Navina
Rasprava lekara
Nikandra
T. NA STR 23.
130
novostvoreni motivi, ili brojni elementi pozajmljeni iz mnogo starije
umetnosti.
Tome nasuprot treba staviti niz slikarskih radova koji padaju u
i sa kojom se minijaturisti, sa kraja IX i
ka X veka, uzorima i podraavaju im. Takav je
sa jednom dugom trakom sa ilustracijama Knjige Isusa Na-
vina u Vatikanskoj biblioteci (pergamentni svitak, jedinstven u svom
rodu, nazvan Svitak Isusa Navina). To je friz dug nekoliko metara,
na kome se niu pobedonosne borbe Isusa Navina. Iako ne-
ma neposrednog ugledanja, ovaj :friz je morao biti nadahnut carskim
trijum:falnim stubovima, sa njihovim vajanim trakama sadr-
ine. Postavlja se pitanje - o njemu jo raspravljaju - da
li je o originalnom delu iz vremena Makedonaca, u kome su se
mogli mnogi motivi, ili je o kopiji jednog
uzora. Ali, bez obzira kojoj se pretpostavci priklonili, ove
slike, lakog crtea, sa nekoliko poteza bojom, milina su
oku. Tu i tamo, neka crta ili pojedinost istaknu vizantijsko poreklo.
Ali, delo je u celini, u neku ruku i o izuzetnoj
sposobnosti koju su Vizantinci imali, jo uvek u to vreme, da se pri-
klone estetici antike i njenim, oprobanim izraajnim sredstvima.
drugim minijaturama, ovog istog a isto tako visoke
vrednosti, treba pomenuti, iz pariske Narodne biblioteke (sup I.
247), divne slike koje prate tekst rasprave lekara Nikandra,
ujedu zmija. Ovoga puta, to je svakako kopija, i drugi pri-
mer slikarstva, priklonjenog ukusu i izraajnim sredstvima antike.
Kao to pokazuje naa tabla (jedan mlad eta u umi), treba
napraviti napor da bismo shvatili da je ova slika izvedena u X ili
XI veka.
Ostali ilustrovani rukopisi sa kraja IX veka, kao to je Zbornik pro-
povedi Grigorija Nazijanskog (Pariz, Nar. bibI. 510), i iz prve
polovine X veka, kao to je slavni psaltir iz iste biblioteke 139),
ili, jo, Biblija iz Vatikana (Reg. 1), svaki na svoj
tradiciju slikanja. No, drugi od ovih slavnih rukopisa
jedini je njima dostigao savrenstvo u podraavanju svom kla-
uzoru. I jo neto, svi koji su u slikanju
ovih rukopisa, nisu bili podjednako spremni za svoj posao.
najbolje od ovih minijatura, prave su slike zatvorene tl okvire.
sti koje imaju izgled i se u stvarnom prostoru,
nom arhitekturom i nametajem, lepe su i otmene. Njihovi spori
Prorok Natan, detalj iz scene Pokajanja Davidovog. X vck .
Minijatura iz psaltira. Pariz, Nar. bib!. r k i 139.
131
T. NA STR. G5.
T. NA STR. 131.
1'. NA STR. 129.
Grigorije Naz!-
janski caru.
Vasilija I
T. NA STao 21.
132
i ozbiljni pokreti verno iskazuju ulogu, koju svakom od njih, daje
biblijska sadrina. Neke od ovih scena su to je Prelaz
preko Crvenog mora ili Borba Davida i Golijata. Kao to skoro sve u
ovoj umetnosti iz ilustracije psaltira nekog umetnika iz V-VI
veka tako je odatle preuzeta i slikovita pojedinost: likovi iz biblijske
istorije personifikacijama stanja duha, ili koji upravo
obavljaju. Ali, ono to je iznad svega u ovom nizu slika, to
je zamiljen, nekada tuan, pa i izraz lica. Kralj Jezekilj
bolestan, na jednoj od stranica koje reprodukujemo u ovoj knjizi, pro-
rok Natan (Pokajanje Davidovo) na drugoj, daju vrlo lepe primere
ovih glava na koje se vizantijska umetnost tako i za
koje je Stendal rekao da su bile naviknute na uzviene misli.
Neke ilustracije iz rukopisa, Pariski 139, na1azimo u rukopisu
Vat. reg. 1, iz prve polovine X veka, ukraenom velikim slikama na
celoj strani. Slike ovoga rukopisa ponekad ostaju verne, vie od paris-
kog psaltira, uzorima iz V-VI veka, a to je sa slikom
koju donosimo, a koja predstavlja, kroz dva spojena u istom
predelu, Mojsija na Sinajskoj gori. To je vredan primer slikarstva to
podraava nekom starom delu, a nenost tonova u gornjem delu slike
je ono to je moda najvernije originalu. Ali zato, slikar iz X veka
nije mogao da uhvati brzi pokret Mojsija koji prima tablice Zakona,
a kompozicija, u celini, nema isti stepen vrednosti ravnotee i sklada
koji nalazimo u najboljim slikama pariskog rukopisa, 139.
Brojne su ilustracije propovedi Grigorija Nazijanskog u rUkopisu
Pariski 510, koji je Vasilije I ili mu je poklonjen, vero-
vatno nekoliko godina pre njegove smrti (885). Osnova ove umetnosti
je ista kao svuda u vreme prvih Makedonaca, ali, kao i svaki put,
verzija, koja se ovde daje, posebna je. I ovde su pitani za savet stari
uzori i oni su Ali, ovi uzori su bili porekla i vre-
mena nastanka, to se isto tako kao i nejednaka vrednost
Ciklus slika je vrlo obiman i obuhvata, pored biblijske i je-
sadrine - sa vie velikih slika i izgleda - ni-
zove profanih scena, koje ponavljaju, moda, ilustracije prvih istori-
Crkve. Jednu stranicu, istoriji careva,
reprodukovali smo na jednoj tabli u ovoj knjizi. To je verovatno naj-
stariji poznati primer slike Konstantinove pobede nad Maksencijem
na Milvijskom mostu, izvojevane Hristovim posredovanjem. Ispred
Konstantina slikar je naslikao, u blistavom krugu, krst koji ga
Sed a m i z E(esa. Mi n ij a t u r a u Mcn ol03u (Ka le ndz. r) cara Vasilija II, 01(0 1000. Va.t . bi bI. artld 1"1.1.
pobednikom, ispunjen koje su, prema Evseviju, pratile
viziju krsta: U ovom (znaku) pobediti .
Nijedan drugi rukopis nas ne obavetava bolje od Grigorija Nazijan-
skog Vasilija I, o ikonografskim osnovama kojima se raspolagalo u
Carigradu nekoliko decenija posle kraja ikonokl azma. da
su propovedi ovog teologa izazvale njihov izbor, a je da su, u
izvesnim slikari iz IX veka, nali svoje uzore u pre-
zbornicima istih propovedi. Ali, izgleda nam verovat-
133
Cisto 'Vizantijski
stil minijatura
s kraja X 'Veka
'r. N A STR. 133.
134
nije da je ilustracija knjige prepisane za Vasilija I, bila
OVim povodom, iz slikarskih radova porekla. Tu misao na-
s jedne strane, stilska raznolikost ovih slika, sabranih
u knjizi (a. sadrina razmetena u prostor, sa predelom u dubini,
nebo, dejstvo svetlosti; b. scene, male i velike,
gde se sva radnja odigrava u jednoj jedinoj ravni; c.
koje se niu u redovima, postavljenim jedan iznad drugog, ili u malim
pravougaonim okvirima; d. predstavljanje ljudske figure, koja ide
od brinog oponaanja uzora, kao u psaltiru Pariski
139, do figure nekoliko ukalupljenih
itd.). Izvesno, nismo to nalazimo sabrane tako raznorodne
slike u jednom delu, vremenski vrlo bliskom razdoblju ikonoklasta.
Raznolikost slika koju pokazuje sam pariski rukopis br. 510
moe se uporediti koju zapaamo uporedivi ilu-
stracije svih vizantijskih rukopisa s kraja IX i prve polovine X veka:
stilova i postupaka podrazumeva manje-vie istovremeno
pribegavanje najraznolikijim starim izvorima i skoro pasivno podra-
avanje ovim uzorima.
Tek pred kraj X veka pojavljuju se minijature, koje su, iz
nja starih uzora, skoro uvek obeleenih ostacima antike, stvorile stil
svog vremena. Taj vizantijski stil savremen je Konstantinu
Porfirogenitu i Jovanu Cimiskiju. Portreti u lepom ru-
kopisu Pariski 70 i teol. 240, su izvrsni primeri tog
stila u njegovoj najstarijoj fazi. Jedno sa Svete
Gore, iz Stavronikite, ima portrete iz-
gleda, i velike lepote. Ma1i proroci jednog zbornika iz Univerzitet-
ske biblioteke u Torinu, pokazuju srodnu umetnost i naglaeni klasi-
cizam, ali vizantijski klasicizam.
Neki iluminirani rukopisi iz vremena oko hiljadite godine, a preva-
shodno brojne i savrene slike koje se nalaze u jednom psaltiru (u
u Veneciji) i jednom menologu (vrsta martirologa) u Vati-
kanskoj biblioteCi, kod. 1613, oba izvedena za cara Vasilija II
(976-1025) pokazuju nam fazu ove umetnosti. Na sa
portretom Vasilija II, koji je trijumfovao nad Bugarima 1018. godine,
ilustracije psaltira pruaju niz malih slika uzetih iz ivota Davida,
pisca psalama. Menolog, pak, ima mnogo velikih slika - jedna slika
dolazi na celu stranicu - i one oivljavaju slavljene slu-
bama liturgijske godine, iz dana II dan, i iz meseca u mesec (kodeks
iz Vatikana odgovara samo jednom delu godine). Potpuno delo mo-
K


'.
sa Deobom Hri s tovih h alj i na. Sredina XI veka.
Min ij a tura u jednoj knjizi Pariz, Na,". bib!. 74 .
135
Osobine stila
minijatura
tt njegovoj
zrelosti
136
ralo je da obuhvati celu godinu. Predstavljeni su
ske epizode slavljene liturgijskim praznicima Poklonjenje
mudraca, itd.) i scenama prirodne i nasilne smrti svetaca
Crkve (jer, doista, dan smrti jednog sveca jednak je danu njegovog
u stvetosti).
Ove slike, neto malo poznije od hiljadite godine, koje su morale
imati ikonografske prototipove starije za jedan vek, izale su iz ra-
dionice koja je uivala veliki ugled. Dokaz za to su imena koja su -
suprotno vizantijskim - zapisana sa strane svake slike.
Bila je potrebna slikarska ekipa da bi ostvarila brojne ilustra-
cije menologa. Utoliko je zanimljivije opaziti da se slike raznih iz-
malo razlikuju jedne od drugih, dok komadi koji pripadaju
istom slikaru, nisu srodniji od drugih minijatura istog
rukopisa. Verovatno je ovo delo jedne skupine koji su po-
delili posao, a svi su sluali uputstva jednog, glavnog majstora.
U ovim slikama, i izvesnim delima iste vrednosti - kao to su meno-
lozi u Baltimoru i Moskvi, na Sinaju (br. 204 i jedan dru-
gi), na Svetoj Gori, Iviron 5, i jo jedan u Parizu, 64 - vizan-
tijski stil, u minijaturi, dostie svoju zrelost. I tu se nailazi na kla-
znanje iz X veka, ali je ono izloeno po ukusu vremena i vizan-
tijske sredine. Zadrano je oblikovanje tela i draperija na na-
ali je geometrijski shematizam na njima uznapredovao u
r.ju sa ranijim minijaturama. Kompozicije na koje je primenjen,
obuhvataju sve elemente slike, ljudske figure, arhitekturu i predeo;
ljudska figura i dalje ima prevagu, ali ona se sklopu kom-
pozicije, uspostavljaju se veze silueta figura i ivica planina
i arhitekture koje se uzdiu iza njih. Poto je postala potpuno sred-
njovekovna, umetnost ne okleva vie reenja pro-
5tora: dralo se jedne jedine srazmere za sve ljudske figure, di-
menzija je prevedena na svuda vrlo srodan izgled - scena
5e odigrava na uzanoj traci zemlje, iza koje se uzdie pozadina sa
i predelom; granica njih ostaje i
izvesni likovi mogu da pripadaju i prostoru ispred te pozadine i da
budu u njoj samoj (tako neka figura stoji dva brega iz po-
zudine, ali dohvata neki lik iz prvog plana).
Slike pariskog rukopisa, 64, dodaju antropomorfnom
repertoaru raskoan ornamentaini ukras i mi se na to vratiti.
Za sada, nastavimo sa naim ispitivanjem slika u pravom smislu te
i posmatrajmo izblie vid pravog vizantijskog dela iz
'-

Ozdravljenje Minijatura iz XII veka u VI . 23. iz Bi b/.. Laurenci.jan e iz Finmce.
tog vremena, to j est, glave briljivo oblikovane na ali
kao portreti sa osobenim crtama, krivih noseva, velikih
punih izraza. Asketski ideal da se kao, na
primer na dvostrukoj slici Hrista i proroka Jeremij e, u jednom ruko-
pisu u Laurencijani u Firenci, reprodukciju donosimo. Ali pu-
oblika nije jo naputena, kao to to biti kasnije. Isto se od-
nosi i na lepu sliku svetog Jovana Zlatoustog, u Muzeo Sakro u Vati-
T. NA STR. 45.
T . NA STR. 169.
137
T. NA STR. S3.
Ilustrovani
vizantijski
rukopisi iz
XI i XII veka.
T. STR. 135.
138
kanu, kojeg isto tako prikazujemo, a koji iz vremena oko hi-
Jjadite godine: slika, uprkos monumentalnom izgledu, ima razmere
ikone ili velike minijature, i pokazuje nam najlepi stil vizantijske
minijature, vrlo ali s klasicizmom uku-
som vremena, koji je osobito sklon kompoziciji punoj ritma i
izvesnom graficizmu.
Oko sredine veka nastao je zbornik propovedi Jovana Zlato-
ustog, u pariskoj Narodnoj biblioteci (Koaren 79), koji ima na
portrete III Votanijata (1078-1081) i njegove ene,
.sa minijaturama istog stila vrlo uzdignute vrednosti. Do-
nosimo sliku Gavrila, crte lica, prefinjenost
kompozicije i otmena silueta o trajnosti ukusa.
Ovde je isto tako uznapredovao graficizam, u oblikovanju
lica i kose. Javlja se jedan novi elemenat na koji ponovo
kada bude o emalju: naklonost ravnim tonovima ivih boja, na-
dahnuta bojama emalja, povodom predstavljanja dvorske ukra-
ava sliku lepom azurno-plavom bojom. Obuzet ovim de-
korativnim efektima, slikar im daje prednost Odelo, te plavi
sa zlatnim palmetama potpuno prikriva oblike tela.
Iluminisani vizantijski rukopisi pripadaju XI i XII veku.
Kako je njihov broj veliki ih sve opisivati, pa ni navesti.
Njihova umetnost je, uostalom, dosta jednoobrazna i nekoliko uzo-
raka, koje mogu o njoj da nam prue sliku.
o jednoobraznosti ovog slikarstva, iz XI i XII ve-
ka, elimo da kaemo, ne da sva dela tu jedno na drugo, nego da
niz dela tu pokazuje iste osobine. To je znak cvetanja
radionica i bujne delatnosti, a to izgleda vrlo za XI i XII vek
II Vizantiji. Ali, tako snaan pretpostavlja, posto-
janje brojnih radionica i velikog broja I jedni i drugi mogli
su da se specijalizuju u jednom rodu slikarstva i u jednom posebnom
stilu, radionicama, dela najbolje poznajemo, potrebno je
navesti radionice manastira Studiona u Carigradu. U drugoj
polovini XI veka, tamo je naslikano jedno (Pa1'iski
74), koje na svakoj stranici ima vie ljupkih i blistavih slika.
Od te obimne ilustracije sa Deobom Hristovih ha-
ljina. Ovaj primer daje predstavu o prefinjenosti ove
koja veto barata siluetama figura i predmeta, koji se na svet-
loj podlozi pergamenta i celine savrene skladnosti. obli-
ka potpuno je potisnuta a svetlost draperija zamenjena mreom
Odri canje Pet r ovo. XII vek . Minijatura U jednoj knji zi j evandeJj a. P(l1'ma, Bi ll!. PaLatina, kod. 5.
zlatnih poteza uzetih iz emalja. Iz istog izvora i gama
boja, gde su one i ive, utisnute zlatne pregrade.
Dok je ist a umetnost primenjena u marginalnim ilustracijama psaltira,
prepisanog 1066. godine (BTit. Muz. 19.352), postoje pandani ovim maj-
storskim delima, iz druge polovine XI veka, koja su nastala vie dece-
nija posle njih, a su stil i ikonografija srodni ali i
iz Pariza, 74, odgovara iz Fi-
rence, LauTenc. VI. 23, a psaltiru iz Britanskog muzeja, jedan psaltir
u Vatikanu, BaTbeTini 372. GabrijellVIije je, ikono-
139
grafiju ovih video u njima epigone
skih kola, jednu sa sreditem u Antiohiji, a drugu sa
sreditem u Aleksandriji. Ali, ova hipoteza ne izgleda da se moe po-
tvrditi, moda zbog nedostatka dokaza. Zauzvrat, ono to izgleda si-
gurnije, to je izgled ova dva niza minijatura iz vremena
Komnina, kada se uporede sa minijaturama iz XI veka. Tako, mada
je minijaturista rukopisa Lau1'enc. VI. 23. zadrao raspored slika po
trakama, koje prekidaju tekst, i male razmere, njegovi likovi su blizi
figurama od u majunim scenama pariskog ruko-
pisa, 74. Slike iz XII veka preuzimaju stavove za
ligure i tradicionalne draperije. Ma koliko stidljivo, dimenzija
se ponovo javlja, kao i razni sporedni predmeti, nametaj i arhitektu-
ra sa Jedan vid umetnosti Komnina je, ne jako
daleko u ovom pravcu, nagovestio izvesnu renovatio.
Mada manje od onoga iz X veka, pod Makedoncima, ovaj
pokret postoji, a niz dosta minijatura i nekoliko celina fre-
saka o njemu Izgleda kao da je polet renesanse
Makedonaca bio zaustavljen oko sredine XI veka, to je raz-
doblje nemira i neizvesnosti u Vizantiji. Minijature iz vre-
T. NA STH. 53. mena III Votanijata (v. str. 53) i od njih deset godina
minijature psaltira iz Britanskog muzeja datovane u 1066. go-
T. NA STR. 135. dini, ili pariskog rukopisa, 74 (naa tabla), pripadaju tom raz-
doblju, koje neguje stil i ornamentalni ukras, ne bez umno-
avanja orijentalizama. U to isto vreme III je doveo u Cari-
grad, prvi put, turske jedinice i okruio se bugarskim dostojanstveni-
cima. Veliki poraz od Selduka, kod Mancikerta 1071. godine,
je sa kojom se svrava ovo razdoblje. Dolazak Komnina, od
Aleksija I (1081-1118), obnovu drave, ali - verovatno
izvesnim zakanjenjem u odnosu na polet - }>renovatio
umetnosti koja, jo jedanput, ide zajedno sa pokuajem da se pre-
porodi u dodiru sa tradicijama. Ovo starim tradi-
cijama, koje trajati u toku XII veka, nalazi odjeke u mini-
jaturama koje smo naveli i u mozaicima, iz vremena neto malo pre
UOO. u Dafnima (str. 110). Posmatrani s gledita nove renesan-
se, mozaici sa Riosa vezuju se za Dafne, kao to se minijature paris-
kog rukopisa, 74, vezuju za minijature firentinskog rukopisa,
Lam'. VI. 23. U vreme Komnina, a oko godine 1100. i u prvoj
polovini XII veka, stvarane su ilustracije zbornika Propovedi o Bogo-
rodici, pripisanih nekom Jakovu, u manastiru Kokinova-
140
Orna mental ni ukras. Slika u j ednoj knji zi jevandelja, oko 1100, Pm' iz, NaT. bibI.. 64.
fosu, nedaleko od Carigrada (poznata su dva primerka, u Narodnoj
bibI. u Parizu i u Vatikanu). Isto je sa slikama koje se nalaze na po-
lepog iz Parme (PaLatina 5) i koje prate j ed-
no izdanje propovedi Grigorija Nazijanskog iz XII veka (Pa?' ski
550 i na Sinaju) . Primerak sa Sinaja je u Carigradu, u
manastiru Pantokratoru, je i pokrovitelj bila
dinastija. Dakle, predstavlja nam se, verovatno, umetnost koju je
podravala dvorska sredina. U sutini, ta umetnost j e sadrana u sli-
kama rukopisa Law'enc. VI. 23, ali, dela koja smo naveli iz drugih ru-
141
kopisa predstavljaju je u boljem svetlu i na mnogo potpuniji naem.
Prisustvo ukusa u njima je svuda postojano, na isti
kao u rukopisu Laurenc. VI. 23, samo je ova crta vid-
ljivija, kao na primer u sklopu i drapiranju figure svetog Petra
'J N.\ STR. 139. (str. 139: Odricanje Petrovo, iz Parme, PaZat. 5). U svim
ovim rukopisima svaka predstava je potpuna slika (sa ramom), a sce-
ne uprkos njihovom ikonografskom lukonizmu, imaju
snanu To je postignuto crteom figura, nji-
hovih pokreta, stavova i mimikom lica. Pokret i izraz lica vie su
istaknuti nego u starijoj umetnosti, a isto je i sa strukturalnom po-
raznih figura i sporednih predmeta scene. Ima, uostalom,
izvesnog napretka u naporu da se sa vie odrede predmeti,
arhitektura, odela. On se vidi, isto tako na najnaprednijim freskama
iz sredine XII veka, kao u Nerezima (v. str. 118), gde je dramska
snaga jo nego u naoj skupini minijatura. Kao to smo videli,
slikar tu jako nastoji da da dirljivu sadrinu - nenost deteta, patnju
i smrt. Isto je i u naim minijaturama: ilustracije propovedi monaha
Jakova razvijaju u celom ciklusu apokrifne iz detinjstva
dok se slike iz Parne zadravaju
kod scena Stradanja Hristovog. Naa tabla prikazuje jednu od ovih
scena. izraz Petrov ovde je veto suprotstavljen gla-
T. NA STR 139. vama slugu, ravnodunih prema drami, ukrtena drva na vatri i de-
korativna islikani su briljivo. Ova umetnost je napojena istim
duhom kao i mnoge italijanske slike XII i XIII veka, koje je sama
nadahnula, i nagovetava pojavu vizantijskog slikarstva Paleologa.
Moglo bi se to isto o izvesnim slikama iz nekolikih rukopisa pr-
vih knjiga Starog zaveta, a u onim iz Vatikana 749) i
iz Laurencijane u Firenci (Plut. V, 38). Ove ilustracije Biblije nadah-
nute su uzorima, koji su, izgleda, ostali po strani u
prvim vekovima posle ikonoklazma, kao uopte sve teme iz Starog
zaveta (u saglasnosti sa kanonom Trulskog sabora iz 695. godine,
koji je zapovedao da se ne slikaju simboli i senka Istine, to jest bi-
blijski antetipovi Hrista, od kada nam Inkarnacija dozvoljava da
predstavljamo njega smog). Ponovna pojava ilustrovanih biblija u
XII veku bila bi tako znak, koji unapred najavljuje nova vremena,
utoliko vie to umetnost razdoblja Paleologa produiti da se zani-
ma za Bibliju i sama se sluiti uzorima u obra-
biblijske sadrine. Ali, stil slikarstva - bar u rukopisu iz
Vatikana a u manjem stepenu i u rukopisu iz Firence - o
142
elji da se da nov podsticaj slikama koje su preuzete. To se
vidi u upotpu nj avanj u, novim elementima, predstava ljudi,
predmeta koji ih okruuju, arhitekture i predela u sredini stoje.
tip menja se prema sadrini slike, scene zamenjuju
figure tamo gde to sadrina zahteva, a velika
zauzima mesto arhitektonskog motiva. pro-
mene se izvode, u smislu izraajnih sredstava:
sto slikarsko oblikovanje tela, s postupnim prelazima, im
i ivotnost, a senzibilnost se pokazuje u mimici
lica, u pokreta i u briljivosti sa kojom se crtaju ivo-
tinje (vidi posebno scene stvaranja ptica u Bibliji iz Firence).
tim, nema one vrste istraivanja na kojoj se, nasuprot, jako nasto-
jati pod Paleolozima: to je dimenzije, volumen i pro-
stor. U tom pogledu ovo slikarstvo se dralo onoga to je de-
finisano na razdoblja Komnina.
Opet u rukopisima, otkrivamo optu tenju da se da mesto orna-
mentalnom ukrasu i da se tu obogati dekorativni program. Dok su
na Zapadu rukopisi bili prekrivani bogatim ornamentalnim ukrasom
jo od davnih vremena - Irci i Anglo-Saksonci su za to daH pri-
mere u VII-VIII veku - Grci su bili spori da krenu tim istim
putem. Izvesni umetnosti pretpostavljaju, kao to smo ranije
rekU, da obilnog ornamentalnog ukrasa nastaju u inoklas-
razdoblju (726-843). Ali, ova hipoteza ne moe se danas lako
proveriti zbog nedostatka rukopisa, a za istoriju ona po-
staje manje zanimljiva zbog da uloga ikonoklasta ne bi
mogla nikako da se odredi u odsustvu rukopisa iz njihovog vremena.
Jer, od ornamentisanih rukopisa koje znamo, jedni su iz vre-
mena pre ikonoklast a, a drugi iz razdoblja. Ni
jedni ni drugi, nikada ne daju ornamentalnom ukrasu onaj to
su mu dali latinski rukopisi.
U stvari, tek od sredine X veka, a u XI i XII veku, vidi se
da vizantijski minijaturisti poklanjaju veliku panju ornamentalnom
ukrasu. Od vremena renesanse Makedonaca, nekada se ornamen-
taIni motiv proiruje na okvir to okruava sliku. Ali, je,
da je ovaj ukras kao deo rama, to je shvatanje svojstveno
umetnosti - koja je jo snabdevala vizantijske slikare toga
vremena dekorativnim temama tih okvira (razni motivi u Pariski
139, poseban ram u vidu u Vatikanu, Barber. 285)
- a ne sastavni deo slike u rukopisu, kao to to biti u ruko-

ornamentalnou
ukrasa
143
T. NA STR. 35.
T. NA STR.. 29. I 145.
Teme OTnamen-
tal.nih polja
144
pisima iz XI, a iz XII veka. U ukras se usred-
na stranama Kanonskih tablica (tablice konkordancije
jevandelja) i na prvim stranama svakog U drugim ruko-
pisima, ornamentalne kompozicije zaglavlja ili vinje-
te, na knjige ili poglavlja. Umetnik tei da stranu
rukopisa predstavi kao jedinstvenu dekorativnu kompoziciju,
doprinose vinjeta, ukraeno slovo i sam tekst rukopisa, sa
igrom punog i praznog, stupcima, i eventualnim marginalnim ozna-
kama. Cesto su dve susedne strane, koje se mogu videti u isto vreme,
predstavljene kao dva krila dekorativnog diptiha, a prave slike su
kao deo ovih ornamentainih kompozicija. Tako se na levoj
strani nalazi portret u ukraenom ramu, dok su na
desnoj strani, to se nalazi naspram nje, vinjeta manje-vie razgra-
nata, inicijal, sa ili bez lika, naslov ispisan velikim slovima,
ni podnaslovi i tekst, sa svim svojim raznim znacima,
neophodni imaju dekorativnu ulogu. Reprodukujemo
uokvireni portret uzet iz jedne dekorativne celine ovog
roda, jedan inicijal sa figurama i onim to ga okruuje (Pariski
550), kao i dva primerka Kanonskih tablica sa bogatim ukrasom (Pa-
riski 64). Ovi primeri nam pokazuju jo dva niza motiva to su
se, u XII i XIII veku, upotrebljavali u Vizantiji. To su, s jedne stra-
ne, polja od naspramnih cvetova i razni pervazi, a, s druge strane,
marginalni motivi sa majunim likovima, ivotinjama i pticama, to
sve zajedno nekad obrazuje male scene pune ivota. Tema ornamen-
talnog polja doivela je veliki uspeh u slikarstvu vizantijskih ruko-
pisa, poto je prethodno nala polje primene u obliku pljosnatih relje-
fa na timpanima, fasadama i na ogradama iz Vl
veka (Sveta Sofija u Carigradu, zidovi iznad arkada) i muslimanskim
iz VIII-IX veka. U umetnosti Omejada (palate Kasr el Heir, Kirbet
el Mafjar, Mhata, Velika moeja Kairuan), nalazimo verzije ovih
ornamentainih polja najsrodnije onima iz vizantijskih minijatura iz
X, XI i XII veka. Ovaj rod ornamentainih polja mogao je u
Vizantiju krajem razdoblja, kada su uticaji mlade mu-
slimanske umetnosti, izgleda, tamo prodrli. Ali, to je samo jedna
a treba se odmah setiti druge struje, koja je imala vanu
ulogu u vizantijskog ornamentalnog repertoara, po iste-
ku krize. Odista, izvesni rukopisi iz X veka naj-
Vatik. Reg. 1, Pariski 510 i drugi, ne-
koliko decenija, na primer, Pariz, Koalen 20, itd.) kao i mermerni re-
Dete (?) i medved koji j ede med. Smrt svetog Vasilija. Sli karstvo XII veka. Pariz, Nar. bib!. grc/d 550.
145
Male marginalne
slike
146
ljefi iz crkve Konstantina Lipsa (iz 911. godine a zove
se jo Fener Isa), reljefi iz Preslava i ornamenti na svili iz Bamberga
i na drugim svilenim tkaninama, ili, pak ornamenti vizantijske kera-
mike iz istog vremena, uveliko pribegavaju i iranskim or-
namentalnim motivima (u njihovom izvornom obliku) koji su
bili oive1i vizantijski ukras sa justinijanske ere (prva polo-
vina VI veka). U oblasti ornamentalnog repertoara kroz
ovaj vid najpre se pokazuje renesansa Makedonaca: jo od kraja
IX veka, preuzimaju se teme i motivi, i iranskog porekla,
kojima se sluilo u Carigradu tri veka ranije, u vreme prvog
poleta vizantijskog ukrasa. Iranski motivi su tu glavni, ali su oni mo-
gli da budu preuzeti u X veku, ne neposredno s Istoka, nego sa preo-
stalim motivima koji su vizantijski ornamentaini reper-
toar iz VI veka. muslimanska dela, koja su sa svoje strane
negovala u tom razdoblju dekor iranskog porekla, a koja je trgovina
unosila u Vizantiju, mogla su doprineti uspehu ove vrste ornamenata.
Sto se udela muslimanskog dekora moemo biti u po-
gledu tema ornamentainih polja, sa cvet i raznim palmetama.
Vizantijske verzije ove teme, od X veka, mnogo su blie ome-
jadskim primerima iz Sirije (navedeni gore) nego vizantijskim preiko-
ornamentima (kao to su vajani ornamenti u unutra-
njosti carigradske Svete Sofije).
Drugi glavni elemenat vizantijskog dekora u srednjovekovnim ruko-
pisima - male marginalne slike - je porekla. To je jasno
za male ljupke ptice, okupljene oko kladenca, kao to se to vidi na
naoj tabli (Pariski 64) i za male scene sa malim crncima kao
lovcima i decom. Ptice na kladencu, deo dekorativnog ciklusa
vrtova, omiljenog kod Rimljana carske epohe (Livijina na Pri-
ma Porta, Rim, itd.). Scene lova sa crncima i teme igara, ili
deca to zamenjuju odrasle osobe u opasnim scenama sa ivotinjama
ili u cirkuskim igrama - sve su to mesta slikarstva iz
poslednjih vekova antike. Novost je u tome to su u XII veku ponovo
ula u upotrebu i to su od ovih motiva - koji su u antici bili opte
i monumentalni dekor (zidno slikarstvo, podni
mozaik) - stvoreni elementi dekora malih razmera, namenjenog ru-
kopisima, marginalnom ukrasu izvesnih, vrlo
nih stranica rukopisa. Pri svemu tome, ove male, profane i zabavne
slike dodaju jednu novu crtu rukopisnom ukrasu kada se u njemu
pojave u XII veku. primeri nas navode da u njima prepo-
znamo novinu doba Komnina (motiv ptica na kladencu pojavljuje se
i ranije, ali ostaje pre kraja IX veka), ili bar motiv pot-
puno izraen pod Komninima.
To je podjednako i za ukraene inicijale, snabdevene religioz-
nim predstavama, a isto tako i ivotinjama. i
ciklusom motiva, uzetim iz cirkusa (atlete, opsenari, akro-
bate, dresirane ivotinje). Ovaj dekor profane sadrine, uzete iz jav-
nih zabava, treba posmatrati kao razvitak dekora, to smo
istakli, no on izgleda kaJ vizantijski pronalazak iz vremena Kom-
nina. U rukopisima on je pandan skoro istovremenim dro-
lerijama latinskih rukopisa (od XI veka u Engleskoj i na tapiseriji iz
Bajea). Polet ovakvog dekorisanja treba pripisati obnovi koju moe-
mo da zapazimo, mnoga vizantijska dela iz XII veka, ma
kakve vrste ti spomenici bili.
o vizantijskom slikarstvu u rukopisima, uzeli smo u obzir
samo najlepa ili dela koja su, u velikoj ako ne i
sva - nastala u Carigradu. Kao to se vidi iz naeg uvoda umet-
dela ovog razdoblja, ili bar prototipovi kojima je provincija po-
draavala, uglavnom su u Carigradu. Odsustvo svakog
obavetenja o mestu nastanka ogromne ilustrovanih rukopisa
l)e dozvoljava nam da izdvojimo provincijska dela i da pokuamo da
im odredimo obeleja. kao to je za zidno slikarstvo izuze-
tak Kapadokija, tako je u oblasti slikanih rukopisa juna Italija izu-
zetak od ovog pravila. Poznata nam je jedna skupina rukopisa,
prepisanih i ilustrovanih u Kalabriji i drugde (na primer, u Salernu
i u Grotaferati) u junoj Italiji, dok drugi mogu da se pripiu Rimu,
gde su se u mnogim manastirima, po tradiciji, sklanjala bratstva
kih monaha.
ovim rukopisima najoriginalniji je ilustrovani rukopis jednog
Zbornika propovedi Grigorija Nazijanskog iz 941. godine, koji
iz u Kalabriji (Patmos 33). Biblioteka P. Morgan jedan
drugi zanimljiv rukopis, ukraen minijaturama (Ezop ov ivot i Pil-
pajeve basne prevedene sa arabljanskog). Najzad, ruko-
pisima koje pripisujemo Rimu, navedimo Grigorija Nazijanskog iz
A.mbrozijane u Milanu (Ambr. 49-50), Sacra Parallela iz Narodne
biblioteke u Parizu 923) i Knjiga o Jovu iz Vatikana
746). Sva tri rukopisa su iz IX veka.
Umetnost ovih rukopisa nije ista kao u Carigradu. Doista, ras-
poznaju se elementi, iz umetnosti, ali otkri-
Slikarstvo
rukopisa
u Italiji
147
vamo i pozajmice iz manje-vie savremenih dela -
italskih i muslimanskih - kojima su slikari u Italiji
bili okrueni. Slikarstvo ovih radionica u Italiji nalazi se na
margini vizantijske umetnosti. Ali, istorijska uloga ovih radio-
nica, u prvom poletu italijanske umetnosti u ranom srednjem veku,
morala je biti Dovoljno je da se podsetimo slikarstva Ek-
sulteta i fresaka u Kasteisepriju, nezamiljivih bez neposrednih vi-
zantijskih prototipova. J ednoga dana se isto tako odrediti u kolikoj
meri otonsko slikarstvo (X-XI veka) u duguje iskustvu
slikara iz Rima i njihovih takmacG' iz severne Italije. Slikar-
stvo u Knjizi o Jovu iz Vatikana, izgleda da neposredno najavljuje
neke od uspeha slikara otonskog razdob-
lja. da nas umetnost iz srednjega veka za koju se
zna da je upranjavana u krajnjim provincijama Carstva (up. sup1a
naa zapaanja o freskama Kapadokije i minijaturama srednje i ju-
ne Italije), pribliava istovremenoj umetnosti Zapada, dok nas umet-
nost vizantijske prestonice udaljava od nje. Ne se na
objanjavanju ove upadljive jednostavno da iz-
vesna usamljenost carigradskog stvaralatva zavisi od razumevanja
estetike koje je, u vizantijskoj prestonici, bilo neu-
poredivo dublje nego igde.
SKULPTURA Savremeni umetnosti prave greku koja se sastoji u
tome to svrstavaju u industrijsku umetnost dela srednjovekovnog
zlatarstva, figurativni emalj, skulpturu u i, uopte, dela koja
glavni estetski duguju skupocenom materijalu i sloenoj teh-
nici. Cena materijala nema sa estetskom vredno-
a s druge strane, sloenost jednog mozaika nije nita
manja od tehnike emalja, poto se podrazumeva da ni u jednom od
ovih zanata maina nije zamenila rad
zanate, o kojima je treba staviti
u isti red sa slikarstvom koje je bilo glavna umetnost Vizantinaca u
srednjem veku.
148
Monumentalne skUlpture skoro nema u vizantijskim zemljama upra-
vo u vreme kada ona na Zapadu doivljava i trajan
polet. Nje nema ni u crkvenoj ni u profanoj umetnosti za vreme
tavog razdoblja koje razmatramo, a da pri tom ne moemo objasniti
njeno odsustvo bilo kakvim zakonskim uredbama. Moglo se,
dogoditi da su napadi ikonoklasta, koji su se trudili da
ikonofi1e sa idolopoklonicima, odstranili skulpturu - najmateri-
Hristos (detalj). l o n o v a a i z s r edine X veka. Kabinet medalj a, Pa1iz.
149
jalniju umetnost - iz broja tehnika koje su se primenjivale u pro-
izvodnji svetih slika. Profanoj umetnosti pripadaju (iz XI-XII veka
verovatno) nekolike retkih skulptura: statua akro-
bate koji ide na rukama sa nogama u vazduhu iz Carigradskog mu-
zeja, dva-tri reljefa na bazama stubova, sa likovima dostojanstvenika
ili varvara. Ali, umetnost Crkve se usudila da ponekad pri-
hvati jako lepe bareljefe Bogorodice ili svetaca - pored trijumfa
Herkula i Aleksandra koji se penje na nebo. u fasade crka-
va, kao u Svetoj Sofiji u Kijevu i Svetom Dimitriju u Vladimiru,
itd., ovi reljefi, koji se pribliavaju monumentalnoj (v. fasa-
de Svetog Marka u Veneciji), izgleda da su u XII veku bili brojniji
nego ranije. Iako sveden, kao to je bio, ovaj polet skulpture je vero-
vatno u vezi sa naglim procvatom monumentalne romanske skulp-
ture. Kapiteli, venci, a ikonostasi iz vremena Makedonaca i
Komnina, pokriveni su ornamentalnim reljefima,
i zoomorfne motive: to se isto nalazi i u junoj Italiji - gde je vizan-
tijski uticaj vidljiviji nego drugde na Zapadu - ali koja nije jedina
pokrajina latinskog sveta u koju je vajani ukras vizantijskog na-
metaja prodro na romanskog razdoblja.
ukras je stavljan na nametaj bronzom i
srebrom (ikonostasi, baldahini, ramovi za slike), a jo na crkve-
ne sasude i druge predmete u crkvenoj i profanoj upotrebi, isto kao
i na ikone. Skoro svi veliki komadi su no jo uvek nas zadiv-
ljuju manja, ali dragocena dela, izvedena u toj tehnici. Malo remek-
delo ove vrste je reljef (iskucani) u zlatu to predstavlja
T. NA STR. 151. Mihaila (riznica Svetog Marka, Venecija). U Vizantiji su bili omiljeni
mali reljefi u bronzi (na proboj), od kojih su dve ikone Bogorodice,
u Viktorija i Albert muzeju i na najlepa dela. Druge ikone
istoga roda, brojne, od steatit a su i
Predmeti od tradicionalno raskoan materijal, dOivljavala je u Vizan-
tiji neprestani uspeh od do razdoblja Paleologa. No, u raz-
doblju koje razmatramo, ima najvie predmeta od ukra-
ene malim, lepim reljefima. U profanoj umetnosti nijedan niz pred-
meta nije bolje predstavljen od od ukraenih
majunim reljefima: scenama i likovima uzetim iz ciklusa Dio
nisa i Herkula, cirkuskim scenama, ivotinjama i
ornamentima, koji ljupki i zanimljiv repertoar. U X
veku, izgleda, ovi su pravljeni, a sa kojom
su vizantijski znali da podraavaju svojim
150
Zlatna ikona !\Tihajla: ko\'ani relj e f, cn1alj. inkrustacije,
XI veka. Riznica Svetou Ma1ka, Venecija .
151
T. NA STR. 149.
OSTALI LUKSUZNI
ZANATI KOD
VIZANTINACA
'1'. NA STR. 151.
EMALJI
T. NA STR. 18.
152
uzorima jednaka je samo sposobnosti carigradskih minijaturista,
njihovih savremenika. Ovi od spadaju naj-
dokaze renesanse Makedonaca. U XI veku i kasnije, poto
nije prestao rad ove vrste, izmenjen mu je svakako stil, postavi
srednjovekovni.
Ista tehnika je sluila za izradu malih reljefa religiozne sadrine:
su triptisi sa slikama svetaca koji se mole pred Hristom.
Triptih, zvan Harbavil u Luvru i jedan u Palaco Venecija u Rimu,
najlepi su iz ovog niza, dok usamljena plaketa, u Kabinetu medalja
u Parizu, pokazuje Hrista kako blagosilja carski par, Romana II i
njegovu enu (sredina X veka). Dok reljefi profane name-
ne, samo podraavaju uzorima iz kasne umetnosti,
Romana II je originalna po stilu koji se, usvojivi estetiku, sa
potpunom posluio njome da bi stvorio vi-
zije. Lepi Hristos ove - njegova plemenita i ozbiljna glava,
draperija njegove - spada u najuspeUja dela hu-
manizma Vizantinaca iz X veka.
Posle reljefa svih vrsta, evo drugih vidova vizantijske umetnosti ras-
koi. Ista ikona tl Veneciji, koja nam je pruila primer iskucanog
reljefa, otkriva svojstvenost najboljeg vizantijskog zlatarstva: ova
umetnost, tesno vezana za dejstvo sjaja i boje zlata, sjedinjuje
vie materijala na jednom predmetu, da bi stvorila simfo-
niju oblika, boja i taktilnih vrednosti. Na ikoni arhandela
u Veneciji (up. sup1'a, str. 150), ovaj celine obuhvata, osim
reljefa u zlatu, pozadinu pokrivenu filigranom, tananosti,
koju obrazuju ljupki ornamenti, redovi bisera, ukrasno kamenje i
ostale inkrustacije od bojenog kamena, najzad, raznobojni erna lj sa
ornamentima.
Od jednog skupocenog predemta do drugog, kombinacije
tehnika se menjaju kao i broj upotrebljenih materijala. se
na predmet od srebra stavljaju redovi bisera i emalja sa
ornamentalnim motivirni i sa likovima. To nalazimo na najbogatijoj
skupini vizantijskih putira i diskosa, od X do XII veka,
koja se nalazi u riznici Svetog Marka. Sliku jednog od ovih putira,
koji je najlepima (sredina X veka), donosimo u ovoj knjizi, da
bismo uivali u lepoti vizantijskog emalja iz najboljeg razdoblja.
Ova tehnika raznobojnog ukrasa, upranjavana je jo u antici, a kod
Vizantinaca od VI veka, od vremena Justinijana. Ali, tek oko IX ve-
ka, verovatno posle nekih emalj
Emalji na krstu pape Pas kala I (detalj) . o e t a k IX veka.
153
Polet
emalja
T. NA STR. 41, 153. I 157.
"Pala d'Oro
iz Svetog
Marka
'u Veneciji
ZLA TARSTVO
Rezanje tvrdog
kamena
154
boje u majunim poljima, pregradama, uspravnim u od-
nosu na osnovu) doivljava nagli polet, jer je upotreba
raznih boja i pravljenje zamrenih mrea pregrada. Od sada se od
emalja mogla stvarati jedna grana figurativnog slikarstva, je
uspeh bio veliki, zbog sjaja boja koji nijedna druga slikarska tehnika
nije mogla da dostigne, sa izuzetkom mozaika (i vitroa, koje su Vizan-
tinci kao i muslimani ovoga vremena, poznavali samo u obliku stakla
raznih boja, bez likova i, verovatno, bez ornamentalnih motiva).
Uticaj emalja na istovremeno vizantijsko slikarstvo bio je veliki, na-
na slikarstvo u rukopisima, verovatno od sredine XI i u xn
veku. Vizantijski emalji su uvek u obliku zlatnih plaketa (vrlo retko
od srebra ili bronze), na koje je emaljna slika. Svaki ko-
mad od emalja napravljen je posebno i zavaren zatim na metalnu
- bez obzira koje je i kakvog oblika bila - pa i na
tkaninu (za odela i trapeza itd.). Bilo je, isto tako,
srebrnih ikonostasa, ukraenih emaljom, a jo su veliki
predmeti snabdeveni brojnim emaljima, pored ukrasnog kamenja i
filigrana. je Pala d'Oro iz Svetog Marka u Veneciji -
jedan retabl, postavljen iza glavnog oltara, koji je, uprkos velikim
izmenama u XIV veku, delo iz XIII veka, ostvareno u Veneciji, sa
elementima jednog starijeg retabla i istovremenim emaljima. Emalji,
tu okupljeni, jednu veliku jedinstvenu kompoziciju: Hri-
5tos u slavi, okruen prima duboko potovanje
i svetaca, dok se, iznad njega i po stranama, niu scene iz
i iz ivota svetog Marka. Mihajlo i velike kompozicije iz
gornjeg reda, poznije su od drugih emalja, a moda, sa
ikonostasa iz manastira Pantokratora, svetilita koje su osnovali
Komnini u Carigradu u XII veku. Druga celina vizantijskog
emalja je jedna ikona u obliku triptiha iz XI veka, koja je doskora
pripadala manastiru Hahuli u Gruziji (sada u Muzeju Tbilisija).
Poto ne moemo da obuhvatimo sve vizantijske luksuzne tehnike,
se radova u bronzi, inkrustiranih srebrom
ili ukraenih motivima. Vizantijska crkvena vrata u Italiji
(Monte Sant u Apuliji, San Paolo fuori le mura u Rimu) i u
Rusiji (Suzdalj) najlepi su komadi u ovoj, vrlo posebnoj,
tehnici. Rezanje tvrdog kamena cvetalo je u Carigradu u srednjem
veku. Riznica Svetog Marka u Veneciji, prua nam za to brojne pri-
mere, u obliku pehara i posuda od malahita, oniksa, serpentina, ala-
bastera, itd., koji idu od IX-X do XII veka. Ovo isto razdoblje osta-
K OI'ice jcvandclja od P01.luc(' nog srebra iz IX veka, c lnalj i jnkrustacija. V enecija. Bihi. Ma r cana .
155
Gliptika
Marketerija
Sjajna (lister)
i ukraena
keramika
UKRASENA
SVILA
156
vilo nam je brojne komade i gliptici: male ikone i broeve na kojima
su urezani likovi Hrista, svetaca i Majunost ovih predmeta
ne na ovim svetim likovima, plemenit i ozbiljan stil, koji
su Vizantinci primenjivali sa besprekornim na svojim de-
lima svih
Mogli bismo zavriti ovo nabrajanje uzgrednih tehnika
koje su imale glavnu ulogu u vizantijskom stvaralatvu
pre 1204. godine, tehnikom marketerije i keramikom sjajnom (lister)
i ukraenom. Postoje komadi iz X i XI veka to nam posto-
janje ovih tehnika (muzeji u Carigradu, Sofiji, Baltimoru i Luvr).
Ove dve tehnike su sluile za izradu lepih komada za monumentalni
ukras ili su primenjivane na crkvenom nametaju i podovima, ali i na
malim i velikim ikonama, sa bojama koje su bile skoro isto toliko
sjajne kao i boje emalja. Polet svih ovih tehnika raznobojnog ukrasa
pada u vreme renesanse Makedonaca.
Tada su se, u Carigradu, u radionicama koje su se nalazile u
Carskoj palati i koje su radile za Dvor, proizvodile vrlo lepe svilene
tkanine, ukraene raznim ornamentima, sa zoomorfnim motivima i
ljudskim figurama. Nema sumnje da je ova grana luksuznog za-
nata (bar u ovom dozvoljeno je govoriti o industrijskoj umet-
nosti, jer su tkanine, o kojima je bile kao zanatski
proizvodi) postojala u Vizantiji jo pre vremena ikonoklasta, a carevi,
neprijateljski raspoloeni prema slikama svetaca, nisu imali nikakvog
razloga da joj zaustave proizvodnju (up. supra str. 77). Ali u svakom
znamo - ostacima tkanina koje
imaju natpise o poreklu - da su, za vreme vladavine careva iz di-
nastije Makedonaca, tkanine ove vrste bile predmet monopola vizan-
tijskih vladara i da su ornamenti, to su ukraavali ove svile, bili
kopirani sa iranskih uzora, u njihovoj muslimanskoj verziji, isto-
vremenoj ili neto ranijOj. Renesansa pod Makedoncima mnogo je
podsticala stil i smo ranije videli izvanredno uspeno
podraavanje antici u vizantijskim minijaturama i iz toga
vremena. Ipak, II istom razdoblju i za iste ljubitelje vizantijske umet-
nosti, iri se ornamentaini ukras, sa brojnim iranskim i muslimanskim
motivima. Raskone tkanine su bile nizovima predmeta do ko-
jih je ukraavanja najvie dopro.
II ovoj oblasti se sjedinjavao ukras sa prcdsta-
\-ama porekla, kao to se to vidi na jednoj velikoj tkanini
(zavesa?) iz riznice katedrale u Bambergu XI veka): jedan
Okov od srebra. iz sr edine X veka. sa emaljima.
157
car sa labarumom u ruci jai belog konja, dok mu dve personifikacije
(Rim i Carigrad?) pruaju krunu i lem. U pitanju je, moda, slika
trijumfa Konstantinovog, a na svaki n i n obnavljanje - kroz umet-
nost vizantijskog carskog dvora - trijumfalne teme i tehnike sa
kraja antike.
V. FIGURA'rIVNE UMETNOSTI
OD XIII DO XV VEKA
Kao to smo rekli ranije, figurativne umetnosti, religiozno
slikarstvo, doivele su poslednje razdoblje procvata u vreme Paleolo-
ga. Uprkos koje su najavljivale skori kraj vi-
zantijske drave, radionice slikara, vaj ara, i dalje
su ivo radile, jer im nisu nedostajale narudbine, koje su dolazile,
uglavnom, od velikih vlasteoskih porodica Carigrada i vizan-
tijske provincije, ili od slovenskih vladara, bugarskih i srpskih, koji
su sledili primer careva Vizantije. U velikoj dela umetnosti
Paleologa nalaze se u prestonici Carstva, Mistri, na severu u
Srbiji i u Bugarskoj. Ako smo ostavili posebno poglavlje za ovu poznu
granu vizantijske figurativne umetnosti, to smo zato to ona
ima originalne osobine u odnosu na ranija dela iste vrste (to mnogo
manje vai za arhitekturu - i zato smo raspravljali o iz
razdoblja Paleologa posle starijih
U oblasti zidnog slikarstva - freske i mozaici - vizantijski umetnici
ovoga razdoblja, stvorili su dela. Ali, pre nego to se
na tome opirnije zadrimo, da se, ovo razdoblje, u vajar-
stvu i u i1ustraciji rukopisa pokazalo kao originalno i
VAJARSTVO Tada su napraVljene lepe grobnice sa vajanim arkosolijumima, novo-
ga tipa. Na jednom od ovih nadgrobnih spomenika, koji se prvobitno
uzdizao u crkvi zvanoj Konstantina Lipsa, obnovljenoj od strane ene
Mihajla VIII Paleologa, vide se poprsja mladog I-Trista i apostola.
Neke od ovih skulptura (malo ispod normalne velike su le-
pote. Jako individualna, nervozna, pa i ova lica izgle-
daju kao vizantijske verzije skulpture iz XIII veka (up. froton
portala na severnoj fasadi Svetog Marka u Veneciji). Posle prvog
perioda pokuaja, dosta slabo ispitanog, u XI i XII veku, na isteku
latinskog razdoblja u Carigradu, a verovatno kao odgovor na latinska
vajarska dela (up. jedan nadgrobni spomenik u Vizantijskom
muzeju u Atini), vizantijska skulptura se razvila. Ali, izgle-
da da je to bio samo jedan kratkotrajni plamen (up. infra zidno
slikarstvo).
SLIKARSTVO u Pod Paleolozima je slikarstvo u rukopisima nastavilo jako staru tra-
RUKOPISIMA diciju, i od tih dela nam je ostalo vie celina - neke dosta
160
Bogorodi ce. Mozaj\, iz vremena oko 1320. godine u Kahlije damiji u Carigradu.
PaTi ski 54), a neke vie nadahnute (teoloka
dela Jovana Kantakuzina: Pa?"i ski 1242). Ali, minij atura izgleda
da nije postigla takav uspeh kakav je imala u vreme renesanse Make-
donaca i, ponovo, pod Komninima. No, zauzvrat, slikarstvo u ruko-
pi sima iz doba Paleologa mnogo je raznolikije i, u nekim
njegova umetnost se pokazuje nezavisnijom od vizantijske tradicij e
161
RELIGIOZNO
ZIDNO
SLIKARSTVO
T. NA STR. 165.
162
nego sve druge vrste stvaralatva. Neke minijature su
u stilu koji uvodi novine, spoljne uticaje. Tako
je umetnost ilustracija Ski1icine Hronike, iz XIII i XIV veka (Nar.
bibI. u Madridu) dosta sloena. ona se zadovoljava da pre-
uzme stil vizantijskih ilustracija iz XI-XII veka (razdoblje u kome
je Skilica mogao da bude i1ustrovan prvi put), ali ga mo-
tivima, nadahnutim arabljanskom ili turskom minijaturom, i, moda,
unosi neke elemente. Na alost, ne zna se mesto porekla
ovih dragocenih minijatura. U Parizu, jedna medicinska knjiga, iz
1339 (Pa1'iski 2243), i dva rukopisa Knjige o Jovu isto taJw po-
iz razdoblja Paleologa. Ali one ne uopte, jedna na drugu:
jedna od Knjiga o Jovu, Pa1'iski 134, iz XIII veka, nosi
dodira sa istovremenom arabljanskom minijaturom, na primer, ilu-
stracijama Kalile i Dimne, koje su Grci prepisali jo u X veku, u
Salernu (v. supra, str. 147). Druga Knjiga o Jovu iz Pariza, 135,
je iz 1368. godine, a morala je biti prepisana u Mistri. Utoliko je zani-
mljivija to moemo da da umetnost ovih ilustracija sledi
potpuno uzore iz toga vremena, verovatno minijature se-
verne Italije ili Srednje Evrope. Mada je u pitanju kanonska knjiga
Biblije, te slike imaju sasvim profani izgled. Uopte uzev, to je sve-
tovna i vladarska umetnost, i religiozna u onim vidovima, koji se naj-
vie meaju sa profanom umetnosti, i koji se u Vizantiji pod Paleolo-
zima i najlake odvajaju od pradedovske vizantijske
tradicije.
Religiozno slikarstvo, koje ukraava zidove crkava, nasuprot, ostalo
joj je postojano verno. Ali, ovaj osnovni tradicionalizam nije
Vizantince da stvore novu verziju svoje religiozne umetnosti. Njena
originalnost ogleda se u programu zidnog ukrasa, u ikonografskom
tema, a u stilu, to jest, u umetnosti u pravom
smislu te odmah po strani pitanja, koje se
obrazovanja ove umetnosti i izvora njenih
stvaralaca neposredno na ispitivanje dela.
Na dolaze nekoliko remek-dela, koja govore o sposob-
nosti umetnika i, prema tome, o visini na kojoj stoje najbolja dela
ovog slikarstva. Bez obzira na hrono}ogiju, navedimo mozaike dvaju
vestibila iz manastira Hore (Kahrije damije) u Carigradu i freske
jedne kapele, vezane za istu crkvu (oko 1315-1320); zidno slikar-
stvo crkve manastira kod Novog Pazara (Srbija, oko 1265);
zidno slikarstvo crkve Bogorodice Perivlepte u Mistri (stara Sparta)
l'o': od:: l : ... ... SlUz. e l'\('\) c:;ku liturgiju.
Zi(ino :) li J.-;a n , ' \n tl l'r!nj lVIitropoliji tl :vristri (Sparta) . X I V vele
163
oko sredine XIV veka. Poznati su nekoliki drugi ukrasi isto-
ga stila iz Carigrada, Soluna, Arte, Venecije, kao i vie desetina
crkava, sa zidovima i svodovima ukraenim freskama, od XIII do
sredine XV veka, kojima treba pomenuti, za XIII vek Mileevu
(oko 1240, Srbija), Bojanu (1259, Bugarska), Ohrid, Sveti Kliment
(1295, Makedonija), a za XIV vek, crkve zvane Mitropolija, Bronto-
T. NA STR. 167. hion (Afentiko) i Bogorodicu Pantanasu, u Mistri; Kostur, Prizren,
Staro Lesnovo i jedan niz drugih iz Makedo-
Ilije i Srbije datuma, iz XIV veka).
Posle vizantijskih mozaika i zidnog slikarstva prethodnog razdoblja,
sva ova dela brojem slika u jednoj crkvi, sa
brojem figura u svakoj slici i stalnim naporom da se predstavi
volumen i prostor. Ovim optim tenjama, koje se odnose na dekora-
tivno dejstvo, odgovara ikonografski i religiozni program, mnogo iri
nego to je bio do tada u Vizantiji. Ne slike
koji odgovaraju velikim praznicima, i nizove portreta svetaca, do-
daju se drugi ciklusi, nadahnuti (detinjstvo i stradanje
Hristovo, njegova i parabole); zadrava se na ivotu Bogorodice,
T. NA STR. 161. apokrifnom, na istoriji njene mladosti, i na
oko njenog uspenja. Pored glavnih ciklusa, slikaju se ivoti svetaca,
patrona crkve i, ponekad, svi sveci iz kalendara, dan po dan.
Oivljava se uspomena na vaseljenske i druge sabore koji opominju
na Vjeruju pravoslavlja, suprotstavljenog jeresima. Ali, najzanimlji-
vije novine nisu u proirenju sadrine, nego u tenji da se neposredno
odrazi kult koji je slavljen u svakoj crkvi. Tako, nala-
zimo slike koje, realizmom, pokazuju
Hrista kao dete, ispruenog na diskosu, a katkad svete episkope koji
slue nagnuti nad njim, i, izgleda, kao da dodiruju njegovo telo svo-
jim (koji slui svetenicima za pripremu hleba
T. NA STR. 163. za Druge slike pokazuju Hrista i kako slue slubu:
to je na po kome je kult na zemlji samo odraz ono-
ga koji neprestano slue Bogu na nebu. Drugde se evociraju
predmeti pomenuti u Starom zavetu, koje su oci ubrajali
u pralikove Bogorodice: kupina, Civot zaveta, itd. Vizantijski
ikonografi ovog poznog razdoblja sami stvaraju, ili bar prenose, na zi-
dove crkava, tipo!oke slike ove vrste, od kojih veliki broj slui da
objasni u isto vreme dogmu o Devici Majci Bojoj i, kroz nju, dogmu
Inkarnacije, svetu tajnu i sledstveno tome, jo jedanput, li-
turgiju koja se slui u crkvi. Suprotno kojeg se vizantijska
164
R o e n j e Zidno slikarstvo u crkvi Bogo rodi ce Pl'i vlcpte. MislI'a, XIV vele
165
Shvatanje crkve
kao ilustrovane
knjige ,za pouku
vern'i.1<;(t
Izvor
umetnika
166
crkva drala jo od kraja VII veka (Trulski sabor 695), dosta obimna
biblijska sadrina se u zidno slikarstvo i, s njom, teofanijske vi-
zije proroka koje daju pravo ikonografima da pokau Boga na nebu,
Logosa izvan Inkarnacije kao Boansku Premudrost. Po definiciji on
je nevidljiv, ali se verovalo da se moe predstaviti onaj njegov izgled
kojim se on trenutno prikazao prorocima. Najzad, jo jedanput
slikara vizantijskih crkava, se na religiozne alegorije
(Jagnje, personifikacija vrline, mudrosti otaca Crkve na-
dahnutih Bogom, Jesejevo stablo), a predstavljaju se i sami vernici u
pobonosti: osim Iditora u molitvenom stavu, mnogobrojnijih
nego ranije, javljaju se skupine pred ikonama kako pevaju
himne Bogorodici, itd.
Nije svakako lako - ni korisno - ukratko izloiti sve novine zidnog
slikarstva pod Paleolozima. Ali, dve-tri tenje su vidljive, a najpre,
namera da se od crkve jedna vrsta ilustrovane knjige koja po-
vernika o svemu to se njegove vere. Naglasak je ovde
stavljen na liturgiju, ali slikani ukras u celini ide dalje: na skromniji
prikazan je onaj program to na program fasada
i vitroa katedrala, u kojima je E. Mal video enciklopedijsko
)\ogledalo. Ova proizvodnja monumentalnih slika u Vizantiji ravna
je onoj na Zapadu, kao to su i veliki vajani nadgrobni spomenici,
koje smo spomenuli ranije, ravni nadgrobnim spomenicima feudalnog
drutva Zapada. U oba u pitanju je vizantijski odgovor na za-
dela, a ne dejstvo uticaja (suprotno minijaturama, koje ne-
kad, rekli smo to, otvoreno podraavaju uzorima).
Ispitivanjem oblika slikarstva Paleologa izvesnu predstavu o
izvorima kojima su se sluili umetnici. Potrebno je, najpre, za-
beleiti sve ono to su oni redovno nalazili u slikarstvu svojih nepo-
srednika, slikara XII veka. Kao to smo ranije rekli, zidno slikarstvo,
ovog razdoblja, nam je samo u malom broju primera; ali,
im minijature iz XII veka, da je vreme Kom-
nina bilo plodno u iznalaenju novina svih rodova, koje,
nagovetavaju slikarstvo Paleologa. Tada su bili stvoreni neki ikono-
grafski tipovi, koje smo naveli, i koje smo vezali za ono to pri-
pada umetnosti Paleologa, njenim dirljive teme,
kao i sve to se majke i deteta ili patnje, alosti, ili pak nene
lepote lica.
Tada da se slika mnotvo sveta, da se umnoavaju
pojedinosti iz stvarnog ivota i arhitekture u pozadini. Mozaici sa Si-
i l r i !; : u va (:uc.i ;1. Zidno u Bogol"c l1icc Pnnlc1l1:J. sc. Xl V v (. k .
16'/
ci1ije - odraz carigradske umetnosti Komnina iz druge polovine XII
veka - otvaraju put dvama obelejima slikarstva Paleologa:
narativnim ciklusima, opirno opisanim, i smetaju scena u arhitek-
tonske kulice, rasprostrte u prostor, u dubinu.
Drugi izvori delovali su od XIII veka, to jest, u vre-
me Latinskog Carstva u Carigradu, a verovatno u radionicama slika-
ra iz prestonice i u onima, koje su se, moda prestonicu,
vladi, smeten oj u Nikeji, i seditima drugih pravo-
slavnih vladara. U nedostatku spomenika u tim gradovima,
mogli bismo ovo samo da predloimo kao hipotezu. Freske Mileeve
(oko 1240), Bojane (1259), a (oko 1265), dokazuju
da je broj osobina slikarstva Paleologa mogao da se obrazuje
tek u vreme Latinskog Carstva. Doista, moglo bi se misliti da su vi-
zantijski slikari uznapredovali u vreme svog boravka u Bugarskoj
i u Srbiji. Ali, ono to upravo taj razvoj takvu
pretpostavku, jer su u pitanju duboki i izvanredno usvojeni uticaji
starih mozaika i slikarstva potpuno ukusa i fakture. No, do
izvora ove vrste mogli su slikari najlake da u nekom velikom
gradu, punom starih spomenika, u kome su se, po tradiciji
nalazile slikarske radionice. U stvari, mogli bismo misliti samo na Ca-
rigrad ili Solun, ne nijedan od ovih gradova, u korist
drugog, uporno o veoma uspenom podraavanju antici
na ovim freskama, a u (ali isto tako u Svetom
Klimentu, u Ohridu, iz 1295. godine, itd.). Ne bismo to mogli, tako-
potpuno zamisliti - u predstavama monumentalne arhitekture,
sa njenom zapreminom i njenim i u fi-
gurama otmeno u toge, itd. - bez pozadine kultu-
re i tradicionalnog divljenja za antiku.
Isto tako, u zidnom slikarstvu iz XIII veka vidimo kako se, postepeno,
stvara druga osobina slikarstva Paleologa: pribegavanje iro-
kom i punom potezu, modelovanje mrlja, to zamenjuju gra-
postupak i tanane crte zidnog slikarstva Komnina. Posle
sredine XIII veka, sve ono to slikarstvo Paleologa bilo
je u stvari, nagoveteno ili
morali bismo jo upornije da vodimo o sa ko-
jom su se slikari iz vremena Paleologa - naslednici mnogih pokole-
nja radnika, vezanih za isti posao - prepustili podsticaj ima uzora iz
svih razdoblja. Prvi slikarstva Paleologa, koji su poznavali
T. NA STR. 161. samo njegova usamljena dela (poglavito mozaike Kahrije damije),
168
S\, cti Jovan Zl a t ousti. Ikona iz XI veka na pokl opcu j cdnog k o v c i a
M u:co Salcro tt Vatikanu.
169
smatrali su ih za kopije slikarstva iz Sirije. Ali, da-
nas, niko ne bi podrao takvu teoriju, pored obilja dela iz vremena
Paleologa, koj a se nikako ne bi mogla vezati za staru sirijsku umet-
nost, ali koja vaskrsavaju postupke i motive po-
T. NA STR. 165. rekla. Pored mozaika Kahrije damije, freske Perivlepte u Mistn,
i druge, nose jedno posebno upadljivo obeleje, jer su u pitanju razni
slikoviti motivi, jo na umetnosti: ta-
ko, u dnu scena, ali skoro bez ikakve veze sa njima, vide
se potok sa barskim pticama, lepi paunovi ili scene igara. Da
bi nali motive ove vrste, slikari iz XIV veka nisu morali da se vra-
na paganska ostvarenja; mozaici sa kraja antike pru-
ali su za to primere (kupola u Svetoj Konstanci u Rimu). U
stanju smo da navedemo neposrednog jednim
mozaikom iz V veka (mozaik Hrista Latomskog u Solunu, nadahnuo
je jednu ikonu iz XIV veka iz Sofijskog muzeja), mozaicima iz VII
veka (uporediti figure i pozadine na mozaicima Svetog Dimitrija u
Solunu, ili nekog dela freskama u Mileevi: jake figure na
pozadini koja podraava malim zlatnim kockama mozaika), mozaici-
ma iz XI veka (uporediti lica na mozaicima u Svetom Luki u Fokidi,
sa glavama na freskama iz XIV veka u Makedoniji), raznim uzorima
iz IV veka (za presto Bogorodice u Starom up. stolice kon-
zula na diptisima od minijaturama iz XII veka (biblijske
teofanije iz XIV veka, na primer, u Svetom Klimentu u Ohridu,
su sigurni uzori ilustracije propovedi svetog Grigorija Nazijanskog
to su radili slikari iz vremena Komnina). Ima dosta gde
bismo mogli da se kolebamo uticaja zidnog
slikarstva i fresaka romanskog razdoblja u latinskim zemljama, kao
to je motiv ornamentisanog medaljona to se nalazi na vrhu kalote
ili luka (XIV vele Kahrije damija u Carigradu i Sveti apostoli u
Solunu, itd., a, s druge strane, kupola u Bagavatu
(V vek), romanska kupola iz Lambaha u Austriji, i kalote iz XIII veka
u vestibilu Svetog Marka u Veneciji).
Veze sa Naa poslednja nas da je slikarstvo Paleolo-
Zapadom ga cvetalo u razdoblju velikog poleta evropske umetnosti, koju vizan-
tijski umetnici tog vremena nisu mogli da ne poznaju. Neki od prvih
umetnosti Paleologa smatrali su tu umetnost kao vizantijski
odsjaj italijanskih uzora, poto su zapazili - s razlogom - da itaU-
janski slikari i imaju mnoge
sa delima slikara istog vremena. Ali, kao i )}sirijska
170
Sinaj . Ikon a Sl ra n og s uda (detalj: vaskrsuvanj e mrl viil, mer enj e dua, s udbina g r enika). xn vele
teorija tako i ova )} zapadna doktrina mogla je da bude postavljena
jedino u vreme kada se znalo samo za mali broj slikarskih ostvarenja
Paleologa i kada se nisu znale freske stila Paleologa iz XIII
veka, u koj i ma novi stil nalazi svoj pravi izraz. Danas, dve stvari iz-
gledaju ustanovljene: pre svega, i italijanskih dela
iz toga razdoblja - iz XII i XIII veka - dolazi iz
osnove oblika i iskustava, to iz vizantij ske umetnosti XII
veka, umetnosti koja j e nala u Italiji polje izuzetnog
veza i zavisnosti postojale . su u to vreme i odrale se do
punog XIV veka: to dokazuju vizantijske skulpture i minijature, pro-
fane ili poluprofane, koj e smo naveli na ovog odeljka, a koj e
171
Sutinska neza-
visnost reLigi-
oznog slikarstva
Paleologa
u odnosu na
Zapad
172
o prodiranju istovremene umetnosti u
stvaranje radionica. Isto je bilo i sa zlatarstvom i sa drugim
luksuznim umetnostima. Postoje religiozne slike iz XIII i XIV
veka, gde su doprinosi nesumnjivi (odela i razni pred-
meti, u Bojani, 1259; apokrifne scene pripremanja klinaca za Golgotu,
u Zemenu, posle 1350). Ne bi se, dakle, moglo sumnjati u veze sa za-
ni u izvesne uticaja koje je ona
izvrila u vizantijskim zemljama, a to ne mnogo kada se
uzme u obzir cvetanje umetnosti Zapadne Evrope u ono vreme i du-
boki prodori zapadnjaka u vizantijske zemlje posle 1204. godine.
Ali, ipak, religiozno slikarstvo Paleologa, u svojoj sutini i u novini
koju je donelo, ne moe da se objasni pozajmicama iz
umetnosti. Da bismo se u to bolje uverili, valja nam navesti drugu
potvrdu, za koju verujemo da je sada imamo: slikarstvo Paleologa se
razvilo na koji pretpostavlja njegovu nezavisnost od istovre-
mene umetnosti na Zapadu. Dovoljno bi bilo ovde da je, suprotno
italijanskom slikarstvu, ono imalo, jo od sredine XIII veka, slikarski
jezik, bogato nadahnut uzorima, a sposoban u isto vreme,
da podraava prirodi i da stvori jednu novu monumentalnu umetnost.
No, docnije, ova umetnost nije napredovala u istom smislu kao u Ita-
liji, gde se postepeno usavravala u podraavanju prirodi. Malo
posle 1300. godine, u vremenu velikih uspeha vizantijsko sli-
karstvo je usporilo, zatim prestalo sa istraivanjima, to su ga dovela
do ostvarenja kao to su pa i Sveti Kliment u Ohridu
(trideset godina pozniji od i ne tako pun ivota). Mozai-
ci iz Kahrije damije i freske iz Brontohiona, a iz Perivlepte
u Mistri, o majstorstvu umetnika i o njihovoj ver-
nosti svim tradicijama nataloenim u radionicama Carigrada. Ali,
jasno, lepota i dekorativni efekat, savrenstvo crtea, bogati i
skladovi boja, koji su izgleda negovani u tim radionicama, postepeno
su tako doveli novi akademizam - precioznu umetnost za otmene
ljubitelje, plemenite humaniste Vizantije - na mesto snane i nova-
torske umetnosti koja se prvi put javlja u drugoj polovini XIII veka.
Docnije, ovaj se akademizam samo jo vie a slikarstvo od
sredine XIV veka do sredine XV veka, vrlo brojno zastupljeno u bal-
kanskim zemljama, verni su mu svedoci. Ono to je bilo osvojeno
u umetnosti u prvim decenijama Paleologa, bilo je toliko bogato no-
vim ostvarenjima i ponaVljanjem starijih uzora, da su mnoga pokole-
nja mogla na osnovu toga da stvore vrlo dobra dela, pone-
Ikona r h n e l :\iihajla (de talj). XIV vek. Atina. Vizantijski muze}.
173
Uticaj monaha
isihasta na
slikarstvo
TAFELA.JSKO
SLIKARSTVO
PoLet slikll.rstva
ikona
174
kad dekorativnog dejstva i uzdignute duhovnosti, cl kojima nije nedo-
stajalo ni raznolikosti u stilovima ni novih pronalazaka za pojedino-
sti. Crkva Pantanase u Mistri je jedno od najpoznijih takvih remek-
-dela, kojem prethode Lesnovo, zatim
(neposredno nadahnut Kahrije damijom) u Jugoslaviji. Izvesni sli-
kari iz druge polovine XIV veka, kao slikar fresaka crkve
Ivanova u Bugarskoj, daju nam predstavu o tome ta je jedna
izraena individualnost slikara mogla da unese novo u
umetnost, koja je sebi, po svoj prilici, uskratila sve vezi-
vanja za ivot.
Iako to ne moemo da potvrdimo, verovatno je da su veliki polet i
brzi napredak vizantijskog slikarstva pred kraj XIII veka bili uspo-
reni, zatim zaustavljeni pod uticajem vizantijskog svetenstva a na-
monaha isihasta. Dok su njihovi protivnici, koji su ostali otvo-
reniji po ugledu na humaniste i teologe na Zapadu, imali neke raz-
loge da tite jednu vrstu nominalizma i, prema tome, umetnost
koja je odravala prirodu i spoljanost stvari, sa svoje stra-
ne, isihasti, realisti (to jest, obuzeti jedino iracionalnom stvar-
boanskih stvari) i vie vezani za narodnu prolost, mogli su
da imaju izvesne razloge da ele iz religiozne umetnosti,
svega onoga to je bilo strano toj njihovoj stvarnosti. Trijumf ovih,
preterano monaha, oko sredine XIV veka, podudara se - i
to, verovatno, ne - sa uspostavljanjem jedne re-
ligiozne umetnosti, koja ostati po obrascima velike pro-
losti koje je nastavila da primenjuje sa metodom i potovanjem, ali
koja se iz veka u vek samo sve vie uta:pati u golu vetinu.
lT razdoblju Paleologa tafelajsko slikarstvo u Vizantiji je uzelo za-
mah koji se odrati i pod turskom Ove slike su pravljene
istih boja kao i freske, ali sa upotrebom belanca jajeta za
vezivo umesto tanina. Izrada ikona je u ovom razdoblju, po-
sle novog da se stavlja bar dva reda ikona na pregradu to od-
vaja oltar od broda svake crkve, a koja se zove ikonostas ili templon:
Jer, do XIII veka, verovatno, pokretne ikone nisu se tu nalazile. Moe
se zamisliti polet, to je ovaj preokret doneo slikarstvu ikona, jer je
svaka crkva traila izvestan broj.
Ikone ikonostasa su velike, namenjene donjem redu
pregrada, predstavljaju Hrista, Bogorodicu sa detetom i sveca, patro-
na crkve; male - to se stavljaju iznad velikih - prikazuju
praznike liturgijske godine, Deizis, i, itije sveca patrona. Ne-
koliko primera ovih ikona iz X-XI veka, ali one su
retke pre XnI i XIV veka. Donosimo sliku retkog primera ikone iz
XI veka, koja je naslikana na poklopcu jednog drvenog relikvijara, a
prikazuje svetog Jovana Zlatoustog. niz slika ove vrste T. NA STR. 169.
je na Sinaju, u crkvama Ohrida (od skora su prenete u Skop-
ski muzej), u raznim manastirima Svete Gore i u muzejima Atine,
Moskve i Lenjingrada.
Kao to se njihova razmera fresaka i
minijature u knjigama, tako se isto njihova umetnost, u estetskom
i pogledu, koleba dva roda slikarstva. Primeri, T. NA STR. 173.
slike donosimo, izabrani su tako da mogu da nas upoznaju s obe-
ma vrstama: s jedne strane su velike slike Bogorodice i svetaca, patro-
na crkve, monumentalnog izgleda, a s druge strane deskriptivne slike
male Kao primer uzimamo detalj jednog Stranog suda T. NA STR. 171.
sa Sinaja, koji bi mogao lako da kao iz minijature.
175
DODATAK
178
ISTORIJSKI OKVIR, DATUMI
300. Osnivanje Carigrada od strane cara Konstantina, 330. godine.
Rimsko Carstvo, sa Carigradom kao preston icom, odvaja se, posle
smrti Teodosija I, 395. godine, od Zapadnog Rimskog Carstva.
500. Vladavina Justinijana I, 527-565.
Vizantijsko Carstvo gubi jedan deo Balkanskog poluostrva, naseljenog Slove-
nima, u VI veku. Ono ponovo zauzeti jedan deo ovih zemalja
IX veka. U istom razdoblju Sloveni sve vie primaju hri{;anstvo.
600. Poto su prihvatili islam, Arabljani otru od Vizantijskog Carstva Egipat,
Siriju, severnu Mesopotamiju, izmedu 640 i 750. godine priblino.
Bugari se, sa svoje strane, nastanjuju na prilazima Vizantiji: VII-X vek.
700. vladavina u Vizantiji, od 726. do 843, sa razmakom
780. i 813.
Sedmi vaseljenski sabor opte Crkve, koji je, u blizini Carigrada,
u Nikeji, 787. godine, ustanovio upotrebu religioznih slika i njihov kult.
800. Makedonska dinastija: 867-1056.
Privremeno ponovno osvajanje provincija Carstva od Arabljana:
severna Sirija, Palestina: kraj IX - sredina X veka.
1000. Trijumf Vizantinaca nad Bugarima. Propast njihove drave: 1017.
Odvajanje Crkava, latinske u Rimu i (pravoslavne) u
Carigradu: 1054.
Vizantijsko Carstvo gubi veliki deo Male Azije, posle strane pobede Turaka
Selduka, kod Mancikerta, 1071.
Dinastija Komnina: 1081-1185.
1100. Dinastija 1185-1204.
1200. Krstai IV krstakog pohoda Carigrad: 1204.
Latinsko Carstvo u Carigradu: 1204-1261.
Osnivanje samostalne drave u Trapezuntu, 1204.
kontinent i ostrva Jegejskog mora, velikim delom su pod Fra-
naka, !talijana i Katalanaca, od 1204.
Obnavljanje vizantijske vlasti u Carigradu, 1261.
Dinastija Paleologa: 1261-1453.
1400. Vizantijsko despotstvo u MOl'Oji (Peloponez), sa Mistrom kao prestonicom:
od sredine XIV veka do 1460.
Novi polet i osvajanje vizantijskih zemalja od strane Srbije i Bugarske: od
kraja XII do druge polovine XIV veka.
Postepeno, Turci Osmanlije postaju gospodari vizantijskih i slovenskih do-
bara na Balkanu i u Maloj Aziji, 1350. i 1402.
Turci na juri zauzimaju Carigrad 1453. Kraj Vizantijskog Carstva.
BIBLIOGRAFIJ A
ISTORIJA I CIVILIZACIJA
G. Ostrogorski: Geschichte des byz. Sta-
ates, Miinchen 1952 (prevod francuski
i engleski).
L. Brehier: Le monde byzantin. 3 vol.,
Paris 1947-1950.
J. M. Heussey: Church and Learning in
the Byz. Empire, Oxford 1937.
H. W. Haussig: Kulturgeschichte von
Byzanz, Stuttgart 1959.
UMETNOST. OPSTI PODACI
Studije:
Ch. DiehZ: Manuel d'art byzantin, Paris
1910 (II izdanje 1925-26).
O. M. Dalton: Byz. Art and Archaeology,
Oxford 1911.
O. WUlf!. Altchrist1iche und byz. Kunst.
2. vol., Berlin 1914-18.
J. Beclcwith: The Art of Constantinople.
London 1961.
G. Mmet: Recherches sur l'iconographie
de l'Evangile, Paris 1916.
Table:
W. F. Volbach, G. Salles et G. Duthuit:
L'Art byzantin, Paris 1931.
D. T. Rice et M. Hirmer: Kunst aus By-
zanz, Miinchen 1959.
ARHITEKTURA
A. Choisy: Vart de biHir chez les Byzan-
tins, Paris 1883.
J. Ebersolt: Monuments d'architecture
byzantine, Paris 1934.
G. Millet: Ecole grecque dans l'architec-
ture byzantine, Paris 1916.
Table:
van MiHingen: Byzantine Churches in
Constantinople, London 1912.
J. Ebersolt et Thiel's: Les eglises de Con-
stantinople, Paris 1913.
Ch. DiehZ i dmgi: Les monuments ehre-
tiens de Salonique, Paris.
G. Mi!let: Mistra, Paris 1910.
MOZAICI I SLIKARSTVO
Opte studije:
V. N. Lazarev: Istorija vizantijskog sli-
karstva, 2. vol., Moskva 1947.
A. Grabar: La peinture byzantine, Ge-
neve 1953.
MONOGRAFIJE:
G. Mi!leL: Le monastere dc Daphni, Paris
1899.
Th. Whittemorc: The lVIosaics of H. Sophia
at Istanbul. 3 vol., Oxford 1942 i s.
G. de Jerphanion: Les eglises rupestres
de Cappadoce, 5 vol., Paris 1925 i s.
Th. Schmit: Kahrie Djami, Sofija 1906.
P. Undel'wood: The Frescoes in the Karye
Camii, u Dumbarton Oaks Papers, vol.
9-10 i sL, 1955. i sl.
O. Demus: The Mosaics of Norman Sicily,
H)29.
E. j{i.tzinger: The Mosaics of Mom'eale,
Palermo 1961.
K Weitzmann: Die Buchmalerei des IX. und
X. Jahrhunderts, Berlin 1934.
K. Weitzmann: Geistliche Grundlagen
und Werke der Makedonischen Renais-
sanee, Koln 1963.
H. Bv,elttah!: The Miniatures of the Paris
Psa1te:c, London 1938.
W. Fe!icetti-Liebenfels: Geschichte der
byz. Ikonenmalerei, Lausanne 1956.
G. et M. Sotiriou: Ieones du Mont-Sinai,
Athmes 1956.
SKULPTURA:
A. Golclschmiclt i K. Weitzmann: Die
Elfenbeinslmlpturen des X. bis XIII.
Jahrhunderts. 2 vol., Berlin 19:31.
L. B r h i c r La seuipture (byzantine) et les
arts mineu rs, Paris 1934.
A. Grabar: Seuiptures byzantines de Con-
stantinople, Paris 1963.
ORNAMENTALNE U;\OU:1'NOSTI
Opti podaci:
J. Eberso!t: Les arts 50mptuaires de
Byzance, Paris 1921.
N. P. Kondalcov: Les monuments de
l'Athos, St-Petcrsbourg 1906.
A. Grabar: Le sueces des arts orientaux
a la cour byzantine sous les Macedo-
niens, u Munchner Jahrbuch der Bild.
Kunst II, 1951.
Razne tehnike:
O. v. Fa!ke: Kunstgeschichte der Sciden-
weberci, Tubingen, b. g.
N. P. KoncZa/cov: Histoire et monuments
des emaux byzantins, Frankfurt 1892.
A. Rosenberg: Zellenschmelz, Frankfurt
1920.
A. Pasini: Il Tesoro di San Marco, Ve-
necija 1886.
G. Matet: Broderics rcligieuses de style
byzantin, Puris 1939 i sl.
179
TABLE U BOJI
Dva sveta ratnika, emalj, Venecija 9
Car Aleksije V Murzufl, minija-
tura, 11
Sabor vizantijske Crkve, minijatu-
ra, Pariz 13
Silazak u ad, zidno slikarstvo, Kapa-
dokija 15
i lov, mozaik, Palermo 17
Dva svetitelja, mozaik, Sveti Luka
u Fokidi 19
Konstantin na Milvijskom mostu,
minijatura, Pariz 21
Jedan se eta u umi, mini-
jatura, Pariz 23
Dekorativno slikarstvo kanonskih
tablica Pariz 29
Posuda od crveno-crnog stakla,
emalj, Venecija 31
Hristos, vizantijski rad, Pariz 33
Jovan, minijatura 35
Sveti Grigorije Cudotvorac, mozaik,
Sveti Luka u Fokidi 39
Dva sveca, mozaik, Hios 41
Mihajlo, minijatura, Rim 43
Prorok Jeremija pred Hristom, mini-
jatura, Firenca 45
Korice, srebro, reljef sa
iskucavanjem, Venecija 47
Sveti Petar, emalj na putiru, Vene-
e
Gavrilo, detalj minijature
sa portretom Votanijata,
Pariz 53
Bogorodica, Duhovi, mozaik, Sveti
Luka u Fokidi 57
apostola, zidno slikarstvo,
Karabas Kilise 61
Bolestan judejski kralj Jezekilj, mi-
nijatura, Pariz 65
Bogorodica u raju, zidno slikarstvo,
Bugarska 69
Vaznesenje, mozaik, Solun 72
o apostolima Petru i Pavlu,
mozaik, Palermo 81
Josifov prekor Bogorodici, mozaik,
Carigrad 83
182
Krtenje, mozaik, Sveti Luka u
Fokidi 109
Bogorodice, mozaik, Dafmi 113
Mozaik u apsidi, Cefalu 117
Zidno slikarstvo u Svetoj Sofiji,
Ohrid 119
Sahrana Hristova, zidno slikarstvo,
Nerczi 121
iz B1agovesti, Kurbinovo 123
Bekstvo Jelisavete sa malim Jova-
nom, Kapadokija 125
Molitva u Getsimaniji i obeeni
Juda, minijatura, Pariz 127
Mojsije prima tablice Zakona, mini-
jatura, Rim 129
Prorok Natan, minijatura, Pariz 131
Sedam iz Efes:!, minijatura,
Rim 133
Deoba Hristovih haljina,
minijatura, Pariz 135
minijatura,
Firenca 137
Odricanje Petrovo, minijatura,
Parma 139
Ornamentaini ukras, slikarstvo u
jednoj knjizi Pariz 141
Dete (?) i medved koji jede med;
Smrt svetog Vasilija, slikarstvo u
jednom rukopisu, Pariz 145
Hristos, Pariz 149
Mihajlo, ikona od zlata,
kovani reljef, emalj, inkrustacija,
Venecija 151
Emaljni krst pape Paskala I 153
Okov srebro,
emalj, inkrustacija, Venecija 155
Okov srebro i
emalj IM
Milovanje Bogorodice, mozaik, Cari-
grad 161
slue nebesku liturgiju, zidno
slikarstvo, Mistra 163
zidno slikarstvo, Mistra 165
Cuda Hristova, zidno slikarstvo,
Mistra 167
Sveti Jovan Zlatousti, ikona, Rim 169
Strani sud, ikona, Sinaj 171
ikona, Atina 173
SPISAK MESTA GDE SE CUVAJU RUKOPISI I PREDMETI
REPRODUKOV ANI U BOJI
Bibliotelta Laurencijana, Firenca 45, 137
Biblioteka Venecija 47, 155
Narodna biblioteka, Pariz 13, 21, 23, 29
53, 65, 127, 131, 135, 141, 145
Narodna biblioteka, 11
Biblioteka Palatina, Parma 139
Vatikanska biblioteka
Kabinet medalja, Pariz
Atinski muzej
43, 129, 133
33, 149
173
Muzeo sakro, Vatikan 169
Riznica Svetog Marka, Venecija 9, 31
48, 151
CRTE21 U TEKSTU
1 - Carigrad, Fener Isa
2 - Sveti Luka (Fokida)
3 - Datni - - -
-1 -- Atina, Kapnikul'eja
5 - Solun, Sveti apostoli
6 - Mistra, Sveta Sofija
7 - Mistra, Palata despota
86
87
88
88
89
89
91
SPISAK AUTORA FOTOGRAFIJA U BOJI
Floran (Florand) 3, 17, 19, 39,
41, 72, 81, 109, 113, 117, 119, 121, 123
Hasia (Hassia) 171, 173
D. PaueI (J. Powell) 82, 113, 161, 163, 165, 167
G. i Tieri (Thierry) 15, 61, 125
Ostale fotografije, koje je uradila Gdiea D.
Furmon (Foul'mont), pripadaju Ecole des
Hautes Etudes u Parizu.
183
184
FOTOGRAFIJE ARHITEKTURE
U tekstu su, u marginama obeleene sa F. A. (Fotografije arhitckturc) ovde
su izloene s l e e i m redom:
1- Ser
2 - Arta, Sveta Teodora
3 Atina, Sveti Teodor
4 - Atina, Mala Mitropolija
5 - Sveti Luka u Fokidi, glavna
crkva
6 - Dafni
7 - Arta, Parigoritisa
8 - Samari
9 - Mistra, Brontohion
10 - Sveti Luka u Fokidi: unutra-
njost glavne crkve
11 - Sveti Luka u Fokidi, crkva
Bogorodice
12 - Merbaka
13 - Mistra, Palata despota
l4 - Carigrad, Palata Tekfur-ScraJ
2
w
5
6
7
8
13
14
REGISTAR
Brojevi u kurziv u se odnose na Hustracije i njihove legende
Afentiko (Brontohion) 97, 164
vidi Bogorodica Odigitrija
alti Kilise 126
Ahiropiitis vidi Bogorodica
Akropolj 96
Akvileja 76
Albanski 101
Aleksandar (car) 106
Aleksandar se penje na nebo
Aleksandrija
150
140
Aleksije
Aleksije I Komnin
Aleksije V Murzufl
Amajlija
80,
106
140
11
76
Ambrozijana 49-50, Milano
Amorijska dinastija
147
8
Andeli 105, H6, 120, 163
12, 18
7, 8, 26, 67,
(dinastija)
Antika,
68, 110
Antiohija
Apostoli
Apostoli (dela)
12
105, 160
115
Apostoli 61, 112
Apostoli (crkva), Atina 95
Apostoli Petar i Pavle 81
Apulija 154
Arabljani, arabljanski 8, 17, 70, 76 sq.,
122, 147
Araku vidi Bogorodica
Arhandeli (crkva), Mesemvrija 101
53, 152, 173
Arhangelos
Arhitekti vizantijski
Arhitektura vizantijska
Arhitektura religiozna
Arhitektura vojna
Arkoso1ijum
Arta
124
59
59
55,85
84
160
88, 97, 100, 164
vidi i druge u vezi sa Artom
Atika 97
Atina
Atos (Sveta Gora)
95, 112, 175
18, 85, 95 sq., 110
19, 20, 58, 66 sq.,
Atos, Iviron
Atos, Stavronikita

Baje (tapiserija)
Bali Kilise
Balkan, balkanski 8, 10, 12,
Baltimor vidi menolog i muzej
Bamberg (riznica katedrale)
Baptisterijum ili krstionica
Barberini 285, Vat. bibI.
Barberini 372, Vat. bibL
Bazilika, bazilikaini 59 sq., 63,
Bazilika su kupolom
kod. hist.
teol.
Beli Kilise
5, 136
134
69
147
124
18, 82, 101
156
60
143
139
87 sq., 97
62
53, II
240, 134
124
Beotija 66, 92
Biblija, biblijski 130, 132, 142, 162
Biblioteka Luurencija, Firenca 45, 142
- Venecija
Biblioteka
- Narodna, Madrid
- Narodna, Pariz
47, 134, 155
102, 162
vidi Kabinet medalja, Koalen i Pa-
riski
_ P. Morgan 147
- Vatikanska 43, 130, 132, 13:3
Biser (paviljon) 77
B itinij a 66
Blagosi1janje Bogorodice 111
vidi jO Bogorodica
Blagovesti 105, 107, 112
Blagovesti 123
Bog 51, 166
Bogorodica 107, 111, 114 sq., 150, 164, 166
vidi Blagosiljanje iVavedenje
Bogorodica Ahiropiitos (crkva), Solun 95
- Araku 116
- (Detinjstvo)
- Kazandijska, Solun
- Kato Pangija
- Kostantina Lipsa
- Odigitrija, Mistra
- Pamakaristos
III
95
99
146
97 sq.
94
193
- Pantanasa, Mistra
167, 174
92, 97 sq., 164,
- Parigoritisa, Arta 99
- Perivlepta, Mistl'a 92, 97 sq., 162, 165,
170, 172
- Perivlepta, Ohrid 101
- 113, 118
- na prestolu sa detetom 106, 107
- sa dedetom 174
- u raju 69
- zvana Martorana 114
- Vlaherna, Arta 99
Bogumili 24
Bojana 164, 168, 172
Bosfor 7, 12
Boanska mudrost 166
Brontohion ili Afentiko 164, 172
vidi Bogorodica Odigitrija
Bronm 19
Bugari, Bugarska, bugarski 8, 10, 14, 62, 64,
69, 88, 96, 101 sq., 120, 134, 160, 164, 168,
172
Carigrad 7, 8, 12, 13, 14, 16, 18, 19, 22, 30,
34, 38, 42, 44, 50, 58, 64, 66, 75, 83,
85, 86, 92, 93, 94, 161, 162
vidi druge u vezi sa Cari-
gradom
Carigradski muzej vidi muzej
Carski dvor 44, 70, 77
vidi umetnost vizantijsku dvorsku
Carski likovi na novcu 76
Cezareja 126 sq.
Ciklus detinjstva 111
- liturgijski 116, 119
vidi jo liturgija
- nadahnut 164
- praznika
- stradanja
vidi Hristos (stradanje)
Cirkus
Crkva vizantijska
Crkva sa upisanim krstom
Crkvena vrata
Crno more

zaveta
194
115,118
116
107, 150
13, 58
93
154
88,101 sq.
107
164
Caregle Kilise 126
110, 114, 117
Cetrdeset (crkva) Carigrad 102,
118
Dafni
Dalmacija
Damask
68, 88, 96 sq., 110, 111, 112, 11.3
10
David
David (Po]mjanje)

Deizis
Despot, despotstvo,
Dionis
Drolerije

Duhovi
Duke
Dunav


Antiohijski (admiral)
Edesa
vidi Sveta Sofija
Egejsko more
Egipat
Eksulteti
16,
38, 76
132, 134
131, 132
174
115, 174
97, 99
150
147
27, 170
107, 112
99
8, 10, 17
59
14, 18
114
92
13
8
148
Eleuzina 96, 110
Elmale Kitlse 126
Emalj 9, 31, 42, 48, 151, 15.1, 155, 157
Engleska 16, 38, 147
Epir 14, 82, 88, 97, 99
Erehtejon 95
Estetika vizantijska 54, 118
Eubeja 66
Eufrat
Evangelistarija, Mistra
Evropa srednja
Evropa zapadna
Ezop (njegov ivot)
8
98
162
37, 39, 70, 81
147
Fener Isa Mesded ili Fener Isa 86, 93, 146
vidi Bogorodica Konstantina Lipsa
Fetije damija vidi Bogorodica Pamukari-
stos
Feudalno drutvo Zapada
Filigrani
Filipi
Fokida
Fortuna Virile (hram), Rim
Fotije (patrijarh)
166
40
62 sq.
107
107
51
Franci, 97, 103
Freska ili zidno slikarstvo 15, 26, 30, 32, 61,
69, 116, 118, 119, 121, 148, 162, 165, 167
Geneza vidi Postanje
Golijat 132
164 Impina
Gotika,

22, 92, 100, 103, 160, 166
101, 164, 174
Grci, 7, 10, 12, 14, 16, 25, 37,
97, 100, 160
749, Vat. bibI.
rukopisi u Italiji
Grigorije Cudotvorac
Grigorije iz Nise
122,
142
147
39
124
Grigorije (sveti) Nazijanski ili Teolog 124,
130, 132, 147
Grotaferata
Gruzija, Gruzinci
Hahuli (manastir)
Harbavil (triptih), Luvr
Hazari

Herakleja
Herkul
Hipodrom
147
10, 16, 154
154
152
8
85, 90
44
150
76
Hios 14, 41, 108, 96, sqq., 111
vidi Novi manastir
Hora 63, 94, 162
vidi Kahrije damija
Hosios Luka (ili Sveti Luka), Fokida 96, 100,
107 sq., 109 sqq., 109, 112, 116
Hristijanu u Tremi 96
Hristos 24, 33, 45, 49, 58, 68, 76, 108, 110,
132, 137, 142, 152, 160, 174
Hristos (deoba njegovih haljina) 135, 138
- (Dete na diskosu)
- (detinjstvo)
- Latomu (crkva), Solun
- Likodimu (crkva)
- (Molitva u Getsimaniji)
164
124
92
95 sq.
127, 128
(njegova 167
(Pantokrator) vidi Pantokrator
- (Premudrost) 105
- (Sahrana)
- (Stradanje)
vidi Ciklus
- (u slavi)
pred ikonama
Hronika Sklicina
Humanizam
121
111, 118, 124, 142
105
166
102
66 sq., 68, 174
Idejna osnova 49
Ignacije (evnuh) 106
Ikona 8, 9, 30, 70, 123, 137 151, 169, 171, 173,
174
Ikonijum (Sultanat)
Ikonofobi
12
78
Ikonografija, ikonografski 52, 142
Ikonoklazam, ikonoklast 7, 18, 24, 26, 28
Ikonostas (ikonostasna pregrada) 59 sq., 171
Inicijali ukraeni 144, 145, 147
Iran, iranski 38, 70, 77 sq., 124, 146
Irina 106
Isihasti
Islam
mudrosti
24, 174
25', 75
166
Isus Navin (knjiga), Vat. bibI. 130
Isus Navin (svitak), Vat. bibI. 4.3, 130
Italija, italijanski 8, 16, 18, 40, 42, 101, 154
Italija juna 10, 147, 148, 154
- srednja 107, 148
- severna 148, 162
Ivanovo 174
Jakov (monah)
Jelisaveta
Jeremija (prorok)
Jermenija, jermenski
J ezekilj (kralj)
J onska ostrva
Josif
140
125
45
8, 10, 64, 80
65, 132
14
83
Jov (knjiga o), Vat. bibI. 746 147
Jovan Cimiskije 10, 134
.Jovan Ital 24
Jovan
- Krstitelj
Jovan (sveti) mali
Jovan Zlatousti
Juda (Izdajstvo)
35
107, 111
125
106, 137, 169, 175
111
195
- (obeen) 127, 128
Jugoslavija, jugoslovenski 120, 174
Justinijan 8, 28, 30, 63, 66, 78, 106
Justinijan II 76
Kabinet Medalja, Pariz 33, 149, 152
Kahrije damija, Carigrad 83, 161, 162, 170,
174
vidi Hora
Kairuan (velika moeja)
Kalendar
vidi Menolog

Kalifa
Kamen
- grubi
- tesani
144
133
174
28, 77 sq.
85 sqq.
85
85 sq.
Kapadokija 12, 15, 20, 61, 116, 122, 125, 147,
148
Kapela Palatina, Palermo 81, 111, 114 sq.
Kapnikareja 88, 96 sq.
Karabas Kilise 61
Karolinzi, karolinki
Kasl el Heir
Kasteiseprio
Katalanci
Keramika
ukras
Kijev
vidi Sveta Sofija
Kirbet el Mafjar
Kipar
Kisil eukur
28, 63, 93, 148
144
148
97
86, 156
102
116
144
14, 116, 120, 121
124
Klasicizam, 134, 138, 146, 172
Koalen 20, Nar. bibI. Pariz 144
Koalen 79, Nar. bibI. Pariz 53, 138
Kodeks 1613, Vat bibI. 134
Kokinovafos (manastir) 140
Komnin Jovan 30, 106
Komnin Manojlo 30
Komnini 12, 26, 34, 55, 80 sq., 94, 110, 112,
114, 116, 118, 120, 140, 150, 154, 168, 170
Komnini (njihov voiivni portret) 115
Konstantin 7, 21, 49, 63, 106, 132
- (njegov trijumf) 158
Konstantin Lips 146
vidi Bogorodica Konstantina Lipsa i Fe-
196
ner Isa
Konstantin V
Konstantin VII Porfirogenit
Konstantin IX Monomah
Konstantinopolj vidi Carigrad
Kordova
77
67, 134
30, 106, 108
38
Korint
Kostur
Krit
18, 34, 44
88, 100, 120, 164
14
Krst 30, 153
Krstai, krstaki pohod 10, 12, 14, 31, 70,
74, 80, 81
Krtenje
Ktitori
62, 107, 109
166
Kubus ili sa kupolom 55,
62, 87 sq., 90, 92, 95, 101
Kupola 55, 57, 59 sq., 63, 87, sqq., 90, 97, 98
Kurbinovo 116, 123
27
Latini, latinski 8, 14, 16, 36, 50, 56, 147
Latinsko Carstvo 12, 27, 82, 168
Laurencijana VI, 23, Firenca 137, 140, 141
Lav III Isavrijanac 75
Lav V Jermenin 76
105 Lav VI Mudri
Lenjingrad vidi Muzej
Lesnovo
Limo
Liturgija
101, 164, 174
44
58, sqq., 128, 163
vidi ciklus liturgijski
Lov
Loza Jesejeva
Luvr vidi Muzej
Luzinjani (kraljevi)
Madona vidi Bogorodica
Madrid vidi Biblioteka narodna
Majka boija vidi Bogorodica
17, 146
166
14
Makedonci (carevi) 8, 18, 25, 64, 85 sq., 132,
140, 150
Makedonija 14, 62, 82, 85, 101, 118, 120, 164,
170
- jugoslovenska 100, 118, 119, 121, 123
Makedonska renesansa 26, 80, 88, 146, 156
Mal (Emil) 166
Mala Azija 8, 10, 12, 18, 20, 75, 80, 85, 122
Manastir 100
Mancikert
Manirizam
80, 140
120
Marija vidi Bogorodica
Martirijum 60, 62, 101
Mariirolog
vidi Menolog
Martorana
vidi jo Bogorodica
Mhata
Mecena, mecenatstvo
Mediteran ili Sredozemno more
Menolog
- iz Baltimora
134
110
144
50
8, 18
139, 134
136
- iz Moskve 136
Mesemvrija
vidi ostale u vezi sa Me-
semvrijom
Mesopotamija
Mihajlo
Mihajlo II
8
43, 150
76
160 Mihajlo VIII Paleolog
Mije (Gabrijel)
Mikrokosmos (crkva)
89, 110, 125, 139
Milano
Mileeva
Milijon
55, 62
63
164, 168
76
Mirelajon vidi Spasitelj (crkva).
Mistra 82, 85, 91, 92, 94, 97 sqq., 101 sq.,
160, 162, 165, 167, 170, 172
vidi i druge u vezi sa mistrom
MitropoJija (Mala), Atina 96
- sv. Dimitrija, Mistra 97
Mojsije prima tablice Zakona na Sinaju 129
132
Molitva Joakima i Ane
Monemvazija vidi Sveta Sofija
Monreale
Moreja
Moskva vidi Menolog i Muzej
111
99, 114
14, 92, 97
Moeja ili damija 64, 85
Mozaik 17, 19, 26, 30, 32, 38, 39, 41, 57, 68,
72, 81, 83, 96, 105, 109, 113, 117, 161
Mozaik u Overnju
Mramorno more
77
44
Muslimani, muslimanski 18, 22, 25, 26, 39,
75, 146, 148
Muzej Luvr, Pariz
Muzej u Baltimoru
45, 156
156
- u Carigradu
- u
Lenjingradu
- u Moskvi
-u Skoplju
-u Sofiji
- u Tbilisiju
- Viktorija i Albert
- Vizantijski, Atina
Muzeo Sakro, Vatikan
Nadgrobni spomenici
Natan (prorok)
Neikonski

Nerezi 101, 118 sq.,
Neseber (ili Mesemvrija)
Neverstvo Tomino
(patrijarh)
Foka
III Votanijat
Niclo
Nikander
Nikeja
Nil (sveti)
Nominalizam
Normani, normanski
Normanski kraljevi
Novi akademizam
"Novi manastir (crkva), Hios
Novi Pazar
Nubijska pustinja
150, 156
175
175
175
156, 170
154
150
160, 173, 175
137
160
131, 132
26, 124
38, 40, 148
121, 142
101
108
77 sq.
10
53, 140
44
23, 130
12, 168
76
174
18, 100
10, 115 sq.
172
108
162
8
Numizmatika 76
Oci crkve 124
Odigitrija vidi Bogorodica
Odricanje Petrovo 139
Ohrid 101, 116, 164, 168, 170, 172, 175
vidi jo Sveti Kliment i Bogorodica Peri-
vlepta
Olimp (planina) 66
Omejadi, omejadsld
Opeka
Oplakivanje (Hristovo)

Orlandos
Ornamentaini ukras
Osmanlije vidi Turci
Otonska (umetnost)
144
85 sqq., 92
118
66
103
141, 143
40, 148
197
Padova 76
Palaco Venecija, Rim 152
Palata 30, 31, 102, 103
- carska (ili palata careva carigradskih)
28, 32, 44, 50, 70, 75, 77, 85, 102, 156
- kraljevska u Palermu 17, 31
Paleolozi 16, 30, 56, 67 sq., 70, 32, 86, 95,
98 sqq., 100 sq., 103, 114, 150, 160 sqq., 166,
168, 170, 171, 172, 175
Palermo 99, 111, 112
vidi Kapela Palatina i Carska
pala ta
Palestina 10
Pamakaristos vidi Bogorodica
Pantanasa vidi Bogorodica
Pantanasa 126
Pantokrator (manastir), Carigrad 93, 118,
154
Pantokrator (Hristos) 3, 107, 111
Pantokrator (crkva), Mesemvrija
Parigoritisa vidi Bogorodica
Pariski 20
sq.,
127,
115
101
128
Pariski 54
Pariski 64
Pariski 70
Pariski 74
Pariski 134
Pariski 135
Pariski 139
Pariski 510
Pariski 550
Pariski 923
Pariski 1242
Pariski 2243
Pariski supi. 247
Parmski palat. 5
Parnas (planina)
Partenon
Paskal I (papa)
Patleina, Preslav
Patmos 33
Pavlikijanci
161
29, 136, 141, 144
134
108, 135, 140 sq.
162
162
65, 130, 132 sq., 143
21, 130, 134, 144
141, 144, 145
147
13, 161
162
23, 130
(crkva ili kapela)
Peloponez
139, 141, 142
66
95, 111
153
96, 101
147
24
15, 61, 125
82, 97
Perivlepta vidi Bogorodica
Peristera
Peristrema (dOlina)
Persija
198
90
126
38, 45, 102
Petar (sveti)
Pilpaj (basne)
Pirdop
Piza
Plisk<:>.
Poklonjenje mudraca
Pompoza (sudska
Porta Panagija
48
147
62sq.
18
64, 88, 101
136
103
100
Portreti
Postanje
Pranje nogu
53, 108, 118, 124, 137
115
Pravoslavlje (Trijumf)
Pravoslavni
Preo braenj e
Preobraenje (crkva), Atina
Preslav
vidi jo Patleina
Prespa (Prespansko jezero)
Prilep
108, 111
29, 75, 78
14, 51, 75
24
89
26, 101
88, 101
100
Prima Porta (Livijina Rim H6
Pripremanje klinaca za Golgotu 172
Prizren 164
Profana (umetnost) 22, 32, 84, 103, 146,
148 sqq.
Proroci (Muli)
Prorok
Proskini.tar
Proskomidija
Protezis
Psaltir
Rajnska oblast
H.askol

134
45, 107 sq., 137
128
59
59
6S, 127, 128, 131, 134, 140
38
51
63, 108, 135
Ravena 105
vidi San Apolinare Nuovo
Reformacija
Reg. l, Vat bibI.
- 1613, Vat. bibl
25
130, ]44
134
Reg. Sucv. 1, Vat bibI. 129
Religiozne ideje 51, 55
Rim, rimski 8, 25, 51, 63 sq., 80, 85, 107, 146
vidi razne u vezi sa Rimom
107, 136, 165
Rodos 14
Roman II
Roman I La){apen
Roman II i njegova ena
48
30, 93
152
Romanska (umetnost)
Roer II
Rumuni
Rusija
Sabor
vaseljenski
- u Firenci
22, 40, 92
114
16
154 12, 36, 64, 116, 119,
78,
75, 78,
16<1
164
58
5a
142, 166
- u Lionu
- u Trulu
Sacra Parallela, par. 923 147
147
105
154
154
Salerno
San Apolinare Nuovo, Ravena
San Paolo fuori le mura, Rim
Sant Andjelo (Monte)
Sasanidski 44, 78
Selduci vidi Turci
Semiti, semitski 8, 124
Sen Zos, Pa-de-Kale 45
Ser 88, 100, 112
Sicilija, sicilijanski 16, 100, 102, 112, 114 sq.,
120, 168
Silazak u ad 15, 68, 108
Sinaj (gora) 136, 141, 171, 175
Sinaj (gora) N2 204 136
Sintronos
Sirija
Skidanje s krsta
Skili.ca vidi Hronika
Skiros
Skladnost
Skoplje
vidi Muzej
Skripu
Skulptura
Slikarstvo monako
- crkava
- tafelajsko
- u rukopisima
- zidno vidi freske
Sloveni
59
8, 10, 146, 170
118
92
118
101, 118, 175
92
148
122
122, 124
126, 174
78, 128
10, 16, 56
Smirna 18
Sofija vidi Muzej
Solun 8, 18, 34, 85, 90, 94, 96, 98, 100 sq.
vidi i druge u vezi sa Solu-
nom

Sparta
vidi Mistra
162, 168, 172
88, 97, 162
i Sveti Nikon
Spasitelj (crkva), Carigrad 93
Spasitelj Likodimu, Atina 95
vidi Hristos Likodimu
Srbija, srpski 14, 82, 101, 116, 160, 162, 164,
168
Srebro
Sretenje
Stanimaka

Staro
Stiris
Strani sud
Studion (manastir)
Suzdalj
Sva('ta oko ikona
Sveta Irina, Carigrad
- Katarina, Solun
- Konstanca, Rim
152
107, 118
99
62, 88, 100, HO, 147
164, 170
108
114, 119, 171, 175
108, 138
154
75
62sq.
93, 95
170
- Paraskeva, Mesemvrija 101
- Sofija, Carigrad 64, 66 sq., 105 sq, 107,
115, 128, 144
- Sofija, Edesa
- Kijev
- Mistra
- Monemvazija
-- Ohrid
Solun
Sveta Teodora, Arta
Sveta trojica
Sveta Varvara, Soganli
Svet <l zemlja
92
64, 110, 116, 150
97
96
101, 116, 119
72, 105, 112
99
Svetac 9, 19, 41, 48, 51, 120,
24
15
14, 82
136, 150
174, 175
66
Sve Lac-patron crkve
Svete planine
Sveti Ahilije (ostrvo)
- Apostoli, C<lrigrad
- - Solun
- Dimitrije, Arta
- - Solun
- - Vladimir
Sveti duh
Sveti Solun
- Ilija, Solun
- Jevstatije, Kapadokiju
88
64, 112
89,93,95
99
95, 170
116, 119, 150
107
- Jovan (crkva), Mcsemvrija
112
95
124 sq.
101
- Aliturgitos, Mescmvrija
- - Teolog, Mesemvrija
101
89
199
- Kliment, Ohrid 164, 168, 170, 172
vidi jo Bogorodica Perivlepta
- Luka (ili Hosios Luka), Fokida 19, 39
57, 87, 109, 170
- Marko, Venecija 30, 112, 150,
- - (riznica), Venecija 9, 31,
151, 156
- Nikon, Sparta
- Pantelejmon, Solun
- Teodor, Mesemvrija
Sveti Tcodori, Atina
- - Mistra
- Vasilije, Arta
154, 160
48, 150,
88
95
101
95
96
99
Svod,
Svod
63, 64, 87 sq., 93
87 sqq.
- Krstasti
Spanija
Stip
Taksijarsi
Tajna
Tavor
Tbilisi vidi muzej
Tekfur Seraj
Tempion vidi ikonostas
Teodor (monah)
Teodor Metohit
Teodora
87 sq.
40
100
95
107, 111
24
31, 103
38
68
76
Teofil (car) 28, 64, 76 sq.
Teotokos vidi Bogorodica
Tesalija
Tokale
'l'okale I

Torino, Univerzitetska biblioteka
Trapezunt

Trefila
Trier
Trikala
Trikonhos
100
124
126
114, 150
134
10
170
97
63
88, 100
95
Trogloditski ili (manastiri ili sve-
tilita) 20, 122
Turci, turski 7, 10, 14, 50, 56, 66, 70, 93
122
Turci Osmanlije
- Selduci
Ulazak uJerusalim
Umetnost aristokratska
200
84
80, 140
118
20
- dvorska arabljanskih vladara 77 sq.
20
110
120
- gradskog stanovnitva
- islamska
- kolonijalna
- narodna 20, 122
- oblasna (provincijska) iIi regionalna
121, 124, 126
- pod vizantijskim uticajem 120
- vizantijska dvorska 20, 76, 122
vidi carski Dvor
Vasilije I Makedonac
-II
- sveti
- - (njegova smrt)
Vatoped
30, 80, 132
133, 134
124
145
112
Vavedenje 111
Va znesenj e 72, 105, 112, 116
Veliki praznici 118, 174
vidi jo Ciklus Velikih praznika
Venecija, Venecijanci, venecijanski 9, 14,
16, 18, 97, 112, 114, 152
vidi Sveti Marko
Vez
Viljem II
Vizantijske provincije II Aziji
- - u Evropi
36, 58, 70
114
121, 122
122
vidi provincijsku umetnost
Vladimir 115, 119
vidi Sveti Dimitrije
Vlaherne 102, 103, 118
vidi Bogorodica Vlaherna
Vrlina 166
Zalmvkazje, zakavltaski 63 sq.
Zapad, 16, 17, 18, 22, 24, 31,
36, 38, 40, 55, 62, 80 sq., 85, 99, 102, 148,
150, 172
Zavet (stari) 142
Zeirek damija vidi Pantokrator (manastir)
Zeme n 172
Zlatarstvo 38, 40
Zlatni presck 68
Zlidusi 126
W6

Zerfanion (G. de) 125
Zivopisno (traenje ivopisnog) 99
Zivotinje i 150
SADRAJ
I DEO: OP$TE KARAKTERISTIK.E VIZANTIJSKE UMETNOSTI ---
T. GEOGRAFSKI I ISTORI.JSKI OKVIR -
II. POLJA DELATNOSTI
III. TEHNIKE
IV. UTICAJ IDEJA
II DEO: ISTORIJSKI PREGLED
VIZANT!JSKE SREDNJOVEKOVNE UMETNOSTI -
Strana
5-72
7
28.
38
49
73-175
I. UMETNOST ZA VREME VLADA VINE IKONOKLAST A (726-843) - 75
II. POLET POSLE IKONOKLAST KRIZE I VELIKE ETAPE ISTO-
mJE OVE UMETNOSTI DO PADA VIZANTIJE -
III. ARHITEKTURA OD IX DO XV VEKA - -.
Opti podaci (35). Spomenici (93).
IV. SLIKARSTVO, VAJARSTVO I ORNAMENTALNE UMETNOSTI OD
KRAJA IKONOKLAZMA DO KRSTA$KOG CARI-
80
85
GRADA 1204 - - - - - - - - - - - - - - - 105
Mozaik (105). Zidno slikarstvo (116). Minijature (128). Skulptura (148).
Emalj (152). Zlatarstvo (154). Ukraena svila (156).
V. FIGURATIVNE UMETNOSTI OD XIII DO XV VEKA -
Dodatak
Istorijski okvir, datumi (178). Bibliografija (179). Karta Vizantijskog Car-
stva u srednjem veku (130-181). Table u boji (132). Spisak mesta gde se
rukopisi i predmeti reprodukovani li boji (183). Planovi (183).
autora fotografija li boji (133). Fotografije arhitekture (184-192).
Registar (193-200).
160
177-201
STAMPA RADIA
BEOGRAD, JAKrCEVA 9 - 1969.
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1