Giao Trinh Mo Hinh Hoa Moi Truong Bui Ta Long

http://www.ebook.edu.
vn

Knh mong s ng gp kin ca tt c bn c.
Nhng ng gp qu bu ca bn c s gip cc tc gi
nng cao cht lng gio trnh ny.

Gio trnh ny trnh by c s l lun v thc
tin xy dng, ng dng m hnh ton phc v cho
cng tc bo v mi trng. Cc khi nim c bn
nh m hnh, m hnh mi trng, m hnh ha bi
ton bo v mi trng khng kh, mi trng nc
mt, nc di t c trnh by. Trong gio trnh
cng dnh s lu c bit cho nhng ng dng c
th trong bi ton bo v mi trng trn t nc
chng ta.
Gio trnh hng ti i tng l sinh vin, hc
vin cao hc chuyn ngnh mi trng v mt s
ngnh lin quan, cng nh ging vin, nghin cu
vin ti cc trng i hc v vin nghin cu.

http://www.ebook.edu.vn

Bn quyn @ 2008 - Bi T Long, tin s khoa hc,

Li cam n

Gio trnh ny ra i c l nh s ng vin v h tr ca qu thy c
ng nghip m tc gi c dp lm vic v cng tc.
Tc gi xin chn thnh cm n Lnh o Vin Mi trng v Ti nguyn,
i hc Bch khoa, i hc quc gia TP. H Ch Minh, i hc nng lm
TP. H Ch Minh, i hc Khoa hc Hu, i hc bn cng Tn c
Thng TP. H Ch Minh, i hc K thut Cng ngh TP. H Ch Minh,
i hc Yersin TP. Lt mi tc gi tham gia ging dy cho sinh
vin, hc vin cao hc chuyn ngnh mi trng.
Tc gi cng gi li cm n chn thnh n cc thnh vin Phng Tin hc
Mi trng, Vin Mi trng v Ti nguyn, i hc Quc gia Tp. H
Ch Minh, cc thnh vin khc ca nhm ENVIM tham gia thc hin
cc phn mm gn vi m hnh.
Tc gi by t li cm n chn thnh n cc thy phn bin dnh
nhiu thi gian c v ng gp kin nhm nng cao cht lng ca
ti liu ny.
Cui cng tc gi xin cm n cc hc tr ca mnh tham gia rt nhit
tnh phn x l s liu, nhp s liu cng nh kim tra phn mm, cng
nhiu h tr khc nng cao gi tr v mt thc tin cho gio trnh ny.



Li noi au

M hnh ha vi s tr gip ca cng ngh thng tin trong thi i ngy
nay tr thnh mt nhnh quan trng ca khoa hc hin i v l mt
cng c rt mnh nhn thc th gii xung quanh. Nghin cu m hnh
ha v ng dng trn my tnh m ra nhng chn tri mi nhn din s
ph thuc ca tin hc vi ton hc v cc ngnh khoa hc khc c t
nhin ln x hi.
Khi nim m hnh chng ta lm quen t thi th u. chi t,
my bay hay chic tu l nhng tr chi yu thch ca con trai; bp b,
con gu bng l nhng tr chi khng th thiu ca b gi. Trong nhn
thc ca tr em, trong qu trnh nhn bit th gii bn ngoi, nhng
chi nh vy v thc cht l cc m hnh ca th gii thc. tui thiu
nin i vi nhiu em th cc tr chi lego, cc m hnh lp rp t, my
bay, tu thy gn ging vi thc t tr nn quyt nh trong vic la
chn ngh trong tng lai.
Nh vy m hnh l g ? Ci g chung gia mt bn l chic tu tr chi
vi hnh v c th hin trn mn hnh my vi tnh, th hin mt m hnh
ton hc tru tng ? C mt iu l ging nhau: trong c hai trng hp
chng ta c hnh nh ca mt i tng thc, thay th bn gc no
c thc hin vi tin cy v c th no . Ni mt cch khc, m
hnh l biu din i tng di mt dng no , khc vi dng thc ca
n.
Trong hu ht cc ngnh khoa hc v thin nhin, v th gii sinh vt hay
v c, v x hi, vic xy dng v s dng m hnh l mt th v kh rt
mnh nhn thc x hi. Cc i tng v qu trnh thc thng rt a
dng v phc tp cho nn cch tt nht nghin cu chng l xy dng
m hnh. M hnh c xy dng ch gi li mt s mt ca hin thc v

v th n n gin hn. Kinh nghim pht trin khoa hc trong nhiu th
k khng nh tnh ng n ca phng php tip cn nh vy.
Gio trnh ny hng ti i tng sinh vin chuyn ngnh mi trng,
cng nh mt s ngnh c lin quan. Bn cnh gio trnh ny cng c
ch cho hc vin trn i hc cng nh ging vin, nghin cu vin thuc
cc c s o to v nghin cu trong nc.
Gio trnh ny c bin son da trn ti liu ging dy mn hc ny vo
cc nm 2005 - 2008 cho sinh vin v hc vin cao hc ti Vin Mi
trng v Ti nguyn, mt s trng i hc khc. Trong gio trnh ny
tc gi c gng bm st thc tin ca t nc cng nh chng trnh
o to ngnh mi trng. D c nhiu c gng nhng chc chn gio
trnh ny vn khng th trnh khi nhng tn ti v hn ch. Tc gi rt
mong nhn c s ng gp kin ca qu ng nghip cng nh bn
c gn xa c quan tm ti ng dng m hnh ha trong qun l mi
trng cng nh trong nghin cu mi trng. Gp xin gi v a ch
longbuita@yahoo.com, in thoi 0918017376 hoc theo a ch trn
trang Web: www.envim.com.vn.

TP. H Ch Minh, thng 6/2008
Tc gi: TSKH. Bi T Long


DANH MUC CAC T VIET TAT

BOD Nhu cu oxy sinh ha
C Cacbon
CAP Computing for Air Pollution Phn mm tnh ton
nhim khng kh
CBOD Nhu cu oxy sinh ha cc hp cht cacbon
COD Nhu cu oxy ha hc
DIP Phtpho v c ho tan
DO Oxy ha tan
DOM Cht khong ha tan
DON Nit hu c ha tan
DOP Photpho hu c ha tan
EC dn in
ENVIM ENVironmental Information Management software phn
mm qun l mi trng
ENVIMAP ENVironmental Information Management and Air
Pollution estimation Phn mm tnh ton m phng
nhim khng kh
ENVIMQ2K Phn mm m phng cht lng nc knh sng c ng
dng GIS
GIS H thng thng tin a l
GIS Geographic Information System H thng thng tin a
l

GMS Groundwater Modeling System phn mm m phng
nc di t
IN Nit v c
IP Photpho v v
NBOD Nhu cu oxy sinh ha cc hp cht nit
NH
4
Ammonia
P Phtpho
PO
4
Phtphat
QUAL2K Phn mm m phng cht lng nc knh sng ca M
SBOD Nhu cu oxy ca bn lng
SS Cht rn l lng
TDS Tng cht rn ha tan
TN Tng nit
TN Tng nit
TP Tng photpho

.


MUC LUC

Li cm n ........................................................................................................iii
Li ni u ......................................................................................................... v
Danh mc cc t vit tt .......................................................................................vii
Mc lc ........................................................................................................ ix
M U ......................................................................................................... 1
Tnh cp thit ca mn hc................................................................................. 1
Mc tiu ca mn hc......................................................................................... 2
Ni dung mn hc............................................................................................... 2
Phng php, cng c c s dng.................................................................. 5
Gii hn ca phng php m hnh.................................................................... 5
CHNG 1. TNG QUAN V M HNH HA MI TRNG ..................... 7
1.1. M hnh vt l v ton hc .......................................................................... 7
1.2. Vai tr ca m hnh...................................................................................... 9
1.3. M hnh nh l cng c qun l v nghin cu mi trng ..................... 13
1.4. S phn loi m hnh v cc nguyn l m hnh ha ................................ 17
1.5. M hnh ha mi trng v s phn loi chng........................................ 19
Cu hi.............................................................................................................. 25
Ti liu tham kho ............................................................................................ 25
CHNG 2. NHNG KHI NIM C BN CA M HNH HA
MI TRNG............................................................................. 26
2.1. Cc giai on c bn ca qu trnh xy dng m hnh mi trng .......... 26
2.2. Cc thnh phn trong qu trnh m hnh ha mi trng.......................... 37
2.3. S phn loi m hnh mi trng ............................................................. 39
2.4. Cc nguyn l c bn p dng trong xy dng m hnh mi trng........ 45
Cu hi.............................................................................................................. 46
Ti liu tham kho ............................................................................................ 47
CHNG 3. CC YU T KH TNG NH HNG LN S
PHT TN CHT NHIM KHNG KH .............................. 48
3.1. S pht tn ca cht kh trong kh quyn ................................................. 48
3.2. Cc iu kin nh hng n s pht tn ca kh trong kh quyn ........... 51
3.3. n nh ca kh quyn.......................................................................... 56
Cu hi.............................................................................................................. 69
Ti liu tham kho ............................................................................................ 70

CHNG 4. M HNH HA NHIM KHNG KHI THEO
PHNG PHP GAUSS.71
4.1. Phng trnh c bn m t s truyn ti v khuch tn cht nhim....... 71
4.2. M hnh Gauss tnh ton lan truyn cht nhim khng kh .................... 75
4.3. M hnh pht tn nhim khng kh ISC3................................................ 89
4.4. Bi tp ng dng m hnh Gauss ............................................................. 103
Cu hi ............................................................................................................ 112
Ti liu tham kho .......................................................................................... 112
CHNG 5. M HNH HA NHIM KHNG KH THEO
PHNG PHP BERLIAND.................................................... 113
5.1. Cc phng php tip cn chnh trong vic m t
khuch tn kh quyn................................................................................ 113
5.2. M hnh Berliand tnh ton lan truyn cht nhim trong kh quyn..... 118
5.3. Cc bc t ng ho tnh ton theo m hnh pht tn
nhim khng kh.................................................................................... 125
5.4. M hnh pht tn nhim khng kh Sutton............................................ 135
5.5. Phng php tnh ton nng trung bnh.............................................. 140
5.6. M hnh Berliand k thut ....................................................................... 144
5.7. Bi tp ng dng m hnh Berliand ......................................................... 151
Cu hi ............................................................................................................ 164
Ti liu tham kho .......................................................................................... 165
CHNG 6. MT S KIN THC C BN LIN QUAN TI
M HNH HA CHT LNG NC................................... 166
6.1. Hin tng lan truyn cht trong mi trng nc ................................. 166
6.2. Chuyn ti ................................................................................................ 170
6.3. Khuch tn / phn tn............................................................................... 173
6.4. S phn .................................................................................................. 197
6.5. M hnh ha cht lng nc h ............................................................. 200
6.6. Bi tp ng dng ...................................................................................... 214
Cu hi ............................................................................................................ 219
Ti liu tham kho .......................................................................................... 219
CHNG 7. M HNH STREETER PHELPS M PHNG
CHT LNG NC TRN KNH SNG........................... 220
7.1. Nhu cu oxy sinh ho (BOD)................................................................... 221
7.2. S nhim do cc cht hu c ................................................................ 223
7.3. Cc im lu v nhu cu oxy sinh ha ................................................. 225
7.4. S oxy ha cc hp cht ca nit............................................................. 227
7.5. ng cong din tin oxy ha tan (ng cong lm) ............................. 230
7.6. M hnh Streeter Phelps........................................................................ 232
7.7. Bi tp ng dng m hnh Streeter .......................................................... 242
Cu hi ............................................................................................................ 252
Ti liu tham kho .......................................................................................... 253
CHNG 8. M HNH DNG CHY V LAN TRUYN CHT
CHO KNH SNG..................................................................... 253

8.1. Phng trnh vi phn ca dng chy v lan truyn cht .......................... 253
8.2. Phng php s gii phng trnh vi phn ca dng chy
v lan truyn cht trong sng................................................................... 262
8.3.Gii s phng trnh dng chy v lan truyn cht cho knh sng. ......... 274
Cu hi275
Ti liu tham kho .......................................................................................... 276
CHNG 9. M PHNG CHT LNG NC BNG
PHN MM QUAL2K............................................................... 276
9.1. Tng quan v m hnh QUAL2K............................................................ 276
9.2. S phn on trong QUAL2K ................................................................. 277
9.3 Cn bng lu lng.................................................................................. 279
9.4 Cc c tnh thu lc................................................................................ 281
9.5 Thi gian di chuyn ................................................................................. 288
9.6 Cng thc tnh h s phn tn theo hng dng chy ............................. 288
9.7 M hnh nhit ...................................................................................... 289
9.8 M hnh tnh ton cho cc phn t........................................................... 304
9.9 Phn mm ENVIMQ2K ng dng GIS m phng cht lng
nc knh sng ........................................................................................ 327
9.10. Bi tp ng dng phn mm ENVIMQ2K m phng cht lng
nc knh sng do nhiu ngun x thi .................................................. 359
Cu hi............................................................................................................ 380
Ti liu tham kho .......................................................................................... 380
CHNG 10. M HNH HO NC DI T........................................ 381
10.1. Tng quan v cc m hnh nc di t.............................................. 381
10.2. iu kin u......................................................................................... 387
10.3. iu kin bin. ....................................................................................... 388
10.4. Mt s phn mm c s dng rng ri .............................................. 391
10.5. ng dng phn mm MODFLOW v MT3DMS tnh ton
m phng lan truyn nit trong nc di t - ly TPHCM
lm v d nghin cu ............................................................................. 393
Cu hi............................................................................................................ 427
Ti liu tham kho .......................................................................................... 427
BNG ..................................................................................................... 429
HNH ..................................................................................................... 432
BNG TNH I NV O NNG ...................................................... 444


TONG QUAN VE MO HNH HOA
MOI TRNG

Hin nay khng c mt lnh vc nhn thc no m ngi ta khng ni n
m hnh. Trong ngha rng, m hnh c hiu l mt cu trc c xy
dng trong t duy hoc thc tin, cu trc ny ti hin li thc t dng
n gin hn, cng thc hn v trc quan hn. Phn trnh by di y s
lm sng t hn v m hnh v m hnh ho mi trng.
1.1. MO HNH VAI IY VA IOAN HOC
Trong lch s pht trin con ngi tng s dng m hnh. M hnh l
nhng bc tranh n gin v thc t v l cng c gii quyt nhiu vn .
D nhin, m hnh s khng bao gi cha ng tt c cc c tnh ca h
thng thc, bi v, chnh n khng phi l h thng tht. Nhng iu quan
trng vic m hnh cha ng tt c cc c tnh c trng cn thit trong
phm vi ca vn cn gii quyt hay m t.
ngha thc tin ca vic s dng m hnh c l c minh ha tt nht qua
nhng v d trong thc t. Trong nhiu nm, ngi ta s dng cc m
hnh vt l ca con tu xc nh mt nghing, gip con tu c c s cn
bng trong nc. M hnh vt l nh vy s c hnh dng v mt s thng s
chnh ging con tu tht s, nhng n khng cha tt c cc chi tit chng
hn nh: s trang b my mc, cch b tr ca cabin, v.v Nhng chi tit
nh vy th khng lin quan n mc ch ca m hnh cn nghin cu.
Nhng m hnh khc ca con tu p ng cc mc ch khc: cch b tr ca
cc cabin khc nhau, s cc ng dn...
T , chuyn gia hng u v m hnh mi trng ngi an Mch
Jorgensen M.E. /[6]/ cho rng m hnh mi trng phi mang nhng c
tnh lu n kha cnh qun l hay vn mang tnh khoa hc, y
chnh l iu m cc nh nghin cu mong mun. Mi trng l mt h
Chng 1
Giao trnh Mo hnh hoa moi trng

8
thng phc tp hn nhiu mt con tu, v iu ny ni ln rng m hnh
mi trng l vn cc k phc tp. Tuy nhin, nh nhng nghin cu
mnh m trong nhiu thp k qua nn ngy nay c th thit lp c
nhng m hnh mi trng mang tnh thc tin cao.
Jorgensen so snh m hnh mi trng vi cc bn a l (trn thc
t bn a l cng chnh l nhng m hnh). Cc loi bn khc nhau
p ng nhng mc ch khc nhau. C nhng bn dng cho my bay,
tu thy, xe hi, xe la, cc nh a cht v cc nh kho c hc v
v.vTt c chng u khc nhau, bi v chng cn tp trung vo cc chi
tit khc nhau. Hn th na, bn khng bao gi cha ng tt c chi
tit ca khu vc a l quan tm, bi v hu ht l khng lin quan v m
h i vi mc ch chnh ca bn .
Tng t vi cc bn a l m hnh mi trng tp trung vo nhng
mc tiu chnh cn quan tm. Mc tiu chnh ca m hnh s b lu m nu
m hnh lu ti qu nhiu chi tit khng lin quan. C nhiu m hnh
khc nhau ca cng mt h sinh thi, v m hnh thch hp s c chn
la ty theo tng mc tiu ca m hnh.
M hnh c th l vt l, chng hn nh m hnh chic tu th nghim dng
o lng cc tham s thy ng lc hc, hay c th l m hnh ton hc,
n m t nhng c trng chnh ca h sinh thi v nhng vn lin quan
bng ngn ng ton hc.
Nhng m hnh ton ang c ch c bit trn th gii hin nay.
Nhiu hi ngh, hi tho quc t ln v phng php m hnh c t
chc nhiu ni trn th gii. Lnh vc ca m hnh mi trng pht
trin rt nhanh chng trong 2 thp k qua do nhng nhn t chnh sau y
/Jorgensen S.E., 1989/ :
1. S pht trin ca cng ngh my tnh, cho php chng ta x l nhng
php tnh ton rt phc tp.
2. Nhng hiu bit chung v cc vn nhim, bao gm vic loi tr
hon ton nhim l khng kh thi, nhng vic kim sot nhim
thch hp vi nhng ngun kinh t gii hn i hi s cn nhc ng
v nhng nh hng ca nhim tc ng ln h sinh thi.
3. Kin thc v mi trng ca chng ta v cc vn v sinh thi gia
tng ng k. c bit, chng ta lnh hi c nhiu kin thc hn
v mi quan h nh lng trong h sinh thi, thuc tnh sinh thi v
cc nhn t mi trng.
Chng 1 TONG QUAN VE MO HNH HOA MOI TRNG

9
1.2. VAI IPO CUA MO HNH NHU MOI CONG CU kEI NOI IHE GIOI
IU NHIEN VA XA HOI IOAI NGUOI
Ngy nay hu ht cc ngnh khoa hc u s dng m hnh. Tuy nhin c rt
nhiu phng php tip cn khc nhau cng s dng thut ng m hnh. Vi
nhiu nh nghin cu m hnh c hiu l cc m hnh s phc tp chy trn
my tnh, trong mt s ngnh khoa hc khc m hnh c hiu nh mt dng
mu tng t. M hnh khng ch xut hin trong khoa hc t nhin m cn
xut hin trong khoa hc x hi. Nh vy ng dng ca m hnh rt rng,
chng gip cho qu trnh thng qua quyt nh trong cuc sng hng ngy.
Nh vy, m hnh l mt khi nim c bn ca khoa hc v ng vai tr c
bit quan trng trong khoa hc mi trng ni cc php th nghim rt kh
tin hnh, trong nhiu trng hp l khng th (bn cnh yu t khng th b
qua l gi thnh rt cao cho cc th nghim). Mc d m hnh c
ng dng rng ri trong nghin cu mi trng nh nhiu vn lin quan
ti l lun v thc tin ca phng php m hnh vn l i tng tho lun
ca nhiu hi ngh ln trn th gii. Mt trong s ny c trnh by trong
[5]. Trong chng u tin ca cun sch ny vi nhan M hnh nh mt
cng c chnh kt ni t nhin v x hi, nh khoa hc Nico Stehr a ra
mt cch nhn tht d hiu v m hnh Tht d dng v mt biu hn l
m t chnh xc nhng iu thc t ang din ra. Theo quan im ca
Stehr, trong nghin cu khoa hc, thu thp thng tin v i tng nghin cu
l cha , cn thit phi tng qut ha d liu c thu thp thnh cc cng
thc. Bi v cc cng thc ny s gip ta gii quyt nhng bi ton tng t
v nh cch ni ca Stehr l gip ta m rng phm vi hiu bit v lm giu
tri thc.
Cng theo Stehr mc d m hnh c ng dng trong nhiu lnh vc khoa
hc (nh l nhng sn phm tr tu) nhng vai tr, chc nng ca m hnh
trong khoa hc t nhin v khoa hc x hi vn cn l ti c tho lun
ti cc Hi tho v khng phi lc no cng nhn c s nht tr cao ca
cc nh khoa hc. Ni dung c tho lun nhiu l ngn ng din t, cch
gii thch, tnh thc tin, ngun d liu, cch hiu, s m t, cu trc, l
thuyt v nhiu iu khc na /[5], trang 1/. Hn th na, bn thn thut
ng model cng c nh ngha theo nhiu cch khc nhau (The
American Heritage Dictionary of the English Language, New York:
Houghton Mifflin 1969):

10
1. M hnh l mt i tng nh, thng c xy dng theo t l, n m
t mt vi i tng thc t trong t nhin.
2. M hnh l mt mu th hin mt s vt cn cha c xy dng trn
thc t, c xem nh l k hoch (trn thc t s ln hn mu) v s
c xy dng.
3. Thut ng model c th l mt mu c s dng trc nghim v
ng php hai mu cu c cu trc vn phm tng phn nhau.
(Noam Chomsky)
4. Thut ng modelc th c dng nh mt kiu mu thit k ca
mt i tng c th. V d c th ni chic xe ca anh ta l mu xe
ca nm ngoi.
5. Thut ng model c th c dng cho i tng l ngi tiu biu
cho mt hay nhiu tiu ch khc nhau.
6. Thut ng model c th l ngi hay vt th phc v cho ha s hay
ngi chp hnh ngh thut.
7. Thut ng model c th dng ch ngi c ngh nghip l trnh din thi
trang.
Nhng khi nim theo danh sch trn l cha hon ton y , tc gi
Stehr thm vo mnh sau:
1. M hnh l cng c tt
2. M hnh ton hc cn tt hn.
Cc khi nim trn mt phn no tr li cu hi v vai tr v chc nng ca
m hnh trong khoa hc. Nu ai c gng a ra mt mu s chung nht
cho cc m hnh, th chnh l chc nng quan trng nht ca chng l s
gim thiu phc tp ca phm vi yu cu. Ty theo bi cnh c th, trong
tng lnh vc khoa hc c ng dng m hnh s c nhng phm vi yu cu
c th i vi tng m hnh. xc nh phm vi gii hn ca tng m hnh
chng ta cn xc nh bt u t u, cc vn quan trng no cn quan
tm l g, chng ta mong mun tm kim li gii p g v nh gi nhng li
gii c th tm thy c nh th no.
din ra s tranh lun gia cc nh khoa hc trn th gii v vai tr ch
thc ca m hnh trong khoa hc. Theo quan im ca nh vt l ngi Php
Pierre Duhem /xem [5], trang 3/ m hnh trong khoa hc ch l mt cng c
gii thch v l thuyt v c th c loi b mt khi mt l thuyt khc

11
c pht trin. p li nh vt l ngi Anh Campell /xem [5], trang 3/ cho
rng vai tr ca m hnh vt qu gii hn nh Duhem ch ra, c th l m
hnh l mt cng c tr gip nghin cu khoa hc m hnh l mt phn thit
yu (ca l thuyt), khng c n l thuyt s hon ton khng c gi tr
Theo quan im ca Stehr khng tn ti phng php chung cho m hnh
ha. Tuy nhin, c hai thuc tnh sau y thng c quan tm trong qu
trnh m hnh ha, l:
- Cht lng m hnh c cng cu trc
- Kt qu nh lng c to ra t m hnh.
Trong phn minh ha cho lp lun v quan im khoa hc ca mnh Stehr
a ra mt lot cc v d m hnh cng qu trnh m hnh ha din ra
trong cc lnh vc khc nhau nh m hnh x hi, m hnh kinh t, m
hnh kh hu nh mt m hnh kt ni x hi vi thin nhin /[5]/.
Cc nh khoa hc Nga coi m hnh l cng c gip d bo cng nh
tnh ton trc nhng hu qu c th trong thc thi cc d n kinh t v
pht trin x hi. Trong thc t, bi ton c quan tm su sc ca
nhiu d n l a ra c cu tr li cho cu hi : iu g s xy ra
nu , v do vy bi ton d bo hu qu c th xy ra do vic thc
hin tc ng ny hay tc ng khc l bi ton trung tm ca nhiu
nghin cu. D bo ny c xy dng trn nhng tri thc v c trng
ca cc qu trnh xy ra trong thin nhin, qui lut pht trin x hi v
s nh hng ln nhau trong mi quan h tng h ny.
Cc giai on cn thit cho nghin cu khoa hc mt qu trnh bt k
din ra trong thin nhin, trong c d bo s pht trin ca n l :
- Xy dng m hnh ca qu trnh cn nghin cu,
- Pht biu nhng gii hn c trng cho qu trnh c nghin cu
theo ngn t xy dng m hnh, pht biu mc tiu ca nghin cu.
Vic thc hin cc giai on k trn cng vi nhau dn ti vic xy dng
m hnh cho qu trnh c nghin cu. Cn lu rng m hnh c th c
dng hnh thc (c cho bi mt s h thc h ton hc), cng nh cho
di dng cu trc m t ngha l c cho di dng mt s qui lut
chnh quan st c. Thc t ch ra rng nu chng ta c cng nhiu,
cng y thng tin v cc qu trnh cn phn tch th vic d bo trong
phm vi thi gian cho cng chnh xc by nhiu cng nh khong thi
gian d bo cng ln th sai s d bo cng tng theo.

12
Tt nhin, vic xy dng m hnh khng th l mt bi ton n gin. u
tin, cn phi c kh nng v cc phng tin (vt cht v k thut). Th
hai cn phi hiu bit cc qui lut bn trong s pht trin x hi, bit
c s tin trin cc mc tiu x hi t xc nh dng ny hay
dng khc tc ng ca con ngi ln mi trng. Th ba cn phi hiu
nh hng ca nhng thay i c th trong mi trng v cc qui lut
pht trin ca x hi. Mi bi ton c pht biu trn u l nhng bi
ton phc tp. Kh nng gii tng bi ton ph thuc vo mc tiu nghin
cu c t ra cho nghin cu, ngha l ph thuc vo tiu ch nh gi
cc hu qu ca nhng thay i ca mi trng di tc ng ca cc qu
trnh x hi.
Mt h thin nhin hay x hi phc tp bt k c th c m t bng nhiu
phng php khc nhau. tng m hnh ha cho php xt cc c trng
khc nhau ca h cng nh tham s ha cc d liu thc nghim bng cc
phng php khc nhau. Ngoi ra, trong bt k mt hin tng thin nhin
phc tp no lun c mt mc khng xc nh tng i cao lin quan ti
kin thc v bn cht ca hin tng, v cc mi quan h nhn-qu, v cc
tham s ban u ca cc d liu. Trong nhng iu kin nh th ny vic
thit lp mt m hnh chnh xc tr nn v ngha. iu quan trng phi
hiu rng phc tp ca m hnh phi tng ng vi mc chnh xc ca
d liu ban u v kh nng tnh ton ca my tnh hin ti (tc my tnh,
kh nng ca b nh, tc xut mn hnh, kh nng ca ngi nghin cu
x l v t duy cc kt qu tnh ton nhn c). Chnh v nhng nguyn
nhn ny nn ngi nghin cu thng chn m hnh tng i n gin cho
cng vic tnh ton thc t. Vin s Samarsky A.A. vit: Ngi nghin
cu m hnh thng xuyn nm gia hai p lc: phc tp ha v chnh
xc. Mt mt, m hnh do anh ta xy dng phi n gii t kha cnh ton
hc c th nghin cu n bng cc cng c ang c, v kt qu do n
gii ha mt s gi thit khng b mt i tnh xc thc ca vn . Trong
pht biu ny ca vin s Samarsky A.A. th hin mt nguyn l m hnh ha
ton hc mt m hnh ton bt k phi c phc tp ti u, cn v
gii quyt nhim v c t ra
Tm li, m hnh ha cc qu trnh v hin tng xy ra trong x hi v
thin nhin c tha nhn nh mt cng c mnh gip hiu bit su hn
bn cht ca t nhin v gip loi ngi nhn c thng tin qu gi v th
gii thc. Thng tin ny tip tc thc y s pht trin cc phng php
mi gii quyt cc bi ton khoa hc cng nh lm c s thng qua cc
quyt nh qun l c th.

13
1.3. MO HNH NHU IA CONG CU OUAN IY VA NGHIEN CUU MOI
IPUONG
Tm quan trng ca vic s dng m hnh trong cng tc qun l mi trng
c minh ha trong Hnh 1-1. S th ha v pht trin cng ngh tc
ng mnh vo mi trng. Nng lng v cc cht nhim c pht thi, x
thi vo mi trng sinh thi, v ti y chng gy nn s pht trin nhanh
chng ca to hay vi khun, ph hoi cc loi khc dn ti lm thay i cu
trc sinh thi. Mt h sinh thi bt k u rt phc tp. Chnh v vy vic tin
on cc tc ng ln mi trng l mt nhim v kh nng n. Chnh v l do
ny bin m hnh tr thnh mt cng c c ch bi v m hnh l bc tranh
phn nh thc t. Vi kin thc mi trng sinh thi y v hon chnh, c
th rt ra c nhng c trng ca h sinh thi lin quan n cc vn
nhim v qua nghin cu hnh thnh nn nn tng ca m hnh mi trng.
Nh c ch ra Hnh 1-1, kt qu m hnh c th c s dng la chn
k thut mi trng ph hp nht cho gii php cc vn mi trng c
bit, hay cho vic xy dng cc b lut khung gip gim thiu hay kim sot
nhim.

Hnh 1-1. Mi lin h gia khoa hc mi trng, sinh thi, m hnh ha
mi trng sinh thi, qun l mi trng v cng ngh mi trng

14

Hnh 1-2. tng th hin vai tr cc m hnh mi trng
trong qun l mi trng
Hnh 1-1 trnh by nim m u ca m hnh mi trng c s dng
nh l cng c qun l trong nm 1970. Qun l mi trng ngy nay
phc tp hn v phi p dng cng ngh mi trng, cng ngh sch hn
nh l s la chn a ra cng ngh v k thut sinh thi
(ecotechnology). Cng ngh sau cng c p dng gii quyt cc vn
nhim ngun khng im hay lan truyn c ngun gc chnh t nng
nghip. Hnh 1-2 /[6]/ c gng minh ha bc tranh phc tp hn v qun
l mi trng ngy nay.
M hnh l nhng cng c c s dng rng ri trong khoa hc. Mt mt,
cc nh khoa hc thng dng cc m hnh vt l thc hin th nghim
bn ngoi (situ) hay trong phng th nghim hn ch s xo trn t tin
trnh khng lin quan n vic nghin cu. Hemostats c s dng o
lng s pht trin ca to nh l chc nng ca nng dinh dng. Vng
trung tm trm tch c kim tra trong phng th nghim iu tra s
tng tc ln nhau gia mi trng nc v cht trm tch trnh s xo
trn cc thnh phn h sinh thi khc. Cc chui phn ng c s dng
tm ra t l ca cc tin trnh ha hc.v.v

15
Bn cnh , m hnh ton hc ang c p dng rng ri trong khoa
hc. nh lut Newton l m hnh ton hc tng i n gin v nh
hng ca trng lc trn c th, nhng n khng tnh n lc ma st, nh
hng ca gi, v.vV bn cht, m hnh mi trng th khng khc so
vi cc m hnh khoa hc khc, thm ch khng phc tp nh nhiu m
hnh s dng trong vt l ht nhn trong nhng thp nin qua (nhng m
hnh ny c l thm ch phc tp hn cc m hnh mi trng).
ng dng m hnh trong mi trng tr nn ph bin, nu chng ta
mun hiu s vn hnh ca mt h thng phc tp nh h sinh thi. Tht
khng n gin kho st nhiu thnh phn v tc ng trong mt h
sinh thi m khng s dng m hnh nh l cng c tng hp. Tc ng
qua li ln nhau ca h thng c l khng nht thit l tng cc tc ng
ring r; iu ny ng rng cc tnh cht ca mt h sinh thi nh l mt
h thng khng th c phn nh nu khng s dng m hnh ca h
thng hon ton.
Do , khng c g ngc nhin khi cc m hnh mi trng c s
dng ngy cng nhiu trong sinh thi hc ni ring v mi trng ni
chung, nh mt cng c hiu v tnh cht ca h sinh thi. ng dng
ny phn nh r rng nhng thun li ca m hnh nh l cng c hu
dng trong mi trng mi trng; n c th tm tt theo nhng im
di y:
1) M hnh l nhng cng c hu ch trong kho st cc h thng phc tp.
2) M hnh c th c dng phn nh cc c tnh ca h sinh thi.
3) M hnh phn nh cc l hng v kin thc v do c th c
dng thit lp nghin cu u tin.
4) M hnh l hu ch trong vic kim tra cc gi thit khoa hc, v m
hnh c th m phng cc tc ng bn trong ca h sinh thi, dng
n so snh vi cc quan st.
Tuy nhin, iu chc chn l kim tra tnh ng n s dng m hnh mi
trng phc tp hn kim tra cc ngnh khoa hc khc. Chng hn, vi
nhiu ngnh khoa hc khc mi tng quan c tm thy y gia hai
hay nhiu yu t thay i bng vic s dng thng k l . Sau ny, mi
tng quan c kim tra trong vi trng hp b sung lm tng tnh
chc chn ca khoa hc. Nu kt qu c chp nhn, mi tng quan d
dng c s dng a ra nhng tin on v c kim tra liu s

16
tin on l ng hay sai. Nu mi tng quan c kim chng, ngi ta
chp nhn s dng rng ri mi tng quan tm c.
Theo /[6], trang 456/ khng c s khc bit v mt nguyn tc gia hai
nhm m hnh khoa hc v qun l mi trng. Tuy nhin cc m hnh
qun l mi trng c mt s c im ring. Thc vy, bi ton qun l
c th c pht biu nh sau: nu mt s bin ngoi sinh (hay hm iu
khin) thay i th iu ny s gy nh hng th no ti h sinh thi ?
M hnh qun l c s dng tr li cho cu hi ny, ni cch khc
m hnh qun l c dng d bo, xem khi hm iu khin thay i
th h sinh thi (mi trng sinh thi) s thay i th no. Lu rng hm
iu khin l mt hm thay i theo khng gian v thi gian.
Thut ng chc nng kim sot c dng ni ti hm iu khin. Trn
thc t, c th kim sot c hm ny v d nh lng nhin liu c
tiu th, iu chnh mc nc trn sng bng p chn, lu lng nc
thi hay chnh sch nh bt c.
Mt s m hnh qun l mi trng c mang tn m hnh kim sot mi
trng. Cc m hnh ny khc cc m hnh khc bi hai ni dung chnh
sau y:
1. M t nh lng cho cc qu trnh cn kim sot;
2. M t mc tiu thc thng qua cc hm ton hc v bt buc c phn
nh gi kt qu t c.
S khc nhau gia m hnh qun l v m hnh kim sot c th c minh
ha bi v d tnh ton pht tn nhim khng kh. Khi chng ta chn cc
phng n tnh ton khc nhau, c ngha l chng ta hnh thnh cc kch bn
(cho m hnh chy). Trong s cc kch bn ny ta chn kch bn ph hp
vi chnh sch pht trin kinh t - x hi nht. Khi m hnh c s dng
nh mt m hnh qun l m khng phi l m hnh kim sot. Chng ta
bin m hnh ny thnh m hnh kim sot khi chng ta mun t c mc
nng cho php mt ngng xc nh no .
Cng m hnh nhng l m hnh nghin cu khi ta mun tm s ph
thuc gia nng cc t vo cc yu t kh tng cng nh cc tham s
k thut ca ng khi.
1.4. $U FHAN IOAI MO HNH VA CAC NGUYEN IY MO HNH HOA
Trong cc lnh vc ng dng ngi ta phn bit cc dng sau y ca m
hnh tru tng:

17
1. M hnh ha truyn thng (trc tin l cc m hnh trong vt l l
thuyt, trong c hc, ha hc, sinh hc v mt s khoa hc khc) khng
c mi lin h c bit no vi cc thit b k thut tin hc.
2. Cc m hnh tin hc v php m hnh ha c ng dng trong cc h
thng thng tin.
3. Cc m hnh th hin bng li (li ni, ch vit)
4. Cc m hnh my tnh c chia thnh
4.1. Loi m hnh s dng cng c lp trnh (son tho code, c s d
liu, processor bng, s dng cng c vin thng);
4.2 Loi m hnh my tnh gm
4.2.1 M hnh tnh ton (m phng)
4.2.2 M hnh hin th hin tng v qu trnh (m phng ha)
4.2.3 M hnh s dng cng ngh cao c hiu nh cc chng
trnh ring kt ni vi cc h thng o: cm bin, u d,...
(thng trong ch thi gian thc).
Nh vy, c th thng nht phn loi cc m hnh tru tng nh sau:
1) M hnh bng li (ch vit). Cc m hnh ny c trnh by di
dng mt dy cc xut da trn ngn ng t nhin v dng m t
mt lnh vc thc t c th (v d nh lut ng st, bin bn ca
cng an)
2) M hnh ton - bao hm mt lp rt rng ln cc m hnh quen thuc
(da trn ngn ng hnh thc vi cc qui tc hu hn) s dng phng
php ton hc rt a dng. V d c th xem xt m hnh ton gia cc
hnh tinh. M hnh ny gm mt h cc phng trnh phc tp m t
cc qu trnh vt l phc tp din ra trong nhn cc hnh tinh.
3) M hnh thng tin mt lp cc m hnh quen thuc m t cc qu
trnh thng tin (s xut hin, truyn, bin i v s dng thng tin)
trong cc h c bn cht khc nhau.
S khc bit gia cc m hnh bng li, ton hc v tin hc ch l tng
i: hon ton c th coi cc m hnh thng tin l mt lp con ca m
hnh ton. Tuy nhin, bi v ngy nay tin hc l mt ngnh khoa hc
c lp tch khi ton hc, vt l v vn hc cng nh cc ngnh khoa

18
hc khc cho nn vic xp cc m hnh tin hc thnh mt lp ring bit l
iu cn thit.
Chng ta xem xt nhng nguyn l c bn m hnh ha phn nh kinh
nghim c c kt trong thi gian qua:
1. Nguyn l thng tin. Vi s thiu vng hon ton ca thng tin v
h thng c cn xy dng m hnh l khng th. Bn cnh nu s
y thng tin v h thng s khin vic m hnh ha n mt i
ngha cn thit. Do vy, tn ti mt mc ti hn cho nhng thng tin
tin nghim v h thng (mc thng tin), trong trng hp t
c mc ny, c th xy dng c m hnh thch hp.
2. Nguyn l kh nng hin thc. M hnh c xy dng phi m bo
t c mc tiu c t ra cho nghin cu vi xc sut khc khng
v sau mt bc thi gian hu hn. Thng th bc thi gian ti hn
P
0
no ca xc sut t c mc tiu P(t)

,

cng vi gii hn t
0
thi
gian t mc tiu s c cho trc. M hnh c coi l c th chp
nhn c nu iu kin: P(t
0
) P
0
c thc hin.
3. Nguyn l a m hnh. Nguyn l ny, mc d xp th t v tr th 3
nhng li l nguyn l quan trng nht. Thc vy, m hnh c xy
dng cn phi phn nh nhng tnh cht ca h thc (hay hin tng) v
cc tnh cht ny trc tip nh hng ln tnh hiu qu c la chn.
Tng ng vi nguyn l ny l khi s dng mt m hnh c th bt k
ch cn cng nhn mt vi kha cnh no ca thc t. c th nhn
c h y , cn mt tp hp cc m hnh cho php t cc kha cnh
khc nhau cng nh vi cc mc khc nhau phn nh qu trnh.
4. Nguyn l lin hp. Trong i a s trng hp mt h thng phc tp
c th biu din di dng cc b phn lin hp (h con) thch hp cho
vic m t ton hc mt cch ph hp. Vi cc h con ny c th s
dng cc s ton hc chun m t. Nguyn l lin hp cn cho
php xem xt mt cch mm do h cho t cc kha cnh khc nhau
ph thuc vo mc tiu nghin cu.
5. Nguyn l tham s ha. Trong nhiu trng hp, h thng c m hnh
ha c mt s h con tng i c lp c trng bi mt tham s xc
nh (c th l vect). Cc h con nh vy c th c thay th bi cc
gi tr s tng ng m khng cn m t chi tit chc nng ca chng.
Khi cn thit, s ph thuc cc gi tr ca tham s ny vo tnh hung c
th c cho di dng bng, th hay biu thc gii tch (cng thc).

19
Nguyn l tham s ha c th cho php lm gim thiu khi lng v thi
gian m hnh ha. Tuy nhin cn lu rng tham s ha s lm gim tnh
tng thch ca m hnh.
Nguyn l thng
tin
Nguyn l kh nng
hin thc
Nguyn l a m
hnh
NGUYN L
M HNH
HA
Nguyn l lin hp
Nguyn l tham s
ha

Hnh 1-3. Cc nguyn l m hnh ha mi trng
1.5. MO HNH HOA MOI IPUONG VA $U FHAN IOAI CHUNG IHEO
kHONG GIAN VA IHOI GIAN
Ngy nay loi ngi hiu r rng rng vic tin hnh nhng th nghim
trc tip vi sinh quyn ca hnh tinh l khng th (viu ny qu nguy
him cho s tn ti ca chnh hnh tinh ca chng ta). Do vy xy dng
m hnh (bao hm trong n c phng php lun nh gi chuyn gia) l
phng tin quan trng nhn thng tin v kh nng chu ng ca sinh
quyn di nhng tc ng ln t pha con ngi ln n.
Bn cnh , vn mi trng tr thnh vn ton cu v mang tnh
php l cao nht t nm 1992 khi Hi ngh thng nh ti Rio de Janeiro
(Brazin) qui t 165 nc cng nhau k vo vn bn, cng cam kt bo
v mi trng. Quan im pht trin bn vng i hi chuyn i h
thng qun l theo m hnh kinh t - x hi sang h thng 3 chiu : kinh t
- x hi mi trng. Quan im ny i hi mi quc gia nhanh chng
gii quyt cc nhim v sau y:
- Xy dng cc phng php nh gi s bn vng ca cc h sinh thi;

20
- Nghin cu cc quy lut bin i theo thi gian ca chng
- Hon thnh cc phng php nh gi nh lng tc ng ln mi
trng cc hot ng kinh t - x hi.
gii quyt tt nhim v trn, theo kin thng nht ca gii khoa hc
trn th gii, cn thit phi pht trin l thuyt h thng v m hnh ha,
coi y l cng c chnh nghin cu mi trng. Vo nm 1997, Vin
quc t v phn tch h thng ng dng (IIASA, Laxenbourg, o) cng
b danh mc cc cng trnh nghin cu trong 25 nm (1955 1997) gm
hn 50000 cng trnh lin quan ti l thuyt h thng v m hnh ha mi
trng. y l bng chng v mi quan tm khng ngng tng ln i vi
vn ny.
Tn ti nhiu cch tip cn khc nhau trong nh ngha m hnh ha mi
trng. Theo quan im c ng ti trn Web site ca Cc Bo v mi
trng M: Cc m hnh mi trng (Environmental Models) c s
dng ti to li cc qu trnh mi trng xy ra trong mt khong thi
gian no . Xut pht im ca nh ngha ny cho rng xy dng cc
m hnh trn my tnh tin hnh mt s th nghim no hiu qu hn
so vi vic phi ra ngoi thc t v tin hnh th nghim nhiu ln. xy
dng cc m hnh mi trng cc phng php ton hc nh i s,
phng trnh vi phn c s dng. Cc phng trnh ny c thit lp
t cc iu kin thc t v c a vo my tnh. Vi s tr gip ca
my tnh, con ngi c th i thoi vi m hnh v tin hnh tnh ton th
nghim trn m hnh.
Qu trnh m hnh ha c th da trn nhng nguyn l khc nhau, da trn
c s xem xt v phn tch cc mi lin h nhn qu. M hnh ton hc
ca mt i tng bt k l s m t n bng cc cng c, phng php
ton hc. Cc phng trnh ca m hnh, cc ng thc v bt ng thc
cng cc dng gii hn khc nhau tham gia vo cu trc m hnh cho php
m phng hnh vi ca i tng trong cc iu kin khc nhau m khng
phi tin hnh cc th nghim thc.
Kh nng ca m hnh ton l ch : bng cc cng c mang tnh hnh
thc gii phng trnh v cc bt phng trnh hay bng thut ton
ngi nghin cu c th d bo s thay i hnh vi ca i tng nghin
cu, th xem cc i tng ny thay i nh th no khi cc iu kin ny
hay iu kin khc (c m t bi cc tham s ca m hnh) thay i.
Qu trnh ny gi l m phng ton hc. Nh vy, m phng ton hc cho

21
php tin hnh cc th nghim khc nhau vi i tng c nghin cu
(bng con ng thay i cc gi tr s cc tham s ca m hnh).
Lch s ng dng cc phng php m phng ton hc chng t rng m
hnh ton hc khng ch l phng php m ha cc thng tin bit v
i tng c nghin cu m cn l cho php d bo cc yu t cha
bit. Do vy, mt trong nhng bi ton trung tm ca khoa hc l nghin
cu m hnh, bit rt ra t m hnh nhng thng tin, nhng kh nng tim
n trong m hnh.
Nhn xt trn khng ch lin quan ti cc phng php m hnh ha
ton hc. Ton hc- l ngn ng m t nh lng. Cc m hnh l s m
t v trn ngn ng t nhin n c kh nng d bo ln (mt v d in
hnh ca m hnh nh vy l bng tun hon Meneleev). khai thc tri
thc t nhng m hnh m t nh vy bn cnh cc phng php ton
hc cc phng php khc c p dng nh : lgch, tng t, lin
hp
Cng vic thit lp m hnh ton hc cc qu trnh mi trng l mt bi
ton rt kh, ngoi ra d bo tt cn phi thu thp cc d liu u vo
(cc gi tr tham s m hnh di dng cc h s ca phng trnh v cc
bt ng thc to nn m hnh v cc trng thi ban u ca cc qu trnh
cn m phng ). Ch nh vy m hnh mi sng c. Nu cc gi tr
ca cc h s v ca mt vi hm s (xc nh cu trc ca m hnh) c
th xc nh vi chnh xc cn thit bng con ng tham kho kin
ca cc chuyn gia th xc nh trng thi ban u ca mi trng cn
phi c mt mng li quc t thu thp v x l thng tin ban u v tnh
trng sinh quyn.
Trong cun sch ca gio s Kurkovsky A.P v Pritsker A.A.B /[8] / xem
xt bi ton m hnh ha cc qu trnh a vt l v mi trng. T quan
im ca cc tc gi ny, cc h thng t ng gn vi cc m hnh m
phng cho php nng cao hiu qu ca nghin cu mi trng. Theo cc
tc gi, vn trung tm trong nghin cu mi trng l khi nim cht
lng mi trng. Khi nim ny gn lin vi s thit lp ti trng mi
trng cho php ln mi trng. T kha cnh m hnh ha, cn thit phi
nhn c cc m hnh cho php nh gi thit hi ca cc h sinh thi
da trn cc tiu chun c thit lp. Vi cc bi ton mi trng, i
tng thc c thay th bi m t ton hc ca chng. Dng ca m hnh
trong cc trng hp ny ph thuc vo phm vi khng gian thi gian
ca i tng cn xem xt. V d trong khoa hc kh tng (vt l lp st

22
mt t ca kh quyn) cc m hnh thy ng lc hc c s dng kt
ni mt lot cc bin vt l : t cc bin thun ty kh quyn (nhit , p
sut, m, cc tham s lin quan ti gi vv); ti cc tham s lin quan
ti b mt lt ca mt t ( nhm); cc tham s lin quan ti v tr (vn
tc xoay ca tri t, bc x mt tri ). Mc lu ca cc tham s
ph thuc vo phm vi khng gian thi gian ca qu trnh kh tng
c xem xt. Hn th na, cc dng ca m hnh ton cc mc khc
nhau u khc nhau. im chung y l yu cu nhn c bc tranh v
trng cc tham s kh tng.
Trong nghin cu mi trng ngi ta chia ra thnh 4 mc khng gian
thi gian nh sau /ngun [8]/:
Mc ton cu tin hnh kho st vi kch thc ton cu c lu
n cc tc ng tng hp cc yu t m ngi kho st quan tm, din
ra trong mt khong thi gian t vi thng ti vi chc nm (v d cc
m hnh thay i kh hu,...).
Mc v m - xem xt cc i tng v cc qu trnh trong khng
gian c kch thc vi ngn km, kch thc thi gian - t mt vi thng
ti mt nm (m hnh lan truyn vt tuyn cht bn gia cc quc gia
hay cc hnh tinh vi nhau, m hnh ny c a vo p dng ti
Chu u v Bc M,).
Mc trung bnh (mc vng) - xem xt cc qu trnh trong khng
gian c kch thc t vi trm m ti vi trm km v thi gian t vi gi
ti mt vi thng (cc qu trnh nhim bn kh quyn ti cc thnh ph
cng nghip, cc t hp cng nghip, cc tnh hung tai bin khi c s
pht ta ln ca cc cht bn vo khng kh l thuc mc ny).
Mc vi m (mc a phng) - xem xt cc qu trnh trn mt
din tch t vi m ti mt vi trm m v thi gian t vi pht n mt vi
chc pht (mt bi ton sinh thi tiu biu y l tnh cho mt s t cc
ngun thi v xem xt chi tit phn b khng gian ca nng ti mt
a phng no ).
Chnh v vy trc khi xy dng m hnh mi trng cn phi xc nh
cc bc theo thi gian v khng gian i vi qu trnh v i tng ang
xem xt. Cc khong thi gian c phn loi nh sau :
Cc qu trnh lng ng tnh bng pht hoc gi;
S thot hi ca thc vt tnh bng gi, ngy;

23
S hnh thnh tri cy tnh bng ngy, thng;
S thay i trong cc qun x thc vt v ng vt tnh bng
thng, nm;
S hnh thnh t tnh bng nhiu nm hay th k;
Cc qu trnh a mo tnh bng nhiu th k, hay thin nin k.
iu u tin trc khi tin hnh xy dng m hnh cn phi phn loi cc
khong thi gian i vi cc qu trnh ang xt. Vic lm ny l cn thit
nhm xc nh u tin trong la chn m hnh v nh vy xc nh c
cu trc phn mm phc v cho tnh ton thc t. Trn Bng 1-1 l s
phn loi theo khng gian v thi gian ca cc m hnh chuyn ng ca
kh quyn. Bn c c th tm hiu thm trn internet.
Bng 1-1. ac trng cac mo hnh chuyen ong cua kh quyen
c trng ca m hnh
M HNH CHUYN NG
CA KH QUYN
Phm vi
khng gian
Phm vi
thi gian
Ti liu
tham kho
1 2 3 4
IKE (Institut fr Kernenergie und
Energiesystem)
1 x 1 km Gi Muller et al
(1989)
LRTAP (Long Range Transport
or Airborne Pollutnats)
500x500 km Ngy D.Davies
(1989)
ADOM (Acidic Deposition and
Oxidants Model)
5 x 5 km Ngy A.Venkatram,
P.Karamchand
ani (1989)
TADAP (Transport and
Deposition of Acidifying
Pollutants)
5 x 5 km Hng gi M.Scholtz et.
al. (1987)
ECMWF (European Centre for
Medium Range Weather
Forecast)
150 x 150
km
6 gi H.Jetske et. al.
(1989)
RNMI (Royal Netherlands for
Medium Range Weather Forecast
400 x 400
km
1 gi H.Jetske et. al.
(1989)

24
MLAM (Multi Layer
Atmosphere Model)
100 x 100
km
Hng gi Draxler,
Taylor (1982)
GCTM (Global Chemical
Transport Model)
1 x 1
5 x 5
Hng
ngy
J.Logan
(1983)
MOGUNTA (Model Of the
Global Universal Tracer transport
In The Atmosphere)
10 x 10
Thng,
Ngy,
Gi
A.Oort
(1983)
MSC E EMEP Lagrangian
Trajectory models
150 x 150
km
6 gi A.Pressman et
al. (1989)
TIBL (Thermal Internal
Boundary Layer)
1 km x 1 km Gi H.Wang, J
Christiansen
(1985)
TDH (Technishe Hochschule
Darmastadt)
100 x 100
km
Gi S.Zwerver,
J.Van.Ham
(1985)
ASTRAP (Advanced Statistical
Trajectory Regional Air Pollution
model)
100 x 100
km
Ngy J. Shanon
(1985)
ERT (Environmental Research
And Technology)
50 x 50 km Ngy D.Davies
(1989)

25
Cou ho|.
1. Trnh by s khc nhau gia m hnh vt l v m hnh ton hc.
2. Gii thch v sao ni m hnh nh mt cng c kt ni th gii t
nhin v x hi loi ngi.
3. V sao m hnh c xem l cng c qun l v nghin cu mi
trng.
4. Lm r khi nim m hnh gim st mi trng.
5. Hy trnh by s phn loi m hnh v cc nguyn l m hnh ha.
6. Hy trnh by nh ngha m hnh ha mi trng v s phn loi
theo khng gian v thi gian ca chng.
IAI IIEU IHAM kHAO
1. Bi T Long v CTV. Nghin cu xy dng v hon chnh m hnh cht
lng nc m phng v d bo lan truyn v pht tn cc cht c
hi trong mi trng nc vng h lu h thng sng Si Gn - ng
Nai. M s: SDRBEP 02.04.06. ti d n mi trng lu vc sng
Si Gn - ng Nai cp nh nc 2002 2003 ( ti nhnh).
2. Bi T Long v CTV. Nghin cu ng dng m hnh ton kt hp GIS
m phng v d bo xu th bin i mi trng khng kh ti
vng kinh t trng im pha Nam ( ti nhnh). ti KC.08.08
hng Bo v mi trng v phng chng thin tai 2002 2003.
3. Bi T Long v CTV. M hnh ho qu trnh hnh thnh cht lng
nc sng ng Nai. ti nhnh KH.07.17 1999 2000.
4. Bi T Long, 2006. H thng thng tin mi trng. Nxb i hc Quc
gia TP. HCM, 334 trang.
5. Hans Von Storch, Gotz Floser, 2001. Models in Environmental
Research. Springer, 2001,232 p. (in English)
6. Jorgensen S.E., 1994. Fundanmentals of Ecological Modelling (2nd
Edition). Elsevier, 628 p. (in English)
7. Khomiakov D.M., Khomiakov P.M., 1996. C s ca l thuyt h thng,
Moscow, 107 trang. (in Russian).
8. Kurkovsky A.P., Pritsker A.A.B., 1995. Systems of automatization in
ecology and geophysics. Moscow: Nauka, 1995. 238 p.

26


MO HNH HOA NC DI AT

Trong cc ngun ti nguyn thin nhin, ti nguyn nc gi vai tr quan
trng i vi s pht trin. Tuy nhin hin nay, ngun ti nguyn ny
ang b suy gim rt nhanh chng ti nhiu khu vc trn t nc chng ta
do b khai thc qu mc, gy ra cc hin tng nh: st ln t, xm nhp
mn v c bit nhim ngun nc ngm rt nghim trng.
Ngun ti nguyn nc ny ang ngy cng tr nn b nhim ti hu ht
tt c cc thnh ph trong c nc v thng tp trung ti cc v tr nh:
knh rch, cc khu cng nghip v ti cc khu xung quanh bi chn lp...
C th thy nhim ti nguyn nc thng b nhim ti cc v tr xung
quanh cc bi chn lp, nguyn nhn ch yu l do nc r r t cc bi
rc. Bn cnh nc mt v nc di t c mi quan h mt thit vi
nhau, do vy nhim nc mt s dn n nhim nc di t l iu
khng th trnh khi.
Hin nay, vic d bo cht lng cng nh tr lng cho loi ti nguyn ny
ang l mi quan tm ca nhiu cp chnh quyn. V vy, vic nghin cu v
nh gi cc ngun gy nhim cho nc di t l cn thit v cp bch
hin nay.
10.1. IONG OUAN VE CAC MO HNH NUOC DUOI AI
Nc di t l mt loi khong sn lng, v vy cht lng cng nh
tr lng lun c s thay i. S thay i ny cn phi nh lng ha v
m t chnh xc lm c s cho cc bi ton tnh ton lan truyn cht
nhim, tr lng, dng chy, quan trng hn c l n tr gip cho cng
tc qun l v quy hoch ngun ti nguyn nc di t.
Vic qun l ti nguyn nc di t c p dng cho bn loi bi
ton chung sau y: dng nc di t, dng vn chuyn cht ha tan,
dng nhit v bin dng tng cha nc.
Chng 10
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

382
Trong vic xy dng m hnh nc di t, Anderson v Woesner
(1992) lit k cc bc sau y:
1. Xc nh mc ch ca m hnh?
2. Thu thp s liu a cht v thy vn c v xy dng m hnh nhn
thc ca h.
3. Chn chng trnh my tnh s dng. Chng trnh my tnh c s
dng rng ri gm MODFLOW, GMS, MOC, . chng trnh my
tnh phi c kh nng p ng trn vn cc mc ch ca m hnh v
phi thch hp vi s liu c.
4. Bc tip theo l thit k m hnh. Cc iu kin li, iu kin
bin v iu kin ban u ca m hnh la chn. Chng phi thch
hp vi m hnh nhn thc.
5. M hnh phi c hiu chnh. Thc hin cc vn hnh khc nhau vi
m hnh ri hiu chnh cc thng s m hnh xc nh xem u ra
ca m hnh c th ti hin c cc s liu ngoi tri v ct nc v
lu lng hay khng. V im ny m hnh thng c mc tin cy
thp nht.
6. Nhm tng tin cy ca m hnh, phn tch nhy c tin hnh
trn m hnh hiu chnh xem cc bin i trong mi thng s
tc ng n cc m hnh nh th no.
7. Nu c mt s nhm d liu ngoi tri th hai v d cc bin i ct
nc trong mt th nghim bm ht th c th thc hin giai on
hiu chnh th hai gi l kim tra. Nu m hnh hiu chnh c
kim tra th tin cy ca m hnh s tng ln.
8. Cc m hnh hiu chnh v kim tra c th dng d on. Nu
m hnh c hiu chnh nhng cha kim tra m c dng d
on th phi thy l n c mc tin cy thp trong kt qu.
9. Khi thy c s khng chc chn, ngay c vi mt m hnh hiu
chnh v kim tra, th tin hnh phn tch nhy v d on. iu
ny chng t l c mt phm vi khng chc chn trong cc kt qu
c d on.
10. Cui cng nh lp m hnh sn sng trnh by cc kt qu
nghin cu bng mt bo co vit cng tt.
C|u+n 10 MO HI!H HO^ !lOC DlOl D^T

383
Di y l hai m hnh thng dng ph bin hin nay nh gi tr
lng v cht lng nc di t.
10.1.1. Mo hnh dong chay nc di at
M hnh dng chy nc di t dng nh gi tc v hng vn
chuyn ca nc di t thng qua cc tng cha nc v lp cch nc
di b mt. Nhng tnh ton ny c gi l m phng. S m phng
dng chy nc di t i hi phi c hiu bit su sc v c tnh thy
vn ca vng nghin cu. Vic kho st a cht thy vn phi m t c
cc c trng sau:
- Qui m v chiu dy ca cc tng cha nc v cch nc.
- Cc bin thy lc (cn gi l iu kin bin) kim sot tc v
hng di chuyn ca nc di t.
- c tnh thy lc cc tng cha nc v cch nc.
- M t s phn b theo phng nm ngang v thng ng ca mc
nc trong vng m hnh t lc bt u (iu kin ban u), n
nh (iu kin n nh v iu kin khng n nh khi mc nc
thay i theo thi gian (iu kin khng n nh).
- S phn b v ln ca lng b cp, lu lng khai thc hoc
p nc, tnh thm ca hoc t cc khi nc trn mt (cn gi l
p lc stresses). Nhng p lc ny c th l hng s (khng thay
i theo thi gian hoc c th thay i theo thi gian.
Sn phm t cc m phng l mc nc v lu lng dng chy nc
di t trong cn bng vi cc iu kin a cht thy vn (hnh dng qui
m tng cha v cch nc, cc bin thy lc, cc iu kin ban u v
iu kin khng n nh, cc c tnh thy lc v cc p lc) c xc
nh trong m hnh.
Thng qua qu trnh hiu chnh v kim chng m hnh, cc gi tr ca cc
iu kin a cht thy vn khc nhau c thay i gim s khc bit
gia cc s liu do m hnh tnh ton v s liu thc a v tng chnh
xc ca m hnh. M hnh c th c s dng m phng s thay i
mc nc v lu lng dng chy trong tng lai do s thay i ca p lc
trong cc tng cha nc.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

384
10.1.2 . Mo hnh lan truyen chat
M hnh lan truyn cht m phng chuyn ng v s thay i ha hc
ca cc cht nhim bn khi chng di chuyn cng vi nc di t qua
cc tng cha nc. M hnh lan truyn cht phi da trn m hnh dng
chy nc di t c hiu chnh da trn s liu thc a. M hnh
lan truyn cht m phng cc qu trnh sau:
- Di chuyn ca cc cht nhim bn theo cc qu trnh chuyn ti v
khuch tn,
- S lan truyn v ha tan cc cht nhim bn bi qu trnh chuyn
ti.
- S loi b hoc gii thot cc cht nhim bn vo hoc ra khi cc
trm tch v bi qu trnh hp th hoc nh.
- S thay i ha hc ca cc cht nhim bn bi cc phn ng ha
hc b kim sot bi cc qu trnh sinh hc hoc bi cc phn ng
ha hc.
Ngoi kho st a cht thu vn nh nu trn, lp m hnh lan truyn
cht cn c thm cc thng tin sau:
- Phn b vn tc nc di t nm ngang v thng ng (hng
v ln) do m hnh dng chy nc di t c hiu chnh
tnh ton.
- Cc iu kin bin ca cht tan.
- Phn b ban u ca cht tan (iu kin ban u).
- V tr, lch s v khi lng ca ngun ha cht.
- l rng hu hiu.
- Dung trng t nhin.
- T l cc bon hu c trong t.
- T trng ca cht lng.
- nht ca cht lng.
- H s phn tn dc v ngang.
- H s khuch tn (phn tn).
- Tc phn r ha hc hay hng s phn hy.

385
- Phng trnh m t cc qu trnh bin i ha hc.
- S phn b ban u ca cc cht hp th in t.
Sn phm ca m hnh lan truyn cht l nng cc cht nhim bn
trng thi cn bng vi h thng dng chy nc di t v iu kin
thy ha c xc nh trong m hnh.
10.1.3 . Cac khai niem c ban va phng trnh lan truyen chat
nghin cu nhim nc di t, s hiu bit l thuyt c bn v
chuyn ng cc cht ha tan trong nc di t l iu cn thit. Tuy
nhin s vn chuyn ca cc cht nhim ny rt phc tp. Chng c th
c biu th bng ton hc, mc d trong mt s trng hp chng ta
khng c s liu thc t gii quyt cc bi ton ny.
Qu trnh khuch tn.
L qu trnh m ion hay nhng phn t ha tan trong nc dch chuyn t
vng c nng (hay hot tnh ha tan) cao hn n vng c nng thp
hn.
Qu trnh chuyn ti.
L qu trnh nc di t vn ng mang theo cc cht ha tan.
Qu trnh phn tn.
L qu trnh din ra khi cc cht ha tan i qua mi trng l rng. Qu
trnh phn tn c tc ng pha long v h thp nng cht ha tan.
Hin tng tr.
L qu trnh vt l v ha hc gy ra hin tng tr ca chuyn ng cht
ha tan, cht ha tan c th khng chuyn ng nhanh nh tc cun
theo bit.
Qu trnh phn ng.
Qu trnh phn ng, l s hng m i khi cng c s dng trong qu
trnh hp th khng thun nghch, bao gm: s phn hy sinh hc, s thy
phn, phn ng xi ha kh v qu trnh bc hi. Qu trnh phn ng
lun lun lm gim nng cht ha tan nhng n cng c th lm tng
nng ha tan vo nc ngm.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

386
10.1.4. Phng phap giai phng trnh lan truyen o nhiem
Phng trnh lan truyn cht tng qut cho bi ton m phng cht lng
nc di t c vit di dng sau:

( )
( )
n
k
s s
k
i
i j
k
ij
i
k
R C q C v
x x
C
D
x t
C
+ +

(I) (II) (III) (IV)
Vi:
(I) Nng bin i ca cht nhim k trong n v thi gian t.
(II) Nng bin i ca cht nhim theo phng i v j do qu
trnh khuch tn.
(III) Nng bin i ca cht nhim theo phng i do qu trnh
i lu.
(IV) Thnh phn ph v tng cc phn ng ha hc.
Vi:
- : l rng hu hiu, khng th nguyn.
- t: thi gian (T).
- x
ij
: khong cch tng ng dc theo h trc ta Decac (L).
- D
ij
: h s phn tn thy ng lc (L
2
T
-1
).
- v
i
: vn tc thm hay vn tc dng chy qua l rng (LT
-1
). N lin
quan ti vn tc dng chy trong nh lut Darcy:

i
i i
i
x
h K q
v
= =

- q
s
: t l lu lng th tch cho mi n v dung tch ca tng cha
nc i din cho Sources (ngun) v Sinks (vng, b) (T
-1
).
- C
s
k
: nng cht nhim th k chy t ngun t sinh v t hoi
(ML
-3
).
- R
n
: tng cc phn ng ha hc (ML
-3
T
-1
).

387
10.1.5. Phng phap giai phng trnh lan truyen o nhiem
Hu ht cc phng php s gii quyt cc phng trnh truyn ti
phn tn phn ng c phn loi theo cc phng php chnh nh sau:
phng php sai phn hu hn chun, phng php hn hp Eulerian -
Lagrangian v phng php bin phn bc ba.
Trong phng php hn hp Eulerian Lagrangian ngi ta chia ra thnh
ba phng php khc nhau nh sau:
+ Phng php c trng.
+ Phng php c trng ci tin.
+ Phng php c trng lai.
gii quyt bi ton c mt s hng phn tn, lng b cp/tiu hao v
phn ng, ngi ta s dng phng php sai phn hu hn trng tm khi
(n hoc hin).
Cn i vi s hng truyn ti do c nhiu cch gii khc nhau nh
phng php sai phn chun, phng php Euler Lagrange pha trn hay
phng php bin phn bc 3.
10.2. IEU kIEN AU
Phng trnh tng qut vn chuyn cht nhim m t s thay i tc
thi nng cc cht nhim trong nc ngm. Ngoi ra iu kin u
cn gp phn gii quyt phng trnh tng qut trn.
iu kin u c vit nh sau:
) , , ( ) , , , (
0
z y x C t z y x C = on t = 0
Vi C
0
(x,y,z) l nng bit trc.
V l ton b vng nghin cu.
Nu trong iu kin hp ph khng cn bng hoc vn chuyn trong vng
i ngu th tht cn thit xc nh iu kin u cho pha hp ph v
pha khng di chuyn (immobile).
10.3. IEU kIEN 8IEN
gii phng trnh tng qut th iu kin bin cng cn phi xc nh.
C ba iu kin bin c cp trong m hnh lan truyn cht trong
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

388
nc di t l: Nng xc nh dc theo bin (iu kin Dirichlet);
nng bin i xc nh chy qua bin tnh ton (iu kin Neumenn);
v iu kin hn hp (kt hp c hai iu kin trn).
C ba iu kin bin chnh nh sau:
10.3.1. ieu kien bien loai I
L iu kin nng c xc nh dc theo bin trong sut thi gian
thit lp m hnh (iu kin bin Dirichlet). l nng c xc nh
trc v gi tr ny khng i trong sut thi gian tnh ton. V c xc
nh nh sau:

0
( , , , ) ( , , , ) C x y z t C x y z t
= trn , t 0
Vi: l bin xc nh v
0
( , , , ) C x y z t l nng nhim xc nh dc
theo bin .
10.3.2. ieu kien bien loai II
L iu kin bin nng cht ha tan c xc nh trc (cn gi l
iu kin bin Neumann). l cc m nng cht ha tan chy qua
bin c xc nh trc trong sut bc thi gian tnh ton. V n c
m t qua phng trnh sau:
( , , , )
ij i
j
C
D f x y z t
x
, t 0
) , , , ( t z y x f
i
l phng trnh c xc nh i din cho dng chy phn
tn ti bin . Trng hp khng c dng chy phn tn th nng c
xc nh bng khng, ngha l f
i
(x,y,z.t) = 0.
10.3.3 . ieu kien bien loai III
L iu kin bin m gi tr nng dc theo bin v nng bin i
chy qua bin c xc nh (iu kin Cauchy). V n c m t qua
phng trnh:
( , , , )
ij i i
j
C
D q C g x y z t
x
trn , t 0
Vi g
i
(z,y,z,t) l phng trnh i din cho tng dng chy (phn tn v i
lu) ti bin . Vi bin khng thm, th c dng chy phn tn v i lu

389
bng khng, ngha l g
i
(z,y,z,t) = 0. Ngi ta gi nh rng, dng chy i
lu chim u th hn so vi dng chy phn tn, khi phng trnh trn s
c n gin nh sau:
( , , , )
i i
q C g x y z t
= phng trnh ny c tnh ton d dng trong m

hnh vn chuyn cht nhim.
10.3.4 . Cac ieu kien bien thc te la
a) Bin sng (River)
Bin loi ny c m phng cho dng chy gia tng cha nc v ngun
cha nc thng l sng hay h... N cho php dng chy t tng cha
nc vo trong ngun cha nc. Nc cng c th chy t ngun cha vo
trong tng cha nc nhng ngun thm ny khng ph thuc vo mc nc
ca sng, sui.
Trong iu kin bin loi ny th nc ngm c xu hng di chuyn t ni
c a hnh cao sang ni c a hnh thp, m tng a cht pha di
khng c kh nng gi nc v khng thm.

Hnh 10-1. Bin sng ca khu vc lp m hnh
b) Bin t nhin a cht
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

390

Hnh 10-2. Bin t nhin - a cht ca khu vc lp m hnh
c/ Nhng lu quan trng
- Phi c t nht mt iu kin bin mc nc tham chiu.
- Khng chn cc bin nhn to qu gn din tch nghin cu.
- Khng phi tt c cc i tng nc mt u c xem l bin
dng chy (v d: nc tng cha nm su di t s chy bn
di y sng).
- M hnh nhiu lp c th i hi cc bin khc nhau (v cc iu
kin bin) cho tng lp ca m hnh (c bit vi vng c nhiu tng
cha nc c p).

391
10.4. MOI $O FHAN MEM UOC $U DUNG PONG PAI
10.4.1. Mo hnh Visual MODFLOW
MODFLOW c vit tt bi: Modular three-dimensional finite
difference ground water model. MODFLOW phin bn u tin ra i
nm 1984. Trong qu trnh nghin cu v pht trin ngi ta nng cp
m hnh MODFLOW thnh cc phin bn mi nh: Visual MODFLOW
2.8.2 v gn y nht l Visual MODFLOW 4.1 c giao din v chc
nng nhiu hn so vi phin bn gc. MODFLOW 2000 l phin bn
u tin c s dng phn bit vi cc phin bn mi hin nay.
Visual MODFLOW l m hnh mi trng y nht v d dng s dng
vo vic ng dng vo thc t trong dng chy nc di t ba chiu v m
phng s lan truyn cht nhim trong nc di t. Chng trnh ny th
c tch hp y bao gm cc modules nh: MODFLOW,
MODFLOWSURFACT, MODPATH, Zone Budget, MT3Dxx/RT3D,
MGO, and WinPEST vi gi tr giao din ha mnh m v trc quan nht.
Vi nhng cu trc trnh n logic v d dng s dng, cng c ca Visual
MODFLOW cho php thc hin cc chc nng sau:
1. D dng xc nh phm vi ca vng cn nghin cu v chn la
cc n v s dng.
2. Gn thuc tnh ca m hnh v iu kin bin thch hp.
3. Chy m hnh m phng.
4. Hiu chnh hng dn s dng m hnh v k thut kim tra.
5. Ti u v tr v lu lng bm ht ca ging.
6. Hin th kt qu s dng ha 2D hoc 3D.
10.4.2 Mo hnh GMS
GMS l phn mm m hnh nc di t tinh vi v ton din. M hnh
ny hin nay c s dng trn 90 quc gia bi cc t chc, c nhn...
ang hot ng trong lnh vc v qun l nc di t. GMS cung cp
nhng cng c n gin d s dng v chc nng hu ch trong vic thit
lp m phng v tr, pht trin m hnh, qu trnh b sung d liu, hiu
chnh v trc quan cho ngi s dng.
GMS cha ng nhiu m un tnh ton cho cc loi bi ton nc
di t khc nhau nh: tnh ton kh nng lan truyn cht nhim trong
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

392
nc di t, tnh ton lan truyn dng chy nc di t, tnh ton s
xm nhp mn, .....
GMS cung cp c hai m hnh: sai phn hu hn v phn t hu hn trong
2D v 3D bao gm: MODFLOW 2000, MODPATH, MT3DMS/RT3D,
SEAM3D, ART3D, UTCHEM, FEMWATER v SEEP2D.
Hin nay Vit Nam ang pht trin s dng m hnh ny, nhng do cn l
lnh vc mi do t ngi bit s dng v ng dng chng vo qun l.
10.4.3. La chon mo hnh
gii quyt cc mc ch ca cc nh qun l, trong vic qun l ti
nguyn nc ngm th vic la chn mt m hnh tnh ton l iu cn thit.
Do nhng tnh nng u vit v th mnh ca GMS, ngoi nhng th mnh
ca cc m hnh nu trn, th m hnh GMS cn c th mnh hn
phn mm Visual MODFLOW c tnh:
+ Chuyn cc thng tin, d liu nh: nt, ng v vng t d liu
a l (GIS) vi ui (.shp) trc tip sang nn MODFLOW m
khng cn phn mm no h tr.
+ C tnh nng ha cao nh: ni suy cao t qu trnh thit lp
m hnh trc tip sang dng ba chiu (di dng h thc) khng
phi qua mt phn mm chuyn i no c, trong khi m hnh
Visual MODFLOW khng thc hin c v mun chuyn i
phi s dng phn mm Suffer to nh ba chiu.
10.4.4. S lc ve module MT3DMS trong phan mem mo hnh GMS 6.0
Module MT3DMS l mt trong nhng module trong phn mm GMS 6.0,
dng d bo, nh gi v tnh ton nng cht nhim lan truyn
trong nc di t.
MT3DMS l mt phin bn mi pht trin da trn MT3D c v n c
vit tt t cm t ting Anh Modular 3D Transport Multi Species.
MT3DMS c mt thc n chn la ton din v c kh nng tnh ton qu
trnh ti, phn tn, khuch tn v cc phn ng ha hc ca cht nhim
lan truyn trong nc di t di nhng iu kin thy lc tng qut.
Trong MT3DMS c ba gii thut tnh s lan truyn cht nhim l:
phng php sai phn hu hn chun; phng php ht qu o Euler
Lagrange; phng php th tch hu hn s dng nguyn l bin phn bc
cao. Mi phng php c mt th mnh v chnh xc khc nhau, ty

393
thuc vo bi ton, iu kin ban u v iu kin bin m ta p dng cho
ph hp.
Trong MT3D s dng cng thc hin, nhng trong MT3DMS ci tin th
s dng cng thc n, cng thc ny c mt cch gii quyt a nng v
hiu qu. Php lp da vo phng php dao ng lin hp tng qut vi
nhng iu kin chn la phn trc v s dng lc ma trn khng
i xng.
10.5 UNG DUNG FHAN MEM MODFIOW VA MI3DM$ INH IOAN
MO FHONG IAN IPUYEN MIIO IPONG NUOC DUOI AI IAY
IF.HCM IAM V DU NGHIEN CUU
10.5.1. Mo ta oi tng nghien cu
i tng c chn xem xt l hai bi chn lp trn a bn TP. H Ch
Minh. Bi chn lp th nht l Khu lin hp x l cht thi rn Ty Bc
thnh ph H Ch Minh thuc x Phc Hip, huyn C Chi, TP. H Ch
Minh. Khu vc bi chn lp d kin xy dng vi din tch khong 43,3 ha
nm trong khu vc t knh 15 n knh 17 thuc phn t ca nng trng
Tam Tn giao khon li.
Bi chn lp th 2 l bi rc G Ct. Bi chn lp ny c xy dng trn
l t thuc x Bnh Hng Ha, huyn Bnh Chnh, gip ranh vi huyn
Hc Mn v qun Tn Bnh, c din tch 25 ha. Pha Ty l quc l 1A.
Pha Bc l vng h m hoang, mt phn din tch c dn nh c ci
to lm h nui c. Pha ng v ng Bc l Knh Nc en vi khu
dn c mi pht trin dc bn kia b knh. Pha Nam l m nc khong
6 ha khng canh tc c lc bnh ph kn ton b b mt nc.
10.5.1.1. c im a cht bi rc Phc Hip
Theo kt qu khoan kho st a cht cng trnh, c th chia a tng khu
vc d n thnh ba lp nh sau:
- Lp 1: Lp bn st hu c mu xm en, xm xanh, trng thi
chy, kt cu km cht. Lp ny c b dy thay i t 7 14m,
lun trng thi chy, h s rng ln trung bnh. Lc dnh v gc
ma st trong rt nh.
- Lp 2: Lp st mu vng nu, xm nu, hoc hng nht, kt cu
cht va, trng thi na cng, h s rng ln trung bnh. Lc dnh
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

394
v gc ma st trong trung bnh. Lp ny c chiu dy thay i t 3
-1m.
- Lp 3: Hn hp ct ht nh ln sn si thch anh mu xm nht,
xm trng hoc vng nht, h s rng ln trung bnh. Lc dnh v
gc ma st trong trung bnh. Chiu dy lp xp x 10m, dung trng
t nhin ln 1,896 g/cm
3
.
10.5.1.2. c im thy vn bi rc Phc Hip
Nc mt: Khu d n c gii hn bi cc knh nc mt: knh Thy
Cai, knh 15, knh 16, knh 17, knh 18. H thng knh rch ny cung
cp nc ti tiu cho ton khu vc.
Nc ngm: Kt qu thm d xc nh tng cha nc th nht nm
su t 18 40m, mc nc ngm ca tng cha nc th nht vo ma
kh ti khu vc kho st nm cch mt t rt nng t 0,7 1m.
Nhn xt chung v c im a cht a cht thy vn: Khu vc ny c
mt sng rch thp, v tr thun li cho vic b tr bi chn lp rc thi.
V a cht cng trnh: Tng t bn di c chiu su bn st dy (10m),
cng chu nn yu, i hi phi x l nn m bo kh nng chu ti
tng thch i vi ti trng ln ca bi chn lp trn din tch ln.
V a cht thy vn: Mc nc ngm khu vc rt cao i hi phi p st
m bo tng cch ly tha mn cc yu cu bo v mi trng khi xy
dng bi chn lp nhm gim thiu nhim.
10.5.1.3. c im a cht bi rc G Ct
Ti bi chn lp G Ct, tin hnh khoan 5 l khoan kho st a
cht, vi su 50m cho mt l. Kt qu khoan a cht nh sau:
- 0,0 0,3 m: lp ct, ct pha mu vng, xm trng
- 3,0 3,3 m: lp st ln vi laterit
- 3,3 4,0 m: st, mu xm trng, pht vng
- 4,0 4,6 m: st pha ct, m xm trng
- 4,6 11,5 m: st mu xm trng, pht vng
- 11,5 15 m: st mu vng nu
- 15 24 m: ct ht nh mu vng

395
- 24 31,7 m: st mu nu
- 31,7 35 m: st mu vng, trng xm
- 35 50 m: ct ht mn, vng
t khu vc ny c lp trm tch pleistocene nn ln khng ng k.
Hn na sau khi t c o, rc chn y c t trng thp hn nn
khng nh hng n bn vng ca lp t b mt chn lp. Kt qu
kho st thm thu ca t cc su khc nhau thuc khu vc bi
chn lp G Ct cho thy h s thm thu qua cc lp dao ng trong
khong 1,1232-0,23328 cm/ngy m. Vi h s tc thm nh vy, cc
cht nhim phi mt khong 89-428,6 ngy mi i ht qua lp t dy 1m,
phi mt 623-2996 ngy m mi i qua 7 m t st.
10.5.1.4. c im thy vn bi rc G Ct
Rch Nc en l ngun tip nhn nc thi t trm x l r r ca bi
chn lp ny. y l mt con rch ni lin vi h thng knh o 19-5 v
knh Tham Lng pha Bc chy ra sng Si Gn, on chy ra phng
15 Tn Bnh v pha Nam ni vi con rch ny cng thng vi nhiu h
m trong a bn x Bnh Hng Ha. C th thy rch Nc en nm
gia hai u ca hai nhnh knh thot nc thi ca thnh ph hay ni
cch khc c th xem nh y l thng ngun ca hai nhnh knh Tham
Lng v knh Tn Ha nn dng chy thay i theo thy triu ln xung
ng thi c hai u rch, do c s tch t cht thi on knh ny
lm nc b nhim, en kt v c mi hi thi.
Mch nc ngm
Theo s liu bo co ca S Giao thng Cng chnh cho thy trong gii hn
chiu su cc l khoan, nc ngm trong khu vc c th tn ti 3 v tr:
- Tng t t 4,0-4,6m: c cu trc st pha ct c kh nng ngm
nc, tuy nhin vi v tr v cu trc nh vy s khng cha lng
nc di do song nc ngm trong tng ny li lm tng kh nng
thm nc ca t nn d b nhim bn t cc ngun nc thi
hin tn ng trn mt t khu vc bi chn lp.
- Tng ct t 15,0-20,0m: tng t ny nm trong chiu su quy c
ca tng nc ngm mch nng nhng ngoi gii hn chiu su
y bi chn lp, c kh nng tr nc ln v c ngn cch bi
lp t st tng i dy v c cao n nh, tc thm nc
xp x 0,018 cm/h. Tuy nhin trong khu vc bi chn lp trc
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

396
chn lp bi chn lp trc y, tng t ny cng c kh nng b
nh hng b qu trnh o t lm bi chn lp trc y thng
thc hin ti su khong 14-15m v cc h chn lp trc y
khng h c gia cng lp lt y trc khi chn rc.
- Tng ct cha nc ngm su 35,0-50,0m: tng nc ny c th
hon ton cch bit vi cc tng t trong vng nh hng ni trn v
c lp t st dy khong 10m ngn cch. y l loi t c tnh
khng thm nc kh cao.
nh gi mt cch tng i chnh xc hin trng cht lng nc trong
khu vc, cc d liu c nh gi theo phng php thng k trn c s kt
qu phn tch nc ngm c thu thp ti cc ging nm trong khu vc bi
chn lp c v ti cc h dn c xung quanh khu vc d n trong vng bn
knh 100m i vi ranh gii khu t. Cc ging la chn kho st u c
su t 22 n hn 40m.
10.5.2. D lieu au vao cho mo hnh
tnh ton s lan truyn cht nhim trong nc di t bng module
MT3DMS th vic u tin cn chy MODFLOW. Sau kt qu ny
c s dng cho MT3DMS chy. Kt qu sau khi chy MODFLOW
hon ton chnh xc so vi thc t. Sau y l cc d kin lin quan ti
chy Module MT3DMS.
10.5.2.1. Li v ng ng mc nc ca m hnh
Li tnh c chia thnh: 90 hng x 90 ct to thnh mt h thng li
hai chiu nh hnh trn. Kch thc mi li ca m hnh l: 1000 (m)
x 1000 (m). Cc li khng thuc din tch lp m hnh l nhng
khng hot ng.
Li tnh ton hai chiu: Dng ni suy cc d liu t cc im ri rc
n tng li v lu d liu thnh tng tp tin phc v cho vic chuyn
d liu ny vo li ba chiu.


397

Hnh 10-3. Li v ng ng mc nc ca m hnh

Hnh 10-4. Hnh nh li ba chiu ca khu vc TP. H Ch Minh
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

398
10.5.2.2. Cc tng cha nc.
Da vo c im cha nc, quan h thy lc ca cc lp a cht c
mt trong vng lp m hnh dng chy v nhim bn, chng ta s ha
cc lp cch nc v cc tng cha nc trong vng thnh 6 lp nh sau:

Hnh 10-5. Cc lp a cht ca TP. H Ch Minh c s dng
trong m hnh
Lp 1: Bao gm cc trm tch Holocen v lp cch nc ca cc trm tch
Pleistocen, phn b trn ton vng lp m hnh. Thnh phn ch yu l
ht mn: bn st, bn ct, st, bt, bt ct, ct bt, i ch xen kp cc
thu knh ct ... Nhn chung y l lp thm nc km v c cha nc
cc b.
Lp 2: Lp cha nc, l cc lp ht th ca cc trm tch Pleistocen, gm ct
mn n th c cha sn si. Phn b trn ton vng lp m hnh.
Lp 3: Lp thm nc km, gm cc lp ht mn ca trm tch Pliocen trn
gm st, bt, bt st... Phn b trn ton vng lp m hnh.
Lp 4: Lp cha nc, l cc lp ht th ca trm tch Pliocen trn gm ct t
mn n th c cha sn si. Phn b trn ton vng lp m hnh.
Lp 5: Lp thm nc km, gm cc lp ht mn ca trm tch Pliocen
di gm st, bt, bt st... Din phn b hp hn cc lp trn do

399
vng mt trm tch Pliocen di pha ng t Bnh Trng n
gip sng ng Nai.
Lp 6: Lp cha nc, l cc lp ht th ca tm tch Pliocen di gm ct t
mn n th c cha sn si. Din phn b hp hn cc lp trn do
vng mt trm tch Pliocen di pha ng t Bnh Trng n gip
sng ng Nai.
10.5.2.3. D liu v thng s a cht thy vn xung quanh khu vc cc bi rc.
10.5.2.3.1. H s thm (Hydraulic conductivity).
hiu r c tnh lan truyn quanh khu vc bi rc. Ta cn phi xem xt
ti c tnh t cc lp khc nhau cc quanh khu vc hai bi rc
Tam tn (Phc hip) v G ct, nghin cu nh hng qu trnh lan ta
nhim tng Nit ti ba tng a cht layer 1, layer 2, v layer 3.
a) H s thm thm ngang (Horizontal K) v h s thm dc (Vertical
K) ca ba lp a cht ti bi rc Phc Hip (Tam tn) c gn
theo nh sau: (h s thm ngang K
h
, h s thm ng K
v
). Xt
gi tr trong 12 xung quanh bi rc cho 3 lp a cht.
Bng 10-1. H s thm ca cc lp a cht khu vc Phc Hip
H S THM NGANG
(K
H
)
H S THM DC (K
V
)
0,75 0,75 0,75 0,75 0,75 0,75 0,75 0,75
0,75 0,75 0,75 0,02 0,75 0,75 0,75 0,002
Lp
1
0,75 0,75 0,75 0,02 0,75 0,75 0,75 0,002
45 45 45 45 3,5 3,5 3,5 3,5
45 45 35 35 3,5 3,5 3,5 3,5
Lp
2

45 35 35 40 3,5 3,5 3,5 4,5
0,0025 0,0025 0,0025 0,0025 0,00025 0,00025 0,00025 0,00025
0,0025 0,0025 0,0025 0,0025 0,00025 0,00025 0,00025 0,00025
Lp
3
0,0025 0,0025 0,0025 0,0025 0,00025 0,00025 0,00025 0,00025
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

400

Hnh 10-6. Bn cc h s thm lp 1 quanh khu vc bi rc Phc Hip



401
Lp 3
K
h
= 40;
K
v
= 4.5
Cc nghin
cu

T cc gi tr h s thm Bng 10-1 v cc Hnh 10-6 Hnh 10-6 ta c
nhn xt nh sau:
+ i vi lp 1: H s thm ngang v thm dc tng i ng nht
gia cc li nm pha trn khu vc nghin cu (K
h
= 0,75; K
v
=
0,75), nghing v pha ng Nam h s thm bt u bin i
tng ng vi h s K
h
= 0,02 v K
v
= 0,002. H s thm thp v
t trong khu vc ch yu l thnh phn t pha st, ct v cc
thnh phn hu c... Do vy, kh nng di chuyn nc v cht l
rt kh.
+ i vi lp 2: H s thm ngang v dc trong lp ny ln hn rt
nhiu so vi h s thm lp 1, vi K
h2
= 60 K
h1
v K
v2
5 K
v1
.
Thnh phn a cht ch yu l ct mn cho ti si th, do kh
nng di chuyn nc trong lp ny l rt ln.
+ i vi lp 3: H s thm ngang v dc rt thp, t tng ny
ch yu l st nn kh nng di chuyn nc rt chm, c ngha
trong vic ngn cn cht nhim thm xung cc tng di

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

402
Tm li:
H s thm ca mi lp a cht tng i ng nht gia cc trong khu
vc nghin cu.
Kh nng cha nc v vn chuyn nc trong: lp 2 > lp 1 > lp 3. Nu
c ba lp a cht trn b nhim th kh nng lan truyn cht nhim ca
lp 2 l ln nht do h s rng ln v t ch yu l ct nn khng c
kh nng hp ph, gi nc tt. Mt khc lp 2 l lp cha nc, phc v
nc sinh hot v sn xut cho con ngi, nu tng ny b nhim th kh
nng vn chuyn cht nhim cng ln khi c nhiu ging khai thc gn
ngun nhim. V vy, vic qun l cng nh x l vn nhim cho
tng a cht ny rt kh, i hi phi c cng c qun l ph hp nh
gi kh nng lan truyn ca cht nhim, t ra chin lc qun l
chnh xc v hiu qu.
b/ H s thm ngang (K
h
) v h s thm dc (K
v
) ca bi rc G
Ct, xt gi tr trong 9 xung quanh bi.
Bng 10-2. H s thm ca cc lp a cht quanh khu vc bi rc G
Ct
H S THM NGANG (K
H
) H S THM DC (K
V
)
0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5
0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5
Lp 1
0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5
45 45 45 4,5 4,5 4,5
45 45 45 4,5 4,5 4,5
Lp 2

45 10 10 1 1 1
0,00001 0,00001 0,00001 1.e
-006
1.e
-006
1.e
-006

0,00001 0,00001 0,005 1.e
-006
1.e
-006
0,0005
Lp 3
0,00001 0,005 0,005 1.e
-006
0,0005 0,0005

403

Hnh 10-9. Bn cc h s thm lp 1 quanh khu vc bi rc G Ct
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

404

405

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

406
T cc gi tr h s thm (Bng 10-2) v cc hnh minh ha (Hnh 10-9 -
Hnh 10-11) ta c nhn xt nh sau:
+ i vi lp 1: H s thm ngang v thm dc tng i ng nht
gia cc li nm pha trn khu vc nghin cu (K
h
= 0,5; K
v
=
0,5). H s thm thp v t trong khu vc ch yu l thnh
phn t pha st, ct v cc cht hu c... Do vy, kh nng di
chuyn nc v cht l rt kh.
+ i vi lp 2: H s thm ngang v dc trong lp ny ln hn rt
nhiu so vi h s thm lp 1, vi K
h2
= 90 K
h1
v K
v2
= 9 K
v1
.
Thnh phn a cht ch yu l ct mn cho ti si th, do kh
nng di chuyn nc trong lp ny l rt ln. Nu cht nhim b
nh hng xung tng ny th kh nng di chuyn v phn tn rt
ln, kh kim sot.
+ i vi lp 3: H s thm ngang v dc rt thp, t tng ny
ch yu l st nn kh nng di chuyn nc rt chm. Do c
ngha trong vic ngn cn cc cht nhim thm xung tng ngm.
c tnh t ca tng ch yu l st nn c kh nng hp ph
hp th rt cao.
Tm li:
Cc thuc tnh lp a cht ca khu vc bi rc G Ct c tnh cht tng
t bi rc Phc Hip, lp 1 v lp 3 l lp cch nc, hai lp ny tuy
cch nc nhng tnh cht t v kh nng vn chuyn nc khc
nhau. Lp 2 l lp cha nc v vn chuyn nc tt nn kh nng lan ta
cht nhim cng rt tt. i hi phi c bin php qun l tt khi lp
ny b nhim.
10.5.2.3.2. D liu v lng b cp (Recharge package)
Lng b cp l lng nc t nhiu nhn t khc nhau i vo h thng
nc di t: ma, l, ng ngp... Hin ti khng c cc cng trnh
nghin cu chuyn mn nhng vn ny v v rt phc tp nn trong
tnh ton a cht thy vn thng ch xt ti lng ma. Theo tnh ton
ca cc nh chuyn mn th lng b cp khng vt qu 20% lng ma
v ph thuc vo nhiu yu t c bit l cc yu t sau: dc a hnh,
thnh phn t trong tng vng tip nhn nc ma v thm thc vt.

407
10.5.3. Thiet lap va chay MT3DMS
10.5.3.1.Thit lp m hnh cho phm vi c khu vc TP H Ch Minh
Theo s liu quan trc ca Phng cht thi rn, thuc S Ti nguyn v
Mi trng TP.HCM, th nng nit tng ca bi rc Phc Hip bin
i theo ma v nng nit tng bin thin trong khong 900 3000
mg/l. Ma ma nng nit gim do b pha long bi nc ma, ma
kh nng tng cao.
Cc thng s nhp cho m hnh c khu vc ln bao gm:
Bng 10-3. Gi tr cc thng s u vo ca m hnh ln
c tnh Tham s
rng phn tn theo phng dc
theo dng chy
Lp 1
0,3 2
theo dng chy
Lp 2

0,3 10
theo dng chy
Lp 3

0,3 0,002
Lng b cp Nng ni t tng Bi rc
0,000025 m/d 2500 mg/l
Gi phn tn
Lp TRPT TRVT
Lp 1 1 0,1
Lp 2 1 0,1
Lp 3 1 0,1

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

408
Vi TRPT: l t s gia phn tn theo phng ngang v phng dc
theo dng chy.
TRVT: l t s gia phn tn theo phng ng v phng dc
theo dng chy.
Cc bc thit lp ca m hnh:
Bc 1: Trc khi chy MT3DMS, cn phi thit lp 3 lp a cht v
bi rc Phc Hip cho m hnh. Thit lp bi rc, m thuc tnh
vng (recharge rate v recharge concentration).

Hnh 10-12. Thit lp cc lp a cht

409

Hnh 10-13. Thit lp bi rc
Bc 2: Chuyn file c ui (*shp) cha d liu thng tin a l (GIS) v
bi rc ( xc nh v tr v ta ca bi rc) vo m hnh.

Hnh 10-14. a d liu GIS vo m hnh
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

410
Bc 3: Gn gi tr cho cc lp gm rng v h s phn tn theo
phng dc theo dng chy (porosity and longitudinal dispersion)

Hnh 10-15. Gn gi tr rng v h s phn tn theo phng dc
theo dng chy
Bc 4: Thit lp cc d kin cho MT3DMS.

Hnh 10-16. Thit lp d liu cho MT3D

411
Bc 5: Gn gi tr thi gian nghin cu (ngy) v bc lp tnh ton
(Length v Max transport steps)

Hnh 10-17. Gn gi tr thi gian nghin cu v bc chy
Bc 6: Chn cc d kin tnh ton (ti, phn tn, ngun t sinh/t hoi,
theo di lan truyn).

Hnh 10-18. Chn d liu cc qu trnh ti, phn tn, ngun t sinh/t hoi,
theo di lan truyn
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

412
Bc 7: Gn tn cht nhim cn nghin cu (tng nit).

Hnh 10-19. Chn cht nhim
Bc 8: La chn bc xut d liu tnh ton nhim theo thi gian.

Hnh 10-20. Chn thng s xut phn mm xut d liu

413
Bc 9: La chn phng php tnh ton s hng ti, s dng phng
php bin phn bc 3.

Hnh 10-21. La chn gii thut x l thnh phn ti
(trn hnh chn phng php bin phn bc 3)
Bc 10: Gn gi tr cho h s phn tn cho cc lp 1, lp 2 v lp 3.

Hnh 10-22. Gn gi tr cho h s phn tn cho cc lp 1, lp 2 v lp 3.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

414
Bc 11: Gn gi tr tc b cp v nng b cp cho cc bi rc
(recharge rate v recharge conconcentration) cho hai bi rc.

Hnh 10-23. Gn gi tr b cp v nng b cp cho cc bi rc
Bc 12: Chuyn tt c cc d liu thit lp trn bn vo
MT3DMS.

415

Hnh 10-24. Chuyn i d liu trn bn vo MT3DMS
Bc 13: Chy MODFLOW
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

416

Hnh 10-25. Chy chng trnh MODFLOW
Kt qu chy MODFLOW: Cho ra ng ng mc nc c thnh ph.


417

Hnh 10-26. Bn ng ng mc nc c Thnh ph
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

418
Bc 14: Run MT3DMS.

Hnh 10-27. Chn thc n chy m hnh MT3DMS
Kt qu chy MT3DMS.

Hnh 10-28. Kt qu chy MT3DMS

419
nh gi kt qu MT3DMS v qu trnh hiu chnh m hnh ln:
Do cch chia li cho m hnh c thnh ph tng ng vi kch c mi
ca m hnh l: 1000 (m) x 1000 (m) = 1 km
2
. Do vy, khi tnh ton
phng trnh vn chuyn bng module MT3DMS kt qu khng hi t, v
bc lp ca bi ton lan truyn cht ph thuc vo s li trong m
hnh. Nu li ca m hnh m qu ln th kh nng ni suy bng
phng php sai phn hu hn ti cc tm rt kh hi t. Ngoi ra, m
hnh ln c rt nhiu bin khc nhau nh: bin sng, rch, bin mc nc
xc nh, bin khng thm...do vy khi tnh ton MT3DMS bng thut
ton ny my tnh bt buc phi c ht cc iu kin bin ny tnh
ton nn bc lp v thi gian tnh ton nhiu v i hi b nh my tnh
phi ln v cng sut my tnh phi mnh.
Nhng vn nghim trng ny lm cho cc chuyn gia nghin cu
phi c cch gii quyt ph hp khng nhng c th ng dng ph bin
m cn c hiu qu kinh t hn trong vic thit lp m hnh vo qun l.
Do , gii quyt vn ny ngi ta bt buc phi chuyn d liu,
thuc tnh cc tng a cht ca m hnh ln sang m hnh a phng
(local model) v chia li kch c li cho m hnh a phng (local
model) ph hp. Kt qu kh thi hn khi thc hin trn m hnh nh, vi
b nh v b x l my tnh thp hn.
10.5.3.2.Thit lp m hnh cho tiu khu vc hai bi rc Phc Hip
v G Ct.
Nhng d liu c bn chuyn t m hnh ln sang m hnh a phng
bao gm: cao mc nc, d liu cc lp tng a cht ( cao mi ca
mi lp, h s thm, mc nc ban u...). cao mc nc ngm c
tnh ton t m hnh ln th c p dng l bin mc nc xc nh cho
m hnh a phng.
Qu trnh thit lp m hnh a phng c tm tt tng qut nh sau:
Bc 1: Chuyn cc lp d liu a tng ca MODFLOW (vng ln) sang
mt h im phn tn 2 D (Scatter Point Set 2 D).
Bc 2: Xy dng m hnh khi nim a phng (Building the Local
Conceptual Model).
+ Xy dng lp i tng mi (new coverage).
+ Xy dng vng bin ca m hnh a phng.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

420
+ Xc nh bin mc nc xc nh (Specified Head Boundary)
cn nghin cu.
+ Nhp gi tr vo bin mc nc xc nh (da vo kt qu mc
nc tnh ton ca m hnh ln).
Bc 3: To m hnh MODFLOW a phng.
+ To li 3 D cho m hnh a phng.
+ Xc nh li hot ng.
+ Chuyn cc thuc tnh t li sang MODFLOW/Modpath.
Bc 4: Ni suy d liu lp a tng t h im phn tn bc trn sang
cc lp d liu MODFLOW a phng.
Bc 5: Lu kt qu v chy module MODFLOW cho ra ng ng
mc nc ca m hnh a phng gn ng vi ng ng
mc nc ca m hnh ln.
Qu trnh thit lp m hnh a phng gm cc bc nh sau:
1. Chuyn cc d liu a tng qua mt h im phn tn.
+ Chn 3D Grid data trong Project Explorer.
+ Chn lnh Grid/MODFLOW Layer 2D Scatter Points (gi li
3 tng a cht nghin cu l: Layer 1, Layer 2 v Layer 3)
+ Thay i tn Scatter Points thnh Regional Data.
+ Bm Ok kt thc.
2. Xy dng m hnh nim a phng (Local Conceptual Model)
+ Right - click mouse vo HCM_new chn Duplicate.
+ Thay i tn thnh G Ct hoc Phc Hip (Local model).
2.1. To vng nghin cu (New coverage).
+ Right-click vo tn G Ct hoc Phc Hip trong Project
Explorer v chn lnh New Coverage.
+ Thay i tn New Coverage thnh Sources/Sinks.
+ Trong Sources/Sinks/BCs chn Specified Head and Layer
Range.
+ Thay i Default layer range thnh 1 to 3.

421
+ Chn Ok thot giao din.
2.2. To bin cho m hnh a phng (local boundary model).
+ Xc nh vng nghin cu.
+ Nhn vo biu tng Sources/Sinks trong Project Explorer.
+ Chn cng c Create Arc .
+ To 4 cung xung quanh bi rc G Ct hoc Phc Hip nh Hnh
10-29 (Lu : Bin mc nc xc nh pha trn v pha di phi trng
vi ng ng mc nc, 2 cung cn li c to phi vung gc vi
ng ng mc nc)

Hnh 10-29. Xy dng bin cho m hnh
+ Building the Polygon: chn Feature Objects/ Build Polygons.
2.3. Gn cung mc nc xc nh cho 2 cung pha trn v pha di.
+ Chn cng c Select Arcs nhn Shift chn 2 cung pha trn
v pha di ca m hnh v chn Properties .
+ M Spec. head cho c 2 cung, nhn Ok v thot.
+ Chn cng c Select Points/Nodes .
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

422
+ Chn 2 nt ca cung pha trn nh hnh 4.9, nhn Properties
v nhp gi tr mc nc vo 2 nt trn vi gi tr (2.5 cho bi rc
G Ct) (Lu : Gi tr ny ty thuc vo gi tr ca ng ng
mc nc m ngi thit lp chn).
+ Tng t nhp gi tr ng mc nc cho cung pha di.
3. To m hnh MODFLOW a phng (local MODFLOW model).
+ To khung li cho m hnh: Trong Project Explorer right _ click
vo khong khng gian v chn New/Grid Frame.
+ Right - click vo Grid Frame trong Project Explorer v chn
Fit to Active Coverage.
3.1. To li (Creating the Grid).
+ Trong Project Explorer right - click vo Grid Frame v chn
lch Map to/ 3D Grid.
+ Nhn Ok v nhp gi tr di (lenght) kch c li mun thit
lp v chn s v s lp nghin cu (trong mc number cells).
+ Nhn Ok thc thi lnh.
3.2. To cc hot ng (Activating the Cells)
+ Chn 3D Grid Data trong Project Explorer.
+ Chn MODFLOW / New Simulation/ nhn Ok.
+ Chn Map Data trong Project Explorer/ m Feature
Objects/Activate Cells in Coverage(s).
3.3. Chuyn d liu MODFLOW sang li (Convert the MODFLOW to
the Grid)
+ Right click trn Local Model (G Ct) trong Project Explorer v
chn Map to/ MODFLOW/MODPATH t menu.
+ Nhn Ok v chn All applicable coverages.
4. Ni suy d liu lp a tng (Interpolating the Layer Data).
Trong bc ny d liu ca cc lp a tng ca m hnh ln t im phn
tn (Scatter Points) ti cc lp ca m hnh a phng.
+ Right click vo Regional Data Scatter Set trong Project

423
Explorer v chn lnh Interpolate To/MODFLOW Layers.
+ Nhn Ok thc thi lnh.
5. Lu kt qu v chy MODFLOW.
6. Thit lp MT3DMS tng t trong mc 0.
Bng 10-4. S liu tnh ton cho m hnh nhim bn tiu khu vc
bi rc G Ct
c tnh Tham s
Lp 1 rng

phn tn theo phng dc theo
dng chy
0,3 2
Lp 2 rng

dng chy
0,3 10
Lp 3 rng

dng chy
0,3 0,002
Bi rc Lng b cp

Nng ni t tng

0,000025 m/d 2500 mg/l
Gi phn tn
Lp TRPT TRVT
Lp 1 1 0,1
Lp 2 1 0,1
Lp 3 1 0,1
Kch thc Chiu rng =
200 m
Chiu di = 200 m
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

424
S lng Ct = 35 Hng = 30
Thi gian
nghin cu
20 nm = 7300 ngy
Cc bc nhp d liu vo m hnh a phng tng t nh vic nhp d
liu vo m hnh ln.
Kt qu MODFLOW ca khu vc tiu bi rc G Ct:

Hnh 10-30. Kt qu MODFLOW cho ng ng mc nc khu vc
bi rc G Ct
Kt qu MT3DMS ca khu vc tiu bi rc G Ct:

425

Hnh 10-31. Kt qu MT3DMS cho phm vi lan truyn quanh
bi rc G Ct
bi rc Tam Tn
c tnh

Tham s
rng

phn tn theo phng dc
theo dng chy
Lp 1

0,3 2
rng

phn tn theo phng dc
theo dng chy
Lp 2

0,3 10
rng

phn tn theo phng dc
theo dng chy
Lp 3

0,3 0,002
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

426
Lng b cp

Nng ni t tng

Bi rc
0,000025 m/d 2500 mg/l
Gi phn tn
Lp TRPT

TRVT
Lp 1 1 0,1
Lp 2 1 0,1
Lp 3 1 0,1
Kch thc Chiu rng = 200 m Chiu di = 200 m
S lng Ct = 40 Hng = 35
Thi gian
nghin cu
20 nm = 7300 ngy


427
Kt qu MODFLOW ca khu vc tiu bi rc Phc Hip:

bi rc Phc Hip
Kt qu chy MT3DMS:

bi rc Phc Hip
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

428
Cou ho|
1. Trnh by cc khi nim c bn lin quan ti bi ton lan truyn cht
nhim trong nc dc t
2. Trnh by cc phng trnh lan truyn cht c bn lin quan ti nc
di t v nu r ngha cc h s tham gia vo phng trnh.
3. Hy trnh by iu kin ban u v iu kin bin. Nu r ngha vt
l ca cc iu kin ny.
4. Nu r mt s phng php gii s bi ton lan truyn nhim trong
nc di t.
5. Gii thiu mt s phn mm t ng ho tnh ton nc di t.

IAI IIEU IHAM kHAO

1. MT3DMS: A Modular Three-Dimensional Multispecies Transport
Model for Simulation of Advection, Dispersion, and Chemical
Reactions of Contaminants in Groundwater Systems; Documentation
and Users Guide by Chunmiao Zheng, P. Patrick Wang, University
of Alabama.
2. GMS 6.0 Tutorials_Copyright 2005 Brigham Young University
Environmental Modeling Research Laboratory.


NHNG KHAI NIEM C BAN CUA MO HNH
HOA MOI TRNG

Trong l thuyt h thng ngi ta chia ra ba giai on ln: (1) t vn ;
(2) m hnh ha v phn tch; (3) thng qua quyt nh. Ti giai on t bi
ton iu quan trng nht l xc nh: mc tiu nghin cu; cc ni dung
lin quan v mi quan h gia cc ni dung. Thng thng, vic t bi
ton c chnh xc ha trong qu trnh nghin cu. Cc bi ton v nhim
v xut hin trong giai on m hnh ha v phn tch. Phn di y trnh
by nhng khi nim c bn ca mn hc m hnh ha mi trng.
2.1. CAUC GIAI OAN CO 8AUN CUUA OUAU IPINH XAAY DUNG
MOA HINH MOAI IPUONG
c nhiu tc gi a ra cc th tc cn thit xy dng m hnh ton cc
qu trnh mi trng. Cc giai on cn thit xy dng m hnh mi trng
gm: l thuyt, th nghim, tnh th nghim trn my tnh, din gii.
Giai on l thuyt: cn thit hnh thnh mc tiu nghin cu qu trnh
mi trng t quan im m t i tng mt cch ngn gn. Giai on
ny gm cc bc sau y:
Tm kim nguyn mu m t ngn gn qu trnh mi trng tip
theo c th hnh thnh m hnh ton cho cc nghin cu tip theo;
Phn tch s tng thch gia cc s liu o c thc a m ngi
xy dng m hnh ang c vi nguyn mu d nh chn;
nh gi gii hn ng dng nguyn mu t c mc tiu nghin
cu;
Giai on th nghim: ph thuc vo mc tiu nghin cu c th c cc
phng n khc nhau trong thu thp thng tin v qu trnh hot ng ca i
Chng 2
C|u+n 2 !Hl!C lH^l !lLM CO B^! C|^ MO HI!H HO^ MOl TnlO!C

27
tng mi trng bng phng php kho st thc a hay tnh ton th
nghim. Thu thp s liu thc a c mc tiu nhn c cc d liu cn
thiu cho u vo ca m hnh. Thu thp s liu thc a gm cc bc:
- Xy dng mc tiu v yu cu i vi cc d liu.
- Xy dng h thng t ng ha x l s liu: cho php hin th thng
tin trong ch thi gian thc, tit kim thi gian v tin bc.
- Thu thp s liu vi s tr gip ca cc my o khc nhau.
Tnh ton th nghim c hiu l qu trnh ng dng cc m hnh ton
khc nhau sn sinh ra cc d liu lin quan ti cc trng thi mi
trng. Trong giai on ny i tng thc c thay th hon ton bi
m hnh ton. Giai on ny gm cc bc sau:
- Hnh thnh mc tiu th nghim vi s tr gip ca m hnh ton
- Chun b k hoch tin hnh tnh ton th nghim
- Xy dng cc thut ton thc thi m hnh ton
- Tin hnh tnh ton th nghim sinh ra cc d liu trng thi i
tng trong khng gian v theo thi gian.
Giai on din gii gm cc bc:
- Phn tch cc d liu tnh ton th nghim v so snh chng vi mc
tiu ban u;
- Lm sng t mt s trng thi c bit ca i tng mi trng c
nghin cu;
- nh gi gii hn ng dng ca m hnh ton hc c s dng;

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

28
Hnh 2-1. Cc giai on c bn ca qu trnh m hnh ha mi trng
C nhiu tc gi a ra cc phng php tip cn khc nhau v cc
bc ca qu trnh m hnh ha mi trng. Tuy c mt s im khc bit
nhng theo chuyn gia Jorgensen S.E /[3]/: Cc nh khoa hc khc trong
lnh vc mi trng cng b nhng quy trnh kh khc nhau, nhng khi
kim tra chi tit pht hin rng ch c s khc bit nh gia cc quy trnh.
Theo cch phn loi ca Jorgensen S.E. /[3]/ qu trnh m hnh ha gm
cc bc sau y: xc nh bi ton, m hnh ton v gii s, phn tch
nhy cm (sensitivity analysis), hiu chnh (calibration), kim nh
(verification) v xc nhn (validation).

29
Bc u tin ca qu trnh m hnh ha l xc nh vn . y l cch
duy nht xc nh gii hn nghin cu v tp trung ngun lc vo trng
tm ca vn thay v phn tn sc lc vo cc hot ng khng cn
thit.
V th bc u tin trong quy trnh m hnh ha l xc nh bi ton v
vic xc nh ny s cn phi c gii hn bi cc yu t khng gian,
thi gian v h sinh thi c xem xt (mt hay nhiu hn mt). Vic xc
nh ranh gii ca bi ton theo khng gian v thi gian thng d hn, v
v th r rng hn, so vi vic nhn dng cc h sinh thi c lin quan
trong m hnh.
Hnh 2.2 th hin cc bc ca qu trnh m hnh ha mi trng c
Jorgensen S.E p dng /[3]/. Vic thc hin theo s ny khng phi l
d dng vi nhng ngi mi bt u hc cch xy dng m hnh (theo
Jorgensen S.E.) v cn phi c thch nghi t t v c hon chnh theo
thi gian.
Vic xc nh s lng cc h sinh thi c lin quan tham gia qu trnh m
hnh ha t c mc chnh xc c th chp nhn c so vi
phm vi hay mc tiu ca m hnh l rt kh, t nht l i vi nhng
ngi mi bt u. Do thiu d liu nn giai on u ch c th a vo
xem xt mt s t h sinh thi. Sau khi c s b sung d liu cng nh
cn thit phi lu chi tit hn, cc h sinh thi khc s c b sung,
a vo nghin cu.
Trong gii chuyn gia lm m hnh cng thng din ra tranh lun v
phc tp ca m hnh. C kin cho rng gii thch cc hin tng
phc tp cn phi b sung cc tham s tham gia m hnh v nh vy trong
phng trnh s xut hin nhiu thnh phn mi. Tuy nhin, rt tic hin
nay cha c phng php ton hc mnh c th gii c cc
phng trnh phc tp. Ngoi ra, m hnh cng phc tp n cng cha
nhiu thng s, khi mc khng n nh ca m hnh cng tng. Bn
cnh nhiu thng s phi o c v kim tra hoc bng qu trnh quan
st ti hin trng, hoc trong phng th nghim hoc bng qu trnh hiu
chnh, qu trnh ny mt ln na li da trn nhng kt qu o c ti hin
trng. Vic kim tra thng s rt him khi hon chnh. Trong trng hp
c sai s th nhng li ny c a vo m hnh v cui cng s dn n
tnh khng n nh ca m hnh. Vn kh khn trong vic la chn
mc phc tp ph hp ca m hnh s c tho lun trong rt nhiu
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

30
cng trnh. y l vn cn c bit quan tm trong qu trnh m hnh
ha mi trng sinh thi.
Xc nh vn
Xc nh h thng
S nim
a ra cc cng thc ton
m t qu trnh
Phn tch nhy
Phn tch nhy
ln th hai
Hiu chnh
Xc nhn
p dng m hnh nh l
mt cng c khoa hc hay
tin hnh d on
Xc nhn qu trnh d
on
Thu thp d liu
nh gi
cc m hnh con
o lng
chuyn su

Hnh 2-2. Mt qu trnh m hnh ha mang tnh th nghim.
V mt l thuyt, nh trnh by trn, cn thit phi thu thp d liu
phc v cho m hnh. Hnh 2-2 cho thy rng vic kim tra cc m hnh
con v qu trnh o c chuyn su nn c thc hin sau bc phn tch
nhy ln u tin. Tic rng c rt nhiu nh lp m hnh khng c
ngun d liu c th thc hin c iu ny, nn h buc phi trnh
thc hin hai bc ny v thm ch c bc phn tch nhy ln th hai.
Jorgensen S.E. khuyn co rng cn phi thc hin theo th t t qu trnh
phn tch nhy, kim tra m hnh con v o c chuyn su v cui
cng l phn tch nhy ln hai. Nn ch cc mi tn phn hi t bc

31
phn tch nhy, bc hiu chnh v bc xc nhn n bc a ra cc
cng thc ton cho cc qu trnh v bc hnh thnh s nim. iu
ny cho thy qu trnh m hnh ha phi l mt qu trnh c tng tc ln
nhau gia cc thnh phn.
D liu lun l mt yu cu bt buc trong m hnh ha (trong hu ht cc
bc ca qu trnh m hnh ha u cn d liu). V nguyn tc, d liu cho
tt c cc bin trng thi cn phi c xc nh. Mt cch l tng, ngi
lm m hnh nn quyt nh xem d liu no cn thit php trin m hnh
da trn s nim. Cn lu ti kha cnh kinh t ca vn v ly s
liu l mt qu trnh tn km.
Bc k tip l xy dng cc cng thc ton hc m t cc qu trnh
trong h sinh thi. C nhiu qu trnh c m t bng mt phng trnh
ton hoc hn, v vic la chn phng trnh thch hp cho m hnh ang
xem xt l mt vn rt quan trng trong qu trnh m hnh ha.

D BAO
Xc nh
bi ton
M hnh ton
v m hnh s
Phn tch
nhy cm
Hiu chnh
Kim nh
Thng qua
I TNG
MI TRNG
data
data
data
data

Hnh 2-3. Cc bc m hnh ha theo Jorgensen S.E.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

32
Mt khi c h cc phng trnh ton th qu trnh kim nh mi
(verification) c th c thc hin. Tip theo, thc thi bc ny,
chuyn gia xy dng m hnh cn phi tr li cc cu hi sau y:
1. Mo hnh co on nh trong mot thi gian dai hay khong?
M hnh c chy trong mt khong thi gian di vi chu k l mt nm
vi cng hm iu khin theo di xem gi tr ca cc bin trng thi c
c duy tr mc tng i n nh hay khng. Trong sut giai on
u, bin trng thi ph thuc vo gi tr ban u v m hnh cng nn
c chy vi gi tr ban u tng ng vi gi tr di hn ca cc bin
trng thi. Quy trnh ny cng c khuyn dng tm ra gi tr ban u
nu nh khng th bit hoc o c bng cc phng php khc.
2. Mo hnh co hoat ong nh mong i hay khong?
V d nh nu i lng u vo l cc c cht, chng ta mong mun
nng c cht s cao hn trong c th cc loi ng vt cp cao hn.
Nu u ny khng xy ra, cho thy c mt vi cng thc ton b sai v
cn phi c sa cha. Cu hi ny chng t rng trn thc t chng ta
bit c t nht mt s phn ng ca h sinh thi, iu ny cng khng
lun ng nh th.
Nhn chung, trong giai on ny cn phi lm vic vi m hnh nhiu hn
na. Qua nhng ln s dng nh th, nh lp m hnh c th lm quen vi
m hnh v cc phn ng ca n i vi nhng s xo trn. Cc m hnh
ni chung nn c xem nh l mt cng c th nghim. Cc th nghim
c thc hin so snh kt qu ca m hnh vi kt qu quan st v s
thay i cho m hnh c to ra ty theo trc gic v kin thc ca nh
lp m hnh i vi cc phn ng ca m hnh. Nu nh m hnh hi lng
vi s ha hp gia m hnh v kt qu quan st th h chp nhn m hnh
nh l mt s m t thch hp cho h sinh thi thc, t nht l trong phm
vi cng vic quan st ca h.
Phn tch nhy (sensitivity analysis) tip theo sau bc kim nh.
Thng qua phn tch, nh lp m hnh c c cch nhn ng n v cc
thnh phn nhy cm trong m hnh. Do , phn tch nhy l s c
gng o c nhy ca cc thng s, cc hm iu khin v c cc m
hnh con cho n cc bin trng thi cn quan quan tm trong m hnh.
Th d, nu nh lp m hnh mun m phng nng cht c trong c
th cn trng n tht do s dng thuc tr su, th h s la chn bin

33
trng thi ny nh l mt bin quan trng nht, v sau l nng c
cht trong cy xanh v trong c th cn trng n c.
Trong qu trnh m hnh ha thc t, phn tch nhy c thc hin
bng cch thay i cc thng s, hm iu khin v m hnh con. S thay
i tng ng ca cc bin trng thi la chn s c theo di. V th,
nhy, k hiu l S, ca thng s, P, c nh ngha nh sau:
S = [x/x]/[P/P]
trong x l bin trng thi cn xem xt.
thay i tng i trong gi tr ca thng s c la chn da vo
kin thc ca chng ta i vi chnh xc ca cc thng s. Th d, nu
nh lp m hnh nh gi chnh xc l khong 50%, c l h s chn
thay i cho cc thng s vo khong 10% v 50% v bc hiu chnh
l phi gi gi tr Y mc cng thp cng tt.
Tuy nhin, nh lp m hnh thng quan tm nhiu hn n kh nng ph
hp gia i lng u ra ca m hnh vi kt qu quan st cho mt hay
hai bin trng thi, trong khi h li quan tm t hn n kh nng ph
hp vi cc bin khc. T , h c th la chn trng s khc nhau cho
cc bin trng thi da trn tm quan trng m h gn cho tng bin trng
thi trong m hnh. i vi m hnh v tc ng ca thuc tr su h c
th nhn mnh vo nng cht c trong c th cn trng n tht v c
th xem nng cht c trong cy xanh, cn trng n c v trong t l
km quan trng hn. Do , h c th chn trng s 10 cho bin trng thi
u tin v ch 1 cho ba bin trng thi cn li.
Nu khng th hiu chnh cho m hnh mt cch ng n, th khng nht
thit do m hnh khng chnh xc m c th do d liu c cht lng km.
Hn na, iu quan trng l qu trnh quan st c th phn nh c s
thay i theo thi gian ca h thng. Nu mc tiu ca m hnh l m t
tht tt mt hay vi bin trng thi th iu quan trng l d liu ch c th
biu din c ng lc (s thay i theo thi gian) bn trong h thng.
Tn sut cho vic thu thp d liu nn, v th, phn nh c ng lc ca
cc bin trng thi cn quan tm. Quy lut ny, rt tic, b vi phm
trong qu trnh m hnh ha /[3]/.
Tht s nhn mnh rng ng lc ca tt c cc bin trng thi phi c
xem xt trc khi chng trnh thu thp d liu c ln k hoch chi tit.
Mt vi bin trng thi thng xuyn c thng bo v s thay i ca
chng trong mt giai on nht nh thng l vo ma xun v y c
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

34
th l iu kin rt thun li c th c c b su tp d liu phong ph
trong mt khong thi gian nht nh.
T nhng xem xt trn, khuyn co thc hin qu trnh hiu chnh cho m
hnh mi trng c th c tm tt nh sau:
T ti liu tham kho hy tm cng nhiu thng tin lin quan ti
thng s (cng nhiu cng tt). Bi v nhng d on gn ng ban u
cho tt c cc thng s u l cn thit.
Nu c mt vi bin trng thi khng th c tm thy qua ti liu (y l
trng hp ph bin), th nn s dng phng php nh gi chuyn gia.
i vi vi thng s quan trng th vic xc nh chng c thc hin ti
hin trng v trong phng th nghim l tt hn ht.
Phn tch nhy nn c thc hin quyt nh nhng thng s no
l quan trng nht vi tnh chn chc cao.
Vic s dng chng trnh thu thp d liu chuyn su cho cc bin
trng thi quan trng nht nn c xem xt c th cung cp s nh
gi tt hn cho nhng thng s quan trng nht.
Bc u tin trong giai on hiu chnh nn c thc hin bng cch
s dng d liu cha c p dng. Thc hin vic hiu chnh i vi cc
thng s quan trng nht sau khi chng c la chn, nhiu nht l 8
hoc 10 thng s. Trong trng hp u tin, qu trnh hiu chnh c
thc hin bng phng php th nghim v pht hin li c th lm
quen vi phn ng ca m hnh cho cc thng s. Quy trnh hiu chnh t
ng c s dng ngay sau lm ni bt vic nh gi cc thng s.
Cc kt qu ny c s dng cho bc phn tch nhy ln hai, n
c th a ra kt qu khc hn so vi ln nh gi u tin.
Bc hiu chnh ln th hai gi c s dng cho cc thng s quan
trng nht da vo bc phn tch nhy ln th hai. Trong trng hp
ny, cng s dng c hai phng php hiu chnh c cp bn trn.
Sau bc hiu chnh cui cng ny, m hnh c th c xem l c
hiu chnh v ta c th i n bc k tip: bc xc nhn.
Theo sau bc hiu chnh lc no cng l bc xc nhn. Ti bc ny nh
lp m hnh kim tra m hnh da vo tp d liu c lp theo di kt qu
m phng theo m hnh trng kht vi d liu o c nh th no. Tuy nhin,
cn phi nhn mnh rng bc xc nhn cho php nh gi m hnh tt hay
khng tt khi c c cc d liu chun. Do , xc nhn m hnh, cn s

35
dng d liu thu c t giai on m c cc iu kin khc nhau.
Jorgensen trong [3] khng nh tm quan trng c c b s liu ny trong
giai on xc nhn v phi phn bit vi giai on thu thp d liu phc v
cho qu trnh hiu chnh. Th d, khi kim tra mt m hnh v s ph dng
th tt nht l nn c cc tp d liu v mc dinh dng khc nhau cho c
bc hiu chnh v bc xc nhn. Tuy nhin, nu khng th thc hin mt
qu trnh xc nhn thc s th bc xc nhn m hnh vn l iu quan trng.
Phng php xc nhn m hnh ph thuc vo mc ch ca m hnh.
Vic so snh gia gi tr o c v gi tr tnh ton bng hm mc tiu l
mt cuc kim tra cn thit. Tuy nhin, iu ny thng khng c hiu
qu v n khng th tp trung vo tt c cc mc tiu chnh ca m hnh,
m ch tp trung vo kh nng chung ca m hnh miu t chnh xc
cc bin trng thi ca h sinh thi. V th, cn thit phi chuyn cc mc
tiu chnh ca m hnh thnh mt vi tiu chun cho bc xc nhn. Mt
cch tng qut chng khng th c chuyn thnh cng thc nhng
chng c th l nhng s la chn ring cho tng m hnh v cho tng
nh lp m hnh. Th d, nu chng ta quan tm n s ph dng trong
h sinh thi thy vc trong cn trng n tht, th so snh nng cc i
ca phiu sinh thc vt o c v tnh ton l thch hp.
C th tm tt ni dung tho lun v bc xc nhn nh sau:
1. Bc xc nhn lun lun l bt buc c th c c ci nhn ton
cnh v tin cy ca m hnh.
2. Cn phi c gng thu thp d liu cho bc xc nhn, qu trnh ny
hon ton khc vi bc hiu chnh. iu quan trng l phi c d liu
t mt khong rng cc hm iu khin c xc nh da trn mc
tiu ca m hnh.
3. Cc tiu ch ca giai on xc nhn c hnh thnh da vo cc mc
tiu ca m hnh v cht lng ca d liu sn c.
Trong ti liu [3] minh ha cc bc ca qu trnh ha mi trng
bng cc v d thc t. C th tm tt phn trnh by nh sau:

Bng 2-1 Cac thuat ng chnh trong mo hnh hoa moi trng
STT
THUT NG
NGHA
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

36
CHUYN MN
1 M hnh ton
(Mathematical model)
M t nh lng cc qu trnh ha, l, sinh m
phng h thng
2 Bin trng thi
(State variable)
Bin ph thuc c trong m hnh (v d: nng
cht nhim, s lng loi, mt , sinh
khi,)
3 Tham s ca m hnh
(Model parameters)
Cc h s c trong m hnh c s dng
m t phng trnh cn bng (cc h s t l,
cn bng)
4 u vo ca m hnh
(Model input)
Hm iu khin, bin ngoi sinh cn thit cho
m hnh chy (ti lng nhim, nhit kh
thot ra khi ng khi,)
5 Hiu chnh
(Calibration)
So snh thng k c thc hin gia kt qu
tnh ton theo m hnh v thc o; chnh l cc
tham s ca m hnh da trn s liu th nghim
tm c trong cc ti liu
6 Kim nh
(Verification)
So snh thng k gia kt qu tnh ton theo m
hnh v b s liu th hai i vi nm khc hay
ti v tr khc; cc tham s m hnh y l c
nh ( tm c t bc hiu chnh), khng c
s chnh l tham s sau bc hiu chnh trn.
7 M phng
(simulation)
L qu trnh s dng m hnh vi b s liu u
vo bt k (c th l u vo gi nh) v khng
i hi qu trnh kim nh v kim tra vi b
s liu o c thc
8 Xc nhn
(validation)
S chp nhn v mt khoa hc cho php s dng
tip theo. Qu trnh ny gm xc nhn : (1) xc
nhn qu trnh chnh v ni bt nht trong qu
trnh xy dng m hnh (2) cc qu trnh c
thc hin ng cc bc (3) m hnh trn thc t
phn nh ng cc hin tng c quan st.
9 Hu kim tra
(post audit)
So snh d bo theo m hnh vi cc php o
trong tng lai theo thi gian
10 Phn tch nhy
cm (sensitivity
analysis)
Xc nh hin ng gy ra bi s thay i nh
ca cc tham s m hnh ln kt qu (bin trng
thi) bng phng php m phng s hay k

37
thut ton hc
11 Phn tch khng chc
chn (uncertainty
analysis)
Xc nh tnh khng xc nh ( lch chun)
ca bin trng thi trung bnh do tnh khng
xc nh trong cc tham s ca m hnh, u
vo hay trng thi ban u bng phng php
m phng ngu nhin.
2.2. CAC IHANH FHAN IPONG OUA IPNH MO HNH HOA MOI
IPUONG
Trong qu trnh m hnh ha mi trng c 5 thnh phn trc tip tham
gia: bin trng thi (state variables), hm iu khin (forcing function) v
bin ngoi sinh (exogerous variables), cc phng trnh ton hc
(mathematical equations), cc tham s (parameters), cc hng s
(universal constants). Di y trnh by chi tit v cc thnh phn ny
/xem [3] /.
1. Bien trang thai, ging nh tn gi ca n, m t tnh trng ca h sinh
thi. Vic la chn bin trng thi cho cu trc ca m hnh l rt quan trng
v ph thuc vo mc tiu. Th d, nu chng ta mun m hnh ha s tch
ly sinh hc ca c cht, khi cn ly cc bin trng thi l cc sinh vt
trong cc chui thc n quan trng v nng cc cht c trong c th sinh
vt. Trong m hnh ph dng bin trng thi s l nng cc cht dinh
dng v phiu sinh thc vt.
2. Ham ieu khien (hoac bien ngoai sinh) l hm s ca cc bin c
tnh bn ngoi c nh hng n tnh trng ca h sinh thi. Trong qun l, bi
ton cn gii quyt c th c trnh by li nh sau: nu vi cc hm iu
khin bt k khc nhau th tnh trng ca h sinh thi s b nh hng nh th
no? M hnh c s dng nhm d on ci g s thay i trong h sinh thi
khi hm iu khin thay i theo thi gian. Nu hm iu khin nm trong tm
kim sot th c gi l hm kim sot. V d, trong cc m hnh c hc
sinh thi, cc hm kim sot l cc cht c u vo h sinh thi. Trong m
hnh ph dng th hm kim sot l cc cht dinh dng u vo. Nhng hm
iu khin khc cn ch l cc bin kh hu c nh hng n thnh phn
hu sinh v v sinh cng nh n t l cc qu trnh xy ra trong mt h sinh
thi. y l hm iu khin nhng khng phi l cc hm kim sot.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

38

Hnh 2-4 Cc thnh phn trong m hnh ha mi trng
3. Phng trnh toan c s dng biu din cc qu trnh sinh hc, ha
hc v vt l. Chng m t mi quan h gia hm iu khin v bin trng
thi. Cng mt qu trnh c th c tm thy trong nhiu ng cnh mi trng
khc nhau, iu ny c ngha l cng mt phng trnh c th c s dng
trong nhiu m hnh khc nhau. Tuy nhin, iu ny khng c ngha l cng
mt qu trnh s lun lun c biu din bng cng mt phng trnh.
Trc tin, qu trnh ang xt c th c m t tt hn khi s dng phng
trnh ton c lu ti nh hng mt nhm nhn t c th. Th hai, mc
chi tit cn phi c trong m hnh c th l khc nhau trong cc trng hp
khc nhau, iu ny ph thuc vo s khc bit v tnh phc tp ca h thng
hay/v ca bi ton.
4. Cac tham so l cc h s trong cc phng trnh ton biu din qu
trnh. Chng c th c xem l hng s i vi mt h sinh thi c bit
hoc mt phn ca h sinh thi. Trong m hnh nhn - qu thng s s c
mt nh ngha khoa hc, th d nh s bi tit cht cadium t c. C
nhiu thng s trong ti liu khng c xem l hng s m l mt khong
gi tr. Trong [3] c th tm thy c mt tp hp y cc tham s
trong khoa hc mi trng v sinh thi hc. Kin thc cn gii hn ca
chng ta v tham s l mt trong nhng im yu nht trong qu trnh m
hnh ha. Hn na, vic p dng cc tham s l hng s trong cc m
hnh mi trng l khng thc t do c rt nhiu phn ng trong mt h
sinh thi thc. Tnh thng xuyn thay i ca mt h sinh thi mu thun
vi vic p dng cc thng s l hng s cho cc m hnh. Mt th h cc

39
m hnh mi c c gng s dng cc thng s khc nhau ty thuc vo
mt vi nguyn l sinh thi dng nh l mt gii php c th chp nhn
cho vn trn. Trong tng lai s pht trin theo hng tip cn ny l
thc s cn thit trc khi chng ta c th chng minh rng m hnh ha
c th phn nh chnh xc cc qu trnh c trong mt h sinh thi tht.
5. Cac hang so, th d nh hng s kh v trng lng nguyn t, cng
c s dng trong hu ht cc m hnh.
M hnh ha mi trng c th c nh ngha nh l cch th hin
mang tnh nghi thc cc thnh phn ch yu ca mt bi ton c th di
dng cc thut ng ton hc. Vic nhn bit u tin v bi ton thng
thng ch l tng. y c th xem nh l bc u tin trong quy
trnh m hnh ha mi trng. S tin li hn khi chuyn tng thnh
s nim vi cc bin trng thi, cc hm iu khin v cc mi quan
h v mt ton hc gia cc thnh phn ny trong qu trnh. V d trn
Hnh 2-5 l m hnh nim h sinh thi nc vi cc bin trng thi : S
1
,
S
2,
, S
3
, S
4,
S
5
; cc bin ngoi sinh V
1
, V
2
.

Hnh 2-5. M hnh h sinh thi nc
2.3. $U FHAN IOAI MO HNH MOI IPUONG
S phn loi m hnh lun cn thit cho nghin cu v s dng. Trong
cng trnh /[3]/ trnh by cch phn loi m hnh nh sau.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

40
Hnh 2-6. M hnh ngu nhin xem xt cc i lng (1), (2), v (3)
trong m hnh tin nh xem i lng (2) v (3) bng 0.
Cc cp m hnh c trnh by trong Bng 2-2. Phn chia m hnh u
tin da vo ng dng: m hnh mang tnh khoa hc v m hnh qun l.
Cp tip theo l m hnh d on v m hnh tin nh. M hnh d on
cha cc xo trn d on u vo v cc li o c ngu nhin, nh biu
din trong Hnh 2-6. Nu c hai yu t u c cho bng 0 th m hnh
d on s suy gim thnh m hnh tin nh, cho thy rng cc thng s
khng c c lng theo phn phi thng k. M hnh tin nh cho
rng cc p ng trong tng lai ca h thng hon ton c quyt nh
bi thng tin v trng thi hin ti v cc i lng u vo trong tng
lai c th o c c. M hnh d on t c ng dng trong sinh thi
hc hin ti.
Cp m hnh th ba trong Bng 2-2 l m hnh thnh phn v m hnh ma
trn. i vi mt s nh lp m hnh, m hnh thnh phn c hiu nh
l m hnh c da trn cng dng ca tng thnh phn trong s
nim (hay cn gi l m hnh l lun theo thut ng ting Anh l
conceptual model), trong khi cc nh lp m hnh khc li phn bit gia
hai nhm m hnh hon ton bng cng thc ton c nu trong bng. C
hai loi m hnh ny u c ng dng trong ha mi trng, mc d
cng dng ca m hnh thnh phn c cng b nhiu hn hn /xem
Bng 2-2, ngun [3]/.


41
Bng 2-2. Phn loi cc m hnh mi trng (tng cp mt theo cc dng m hnh).
LOI M HNH C IM
M hnh nghin cu
(Research models)
M hnh qun l
(Management models)
c s dng nh cng c nghin cu.

c s dng nh cng c qun l.
M hnh tin nh
(Deterministic models)
M hnh d on
(Stochastic models)
Gi tr d on c tnh ton chnh xc.

Gi tr d on ph thuc vo phn b xc sut.
M hnh hp (Compartment
models)
M hnh ma trn
Cc bin xc nh h thng c lng ha bng
cc phng trnh vi phn ph thuc thi gian.
S dng ma trn trong cc cng thc ton.
M hnh gin ha
(reductionistic models)
M hnh chnh th
(holistic model)
Cha cng nhiu chi tit c lin quan cng tt.

S dng cc quy lut chung.
M hnh tnh (static models)
M hnh ng
(Dynamic models)
Cc bin xc nh h thng khng ph thuc thi
gian.
Cc bin xc nh h thng l mt hm thi gian
(c khi l khng gian).
M hnh phn phi
(Distributed models)
M hnh cng gp
(Lumped models)
Cc thng s c xem nh l mt hm ca thi
gian v khng gian.
Cc thng s nm trong mt v tr khng gian qui
nh v thi gian c xem l hng s.
M hnh tuyn tnh
M hnh phi tuyn
Ch s dng cc phng trnh bc nht.
Gm mt hay nhiu phng trnh khc phng
trnh bc nht.
M hnh nhn qu
(Causal models)
M hnh hp en
(Black box models)
Cc i lng u vo, bin trng thi v i
lng u ra c quan h tng tc vi nhau thng
qua cc mi quan h nhn qu.
S xo trn i lng u vo ch nh hng ln
i lng u ra. Khng i hi tnh nhn qu.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

42
M hnh t tr
(Autonomous models)
M hnh khng t tr
(Non autonomous models)
o hm nht nh khng ph thuc vo bin
c lp (thi gian).
o hm nht nh ph thuc mt cch tng
minh vo bin c lp (thi gian)
Hu ht cc bi ton trong khoa hc mi trng v sinh thi hc u c
th c m t bng m hnh ng bng cch s dng cc phng trnh vi
phn v phng trnh sai phn m t phn ng ca h thng i vi cc
nhn t bn ngoi. Phng trnh vi phn c s dng biu din cho
nhng thay i lin tc ca trng thi theo thi gian, trong khi phng
trnh sai phn c s dng biu din cc qu trnh ri rc theo thi
gian. Trng thi n nh tng ng vi tnh trng m o hm bng
0. S dao ng xung quanh trng thi cn bng c m t bng cch s
dng m hnh ng, trong khi bn thn trng thi n nh c m t bng
m hnh tnh. V khi o hm bng 0 ti trng thi n nh th m hnh
tnh s bin thnh cc phng trnh i s /Hnh 2-7/. Trn hnh ny Y l
bin trng thi c biu din nh mt hm ca thi gian. A l trng thi
u tin, B l trng thi nht thi v C l dao ng xung quanh trng thi
n nh. ng t nt tng ng vi trng thi n nh, c th c biu
din bng m hnh tnh.
Mt vi h thng ng khng c trng thi n nh. Trong trng hp ny
phi cn n m hnh ng miu t trng thi h. Trong trng hp ny
h thng lun l phi tuyn mc d vn tn ti nhng h phi tuyn n nh.
Ngc li, m hnh tnh khi tt c cc bin trng thi v thng s u
khng ph thuc thi gian. Mt tch cc ca m hnh tnh l tim nng
n gin ha cc bc tnh ton tip theo bng cch loi b mt s bin
c lp trong quan h ca m hnh, nhng m hnh tnh c th s a ra
cc kt qu khng chnh xc do cc dao ng, gy ra bi, th d nh, bin
thin v thi tit, c th c tn dng bi cc bin trng thi nhn
c cc gi tr trung bnh cao hn.
Mo hnh phan phoi lu ti cho s thay i ca cc bin theo thi gian
v khng gian. Mt th d in hnh l m hnh lan truyn khuch tn
(advection diffusion) cho cht ha tan dc theo dng sng. M hnh c
th gm cc bin khng gian ba chiu trc giao. Tuy nhin, ngi lm m
hnh da trn s quan st thc t v thy rng gradian ca cc cht ha tan
theo mt hay hai chiu l khng ln c th a vo xem xt trong
m hnh. Khi m hnh s c gin lc thnh m hnh cng gp

43
(lumped model). Trong khi m hnh cng gp thng c da vo cc
phng trnh vi phn thng th m hnh phn phi li c xc nh bi
cc phng trnh vi phn o hm ring.
Mo hnh nhan qua, (hay cn g i l m hnh m t bn trong) c
trng bi tnh cht sau y: i lng u vo quan h vi bin trng thi
v cc bin trng thi lin h vi nhau v vi i lng u ra ca h
thng. Ngc li vi m hnh nhn qu, m hnh hp en li ch quan tm
ti xem: khi thay i gi tr u vo th s nh hng g n gi tr u ra.
Ni cch khc, m hnh nhn qu m t c ch ca cc qu trnh phn ng
bn trong h thng.
Mo hnh hop en ch quan tm n cc i lng u ra v u vo no
c th o c c. Mi quan h gia chng c th c nhn thy bng
phn tch thng k. Trn mt kha cnh khc, nu cc qu trnh trong m
hnh c m t bng cc phng trnh, bao gm c mi quan h, th n s
l m hnh nhn qu.
Nh lp m hnh c th thch s dng cc m t hp en trong trng hp
kin thc ca h v cc qu trnh c gii hn. Tuy nhin im bt li ca
m hnh hp en b gii hn i vi cc ng dng cho cc h sinh thi
tng t nhau, v n khng th xem xt n nhng s bin i trong h
thng.
Khi cn phi ng dng th nht thit phi xy dng m hnh nhn qu. Kiu
m hnh nhn qu c s dng trong ha mi trng rng ri hn so vi m
hnh hp en, ch yu l do m hnh nhn qu a ra c cng dng ca
cc chc nng ca h thng trong c cc phn ng ha hc, vt l v sinh
hc.
Mo hnh t tr l m hnh hon ton khng ph thuc thi gian (bin c
lp).
dy/dt = a
*
y
b
+ c
*
y
d
+ e
Mo hnh khong t tr cha gii hn, g(t), lm cho o hm theo thi
gian, nh phng trnh th d sau:
dy/dt = a*yb + c*yd + e + g(t)
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

44

Hnh 2-7. Minh ha m hnh ng v m hnh tnh
Bng 2-3 th hin mt cch phn loi m hnh khc. S khc nhau gia ba
loi m hnh sau l vic la chn bin trng thi trong thnh phn ca m
hnh. Nu m hnh c mc ch m t s lng c th v s loi th n
c gi l nhn khu sinh hc. Mt m hnh mun m t dng nng
lng c gi l nng lng sinh hc v bin trng thi s c c
trng bng kW hay kW trn mt n v din tch hay th tch. M hnh
sinh a ha xem xt dng vt cht v cc bin trng thi c n v l kg
hay kg trn mt n v din tch hay th tch. Loi m hnh ny c s
dng ch yu trong sinh thi hc.
Bng 2-3. Nhn dng m hnh
LOI M
HNH
T CHC KIU I TNG
O
Nhn khu
sinh thi
Bo tn thng tin gen
di truyn
Vng i ca
sinh vt
S lng loi
hoc c th
Nng lng
sinh hc
Bo tn nng lng Dng nng
lng
Nng lng
Sinh a ha Bo tn nng sut
sinh hc
Vng tun hon
thnh phn
Nng sut hay
nng

45
2.4. CAC NGUYEN IY CO 8AN UOC AF DUNG IPONG XAY DUNG
MO HNH MOI IPUONG
Ngi lm m hnh lun quan tm ti cc thnh phn tham gia vo m
hnh. Cc phng trnh v cc tham s lin quan phi phn nh ng cc
thnh phn ca m hnh (tt nhin khng th i hi s tuyt i m ch
c th ni cng xp x ng thc t cng tt). Ngi lm m hnh cng
cn phi c nghin cu i cht v cc phng trnh m t cc thnh phn
trong m hnh. Mt s nguyn l c th ng dng trong xy dng m hnh
s c trnh by di y:
Nguyn l bo ton thng c s dng trong qu trnh m hnh ha.
Cc m hnh ha, sinh hc phi tun th nguyn l bo tn khi lng
cng nh nguyn l bo ton nng lng v ng lng. Chng ta s p
dng trong nghin cu sinh thi hai nguyn l sau y:
- Cc h sinh thi bo ton vt cht
- Cc h sinh thi bo ton nng lng
Nguyn l bo ton vt cht c th c th hin bng cng thc ton hc sau
y:
=
dt
dm
u vo u ra
Trong m l tng khi lng ca h. Thc t ng dng khng nh ny
i hi h sinh thi phi xc nh c ch ra bin ca h.
Thay m = V.c, trong c l nng ta nhn c cng thc
=
dt
dc
V u vo u ra
Trong V l th tch ca h .
Nu s dng nguyn l bo tn khi lng cho cc thnh phn ha hc, c
th bin i phng trnh trn nh sau:
=
dt
dc
V u vo u ra + B sung Bin i
Theo thi gian s c s b sung v qu trnh bin i dn ti s hao ht cht
ban u.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

46
Nguyn l bo tn khi lng c s dng rng ri trong mt lp cc m
hnh mi trng gi l cc m hnh sinh a ha. Phng trnh c xy
dng cho cc thnh phn thch hp, v d nh trong m hnh ph dng l
cc m hnh cho C, P, N.
M hnh Streeter Phelps (nm 1925) l mt m hnh c in cho h sinh
thi nc mt da trn nguyn l bo ton vt cht v nguyn l ng
lng bc nht. M hnh ny s dng phng trnh sau y /[3], trang 86/:
( )
1 3 20
1 0

= + T ML e K K L D K
dt
dD
Kt T
T a

Trong
Bng 2-4. Bng cc tham s trong m hnh Streeter
D C
s
C(t)
C
s
Nng ca xy bo ha
C(t) Nng xy hin ti
t Thi gian
K
a
H s phn x
L
0
BOD
5
ti thi im ban u
K
1
H s phn hy sinh hc
K
T
Hng s nhit
Cou ho|.
1. Hy trnh by cc giai on c bn ca qu trnh xy dng m hnh mi trng
2. Hy lit k v gii thch ngha cc thnh phn tham gia vo qu trnh m
hnh ha mi trng.
3. Cc qu trnh cn thc hin trong qu trnh m hnh ha mi trng. Hy
lm r cc khi nim hiu chnh, kim nh, xc nhn trong qu trnh m
hnh ha.
4. Th no l phn tch nhy cm trong bi ton m hnh ha.
5. Trnh by s phn loi m hnh.
6. Cc nguyn l c bn c p dng trong xy dng m hnh mi trng.

47
IAI IIEU IHAM kHAO
1. Bi T Long, 2006. H thng thng tin mi trng. Nxb i hc Quc gia
TP. HCM, 334 trang.
2. Hans Von Storch, Gotz Floser, 2001. Models in Environmental Research.
Springer, 2001,232 p. (in English)
3. Jorgensen S.E., 1994. Fundanmentals of Ecological Modelling (2 nd
4. Khomiakov D.M., Khomiakov P.M., 1996. C s ca l thuyt h thng,
Moscow, 107 trang. (in Russian).
5. Kurkovsky A.P., Pritsker A.A.B., 1995. Systems of automatization in ecology
and geophysics. Moscow:Nauka, 1995. 238 p.


CAC YEU TO KH TNG ANH HNG LEN
S PHAT TAN CHAT O NHIEM KHONG KH

S lan truyn cc cht nhim khc nhau trn mt din rng trong kh
quyn l qu trnh vt l rt quan trng. S lan truyn cc cht nhim
khng kh theo din rng trong kh quyn c th gy ra tn tht nng n
trong nhng iu kin kh tng no . V vy yu t kh tng cn
c nghin cu cn thn.
3.1. $U FHAI IAN CUA CHAI kH IPONG kH OUYEN

Hng gi 100% khng kh bn ngoi
100%
Hi sch
Hn hp hi v khng kh

Chuyn ng theo hng gi
0%
100%

Hnh 3-1. Cc giai on u tin ca s pht thi nhim khng kh
C nhiu yu t nh hng ti kch thc v hnh dng m my pht thi
cht kh vo kh quyn. minh ha nhng g din ra vi m my ny
Chng 3
C|u+n 3 C^C YL| TO lHl TlO!C ^!H HlO!C lL!
Sl IH^T T^! CH^T O !HlLM lHO!C lHl

49
trong qu trnh lan ta trong kh quyn chng ta s dng mt s hnh v
di y. Trn Hnh 3-8 a ra bn giai on chuyn ng ca m kh sau
khi pht thi theo hng gi. Vo thi im ban u (thi im 0) xut hin
mt m my tc thi, nng ca kh trong m my kh vi 100% nng
ca kh, khng kh xung quanh cn cha b nhim. Vo thi im 20
giy sau , m my (kh) tng kch thc do s dch chuyn cng vi
khng kh, phn ca m my c nng trc l 100% bt u b dn.
Nng ca kh thay i trong phm vi t 100% nhn ti 0 ti gn bin
ca m my. Vo thi im 40 giy, ht nhn 100% kh tr nn nh hn,
cn vo thi im 80 giy, ht nhn 100% gn nh khng cn na. Bt u
t thi im ny, im cc i (nng mt t cc i) s nh hn 100%
v s tip tc gim. Phn di ca hnh v ch ra dy cc s kin di dng
mt biu . Trn Hnh 3-2 ch tit din nng cht kh trong m my
theo thi gian. m my tr nn ngy mt tri rng, im cc i ca nng
(im tm ca n) cng ngy cng thp xung. Ti mt im no ,
im cc i ca nng tr nn nh hn mc nguy him. th hin
trn hnh v s ph thuc ca nng cc i ti mt t tm ca m
my theo thi gian hay khong cch, chng ta s nhn c ng cong
c th hin trn Hnh 3-3.

Khong cch theo hng,
vung gc vi hng gi
100%
0%
Thi gian = 320
Thi gian = 80
Thi gian = 640
N
n
g

Hnh 3-2. Nng cht nhim trong khng kh theo
thi gian v theo khong cch
Cc hnh ny cho
thy s thay i
din tch vo thi
im khi m my
ch mi c to
thnh n thi
im khi ti mt
im no ca
m my nng
tr nn nh hn
cc gi tr c
chn ca nng
ngng.

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n
50

Thi gian hay khong cch
100%
0%
N
n
g
i

Hnh 3-3. Nng cc i trong khng kh theo thi gian v theo khong cch
Trn Hnh 3-4 v Hnh 3-5 ch ra cc ng ng mc ca nng vo
cc thi im khc nhau ca vt khi kh i vi ngun tc thi v ngun
lin tc.

Ngun thi
H
n
g

g
i

Hnh 3-4. Cc ng ng mc di dng cc vt khi lin tc, cc ng ng
mc ca cng mt mc vo nhng thi im khc nhau.

51

Ngun thi

H
n
g

g
i

Hnh 3-5. Cc ng ng mc trong trng hp ngun lin tc:
cc ng pha ngoi ng vi nng thp.
3.2. CAC IEU kIEN ANH HUONG EN $U FHAI IAN CUA kH
IPONG kH OUYEN
3.2.1. S anh hng cua lng phat thai len s phat tan chat kh
Cng nh trong cc trng hp pht thi tc thi v pht thi lin tc,
kch thc ca vng nguy him s cng ln c theo chiu di ln chiu
rng, khi lng cht nhim pht thi cng nhiu.
3.2.2. nh hng o on nh cua kh quyen len s phat tan chat kh
Thi gian trong ngy, bc x mt tri trong vng pht thi, mc che
ph ca my v cng gi ng vai tr quan trng trong s pht tn
cht nhim trong mi trng khng kh v v nhng l do nn kch
thc cc vng nguy him cng ph thuc vo cc yu t ny. Cc nh
kh tng a ra s phn loi 6 mc n nh (xem chng tip theo)
3.2.3. nh hng cua tnh noi cua kh len s phat tan cua chung
Cc cht kh pht thi vo kh quyn c th nng hn ln nh hn khng
kh. Trong trng hp nh hn khng kh, cht kh, hay tp cht c th ha
trn vi khng kh to thnh trng thi c mt gn vi khng kh. Nng
mt t thng l nh hn bi v im vi nng cc i dc theo
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n
52
ng lan truyn ca m my s c nng ln cao. Tc nng nh vy
ca m my s l hm s ca hiu mt gia kh v khng kh v ca vn
tc gi. Gi mnh c xu hng gi m my b mt t lu hn. Trn
Hnh 3-6 tng ny c minh ha vi mt s m my ring bit, nhng
trn thc t cng ng vi cc vt khi.

Hng gi

nng vt khi trong trng hp
vn tc gi yu

nng vt khi trong trng hp

vn tc gi ln

Hnh 3-6. S thay i ca vt khi c mt nh hn ca khng kh
Cc cht kh nng hn khng kh s c xu hng h thp xung mt t v
trong mt s iu kin c th chm xung mt t hay quay ngc li so
vi hng gi. Tuy nhin trong khi b pha long bi khng kh, ti mt s
thi im chng bt u c xu hng thay i ging nh cht kh c mt
gn vi mt ca khng kh. Nh vy, vic xem xt s pht tn ca
cht kh nng quan trng hn i vi nhng gi tr nng gn ngun.
3.2.4. nh hng chieu cao phat thai len s phat tan kh
a s pht thi cng nghip c thc hin qua ng khi. Mc d trong
trng hp ny cc nguyn l pht tn nhim u c th p dng, tuy
nhin, nng mt t c s khc bit so vi trng hp ngun thi
di mt t. Trn Hnh 3-7 gii thch cc nguyn l ca s khc nhau
ny. iu quan trng nht y l im t c nng cc i s nm
ti ng trung tm dc theo vt khi.

53

Hng gi

1. S pht tn m khi, nh nhau v mt trung bnh vi khng kh. Nng
cht kh gn b mt t c th vn l 0 cho ti khi m my ln u tin chm t
Hnh trn ch ra mt s m my vo cc thi im khc nhau.

2. S pht tn lin tc ca lung cht kh trong khng kh, nh nhau v mt trung bnh
vi khng kh. Mt ln na ta lu rng tn ti mt khong cch cht nhim
li xut hin trn b mt t.

3. S pht tn ca dng cht nng ca kh. m my c th lan truyn theo mt qu o nh
vy trong qu trnh b pha long bi khng kh.
Hnh 3-7. Mt s hiu ng t pht thi do ngun cao
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n
54
Nu cht kh nh hn khng kh th s xut hin ca cht nhim gn mt
t s ph thuc rt nhiu vo vn tc gi. Nh c ch ra trn Hnh 3-6,
m my hay vt khi c th nng ln rt nhanh, rt chm hay c th
khng nng ln cht no ph thuc vo vn tc gi v vn tc bn thn
pht thi vo khng kh.
3.2.5. nh hng trang thai vat ly chat o nhiem len s phat tan
iu quan trng na cn phi bit l ngoi cht kh, gi cn c th cun
theo khi, sng m, sol kh cng nhng ht bi. Mt s pht thi cn
cha cc hp cht ha hc, hay hn hp cht ha hc, bi, sol kh. Cc
ht, cc tp cht c kch thc ln c th ri t cc m my v vt khi
xung b mt t. Cc ht nh c th i xa cng nh cc cht kh. Cc ht
cht lng bay c th bc hi trong thi gian b gi cun i, mc d nu
dng kh hon ton chng c th nh hn khng kh. Tt c cc hin tng
ny u c nh hng ln nng gn mt t ca cht kh.
3.2.6. nh hng cua toc o phut khoi o cao mieng ong khoi len s
phat tan
Kh c th pht thi vo kh quyn di dng cc lung do p sut cao.
Lung kh mnh u tin c th gy ra s pha trn mnh v nh vy dn
ti s gim nng ca cht kh. Tuy nhin sau khi m my v vt
khi chuyn ng theo hng gi th iu ny t b nh hng hn.
3.2.7. nh hng cua be mat em len s phat tan chat kh
Trn thc t nhiu b mt m ni xy ra s pht thi khng bng phng.
Cc b mt nh vy nh hng ti s pht tn ca cht kh. Thng th
nhng b mt m nh vy lm tng ln s dch chuyn v phn tn cht
nhim.
3.2.8. Anh hng cua s thay oi hng gio len pham vi o nhiem
Hng gi rt him khi khng i trong thi gian pht thi: n c th thay
i nhiu ln. Nhng thay i nh vy ca hng gi c gi l s
nhiu. Lu ti gi tr thc tin ca hin tng ny th hin ch cc
vng cn phi bo v c bit phi rng hn so vi tnh ton.
Ngi ta lu rng m my hay vt khi vi xc sut 90% khng vt
qu ranh gii 120
0
trong cc iu kin n nh A, B, C. i vi nhng iu
kin n nh, vng hnh qut nan ny thu hp ti gc 40
0
. Trn Hnh 3-8
minh ha nhng kt qu theo di ny. ngha ca vic ny l xc nh cc

55
vng cn bo v cn c thc hin trong cc vng hnh qut ny m khng
cn phi rng hn.

Ngun thi
H
n
g

g
i

Ngun thi
H
n
g

g
i

Hnh 3-8. Bin cc vng nguy him do s pht tn cht nhim
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n
56
3.3 O ON [NH CUA kH OUYEN
3.3.1. Nhiet o hoc qua trnh chuyen ong thang ng cua mot khoi kh
c th xy dng m hnh pht tn nhim, cn phi m hnh ha c
cc yu t kh tng. Trong mc ny a ra cch tip cn cho php m
hnh ha yu t kh tng v d: gradian nhit ca khi kh, gradian ca
khng kh t a ra nh ngha n nh ca kh quyn. y l khi
nim quan trng trong ng dng m hnh Gauss ca phn tip theo. Bn
c c th tham kho thm trong ti liu [4].
Trong kh quyn ngi ta xem rng mi qu trnh gin n hoc nn p u
xy ra theo tnh cht on nhit (adiabatic) bi v s trao i nhit vi mi
trng xung quanh din ra vi cng khng ln dn ti s cn
bng nhit , ni cch khc l s trao i nhit vi mi trng xung
quanh c th b qua.

c
a
o

(
m
)

Hnh 3-9. S thay i nhit ca khi kh theo cao
Mt khi khng kh b sung bc ln cao trong kh quyn theo phng
thng ng s chu tc ng ca mt p sut mi lc mt gim nh, khi
kh s gin n v nhit ca n h thp. Ngc li, khi khi lng
khng kh h dn cao th n s b nn p, p sut tng v ko theo l
nhit cng tng cao.

57
Ngi ta gi gradian nhit on nhit kh l h hoc tng nhit ca
mt khi khng kh b sung trong qu trnh bc ln cao hoc h xung thp
trong kh quyn kh.
nh lut th nht ca nhit ng hc v bo ton nng lng c th
hin bng biu thc:

v
dQ = C dT + pdv (3.1)
T phng trnh trng thi ca kh l tng pv = RT, ta ly o hm ca v
v thay vo phng trnh (3.1) ta thu c:

( )
v
RTdp
dQ = C + R dT-
p
(3.2)
T nhit ca cht kh p sut bng hng s
( )
p
p=const
C = dQ/dT tc dp = 0
c th rt ra c t (3.2):

p v
C = C +R (3.3)
Nh vy phng trnh (3.2) c th vit thnh:

p
RTdp
dQ = C dT-
p
(3.4)
Trong cc cng thc trn:
Q lng nhit, J;
T - nhit tuyt i, K;
P - p sut, Pa;
V - th tch ring, th tch ca 1 n v khi lng cht kh iu
kin p sut, nhit cho, m
3
/kg.
C
v
,C
p
- t nhit ca cht kh iu kin ng tch v ng p,
J/kg.K.
R hng s cht kh, Pa.m
3
/kg.K.
i vi khng kh kh ta c: C
v
= 718 J/kg.K; C
p
= 1005 J/kg.K v
R = 287 Pa.m
3
/kg.K = 287 J/kg.K.
Trong trng hp khi khng kh c vn chuyn theo phng thng
ng trong bu kh quyn, hiu qu ca qu trnh thay i p sut v nhit
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n
58
l chim u th, cn qu trnh truyn nhit vi mi trng xung quanh
bng dn nhit v bc x l th yu, c th b qua. iu c ngha l
khi khng kh khng c nung nng hoc lm ngui t cc ngun nhit
bn ngoi (m ch do ni ti ca qu trnh gin n), tc dQ = 0. Mi qu
trnh xy ra vi dQ = 0 c gi l qu trnh on nhit (adiabatic).
T phng trnh (3.4) s tr thnh phng trnh on nhit khi cho dQ
trit tiu:

p
dT R dp dp
= 0.286
T C p p
(3.5)
Tch phn phng trnh (3.5) t trng thi 1 n trng thi 2, ta thu c:

p
R
0.286
C
2 2 2
1 1 1
T P P
=
T P P

(3.6)
Biu thc trn th hin mi quan h gia p sut v nhit ca cht kh
trong qu trnh on nhit. N cn cho php ta xc nh tr s th nng
nhit ca khng kh kh nh l tr s nhit m khi khng kh s
nhn c khi n chuyn ng mt cch on nhit t mc c p sut p v
nhit T n mc p sut tiu chun p
TC
= 1000 mbar:

p
R
0.286
C
TC
mbar
P
1000
= T = T
P P

(3.7)
Cng thc tng t (3.5) i vi khi khng kh m cha bo ha hay
khi khng kh m bo ha nhn c trong [4].
i vi khi khng kh m cha bo ha

'
p p p
1+M M dT dp R dp
= R =
T C +C p C p

(3.8)
l dung m. l lng hi nc tnh bng kilogam cha trong khi
khng kh m c phn kh l 1 kg,
e
= 0, 622
P- e
,kg/kg.K kh.
C
p
t nhit ca hi nc iu kin ng p: C
p
= 1,84 kJ/kg.K;

59
R

- hng s cht kh ca hi nc:
M
R = R
M
;
R - hng s cht kh vn nng ca khng kh kh
M v M

ln lt l trng lng phn t ca khng kh kh v ca
hi nc: M = 29 v M
= 18 kg/kmol.
e - p sut ring (sc trng) ca hi nc trong khi kh m.
Cng thc (3.8) c dng tng t nh cng thc (3.5), ch khc l thnh
phn trong du ngoc thay cho tr s 1/C
p
: T c th xem s o ngc
ca thnh phn trong du ngoc l t nhit ng p ca khng kh m C
`
p
:

'
p p p
1+1,83
C = C = C
1+1, 61
(3.9)
Thng
( )
2
1 2 10
nn
'
p p
C C v do cc cng thc on nhit ca
khng kh kh c th p dng c cho khng kh m cha bo ha hi
nc.
i vi khi khng kh m bo ha

3
s
3
s
p p
e
1+5, 418.10
dT R dp R dp pT
= = '
de 1
T C p C p
1+5, 47.10
p dT

(3.10)
Trong

s
- dung m ca khng kh ng vi trng thi bo ha
r - nhit n ngng t (hoc ha hi). nhit 0
0
C r = 2500 kJ/kg.
e
s
- p sut hi nc bo ha:
s
s
s
e
= 0, 622
p - e
, kg/kg.K kh

3
s
3
s
e
1+5, 418.10
pT
' =
de 1
1+5, 47.10
p dT

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n
60
l phng trnh gin n on nhit ca khng kh bo ha. Phng
trnh ny ch khc vi phng trnh on nhit ca khng kh kh bi h
s m l hm s ca p sut v nhit .
c tr s nh hn n v. V d nu p = 1000 mbar, T = 273 K th e
s
=
6,1 mbar,
s
de dT 0, 5mbar K v
'
0, 6 = . iu c ngha l trong qu
trnh on nhit ng vi mt s thay i nht nh no ca p sut
tng i dp/p th s thay i ca nhit tng i dT/T ca trng hp
khng kh bo ha nh hn so vi trng hp khng kh kh.
3.3.2. S thay oi nhiet o theo chieu cao cua khoi kh trong qua trnh
gian n hoac nen on nhiet
Trc tin ta cn xc nh s thay i p sut theo chiu cao bng cch
xem xt phng trnh c bn ca c hc thy tnh:

dp
= -g
dz
(3.11)
ng thc ny c ngha l khi ln cao thm mt on dz th p sut s gim
i mt i lng dp ng bng trng lng ca khi kh ( hoc cht lng,
cht rn) c y l 1 n v din tch (1m
2
) v chiu cao l dz: dp = g.1.dz ,
trong - khi lng n v ca kh v g gia tc trng trng.
i vi cht kh, khi lng n v c th rt ra c t phng trnh
trng thi p = RT :

1 p
= =
RT
(3.12)
Kt hp cc ng thc (3.5), (3.11) v (3.12) ta thu c:

-3
p
dT g 9.81
= - = = = 9, 76*10 K/m 1K/100m
dz C 1005
(3.13)
- gradian nhit hay gim nhit ca khi khng kh kh khi bc
ln cao trong iu kin on nhit (Dry-Adiabatic Lapse Rate). cng
gn ng cho trng hp khng kh m cha bo ha hi nc nh cc
phng trnh (3.8) v (3.9) th hin.
Khi mt khi khng kh bo ha bc ln cao ta cn p dng phng trnh
on nhit bo ha (3.10) kt hp vi cc ng thc (3.11) v (3.12) v kt
qu thu c l:

61

' ' 2 '
p
dT g
= = *10 , K/100m, 0 < <1
dz C
(3.14)
Trong : cng l hm s ca p sut v nhit ging nh .
bng 3.2 sau y l tr s
ng vi p sut p = 1000 v 500 mbar v

nhit t -30 n +30
0
C.
Bng 3-1. Tr s
`
ng vi p sut v nhit khc nhau, K/100m
Nhit (C)
p sut, mbar
-30 -20 -10 0 10 20 30
1000 0.9 0.9 0.7 0.6 0.5 0.4 0.4
500 0.9 0.8 0.6 0.5 0.4 0.3 0.3
3.3.3. S phan bo nhiet o theo chieu cao cua lp khong kh sat mat at
T phng trnh c bn ca c hc thy tnh:
dp
= -g
dz

v h thc pv = RT ta nhn c

dp g
= - dz
p RT
(3.15)
Trong lp kh quyn st mt t s thay i nhit theo chiu cao
thng din ra theo qui lut hm s bc nht, tc l :
( )
2 1 2 1
T = T - z - z ;
Hay l :
dT = -dz , (3.16)
Trong :
- T
2,
T
1
- nhit cao z
1
, z
2

- - gradian nhit , K/m
Rt ra s dz t ng thc (3.16) thay vo (3.15) v sau khi tch phn ta thu
c:
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n
62

g R
1 1
2 2
p T
=
p T

(3.17)
Khi nhit t ngt tng theo chiu cao ta c < 0 v l hin tng nghch
nhit.
Trong lc = const v thay i trong phm vi t 0,3 0,9 K/100m
(bng 3.2) th tr s c th thay i trong phm vi t rng bao gm c
tr s m (nghch nhit) v tr s dng ln hn 1 K/100m. V d khi mt
t b t nng bi bc x mt tri th lp khng kh dy mt vi mt st
mt t c th c khi lng n v khng thay i ( = const). Lc
t phng trnh trng thi p = RT ta ly o hm dp = RdT v thay vo
(3.11) ta c:
dT g 9, 81
= - = = = 0.034K m
dz Rp 287
tc = 3.4K 100m (3.18)
Nu vt qu gii hn trn, tc l nu khi lng n v tng theo
chiu cao th s phn tng ca kh quyn s chuyn ng lt ngc tr li
m khng cn mt ng lc xo trn no t bn ngoi. Ngi ta gi hin
tng l i lu t ng (autoconvection).
Nh vy, ty theo s phn b nhit thc t ca khng kh theo chiu cao
m c nhng gi tr khc nhau v dn n n nh ca kh quyn khc
nhau nh sau.

63
3.3.4 Kh quyen khong on nh khi >
Hnh 3-10. Kh quyn khng n nh hoc siu on nhit
Nu s phn b nhit theo chiu cao c > tc l gim nhit theo
chiu cao mnh hn so vi gim nhit theo qu trnh on nhit ngi
ta gi l phn b nhit siu on nhit th khi mt khi khng kh b
mt lc tc ng y ln cao, nhit ca n gim theo qu trnh on nhit
< nn nhit ca n tr nn ln hn nhit xung quanh v, do , n nh
hn khng kh xung quanh. Nh vy khi khng kh s tip tc b y ln cao.
Ngc li, nu lc tc ng ban u y khi khng kh xung di th nhit
ca n s nh hn, tc nng hn so vi khng kh xung quanh, v nh vy
n s tip tc chuyn ng xung di. Tm li, trong iu kin siu on
nhit ( > ) mi chuyn ng thng ng ca mt b phn khng kh lun
lun c km theo gia tc (Hnh 3-10) .
iu kin phn b nhit nu trn (siu on nhit) l iu kin kh
quyn khng n nh. Trong iu kin ny cc cht nhim khuch tn ra
mi trng xung quanh c thun li v nhanh chng.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n
64
3.3.5 Kh quyen trung tnh khi =
Trng hp phn b nhit theo chiu cao trng vi on nhit ( = )
ta c iu kin kh quyn trung tnh.
Trong iu kin ny nu mt khi khng kh v tr ban u bt k b y
ln cao hoc xung thp, nhit ca n s nhanh chng thay i theo qu
trnh on nhit v lun lun cn bng vi nhit mi trng xung quanh,
khi lng n v ca n khng nng cng khng nh hn so vi khng kh
xung quanh v, do , n s chim v tr cn bng mi m khng tip tc
chuyn ng theo lc y ban u. Ta gi iu kin ny l iu kin trung
tnh. Trong iu kin trung tnh s khuch tn cc cht nhim khng thun
li bng iu kin khng n nh.
Hnh 3-11. Kh quyn n nh hoc di on nhit
3.3.6 Kh quyen on nh khi 0 < <
Khi gim nhit theo chiu cao dng nhng nh hn so vi gradian
nhit ca qu trnh on nhit kh, ta c kh quyn n nh.
Trong trng hp ny nu mt khi khng kh b y ln cao (hoc xung
thp ) th nhit ca n theo qu trnh on nhit s nh hn (hoc ln hn)
so vi nhit xung quanh tc khi lng ca n nng hn (hoc nh hn )

65
so vi khng kh xung quanh . S chnh lch nhit cng tc l chnh
lch khi lng n v - s c xu hng ko khi khng kh tr li v tr ban
u. Nh vy trong iu kin kh quyn n nh lun lun c hin tng km
hm s chuyn ng thng ng ca khng kh v do qu trnh khuch
tn cc cht nhim cng b hn ch.
3.3.7 Kh quyen on nh khi < 0 <
Trng hp < 0 ta c nghch nhit. Trng hp ny hon ton ging nh
trng hp di on nhit va xem xt trn y nhng n nh ca kh
quyn cn cao hn so vi trng hp trn do chnh lch nhit ca khi
khng kh khi dch chuyn ln cao hoc xung thp so vi nhit xung
quanh c gi tr ln hn nhiu so vi trng hp trc v v th lc ko tr
li v tr ban u mnh hn, kh quyn t c kh nng b xo trn hn.
Tm li, ta c th tng kt cc iu kin n nh ca kh quyn bng biu
thc di y:
> : kh quyn khng n
= : kh quyn trung tnh
< : kh quyn n nh t va n mnh
(k c khi > 0 hoc < 0 )
thay cho khi khng kh bo ha.
3.3.8. Hnh da ng cu a luo ng kho i phu thuo c va o ca c ca p o n nh
kha c nhau
>

Hnh 3-12. Lung khi un ln (looping) kh quyn khng n nh mnh
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n
66
Qu trnh ri din ra phn ln l do s chnh lch nhit gia lung khi
v khng kh xung quanh. S phn b nhit theo chiu cao ca kh
quyn c lin quan cht ch n chnh lch nhit ni trn.
Trong mc trc trnh by, ty thuc vo s phn b nhit theo
chiu cao, kh quyn c phn thnh ba cp n nh: khng n nh,
trung tnh v n nh. Hnh dng v s phn b nng ca lung khi
ph thuc vo c tnh phn tng ca kh quyn.
Khi kh quyn khng n nh, ngha l khi s phn b nhit theo chiu cao
c dng siu on nhit, lung khi s c dng un ln (cc phn t khi khi
b mt tc ng xo trn ngu nhin no m bay ln cao th n s tip tc
bay ln cao v, ngc li, khi hng xung thp th n s tip tc bay xung
thp). Trng hp ny thng xy ra vo ban ngy khi mt tri t nng mt
t vi cng bc x ln v to ra iu kin khng n nh ca trng nhit
(Hnh 3-12).
=

Hnh 3-13. Lung khi hnh cn (coning) - gn vi iu kin trung tnh
Lung khi c dng hnh cn (coning) nh c ch ra trn Hnh 3-13
c hnh thnh trong iu kin kh quyn trung tnh hoc gn nh trung
tnh. Trng hp ny xy ra khi tri c my che ph lm cho bc x mt
tri hng vo mt t vo ban ngy v bc x hng ngoi t mt t
hng vo khng trung vo ban m u b gim.

67

c
a
o
, 0 < <

Hnh 3-14. Lung khi hnh qut (fanning) lp nghch nhit t mt t n
cao trn ng khi
Lung khi hnh qut thng xy ra trong iu kin kh quyn n nh vi
s phn b chiu cao nghch nhit kt hp vi gi nh. Trong iu kin
ny s trao i ri (khuch tn, pha long) theo chiu ng khng xy ra)
m n ch pht trin theo chiu ngang lm lung khi c dng mng v
xo rng trn mt bng nh hnh qut Hnh 3-14.
C
h
i
u

c
a
o
0
>
< <

Hnh 3-15. Lung khi khuch tn mnh bin trn (lofting) lp nghch nhit
t mt t n cao ng khi
Trn Hnh 3-15 l dng lung khi xy ra trong trng hp khi xy ra
nghch nhit t ming ng khi xung mt t cn pha trn ng khi vn
c phn b nhit bnh thng (on nhit, siu on nhit hoc di
on nhit). Trong trng hp ny cht nhim s tch t gn mp trn
ca lp nghch nhit. Theo quan im ca cc nh kh tng hc trng
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n
68
hp ny c li v mt mi trng v nng mt t c hn ch
mc thp nht. Trng hp ny thng xy ra vo bui chiu ti khi mt
tri ln v khi tri trong, khng my /[18], trang 63/.
0
< <
>

Hnh 3-16. Lung khi khuch tn mnh bin di nh xng khi
(fumigating) lp nghch nhit bn trn ng khi

Hnh 3-17. Lung khi b hn ch c bin trn ln bin di nh mc
by (trapping) nghch nhit bn di v bn trn ng khi.
Khi c s phn tng ngc vi trng hp trn: lp nghch nhit t ming
ng khi ln pha trn, pha t ming ng khi xung t l lp siu on
nhit, lung khi khuch tn s c dng nh c ch ra trn Hnh 3-16.
Trong trng hp ny lung khi khuch tn mnh pha di, chng
xng khi mt t. Theo cc nh kh tng y l trng hp bt li v

69
n thng xy ra vo ban sng khi mt tri mi mc bt u hm nng
mt t nhng cha th loi b lp nghch nhit lp di mt t.
Trn Hnh 3-17 l trng hp lung khi b mc kt gia hai lp nghch
nhit nm pha trn v pha di ng khi. Trong trng hp ny cht
nhim rt kh khuch tn ln pha trn hay phia di.
Cou ho|
1. Trnh by cc iu kin nh hng ti s pht tn ca kh trong kh
quyn
2. Hy cho bit n nh ca kh quyn ph thuc vo yu t g ?
3. Trnh by s ph thuc gia nhit v p sut ca mt khi kh kh
trong qu trnh chuyn ng thng ng ca n.
4. Trnh by s ph thuc gia nhit v p sut ca mt khi kh m
cha bo ha trong qu trnh chuyn ng thng ng ca n.
5. Trnh by s ph thuc gia nhit v p sut ca mt khi kh m
bo ha trong qu trnh chuyn ng thng ng ca n.
6. Hy trnh by cng thc xc nh gradian nhit ca mt khi kh
(kh, m cha bo ha, m bo ha) trong qu trnh dn n hoc nn
on nhit.
7. Hy trnh by cng thc gradian nhit ca lp khng kh st mt
t.
8. Hy a ra nh ngha th no l kh quyn n nh, trung tnh v khng
n nh.

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n
70
Io| ||eu Ihom khoo

[1]. Bi T Long, 2006. H thng thng tin mi trng. Nxb i hc Quc
gia TP. HCM, 334 trang.
[2]. L nh Quang, Phm Ngc H, 2001. Gio trnh c s lp bin kh
quyn v m hnh ha bi ton lan truyn bi. i hc quc gia H
Ni, Trng i Hc Khoa Hc T Nhin, Khoa Mi trng. 90
trang.
[3]. Phm Ngc ng, 1997. Mi trng khng kh. Nxb Khoa hc v K
thut, H Ni.
[4]. Trn Ngc Chn, 2000. nhim mi trng khng kh v x l kh
thi. Tp 1, Nxb Khoa hc v K thut, H Ni. 214 tr.
[5]. Seifeld. J.H., Spyros N.P., 1998. Atmospheric chemistry and physics.
From Air pollution to climate change. John Wiley and sons, Inc. 1326
pp.
[6]. Noel De Nevers. Air pollution control engineering. McGraw-Hill,
1995. 506 pp.


MO HNH HOA O NHIEM KHONG KH THEO
PHNG PHAP GAUSS
M hnh ha ton hc cc qu trnh v hin tng thin nhin khng phi
l sn phm thun ty ca khoa hc m c coi l phng php tip cn
h tr cho s hiu bit su sc hn cc hin tng thin nhin v mc
tiu cui cng ca n l nhn c thng tin v th gii thc. Thng tin
ny thc y s pht trin cc vn khoa hc mi cng cc phng php
gii chng, cng nh lm c s thng qua quyt nh khi tin hnh cc
d n c th.
Trong nhng nm gn y mi quan tm xy dng cc m hnh ton nhim
khng kh, nc, t, d bo v nh gi kha cnh kinh t do nhim da
trn phng php m phng tng ln. Vic xy dng cc m hnh ton cho
h thng kim sot v qun l nhim khng kh, lun chng cc phng
php d bo di hn phc v cho cng tc qui hoch (hng ti gim thiu
pht thi) cng khng ngng tng ln.
4.1. FHUONG IPNH CO 8AN MO IA $U IPUYEN IAI VA kHUECH
IAN CHAI O NHIEM

Chng 4
Hnh 4-1. Chn trc ta trong
m hnh khuch tn Gauss
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

72
S lan truyn cht nhim trong mi trng cht lng v cht kh c
xc nh bi hai qu trnh c bn: chuyn ng chuyn ti do chuyn ng
trung bnh ca cht lng (cht kh) v s khuch tn do ri. Chnh v vy,
m hnh ton hc phi m t chnh xc c trng nng trung bnh ln
cc c trng khuch tn ri.
H cc phng trnh chnh xc m t s thay i theo thi gian mi chi
tit ca s thay i trng vn tc v nng trn thc t rt kh kh thi
ngay c khi c trong tay cc phng tin tnh ton hin i. Mt cch tip
cn tng i kh thi trn thc t l xem xt v gii phng trnh chuyn
ng trung bnh (phng trnh ny m t s phn b nng trung bnh
theo thi gian). Thm vo cn lu rng thi gian trung bnh ha cn
phi ln hn nhiu kch thc ri, nhng nh hn nhiu kch thc dng
chy trung bnh (v d nh chu trnh mt ngy m ti lp bin). Phng
trnh chuyn ng trung bnh cha cc s hng m t lan truyn ri.
khp h phng trnh (c ngha l c th gii c h phng trnh
ny), cc s hng ny cn phi c xp x bi m hnh ri xc nh. Yu
cu ch yu i vi cc m hnh nh vy l chng phi n gin v ph
hp vi thc t tnh ton , mt khc phi lu ti nhng yu t quan trng
xc nh s phn tn ca cc cht nhim.
Bi ton lan truyn cht trong khng kh c a v tm kim nghim
ca bi ton bin vi phng trnh vi phn o hm ring cng iu kin
ban u v iu kin bin xc nh. Phng trnh lan truyn cht vi cc
gi tr trung bnh ca vn tc gi v nng c dng sau y:
S
z
C
K
z y
C
K
y x
C
K
x z
C
U
y
C
U
x
C
U
t
C
z y x z y x
+
(4.1)
, U
x
, U
y
, U
z
l cc gi tr trung bnh ca nng v vn tc gi
theo cc phng,
i
h s khuch tn ri (tng ng vi cc trc ta
x, y, z), S l hm ngun, m t tc thay i ca nng th tch do
cc bin i ha hc hay s phn r ca cc cht.
Thng th trong cc phng trnh khuch tn cc cht c hi ngi ta
a ra k hiu sau v cc trc ta : trc x hng theo hng gi, y l
hng vung gc vi x v mt t, z l trc hng ln trn. Vn tc gi
trung bnh c biu din qua U
x
, U
y
, U
z
.
gii quyt cc bi ton thc t phng trnh (4.1) c rt gn bt mt
s s hng. Trc x c hng theo hng gi nn thnh phn U
y
rt nh
nn c th xp x bng 0. Thnh phn U
z
l s tng hp t thnh phn
C|u+n 4 MO HI!H HO^ O !HlLM lHO!C lHl THLO IHlO!C IH^I C^|SS

73
thng ng ca vect vn tc gi trung bnh v thnh phn thng ng tc
chuyn ng trung bnh ca cht nhim w
z
, cht ny c th l lng,
lng ng ph thuc vo tp cht nh hay nng hn khng kh xung
quanh. Gi tr trung bnh ca thnh phn thng ng ca khi khng kh
trn mt b mt m thun nht tng i nh cho nn trong trng hp
tp cht nh c th coi U
z
= 0. Nu xt tp cht nng khi khng th b
qua vn tc ri. Trong trng hp ny U
z
l vn tc lng ng (tham gia
vo phng trnh vi du tr).
Trong trng hp c gi c th b qua s hng c
, c lu ti s
khuch tn ri theo trc x, bi v theo hng ny dng khuch tn nh hn
nhiu so vi dng chuyn ti (do vn tc trung bnh ca gi).
Thng thng ngun pht thi lm vic lin tc c xem xt trn thc t
nhiu hn v i vi ngun thi ny thng tn ti trng thi dng. Khi
0 =
t
C

Vi gi thit cht nhim c bo ton trong phm vi thi gian c xem
xt khi c th coi : S = 0 (trong iu kin n nh ca kh quyn vi b
mt m tng i bng phng. Khi phng trnh trn c th a v
dng:

z
C
K
z y
C
K
y z
C
w
x
C
U
z y z x
(4.2)
y w
z
l vn tc ri ca cht nhim theo phng z.
( ) 0 =
z z
w b C
z
C
K
vi z = 0,
gii cc phng trnh (4.2) cn phi bit cc iu kin bin. Cc iu
kin ny c ngha l ti tt c cc mt phng gii hn min ang xt cn
phi bit hoc l thng lng dng cht nhim (khuch tn v truyn ti)
hoc phi bit nng ca n. Trong cc gio trnh kinh in, rt nhiu iu
kin khc nhau c xem xt. S la chn c th cc iu kin ph thuc
vo dng ngun pht thi v mt s gi thit nm trong c s ca phng
trnh m t s khuch tn kh quyn v cc iu kin trn bin tnh ton.
Cc ngun thi thng hay gp l cc ng khi cng nghip, trong qu
trnh m hnh ha chng c xem nh nhng ngun im. Gi s c mt
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

74
ngun thi im nm ti ta x = 0, y = 0, z = H , khi ti bin ca
min tnh ton iu kin bin c dng:
( ) ( ) H z y M UC
x
=
=

0
(4.3)
y l cng sut ngun thi (lng cht trn mt n v thi gian),
cn (x) l hm delta Dirac (mang tn nh vt l c gii thng Nobel
v vt l). Trong trng hp tng qut trong cc iu kin ta dng M c
th c xt nh mt hm s ph thuc vo thi gian t.
Cc iu kin bin ti v cc so vi ngun c th vit da trn thc t l
nng ti cc khong cch xa ngun gim xung 0:

z x y C , , , 0
(4.4)
iu kin bin tng qut ti b mt lt c dng:
( ) 0
0
=
= z z z
w b C
z
C
K (4.5)
Trong w
z
l vn tc lng ng trng trng, b l tham s, xc nh c
trng tng tc gia cht nhim v b mt lt. Tham s ny thay i
gia hai gi tr gii hn: b v b 0.
Trng hp b tng ng vi s hp th hon ton cht nhim bi
b mt lt. Trong trng hp ny iu kin bin (4.5) tng ng vi
trng hp n gin hn: = 0 vi z = 0.
Trng hp b = 0 vi w
z
= 0 tng ng vi s phn x hon ton cht c
hi. Vi b mt t, dng tp cht thng c s tng tc yu v vy khi ri
xung b mt t, tp cht khng tch t m cng vi dng ri i vo kh
quyn. Thng thng th trong trng hp ny vi chnh xc kh cao
ngi ta thng chp nhn iu kin dng ri trung bnh tng i nh,
ngha l
0
0
=
= z z
z
C
K
iu kin ban u phi cho gi tr nng ca cht nhim trong min
tnh ton ti thi im ban u. iu kin n gin nht l vi t = 0,
C(x,y,z) = 0, hay t =0, C(x,y,z) = C
n
. Trong C
n
l nng nn.

75
4.2 MO HNH GAU$$ INH IOAN IAN IPUYEN CHAI O NHIEM
kHONG kH
M hnh vt khi Gauss l mt trong s nhng m hnh c s dng
rng ri trn th gii hin nay. M hnh ny c p dng cho cc ngun
thi im. C s ca m hnh ny l biu thc i vi phn b chun hay
cn gi l phn b Gauss cc cht nhim trong kh quyn.
Phng php tng t nh vy c C quan bo v mi trng lin
bang ca M khuyn co cho cc tnh ton mang tnh quy phm.
Cc m hnh dng ny thch hp c i vi nhng d bo ngn hn ln di
hn. Cc d bo ngn hn c thc hin vi s tr gip ca cc m hnh
tnh ton v bn nhim ca vng i vi mt giai on tng ng vi
cc iu kin tng i n nh. Cc m hnh ny cng c th c s
dng cho cc d bo di hn nu khong thi gian d bo c th c chia
ra thnh cc khong thi gian ta dng (gn vi iu kin dng) ca iu
kin kh tng. Phng php tip cn nh vy l cn thit nh gi
nng trung bnh nm cho mt s lng ln cc ngun phn tn.
thc hin cc d bo di hn cn phi chia hoa gi ra thnh cc lp:
vn tc gi c chia thnh thnh j lp, hng gi c chia thnh k lp,
cc tham s lin quan ti n nh ca kh quyn gm e loi, chiu cao
lp nghch nhit m. Nhiu khi cn lu ti cc tham s khc nh nhit
, chiu sng, m.
T cc s liu kh tng c thu thp trong nhiu nm, c th xy dng hm
xc sut f(j,j,e,m,) c trng cho s xut hin vn tc gi c vn tc j, hng
gi k,
Chng ta xem xt chi tit hn v m hnh Gauss trong trng hp d bo ngn
hn.
Phng trnh Gauss c suy ra t phng trnh tng qut (4.2) khi cc
iu kin sau y c thc hin:
a. Nghim khng ph thuc vo thi gian (trng thi dng, ngun thi
c cc tham s pht thi khng i theo thi gian);
b. Vn tc gi khng thay i v nh nhau trong ton b lp khuch tn;
c. H s khuch tn khng ph thuc vo cc ta ;
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

76
d. S khuch tn theo hng x nh so vi vn tc lan truyn trung bnh
theo hng ny, c ngha l
.
2
2
x
C
K
x
C
U
x
>>

Trong trng hp ny phng trnh tng qut theo phng php tip cn
Euler c dng:

.
2
2
2
2
z
C
K
y
C
K
x
C
U
z y
(4.6)
Cng vi cc iu kin bin
( ) ( ) z y
U
Q
z y x C
x
=
=0
) , , ( (4.7)

0 ) , , (
,
=
z y
z y x C
(4.8)
Bi ton bin (4.6) (4.8) cho nghim tng qut nh sau /[5]/:
( )

+ =
zz yy
zz yy
K
z
K
y
x
U
x K K
Q
z y x C
2 2
2 / 1
4
exp
4
) , , (
(4.9)
Trong [5] lu rng, mi quan h gia hai phng php tip cn
Lagrange va Euler c th hin qua mi lin h:

U
x K
U
x K
zz
z
yy
y
2
,
2
2 2
= =
(4.10)
Nh c lu trong [5], i vi cc ng dng thc t s ph thuc gia
2
y
v
2
z
vo x c xc nh d dng hn thng qua phng php thc
nghim.
Nu lu ti cng thc (4.10), biu thc (4.9) c th vit di dng:

+ =
2
2
2
2
2 2
exp
2
) , , (
z y z y
z y
U
Q
z y x C

(4.11)


77
Hnh 4-2. S m hnh khuch tn Gauss
M hnh ton hc (4.11) gi l m hnh Gauss bi v n bao gm hai hm
s phn b Gauss di y nhn vi nhau :

.
2
exp
) 2 (
1
) (
2
2
5 , 0
=
y y
y
y f

ng cong Gauss c dng hnh chic d, thay i t ti + vi gi
tr cc i t c vi y=0.
H s
( )
y

5 . 0
2
1
h s nh chun lm cho din tch di ng cong
bng 1.
Trong cng thc (4.11), ngun thi c gi thit nm ti mt t v
trng vi gc ta . Trong trng hp ngun thi nm cch mt t
cao H (c ngha l nm ti im (0,0,H) nh c ch ra trn Hnh 4-2),
khi cng thc tnh nng s l:
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

78

( )
( )
( )

=
2
z
2
2
y
2
z y
2
z
2
2
y
2
z y
2
H z
exp
2
y
exp
u 2
Q
2
H z
2
y
exp
u 2
Q
z , y , x c

y chnh l cng thc vt khi Gauss c bn.
4.2.1. Tnh toan he so phan tan theo phng ng va phng ngang
Phng php tnh s pht tn m my kh nhim trong kh quyn trn
thc t da trn cc gi thit sau y:
Cht kh c trong m my khng b tht thot ra i (trn thc t vn
xy ra mt s tht thot no ).
1. Do s khuch tn, s pht tn cht kh trong kh quyn tun theo qui
lut phn b Gauss theo phng ngang cng nh phng ng. Thm
vo cc tham s thay i nh hm s ca khong cch.
2. Cc tham s ca phn b Gauss c tnh ton t thc nghim v l
nhng cng thc xp x.
M hnh Gauss l m hnh c l tng ha, c ngha l c nhng gii hn
sau y:
1. Ch ng dng cho b mt phng v m;
2. Rt kh lu ti hiu ng vt cn;
3. Cc iu kin kh tng v iu kin ti b mt t l khng i ti mi
khong cch ni din ra s lan truyn m my kh;
4. Ch p dng cho cc cht kh c mt gn vi mt khng kh;
5. Ch p dng cho cc trng hp vn tc gi u
w
1 m/s.
4.2.1.1 Cc cng thc thc t tnh
v
z

tnh ton trn thc t cc i lng
v
z
(i vi cc khong cch
t 100 ti 10
4
m) ngi ta a ra nhiu cng thc, c th hin trn
bng di y:

79
Bng 4-1. Cc h s trong cng thc pht tn vt khi Gauss
H S N NH
NGUN
THI GIAN
TRUNG
BNH
( PHT)
H
S
A B C D E F
Pasquill

Giford
(Turner
, 1969;
Martin,
1976)
10 R
y

r
y

0,443

0,894
0,324

0,894
0,216

0,894
0,141

0,894
0,105

0,894
0,071

0,894
ASME
(1973)
60 R
y
r
y
R
z
r
z
0,40
0,91
0,40
0,91
0,36
0,86
0,33
0,86

0,32
0,78
0,22
0,78

0,31
0,71
0,06
0,71
Klug
(1969)
10 R
y
r
y
R
z
r
z

0,469
0,903
0,017
1,380
0,306
0,885
0,072
1,021
0,230
0,855
0,076
0,879
0,219
0,764
0,140
0,727
0,237
0,691
0,217
0,610
0,273
0,594
0,262
0,500
Pasquill

Gifford
(Turner
, 1969)
10 I
y
J
y
K
y
I
z

J
z
K
z

- 1,104
0,9878
-0,0076
4,679
-1,7172
0,2770
- 1,634
1,0350
-0,0096
-1,999
0,8752
0,0136
-2,054
1,0231
-0,0076
-2,341
0,9477
-0,0020
-2,555
1,0423
-0,0087
-3,186
1,1737
-0,0316
-2,754
1,0106
-0,0064
-3,783
1,3010
-0,0450
-3,143
1,0148
-0,0070
-4,490
1,4024
-0,0540
Trong Bng 4-2, cc k hiu sau y c s dng
( ) ( )
z
y r
z z
r
y y
x R x x R x = = ;

,
( ) ( ) [ ] ( ) ( ) [ ]
2 2
ln ln exp ; ln ln exp x K x J I x x K x J I x
z z z z y y y y
+ + = + + =
, /ngun [5]
/.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

80
Vi mc tiu n gin hn trong tnh ton thc t, Turner a ra cng
thc tnh ton h s phn tn
z
(x),
y
(x) l hm s khong cch theo
hng gi v n nh ca kh quyn /Bng 4-2, Bng 4-3/. Cc th
nghim ny c thc hin trn khu vc ng c Salisbury v Nebraska,
nc Anh.
Bng 4-2. Cng thc tnh
z
(x),
y
(x) cho vng thong m (nng thn)
LOI TNG
KT
y
(x)
z
(x)
A 0,22x(1+0,0001x)
-0,5
0,20x
B 0,16x(1+0,0001x)
-0,5
0,12x
C 0,11x(1+0,0001x)
-0,5
0,08x(1+0,0002x)
-0,5

D 0,08x(1+0,0001x)
-0,5
0,06x(1+0,0015x)
-0,5

E 0,06x(1+0,0001x)
-0,5
0,03x(1+0,0003x)
-1

F 0,04x(1+0,0001x)
-0,5
0,016x(1+0,0003x)
-1

z
(x),
y
(x) cho iu kin thnh ph
LOI
TNG
KT
y
(x)
z
(x)
A B 0,32x(1+0,0004x)
-0,5
0,24x(1+0,001x)
0,5

C 0,22x(1+0,0004x)
-0,5
0,12x
D 0,16x(1+0,0004x)
-0,5
0,14x(1+0,0003x)
-0,5

E F 0,11x(1+0,0004x)
-0,5
0,08x(1+0,0005x)
-0,5


81
Cc h s
y
v
z
trn l cc gi tr trung bnh trong khong thi gian
10 pht (do vy, nng tp cht tnh c l nng trung bnh trong
10 pht), vi cc khong thi gian khc, Gifford (1976) xut nh sau:
( ) ( )
0.2
y y
Tphut
T = 10phut .
10

( ) ( )
z z
T = 10phut
4.2.2.1. Hiu chnh ln thi gian o trung bnh

Hnh 4-3. Bin ca vt khi vi nhng thi gian trung bnh khc nhau
Nu chp hnh vt khi, khi trn bc nh s thy r mt gii un ln
khng c trt t (phn t gch trn Hnh 4-3). Tuy nhin nu ta chp hnh
vt khi sau 10 pht ta s thy vt khi tri rng hn.
Hiu ng ny nh hng kh nhiu ln cc php o cng nh ln lng
cht i vo ngi do ht th. Nu chng ta xem xt i lng trung bnh
ti mt v tr sau 10 pht hay 1 gi th nng s b hn rt nhiu. Hiu
ng ny c th c lu nu a vo xem xt h s iu chnh dng:
2 . 0
'
600
'
=
t
C
t

y
r
y t y
x R C
'
=
(thi gian c tnh bng giy),
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

82
4.2.1.3 Hiu ng lu ti nhm z
0

Khi nim nhm lu ti b mt m v cc ta nh. Trn Bng 4-4
cng thc tnh
z
c dn ra vi iu kin z
0
= 0,1. Cc php tnh c
tin hnh theo cng thc c ch ra di y:
( )
z
r
z z z
x
z
x R C
z C
0
22 . 0
0
, 10
53 . 0
0
=
=

4.2.1.4 nng vt khi
Nhng cng trnh nghin cu vt nng ca lung khi khi thot ra khi
ming ng khi c nghin cu t nhng nm 50 ca th k trc. Phn
ln cc cng trnh ny u da vo quan st thc t v thc nghim hoc
kt hp gia l thuyt v thc nghim. Mt s cng thc tng i ni
ting tnh vt nng vt khi c dn ra trong cng trnh [5].
Bng 4-4. Tm tt mt s cng thc tnh vt nng ng khi di dng
cng thc
a b
u Ex h / =
NGUN
N
NH CA
KH QUYN
A B E IU KIN
Vt khi do lc ni (Buoyancy forces)
ASME
(1973)
iu kin
trung tnh v
khng n nh
1
1/3
0
0
( )
1/3
2
s
7, 4 Fh
( )
1/3
1
2, 9 F/S

Brigges
(1969,
1971,
1974)
iu kin
trung tnh v
khng n nh

1
1
1

2/3
0
2/3

1/3
1, 6F
3/4
21, 4F
1/3
1, 6F
8 / 5
F 49 x , 55 F < <
8 / 5
F 49 x , 55 F <
5 / 2
F 119 x , 55 F <

83
n nh 1
1/3
0
1
0
0
0
2/3
3/5
38, 7.F
( )
1/3
2
2, 4 F/S
8 / 3
2
4 / 1
S F 5

1/3
1, 6F
5 / 2
F 49 x , 55 F <
Vt khi do ng lng (Momentum Forces)
ASME
(1973)
Tt c 1,4 0
4 / 1
dV

K 50 T
u V
s / m 10 V
s
s
<
>
>

Briggs
(1969)
Trung tnh 2/3
1
1/3
0
( )
3 / 2
s
dV 44 . 1
2
dV 3

4 u / V
4 u / V
2
s
<

Mt s k hiu trong cc cng thc trn:
- d = ng knh ng khi (m)
- F = tham s thng lng ni, ( )
3 4 2
, 4 /

s m T T T V gd
s a s s

- g = gia tc trng trng , 9,807 ms
-2

- P = p sut kh quyn, kPa
- P
0
= 1013 Mbar
-
2
29 . 0
0
1
,

= s
p
p
z T
g
S
a

-
2
2
,

= s
z T
g
S
a

- T
a
= nhit xung quanh ng khi, K
- T
s
= nhit kh thot ra khi ming ng khi, K
- T=T
s
- T
a

- V
s
= vn tc kh thot ra khi ming ng khi, m/s.
-
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

84
Bng 4-5. Mi quan h gia cc lp n nh Pasquill Gifford v
s phn tng ca nhit
(Gradian nhit th c tnh theo cng thc +
z
T
z
, l tc
on nhit, 0,986
0
/100 m).
LP N NH
GRADIAN NHIT
KHNG KH XUNG QUANH
( ) m 100 / / C z T

GRADIAN NHIT
TH
( ) m 100 / / C z

A
(rt khng n nh)
< -1,9 < -0,9
B
(khng n nh va
phi)
-1,9 ti 1,7 -0,9 ti -0,7
C
(khng n nh nh)
-1,7 ti -1,5 -0,7 ti -0,5
D (trung tnh) -1,5 ti -0,5 -0,5 ti 0,5
E (n nh nh) -0,5 ti 1,5 0,5 ti 2,5
F (n nh va phi) > 1,5 > 2,5

Holland J.Z. c a ra mt cng thc tnh nng vt khi, c s dng
kh rng ri trong nhiu ti liu nc ngoi:
T -T
Da khoi xung_quanh
-3
h = 1,5+2,68.10 P.D
u T
Khoi

Trong
- D ng knh ng khi;
- P p sut kh quyn, milibar (1 atm = 1013 Mbar);
- T
khoi
, T
xung quanh
tng ng l nhit tuyt i ca kh thot ra khi
ming ng khi v ca khng kh xung quanh (o bng
0
K );
- a l h s hiu chnh (vi cc cp A v B nhn vi h s 1.1 1.2,
vi cc cp D,E,F nhn vi cc h s 0.8 0.9).

85
4.4.2. Nong o trong trng hp nguon lam viec lien tuc, mo hnh Gauss
bien oi
Bi ton c quan tm nhiu nht trong l thuyt pht tn nhim khng
kh l tnh ton nng t ngun im nm ti cao H so vi mt t.
i vi ngun nh vy, xut pht t bi ton (4.6) (4.8) ta nhn c
nghim c dng :

( )
.
2 2
exp
2
) , , (
2
2
2
2

=
z y
z y
H z y
U s s
M
z y x C

(X, Y, Z)
X
(X, 0, 0)
( ) X, Y, Z
H
h
Y
Z
X

Hnh 4-4. S vt khi pht thi t ng khi
Trn Hnh 4-4 th hin s vt khi pht thi. Trn hnh v c th thy
dng phn b Gauss ca pht thi theo trc Y v trc Z, cng nh lch
trung bnh bnh phng ca nng pht thi
y
v
z
. Ngoi ra trn s
ny cng thy nng vt khi do c vn tc ban u khi kh thot ra khi
ming ng khi cng nh do s chnh lch nhit gia kh thot ra v
nhit khng kh xung quanh.
Biu thc trn m t nng trong na khng gian x > 0 ng vi < z
< +. Tuy nhin trong thc t s pht tn thc t ch din ra vi iu kin
z > 0, v vy cn phi cho iu kin bin ti mt t vi iu kin z = 0.
Xt hai phng n iu kin bin: i vi b mt nc v i vi b mt
t, khi s tng tc gia vt khi pht thi vi b mt t c tnh cht
phn x (khi cht nhim khng ng li trn mt t). tha iu kin
ny cn thit phi t mt ngun o ti im x = 0, y = 0, z = -H.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

86
tha iu kin bin vi b mt nc, trong cng thc cn tr i thnh
phn do ngun o. i vi iu kin bin do phn x cn cng hai nng
li.
Biu thc tnh nng c lu ti phn x ca mt t t mt ngun thi
im lin tc t ti cao H c dng:
( ) ( )
+
+
=
2
2
2
2
2
2
2
exp
2
exp
2
exp
2
) 0 , , (
z z y z y
H z H z y
u
M
y x C

(4.12)
Trong : C(x, y, z) nng - l hm s ca x, y v z (kg/m
3
); M cng sut
ngun thi (kg/s); u
w
vn tc gi ti ming ng khi; cao hu dng ca
ng khi (m).
Ngc li vi trng hp phn x hon ton l trng hp hp th hon
ton. Khi ta c cng thc:
( ) ( )
=
2
2
2
2
2
2
2
exp
2
exp
2
exp
2
) 0 , , (
z z y z y
H z H z y
u
M
y x C

(4.13)
Thng thng ngi ta quan tm ti nng ti mt t z = 0 v cng
thc (4.12) s tr thnh
=
2
2
2
2
2
exp
2
exp ) 0 , , (
z y z y
H y
u
M
y x C

Trng hp mun tnh nng ti mt t dc theo hng gi (trc x), ta
cho y = 0 v thu c:
=
2
2
2
exp ) 0 , 0 , (
z z y
H
u
M
x C

Tin hnh cc php bin i i vi h s phn tn ta nhn c biu thc
sau y:
( )
.
4
exp
2
) 0 , 0 , (
2
5 , 0
=
x K
U H
K K x
M
x C
z
z y

Vic phn tch biu thc ny cho thy nng khi xa cch ngun s tng
ln nhanh chng, t c cc i sau gim xung t t.

87
T biu thc cui cng c th tm c khong cch x
m
t ngun ti im
t c nng cc i v i lng nng ny. Mun vy ta ch cn
cho o hm bng 0 v gii phng trnh:
( )
0
0 , 0 ,
=
dx
x dC
,
T suy ra :
z
m
K
U H
x
4
2
=
.
Nh vy, nng cc i t c ti khong cch t l vi bnh phng
khong cch, vn tc gi trung bnh v t l nghch vi h s khuch tn ri
theo trc z.
S ph thuc nhn c trn c th c gii thch t ngha vt l. Thc
vy khi tng chiu cao ng khi v vn tc gi vi cc iu kin khc nh
nhau, im tip xc gia mt t v phn x xung t ca vt khi s b y
ra xa v do vy khong cch ti im cc i cng v th m tng ln. Trong
khi s gia tng cc h s khuch tn theo trc z dn ti s gn nhau ca
im ni t c nng cc i v ngun pht thi bi v vi s gia tng
K
z
vt khi s m rng hn v im tip xc gia t vi vt khi x
xung cng gn li nhau hn.
i lng nng cc i bng :
( )
U eH
K
K
M
x
y
z
m m
2
0 , 0 ,
2
=
.
Nh bit, vn tc gi thay i theo cao v ngi ta thng o vn tc
gi ti cao 10 m, nhng li cn vn tc gi ti ming ng khi. C ngha
l cn phi tnh ton theo mt cng thc no . Di y l mt trong s
nhng cng thc c C quan bo v mi trng M khuyn co:
( )
<
=
. 200 , 2
; 200 ,
10
10
10
m z U
m z
z
U
z U
p
m
p
m

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

88
Trong tham s p lin h vi cc lp n nh Pasquill Hanna (xem
Bng 4-2, Bng 4-3, Bng 4-7) theo bng di y:
Bng 4-6. Cng thc tnh tham s p theo lp n nh Pasquill Hanna
LOI TNG
KT
IU KIN
THNH PH
IU KIN NNG
THN
p p
A 0,15 0,07
B 0,15 0,07
C 0,20 0,10
D 0,25 0,15
E 0,30 0,35
F 0,30 0,55
(Ngun [7])
Bng 4-7. Phn loi bn vng kh quyn theo Pasquill
iu kin thi tit ban ngy iu kin thi tit ban m
Bc x mt tri ban ngy che ph ban m
(h s my)
Vn tc gi
ti cao
10 m
Mnh (bin
> 60
0
)
Trung
bnh
(bin
35-
60
0
)
Yu (bin
15
35
0
)
Ln hn
50%
Nh hn
50%
< 2 A B B E F
2 3 A B B C E F

89
3 5 B B C C D E
5 6 C C D D D D
> 6 C C D D D D
Lu . rt khng n nh; khng n nh va phi; khng n nh
yu; D iu kin trung tnh; E iu kin n nh yu; F iu kin n nh
va phi.
(Ngun [7])
4.3 MO HNH FHAI IAN O NHIEM kHONG kH I$C3
Cm t ISC vit tt t ting Anh: Industrial Source Complex c ngha l
ngun thi cng nghip tng hp, ISCST vit tt ca cm t ting Anh:
Industrial Source Complex Short Term: tnh cho thi gian ngn hn,
ISCLT vit tt ca cm t ting Anh: Industrial Source Complex Long
Term: tnh cho thi gian di hn. Bn ISC3 ra i da trn s ci tin
ISC2. Chng trnh nghin cu ISC c bt u t thng 4/1981 v kt
thc vo thng 3/1992. y l kt qu nghin cu c thc hin bi Cc
Bo v mi trng M.
Cng thc tnh ton nng t ngun im, pht thi lin tc t trng
thi dng c dng :
=
2
y
2
z y s
y
5 , 0 exp
u . 2
QKV
z) y, (x, C

:
C (x, y, z) nng cht pht thi ti im c ta x, y, z, mg/m
3
;
Q pht thi ca cht, g/s;
K h s chuyn i = 1.10
3
;
V thnh phn lu ti s pht tn theo phng ng. Thnh phn ny
c lu ti nh hng chiu cao ng khi, nng ca vt khi sau khi
thot ra khi ngun thi, cao ha trn theo phng thng ng, lng
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

90
ng trng trng, lng ng kh ca nhng ht bi (ng knh ht ln
hn 20 m);
y
,
z
- lch chun ca pht tn theo phng ngang v ng, m;
u
s
vn tc gi ti cao hu dng, m/s;
p
s
m s
h
u u
=
10
10

Hnh 4-5. Tnh vn tc gi ti cao hu dng
4.3.1. Tnh toan o cao hieu chnh cua ong khoi theo cong thc Briggs

'
s
s s s
s
v
h = h + 2d
u

vi
s s
v <1.5u

'
s s
h = h vi
s s
v 1.5u
Trong : h
s
l chiu cao ng khi (m), v
s
l vn tc kh pht (m/s), cn
d
s
l ng knh bn trong ca ming ng khi (m).

91

'
2
s
s s s
s
v
h h d
u

= +

Hnh 4-6. Tnh cao hu dng hiu chnh
4.3.2. Lc noi va thong lng ong lng
Tham s thng lng ni Briggs F
b
(m
4
/s
3
) l tham s quan trng.
Phng trnh sau y c Briggs a ra vo nm 1975:

T
4
T

d v
g =
F
s
2
s s b

Trong T = T
s
- T
a
, T
s
nhit khi thot ra (K), cn T
a
l nhit
khng kh xung quanh (K).
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

92
xc nh vt nng do ng lng, ngi ta tnh i lng F
m
(m
4
/s
2
),
gi l tham s thng lng ca ng lng nh sau:
T
4
T
d v
=
F
s
a 2
s
2
s m

4.3.3. oi vi cac trng hp khong on nh va trung tnh (A D)
Vi F
b
< 55,
1/ 3
s
s
c
2/ 3
s
v
( T = 0, 0297 )
T
d

V vi F
b
55,
2/ 3
s
s
c
1/ 3
s
v
( T = 0, 00575 )
T
d

Ph thuc vo mi quan h gia T v (T)
c
ngi ta tnh cao hu
dng khc nhau

=
s
s s
T
T
d gv
4
F
2
b
s
a
s s
T
T
d v
4
F
2 2
m
=

Hnh 4-7. Tnh ton lc ni v thng lng ng lng

93
4.3.4. Vet nang cot khoi trong ieu kien khong on nh va trung hoa co
lu y ti lc noi (A-D)
Trong trng hp khi T vt qu (T)
c
nh c xc nh trn, lc
ni s chim u th. Khi khong cch x
f
, c Briggs xc nh v
khong cch theo vt nng cui cng t c l 3.5x
f
(trong x
f
l
khong cch tnh cht ri ca kh quyn bt u chim u th). i
lng x
f
c tnh nh sau:
Vi F
b
< 55:
F
49 =
x
8 / 5
b f

Vi F
b
55:
F
119 =
x
5 / 2
b f

Khi cao hiu qu ca ng khi, h
e
(m), c xc nh nh sau:
Vi F
b
< 55:
3/ 4
b
e s
s
F
= + 21, 425
h h
u

Vi F
b
55:
3/ 5
b
e s
s
F
= + 38, 71
h h
u

3 / 2
3 / 1
s
s
s
d
v
T
3 / 2
3 / 2
s
s
s
d
v
T
/
a
z
s g
T

=

s s
T v s

Hnh 4-8. Tnh ton vt nng ct khi
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

94
4.3.5. Vet nang cot khoi trong ieu kien khong on dnh va trung tnh
ong lng nang
Vi cc tnh hung khi nhit khi nh hn hay bng nhit khng kh
xung quanh khi vt nng ct khi chim u th bi ng lng. Nu
T nh hn (T)
c
, khi cao hu dng c tnh nh sau:
u
v

d
3 +
h
=
h
s
s
s s e

Briggs khng nh rng phng trnh ny c p dng khi v
s
/u
s
ln hn 4.
4.3.6. Tham so on nh
i vi cc trng hp kh quyn n nh ngi ta tnh ton tham s n
nh s, c tnh t phng trnh sau y:
T
z /
g = s
a

Ngi ta tnh xp x /z i vi n nh kh quyn E bng 0,020
K/m, v i vi n nh kh quyn loi F, /z c ly bng 0,035 K/m.
4.3.7. Lc noi va ong lng trong trng hp on nh cua kh quyen
i vi cc trng hp khi nhit khi ln hn hay bng nhit khng
kh xung quanh, ging nh trng hp khng n nh v trung ha ta xc
nh i lng (T)
c
nh sau:
s
v T
0.019582 = T) (
s s
c

Nu T ln hn hay bng (T)
c
, khi vt nng ct khi do lc ni gy
ra, trong trng hp ngc li vt nng ct khi do ng lng gy ra.
4.3.8. Trng hp on nh vet nang cot khoi do yeu to lc noi
Khi T vt qu (T)
c
khi lc ni chim u th. Khi khong cch
ti vt nng cui, x
f
, c xc nh nh sau:

95
s
f
u
= 2, 0715
x
s

Khi cao hu dng h
e
c xc nh nh sau:
1/ 3
b
e s
s
F
= + 2, 6
h h
s
u

3/ 4
b
s
F
u

3 / 5
b
s
F
u

s
s
v
u
1 / 3
b
s
F
u s

1/ 3
m
s
F
u s

Hnh 4-9. S tnh ton cao hu dng h
e

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

96
4.3.9. Trng hp on nh vet nang cot khoi do ong
Khi nhit khi nh hn hay bng nhit khng kh xung quanh, ngha
l khi T nh hn (T)
c
, cao hu dng c xc nh theo cng thc
Briggs sau y:
1/ 3
m
e s
s
F
= + 1, 5
h h
s
u

5 / 8
b
F

2/ 5
b
F

2, 0715
s
f
u
x
s
=

Hnh 4-10. S tnh ton khong cch t c vt nng cui cng

97
4.3.10. Cac tham so khuech tan
Phng trnh tnh xp x ng cong Pasquill-Gifford c s dng
tnh
y
v
z
(m) cho iu kin nng thn. Phng trnh c s dng
tnh
y
c dng:
y
= 465,11628(x) tan(TH)

:
TH = 0, 017453293[c - d ln(x)]
Trong cc phng trnh trn khong cch theo chiu gi x c tnh bng
km, cc h s c v c a ra trong Bng 4-8. Phng trnh tnh
z
c
dng:
ax
=
b
z

Trong khong cch dc theo hng gi x c tnh bng km v
z

c tnh bng m. Cc h s a v b c cho trong Bng 4-9.
Cc Bng 4-8 - Bng 4-12 a ra cc cng thc tnh
y
v
z
cho iu kin
thnh th. Cc biu thc ny do Briggs thc hin v Gifford (1976) tng
kt.
Bng 4-8. Bng c s dng tnh ton tham s PASQUILL-GIFFORD
y
y
= 465,11628 (x)tan(TH)
TH = 0,017453293 [c - d ln(x)]
n nh kh
quyn theo
Pasquill
c d
A 24,1670 2,5334
B 18,3330 1,8096
C 12,5000 1,0857
D 8,3330 0,72382
E 6,2500 0,54287
F 4,1667 0,36191

y
c tnh bng m v x c tnh bng km
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

98
4.3.11. Tnh toan he so phat tan ng

( ) ( )
+
+
+

=
2
2
2
2
5 , 0 exp 5 , 0 exp
z
e
z
e
h z h z
V

+
1
2
2
4
2
2
3
2
2
2
2
2
1
5 , 0 exp 5 , 0 exp 5 , 0 exp 5 , 0 exp
m
z z z z
H H H H

: h
e
cao hu dng ca pht thi ( cao ng trung bnh ca
vt khi so vi mt t), m. Cc bc tnh cao pha trn c thc
hin nh sau:
- H
1
= z (2mL h
e
);
- H
2
= z + (2mL h
e
);
- H
3
= z (2mL + h
e
);
- H
4
= z + (2mL + h
e
);
Trong
- m s ln ni suy ( tnh ton ch cn 3 ln);
- L cao pha trn, m.
Theo m hnh ISC3 c th tnh cao pha trn theo cng thc:
L = 320.u
10

: u
10
vn tc gi ti mt t (thng ly ti cao 10 m). Cc s
hng ni suy c tnh ch cho i vi cc lp n nh A, B, C v D (theo
Pasquill).

99
( ) ( )
+
+
=
1
2
2
4
2
2
3
2
2
2
2
2
1
2
2
2
2
5 , 0 exp 5 , 0 exp 5 , 0 exp 5 , 0 exp
5 , 0 exp 5 , 0 exp
m
z z z z
z
e
z
e
H H H H
h z h z
V
Hnh 4-11. S tnh ton h s pht tn ng
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

100
Bng 4-9. Bng c s dng tnh ton tham s PASQUILL-GIFFORD
z

z
(m) = ax
b
(x km) n nh kh
quyn theo
Pasquill

x (km)
a b
A
*
<,10
0,10 - 0,15
0,16 - 0,20
0,21 - 0,25
0,26 - 0,30
0,31 - 0,40
0,41 - 0,50
0,51 - 3,11
>3,11
122,800
158,080
170,220
179,520
217,410
258,890
346,750
453,850
**
0,94470
1,05420
1,09320
1,12620
1,26440
1,40940
1,72830
2,11660
**
B
*
<,20
0,21 - 0,40
>0,40
90,673
98,483
109,300
0,93198
0,98332
1,09710
C
*
Tt c 61,141 0,91465
D <,30
0,31 - 1,00
1,01 - 3,00
3,01 - 10,00
10,01 - 30,00
>30,00
34,459
32,093
32,093
33,504
36,650
44,053
0,86974
0,81066
0,64403
0,60486
0,56589
0,51179
*
Nu gi tr
z
tnh ton c vt qu 5000 m,
z
c ly bng 5000 m.
**

z
bng 5000 m.
Bng 4-10. Cc tham s c s dng tnh h s khuch tn
z
(x) theo
PASQUILL-GIFFORD (tip theo)
z
(m) = ax
b
(x, km) n nh kh
quyn theo
Pasquill
x (km)
a b
E <,10
0,10 - 0,30
0,31 - 1,00
1,01 - 2,00
24,260
23,331
21,628
21,628
0,83660
0,81956
0,75660
0,63077


101
2,01 - 4,00
4,01 - 10,00
10,01 - 20,00
20,01 - 40,00
>40,00
22,534
24,703
26,970
35,420
47,618
0,57154
0,50527
0,46713
0,37615
0,29592
F <,20
0,21 - 0,70
0,71 - 1,00
1,01 - 2,00
2,01 - 3,00
3,01 - 7,00
7,01 - 15,00
15,01 - 30,00
30,01 - 60,00
>60,00
15,209
14,457
13,953
13,953
14,823
16,187
17,836
22,651
27,074
34,219
0,81558
0,78407
0,68465
0,63227
0,54503
0,46490
0,41507
0,32681
0,27436
0,21716
Bng 4-11. Cng thc BRIGGS tnh
y
cho iu kin thnh th
n nh kh quyn
theo Pasquill
y
(meters)
*

A 0,32 x (1,0 + 0,0004 x)
-1/2

B 0,32 x (1,0 + 0,0004 x)
-1/2

C 0,22 x (1,0 + 0,0004 x)
-1/2

D 0,16 x (1,0 + 0,0004 x)
-1/2

E 0,11 x (1,0 + 0,0004 x)
-1/2

F 0,11 x (1,0 + 0,0004 x)
-1/2

*
x c tnh bng m
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

102
z

n nh kh quyn
theo Pasquill
z
(meters)
*

A 0,24 x (1,0 + 0,001 x)
1/2

B 0,24 x (1,0 + 0,001 x)
1/2

C 0,20 x
D 0,14 x (1,0 + 0,0003 x)
-1/2

E 0,08 x (1,0 + 0,00015 x)
-1/2

F 0,08 x (1,0 + 0,00015 x)
-1/2

*
x c tnh bng m.
y
2
2
s y z
QKV y
C(x, y, z) = *exp -0, 5
2U

Hnh 4-12. S tng quan tnh ton theo m hnh ISC3

103
4.4. 8AI IAF UNG DUNG MO HNH GAU$$
Trong mc ny trnh by mt s bi tp mu gip bn c nm c cc
bc c bn tnh ton pht tn nhim theo phng php m hnh Gauss.
Cc thng s u vo cho tnh ton m hnh cng cc bc t ng ha
tnh ton c th hin trn Hnh 4-13.

Hnh 4-13. M t thng s u vo trong m hnh Gauss
Bi tp 4.1. (ng dng m hnh vt khi Gauss c bn). Mt nh my
pht thi ti cao H vi cng sut thi l 20 g/s SO
2
. Vn tc gi ti
cao H bng 3 m/s. c bit ti khong cch 1 km theo hng gi, cc gi
tr
y
v
z
tng ng l 30m v 20m. Hy xc nh nng SO
2
ti trc
ca vt khi (ngha l ng vi giao tuyn y = 0 v z= H), v ti im cch
trc v pha di trc l 20 m v lch so vi trc l 60 m.
Li gii.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

104
Cc gi tr trn trc l cc gi tr c y = 0 v z = H, v vy c hai s hng
trong hm e m bng khng. Mt khi exp 0 = 1 th s hng hm e m l ng
nht. Ti trc:
( )
( )( )( )
3 3
20g/s g g
c 1000, 0, H = = 0, 00177 =1770
2 3m/s 30m 20m m m

Ti im cch trc v pha trn trc l 20 m v lch so vi trc l 60 m,
chng ta phi nhn biu thc c trc vi tha s khng th nguyn:

0818 . 0
2
1
2 exp
20
20
2
1
30
60
2
1
exp
2 2
=
+ =
m
m
m
m

v c

( ) ( )
3 3
1770g 145g
c 1000, 60, H+20 = 0, 0818 =
m m

Bi tp 4.2. Hy xc nh cc gi tr
y
v
z
ti khong cch x = 1000 m
ph thuc vo n nh ca kh quyn theo cc trng hp di y:
a/ iu kin A, iu kin nng thn
b/ iu kin B, iu kin nng thn
c/ iu kin C, iu kin nng thn
d/ iu kin D, iu kin nng thn
e/ iu kin E, iu kin nng thn
f/ iu kin F, iu kin nng thn
p s: a/
y
(1000) = 209,76;
z
(1000) = 200; b/
y
(1000) = 152,55,
z
(1000) = 120; c/
y
(1000) = 104,88,
z
(1000) = 73,03; d/
y
(1000) =
76,28,
z
(1000) = 37,95; e/
y
(1000) = 57,21,
z
(1000) = 23,08; f/
y
(1000)
= 38,14,
z
(1000) = 12,31.
Bi tp 4.3. Hy xc nh cc gi tr
y
v
z
ti khong cch x = 1000 m
ph thuc vo n nh ca kh quyn theo cc trng hp di y:
a/ iu kin A, iu kin thnh th
b/ iu kin B, iu kin thnh th

105
c/ iu kin C, iu kin thnh th
d/ iu kin D, iu kin thnh th
e/ iu kin E, iu kin thnh th
f/ iu kin F, iu kin thnh th
p s: a/
y
(1000) = 270,45,
z
(1000) = 339,41; b/
y
(1000) = 270,45,
z
(1000) = 339,411255; c/
y
(1000) = 185,93, z(1000) = 120;d/
y
(1000)
= 135,22,
z
(1000) = 122,79; e/
y
(1000) = 92,97,
z
(1000) = 65,32; f/
y
(1000) = 92,97,
z
(1000) = 65,32.
Bi tp 4.4. Mt nh my pht thi ti cao H = 30 m vi cng sut thi
l 20 g/s SO
2
. Vn tc gi ti cao H bng 3 m/s. c bit ti khong
cch 1 km theo hng gi, cc gi tr
y
v
z
tng ng l 30m v 20m.
Hy xc nh nng SO
2
ti trc ca vt khi (ngha l ng vi giao
tuyn y = 0 v z= H), v ti im nm pha di trc 20 m v lch so vi
trc l 60 m .
Li gii.
p dng cng thc (4.12) cho im cn tnh (x,y,z) = (1000 m, 60 m, 10
m) ta nhn c:
( )
( )
( )
( )( )
2 2 2
g 60m 10m-30m 10m+30m
c 1000, 60, 10 =1770 exp -0,5 exp -0,5 +exp -0,5
3
30m 20m 20m
m
1
g g g
=1770 exp -2 exp - +exp -2 =1770 0,135 0,605+0,135 =177
3 3 3
2
m m m

R rng cng thc nhn c cao hn 22 % so vi cng thc trong bi tp
4.1. L do l trong bi tp ny c lu ti thnh phn phn x t mt t
ln cn trong cng thc bi tp 4.1 khng lu ti s phn x.
Bi tp 4.5. Trm kh tng ti gn khu cng nghip thc hin quan trc
vn tc gi ti cao 10 m. Bit rng vn tc gi quan trc c bng 2.5
m/s. Hy tnh vn tc gi ti cao 40 m theo cc iu kin n nh khc
nhau trong iu kin nng thn v thnh th.
p s: c cho theo bng di y:

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

106
LOI TNG
KT
IU KIN
THNH PH
IU KIN
NNG THN
A 3,1 (m/s) 2,8 (m/s)
B 3,1 (m/s) 2,8 (m/s)
C 3,3 (m/s) 2,9 (m/s)
D 3,5 (m/s) 3,1(m/s)
E 4,4 (m/s) 4,1 (m/s)
F 5,7 (m/s) 5,4 (m/s)

Bi tp 4.6. Mt nh my pht thi c ng khi cao 45 m, ng knh ca
ming ng khi bng 2 m, lu lng kh thi l 12,0 m
3
/s, ti lng cht
nhim SO
2
bng 20 g/s, nhit ca khi thi l 200C. Nhit khng
kh xung quanh l 30 C v tc gi cao 10 m l 3 m/s. Cho trng
thi kh quyn l cp C, iu kin nng thn. Hy:
Tnh vt nng ng khi.
Tnh s phn b nng cht nhim dc theo hng gi ti
khong cch 1200 m.
Li gii.
p dng cng thc tnh vn tc gi ti cao h = 45 m
( ) m 200 z ,
10
z
U z U
p
m 10
<
=
Ta nhn c:

( ) ( )
0.1
45
45 3, 0 3.49 /
10

= =

U m m s
Vn tc kh thot ra khi ming ng khi l:
( )
12
3.82 /
.1,1
m s = =

p dng cng thc tnh vt nng ct khi

107

T -T
Da khoi xung_quanh
-3
h = 1,5+2,68.10 P.D
u T
Khoi

Ta nhn c

3
3, 82 2 1, 2 473 303
1, 5 2, 68.10 1013 2 9, 09
3, 49 473

= + =

h
cao hu dng c tnh theo cng thc
h h H + =
Ta nhn c
45 9, 07 54, 09 = + = H
p dng cng thc tnh vn tc gi ti cao H = 54.07 m l

( ) ( )
0.1
54, 09
54, 09 3, 0 3, 55 /
10

= =

U m m s
p dng cng thc tnh h s phn tn theo phng ngang v phng
ng
y
(x) = 0,11x(1+0,0001x)
-0,5
z
(x) = 0,08x(1+0,0002x)
-0,5

Ta c:
y
(1200) = 0,111200(1+0,00011200)
-0,5
=
124,73
z
(1200) = 0,081200(1+0,00021200)
-0,5
=
86,21
p dng cng thc

=
2
z
2
z y H
2
H
exp
u
M
) x ( C
Ta nhn c
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

108
( )
2
3
2
20.1000 54, 07
C(1200) = exp - = 0,143 mg/m
3,14153, 55124, 7386, 21 286, 21

p s: Vt nng ng khi l: 9,09 (m), nng cht nhim dc theo
hng gi ti khong cch 1200 m l 0,143 (mg/m
3
).
Bi tp 4.7. Mt nh my pht thi c ng khi cao 45 m, ng knh ca
ming ng khi bng 2 m, lu lng kh thi l 12,0 m
3
/s, ti lng cht
nhim SO
2
bng 20 g/s, nhit ca khi thi l 200C. Nhit khng
kh xung quanh l 30 C v tc gi cao 10 m l 3 m/s, iu kin
nng thn. Hy v ng ng mc 0,1, 0,01, 0,001 mg/m
3
ng vi cc
n nh kh quyn A F.
Li gii

n nh loi A n nh loi B

109
n nh loi C n nh loi D

n nh loi E n nh loi F
Phn mm CAP t ng tnh ton s pht tn nhim khng kh theo
phng php Gauss, ISC3 c trnh by trong ti liu [1].
Phn di y l bi tp xut cho phn t gii.
Bi 4.8. ng khi ca mt l nung gch cao 20 m, ng knh ca ming
ng khi bng 0,8 m. Bit rng ng khi ny nm gia cnh ng (iu
kin nng thn). Ngy tnh l 5.5.2008. S liu o c c nh sau: lu
lng kh thi l 2,05 m
3
/s, ti lng cht nhim SO2 bng 2,7 g/s,
nhit ca khi thi l 150C, nhit khng kh xung quanh l 30C v
tc gi cao 10 m l 2,5 m/s. Cho trng thi kh quyn l cp B.
Bng cch s dng m hnh Gauss bin i, hy:
1. Tnh vt nng ng khi.
2. Tnh ton h s khuch tn
y
(x) ,
z
(x) ti khong cch x = 520 m
3. Tnh s phn b nng cht nhim dc theo hng gi ti im
cch ng khi 1220 m.
Bi 4.9. Do phi hon thnh gp Hp ng cho nn ngy 21.5.2008, c s
sn xut phi tng cng sut lm vic. Cc thng s lm vic ca ng
khi d kin l: lu lng kh thi l 4,10 m
3
/s, ti lng cht nhim
SO
2
bng 4,7 g/s, nhit ca khi thi l 170C. Theo d bo vo ngy
ny, nhit khng kh xung quanh l 28 C v tc gi cao 10 m
l 2,0 m/s. Cho trng thi kh quyn l cp A. Bng cch s dng m hnh
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

110
bin i Gauss hy tnh s nng cht nhim dc theo hng gi ti
im cch ng khi 520 m.
Trong c 2 bi trn ly p sut kh quyn bng 1013 Mbar.
Bi 4.10. ng khi ca mt l nung gch cao 40 m, ng knh ca
ming ng khi bng 2,5 m. Bit rng ng khi ny nm gia cnh ng
(iu kin nng thn). Ngy tnh l 5.5.2008. Theo d bo vo ngy ny,
lu lng kh thi l 8,00 m
3
/s, ti lng cht nhim SO
2
bng 12 g/s,
nhit ca khi thi l 150C, nhit khng kh xung quanh l 30C v
tc gi cao 10 m l 2,5 m/s. Cho trng thi kh quyn l cp C.
Bng cch s dng m hnh ISC3, hy:
1. Tnh vt nng ng khi.
2. Tnh ton h s khuch tn
y
(x)

,
z
(x) ti khong cch x = 620 m
3. Tnh s phn b nng cht nhim dc theo hng gi ti im
cch ng khi 520 m.
Bi 4.11. Do phi hon thnh gp Hp ng cho nn ngy 21.5.2008, c
s sn xut phi tng cng sut lm vic. Cc thng s lm vic ca
ng khi d kin l: lu lng kh thi l 12,0 m
3
/s, ti lng cht
nhim SO2 bng 24 g/s, nhit ca khi thi l 170C. Theo d bo
vo ngy ny, nhit khng kh xung quanh l 28 C v tc gi
cao 10 m l 3,0 m/s. Cho trng thi kh quyn l cp C. Bng cch s
dng m hnh ISC3 hy tnh s nng cht nhim dc theo hng gi
ti im cch ng khi 620 m.
Trong c hai bi trn ly p sut kh quyn bng 1013 Mbar.
Bi tp 4.12. Vn tc gi ti cao h so vi mt t l mt hm s ph
thuc vo cc yu t sau y:
1. iu kin nng thn hay thnh th
2. n nh ca kh quyn
3. Nhit khi thi t ng khi
Hy chn cc phng n sau y:
a/ 1, 2, 3 b/ 1,3 c/ 1,2 d/ 2,3


111
Cou ho|
1. Trnh by phng trnh lan truyn cht v gii thch r ngha cc h
s cng cc s hng tham gia vo phng trnh.
2. Gii thch r ngha cc iu kin ban u v iu kin bin trong bi
ton lan truyn cht nhim.
3. Gii thch r cc iu kin n gin ha t phng trnh tng qut
nhn c phng trnh (4.6) (theo cch tip cn Euler)
4. Trnh by cng thc vt khi Gauss cn bn.
5. Hy trnh by cc cng thc tnh ton
v
z
trong cc cch tip cn
khc nhau.
6. Hy trnh by cc cng thc tnh vt nng ng khi khc nhau
7. Trnh by cng thc tnh ton nng trong trng hp ngun lin
lc v m hnh Gauss ci tin.
8. Trnh by m hnh pht tn nhim khng kh ISC3.
IAI IIEU IHAM kHAO
[1]. Bi T Long, 2006. H thng thng tin mi trng. Nxb i hc
Quc gia TP. HCM, 334 trang.
quyn v m hnh ha bi ton lan truyn bi. i hc Quc gia H
Ni, Trng i Hc Khoa Hc T Nhin, Khoa Mi trng. 90
trang.
[3]. Phm Ngc ng, 1997. Mi trng khng kh. Nxb Khoa hc v K
thut, H Ni.
From Air pollution to climate change. John Wiley and sons, Inc.
1326 pp.
1995. 506 pp.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

112
[7]. User's guide for the industrial source complex (ISC3) dispersion
models. Volume I - User instructions.

MO HNH HOA O NHIEM KHONG KH THEO
PHNG PHAP BERLIAND

M hnh thng k thy ng da trn l thuyt na th nguyn (cn gi l
m hnh K) l mt trong ba nhm m hnh chnh v kh theo s phn loi
ca t chc kh tng th gii. M hnh ny c trng phi khoa hc do
Berliand (Nga) ng u nghin cu v p dng Lin X. Vit Nam,
m hnh ny c nghin cu v trin khai t nhng nm 70 ca th k
trc cho mt s cng trnh, d n.
5.1. CAC FHUONG FHAF IIEF CAN CHNH IPONG VIEC MO IA
kHUECH IAN kH OUYEN
Nhng nghin cu h thng qu trnh khuch tn kh quyn v nhim bn
khng kh c bt u vo nhng nm u ca th k XX. C s khoa
hc ca cc nghin cu ny c thai nghn trong mt thi gian kh lu.
Nhng cng trnh ni ting ca Taylor, Fridman, Keller v cc vn ri
c mt ngha quyt nh cho cc nghin cu tip theo ca cc qu
trnh khuch tn kh quyn. Trong nhng nm 20 30 ca th k XX
hnh thnh hiu bit rng s lan truyn ca nhit, m v thng lng ti
lp st vi mt t mt cch xp x c th xt nh s lan truyn cc hn
hp tr v nghin cu chng da trn c s cc phng trnh vi phn /[7]/.
Cc cng trnh v l thuyt phn b cc phn t kh tng gn vi b mt
lt, v vic chn v chng minh cht ch m hnh cho h s trao i ng
mt vai tr quan trng trong cc cng vic ny.
Mi lin h gia cc nghin cu l thuyt qu trnh khuch tn kh quyn
v cc quy lut trao i nhit v m trong lp st mt t trc tip xut
hin khi gii quyt cc bi ton tng ng. V d nh cc hm Grin nhn
c khi gii cc phng trnh vi phn trao i nhit v m chnh l
cc hm phn b thc th do cc ngun i vi cc iu kin bin xc
nh. Trong mi quan h ny cn phi ch ra mt lot cc nghin cu theo
Chng 5
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

114
cc vn bin i cc khi lng khng kh, nhng thay i a phng
ca nhit c thc hin bi Berliand (1956) v Laikhtman (1970) v
cc cng s /[7]/.
Vic thit lp dng v loi phng trnh m t s khuch tn kh quyn
c mt vai tr quan trng. Theo s tng t vi cc qu trnh khuch tn
phn t, cc phng trnh dng parabolic c s dng, y l cc
phng trnh tng qut ha phng trnh Fick bit t nm 1855. Tuy
nhin c mt lot cc kin phn bin li s tng qut ny. Cc phn bin
li xut pht t cc kt qu kinh nghim ca Ricardson, v cc kt qu ny
tip theo nhn c minh ho l thuyt trong cc cng trnh ca
Kolmogrp A.N v Obukhp A.M. Theo l thuyt ny th cc h s ca
phng trnh xut pht chnh l cc h s pha trn trong kh quyn v c
th ph thuc vo kch thc ca cc cn lc ri.
Mt trong s nhng chng minh cht ch u tin cho kh nng s dng
phng trnh Fick m t cc qu trnh khuch tn trong kh quyn
thuc v Keller L.V. Nhng pht trin tip theo thuc v Iudin (1946)
trong cc kho st ca mnh, trong xut tch s pht tn ca cc
ht i vi tm di ng v nh vy c ngha l nh gi vai tr ca hiu
ng Largange. Trn c s ny phn tch cc kt lun ca Ricardson v
s ph thuc ca h s trao i vo kch thc cc cn lc v ch ra
kh nng m t cc qu trnh khuch tn kh quyn vi s tr gip ca
phng trnh Fick /[7]/.
Vn m t khuch tn ri cng c Liabin (1948) v Mnhin (1955)
nghin cu. Cc tc gi ny ch ra cc kh nng s dng h cc phng
trnh Hyperbol vo mc ch ny. Cc kt qu nhn c cho php nh
gi cc gii hn p dng ca phng trnh Fick v chnh xc ha s m t
khuch tn cht tp trong mt s trng hp, trong trng hp ring
bin m my cht tp khi vic lu ti vn tc hu hn ca s lan truyn
ca cht tp ng mt vai tr quan trng /[7]/.
Trong cc cng trnh ca Zilitinkevich (1971), Betchva v Yaglom
(1971) xt ti kh nng m t s khuch tn ri khi c i lu t do vi
vic s dng phng php phn tch th nguyn v vic a vo cho mc
ch ny cc kch thc khc nhau ca di theo hng ngang v ng,
cng nh bng cch a vo iu kin trong s phn tch nh th l c
th. Lvin (1971) xy dng m hnh khuch tn cht tp mt chiu c
dng kh tng qut c lu ti s thay i t bin ca vn tc lan truyn
C|u+n 5 MO HI!H HO^ O !HlLM lHO!C lHl THLO IHlO!C IH^I BLnll^!D

115
cht tp v chng t rng vi mt s gi thuyt no n tr v phng
trnh Fick bnh thng /[7]/.
Trong nhng cng trnh u tin theo l thuyt khuch tn kh quyn
hnh thnh r hai phng php tip cn trong nghin cu l thuyt s lan
truyn cht tp trong lp khng kh gn mt t. Phng php th nht
gn vi cng trnh ca Robert A. da trn vic gii phng trnh khuch
tn ri vi cc h s l hng s. Phng php th hai do Sutton pht trin
da trn vic s dng cc cng thc da trn c s thng k xc nh
nng cht tp do mt ngun.
Theo Sutton, s phn b cht tp gn mt ngun im theo cc hng khc
nhau c m t bi quy lut Gauss. Sutton gi thit rng nng hn hp
ti mt im (x, y, z) do mt ngun nm ti gc ta t l vi tch:
2
2
2
2
1
y
y
y
y
e p

=
Cc hm tng t p
z
v p
x
i vi cc ta z v x. y
2
y
l tn
x ca phn b cht tp theo hng y. Cho hm tng quan Lagrange R
i

() mt dng xc nh v s dng nh l Taylor v mi lin h ca hm
ny vi
i
, Sutton nhn c:
2
y
=
n
i
t u c
2 2
) (
2
1

trong c
i
l cc h s no , u - l thi gian sau thi im hot ng
ca ngun, cn i vi ngun lin tc th gi thit rng t =
u
x
(i = 1, 2, 3
tng ng vi x, y, z). Sutton chng t rng vi vic chn dng do ng
ta chn ca hm s R
i
(), quy lut ly tha i vi s thay i vn tc gi
theo cao, bc ly tha lin quan vi n phi c thc hin. Do
vy, tham s n, cn thit tnh ton nng c th c xc nh theo
profin ng ca vn tc gi v do vy, mt cch gin tip ta lu ti cc
iu kin cn bng.
Ban u Sutton nhn c cng thc vi trng hp cc ngun mt
t. Cc cng thc ny sau c khng nh bng cc kt qu quan
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

116
trc ti Boston (Anh) vi cc iu kin cn bng i vi nhng khong
cch khng ln lm (mt vi trm m). Sau cng thc ny c p dng
m khng c c s khoa hc y i vi nhng ngun cao.
Vic m t s lan truyn cht tp bng phng trnh khuch tn ri thng
lin quan ti mt h ta c nh trong khng gian v nh vy, lin quan
ti cc c trng Euler. Vi vic m t thng k cc qu trnh khuch tn
kh quyn, phn ln ngi ta xut pht t h ta Largange. thit lp
s ph thuc gia hai phng php tip cn ch ra cn phi nghin cu
mi lin h gia cc c trng Lagrange v Euler ca mi trng ri.
Trong cc cng trnh c tin hnh Lin X (trc y), phn ln
chn con ng gii phng trnh khuch tn ri vi cc h s thay i
theo khng gian. Theo cc nh khoa hc X vit, phng php tip cn
nh vy l tng qut hn, cho php nghin cu bi ton vi cc ngun c
dng khc nhau, cc c trng mi trng v cc iu kin bin khc
nhau. Phng php cho php kh nng s dng cc h s trao i ri ng
dng trong cc bi ton trao i nhit v m. Cc c tnh ny kh quan
trng pht trin cc ng dng thc t cc kt qu l thuyt, trong s ny
k c chun ha cc pht thi.
Cc n lc chun ha pht thi cng nghip vo kh quyn ph thuc vo
mt s c trng kh tng c bt u nm 1935 1945. Cng thc
tnh ton u tin xc nh nng mt t hn hp t cc ngun
c trnh by trong cng trnh ca Bosanquet v Pearson v trong cc
cng trnh c nhc ti ca Sutton. Do s nhim bn ngy cng tng
vi tc nhanh chng nn cc kt qu ny, c bit l cc cng thc ca
Sutton, nhn c s pht trin mnh m trn ton th gii. Mi quan
tm vi cc cng thc ny cn ln hn khi vic xy dng cc l phn ng
ht nhn c bt u v cc nhu cu lin quan ti vic nh gi kh nng
nhim bn c th ca cc cht phng x. Bt u t thi gian ny trong s
cc cng trnh nhm kim tra thc nghim cc cng thc tnh ton bt u
tng mnh v cng vi chng l cc cng trnh l thuyt t c s khoa
hc cho chng.
Ti Lin X, nhng cng trnh u tin nghin cu s pht tn ca cc
pht thi cng nghip c thc hin bi Xeleikhpski (1949), Andreiev
(1952), Degrachp (1953). Cc tc gi ny p dng cng thc Sutton
v cc h thc tng t nh vy /[7]/.

117
Cc cng trnh th nghim ch ra rng mt s cng thc tnh ton t cc
nhm tc gi ch phn nh mt nh tnh mt s c im ca s lan truyn
hn hp trong kh quyn. Tuy nhin v mt nh lng gia cc d liu quan
trc v tnh ton c nhng sai khc ng k. iu ny thi thc a vo
cc cng thc tnh ton cc h s hiu chnh, son tho cc h thc kinh
nghim v l thuyt khc.
T chc Kh tng th gii (WMO) v Chng trnh Mi trng ca Lin
hp quc (UNEP) c cch phn loi theo ba hng chnh sau y:
M hnh thng k kinh nghim da trn c s l thuyt ton hc
Gauss. Cc nh ton hc c cng pht trin m hnh ny l Taylor
(1915), Sutton (1925 1953), Turner (1961 1964), Pasquill (1962
1971), Seifeld (1975) v gn y c cc nh khoa hc mi
trng ca cc nc nh M, Anh, Php, Hunggari, n , Nht
Bn, Trung Quc,... ng dng v hon thin m hnh tnh theo iu
kin ca mi nc.
M hnh thng k thy ng, hoc l thuyt na th nguyn (cn
gi l m hnh K). M hnh ny c Berliand (Nga) hon thin v
p dng Lin X. Vit Nam, KS Nguyn Cung cng p dng
m hnh ny cho mt s cng trnh, d n.
M hnh s tr, tc l gii phng trnh vi phn bng phng php
s. Hng ny hin ang c quan tm c bit ti Vit Nam.
Nhm nghin cu ti Phng Tin hc Mi trng, Vin Mi trng
v Ti nguyn ang thc hin ti ng dng phn mm ANSYS
m phng s lan truyn cht trong mi trng khng kh v nc.
Ngy nay do vn mi trng tr thnh vn ton cu cho nn
nhiu chnh ph dnh quan tm c bit cho cc chng trnh nghin cu
mi trng trong c bi ton xy dng m hnh phc v cho vic thng
qua quyt nh hnh chnh. Hin nay ti Vit Nam xut hin nhiu
chng trnh nghin cu xy dng cc m hnh phc v cho bi ton
thng qua quyt nh ti cc khu cng nghip ln ca t nc.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

118
5.2. MO HNH 8EPIIAND INH IOAN IAN IPUYEN CHAI O NHIEM
IPONG kH OUYEN
5.2.1. S phan bo chat o nhiem va phng trnh toan hoc c ban
C
max
h
x
m
X(km)
Z(m)
v

Hnh 5-1. S khuch tn lung kh thi dc theo chiu gi
m t qu trnh lan truyn v khuch tn cht nhim khng kh theo
khng gian v thi gian bng cc phng trnh ton hc th ngi ta xem
xt tr s trung bnh nng cht nhim.
Di tc dng ca gi t nhin cc lung kh, bi pht ln t ming ng
khi s b ung cong theo chiu gi thi. Cht nhim dn dn b khuch
tn rng ra to thnh vt khi /Hnh 5-1/. Kt qu kho st cho thy cc
cht kh thi v bi l lng lan truyn ch yu theo vt khi trong phm vi
gc cung hp ch 10 20. Mt s ht bi nng s tch khi vt khi v
ri xung mt t gn ng khi. Nu coi gc m ca vt khi khng i
theo khong cch th din tch do vt khi gy nhim s tng t l vi
bnh phng ca khong cch.
Trong trng hp tng qut tr s trung bnh ca nng cht nhim
trong khng kh phn b theo thi gian v khng gian c m t t
phng trnh lan truyn, khuch tn ri v bin i ha hc nh sau:

119
C C
z
C
K
z y
C
K
y x
C
K
x z
C
V
y
C
V
x
C
V
t
C
z y x z y x
+
) ( ) ( ) (
(5.1)
Trong : C nng trung bnh ca cht nhim (mg/m
3
); x,y,z cc
thnh phn ta theo 3 trc Ox, Oy, Oz; t thi gian; K
x
, K
y
, K
z
cc
thnh phn ca h s khuch tn ri theo 3 trc Ox, Oy, Oz; V
x
, V
y
, V
z

cc thnh phn ca tc trung bnh theo ba trc Ox, Oy, Oz ; - h s
tnh n s lin kt ca cht nhim vi cc phn t khc ca mi trng
khng kh; - h s tnh n s bin i cht nhim thnh cc cht khc
do qu trnh phn ng ha hc xy ra trn ng lan truyn.
Phng trnh (5.1) rt phc tp (mc d vy n ch m phng s lan truyn
cht nhim). Trn thc t gii c phng trnh ny ngi ta phi tin
hnh n gin ha trn c s tha nhn mt s iu kin xp x bng cch a
ra cc gi thit ph hp vi iu kin c th. Nhng gi thit ny xut pht t
cc lp lun sau y:
Cng sut ca ngun im pht thi l lin tc v coi l qu trnh dng,
ngha l
0 =
t
C
(5.2)
Nu hng trc Ox trng vi hng gi th thnh phn vn tc gi chiu
ln trc Oy s bng 0
u V V
x
= =

0 =
y
V (5.3)
- Trn thc t thnh phn khuch tn ri theo chiu gi nh hn rt nhiu
so vi thnh phn khuch tn ri theo phng vung gc vi chiu gi,
khi :
0
x
C
K
x
x
(5.4)
- Tc thng ng thng nh so vi tc gi nn c th b qua, trc
z thng ly chiu dng hng ln trn, do i vi bi nng th thnh
phn Vz phng trnh (5.1) s bng tc ri ca ht (du m), cn i
vi cht nhim kh v bi nh th V
z
= 0.
- Nu b qua hin tng chuyn pha ca cht nhim cng nh khng
xt n cht nhim c b sung trong qu trnh khuch tn th = = 0.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

120
Nh vy ta c th s dng phng trnh m t s phn tn cc cht nhim
t ngun im sau y vo mc ch tnh ton s nhim bn khng kh:

2
2
y
C
k
z
C
k
z z
C
V
x
C
V
y z z x
(5.5)
- iu kin ban u
iu kin ban u ca bi ton lan truyn cc cht nhim trong mi
trng khng kh c thit lp trn c s nh lut bo ton vt cht.
Nu ngun c cao H t gc ta , hng trc Ox theo chiu gi vi
vn tc trung bnh l u th ti thi im t = t
0
hay (t= 0), iu kin ban u
c dng:

=
=
=
=
H z
y
x
t
0
0
0
( ) ( ) H z y M C u = . . . (5.6)
Trong : H l cao hu dng; H = h + h. Vi h cao vt l ca
ngun im (ng khi) (m); h nng ban u ca lung kh thi (vt
khi) (m); C nng trung bnh ca cht nhim (mg/m
3
); M cng
sut ngun thi; (y), (z H) l cc hm Dirc.
Nu nh ngun thi khng phi l ng khi m thi ra mt t th mt s
tc gi cho rng, ti thi im t = 0 cht pht thi cha hot ng, khi
gi s ngun t gc ta th:

=
=
=
0
0
0
z
y
x
0 = C (5.7)
- iu kin bin
Lp khng kh kho st thng gii hn bi mt t, cn cao thng l
v hn hoc hu hn tu theo s phn lp ca kh quyn. Thng thng
iu kin bin c thit lp cho hai trng hp ph hp vi iu kin
thc t ca qu trnh khuch tn ri. Trong trng hp ny cn xt hai
iu kin sau:

121
- iu kin xa v cng
iu kin ny xut pht t c ch vt l: nng ca cht nhim gim
dn khi ra xa v tn:

+
+

y
z
x
th 0 C (5.8)
- iu kin b mt tri di
+ Nu b mt tri di c cha nc (sng, h, ao, bin ...) th kh
nng hp th cht nhim ca nc rt ln nn nng cht
nhim ti mt tri di c xem nh bng khng.
C = 0 khi z = 0 (5.9)
+ Nu b mt tri di l kh th iu kin phn x ca mt tri di
l rt ln, do cc dng cht thi n mt tri di b phn x hon
ton vo kh quyn. Do thng lng ri thng ng ti b mt
tri di phi 0, ngha l:

0 =
z
C
k
z
khi z = 0 (5.10)
Gi thit rng V
x
v k
z
c cho di dng hm lu tha:

m
z
n
x
z
z
k k
z
z
u V

=
1
1
1
1
; ; k
y
= k
0
u (5.11)
trong u
1
, k
1
l vn tc gi (m/s) v h s ri ng o c (m
2
/s) v
chnh l ti cao z
1
= 1 mt; n v m l cc tham s khng th nguyn
c chnh l tnh ton t s liu o c trong tng khng kh st t
(thng th ngi ta ly xp x m 1, n 0,15, z
1
= 1m, k
0
l kch thc
ri ngang (m) c xc nh trn c s gii bi ton ngc khuch tn ri

5.2.2. Cong thc Berliand trong trng hp chat kh va bui nang
gii bi ton (5.5), (5.6), (5.8), (5.10) vi iu kin (5.11), Berliand v
cc hc tr ca mnh s dng nhiu cng c ton hc khc nhau nh
tch bin, mt s php bin i gii tch (i bin ton hc thun ty,
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

122
php bin i Laplace, hm Grin), biu din nghim di dng chui
xc nh nghim gii tch ca bi ton. p dng vo thc t tnh ton
nhim khng kh, Berliand gii hn xem xt cng thc gii tch nhn
c vi z nh (st mt t):
( )
( )
( )
( ) ( )( ) ( )
2 m-n m+n
2+n-m 2+n-m
1 1 2+n-m
2
1
1
m+n 1+n 1-m
2+n-m 2+n-m 2+n-m
1 1
y u z
Mz exp - z +H -
4k x
k 2+m-n x
C x, y, z =
1+n
2 k x 2+n - m k x 2u
2+n-m

(cng thc ny l kt qu gii bi ton (5.5), (5.6), (5.8), (5.10) vi iu
kin (5.11) theo phng php phn tch nghim di dng chui s v ch
ly nhng s hng u tin trong phn tch sau khi chng minh rng cc
s hng sau c nh hng khng ng k ti nghim chnh xc). i vi
nng ti mt t, Berliand a ra cng thc:
( )
( ) ( )

+
=
+
x k
y
x k n
H u
x k k n
M
y x C
n
0
2
1
2
1
1
2 3
0 1
4
1
exp
1 2
0 , ,
(5.12)
c trng ni bt ca s phn b nng di mt t C theo trc x
(ngha l vi y = 0) l n t c gi tr cc i C
m
ti khong cch x
m

tnh t ngun. Cc i lng C
m
v x
m
c tm t iu kin
0 =
y
C
x
C

(C y l t (5.12)). T (5.12) ta suy ra:
( )
( )
2
1
m
1.5 1+n
0 1
1
0,116 1+ n M
k
C =
k u
u H
,
( )
2
1
1
1
1 3
2
n k
H u
x
n
m
+
=
+

Trong cc cng thc ny:
u
k
k
y
=
0
; H = h + H;
0
2
10 10
1, 5 R 3, 3gRT
H = 2, 5+
u Tu

;T nhit khng kh xung quanh o
bng Kelvin; u
10
vn tc gi ti cao 10 m;
0
vn tc kh thot ra
khi ming ng (m/s); R bn knh ming ng khi (m); g gia tc trng

123
trng; T = T
b
T (hiu nhit ca tp cht kh thot ra khi ming ng
v nhit khng kh xung quanh, T
b
v T tnh bng Kelvin = 273 + t C).
Trong trng hp cht thi l tp cht nng c c ht ng nht, Berliand
nhn c cng thc tnh nng t mt ngun im c cao H
c xc nh bng cng thc:
Trong trng hp cht thi l tp cht nng c c ht ng nht, Berliand
nhn c cng thc tnh nng t mt ngun im c cao H
c xc nh bng cng thc:
( )
( )
( ) ( ) ( )

+ +
+
+ +
=
1
1 0
2 1
1
1
1 1 2
0 , ,
x k x k n
u MH
y x C
n
( )

+

+
x k
y
x k n
H u
n
0
2
1
2
1
1
4
1
exp
(5.13)
trong
( ) n k
w
+
=
1
1

Gi tr cc i ca C
m
v khong cch t ti ngun xm c tm cng
ging nh i vi tp cht nh:

( )
( )
( )
( )
2 1,5+
1
m
1,5 1+n
0 1
1
0, 063 1+ n M 1.5+
k
C = ,
k u 1+ e
u H

v
1+n
1
m
2
1
u H
x =
(1+n) (1, 5+)k

Trong
-2 2
p p
w =1, 3.10 . r - l tc ri ca cc ht c dng hnh cu,
trong
p
- mt cc ht bi, r
p
bn knh ca chng. Trong cng thc
trn w c xc nh bng cm/s, cn
p
v r
p
c cho bng g/cm
3
v m
tng ng.
5.2.3. Cong thc Berliand trong trng hp lang gio
Trong trng hp lng gi, cc cng thc tnh ton trn khng cn ph
hp (do nng tin ti v cc khi vn tc gi tin ti khng). khc
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

124
phc tnh trng ny, trong phng trnh lan truyn cht cn thit phi b
sung thnh phn khuch tn theo phng x :

x
C
k
x
x
.
Phng trnh lan truyn cht nhim trong trng hp lng gi c m
t bng phng trnh sau y:
( ) ( ) 0 H z r M
r 2
M
z
C
k
z r
C
rk
r r
1
z r
=

Phng trnh trn c vit trong h ta tr:

=
=
=
0 z , z z
sin r y
2 0 , cos r x

Cc h s khuch tn c dng :
( ) ( ). z r k , z k k
2
2
r 1 1 z
= =
Vi cc iu kin bin sau y:

+
= =
=
0
r
C
z r , 0 C
0 z , 0
r
C
k
0 r
2 2
z

Trong trng hp k
z
v u c xc nh t cng thc

=
=
z k k
z u u
1 z
n
1

Trong
n 0,1 0, 2
Nng ti mt t c xc nh theo cng thc

125
( )
( )

+
=
+
k n 1
H
k n 1 2
1
) z , r ( C
2
n 1 2
1

Nng cc i ti mt t t c ti im r = 0 v bng

( )
( )
.
H 2
k n 1 M
C
n 1 2 4
1
3
max
+
+
=
(5.14)
Trong cc cng thc trn ly
1
k 2

5.3. CAC 8UOC IU ONG HOA INH IOAN IHEO MO HNH FHAI IAN
O NHIEM kHONG kH
5.3.1. Chon e tai
Vic chn ti thng do yu cu thc tin t ra. Trong phm vi lnh
vc s dng ti nguyn v bo v mi trng, c th nu mt s bi ton
sau:
<1> Bi ton s dng hp l ti nguyn
i vi ti nguyn ti to c nh rng, thu hi sn, t, ... phi t vn
s dng lu bn, tin ti tr lng phi c bo m n nh mc
no . Mun vy, phi xc nh c mc khai thc hp l khng lm
cn kit ti nguyn m vn thu c hiu qu kinh t cao. Ngoi ra phi
ch n vic s dng ti nguyn ny khng lm nh hng n nhiu
ngun ti nguyn khc.
<2> Bi ton nh gi hin trng nhim mi trng v tc
ng mi trng.
Trong qu trnh thc hin bo co nh gi tc ng mi trng, ta
thng phi xt kh nng gy nhim do cc d n gy nn. Nhiu nhm
nghin cu tin hnh o c cc gi tr nng cc cht nhim xung
quanh ni t d n v dng n nh gi. Song, do thi gian qu ngn,
s im o t, my mc, thit b c chnh xc thp, cc yu t o thay
i lin tc v cha c quy trnh o thng nht, ng b vi cc yu t
khc nn hiu qu ca nh gi khng cao. Hn na, i vi cc d n
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

126
ang trong giai on xin giy php hot ng, vic o c khng phn nh
c hot ng ca d n. V vy, chng ta phi s dng cng c m hnh
ho tnh ton phn b nng cc cht nhim v kh nng tc ng
ca chng. Dng phng php ny chng ta cn c th xt n s thay i
theo thi gian ca cc yu t trong mt chu k di.
V d, ta xt bi ton nh gi mc nhim khng kh do pht thi t
mt ng khi nh my v kh nng tc ng ca chng n sc kho con
ngi v h sinh thi vng xung quanh.
S liu u vo ca m hnh bao gm:
1. Cc tham s v ngun thi ( cao ngun, ng knh ming thi,
mc thi cht nhim, nhit kh thi, tc pht ti ming ng
khi).
2. Cc s liu kh tng (tc gi, hng gi, nhit khng kh,
my, ...).
3. Cc s liu v a hnh, vt chn.
4. Cc tham s v bin i ca cht nhim trong kh quyn (kh nng
phn ng vi cc cht trong qu trnh lan truyn).
T cc s liu ban u c th c tnh cc tham s ca m hnh v tin
hnh lp trnh tnh ton phn b nng cc cht nhim. xt n
thay i theo thi gian v nng cht nhim phi tnh ton vi khong
thi gian di, t nht 1 nm. V vy, khi lng tnh ton s rt ln, cn
c s tr gip ca my tnh.
5.3.2. To chc thc hien.
thc hin tt vic thc hin, phi thnh lp nhm nghin cu a ngnh.
Nhm ny bao gm cc nh khoa hc c chuyn mn lin quan n bi
ton. Cc thnh vin trong nhm s tho lun thc hin hng mc,
chng hn nh:
Thng nht li vic chn ti v gii hn bi ton.
Trao i v kh nng thc hin mc.
Phn cng thu thp s liu, thc hin o c, kho st cc yu t
phc v cho vic xc nh tham s.
Sau khi c s liu cn thit, c th tin hnh lp trnh gii bi ton.
Thng vic lp trnh theo cc bc sau:

127
Lp trnh vi gi tr u vo "gi".
Chy th.
In v nhn kt qu.
Nu chp nhn c kt qu chy th th a s liu thc vo tnh ton.
5.3.3. Thao luan ket qua
Thng th chnh xc ca cc kt qu u ra lc u rt thp v thiu
n nh, iu ny do nhiu yu t gy nn nh li chn tham s, li lp
trnh, li s liu u vo, ... nn cn c s nh gi ca nhiu chuyn
gia. C s tho lun, nh gi kt qu u ra bao gm:
Kin thc ca cc chuyn gia v gi tr ca cc yu t u ra.
So snh gi tr tnh c vi gi tr o, tnh vng khc, d n khc
kim tra.
Kt qu o kim tra (nu c).
Hai im u trong cc c s trn, mang tnh thc thi cao hn, ngha l n
ch ph thuc vo kin thc ca cc chuyn gia, cn vic tin hnh o c
kim tra ht sc tn km, kh c th thc hin c trong iu kin Vit
Nam.
5.3.4. Hieu chnh, thng mai hoa chng trnh
Sau khi nh gi, r sot li cc kt qu tnh ton, chng trnh cn phi
hiu chnh nng cao v thng mi ho tr thnh phn mm c th p
dng rng ri hn.
Vic hiu chnh i khi rt kh khn, i hi phi c s kt hp lin tc
ca cc chuyn gia cc lnh vc khc nhau. Sai s mc phi rt a dng,
tim n trong nhiu khu nn rt kh pht hin. Chng hn, vic m phng
ton hc khng chnh xc c th cho kt qu u ra sai lch qu xa vi
thc t, i hi phi tm hm m phng khc thay th. Thng th vic
hiu chnh phi qua mt thi gian kh di mi c th kt thc.
Khi chng trnh cho kt qu u ra hp l th phi nng cao v thng
mi ho chng. Vic nng cao bao gm c vic m rng din tch tnh
ton, m rng kh nng p dng phn mm trong thc t.
Nhng nm gn y, do tin hc pht trin nn cc bi ton m hnh ho
thng c gii thng qua cc chng trnh my tnh. Mt chng trnh
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

128
hon ho c th coi l mt phn mm. Trc y, cc chng trnh thng
c lp ct sao cho tnh c cc yu t cn thit l . Ngy nay, cc
chng trnh ny ang dn dn c thng mi ho, ngha l c nng
cao v a dng ho cc chc nng s dng c th cung cp rng ri cho
nhng ngi c nhu cu.
5.3.5 Phan mem t ong hoa tnh toan ENVIMAP
S lan truyn cc cht nhim khng kh theo din rng trong kh quyn
c th gy ra tn tht nng n (t nht di cc iu kin kh tng no )
cho nhiu vng khc nhau mc d trong nhng vng ny khng c bt k
ngun thi ln no. C hai cu hi c quan tm nhiu nht cn tr li
l:
S tham gia ca cc ngun thi t mt vng cho n cc vng ln
cn din ra nh th no?
Mi lin h gia mc pht thi vi mc nhim ti cc vng ln cn?
Vic gii p hai cu hi trn s gip cho n lc gim mc nhim
n mc qui nh mt cch ti u. ENVIMAP c xy dng nhm gip
cho cc nh qun l gii quyt tt hai cu hi c t ra trn. Phn
mm ENVIMAP phin bn 1.0 ra i nm 2003 da trn c s nng cp
v chnh sa phn mm CAP 2.5 /[1]/. Ti thng 11/2005 phn mm
ENVIMAP 1.0 c nng cp thnh phin bn mi 2.0 v ti 10/2006
c nng cp thnh bn 3.0.
Phn mm ENVIMAP hng ti nhng mc tiu sau y :
Qun l cc ngun thi c nh (c th l cc ng khi).
Cho php tnh ton nh hng ca cc ngun thi ln bc tranh
nhim chung.
Thc hin cc bo co v cc ngun thi cng nh cc kt qu tnh
ton.
Cho php nhp v lu tr cc d liu lin quan ti kh tng.
Cho php nhp v lu tr cc d liu lin quan ti cht lng khng
kh xung quanh.
Tch hp cc vn bn php l lin quan ti qun l cht lng khng
kh.

129
ENVIMAP gm 5 khi chnh lin kt vi nhau /Hnh 5-2/:
Khi CSDL mi trng (lin quan ti mi trng khng kh).
Khi m hnh (trong phn mm ENVIMAP l m hnh Berliand).
Khi GIS qun l cc i tng mt cch trc din trn bn .
Khi thc hin cc Bo co thng k.
Khi h tr cc vn bn php qui.

Hnh 5-2. S cu trc (cc module) ca phn mm ENVIMAP

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

130
Hnh 5-3. Cc bc ca qu trnh t ng ha tnh ton s pht tn
nhim khng kh trong ENVIMAP
ENVIMAP c thch nghi vi mt vng c th c th hin thng qua
bn GIS ca vng . Cc d liu bn ny c thc hin t cc
ti, d n khc, theo chun VN2000. Cc d liu ny c k tha v a
vo phn mm ENVIMAP.
thc hin nh gi nh hng ca cc ng khi, phn mm ENVIMAP
cho php t ng ha tnh ton. Cc d liu lin quan ti cc ng khi
c nhp vo ENVIMAP. Cc bc thc hin kch bn tnh ton c
trnh by trn Hnh 5-3. Tip theo ENVIMAP thc hin cc bc tnh ton
theo m hnh Berliand v th hin kt qu tnh ton trn Hnh 5-4.

Hnh 5-4. Kt qu tnh ton bi ENVIMAP c th hin
di dng ng ng mc
5.3.6. Tnh toan cac tham so au vao cua mo hnh toan lan truyen bui
trong kh quyen
Trong nhng nm gn y, ti Vit Nam ng dng v khai thc cc m
hnh Berliand, Gauss v.v... cc m hnh ny, mt s tham s u vo
nh h s ri nm ngang v thng ng, tc gi cao bt k st mt

131
m, tng kt nhit ca kh quyn v...v.. khng c tnh ton cho khu
vc c th m dng cc gi tr tham s ca m hnh nc ngoi. GS. L
nh Quang v GS. Phm Ngc H trong cng trnh [2] cp ti vic
xc nh cc tham s u vo ti khu vc tnh khi p dng cc m hnh
ca nc ngoi vo Vit Nam.
5.3.6.1. Tc gi:
Cho n nay, tt c cc trm kh tng thu vn trong mng li quan
trc chun nc ta, gi ch c o mc cao 10 mt ca ct o gi.
T 10 mt tr ln trong gii hn lp st t khng c s liu gi quan trc.
V vy tnh ton tc gi cao bt k, c th s dng cc phng
php sau.
1. Tnh ton tc gi theo cc cng thc thc nghim bng vic
xc nh tham s nhm Z
0
hoc s m lu tha m.
Bng thc nghim cc nh kh tng a ra nhiu cng thc khc nhau
xc nh profin thng ng ca gi. Phn ln u tha nhn profin gi
trong iu kin phn tng nhit trng thi cn bng c dng:
=
0
*
Z
Z
ln
x
v
V
y: v* - tc ng lc; x hng s Karman; Z
0
- nhm.
Thc t phn tng nhit trng thi cn bng t xy ra v trng thi ny
thng xut hin vo sng sm hay chiu ti. i vi phn tng nhit
trng thi khng cn bng th profin gi c dng lu tha.
v = v
1
. Z
n

y: v - tc gi cao Z; v
1
- tc gi cao 1 mt; n - ch s
phn tng.
Trong thc hnh, thng dng hai cng thc sau:

0
0
10 z
Z ln 10 ln
Z ln Z ln
v v
= (5.17)
v
z
, v
10
- tc gi cao Z v 10 mt.

n
10 z
10
Z
v v

= (5.18)
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

132
Vic s dng cng thc (5.17) v (5.18) c nhiu nh kh tng nh
gi v kt lun nh sau:
+ Profin tc gi trung bnh trong lp t mt m n cao 300
mt, dng cng thc (5.18) chnh xc hn cng thc (5.17).
+ Vi gi mnh cao 200 - 300 mt v tng kt kh quyn n nh
th profin gi theo cng thc lu tha (5.18) chnh xc hn so vi
cng thc (5.17).
+ Profin thng ng ca gi trong lp di 300 mt c m t bi
cng thc lu tha (5.18) chnh xc trong tt c cc trng hp
vi gradian thng ng ca nhit trong lp ny gn hoc vt
qu on nhit, cn tc gi khng ln hn 8 m/s. chnh xc
ca cng thc (5.17) trong lp di 300 mt cng cao tng ng vi
bt n nh cng ln.
+ Vi gradian on nhit v siu on nhit trong lp 300 mt v tc
gi trn 8 m/s profin gi theo cng thc loga (5.17) c cong r
hn v sai s ln hn.
Nh vy tnh gi tr gi tnh ton cao Z bt k trong lp st t
ca kh quyn, cn phi xc nh tham s nhm Z
0
hoc ch s lu tha m
a vo cc cng thc (5.17) v (5.18).
GS. L nh Quang tnh ton tc gi cao bt k trong lp st mt
m cho khu vc H Ni. Trn c s s liu o bng my t ng Vaisla
MILOS - 500 trm Hoi c, xc nh gi tr Z
0
v ch s lu tha m
c trng theo ma bi cc thng 1, 4, 7, 10 v nm theo bng di y.
Bng 5-1. Gi tr Z
0
v ch s n theo thng v nm H Ni
Thng
Tham s
1 4 7 10 Nm
Z
0
(m) 0,0085 0,016 0,0083 0,017 0,016
n 0,19 0,19 0,17 0,23 0,20
Nhn xt:
- Gi tr Z
0
thay i khng ng k theo thng. Gi tr ny dao ng
trong khong 0,01 - 0,02.

133
- H s m cng khng thay i nhiu v dao ng trong khong 0,17 -
0,23.
2. Tnh ton tc gi cao bt k trong lp bin (bao gm lp
st mt m) ca kh quyn theo m hnh ton.
Theo /[2]/ t m hnh lp bin t p, dng ca kh quyn c gii bng
phng php tham s ho, nhn c profin gi theo cao bt k trong
lp bin (bao gm lp st mt m) ca kh quyn.
5.3.6.2. Tnh ton h s ri.
5.3.6.2.1. Thit lp quy lut bin i ca h s khuych tn ri ngang K
y

theo khong thi gian .
Trong kh quyn thng tn ti hai dng chuyn ng sau:
- Chuyn ng ri
- Ch uyn ng tng
Tuy nhin chuyn ng ri l ch yu v chnh do chuyn ng ri m cc
phn t (cc cht gy nhim, cc vi sinh vt, ...) s lan truyn rt nhanh
trong khng kh. c trng cho khuch tn ri chnh l cc h s khuch
tn ri theo ba trc Ox, Oy, Oz (K
x
, K
y
, K
z
) chng lin h vi qung
ng dch chuyn Prant trong l thuyt ri thng k hin i. V vy
thit lp quy lut bin i ca K
y
theo khong thi gian, ta xut pht t c
s l thuyt ri thng k hin i v lu rng, trong cng trnh /[2]/ cc
tc gi ch ra mi quan h gia K
y
v R
y
c xc nh bi cc cng
thc sau:
( ) ( )
=

0
y y
d R K (5.19)
Trong : R
y
(): Hm tng quan ca thnh phn tc theo trc y.
Xt hai trng hp:
a. i vi kch thc thi gian ly trung bnh nm ngoi khong
cn bng > * (* l kch thc ngoi ca ri).
Trong trng hp ny, theo nh lut cu trc ca ri th hm cu
trc thi gian ( )
y
D t l tuyn tnh vi (nh lut tuyn tnh ca Iudin),
ngha l:
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

134
( ) =
y
D (5.20)
Trong : l h s t l.
S dng cng thc lin h gia hm tng quan R
y
() vi hm cu trc
D
y
() i vi qu trnh ri l dng ta c:
( ) ( ) ( ) [ ]
y y y
D D
2
1
R = (5.21)
Trong : ( )
y
D l gi tr bo ho ca hm cu trc.
T (5.16), (5.17) v (5.18) ta suy ra:
( ) ( )
2 2
y y
. b . a .
4
1
. D .
2
1
K = = (5.22)
y t: ( )
4
1
b , D .
2
1
a
y
= = l cc h s t l.
Ngha l trong trng hp ny h s khuych tn ri ngang Ky bin i
theo vi quy lut parabol.
b. Kch thc thi gian nm trong khong qun tnh
0
< < * (
o
l kch thc trong ca ri).
Trong trng hp ny hm cu trc D
y
() t l vi theo lu tha 2/3
(nh lut 2/3 ca Trong trng hp ny hm cu trc D
y
() t l vi theo
lu tha 2/3 (nh lut 2/3 ca Conmgnp bukhp), ngha l:
( )
3 / 2
y
. D = (5.23)
T (5.19), (5.21) v (5.23) ta thu c quy lut sau:
( ) ( )
3 / 5
y y
.
5
3
. D .
2
1
K = hay ( )
3 / 5
y
. B . A K = (5.24)
Trong : ( )
5
3
B ; D .
2
1
A
y
= = l cc h s t l.
Cc cng thc (5.22) v (5.24) biu th quy lut bin i ca h s
khuych tn ri ngang K
y
theo khong thi gian ly trung bnh ng thi
cng biu din quy lut ca chnh K
0
theo .
5.3.6.2.2. Xc nh kch thc ri ngang K
0


135
Trong phn trn ta thy tnh ton nng cht nhim theo m hnh
khuch tn ri cn xc nh h s K
0
Kch thc khuch tn ri ngang K
0
c xc nh theo cng thc sau

U
K
K
y
0
= (5.25)
Trong :
K
y
: H s khuch tn ri ngang (m
2
/s)
U: Tc gi trung bnh (m/s) o c c ti mt t (hoc ly trc
tip t s liu quan trc trm kh tng mt t).
5.3.5.3. Xc nh h s ri thng ng theo cng thc thc nghim.
Theo /[2]/ cng thc thc nghim, xc nh profin thng ng h s
khuch tn ri biu th theo qui lut lu tha c dng

m
1
1 z
Z
Z
K K

= (5.26)
K
1
- h s khuch tn ri cao 1 mt c xc nh bng thc nghim
biu th cng thc sau:
( )

+ =
2
1
U
T
1 U . 104 . 0 k
U = U
2
- U
0,5
- hiu tc gi mc 2 v 0,5 mt
T = T
0,5
- T
2
- hiu nhit khng kh ti mc 0,5 v 2 mt.
5.3.6.4. Tnh ton h s ri thng ng K
z

Theo /[2]/ bng vic gii h phng trnh lp bin theo phng php tham
s ho. Kt qu vic gii h phng trnh, nhn c profin thng ng h
s ri k
z
cao bt k trong lp bin kh quyn (bao gm c lp ma st
gn mt m)
5.4. MO HNH FHAI IAN O NHIEM kHONG kH $UIION
Sutton O.G. trong nhng nm 1932 1953 c nhiu nghin cu m
hnh pht tn nhim khng kh. Cc kt qu ny c cng b trong
cun sch: Sutton O.G., 1953. Micrometeorology. New York, London,
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

136
Toronto, Mc Graw Hill publ (ti nm 1958 cun sch ny c dch sang
ting Nga). M hnh lan truyn cht nhim ca Sutton ngoi vic p
dng nh gi cho cc ngun im c cao h (nh ng khi ca cc
nh my) cng c p dng i vi ngun im mt t (khng c
cao h v t gc to ).
Xut pht t phng trnh

2
x z z y
2
C C C C
V + V = k + k
x z z z y

v cc iu kin sau:
1. x 0 C
2. x, y, z C 0
3. Thng lng cht nhim trn b mt tri di = 0
0
z
C
K
z

khi z 0
4. Thng lng cht nhim qua mt mt phng bt k vung gc
vi hng gi th khng i v bng cng sut ca ngun thi M.
( )

++

=
0
dydz z , y C . u M khi x>0 (5.27)
Xut pht t c s l thuyt thng k v t tng ca Gauss, Sutton gii
phng trnh c n gin ho vi cc iu kin ph cho kt qu sau
i vi ngun im lin tc khng c cao t ti gc to :
( )
+ =

2
z
2
2
y
2
2 n
n 2
z y
C
z
C
y
x exp
x C . C . u .
M 2
z , y , x C
(5.28)
Trong :
- M- cng sut ngun thi (mg/s)
- u- tc gi trung bnh ti mt t (m/s)
- C(x, y, z)- nng cht nhim (mg/m
3
)
- C
y
, C
z
- cc h s khuch tn ri suy rng ca Sutton
- n- lin quan n ch s tng kt nhit.

137
Nng cht nhim i vi ngun im khng c cao (nh cc
ngun khoan, xc bc, n mn trong khai thc m, ca thng gi t cc
hm l, trong cc phn xng nh my cng nghip) ti mt t c tnh
theo cng thc sau:
( )
=

2
y
2
2 n
n 2
z y
C
y
x exp
x C . C . u .
M 2
z , y , x C
(5.29)
i vi ngun im lin tc trn cao c cao hiu dng H t ti gc
ta , m hnh Sutton c dng:
( )
( ) ( )
+
+
n 2 2
z
2
n 2 2
z
2
n 2
z y
n 2
2
y
2
x . C
H z
exp
x . C
H z
exp
x C . C . u .
x .
C
y
exp . M
z , y , x C

(5.30)
Trong : u - tc gi trung bnh ti cao hiu dng ca ngun.
T cng thc (5.30) Sutton lp c cng thc tnh nng trung bnh
cc i cht nhim ti khong cch tng ng:

z
y
2
max
C
C
.
H . u . . e
M . 2
C
= (5.31)
n 2
1
2
z
2
max
C
H
X

= (5.32)
Quy lut phn b nng trung bnh cht nhim ti mt t i vi ngun
im trn cao, khi t z = 0 t cng thc (5.30) ta s thu c nh sau:
( )
+ =

2
z
2
2
y
2
2 n
n 2
z y
C
H
C
y
x exp
x C . C . u .
M 2
0 , y , x C
(5.33)
S dng cng thc lin h gia C
y
, C
z
vi cc h s pht tn Gauss
y
,
z

do Sutton thit lp:

n 2 2
z
2
z
n 2 2
y
2
y
x C 2 ; x C 2

= = (5.34)
Khi (5.30) c dng:
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

138
( )
( ) ( )
+
+
=
2
z
2
2
y
2
2
y
2
z y
2
H z
exp
2
H z
exp
2
y
exp
. .. u .
. M
z , y , x C

(5.35)
t z = 0 trong cng thc (5.35) ta c cng thc xc nh nng cht
nhim gn mt t i vi ngun thi c cao nh sau:
( )
=
2
z
2
2
y
2
z y
2
H
exp .
2
y
exp
. .. u .
. M . 2
0 , y , x C

(5.36)
Trong :
-
z y
, - l h s khuch tn Gauss theo phng y v z.
- Cc thnh phn cn li nh ni trn.
- Cc cng thc (5.35) v (5.36) l dng ci tin ca Sutton v
Pasquill, thng quen gi l cc cng thc ca m hnh Gauss.
Nhn xt:
C hai m hnh nu trn (m hnh Berliand v Sutton) u c s dng
xc nh nng ca cht kh c hay bi nh.
Qu trnh tnh ton theo th t nh sau:
a. Tnh nng vt khi.
b. Tnh phn nng theo hng gi nhp vi cc iu kin phn
tng khc nhau. M hnh ny tnh vi 6 loi phn tng kh quyn t
bt n nh mnh ti nghch nhit mnh.
c. Nu c s liu kh tng di, nhp qua file m hnh cho php tnh
tn sut xut hin nng vt tiu chun cho php ti cc im
khc nhau theo mt hng gi hoc im bt k. Cch tnh tn sut
theo trt t sau:
Tnh nng theo s liu kh tng 4 k mt ngy.
Tnh nng trung bnh ngy.
So snh nng tnh c vi tiu chun tnh tn sut.
Tn sut ny c th hiu l s ngy trong nm c nng
trung bnh ngy ca cht nhim vt tiu chun cho php.
d. In cc kt qu qua bng hoc th. Cc kt qu u ra bao gm:

139
Phn b nng theo khong cch ng vi hng gi cho
trc v mc phn tng cho trc. Nu tnh vi 6 mc phn
tng ta c bc tranh phn b nng nhim ton cnh v
in hnh hn. Kt qu ny c th a ra di dng th
hoc bng.
Phn b tn sut vt chun theo khong cch ng vi hng
gi cho trc v mc phn tng cho trc. S liu kh tng
yu cu 1 nm tr ln. Kt qu loi ny cng c a ra
di dng bng hoc th.
Phn b tn sut vt chun cho c khu vc xung quanh
ngun pht thi.
5.4.1. Xac nh cac he so khuech tan roi suy rong cua Sutton
Cc tham s C
y
v C
z
c gi l h s khuch tn ri suy rng ca
Sutton, cc h s ny c mi lin h vi h s K
0
nh sau: /[2]/

0
2
y
K 4 C = (5.37)
V qu trnh ri gi thit l dng, trng ri c xem l ng nht v
ng hng, do z ch bin i trong khong (0,+), nn ta c th coi
y z
C 5 . 0 C = . Bi vy khi bit K
0
ta s xc nh trc tip c C
y
v C
z
.
5.4.2. Xac nh cac he so phat tan Gauss
y
,
z

Cc h s pht tn Gauss ca cht nhim theo phng y v phng z
vung gc vi chiu gi thi (trng vi hng x) i vi qu trnh lan
truyn cht nhim l dng c th tnh trc tip qua cc gi tr C
y
, C
z

(hoc K
0
) xc nh bi cc cng thc sau:

n 2 2
z
2
z
n 2 2
y
2
y
x . C 2 ; x . C 2

= = (5.38)

n 2
0
2
z
n 2
0
2
y
x . K 2 ; x . K 4 2

= = (5.39)
T (5.39) suy ra
2
y
2
z
25 . 0 = hay
y z
5 . 0 = . L gii iu ny tng t
nh trng hp
y z
C 5 . 0 C = . Ngha l trong trng hp cc cht nhim
lan truyn v khuch tn trong lp khng kh gn mt t tun theo quy
lut phn b chun, ngun thi lin tc n nh (qu trnh khuch tn ri l
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

140
dng) th h s pht tn
z
(vi z bin thin trong khong (0, +)) ch
bng mt na h s pht tn
y
(vi y bin thin t (-,+)).
Cc tham s khuch tn ri trn u c biu th qua U / K K
y 0
= ,
trong quy lut bin i ca ( ) f K
y
= c xc nh bi cc cng
thc mc (5.4.2.2). V th ch cn xc nh h s t l a, b trong cng
thc (5.16) ng vi khu vc c iu kin kh hu nghin cu, ta c th
tnh ton cc tham s khuch tn ri theo khong thi gian ly trung bnh
ng vi thi gian ly trung bnh tnh nng tiu chun cht nhim
cho php theo tiu chun mi trng Vit Nam. V d theo tiu chun
Vit Nam th thi gian ly trung bnh i vi bi v cc kh c l 1h, 8h,
24h. Phng php tnh ton h s khuch tn ri k
1
v k
0
c trnh by
trong ti liu ny c tham kho trong ti liu [2].
5.5. FHUONG FHAF INH IOAN NONG O IPUNG 8NH
Khi tnh ton d bo mc nhim ti mt a im no do cc ngun
thi khc nhau gy ra, ngoi vic xc nh nng nhim tc thi, ta
cn cn phi bit v d bo c s phn b nng trung bnh ngy
m, trung bnh thng hoc trung bnh nm ca cht nhim ti a im
xem xt.
Quy tc chung xc nh nng trung bnh nm, theo [4], [6], c th
c biu din bng biu thc:

Cc cp
n nh
ca kh
quyn
(P.C),
(5.40)
Tt c cc
ngun thi
=
Nng trung
bnh nm ca
cht nhim
ti im tnh
ton
Cc cp
vn tc
gi
8
hng
gi

141
trong : P tn sut xut hin ca cc s kin (thng s) nh: vn tc
gi, hng gi v cp n nh ca kh quyn.
C nng tc thi ca cht nhim ti im xem xt do mt
ngun nht nh trong iu kin thi tit nht nh (vn
tc gi, hng gi, n nh) gy ra.
Nng tc thi C chnh l nng tnh ton c theo cc phng php
khc nhau gii thiu chng 4,5.
thc hin quy tc tnh ton theo biu thc tng qut (5.40) nu trn i
hi phi c rt nhiu thng s u vo v khi lng tnh ton s rt ln.
Theo [4] trng hp tnh ton nng trung bnh cho thi gian ngn, nh
trung bnh ngy m chng hn, ta c th n gin ha vn bng cch
gi thit rng trong tng ma nht nh, h hoc ng, cp n nh ca kh
quyn c th thay i trong ngy m xung quanh mt cp trung bnh no
v ta ch tnh ton i vi cp n nh trung bnh y.
Ngoi ra, cc cp vn tc gi c th c thay th bng tr s vn tc gi
trung bnh u
TB(a)
trn mt hng no cng vi tn sut xut hin ca
gi P
(a)
cn c tn sut lng gi P
lng
. l t l thi gian khng c gi
trn bt k hng no, ni cch khc l u = 0. Trng hp ny khc vi
cc trng hp khng c gi trn mt hng a
i
xem xt, tc l nng
tc thi trn hng khng bng khng m c mt gi tr nht nh no
ty thuc vo nhiu yu t khc nhau, trong c bn knh tnh t
im xem xt n chn ngun thi.
Nh cp n trc y, cc phng php tnh ton theo Gauss, Sutton
hoc m hnh Gauss ca Passquill - Gifford u ch p dng c cho
trng hp vn tc gi khc khng (u 0) v khi u = 0 th cc cng thc
tnh ton ca cc phng php nu trn u tr nn khng xc nh.
Do vy tnh ton nng trung bnh theo GS. Trn Ngc Chn trong
/[4]/ ch c th p dng phi hp gia cc phng php tnh ton va nu
trn vi phng php tnh ton i vi trng hp lng gi ca Berliand
hoc da hn vo phng php Berliand ng vi c hai trng hp: c gi
v lng gi. Cc m hnh tnh ton thc t c thc hin trong /[1]/.
Bn c quan tm c th ng dng ENVIMAP tnh cho c hai trng
hp: c gi v lng gi /[1]/.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

142
5.5.1. Ve he so trung bnh ng vi so lieu tan suat gio va tang suat lang
gio
C th c nhiu phng php gia cng s liu kh hu v gi khc nhau.
Ta quy c gi:
gi
thi gian c gi trn tt c cc hng;
lng
thi gian lng gi;
0
=
gi
+
lng
tng thi gian quan trc (ngy m, thng hoc
nm);
a
thi gian c gi trn hng a;
m s hng gi, thng thng m = 8.
Phng php th nht
- Tn sut lng gi: P
lng
( n gin trong tnh ton, y tn sut c th hin bng s thp
phn, khng dng %)
- Tn sut gi trn h
P
a
=
lang
a
gi
a

=
0
Trng hp ny ta c: P
lng
< 1 v
=
m
a
a
P
1
= 1
- H s trung bnh k
a
ca hng gi a trong trng hp n
k
a
=
0
0
0 0

lang
gi
a
gi
gi
a a

= =
k
a
= P
a
(1 - P
lng
)
Phng php th hai
- Tn sut lng gi: P
lng
=
0
lang
(nh phng php th

143
- Tn sut gi tr
P
a
=
0
a
(5.44)
Trng hp ny ta c: P
lng
< 1,
=
m
a
a
P
1
< 1 nhng P
lng
+
=
m
a
a
P
1
= 1
V lc h s trung bnh k
a
chnh l P
a
: k
a
= P
a
(5.45)
Phng php th ba
- Tn sut lng gi: P
- Tn sut gi tr
P
a
=
gi
a
(nh phng php th nht)

Trng hp ny ta vn c
=
m
a
a
P
1
= 1, nhng h s trung bnh k
a
s l:

k
a
=
) 1 (
0 lang gi
a
gi lang gi
a
lang gi
a a
P P +
=
+
=
+
=

v do k
a
=
lang
a
P
P
+ 1
Trong ba phng php x l s liu tn sut quan trc tn sut gi nu
trn th phng php th nht c p dng ph bin nht v trong TCVN
4088 85 v s liu kh hu xy dng s liu gi c x l theo phng
php ny.
5.5.2. Cong thc xac nh nong o trung bnh theo tan suat gio
T nhng lp lun nu ra trn y, ta ch c th vit biu thc xc nh
nng trung bnh ngy m ca cht nhim trn mt t ti mt v tr
tnh ton no do mt ngun thi th i gy ra nh sau:
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

144
C
x, y(i)
= P
lng
C
lng(i)
+
=
m
a
i a a
C k
1
) (
Thay gi tr ca h s trung bnh k
t cng thc (5.44) vo (5.47) ta thu

c:
C
x, y(i)
= P
lng
C
lng(i)
+ (1 - P
lng
)
=
m
a
i a a
C P
1
) (
Nng tng cng trung bnh ti im c ta x, y do n ngun thi gy
ra s l;
C
x, y(tng)
=
=
n
i 1
[P
lng
C
lng(i)
+ (1 - P
lng
)
=
m
a
i a a
C P
1
) (
]
C
x, y(i)
nng trung bnh ti v tr c ta x, y do ngun th i gy
ra;
C
x, y(tng)
nng tng cng trung bnh do n ngun thi gy ra ti
im tnh ton;
C
lng(i)
nng tc thi do ngun thi th i gy ra ti im tnh ton
khi lng gi (u = 0);
C
(i)
nng tc thi do ngun thi th i gy ra ti im tnh ton
khi c gi thi theo hng ng vi vn tc gi trung bnh trn
hng gi v n nh trung bnh ca kh quyn trong sut khong
thi gian tnh ton tr s trung bnh (ngy m, thng hoc nm).
Tr s C
(i)
= 0 khi im tnh ton nm pha u gi hoc cch xa trc ca
hng gi ang xem xt.
5.6. MO HNH 8EPIIAND kY IHUAI
5.6.1. Xac nh cac he so m va n lu y ti vet nang cot ong khoi
Cc h s f, m trong m hnh Berliand k thut c xc nh nh sau:
T . H
D . w .
f
=
2
2
0
1000
(m/s
2
.
0
C)

145
3
65 0
H
T . L
. , V
M

= (m/s)
H / D . . , V
'
M 0
3 1 = (m/s)
3
800 ) V .( f
'
M e
=
3
34 0 1 0 67 0
1
f . , f . , ,
m
+ +
= Vi f<100
3
47 1
f
,
m = Vi f>100
Khi f
e
< f < 100 h s m c tnh vi f=f
e

Hnh 5-5. Bc u tin trin khai m hnh Berliand k thut
H s n c xc nh nh sau:
n = 1 vi V
M
2
n = 13 3 13 2 532 0
2
, V . , V . ,
M M
+ vi 0,5<V
M
<2 (m/s)
n = 4,4.V
M
vi V
M 5 , 0
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

146
- Vi cc ngun lnh 100 0 f T v 5 0, V
'
M
>
Khi
3 / 4
. . . . . .
H
K n m F M A
C
M

= (mg/m
3
),
L
D
K
. 8
=
Vi n c xc nh theo cng thc trn vi V
M
=
'
M
V

- Khi vn tc gi nguy him rt nh, f<100, V
M
< 0,5 hay f > 100,
'
M
V <0,5 ta theo cng thc:
3
1
H
. m . F . M . A
C
M

= (mg/m
3
) , m= 2,86.m Vi f<100, V
M
<0,5
m= 0,9 Vi f >100,
'
M
V

<0,5
- Trng hp cn li:
3 2
T . L . H
. n . m . F . M . A
C
M

= (mg/m
3
)
5.6.2. Khoang cach x
M
t ong khoi ti C
M

i

vi ccngun nng khong cch x
M
(m) t ngun ti im trong
nng mt t t cc i:
d H
F
x
M
. .
4
5
= (m)
Vi f <100, d c tnh nh sau:
( )
3
28 0 1 48 2
e
f . , . , d + = vi V
M 5 , 0
( )
3
28 , 0 1 . . 95 , 4 f V d
M
+ = vi 0,5<V
M 2
( )
3
28 0 1 7 f . , V d
M
+ = vi V
M
>2
i vi ngun lnh khi 100 0 f , T khi d c tnh nh sau:
d = 5,7 vi
'
M
V 0,5
d = 11,4.V
M
vi 0,5 <
'
M
V <2
'
M
V d 16 = vi
'
M
V 2


147

Hnh 5-6. Bc th hai trin khai m hnh Berliand k thut
5.6.3. Van toc nguy hiem t gio u
M

Vi ngun nng f < 100
5 0, u
M
= vi 5 , 0
M
V
M M
V u = vi 0,5<V
M
2
( ) f , V u
M M
12 0 1+ = vi 2 >
M
V
Vi cc ngun lnh 0 T , v 100 f vn tc nguy him c tnh
theo cc cng thc:
5 0, u
M
= vi 5 0, V
'
M

'
M M
V u = vi 0,5<
'
M
V <2
'
M M
V . , u 2 2 = vi 2
'
M
V

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

148

Hnh 5-7. Bc th ba tnh ton vn tc gi nguy him
5.6.4. He so hieu chnh r va p
Cho u (m/s) - vn tc gi khc u
M
. Khi C
M(u)
= r.C
M,
trong :
3 2
34 1 67 1 67 0

=
M M M
u
u
. ,
u
u
. ,
u
u
. , r vi 1
M
u
u

( )
( ) ( ) 2 2
3
2
+
=
M M
M
u u u u .
u u .
r vi 1 >
M
u
u

Lu : khng nhp u < 0,5(m/s) v u > u
*
vi u
*
l gi tr max quan st
c ti vng nghin cu.
im
) u ( M
x ni t
) u ( M
C l
) u ( M
x = p.x
M

p = 3 vi
4
1
M
u
u

1 1 . 43 , 8
5
+
=
M
u
u
p vi

M
u
u
4
1
1
68 0 32 0 ,
u
u
. , p
M
+ = vi 1 >
M
u
u


149

Hnh 5-8. Bc th t: tnh ton cc tham s r, p, C
M(u)
, x
M(u)
5.6.5. He so S
1

Vi u
M
ta tnh C(mg/m
3
) ti cc im dc vt khi
C(x,0,0) = S
1
.C
M

S
1
ph thuc vo
M
x
x
hay
u
x
x
v h s F:
2 3 4
1
6 8 3

=
M M M
x
x
x
x
x
x
S vi 1
M
x
x

1 . 13 , 0
13 , 1
2
1
+
=
M
x
x
S vi 8 1 <
M
x
x

120 2 , 35 58 , 3
2
1
+
=
M M
M
x
x
x
x
x
x
S vi 5 , 1 F v 8 >
M
x
x

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

150

8 , 17 47 , 2 1 , 0
1
2
1
=
M M
x
x
x
x
S vi 5 , 1 F v 8 >
M
x
x

Vi cc ngun thp v ngun mt t (H m 10 )
Vi 1 <
M
x
x
, S
1
c

thay th bng
H
S
1

( ) ( )
1 1
2 125 0 10 125 0 S . H . , H . , S
H
+ =
Vi 10 2 < H
Vi
M
u u , x
M
c thay bng x
M(u)
trong cc cng thc tnh S
1
(ngha
l t s
) (u M
x
x
)

Hnh 5-9. Bc th nm: xc nh tham s S
1
v nng theo hng gi
5.6.6. He so S
2
e xac nh nong o tai cac diem x, y 0 khong nam
tren truc vet khoi
Lu rng C
y
l im vung gc trc x v cch trc ox mt khong cch
y. C
y
= S
2
.C xc nh nh sau:


151
2
2
x
y
. u t
y
= vi u 5 (m/s)
2
2
5
x
y
. t
y
= vi u>5 (m/s)
2
2 3 4 2
1
(1 5. 12, 8. 17. 45,1. ) y y y
y
S
t t t t
=
+ + + +

Hnh 5-10. Bc th su: xc nh tham s S
2
v nng ti mt t
5.7. 8AI IAF UNG DUNG MO HNH 8EPIIAND
Trong mc ny trnh by mt s bi tp mu ng dng m hnh Berliand
trong thc t. Phn lu dnh cho ngi c tp trung vo trng hp gi
lng. y l s khc bit ng k so vi m hnh Gauss trong mc trc.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

152
h
h h H + =

Hnh 5-11. M t thng s u vo v cc bc t ng ha
tnh ton theo phng php Berliand

Bi tp 5.1. Nh my A c ng khi cao 40 m, ng knh trong ca
ming ng khi l 2,0 m, vn tc kh thi t ng khi pht ra l W
0
= 10
m/s, ti lng CO l M = 90 g/s, nhit ca khi thi l T
s
= 230C.
Kch thc khuch tn ri ngang k
0
=12 m, h s khuch tn ri ng k
1

=0,03 m
2
/s, h s lu ti s thay i vn tc gi theo phng ng n =
0,14. Bit rng vn tc gi o c c ti cao 10 m bng 2 m/s v
nhit khng kh xung quang bng 25C. Dng phng php m hnh
Berliand hy tnh nng cht nhim CO theo hng gi ti khong
cch x = 500 m so vi ng khi.
Li gii.
p dng cng thc tnh vt nng ct khi theo m hnh Berliand ta nhn
c:

153
0
10
10
0
1,5WR 3,3gR T
H = 2.5+
V 2
(T +273,1)V
xq
0

=
( )

+

+

2
2 1 , 273 25
205 1 81 , 9 3 , 3
5 , 2
2
1 10 5 , 1

= 60,45 (m)
T suy ra chiu cao hu dng ca ng khi l:
H=h + H = 40 + 60,45 = 100,45 (m)
Tnh vn tc gi ti cao 1 m nh sau:
u
1 =
0,14
1
2 =1, 449 (m/s)
10

p dng cng thc Berliand (cho im ti b mt lt) ta nhn c:
( )
( ) ( )

+
=
+
x k
y
x k n
H u
x k k n
M
y x C
n
0
2
1
2
1
1
2 3
0 1
4 1
exp
1 2
0 , ,

T

( )
1,14
901000 1,449100,492
C(500,0,0)= exp -
1,5 2
(1+0,14) 0,03500
2 1+0,14 0,03 12500

= 0,0125*10
-3
(mg/m
3
) = 0,0125 (g/m
3
).

Bi tp 5.2. Nh my A c ng khi cao 40m, ng knh trong ca
0
= 10
s
= 230C.
0
1

=0,03 m
2
0,14. Bit rng thi im tnh gi lng v nhit khng kh xung quang
bng 25 C. Dng phng php m hnh Berliand hy tnh nng cht
nhim CO theo hng gi ti khong cch x = 500 m so vi ng khi.

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

154
Li gii.
p dng cng thc Berliand cho trng hp lng gi:

2
2 2
1
2
1 2
1
) 1 (
1
) 1 ( 2
) 0 , , (
+ +
+

+
=
+
y x
k n
H
k n
M
y x C
n

Khi lng gi th v
10
<1 m/s, ly v
10
= 0,5 m/s tnh nng vt khi

2
1,5101 339,811205
H= 2,5+ =2743,782(m)
0,5 (25+273,1)0,5

Khi cao hu dng l:
H = 2783,782 (m)
T
3
2
2 1+0.14
2
2
901000 1
C(500,0,0) = =0,25552(mg/m)
2(1+0,14)0,03
(20,03) 2783,782
+ 500
(1+0,14) 0,03

Bi s 5.3. Nh my A c ng khi cao 40 m, ng knh trong ca
0
= 10
s
= 230C.
0
1

=0,03 m
2
0,14. Yu t kh tng c cho theo bng di y:

STT THI GIAN
TRONG NGY
VN TC
GI
HNG
GI
NHIT D
KHNG KH
XUNG QUANH
1 1 2 m/s Ty 25
0
C
2 7 Lng gi 25
0
C
3 13 2 m/s Ty 30
0
C
4 19 Lng gi 25
0
C

155
Dng phng php m hnh Berliand hy tnh nng cht nhim CO
trung bnh theo ngy dc theo hng ty ti khong cch x = 500 m so
vi ng khi.
Li gii.
Bi ton ny c gii theo cc bc trung gian sau y:
a/ Tnh cho iu kin kh tng u tin ti thi im 1 gi: v= 2 m/s.
p dng cng thc tnh vt nng ct khi theo m hnh Berliand ta nhn
c:
0 0 0
2
10 xq 10
1, 5W R 3, 3gR T
H = 2, 5+
V (T + 273,1)V

=
( )

+

+

2
2 1 , 273 25
205 1 81 , 9 3 , 3
5 , 2
2
1 10 5 , 1

= 60,45 (m)
T suy ra chiu cao hu dng ca ng khi l:
H=h + H = 40 + 60,45 = 100,45 (m)
Tnh vn tc gi ti cao 1 m nh sau:
u
1 =
0,14
1
2 =1, 449 (m/s)
10

p dng cng thc Berliand (cho im ti b mt lt) ta nhn c:
( )
( ) ( )

+
=
+
x k
y
x k n
H u
x k k n
M
y x C
n
0
2
1
2
1
1
2 3
0 1
4 1
exp
1 2
0 , ,

T

( )
1,14
2
1,5
901000 1, 449100, 492
C(500, 0,0) = exp -
(1+0,14) 0, 03500
2 1+0,14 0,03 12500

= 0,0125*10
-3
(mg/m
3
).
b/ Tnh cho iu kin kh tng u tin ti thi im 7 gi (trng hp
lng gi vi t
0
= 25
o
C).
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

156
p dng cng thc Berliand cho trng hp lng gi:

2
2 2
1
2
1 2
1
) 1 (
1
) 1 ( 2
) 0 , , (
+ +
+

+
=
+
y x
k n
H
k n
M
y x C
n

Khi lng gi th v
10
<1 m/s, ly v
10
= 0.5 m/s tnh nng vt khi
2
1, 5101 339, 811205
H = 2, 5+ = 2743, 782 (m)
0, 5 (25+ 273,1)0, 5

Khi cao hu dng l:
H = 2783,782 (m)
T
3
2
2 1+0,14
2
2
901000 1
C(500,0,0) = =0,25552(mg/m)
2(1+0,14)0,03
(20,03) 411
+ 500
(1+0,14) 0,03

c/ Tnh cho iu kin kh tng u tin ti thi im 13 h: t
o
= 30
o
C ,v =
2 m/s
( )
2
1, 5101 3, 39, 811200
H = 2, 5+ = 58, 762 (m/s)
2 30 + 273,1 2

Khi cao hu dng H l
H= +h = 98,80m
T
( )
1,14
2
1,5
-3 3
901000 1, 44998,8
C(500,0,0) = exp -
(1+0,14) 0,03500
2 1+0,14 0,03 12500
=0,016510 (mg/m )

d/ Tnh cho iu kin kh tng u tin ti thi im 19h ging nh
trng hp 7 h.
3
C(500, 0, 0) = 0, 25552 (mg/m )
Vy nng trung bnh ngy ti im cn tnh l:

157
4
(x,y,0),i ,i,(x,y,0)
=1
1
C = C 0,128
4
=

Gn y, nhiu tc gi quan tm ti m hnh Berliand k thut p dng
cho tnh ton pht tn nhim t ngun thi im. iu ny c l gii
bi chnh xc kh cao ca m hnh loi ny /xem [4]/.
Bi tp 5.4. Cho ng khi thi CO vi cc thng s sau: chiu cao ng
khi H = 40 m/s, ng knh D = 1,2m, lu lng kh thi L = 9,05 m
3
/s,
ti lng nhim M = 17,69 g/s, nhit khi thi t
khi
= 200
o
C, nhit
khng khi xung quanh t
mtxq
= 30
o
C, vn tc gi o c ti cao 10 m
U
ti 10m
= 4,5 m/s, h s lu ti n nh kh quyn A = 220. S dng
m hnh Berliand k thut hy tnh:
a/ Xc nh vn tc gi nguy him, nng cc i t c ng vi
vn tc ny v khong cch t chn ng khi ti ni nng
nhim t cc i.
b/ Xc nh nng cc i ng vi vn tc gi cho v khong
cch t chn ng khi ti im t c nng cc i
c/ Xc nh nng ti im c to (1200 m, 20 m).
Gii.
a/ Xc nh nng cc i ti U
M

Do cht thi l CO nn F = 1
) / ( 8
6 , 0
05 , 9
2 2
s m
r
L
w
o
= = =

282 , 0
) 30 200 ( 40
2 , 1 8 1000 1000
2
2
2
2
=

=

=
T H
D w
f
o

3 3
40
170 05 9
65 0 65 0
. ,
,
H
T . L
, V
M
=
= = 2,194 m/s
40 2 1 8 3 1 3 1
0
/ ) , , ( H / ) D w , ( ' V
M
= = = 0,312 m/s
s m V f
M e
/ 297 , 24 312 , 0 800 ) ' ( 800
3 3
= = =
Do V
M
>2 nn
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

158
( ) ( ) 3338 , 2 282 , 0 12 , 0 1 194 , 2 12 , 0 1 = + = + = f V u
M M

Do f
e
>f v f<100 nn
0568 , 1
282 , 0 34 , 0 282 , 0 1 , 0 67 , 0
1
34 , 0 1 , 0 67 , 0
1
3 3
=
+ +
=
+ +
=
f f
m

Do V
M
>2 nn n = 1
Do f<100 v V
M
>0,5 nn:
22267 , 0
170 05 , 9 40
1 0568 , 1 1 69 , 17 220
3
2 3 2
=

=
=
T L H
AMFmn
C
M

(mg/m
3
)
Xc nh khong cch t ng khi n nng cc i ti U
M

Do V
M
>2 nn
( ) ( ) 2733 , 12 194 , 2 28 , 0 1 194 , 2 7 28 , 0 1 7
3 3
= + = + = f V d
M

) ( 932 , 490 2733 , 12 40
4
1 5
4
5
m d H
F
x
M
=
=
b/ Xc nh nng cc i v khong cch t ng khi n nng
cc i ti U
Xt 1
3338 , 2
5 , 4
> =
M
U
U
nn
7714 , 0
2
3338 , 2
5 , 4
3338 , 2
5 , 4
2
3338 , 2
5 , 4
3
2
3338 , 2
5 , 4
3338 , 2
5 , 4
2
3
2 2
=
+
=
+
=
M
U
U
r
2959 , 1 68 , 0
3338 , 2
5 , 4
32 , 0 68 , 0 32 , 0 = + = + =
M
u
u
p
C
M(u)
= rC
M
= 0,77140,22267 = 0,1717 (mg/m
3
)
x
M(u)
= px
M
= 1,2959490,892 = 636,152(m)
c/ Xc nh nng trn mt t ti v tr to (x,y)=(1000 m; 20 m)

159
Do 8 5719 , 1
152 , 636
1000
1 < = = <
M
x
x
nn:
85526 , 0
1
152 , 636
1000
13 , 0
13 , 1
1 13 , 0
13 , 1
2 2
1
=
+
=
+
=
M
x
x
S
C
M(1000;0) ti u=4,5
= S
1
C
M(u)
= 0,855260,1717=0,1468 (mg/m
3
)
0018 , 0
1000
20
5 , 4
2
2
2
2
= = =
x
y
u t
y

( )
2 2
2 3 4
1
1 5 1 2 , 8 1 7 4 5 , 1 y y y
y
S
t t t t
=
+ + + +

2 3 4 2
1
(1 5(0, 0018) 12,8.(0, 0018) 17.(0, 0018) 45,1.(0, 0018) )
=
+ + + +

98215 0, =
C
max(1000; 20) tai u=4,5
= S
1
S
2
C
M
=0,7340,982150,1717 = 0,124 (mg/m
3
).
Bi tp 5.5. Hy tnh cho trng hp ng khi thi bi nng c thng s sau:
chiu cao ng khi H = 40 m/s, ng knh D = 1,2 m, hiu sut lc h
90%, lu lng kh thi L = 9,05 m
3
/s, M = 17,69 g/s, nhit khi t
khi

=30,3
o
C, nhit khng kh xung quanh t
mtxq
= 30
o
C, vn tc gi o c ti
cao 10 m, U
ti 10m
= 4,5 m/s, h s lu ti n nh kh quyn A = 220.
S dng m hnh Berliand k thut hy tnh:
nhim t cc i.
Gii.
a/ Xc nh nng cc i ti U
M
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

160
Do cht thi l bi nng v h 90% nn F = 2
) / ( 8
6 , 0
05 , 9
2 2
s m
r
L
w
o
= = =

160
) 30 3 , 30 ( 40
2 , 1 8 1000 1000
2
2
2
2
=

=

=
T H
D w
f
o

s / m ,
, . ,
,
H
T . L
, V
M
2651 0
40
3 0 05 9
65 0 65 0
3 3
= =
=
s m H D w V
M
/ 312 , 0 40 / ) 2 , 1 8 3 , 1 ( / ) 3 , 1 ( '
0
= = =
s m V f
M e
/ 297 , 24 312 , 0 800 ) ' ( 800
3 3
= = =
Do V
M
<0,5 nn 5 , 0 =
M
u
Do f>100 nn 2707 0
160
47 1 47 1
3 3
,
,
f
,
m = = =
Do V
M
<0,5 nn n = 4,4V
M
= 4,40,2651= 1,16644
Do f >100 v V
M
<0,5 nn
2802 , 1
40
1 . 9 , 0 2 69 , 17 220 '
3
7
3
7
=

=

=
H
m F M A
C
M

m= 0,9 vi f>100, V
M
<0,5
Xc nh khong cch t ng khi n nng cc i ti U
M

Do V
M
< 2 nn d = 5,7

M
5- F 5- 2
x = Hd = 405, 7 =171(m)
4 4

b/ Xc nh nng cc i v khong cch t ng khi n nng
cc i ti U
Xt 8
5 , 0
5 , 4
> =
M
U
U
nn:

( )
( ) ( )
( )
( ) ( )
1742 , 0
2 5 , 0 5 , 4 5 , 0 5 , 4 2
5 , 0 5 , 4 3
2 2
3
2 2
=
+
=
+
=
M M
M
u u u u
u u
r

161
56 , 3 68 , 0
5 , 0
5 , 4
32 , 0 68 , 0 32 , 0 = + = + =
M
u
u
p
C
M(u)
= r.C
M
=0,17421,2802=0,223

(mg/m
3
)
x
M(u)
= p.x
M
= 3,56171 = 608,76(m)
c/ Xc nh nng trn mt t ti v tr to (x, y)=(1000 m; 20
m) khi u=4,5m
Do 8 6427 , 1
76 , 608
1000
1 < = = <
M
x
x
nn:
8365 , 0
1
76 , 608
1000
13 , 0
13 , 1
1 13 , 0
13 , 1
2 2
1
=
+
=
+
=
M
x
x
S
0018 , 0
1000
20
5 , 4
2
2
2
2
= = =
x
y
u t
y

4 3 2 2
1 45 17 8 12 5 1
1
y y y
y
t , t t , t
S
+ + + +
=

( )
2
2 3 4
1
1 5(0, 0018) 12, 8(0, 0018) 17(0, 0018) 45,1(0, 0018)
=
+ + + +

98215 0, =
C
max(1000; 0) tai u=4,5
= S
1
.C
M(4,5)
=0,83650,223

=0,1865 (mg/m
3
)

C
max(1000; 20)
= S
1
S
2
C
M(4,5)
=0,83650,982150,223

=0,1832 (mg/m
3
)
Phn mm CAP t ng tnh ton s pht tn nhim khng kh theo
phng php Berliand, Berliand k thut c trnh by trong ti liu [1]
Phn di y l bi tp xut cho phn t gii.
Bi tp 5.6. Nh my A c ng khi cao 35 m, ng knh trong ca
0
= 8
s
= 230C.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

162
0
1

=0,02 m
2
0,14. Yu t kh tng c cho nh sau: gi lng, nhit khng kh
xung quanh bng 30
0
C.
ti im c to (x,y) =500 m, 0 m).
Bi tp 5.7. Nh my B c ng khi cao 35 m, ng knh trong ca
0
= 7
s
= 220C.
0
1

=0,03 m
2
0,14. Yu t kh tng c cho theo bng di y:

STT
THI GIAN
TRONG NGY
VN TC
GI
HNG
GI
NHIT D
KHNG KH
XUNG QUANH
1 1 2 m/s Ty 22
0
C
2 7 Lng gi 25
0
C
3 13 2 m/s Ty 30
0
C
4 19 Lng gi 27
0
C
trung bnh theo ngy dc theo hng ty ti khong cch x = 500 m so
vi ng khi.
Bi tp 5.8. Trong cc cng thc di y cng thc no l cng thc
Berliand
1.
( )
( )
( )
1+n 2
1
2
3 2
0
0 1
1
u H M y
C x, y, 0 = exp - -
4k x
2 1+ n k k x
1+ n k x

2.
( )
( ) ( )
1+n 2
1
2
3 2
0
1 1 0
u H M y
C x, y, 0 = exp - -
4k x
1+ n k x 2 1+ n k k x


163
3.
( )
( ) ( )
1+n 2
1
2
3 2
0
1 1 0
u H M y
C x, y, 0 = exp - -
4k x
1+ n k x 2 1+ n k k x

4.
( )
( )
( )
1+n 2
1
2
3 2
0
1 0
1
u H M y
C x, y, 0 = exp - -
4k x
2 1+ n k k x
1+ n k x

Hy chn mt trong cc phng n sau y:
a/ cu 1; b/ cu 2; c/ cu 3; d/cu 4
Bi tp 5.9. Cho ng khi thi CO vi cc thng s sau: chiu cao ng
khi H = 40m/s, ng knh D = 2,2 m, lu lng kh thi L = 12,05
m
3
/s, ti lng nhim M = 22,69 g/s, nhit khi thi t
khi
= 200
o
C,
nhit khng khi xung quanh t
xq
= 30
o
C, vn tc gi o c ti
cao 10 m U
ti 10m
= 3,5 m/s, h s lu ti n nh kh quyn A =
220. S dng m hnh Berliand k thut hy:
nhim t cc i.
Bi tp 5.10. Hy tnh cho trng hp ng khi thi bi nng c thng s
sau: chiu cao ng khi H = 40 m/s, ng knh D = 2,2 m, hiu xut lc h
90%, lu lng kh thi L = 12,05 m
3
/s, M = 27,69 g/s, nhit khi t
khi

=60,3
o
C, nhit khng kh xung quanh t
xq
= 30
o
C, vn tc gi o c ti
cao 10 m, U
ti 10m
= 4,5 m/s, h s lu ti n nh kh quyn A = 220.
S dng m hnh Berliand k thut hy tnh:
nhim t cc i.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

164

Cou ho|
1. Trnh by s khc bit gia hai cch tip cn theo phng php Gauss
v Berliand.
2. Trnh by cng thc tnh ton nng ti vng st mt t (z = 1-
2m) cho cht kh v bi nh trong m hnh Berliand.
3. Trnh by cng thc tnh ton nng ti vng st mt t (z = 1m -
2m) cho bi nng trong m hnh Berliand.
4. Trnh by cng thc tnh ton nng ti vng st mt t (z = 1-
2m) cho cht kh v bi nh trong iu kin gi lng.
5. Hy trnh by cng thc tnh vt nng ng khi Berliand.
6. Hy trnh by cng thc tnh vn tc gi ti mt cao bt k theo
vn tc gi o c ti cao 10 m.
7. Hy trnh by cc phng php tnh ton h s khuch tn ri ng v
kch thc ri ngang trong m hnh Berliand.
8. Hy trnh by phng php tnh ton nng trung bnh trong mt
phm vi thi gian di.

IAI IIEU IHAM kHAO

Quc gia TP. HCM, 334 trang.
quyn v m hnh ha bi ton lan truyn bi. i hc Quc gia
H Ni, Trng i hc Khoa hc T nhin, Khoa Mi trng. 90
trang.
[3]. Phm Ngc ng, 1997. Mi trng khng kh. Nxb Khoa hc v
K thut, H Ni.

165
From Air pollution to climate change. John wiley and sons, inc.
1326 pp.
1995. 506 pp.
[7]. M.E.,1975. Cope a
ae. - , 436 .
[8]. M.E.,1985.
. - , 272 .


MOT SO KIEN THC C BAN LIEN QUAN TI
MO HNH HOA CHAT LNG NC

Cc phn ng trong mt ha cht chu s thay i l mt kha cnh
quan trng lin quan ti cht trong mi trng, nhng iu quan trng
hn l phi xem xt tc lan truyn ca ha cht trong mi trng
nc. Trong chng ny, chng ta s tho lun ba qu trnh ca lan truyn
khi cht (mass transport) trong h thng sinh thi nc: s lan truyn do
dng chy ca khi nc (s chuyn ti - advection), s lan truyn do s
ha trn bn trong khi nc (s phn tn - dispersion), v s lan truyn
cc ht trm tch bn trong phm vi ct nc v gia nc - y.
6.1 HIEN IUONG IAN IPUYEN CHAI IPONG MOI IPUONG NUOC
c cht, nng thp trong nc t nhin, tn ti dng pha ha tan v
pha hp th. Cc cht ha tan c lan truyn bi s di chuyn dng nc vi
rt t hoc khng c s trt lin quan ti nc. Chng hon ton c gia
nhp vo trong dng v di chuyn vn tc nc. Tng t, nhng ha cht
c hp th vo vt liu keo hoc cht rn l lng mn v c bn c np
vo dng nc, nhng chng c th tri qua nhng qu trnh lan truyn b
sung nh: ng cn v lng hoc c xt ti th vn. Nhng qu trnh ny c th
lm chm i s di chuyn ca cc cht hp th so vi s di chuyn ngun
nc. Do vy xc nh hnh vi ca cc cht hu c c hi, chng ta phi
bit c s di chuyn ngun nc v s vn chuyn ca trm tch huyn ph.
S lan truyn ha cht c trong nc ch yu da vo hai hin tng: chuyn
ti v phn tn. Chuyn ti l s di chuyn ca cht ha tan hay cht vt liu
ht rt mn mt vn tc dng theo mt trong 3 hng (dc, ngang, thng
ng). S phn tn lin quan n qu trnh trong cc cht ny ha trn vi
nhau trong ct nc. S phn tn cng din ra theo c ba hng nh qu trnh
Chng 6
C|u+n 6 MOT SO llL! THlC CO B^! llL! _|^! TOl
MO HI!H HO^ CH^T llO!C !lOC

167
chuyn ti. Mt biu v s chuyn ti, khuch tn ri, v phn tn trong
mt dng chy c th hin trn
Hnh 6-1. Ba qu trnh gp phn ha trn gm:
1. Khuch tn phn t (Molecular diffusion) : Khuch tn phn t l s ha
trn ca cc ha cht ha tan do chuyn ng ngu nhin ca phn t
trong cht lu. N c gy nn bi nng lng ng lng do s chuyn
ng lc (vibrational motion), trn quay (rotational motion), tnh tin ca
phn t (translational motion). V bn cht, khuch tn phn t tng t
nh tng entropy ni m cc cht ha tan di chuyn t ni nng cao
n ni nng thp theo lut khuch tn ca Fick. y l mt hin tng
cc k chm, n c th ko di 10 ngy cho 1 mg L
-1
(L di, m) cht
ha tan khuch tn qua 10cm ct nc cho mt ln lan truyn ca cc cht
ha tan trong nc t nhin ngoi tr s lin quan ti lan truyn qua lp
mn mng v m ti b mt tip xc kh nc hoc vn chuyn qua
nc cha cn.

Hnh 6-1. Biu cc qu trnh lan truyn
2. Khuch tn ri (turbulent diffusion): khuch tn ri hay xo ng
(turbulent or eddy diffusion) c ngha l s ha trn ca cc cht ha
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

168
tan v ht mn do s ri trong phm vi vi m. y l mt qu trnh ti
mc vi m do mch ng xoy trong dng chy ri. Lc dch
chuyn trong khi nc to ra s pha trn ny. S khuch tn
ri c bc ln hn s khuch tn phn t v y l mt yu t to nn
s phn tn.. S khuch tn ri c th din ra tt c ba hng
nhng thng l khng ng hng.
3. Phn tn (dispersion): s tng tc gia khuch tn ri vi gradian vn
tc do lc ct trong khi nc mt s xo trn c bc ln hn gi l
phn tn. S lan truyn c cht trong dng chy v sng din ra ch
yu l do s chuyn ti, tuy nhin s lan truyn trong h v vng ca
sng din ra do s phn tn. Cc gradian vn tc c to bi lc ct ti
bin cc khi nc, v d nh mt ct theo phng ng ca vn tc gi
ti ni phn cch gia nc khng kh , mt ct ng v ngang do ng
sut ct ni tip xc gia nc v trm tch v phn cch nc b (
4. Hnh 6-1). Ngoi ra, gradian vn tc c th pht trin trong khi nc do
hnh thi hc v tnh quanh co ca knh nc hoc ng un quanh co
ca con sui. Cc dng th cp pht trin trong dng chy v knh sng
l nguyn nhn cho mc ha trn ln. Hnh 6-2 th hin dng xon
c hnh thnh t hnh thi hc trong cc knh sng.
Trn
Hnh 6-1 th hin: (1) chuyn ti, s di chuyn ca cht ho tan hay ht
mn theo dng chy; (2) s khuch tn ri, s lan ta ca cht ho tan do
mch ng xoy (eddy fluctuations); (3) s phn tn, s lan ta ca cht
ho tan do mch ng xoy (eddy fluctuations) trong mt trng gradian
vn tc v m.
S phn tng t trng v nhit trong cc h v ca sng gip tng s phn
tn bng vic m bo n nh nc vo cc tng c t trng tng
ng. Hnh thi hc to nn bi s pha trn phn tn trong cc sng cng
nh cc im cht, b knh, v vc ni m din ra s xo trn ngc. Khi
khuch tn ri lm cho mt khi cht lng cha cht ha tan thay i v tr
th khi cht lng s i vo khi nc vi mt vn tc mi,c th nhanh
hn hay chm hn. iu ny lm cho khi cht lng v c cht ha tan
ha trn v pha trc hay pha sau so vi cc khi nc cnh n. Trong
ca sng, thy triu to nn s ha trn mc ln. S ha trn ny gi
l s phn tn. Kt qu l dng thng lng c cht ha tan s i t ni

169
c nng cao ti ni c nng thp. Qu trnh ny tng t vi
khuch tn phn t nhng xut hin tc nhanh hn rt nhiu.

Hnh 6-2. S biu din gradian vn tc khc nhau do ng sut ct
ti ni phn cch nc khng kh, y nc, b - nc
Trong cc chng trn, nguyn l cn bng khi lng trong khi th
tch kim tra c p dng. S lch ly khi lng trong phn th tch
kim tra lun bng khi lng ngun vo, tr cho lng ra ca khi lng
i ra, cng hoc tr nhng phn ng xut hin trong phn th tch kim
sot. Trong chng ny, chng ta s xc nh hai s hng u tin ca qu
trnh lan truyn.
Lng tch ly = (lng vo lng ra)

cc phn ng (6.1)
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

170
6.2. CHUYEN IAI
S lan truyn theo c ch chuyn ti l s di chuyn ca khi lng c
np vo trong mt dng chy v i t im ny n im khc. i vi
mt ha cht di chuyn trong mt dng chy hay sng, s lan truyn
theo c ch chuyn ti bng tch ca lu lng v nng trung bnh
(phng trnh (6.1)). Hnh 6-4 minh ho s di chuyn khi t im a n
im b bi chuyn ti.
J = u AC = QC (6.2)
Trong J l cng (tc ) x thi trong mt n v thi gian (di
y gi l ti lng) c th nguyn l khi lng/thi gian (MT
-1
), u l
vn tc dng trung bnh c n v (m/s) LT
-1
, C l nng c n v ML
-3

(mg/m
3
) v Q l lu lng th tch c n v L
3
T
-1
(m
3
/s).
Trong tnh trng dng chy n nh (Q/t = 0) v trng thi n nh
(C/t = 0), khi ti lng thi l hng s theo thi gian. Khi lu lng
dng hoc nng l bin s theo thi gian th ti lng (s lan truyn
theo c ch ti ca mt khi lng) cng l hm s theo thi gian. Khi
lng bn trong th tch kim sot (Hnh 6-4), bt k lc no, c th
c vit nh l nng thi gian theo th tch (V.C), trong V l th
tch c n v L
3
v C l nng -ML
-3
. S thay i khi lng theo thi
gian do chuyn ti c th c vit theo phng trnh khc:
(VC) = (Q
a
C
a
Q
b
C
b
)t (6.3)
Khi lng = (tc khi lng dng vo tc khi lng dng ra)t
Trong C
a
l nng i vo khi th tch kim tra v C
b
l nng ri
khi khi th tch kim tra. Chia cho t trong phng trnh (6.3) ta nhn
c:
( )
b b a a
C Q C Q
t
VC
=

V php chia tip theo cho V = Ax v chuyn qua gii hn khi x 0,
nhn c phng trnh vi phn m t lan truyn theo c ch ti ca khi
lng trong iu kin thay i theo thi gian:
( )
x A
QC
t
C
.
(6.4)

171
( )
x
C
u
x
QC
A t
C
.
1
(6.5)
Trong , x l khong cch tng ln ca khi th tch kim tra v x l
khong cch theo chiu dng chy. S hng cui cng ca phng trnh
(6.4) ng vi iu kin dng chy u cho nn u = Q/A l vn tc trung
bnh hng s. Du (-) trong phng trnh (6.4) v (6.5) l cn thit phn
nh nng tng ln trong th tch kim tra nu khi lng dng vo ln
hn nhiu so vi khi lng dng ra.

Hnh 6-3. Dng chy trong knh sng gy nn s phn tn theo
phng ngang v dc theo lng dn

Hnh 6-4. Chuyn ng chuyn ti t im a ti im b.
Phng trnh (6.5) l m t ton hc ca chuyn ti khi tc dng
v/hoc nng thay i. y l phng trnh thay i theo thi gian
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

172
(ch rng thi gian l o hm pha bn tri ca phng trnh), tng
phn vi phng trnh trng thi dng trong (6.2).
Khi mt s iu kin thay i theo thi gian, i khi cn thit phi c
lng tng khi lng i qua mt im trong khong thi gian cho trc.
iu ny c th thc hin bng cch ly tch phn tc x thi khi
lng theo thi gian.
( ) ( )
=
1
0
. .
t
dt t C t Q M (6.6)
Trong M l tng khi lng v t l bin thi gian trong khong cn quan
tm (0 t
1
). Nu iu kin dng n nh chim u th (Q l hng s i
vi thi gian), th phng trnh (6.7) sau y l mt trng hp c bit:
( ) dt t C Q M
t
.
1
0
= (6.7)
Nu s thay i nng theo thi gian c th c m t bi mt phng
trnh ton hc , th c th ly tch phn trc tip phng trnh.
Trn Hnh 6-4, cht nhim gia nhp vo cht lng vi vn tc trung bnh
u. Gradian nng c ch ra cnh t l vi khong cch.
Bi tp 6.1 (tnh chuyn ti ca cht ha tan). Tnh thng lng khi
lng trung bnh (kg/ngy) ca thuc tr su alachlor i t mt im trong
mt con sng tiu nc cho lu vc nng nghip rng ln. Nng trung
bnh ca thuc tr su l 1.0 g L
-1
, v dng chy trung bnh l 50 m
3
/s.
(khng lu ti chy trn).
Gii:
3
3 9
J = Q.C
50m 1g 1000 L kg 86400s
J = = 4,3kg/ngy
s L m 10 g d

Vic s dng nng trung bnh nm v tc dng trung bnh hng nm
khng cho php tnh tng lng x thi hng nm ti 1 im v tc
dng v nng cn chu nh hng ca dng chy trn.

173
6.3. kHUECH IANJ FHAN IAN
Nm 1855, Fick cng b nh lut u tin ca ng v khuch tn da trn
nhng nghin cu lin quan ti s di chuyn ca ha cht trong mi
trng cht lu vi iu kin th ng. Fick nhn ra c s tng t vi
nh lut truyn nhit ca Fourier. Khuch tn phn t xy ra do s dch
chuyn tnh tin, lc lc, quay trn ca cc phn t theo cht lu, trong
trng hp ny l nc. y l phn ng t pht mt cch mnh m, v
kt qu l tng entropy. Fick xc nh khi lng chuyn i bi khuch
tn t l vi din tch mt ct ngang dng c v dc ca gradian nng
:

dx
dC
A J
m

(6.8)
Trong J
m
l tc bin i dng thng lng do khuch tn, (c th
nguyn l khi lng/thi gian, c k hiu l MT
-1
). A l din tch mt
ct ngang, dC/dx l gradian nng (c th nguyn l khi lng/th
tch. di, k hiu l ML
-3
L
-1
). Trong hnh 6.5, nu tng din tch mt
ct ngang gp i cho kt qu thng lng s tng ln gp i v nu
gradian nng cng tng ln gp i th thng lng cng tng tng t.
Cn mt hng s t l thay i tnh cn i (phng trnh (8)) vo
phng trnh sau:

dx
dC
DA J
m
. = (6.9)
T nh lut u tin ca Fick v khuch tn c th c vit trn c s
din tch:

dx
dC
D F
m
= (6.10)
Trong , D l h s khuch tn phn t (c th nguyn l di
2
/thi
gian, k hiu l L
2
T
-1
), v tc bin thin thng lng khi lng c th
nguyn l , ML
-2
T
-1
. Du tr bn phi phng trnh (6.9) v (6.10) l cn
thit bin i 1 gradient nng (-) sang 1 thng lng (+) trong
hng x theo quy c ton hc. Ch rng h s t l D, h s khuch tn
phn t, c n v l L
2
T
-1
, H s khuch tn phn t l thuc tnh c
bn ca ha cht v dung mi (nc). Cc h s khuch tn phn t cho
nhiu loi ha cht trong nc c lp thnh bng trong cun S tay
Ha hc v Vt l , v chng c th c c lng t ha cht v thuc
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

174
tnh nhit ng lc. mc 10
-5
cm
2
s
-1
, h s khuch tn phn t cho
bit s di chuyn rt chm ca khi lng. Khuch tn phn t xut hin
trong t nhin khi cht ha hc vn chuyn qua cc lp bin phn tng,
mng, v d nh c th xut hin mt phn cch (kh nc, trn tch
nc, phn t nc) hoc nc c do cn.

Hnh 6-5. Th nghim v nh lut 1 ca Fick.
Trn Hnh 6-5 th hin th nghim v s lan truyn khuch tn t a n b.
Bt u th nghim, t = 0, tt c cht ho tan trong ng nghim bn tay
tri. Khi th nghim bt u, khi cht di chuyn t khu vc nng cao
sang nng thp theo nh lut Fick v khuch tn cho n khi trng thi
cn bng c thit lp.
Bi tp 6.2. (Tnh khuch tn phn t ca mt ho cht trong nc). Tnh
s bin thin thng lng khi (mg/ngy) cho mt ho cht ang khuch
tn gia hai ng nghim trong hnh 6.5. Cho rng ho cht ang
khuch tn qua khong cch 10 cm vi gradient nng bng -1 (mg L
-
1
cm
-1
). Cho bit h s khuch tn v din tch mt ct: D = 10
-5
cm
2
s
-1
, A
= 3.14 cm
2
.

175

Gii:

dx
dC
A D J . . =
-5 2
2
3
10 cm -1mg L 86, 400s
J = - 3,14cm
s Lcm 1000cm d

J = 0,00271 mg/ngy
y l tc chm ng kinh ngc v s mt khong 1 nm vn chuyn
1 mg ho cht nu gradient nng c duy tr l hng s theo thi gian.
(Th nghim trong hnh 6.5 tht s a ra iu kin trng thi khng
xoy).
Bi tp 6.3. (Khuch tn phn t qua mng mng)
H s khuch tn phn t caffeine (C
9
H
8
O) trong nc l 0.63 x 10
-5

(cm
2
s
-1
). Vi 1.0 mgL
-1
dung mi, tnh thng lng khi (mgs
-1
) qua mng
rut (din tch: 0.1 m
2
) vi mt mng lng dy xp x 60 m. Mt thi
gian bao lu 1 mg cafe di chuyn qua 0.1 m
2
rut, vi s bin thin
thng lng trn ?
Gii:
dC
J = -DA
dx

-1
C = (0-1, 0)mg.L (gi thit rng trong rut khng c cafe)
x = 60m
-5 2 4 2
2
-6 2 3
0, 63 10 cm -1, 0mg 1 10 cm L m
J = 0,1m
s L 60 10 m 1m 1000cm 100cm

-1
J = 0, 00105 mgs
Khoi luong
t =
Toc do thong luong

s min
t =1mg =15, 9min
0, 00105mg 60s

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

176
luong thong do Toc
luong khoi
t =
s min
t =1mg =15, 9min
0, 00105mg 60s

6.3.1. S tng t gia khoi lng, ong lng va truyen nhiet
Nm 1877, Boussinesq ln u tin a ra gi thit v s tng t gia
tnh cht lan truyn ng lng ri vi s truyn ng lng nht dng
chy nhiu lp. Gi thit ny cng c Reynolds xut vo nm 1894,
sau khi thc hin th nghim ni ting ca ng vo nm 1883, trong
ng ch ra s khng th nguyn ti hn (Re = 2300) cn thit thay
i t dng chy phn tng thnh dng chy ri trong ng dn:

ud
Re =
(6.11)
Trong Re l s Reynolds; u l vn tc trung bnh, (c th nguyn l LT
-
1
); d l ng knh ng dn (th nguyn l L); v v l nht ng hc,
(th nguyn l L
2
T
-1
). Tnh ri s bin i ng lng nh mt lc ri/n
v din tch (ng sut bin dng) t l vi gradian vn tc thng ng, nh
ng sut bin dng nht trong dng chy phn tng, nhng vi hng s t
l ln hn nhiu so vi dng chy phn tng. Trong bng 6.1,
.
Hnh 6.6 ch ra rng lan truyn khi lng, lan truyn nhit v lan truyn
ng lng c th xy ra ng thi v chng tng t nh nhau. Tc
bin thin ca thng lng trn mt n v din tch bng gradian ng
lc nhn vi hng s t l i vi dng chy ri.
Bng 6.1 a ra nh ngha v cc hng s t l trong ba qu trnh vn
chuyn tng t ny vi iu kin dng chy tng hoc ri. Tt c cc hng
s t l c n v ging nhau, L
2
T
-1
. Trong mi trng hp vn chuyn ri,
h s t l ln hn nhiu so vi tng ng ca dng chy tng.

177
z
u
v
z
t
sed
surf
z
C
m

Hnh 6-6. S tng t v lan truyn ng thi ca ng lng,
khi lng v truyn nhit trong mt dng sng ri.
Bng 6-1. H s truyn khi, ng lng, v nhit
PHN T/ CH
PHN TNG
CH RI
Khi lng D
m

ng lng
=

Nhit
p
C
k
t

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

178
Trong
D = h s khuch tn phn t, L
2
T
-1

m
= h s khuch tn ri khi lng, L
2
T
-1
= nht ng hc, L
2
T
-1

v
= nht xoy, L
2
T
-1

= khuch tn nhit, L
2
T
-1

t
=

khuch tn nhit xoy, L
2
T
-1

= nht, ML
-1
T
-1

= mt khi, ML
-3

k = h s ca sut dn nhit, HL
-1
-1
T
-1
.

m
>> D
v t
>> >> (6.12)
S tng t gia lan truyn khi lng, ng lng, nhit truyn nhit l
nh tnh rt c ch, nhng thnh thong chng a ti sai s trong m
hnh v cht ho hc di nc. T s khng th nguyn gia khuch tn
nhit v h s khuch tn khi lng c gi l s Lewis. Gi tr ca n
xc nh mc tng t gia truyn nhit v truyn khi. c bit vi
iu kin ri, s Lewis c th khc 1.0. Khi m hnh khi nhit c s
dng hiu chnh mc ho trn trong m hnh cn bng khi th sai
s c th xy ra nhng nhn chung thch hp vi thc tin. Nhng s
khng th nguyn lin quan ti nht ng hc i vi h s khuch tn
khi (s Schmidt) v nht ng hc vi khuch tn nhit (s Prandtl)
cng c th khc 1.0 ng thi c truyn nhit v truyn ng lng.
Le = /D, Sc = /D, Pr = / (6.13)
iu tng t quan trng cui cng l gia khuch tn ri v phn tn.
Nhng qu trnh ny rt khc nhau v vt l, nhng c hai u l nhng
qu trnh ho trn v hon cnh no , chng c th din ra hnh thc
ging nhau. y l nhng qu trnh ha trn v c th c vit ging
nh phng trnh (6.9) cho khuch tn phn t, nhng hng s t l th
ln hn rt nhiu:
t m
dC
J = - A
dx
(6.14a)

179
d
dC
J = -EA
dx
(6.14b)
Trong , J
t
l tc bin thin thng lng khi lng do khuch tn ri
c th nguyn l khi lng/thi gian, (MT
-1
);
m
l h s khuch tn ri
(hoc khuch tn ri), c th nguyn l L
2
T
-1
; J
d
l tc bin thin thng
lng khi lng do phn tn, (MT
-1
); v E l h s phn tn, (L
2
T
-1
). Cc
qu trnh ho trn ny c cc bc cng khc nhau gia cc hng s t
l i vi phn tn, khuch tn ri, v khuch tn phn t, nhng chng
u c biu din vi cng mt n v v c s dng trong mt dng
nh lut Ficks ca phng trnh. ng lc trong mi trng hp u l
gradian nng , dC/dx. Cc h s phn tn ln hn rt nhiu so vi
khuch tn xoy, khuch tn xoy li ln hn nhiu so vi h s khuch
tn phn t:
E >>
m
>> D (6.15)
Ch rng h s khuch tn phn t D ph thuc vo cht lu v thuc
tnh ca ho cht, nhng khuch tn khi ri
m
v h s phn tn E ch
ph thuc vo ch dng.
Ti mc khuch tn ri hay phn t, c nng cc b m chng ta m
hnh ha khng phi l trung bnh theo khng gian. Ngay khi xem xt s
phn tn do tng tc gia khuch tn v ti, th y l s nng trung bnh
theo khng gian ca khi nhim bn. V d, khi mt ngi ni v h s ho
trn Fischer theo chiu dc bi ton mt chiu (1-D) cho con sng, hoc h
s ho trn Taylor theo chiu dc mt chiu (1-D) cho ng dn, cn phi
xem xt s ha trn ca nng trung bnh theo mt ct ngang.
6.3.2. nh luat th cua Fick
nh lut th 2 ca Fick v khuch tn c suy ra t nh lut khuch tn
th nht p dng cho trng thi khng n nh. nh lut th 2 cn thit
d bo nng i thay i theo thi gian bt c v tr no, nh ng
cong biu th th nghim cho 2 cc trong hnh 6.5.
Bt u t nh lut khuch tn th nht ca Fick, chng ta c th vit
di dng phng trnh sai phn (phng trnh (6.16)) v sau em
chia cho th tch tng thm, V = A.x (phng trnh (6.17) v (6.18)):
x
C
DA J
= (6.16)
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

180
x
C
DA
t
C
V
(6.17)
x x
C
D
t
C

(6.18)
0 lim t
2
2
x
C
D
t
C
(6.19)
Du (-) trong phng trnh (6.18) chuyn sang du (+) khi o hm ln
th 2 c tnh. Phng trnh (6.19) l biu thc ton hc cho khuch tn
thay i theo thi gian y l mt phng trnh vi phn khng gian tnh
ton cho nng thay i theo khng gian trong bi ton mt chiu v
thi gian. nh lut khuch tn th nht ca Fick c th p dng c
bt k nng cao n nhng ni nng thp cho ti lc t c trng
thi cn bng, lc gradient nng l zero mi ni (nng l hng
s vi khng gian v thi gian).
Phng trnh (6.19) l phng trnh vi phn theo khng gian bc 2 cho
nn n i hi hai iu kin bin (mt iu kin cho mi bc) v mt iu
kin ban u gii. Cch gii ca phng trnh (6.19) th nhiu v thay
i c th ra mt cch gii khc cho mi tp hp iu kin bin v
ban u. Phng trnh hp nht (6.19) c th c hon thnh bi php
bin i Laplacee hoc bi phng php sai s v th, ph thuc vo iu
kin bin c ra. Vi phng trnh trng thi dng (phng trnh
(6.9), (6.13), v (6.14)), nh lut th 2 ca Fick c s tng t vi nhng
qu trnh ha trn khc cho khuch tn ri v phn tn, cho nn
m
v E
c th c xem xt th cho D trong phng trnh (6.19) trong nhiu tnh
hung no . c gi tham kho nhng cng trnh khc ca Fischer
bn lun y hn v mt hn ch v l thuyt ca cc h s ca khuch
tn ri v phn tn.
V d 6.4: nh lut 2 ca Fick s khuch tn t s cht nhim
trm tch
Trong v d ny, li gii theo nh lut khuch tn 2 ca Fick c xem
xt. Bi ton y l tnh ton s khuch tn ri theo phng thng ng
t mt ngun hai chiu (mt cht cn nhim trong h) ti ct nc ph
pha trn. iu kin ban u (IC) l:
C(x) = 0 ti t = 0 (IC)

181
V iu kin bin (BC1) v (BC2) cho mt ho cht c khi lng khng
thay i M khuch tn vo ct nc na v hn (giai on u khuch tn).
C (+) = 0 vi mi t (BC1)
+
-
M= Cdx
(BC2)
Gi : Li gii cn tm c a v tm li gii cho phng trnh vi phn
sau y:
2
2
C C
= E
t x

T l thuyt phng trnh truyn nhit ta bit rng phng trnh trn c
nghim tng qut l
1/2
A -x
C = exp
t 4Et

Trong A l hng s bt k
Gii:
i vi nhng ai khng c kin thc v phng trnh vi phn o hm
ring, c th kim chng bng cch tnh o hm. Ly o hm tng phn
theo thi gian v o hm tng phn th cp theo x
S dng cc bng y cho o hm sn phm v e
u
:
( )
d dv du
uv = u - v
dx dx dx

( ) ( )
u u
d du
e = e
dx dx

o hm tng phn theo thi gian l:
2 2
-x -x -3 2
4Et 4Et 2
1/2 2
C A x 1
= e - At e
t t 4Et 2

2
-x 2
4Et
5 3
2 2
C Ax A
= - e
t
4Et 2t

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

182
o hm ring phn ln 2 theo khong cch thng ng, x:
2
2
-x 2
4Et
1 2
2
-x 2 2
4Et
5 3 2
2 2
C C A -2x
E = E e
x x 4ET
t
C Ax A
E = - e
x
4Et 2t

Kt qu ny ging C/t pha trn. Hng s A c xc nh t iu kin:
2
+ + -x
4Et
1
2
- -
A
M= C.dx = e .dx
t

S dng ng nht thc xc nh hon chnh pha di, s m c dng :
2 2
+
-a x
0
1
e dx =
2a

Trong :
1 1
a = =
4Et
2 Et

mt phng phn x ta c
-
M= Cdx

Hay
0
1
M= Cdx
2

2 2
-x -x
4Et 4Et
1 1
2 2
0 0
A 2A
M= 2 e dx = e dx
t t

1
2
2A 2 Et
M= = 2A E
2
t


183
M
A =
2 E

v
2
-x
4Et
M
C = e
2 Et

Di s nh hng ca mc ho trn cng lc cng ln, xoy nc c
nh hng ti phn t cht tan cho trc s lm tng t l pha ln. Prandtl
vo nm 1925 gii a ra khi nim di pha trn, mt php o khong
cch trung bnh ca mt phn t cht lng c th i trch ng nc
trung bnh. Khi mt cht ha tan dch chuyn, n c np vo cc trng
thi khc nhau ca cc xoy nc. dng chy ri hon ton, tt c mc
ca xoy nc u hin din, t nhng ci ln nht - c th ph hp
trong nhng gii hn khng gian ca mi trng vt l - n mc nh
nht do bi cc cu trc tn mn. Trong i dng, mt dng ln nh
Gulf Stream di chuyn hng ngn dm, c th c quan st nh mt xoy
nc di vi nhng xoy nc ri cc nh trn cc loi dng c o vi
lng (trc vi k).
Xc sut mt ho cht tan c dung np bi cc xoy nc ln dn
tng theo thi gian v mc ca vn . Richardson ngh rng khuch
tn xoy ngang trong i dng tng theo chiu di cht tan m 4/3 nng
lng.

m
= 0,01 L
4/ 3
(6.20)
trong
m
l khuch tn xoy khi, cm
2
s
-1
; v L l phm vi chiu di ca
lung c o bng cm; 0.01 l hng s t l c n v trong h thng cgs.
Vi nhng iu kin trn, phng trnh khuch tn tr thnh:

( )
2
m
2
C C
= x
t x

(6.21)
Phng trnh (6.1) c trnh by trong phn u chng m t s cn
bng khi lng cho mt th tch kim sot; phng trnh (6.5) l m t s
lan truyn do ti; v phng trnh (6.19) a ra s lan truyn do khuch
tn. Trong phn tip theo, chng ta s tm hiu v cc phng trnh ton
hc chuyn ti phn tn.

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

184

Hnh 6-7. S phn tng nhit trong h v gi thit v s pha trn
gia hai lp nc trong h.
6.3.6. Phng trnh tai va phan tan
Phng trnh c bn m t chuyn ti v phn tn ca cht ho tan ch
yu da trn nh lut bo ton khi lng v nh lut Fick.
Tc
thay i
khi
lng
trong
th tch
kim tra

=

Tc thay i
khi lng trong
th tch kim tra do
chuyn ti

+
Tc thay i
khi lng trong
th tch kim tra
do khuch tn

_
Tc
bin i
phn ng
chuyn
ha (suy
bin)

185
t
C
=
i
i
x
C
u
+
i
i
i
x
C
E
x
- (6.22)
Trong ,
- C = nng , ML
-3
(khi lng/ di
3
)
- T = thi gian, T
- u
i
= vn tc trung bnh theo hng i, LT
-1

- x
i
= khong cch theo hng i, L
- R = tc phn ng chuyn ha, ML
-3
T
-1

E
t
l h s khuch tn theo phng t. Fick cho rng s phn tn do dng
chy ri trong knh m ri tng t vi khuch tn phn t. H s phn
tn theo phng x, y, z c gi thit bng hng s: E
x
,

E
y
, E
z
. Khi
phng trnh nhn c trong ta cc l:
2 2 2
x y z x y z
2 2 2
C C C C C C C
+ u + u + u = E + E + E - R
t x y z x y z

(6.23)
Nghim ca phng trnh (6.23) ph thuc vo gi tr ca E
x
,

E
y
, E
z
v
iu kin ban u v iu kin bin. Nhiu tc gi khc nhau tm li
gii cho phng trnh (6.23) trong trng hp h s phn tn E theo
phng x, y, z l cc hng s.
Vi iu kin dng chy khng n nh, vn tc theo phng dng chy
c th thay i theo khng gian v thi gian. Phng trnh ti phn tn
cho mt con sng mt chiu c dng

( ) ( )
AR
x
C
EA
x x
QC
t
AC
(6.24)
Trong :
Q = lu lng th tch, L
3
T
-1

A = din tch mt ct ngang, L
2

gii phng trnh (6.24) theo phng php gii tch yu cu phi c
cc mi quan h hm s chnh xc (v n gin) cho A, Q, v E, nhng
trong thc tin phng trnh chuyn ng khng u c gii bng
phng php s, v n c kt hp vi gii s dng chy knh m nh
trong phng trnh St. Venant:
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

186
i
q
b x
Q
t x
z 1 1
+
(6.25)
f
S a g
x
A
A
Q
x
Q
A
Q
x
z
gA
A
b Q
t
Q
. .
2
2
2
2
2
(6.26)
2
2
8 A
Q
A
P
g
f
S
f
= (6.27)
Trong
- b l rng ca knh h ti mc nc, L
- f - tham s ma st Darcy Weisbach (tham s khng th nguyn)
- g - gia tc trng trng (L
2
T
-1
)
- P - chu vi mt ct t (L)
- q
i
- dng chy vo theo phng ngang (L
2
T
-1
)
- Q - lu lng (L
3
T
-1
)
- Z - cao tuyt i so vi mt nc (L).
Nu vn tc v din tch mt ct ngang ca con sng gn bng hng s
theo thi gian (dng chy u) nhng tng theo khong cch chiu dc
knh sng, phng trnh (6.24) c th vit n gin nh sau:

( )
R
x
C
EA
x A x
QC
A t
C
1 1
(6.28)
Ch rng din tch mt ct ngang A v lu lng Q c php thay i
theo khong cch trong phng trnh (6.28), nhng din tch mt ct
ngang v vn tc khng cn l hm s theo thi gian nh bn tri phng
trnh (6.24).
Dng n gin nht ca phng trnh chuyn ti phn tn cho cc con
sng mt chiu c vit ra trong phng trnh (6.29) khi A, Q, v E u
l hng s vi thi gian v khong cch.
R
x
C
E
x
C
u
t
C
x x

2
2
(6.29)

187
Phng trnh (6.29) c th khng chnh xc vi nhiu ng dng m hnh
ni m vn tc con sng v h s phn tn thay i theo khong cch dc
theo dng chy, nhng c th hu dng nu p dng cho tng on ca
con sng u
x
v E
x
l hng s. C th chia con sng ra thnh nhng
on dng chy c th coi l hng s; v mt s on c th c
a vo ngun thi im.
6.3.4. Nghiem giai tch cua phng trnh chuyen tai phan tan
Bt mu thng c s dng xc nh tnh cht chuyn ng ca mt
khi nc t nhin. X thi mui v cc cht ng v bn vng cng c
s dng phn tch chuyn ng. Chuyn ti v phn tn ca bt mu
(vch) trong trng vn tc ba chiu di iu kin khng ng hng
(khuch tn thay i trong mi hng) c gii quyt. Nghim
phng trnh (6.23) trong trng hp khng lu ti phn ng trong
phm vi v hn l:
( )
( )
( )
=
t E
t u z
t E
t u y
t E
t u x
t E t E t E
M
C
z
z
y
y
x
x
z y x
2 2 2 2
1
exp
) 2 ( ) 2 ( ) 2 ( 2
2
2
2
2
1
2
1
2
1
2
3
(6.30)
Nu bt mu c ho trn u theo su, phng trnh 3-D (3 chiu)
c th c thay th bi nghim hai chiu sau y:
( )
( )
=
t E
t u y
t E
t u x
t E t E
M
C
y
y
x
x
y x
2 2 2
1
exp
) 2 ( ) 2 ( 2
2
2
2
1
2
1
(6.31)
6.3.5. He so phan tan theo chieu rong cua con song
Liu s dng cng trnh ca Fischer pht trin mt biu thc tnh ton
h s phn tn theo chiu dc trong sng v sui (E
x
, c n v l chiu
di bnh phng di /thi gian):

3
*
2
*
3 2
D U
Q
A U
B u
E
x
x

= = (6.32)
Trong , Liu nh ngha nh sau:
= 0,5 U
*
/u
x

D = su trung bnh, L
B = rng trung bnh, L
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

188
U
*
= vn tc dch chuyn y, LT
-1

u
x
= vn tc trung bnh dng chy, LT
-1

A = din tch mt ct ngang, L
2

Q
B
= lu lng chy vo sng, L
3
T
-1

khng ph thuc vo hnh thi dng chy nhng ph thuc vo
nhm y (y l mt h s khng th nguyn). Da trn d liu tn ti
ca E
x
trong cc dng, gi tr ca E
x
c th c tin on bi 1 trong 6 h
s phng trnh (6.32). Vn tc dch chuyn y lin h vi h s ma st
y v vn tc trung bnh dng:

2 0
*
8
x
u
f
U = =
(6.33)
Trong :
o
= ng sut dch chuyn y, ML
-1
T
-2

f = h s ma st 0,02 (h s Darcy Weisbach) cho dng chy t nhin, ri.
= t trng ca nc, ML
-3

6.3.6. He so phan tan ngang cua song
Elder a ra phng trnh sau d on h s phn tn ngang (lateral
dispersion coefficient), K
y
:
E
y
= DU
*
(6.34)
Trong bng 0,23. Gi tr = 0,23 a ra do th nghim trong nhng
mng di, rng.
Nhiu tc gi nghin cu t m gi tr ca trong cc mng th nghim
v cc dng chy t nhin. Sayre, Sayre v Chang a ra kt qu l
= 0,17 trong mng th nghim thng. Yotsukura v Cobb, Yotsukura v
Sayre a ra cc gi tr ca cho cc dng t nhin v knh o ti tiu
thay i t 0,22 n 0,65, vi hu ht gi tr nm gn khong 0,3. Nhng
ngi khc th ghi nhn gi tr ca trong khong 0,17 n 0,72. Cc gi
tr cao hn ca l cho cc sng chy nhanh v cc ch un cong. Kt
lun nh sau: (1) dng phng trnh (6.34) l ng trong vic d on E
y

nhng th c th thay i; (2) ng dng thuyt ca Fick vo l thuyt

189
phn tn ngang l ng cho ti khi khng c cc dng chy ngang ng k
trong lung nc.
Okoye xc nh mt cch chi tit hn bng cch s dng h s tng
quan, = D/B, t s ca su/ rng dng chy. ng ta pht hin ra
gim t 0,24 n 0,093 khi tng t 0,015 n 0,200.
Hiu ng tc ng ca un cong trong knh nc ln E
y
l ng k.
Yotsukura v Sayre tm ra rng thay i t 0,1 n 0,2 i vi knh
nc thng; t 0,6 ti 10 con sng Missouri; v t 0,5 n 2,5 trong cc
khe cong trong phng th nghim. Fischer ghi nhn nhng gi tr cao
hn cng c tm thy gn b sng.
6.3.7. He so phan tan thang ng cua song
C rt t cng trnh th nghim trn h s phn tn thng ng, K
z
, Jobson
v Sayer a ra gi tr s ca cc phn t cht lu c nh du:

=
D
z
1 z . U . E
* z
(6.35)
Cho mt phn phi vn tc thng ng logarit, trong z l su
thng ng, l h s von Karman xp x 0,4. Phng trnh (6.35) ph
hp vi d liu th nghim.
6.3.8. Khuech tan xoay thang ng trong ho
Ho ln theo chiu thng ng trong h khng ging nh trong sng.
Thut ng khuch tn xoy thng c s dng m t h s khuch
tn ri cho cc cht tan trong h. phn tng ho cht v nhit cung cp
gii hn cho mc ho ln phng thng ng trong h, v khuch tn
xoy thng thp nht ti nhng im d nhit.
Nhiu tc gi so snh tng quan gia khuch tn xoy thng ng trong
h c phn tng vi su trung bnh, tn s n nh. Mortimer ln u
tin so snh h s khuch tn thng ng vi su trung bnh ca h.
ng tm ra mi lin h sau:
E
z
= 0,0142 Z
1,49
(6.36)
Trong ,
- E
z
= khuch tn xoy thng ng, m
2
d
-1

- Z = sau trung bnh, m
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

190
Khuch tn xoy thng ng c th c tnh t s liu nhit bng
cch gii cn bng nhit thng ng hoc bng phng php c lng
n gin ho ca Edinger v Geyer. Schnoor v Fruh chng minh rng s
khong ho v x thi cc cht tan t cht lng k kh c th s dng
tnh ton khuch tn xoy. Cch tip cn ny trnh c vn cho rng
nhit (nhit ) v khi lng (cht ho tan) s ho ln vi cng hng s
tc , ngha l khuch tn xoy phi tng ng vi dn xut xoy.
Di y a ra tm tt h s phn tn v ln ca chng:
Bng 6-2. Cc h s phn tn theo cc iu kin khc nhau
IU KIN H S PHN TN, CM
2
S
-1

Khuch tn phn t
Trm tch rn
Trm tch bioturbated
H theo phng thng ng
Sng ln theo phng ngang
Sng ln dc theo lng sng
Ca sng dc theo lng sng
10
-5

10
-7
- 10
-5

10
-5
10
-4

10
-2
10
10
2
10
3

10
4
10
6

10
6
10
7

Bng 6.2 a ra tm tt h s phn tn theo chiu dc theo dng chy cho
dng chy trong knh v sng. Phm vi cc gi tr kh rng phn nh s
khc bit ca h s phn tn dc, c tnh hnh thi v thy vn nh hng
n qu trnh trn ln. Tham kho cc qu trnh trn ln trong nc t
nhin th tt nht l ca Fischer.

Bng 6-3. Tm tt h s phn tn o c trong dng chy
KHC

U
*
DC VN TC
H S

191
SU
m
RNG
m
CM
S
-1

MS
-1

(LU
LNG
M
3
S
-1
)
PHN
TN
DC
THEO
DNG
CHY
M
2
S
-1

Knh Chiago 8,07 48,8 1,91 3
Sng Sacram 4,00 5,1 15
Sng Derwent,
Australia
0,25 14 4,6
Sng South Platte 0,46 6,9 16,2
Knh Yuma Mesa 3,45 3,45 0,786
Sng Green-
Duwamish, WA
1,10 20 4,9 6,5 8,5
0,49 16 8 20
0,85 18 10 21
0,49 16 8 9,5
Cooper Creek, VA
0,40 19 11,6 9,9
0,85 47 6,7 14
2,10 60 10,4 54
Sng Clinch, TN
2,10 53 10,7 47
Sng Powell, VA 0,85 34 5,5 9,5
Sng Cinch ,VA 0,58 36 4,9 8,1
Knh Coachella,
CA
1,56 24 4,3 9,6
35,1 0,0006 0,11 (2,41) 4,6
36,6 0,21 (5,21) 13,9
Sng Monocacy,
MD
47,6 0,38 (18,41) 37,3
15,9 0,0001 0,20 (1,98) 9,3 Lch Antietam, MD
19,8 0,27 (4,36) 16,3
24,4 0,42 (8,92) 25,6
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

192
182,9 0,0002 0,91 (397,50) 4644,7
201,2 1,2 (911,92) 836,4
Sng Mssouri,
NB-1A
196,6 1,48 (934,58) 1,487.0
47,3 0,0006 0,21 (9,20) 13,9
53,4 0,44 (50,98) 46,5
Sng Cinch,TN
59,5 0,56 (84,96) 55,8
19,8 0,0005 0,21 (2,44) 13,9
25,9 0,34 (8,21) 32,5
Bayou Anococo,
LA
36,6 0,40 (13,45) 39,5
64,0 0,68 (32,57) 34,9 Sng Nooksack,
WA
86,0 0,0098 1,3 (303,03) 153,3
Wind/Bighorn 67,1 0,0013 0,89 (59,33) 41,8
Sng WY 68,6 1,56 (230,81) 162,6
Sng Elkhorn, NB 32,6 0,00073 0,34 (4,25) 9,3
25,0 0,00355 (14,16) 13,9 Sng John Day, OR
34,1 0,00135 (69,10) 65,1
12,5 0,00078 0,23 (0,99) 7,0 Sng Comite, LA
15,9 0,35 (2,41) 13,9
36,6 0,00061 0,24 (8,64) 23,2 Sng Amite, LA
0,36 (14,16) 30,2
42,4 0,00015 0,57 (118,95) 316,0 Sng Sabine, LA
127,4 0,65 (389,41) 669,1
Sng Yadkin, NC 70,1 0,00044 0,44 (70,80) 213,8
13,4 0,00083 0,30 (3,96) 13,9 Lch Muddy, NC
19,5 0,38 (10,62) 32,5
Sng Sabine, TX 35,1 0,00018 0,18 (7,36) 39,5
Sng White, IN 67,1 0,00036 0,30 (12,74) 30,2
Chattahoochee, GA 65,5 0,0052 0,34 32,5

193
Susquehanna, PA 202,7 0,00032 92,9
0,285 11,28 5,5 0,33 2,22
0,3 8,6 6,6 0,342/1,02
0,29 10,53 6,2 0,368/1,02 5,66
Miljacka, Ml
0,295 12,0 49 0,332/1,02 0,07
(0,3) (0,0125) 0,12
(0,45) (0,0125) 0,48
(0,30) (0,0125) 0,12
(0,42) (0,0125) 0,15
(0,72) (0,0133) 0,24
(0,82) (0,0136) 0,31
Uvas, CA
(2,08) (0,0140) 0,40
(Ngun [3])
H s phn tn thng ng trong h (phn tn xoy) thng c xc nh
bng phng php khi nhit hoc phng php ca McEwen. Bng 6-3
a ra cc gi tr h s phn tn theo phng thng ng cho cc h phn
tng khc nhau ti cc lp chuyn i tng nhit (thermocline khi nhit
c s thay i t ngt). Bng 6-4 trnh by gi tr ca h s phn tn
thng ng trung bnh cho c ct nc. Phn tn thng ng l mt hm
s ca su v hnh thi ca h, hng gi, cch ly nng lng mt tri,
xm nhp nh sng, v nhiu yu t khc.
Bng 6-4. H s phn tn thng ng cho cc h phn tng
ngang qua lp d nhit
V TR THNG
PHT TN
THEO
CHIU
NG
SU
LP D
NHIT
D LIU
T
4 0,71 5 Nhit H Zurich, Thy S
5 0,14 10 Nhit
6 0,064 10 Nhit
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

194
7 0,039 12,5 Nhit
8 0,026 10 Nhit
9 0,020 10 12,5 Nhit
10 0,074 20 Nhit
H Greifenee 0,25 10 PO
3-
4

5 0,0021 9 Nhit
6 0,08 8 Nhit
7 0,003 7 - 9 Nhit
8 0,08 7 - 9 Nhit
9 0,0013 9 Nhit
6 0,08 7
222
Rn
8 0,09 6 Rn
9 0,05 9,5 Rn
H Baldeggersee
10 0,05 9,5 Rn
5 0,04 11,5 Nhit
6 0,09 10,5 Nhit
7 0,03 11,5 Nhit
8 0,005 11,5 Nhit
9 0,008 12,5 Nhit
H Onondaga, NY
10 0,015 - Nhit
H Baikal 2,5 2,7 Nhit
H Tahoe, NV 0,178 Nhit
H Ontario 0,125, 0,036 Nhit
H Cayuga, NY 0,178, 0,25 Nhit
H Luzern, Thy S 0,10 Nhit
H Zurich, Thy S 0,03 Nhit
H Washington, WA 0,03 Nhit

195
H Tiberias, Israel 0,063 Nhit
H Sammamish, WA 0,01 Nhit
H ELA 305, Ontario 0,025 Nhit
H Mendota, WI 0,003 Nhit
H Linsley, CT 0,004 Nhit
H ELA 240, Ontairo 0,003 Nhit
H ELA 227, Ontairo 0,253 Nhit
H Cayuga, NY 0,011 21 Nhit
7 0,0091 6 Nhit
7 0,0069 6 Nhit
7 0,015 7 Nhit
7 0,0042 7 Nhit
8 0,0004 9 Nhit
8 0,0062 9 Nhit
8 0,0041 9 Nhit
8 0,0061 9 Nhit
8 0,0036 9 Nhit
8 0,0076 9 Nhit
H Castle, CA
9 0,0077 9 Nhit
H ELA 227, Ontairo 0,0017 8 Tritium
H ELA 224, Ontairo 0,018 18 Tritium
H Valencia, Venezuela 0,114 20 Nhit
H Erie 0,21 16
3
He
(Ngun [3])
lm m hnh cho cc cht gy nhim ha hc k nc hp th mnh
vo trm tch th yu cu phi c kin thc v tc x thi v khuch tn
trm tch b nhim vo trong nc pha trn. Cc vch sng v tuyn -
xut hin trong t nhin v t vic th bom - c s dng thnh cng
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

196
trong vic phn tch tc khuch tn ca nc cha trm tch. Bng 6-5
a ra vi gi tr tm thy trong ti liu. Hu ht h s khuch tc ca nc
cha trm tch cng bc vi h s khuch tn phn t (~ 10
-5
cm
2
s
-1
) hoc
nh hn.
Bng 6-5. H s phn tn thng ng trung bnh cho c h
V TR THNG
H S PHT
TN NG
(CM
2
S
-1
)
D LIU
T
H Eric 0,58
3
He
H Huron 1,16
3
He
H Ontario 3,47
3
He
H Wellington
reservoir, Australia
1,00 Nhit
H White, MI 0,4 PO
3-
4

2 4 0,18 Nhit
5 -6 0,12 Nhit
H LBJ, TX
7 -1 0,01 Nhit
H Eric Trung bnh 15 Tritium
H Huron Khng xp tng 1,16 Tritium
Khng xp tng 102 Nhit H Eric
Xp tng 0,05 0,25
H Cayura 2,31 Nhit
H Greifensee 4 0,2
222
Rn
(Ngun [3])


197
Bng 6-6. H s phn tn ca nc m do cn lng trong khe
V TR
PHN TN THEO
CHIU NG
D LIU T
H White 210
-6

410
-6

90
Sr H Eric
210
-5

137
Cs
210
-5

90
Sr
210
-6

90
Sr
H Ontairo
210
-5

137
Cs
210
-

240
Pb Vnh Green, H Michigan
26.310
-9

240
Pb
10
-10

230
Th
10
-9

226
Ra
H Greifensee
0.810
-5

222
Rn
(Ngun [3])
6.4. $U FHAN O
6.4.1. Lc chon mo hnh lan truyen chat
C th c lng tm quan trng tng i ca s chuyn ti so vi s
phn tn bng s Peclet:
P
e
= uL/E (6.37)
Trong
- P
e
= s Peclet, khng th nguyn
- u = vn tc trung bnh, LT
-1

- L = chiu di on, L
- E = h s phn tn, L
-2
T
-1

Nu s Peclet ln hn rt nhiu so vi 1,0, chuyn ti chim u th ; nu
n nh hn nhiu so vi 1,0, phn tn chim u th trong vic vn chuyn
cc cht n nh v ha tan.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

198
Nu tc chuyn ng ng k, s phn ng c th s hu dng :
Rxn No = kE/u
2
(6.38)
Trong k l hng s tc phn ng bc 1, T
-1
. Nu s phn ng nh
hn 0.1, chuyn ti chim u th v m hnh vi cch tip cn nt l ph
hp. Nu s phn ng > 10, phn tn s iu khin lan truyn v h thng
v c bn l ha trn hon ton. Mt khc, dng chy nt vi m hnh
phn tn hay mt s trong chui s m phng tt nht cho khi nc
nguyn mu.
6.4.2. S ngan o va mo hnh hop
S phn ngn m ch n s phn khc ca h sinh thi thnh nhng hp
ha ln hon ton khc nhau ca giao im v th tch bit. Giao
im gia cc phn phn chia c ti to bng phn tn rng hoc dng
chy ngc bng nhau gia cc phn chia. Phn ngn l mt gi nh
thng gp trong m hnh nhim nng v gi nh ha ln han ton lm
bin i tp hp ca phng trnh vi phn theo khng gian (trong thi
gian v khng gian) sang mt tp hp ca phng trnh vi phn thng
thng (ch theo thi gian thi). Tuy nhin, c th khi phc thng tin
khng gian th bng cch a ra cc phn ngn ni lin.
Mt phn ngn dng chy ho ln hon ton cha ng cht lu ho ln l
tng trong s khuch tn l rt ln nn khng tn ti gradient nng
trong phn ngn. iu ny ph hp vi gi nh E
x,y,z
= . Phng trnh
vi phn o hm ring 3-D (6.23) tr nn n gin hn rt nhiu, v dn
n dng phng trnh vi phn thng thng vi cc dng chy ngc
trao i gia cc phn ngn.
TCH
LY
KHI
LNG
TRONG
PHN
NGN J
KHI
LNG
DNG
TI J
DNG
VO
PHN
TN TI
J
KHI
LNG
DNG
RA T J
DNG
RA
PHN
TN T
J
BIN
I
PHN
NG
TRONG
J
dt
dC
V
j
j

=
=
n
1 k
k k . j
C Q
+
=
n
1 k
k
'
jk
C Q
_
=
n
1 k
j j . k
C Q
_
=
n
1 k
j
'
kj
C Q
_
j j
V kC
j j
n
1 k
j
'
kj
n
1 k
j j . k
n
1 k
k
'
jk
n
1 k
k k . j
j
j
V kC C Q C Q C Q C Q
dt
dC
V + =

= = = =
(6.39)

199
Trong
- V
j
= th tch (phn ngn), L
3

- C
j
= nng trong j, ML
-3

- T = thi gian, T
- n = s lng k vi j
-
Q
j.k
= dng vo t k ti j, L
3
T
-1
- C
k
= nng trong k, ML
-3

- Q = dng phn tn t k ti j, L
3
T
-1

-
Q
kj
= dng ra t j ti k, L
3
T
-1

- Q
kj
= dng phn tn t j ti k, L
3
T
-1

- K = hng s tc ta bc nht cho s bin i, T
-1

- Q
jk
= Q
kj
: ma trn i xng vi ng cho = O
- Phng trnh (6.39) c th c vit cc s hng ca h s phn
tn:
( )
j j
n
k
k j
j k k j k j
n
k
j j k
n
k
k k j
j
j
V kC
l
C C A E
C Q C Q
dt
dC
V
+ =

= = = 1
.
. .
1
.
1
.
.
(6.40)
Trong
- E = h s phn tn rng, L
2
T
-1

- A
jk
= din tch mt tip xc gia cc phn ngn, L
2

- l
jk
= khong cch gia cc im gia ca cc phn ngn, L
6.5. MO HNH HOA CHAI IUONG NUOC HO
6.5.1. M au
M hnh ha cht lng nc trong h (lake) v h cha (reservoir) c s
khc bit so vi m hnh ha cht lng nc sng, ca sng hoc b bin.
Tuy mc ch s dng ca nc h tng t nc sng nh cung cp cc
tin nghi, thy sn v cp nc, nhng nhng c im mi trng ca h
cha to nn s khc bit rt ln so vi knh sng ni c dng chy.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

200
H c nh ngha l thy vc gii hn bi b, c th khp kn hoc
khng khp kn. Theo su h c chia thnh hai loi: h nng v h
su. H nng c su di 7 m c iu kin quang hp tt; kh nng
ph dng cao. H su c su trn 7 m ni ch phn tng v nhit
, cht dinh dng v oxy r rt. Cc nghin cu v h, h cha cho
thy:
H v h cha t nhn cc ngun thi hu c ( ln) gy nn s
thiu ht oxy nghim trng.
H v h cha c thi gian lu lu hn so vi sng, iu ny lm
to phiu sinh chim u th.
Thi gian phn ng li s nhim trong h cha lu hn so vi
dng chy.
V c bn, cht lng nc trong h bin thin theo chiu su.
Phn ln m hnh h v h cha u lin quan ti s phn tng nhit v
ph dng, s quan tm v BOD/DO c v tr quan trng th hai, to c
quan tm nhiu hn so vi vi khun.
H c phn chia theo ba mc dinh dng: h ngho dinh dng
(oligotrophic), h trung bnh (mezotrophic), h giu dinh dng
(eutrophic). Tc dng lun i hng v gi tr, dng chy ch o
trong h do gi v ngun nc b cp to nn.
6.5.2. Cac tnh chat ac trng cua ho
Theo s phn tng nhit , h chia thnh ba tng /[3]/. Tng mt
(epilimnion): su t vi centimt n vi mt. Nhit nc trong tng
ny ph thuc vo nhit kh quyn v thay i theo thi gian. V ma
h nhit thng thp hn nhit kh quyn mt vi . V ma ng
th ngc li nhit nc trong h cao hn nhit mi trng bn
ngoi. Tng gia (metalimnion): phn cch gia tng mt v tng y.
Chiu su trn 2 mt. Trong tng ny nhit thay i t ngt theo chiu
su. Tng y (hypolimnion) l tng n nh, khng c s xo trn do gi.
Ch xy trong h bao gm hai qu trnh chnh l h hp ca sinh vt
(tiu th oxy) v qu trnh quang hp: lm tng oxy. Qu trnh ny ph
thuc su ca h. Ngoi ra, cng cn lu n s tiu th oxy ca bn
y.
i vi h cn lu ti s phn b cc cht trong h gm:

201
- S phn b vt cht theo tng nc trong h ph thuc vo chiu
su y v din tch b mt h.
- Thng thng nng cht bn gim dn t ven b ra gia h.
- Pha trong b, cc thc vt bc cao, thc vt ngp nc, ng vt
y pht trin mnh; hm lng cht hu c trong cn y lng cao
hn rt nhiu so vi gia h.
i vi cn lng trong h cn lu rng s phn b cn lng trong h ph
thuc vo trng thi dng chy v ch thy vn. Bn cnh cc lp
cn y s nh hng ti ch oxy v s phn b vt cht trong h.
Theo cc cng trnh [2], [4] cht lng nc trong h v h cha l s kt
hp gia cc yu t sau:
Cht lng dng vo.
Ch khuy trn.
Qu trnh l ha trong thi gian lu tr.
S sinh trng sinh hc v vai tr ca n trong s phn hy v gii
phng cht nhim.
Chnh v vy, m hnh ha cht lng nc h lin quan n tt c cc
yu t trn. Tuy nhin trong mt s m hnh n gin ngi ta c th lc
b i mt vi yu t. Da trn cc mc tiu v cc qu trnh xy ra, m
hnh h c th c phn chia nh trong Bng 6-7.
Bng 6-7. Phn loi m hnh h.
MC CH CHNH
LOI M HNH
Qun l
Vn
hnh
Nhit
Cu trc tng nhit
Vt l
Thy ng lc hc
Ha hc Cn bng ti lng khi lng
Sinh hc Ph dng ho
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

202
c tnh (chui thc n)
( c ngha l loi m hnh chung c p dng)
Cc qu trnh chuyn i vt cht trong h
Cc thng s nh gi cht lng nc ni chung v cht lng nc h
ni ring bao gm: pH, EC, c, DO, nhit , TDS, ORP, BOD,
COD, NH
4
-N, NO
2
-N, NO
3
-N, TN, PO
4
-P, TP, phiu sinh thc vt, phiu
sinh ng vt, E.Coli, tng Coliform
Gio trnh ch nghin cu cc thnh phn dinh dng nn phn ny trnh
by cc qu trnh chuyn i vt cht gia cc hp phn ny.
Chu trnh nit

Hnh 6-8 m t chu trnh nit trong nc. Qua qu trnh h hp v cht,
mt phn nit trong phiu sinh vt s c chuyn thnh nit v c dng
NH
3
-N. Qu trnh bi tit s gii phng cc hp cht nit dng hu c ha
tan. Phn cn li s c phn r thnh mnh vn N. Cc mnh vn N ny
s lng mt phn, phn cn li s phn hy to thnh nit hu c dng ha
tan. Bn cnh , cn lu rng
Nit hu c dng ha tan s b thy phn thnh NH
3
-N. NO
3
-N s
c to thnh qua qu trnh nitrat ha NH
3
-N.
Hnh 6-8. Chu trnh nit trong nc

203
Cc hp cht nit dng v c s cn c b sung bi qu trnh hi
tip v c tiu th mt phn bi cc phiu sinh vt, phn cn li
s lng xung lp bn y.
Trn Hnh 6-9 m t chu trnh photpho trong nc. Qua qu trnh h hp
v cht, mt phn photpho trong phiu sinh vt s c chuyn thnh
photpho dng v c. Qu trnh bi tit s gii phng cc hp cht photpho
dng hu c ha tan. Phn cn li s c phn r thnh mnh vn P. Cc
mnh vn P ny s lng mt phn, phn cn li s phn hy to thnh
photpho hu c dng ha tan. Bn cnh lu rng:

Hnh 6-9. Chu trnh photpho trong nc

Photpho hu c dng ha tan s b thy phn thnh PO
4
-P.
Cc hp cht photpho dng v c s cn c b sung bi qu trnh
hi tip v c tiu th mt phn bi cc phiu sinh vt, phn cn
li s lng xung lp bn y.
Trn Hnh 6-10 m t chu trnh chuyn i vt cht ca phiu sinh thc vt.
Tc pht trin ca phiu sinh thc vt trong mi trng t nhin cng nh
ph thuc vo bc x mt tri, nhit , cn bng gia dinh dng (cung
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

204
cp) v nhu cu ca phiu sinh thc vt. Bn cnh cn lu rng i vi
phiu sinh thc vt nh sng mt tri lm tng qu trnh quang hp, gp phn
lm tng sinh khi ca phiu sinh thc vt. Cc nghin cu khoa hc ch r
mt phn phiu sinh thc vt s lm thc n cho phiu sinh ng vt. Qu
trnh phn r/cht i ca phiu sinh thc vt s to thnh cc mnh vn. Cc
thnh phn nit v photpho trong phiu sinh thc vt s chuyn i thnh cc
hp cht v c trong qu trnh h hp.

Hnh 6-10. Cc phn ng ca phiu sinh thc vt trong nc
Cc phn ng ca phiu sinh ng vt trong nc c th hin trn Hnh
6-11. Cc nghin cu khoa hc ch r:
Mt phn phiu sinh thc vt s lm thc n cho phiu sinh ng
vt.
Qu trnh phn r/cht i ca phiu sinh ng vt vt s to thnh cc
mnh vn.
Cc thnh phn nit v photpho trong phiu sinh ng vt s chuyn
i thnh cc hp cht v c trong qu trnh h hp.
Qu trnh tiu th cc cht v c gp phn tng mt ca phiu sinh
ng vt.

205

Hnh 6-11. Cc phn ng ca phiu sinh ng vt trong nc
6.5.4. Phan loai mo hnh ho
Theo [2] m hnh h c chia thnh ba loi:
M hnh vt l:
+ M hnh nhit : bao gm nhit tng trong h khng phn
tng hoc cu trc nhit trong h phn tng.
+ M hnh thy ng lc hc h cha: c s dng cung cp
cc qu trnh thy ng lc hc cn bn cho m hnh cht lng
nc.
M hnh ha hc: cn bng ti lng, khi lng.
M hnh sinh hc:
+ M hnh ph dng.
+ M hnh c tnh (chui thc n).
Ngoi ra, c th phn loi nh sau:
M hnh ha qun l di hn:
D bo mc gia tng s pht trin ca to trong h cha hay d bo tc
ng ca cc quyt nh qun l (v d nh ly nc ti hay qun l lu
vc).
M hnh vn hnh ngn hn:
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

206
Lin quan n vic kim sot s pht trin ca to qua tng ngy trong h
cha b ph dng bng cch gia tng s hon lu hay a vo h cht
dit to.
6.5.5. Mot so mo hnh phu dng hoa n gian
Ph dng ha l khi nim ch t l d tha cht thi dinh dng b sung
vo h. Ph dng ha thng thng lin quan n cc hot ng ca con
ngi v cng nh vic b sung photpho v nit v ngun nc t nhin.
Vic b sung cht dinh dng s gy ra s pht trin d tha ca thc vt
v gm phytoplankton (to tri ni t do), periphyton (to bm dnh hay
cng sinh), v macrophytes (thc vt nc c r v thn).
Ph dng ha l mt qu trnh t nhin din ra qua thi gian a cht,
thng do hot ng ca con ngi m c din tin nhanh hn. V d, do
s xi mn t v ch phm sinh hc, h c lp y trm tch qua hng
ngn nm. Trong qu trnh bi lng y h, su trung bnh v thi gian
lu ca ngun tip nhn tng ln, trm tch c iu kin phn ng vi lp
nc nm trn, v cht dinh dng c tun hon trong iu kin k kh
qua qu trnh khuyn tn. Vi nhng cht dinh dng nhn to b sung,
s pht trin ca to tng tc nhanh hn. Do , mt qu trnh din ra qua
nhng bin ng a cht c din ra sau tng thp k, v h tr nn qu
ti sinh hc. Qu trnh ny c mt s tc ng khng mong mun ln cht
lng nc:
S pht trin ca thc vt (mu xanh, gim trong sut, c d tha).
S gim st ca oxy lp y (iu kin thiu kh)
S gim st ca s a dng chng loi (s gim st ca loi c)
Vn v mi v v.
Khng phi h ph dng no cng th hin tt c cc vn trn ca
cht lng nc, nhng s c mt hay nhiu vn trn. Ph dng ha,
v th, l t l d tha ca cht dinh dng b sung. Cui cng, cht
lng nc c th tr nn suy thoi n ni mt nhng mc ch s dng
ban u ca h. Bi li v bt c c th khng bao gi thc hin c.
Mt s m hnh n gin nht v ph dng ha h c th c s dng
trong iu kin thiu d liu. Mc d vy, nhng m hnh ny s gip
chng ta c c kin thc tt v m hnh ha chu trnh ph dng ha
i vi h.

207
M hnh ph dng ha n gin bao gm:
- M hnh xc nh hay tnh ton ti lng dinh dng.
- M hnh d bo nng dinh dng (xt cht dinh dng c th).
- M hnh d bo ph dng ha
Tnh ton ti lng dinh dng ca h
a) Ti lng P v N t t
Bng 6-8. H s ca photpho, E
P
, v nit E
N
(mg m
-2
nm
-1
)
tnh ton ti lng dinh dng t nhin vo h, phi bit din tch A
I

ca lu vc ca mi nhnh sng dn vo h, v s phn loi v a cht v
vic s dng t (Bng 6-8)
Tng lng photpho v nit i vo h t t c tnh theo cc cng thc
sau:
( ) ( ) ( )
1 2
p
2
1 I
I
1
p
y mgm E m A mgy I

=
=
T DNG
E
P

S PHN LOI
A CHT
E
N

S PHN LOI
A CHT
Nc trn t rng Nham thch Trm tch Nham thch Trm tch
Phm vi
Trung bnh
0,7 9
4,7
7 18
11,7
130 - 300
200
150 - 500
340
Rng + ng c
6 12 11 37 200 600 300 800 Phm vi
Trung bnh 10,2 23,3 400 600
Khu vc nng
nghip

Trng cam 18 2240
ng c 15 75 180 850
t trng 22 - 100 500 1200
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

208
( ) ( ) ( )
1 2
p
2
1 I
I
1
NI
y mgm E m A mgy I

=
=
b) Ti N v P t ma
Da trn lng ma hng nm P (mm/nm) c th tm ra ngun cung cp
photpho v nit t ma
( )
S PP pp
A PC mgy I =
1

( )
S NP P NP
A C P mgy I =
1

Trong A
s
l din tch b mt ca h, C
PP
v C
NP
l nng nit v
photpho trong nc ma (xem Bng 6-9)
c) Ti lng P v N nhn to
Vic tnh ton ngun cung cp dinh dng t nhin vo h phi da trn
u ngi tnh cho mt nm, v cn quan tm n vic la chn gi tr
thch hp. Nhng im sau y phi c xem xt:
- Lng thi tnh trn u ngi v trong mi nm xp x 800
1800g P v 3000 3800g N
- X l c hc loi tr khong 10 15% lng dinh dng
- X l sinh hc loi tr khong 10 15% lng dinh dng
- Ma ha hc loi tr khong 80 90% lng photpho
- H s lu gi, R ca tng photpho cho mt y lc c mi hi ca
nhng c tnh khc nhau c ch ra trong
-
- Bng 6-10
Bng 6-9. Nng dinh dng c trong nc ma (mg/l)
C
PP
C
NP

Phm vi 0,025 0,1 0,3 1,6
Trung bnh 0,07 1,0


209

Bng 6-10. Cc h s lu tr R (D = kch thc ht)
Y LC R
4% trm tch, mn 96% t (70cm) 0,76
75 cm ct D =0,3 mm 0,34
75 cm c t D =0,6 mm 0,22
75 cm ct D =0,24 mm 0,48
75 cm ct D =1,0 mm 0,01
10% trm tch, mn 90% ct (37cm) 0,88
50% 50% ct (37 cm) 0,73
Bn ct (70 cm) 0,63
50 % t st bn 50% ct 0,74
Da trn nhng xem xt trnh by trn c th xc nh lng P v N ti
vo.
M hnh d bo nng dinh dng trong h
Vollenweider (1969) /[4]/ c tnh rng s thay i nng photpho
trong h theo thi gian c tnh theo phng trnh
[ ]
[ ] [ ] P r P s
V
I I I
dt
P
d
PW PP PI

+ +
=
Trong [P] i din cho nng photpho tng (mg/l), V l th tch h
(l), s l t l lng ng trm tch (nm
-1
) v r l t l lm sch (flushing), r
tng ng vi Q/V vi Q l tng th tch nc chy trong mi nm
(l/nm), I
PI
, I
PP
, I
PW
- tng lng photpho cp cho h t t, nc ma v
do nhn to. Phng trnh ny c nghim gii tch
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

210
[ ]
( )
( )[ ]
( )I s r
P
P
e
I
P s r V
r s V
I
P
+
+

+
=
0
1
I
P
= I
PL
+ I
PP
+ I
PW

Phng trnh cho nng nit [N] c vit cng vi phng trnh cho
[P]. Trong trng thi dng nghim c vit nh sau
[ ]
( )V s r
I
P
P
+
=
[ ]
( )V s r
I
N
N
+
=
Trong
I
N
= I
PL
+ I
NP
+ I
NW

Nh thy, cn phi tnh hay o c i lng Q. Trong mt s trng
hp dng vo trung bnh trong mt thi gian di Q
in
c th c tnh nh
sau
( )
=
'
I in
k 1 P A Q
Trong k l t l bc hi nc v lng ma, P l lng ma. k thng
c tnh ton trc ng vi mt vng a l c th v Q c th xc nh
da trn s cn bng dng chy
V s S in
E A P A Q Q + =
Trong E
v
l lng bc hi tnh theo mm/nm.m
2
.

211
6.5.6. Cac he pha tron ay u
H pha trn hon ton (Completely Mixed Systems) c nghin cu
trong [3].

Hnh 6-12. M hnh h pha trn hon ton
Phng trnh cn bng c vit nh sau:
rV C Q C Q
dt
dC
V
out in in
=
Trong
C
in
nng cht nhim trong dng vo (mg/m
3
)
C - nng cht nhim trong h v dng ra (mg/m
3
)
Q
in
lu lng dng chy vo (m
3
/s)
Q
out
lu lng dng chy ra (m
3
/s)
V th tch h (m
3
)
r tc phn ng (mg/s.m
3
): du dng hay m ph thuc vo s
b sung hay tiu hao.
t thi gian,
Gi thit rng nng dng chy vo (C
in
) l hng s, th tch dng chy
vo v ra trong h l hng s Q
in
= Q
out
= Q = constant v th tch V ca
h khng i: dV/dt = 0, tc phn ng r = - kC. Khi t phng trnh
rV C Q C Q
dt
dC
V
out in in
=
Ta nhn c phng trnh
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

212
kCV QC QC
dt
dC
V
in
=
Trong trng hp cht nhim bo ton v ngun tc thi ta nhn c
phng trnh
QC
dt
dC
V =
Kt hp vi iu kin ban u ta nhn c
C
V
Q
dt
dC
=
0 0
C C
t
=
=
C
V
Q
dt
dC
=
0 0
C C
t
=
=

Bi ton c nghim gii tch nh sau
( ) / t exp C C
0
=
Q
V
=
( ) / t exp C C
0
=
Q
V
=

Trong trng hp cht nhim khng bo ton v ngun tc thi ta nhn
c
kCV QC
dt
dC
V =
0 0
C C
t
=
=
kCV QC
dt
dC
V =
0 0
C C
t
=
=

Bi ton c nghim gii tch nh sau
( ) [ ] t / 1 k exp C C
0
+ =
Trong iu kin c ngun x thi vo h lm vic lin tc, khi ta
nhn c phng trnh vi phn v iu kin ban u nh sau
+
in
C
C k
dt
dC 1
Q
V
=

Xt trng hp trng thi dng (khi nng trong b cha khng cn
thay i theo thi gian) ta nhn c
+
=
+
=
k
C
kV Q
QC
C
in in
ss
1
Q
V
=


213
Lu rng t phng trnh cui cng suy ra rng khi t tin ti v cng ta
nhn c nghim n nh
Xt dy n h c th tch nh nhau
Hnh 6-13. S n b cha pha trn hon ton c kt ni vi nhau

p dng kt qu c trnh by trong phn trn c th vit phng trnh
cn bng khi lng cho cc b cha
Cho h th nht:

V kC QC QC
dt
dC
V
in 1 1
1
=
+
=
k
C
C
in
1
1

Cho h th hai:
V kC QC QC
dt
dC
V
2 2 1
2
=
+
=
k
C
C
1
1
2

Th gi tr C
1
nhn c phng trnh trc vo ta nhn c
( )
2
in
2
k 1
C
C
+
=
Tng t nh vy ta nhn c nng ti b cha n nh sau
( )
n
in
n
k
C
C
+
=
1
Q
V
=

Khng kh khn lm thy rng
( )
0
k 1
C
Lim
n
in
n
=
+

C ngha l sau khi x l ti dy cc b cha, ta c th lm gim th nng
ban u ca cht nhim.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

214
Trng hp cht bo ton ta c
Cho h th nht:
1
1
QC
dt
dC
V =
( )
( ) = / exp
0 1 1
t C C

Cho h th hai:
=
2 1 2
C C
dt
dC
( )
( )

=
/ exp
0 1
2
t t C
C

Tng t ta nhn c nng cht nhim ti b cha th n
( )
( )
( )

=

/ exp
! 1
1
0 1
t
t
n
C
C
n
n
Q
V
=

c gi l thi gian lu nc.
6.6. 8AI IAF UNG DUNG
Bi tp 6.4. Cho dy b cha kt ni vi nhau nh c ch ra trn Hnh
6-14 vi cc thng s nh sau: lu lng Q = 20,10
6
(m
3
/nm), h s
=0,5 vn tc lng ng l 10m/nm, vn tc chn vi l 2 (mm/nm).
Bit rng din tch 3 b bng nhau v bng 2,5.10
6
(m
2
), th tch ba b nh
nhau v bng 150.10
6
(m
3
), h s phn ng K
1
= 2 (gi
-1
), nng i vo
b 1 C
0
= 100g/L. Hy tnh nng n nh trong c ba b cha.
Li gii.
Chuyn i th nguyn nh sau:
C
0
= 100 g/L = 100 mg/m
3
, K
1
= 2 (gi
-1
) = 2,365 24= 17520 (nm
-1
),
vn tc chn vi l V
cv
= 2 (mm/nm) = 2.10
-3
(m/nm).
Phng trnh cn bng cho cc h:

( )
1 1 1 1 1 2 0
1
1
1 C A C V K QC QC QC
dt
dC
V
s ld
+ + =
( )
2 2 2 1 2 2
2
2
1 C V K QC QC QC
dt
dC
V + + =
3 3 3 3 1
3
3
C A C V K C A
dt
dC
V
s cv s ld
=
( )
1 1 1 1 1 2 0
1
1
1 C A C V K QC QC QC
dt
dC
V
s ld
+ + =
( )
2 2 2 1 2 2
2
2
1 C V K QC QC QC
dt
dC
V + + =
3 3 3 3 1
3
3
C A C V K C A
dt
dC
V
s cv s ld
=


215
H 1 H 2
H trm tch
Q,C
0
(1+a)Q
Q
aQ

Hnh 6-14. Dy b cha kt ni vi nhau
Phng trnh cn bng

( ) 0 1
1 1 1 1 1 2 0
= + + C A C V K QC QC cQC
s ld
( ) 0 1
2 2 2 1 2 2
= + + C V K QC QC QC
0
3 3 3 3 1
= C A C V K C A
s cv s ld
( ) 0 1
1 1 1 1 1 2 0
= + + C A C V K QC QC cQC
s ld
( ) 0 1
2 2 2 1 2 2
= + + C V K QC QC QC
0
3 3 3 3 1
= C A C V K C A
s cv s ld

Nhn c

( ) [ ]
0 1 1 1 2
1 QC C A V K Q QC
s ld
= + + +
( ) [ ] 0 1
2 2 2 1
= + + + C V K Q Q QC
[ ] 0
3 3 3 1
= + C A V K C A
s cv s ld

Bin i tng ng
2,628055.106C
1
10C
2
= 2000
30 C
1
2,62803.106 C
2
= 0
25C
1
17520,005 C
3
= 0
Gii h phng trnh trn ta nhn c nghim

4 3 4
1
9 3 9
2
6 3 6
3
7, 61.10 ( / ) 7, 61.10 ( / )
8, 68.10 ( / ) 8, 68.10 ( / )
1, 086.10 ( / ) 1, 086.10 ( / )
C mg m g l
C mg m g l
C mg m g l

= =
= =
= =

Bi tp di y xem xt cht dinh dng gii hn, c th l photpho
tng, trong mt h. Trong bi tp ny, photpho tng c hiu l nng
trc lc ca photpho hu c, v c, ha tan v dng ht trong nc h.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

216
i vi iu kin dng chy n nh (dng vo = dng ra) v th tch
khng i, chng ta gi thit rng h c dng trn ln hon ton (P
ra
=
P
h
). Nng trung bnh ca h bng vi nng ca photpho tng
dng chy ra.
PV k QP P Q
dt
dP
V
S vo vo
=
Phng trnh trn th hin nh lut bo ton khi lng : Tch ly = Vo-ra-
lng.
Trong V: th tch h L
3
,
P: nng photpho tng trong h (ton b
nc) ML
-3
t: thi gian, T, Q
vo
: lu lng dng chy vo L
-3
T
-1
,

P
vo
: nng
photpho tng vo, ML
-3
,
k
s
: h s lng bc nht, T
-1
,
Q: lu lng
dng chy ra, L
3
T
-1

H s lng c tnh thng qua tc lng trung bnh, su trung bnh,
v h s i din cho t l photpho dng ht trn photpho tng.
k
s
= v
s
/H v =P
ht
/P
Trong : t l P ht trong P tng
v
s
: vn tc lng trung bnh, LT
-1
H: su trung bnh ca h, L
Di cc iu kin ca trng thi n nh (hoc nh l c lng th ca
nng photpho trung bnh hng nm), phng trnh c th c n
gin nh sau:
PV k QP P Q 0
dt
dP
V
S vo vo
= =
S bc hi c th b qua, tc dng chy vo xp x bng vi tc
dng chy ra (Q
ra
= Q
vo
). ng thi, chng ta c th chia hai v cho th
tch h din t v phi ca phng trnh bng thut ng thi gian lu
(=V/Q)
P k
P P
0
S
vo
=
T suy ra nng photpho tng trong h l:

217
1 k
P
P
s
vo
+
=

Nng photpho tng trc tip lin n nng tng cng ca P trong
dng chy vo (P
in
), v n t l nghch vi thi gian lu v hng s tc
lng (l c ch chnh loi b photpho tng ra khi nc h). Do , vic
gim photpho tng c xc nh bng s quan trng khng th nguyn
(k
l
). C mt s cn bng gia thi gian lu ca h v hng s tc lng
l sn phm ca hai thng s xc nh t l photpho tng trong h trn
dng chy vo.
1 k
1
P
P
s vo
+
=
Phn s ca photpho tng m b mc kt hay loi b ra khi nc h cng
c quan tm
R= h s loi b = 1-
1 k
k
P
P
s
s
vo
+
=
V d: cn bng khi lng ca tng photpho trong h London
B.Johnson
Bi tp 6.5. /[3]/. H London B.Johnson l h chng ngp v h gii tr
dc theo mt chui h cha ti min Trung Texas dc theo sng Colorado
(nc M). N c thi gian lu khong 80 ngy, th tch l 1,7110
8
m
3
,
v su trung bnh l 6,7 m. T l nng ca photpho dng ht i vi
photpho tng l 0,7, v tc lng ht trung bnh l 0,1 m ngy
-1
. Bit
rng nng dng vo trung bnh ca tng photpho ca h l 72 gl
-1
,
hy tnh nng photpho tng trung bnh trong h hng nm.
Li gii.
p dng cc cng thc va c trnh by ta nhnc

s s
s
s
k = v /H
k = (0, 7)(0,1m/ngy)(6, 7m) = 0, 0104ngy
k = (0, 0104)(80) = 0,832

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

218
vo
s
P 72
P = =
k +1 (0.0104)(80) +1
P = 39g/l

Cu tr li l nng photpho tng l 39 g L
-1
trong h, 70% ca nng
ny dng ht v 30% cn li dng ha tan (hu ht P ha tan di
dng PO
4
3-
, dng tiu th ca phytoplankton). Thng lng dng ca P
tng to thnh trm tch l k
l
PV, tc thng lng l 69kg ngy
-1
.
th t l ca P tng cn li ti bt k h no cng nh mt hm s ca
i lng khng n v k
l
c a ra trong Hnh 6-15. Phn P tng i
vo trm tch ca h l 0,454 (1-P/P
v
); khi lung photpho tng i vo h
l 152 kg/ngy, v khi lng i ra l 83 kg/ngy (Hnh 6-16)

0.5
1.0
5 10 15 20 25
0
P
/
P
v
o

k
s

Hnh 6-15. Biu P tng cn li trong h nh mt hm s ca
h s lng k
s
nhn vi thi gian lu

219

69
152 kg/ngy
83 H LBJ

Hnh 6-16. Cn bng khi lng photpho tng cho h Lyndon B.
Johnson,Texas, M

Cou ho|

1. Trnh by s khc bit khuch tn phn t, khuch tn ri v phn tn.
2. Trnh by s lan truyn cht theo c ch truyn ti v phng trnh
m t s truyn ti.
3. Trnh by c s thc tin ca nh lut Fick 1.
4. Trnh by nh lun Fick 2.
5. Hy trnh by phng trnh ti phn tn.
6. Hy trnh by nghim gii tch ca phng trnh ti phn tn trong
mt s trng hp n gin.
7. Hy trnh by mt s cng thc tnh h s phn tn ca sng.
8. Hy trnh by ngha ca m hnh hp.
9. Hy trnh by s phn loi cc m hnh cht lng nc cho h.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

220
10. Hy trnh by mt s m hnh n gin tnh s ph dng ha cho
h.

IAI IIEU IHAM kHAO

Quc gia TP HCM, 334 trang.
[2]. James A., 1993. An introduction to Water quality Modelling. John
Wiley and Sons. 311 trang.
[3]. Jerald L. Schnoor, 1996. Environmental modeling. John Wiley &
Son, 1996. 682 pp
[4]. Jorgensen S.E., 1989. Mathematical submodels in Water Quality
Systems. Elsevier, 407 pp. (in English)

MO HNH STREETER PHELPS MO PHONG CHAT
LNG NC TREN KENH SONG

Vic a cc cht c nhu cu v oxy, k c cc cht hu c v v c, vo
trong mt con sng dn ti s suy gim hm lng oxy ha tan trong nc
sng. iu ny c th a ti mt nguy c thc s i vi c v cc loi
thy sinh bc cao khc nu nh nng oxy ha tan trong nc sng
gim ti mt gi tr ti hn no . d bo mc suy gim oxy, cn
phi bit loi cht thi c thi vo sng v bao nhiu oxy cn thit
phn hy cht thi. Tuy nhin, bi v oxy c np lin tc t kh quyn
v t s quang hp ca to v cc thc vt di nc, bn cnh mt
lng oxy nht nh li c tiu th bi cc sinh vt, cho nn nng
oxy trong nc sng lun c xc nh bi cc tc tng i ca cc
qu trnh cnh tranh. Cc vt cht hu c c nhu cu v oxy thng c
o bng cch xc nh lng oxy b tiu th trong qu trnh phn hy theo
cch gn ng vi s phn hy trong cc ngun nc thin nhin.
Chng ny c bt u bng vic xem xt cc yu t nh hng n s
tiu th oxy trong qu trnh phn hy vt cht hu c, sau chuyn n
xem xt cc yu t nh hng n s tiu th oxy trong qu trnh oxy ha
cc hp cht nit v c.
Vo nm 1925, Streeter v Phelps cng b mt cng trnh v ng
cong thiu ht DO trong sng Ohio. Cc kt qu ny cho php gii thch
s gim i ca DO theo khong cch theo hng dng chy ca sng do
s phn hu BOD, v phng trnh ton ny c mang tn phng trnh
Streeter Phelps.
7.1. NHU CAU OXY $INH HOA (8OD)
Phng php sinh hc hiu kh x l nc thi c s dng t th
k 19, v n tr thnh phng php chun M t nm 1930. K t
Chng 7
C|u+n 7 MO HI!H STnLLTLn IHLlIS MO IHO!C CH^T llO!C !lOC
TnL! lL!H SO!C

221
phng php ny c dng x l cht thi nhm loi b thnh phn cc
cht nhim bo ton. Cc cht nhim bo ton l nhu cu xy sinh ho
(BOD), hm lng nit tng , tng cht rn l lng (TSS) v tng cc loi
vi khun gy bnh v vi khun trong phn.
Nhu cu oxy sinh ha (vit tt l NOS hay BOD) c th c nh ngha
l lng oxy cn thit oxy ha cc cht hu c vi s tham gia ca vi
sinh vt trong iu kin hiu kh (c mt oxy). n v o ca BOD l
mgO
2
/l (thng vit tt l mg/l). BOD l mt thnh phn nhim quan
trng bi v n l tiu chun nh gi tc phn hu cc cht hu c
trong nc thi v lng Oxy s c tiu th trong qu trnh phn hu
cc cht c s tham gia ca vi sinh vt
CH
2
O + O
2

bacteria

CO
2
+ H
2
O (i)
Cht hu c DO Cacbon dioxide Nc
BOD
Oxy ho tan (Dissolved oxygen - DO) l thng s ho hc quan trng
nht, oxy ho tan trong nc l rt cn m bo cho mt h sinh thi n
nh. C cht, mi hi, tnh a dng sinh thi gim l ch th bit rng
lng xy ho tan trong mi trng l thp. Do oxy ha tan trong nc t
nhin c mt tm quan trng c bit nn cc bang M quy nh tiu
chun cht lng nc trong DO bng hoc ln hn 5,0 mg.L
-1
trung
bnh trong mt thi gian di, v 4,0 mg.L
-1
ti bt k thi im no.
y l mt ch tiu quan trng kim sot amonia.
NH
3
+ 2 O
2

bacteria

3
NO
+ H
+
+ H
2
O (ii)
Ammonia (NH
3
) nm trng thi cn bng vi Ammonium ion (
+
4
NH
)
trong nc t nhin. Ammonium l mt acid yu vi hng s cn bng
pK
a
khong 9,2 25
o
C, V vy trong dy pH ca nc t nhin t 6,0
9,0, Ammonium ion chim u th [Phng trnh (iii) dch chuyn v pha
phi]:
NH
3
+ H
+

+
4
NH
(iii)
Tiu chun cht lng nc c cng b cho tng lng ammonia-
nitrogen (NH
3
-N v
+
4
NH
- N). Tng lng NH
3
-N cho php l 2,0mg.L
-1
.
Tiu chun c thit lp da vo loi c khng ion ho ammonia
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

222
(thng cho php 0,02 mg N.L
-1
). Ammonia khng b ion ho tng vi
nhit v pH (Bng 7-1)
Bng 7-1. Phn trm ammonia khng ion ho [NH
3(ap)
/ NH
3(ap)-
+
+
4
NH (ap)
] thay i theo nhit v pH ca nc.
Ammonia khng ion ho
Temperature
o
C

pH 6 6,5 7 7,5 8 8,5 9
0 0,010 0,027 0,083 0,27 0,82 2,6 7,7
5 0,013 0,040 0,12 0,40 1,2 3,6 10,5
10 0,019 0,19 0,58 1,8 5,4 15
15 0,028 0,25 0,82 2,5 7,5 20
20 0,035 0,12 0,39 1,1 3,3 10 26
25 0,052 0,18 0,50 1,6 5,0 13 32
30 0,080 0,23 0,72 2,1 7,0 18 40
35 0,10 0,31 0,92 2,8 9,0 20 47
Tng cht rn l lng (TSS) l cht nhim quan trng th ba bi v
chng lm gim xy ho tan do s phn hu lp bn di y, chng gy
ra c trong nc v c th bin i mi trng sng ca vi sinh vt
sng di nc, v c l quan trng hn na l chng l mi trng cho
cc tc nhn gy bnh bm vo (vi sinh vt gy bnh). TSS c loi b
trong qu trnh x l nc thi hiu kh bi qu trnh lng v to bng, v
chng l sn phm ph cui cng ca qu trnh bin i sinh hc t cht
hu c ho tan trong nc vo c th sinh vt (mt s cht lng c v
mt s khng lng c).
Coliform-bacteria c s dng lm ch th cho nc sng v sui cha
mm bnh, v thnh thong chng c coi l mt thnh phn nhim.
Chng c th c loi b bi qu trnh chlo ho trong qu trnh x l
nc thi, nhng qu trnh ny lm tng s hnh thnh hp cht clo hu c
(cht gy ung th).
TnL! lL!H SO!C

223
7.2. $U O NHIEM DO CAC CHAI HUU CO
Lng oxy cn thit oxy ha vt cht n sn phm cui cng l CO
2

v nc c th c tnh ton bng php tnh h s t lng trn c s cc
phn ng ha hc nu nh bit c thnh phn ha hc ca vt cht.
Lng oxy ny c gi l nhu cu oxy l thuyt (ThOD).
Tri ngc vi ThOD, nhu cu oxy ha hc (Chemical Oxygen Demand -
COD) l mt i lng o khng i hi phi bit r thnh phn ha hc
ca cc cht trong nc. Trong xt nghim COD, mt cht oxy ha mnh
c ha trn vi mt mu nc v sau c un si. S chnh lch
gia lng cht oxy ha trc khi th nghim v lng cn li sau khi kt
thc th nghim chnh l c s tnh ton COD.
Nu qu trnh oxy ha mt hp cht hu c c thc hin bi cc vi sinh
vt s dng vt cht hu c lm ngun thc n, th lng oxy tiu th
c gi l nhu cu oxy sinh ha (Biochemical Oxygen Demand BOD).
Gi tr BOD thc lun thp hn ThOD do mt phn cacbon c tiu tn
hnh thnh nn cc t bo vi khun mi. Vic xt nghim BOD l mt
xt nghim sinh hc. Trong xt nghim ny, ngi ta s dng cc vi sinh
vt trong nhng iu kin tng t nh trong ngun nc t nhin o
trc tip lng vt cht hu c c kh nng phn hy sinh hc hin din
trong mu th. Xt nghim sinh hc c ngha l c o bng cc bin
php sinh hc. Mt mu nc c tim vi khun vo v vi khun ny
tiu th cc vt cht hu c c kh nng phn hy sinh hc c c
nng lng cn thit cho cc hot ng sng ca n. Bi v cc vi sinh vt
cng s dng oxy trong qu trnh tiu th cht thi do qu trnh c
gi l phn hy hiu kh. S tiu th oxy c o mt cch d dng.
Lng cht hu c hin din trong mu cng nhiu th lng oxy c s
dng cng ln. Xt nghim BOD l mt php o gin tip cht hu c bi
v chng ta ch thc s o c s thay i v nng oxy ha tan do cc
vi sinh vt gy ra. Mc d khng phi l tt c cht hu c u c kh
nng phn hy sinh hc v cc th thut xt nghim trn thc t khng
m bo tnh chnh xc tuyt i, nhng xt nghim BOD vn l phng
php c s dng ph bin nht nh gi mc nhim hu c ca
cc dng thi do mi tng quan trc tip gia BOD v s suy gim oxy
trong cc ngun nc tip nhn.
Rt nhiu cht thi trong nc thi sinh hot v cng nghip cha cc cht
hu c khi b vi sinh vt phn hy lm gim nng oxi ha tan ca nc
sng. Khi nng oxy ha tan gim xung di 4 hoc 5mg/l, cc loi
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

224
thy sinh bt u gim. V vy ch s nng oxy ha tan l mt ch s
quan trng nht nh gi cht lng nc sng.
Tc qu trnh n nh sinh hc l hm s ca thi gian v nhit . Tc
loi oxy s tng khi nhit tng. Nc sng c b sung oxy trc
ht l do qu trnh hp th oxy t khng kh. Nh vy cc yu t chi phi
qu trnh t lm sch ca mt dng sng i vi cc cht thi hu c s l
lu lng dng chy, thi gian chy xui, nhit nc, qu trnh ti sinh
oxy bng hp th.

Hnh 7-1. nh hng ca nhim do cc cht hu c ti cht lng
dng sng
TnL! lL!H SO!C

225
Mt dng sng b nhim bn do cc cht hu c c chia thnh bn vng
theo dng chy nh trn Hnh 7-1. Vng ngay sau im thi l vng phn
r. y nng oxy ha tan gim rt nhanh do cc vi khun s dng
phn hy cc hp cht hu c trong cht thi. Tip n l vng phn
hy mnh cc cht hu c, nng oxy ha tan gim ti mc thp nht.
Trong vng ny thng xy ra qu trnh phn hy k kh bn y sng,
pht sinh mi hi thi. y l mi trng khng thun li cho cc ng
vt bc cao nh c sinh sng. Ngc li, vi khun v nm pht trin mnh
nh s phn hy cc hp cht hu c lm gim BOD v tng hm lng
amoniac. vng ti sinh, tc hp th oxy ln hn tc s dng oxy
nn nng oxy ha tan tng dn. y amoniac c cc vi sinh vt
nitrat ha. Cc loi gip xc v cc loi c c kh nng chu ng,
v.vti xut hin v to pht trin mnh do hm lng cc cht dinh
dng v c t qu trnh phn hy cc cht hu c tng ln. Vng cui
cng l vng nc sch. Nng oxy ha tan c phc hi tr li bng
mc ban u, cn cht hu c hu nh b phn hy ht. Mi trng
nc y m bo cho s sng bnh thng ca cc loi thc vt v
ng vt.
7.3. CAC IEM IUU Y VE NHU CAU OXY $INH HOA
Mc d BOD nm ngy (BOD
5
) c chn nh l mt ch tiu c bn
nh gi mc nhim v kim sot nhim i vi hu ht cc loi
nc thi, nhng thc ra th BOD sau cng mi l ch tiu tt nht
phn nh mc nhim tng cng ca cht thi. i vi bt k mt loi
cht thi no cng u c mt hng s tc BOD xc nh, t l gia
BOD ton phn v BOD
5
l hng s, v th BOD
5
phn nh nng tng
i ca cht thi. Nu cc loi cht thi khc nhau c cng BOD
5
, khi
BOD ton phn s ging nhau nu nh cc hng s tc BOD l nh
nhau. iu ny c minh ha trn hnh 7.2 i vi mt loi nc thi
th c hng s tc K
1
= 0,15 ngy
-1
v mt loi nc thi cng nghip
K
1
= 0,5 ngy
-1
. Mc d c hai loi nc thi ny u c BOD
5
= 200
mg/L, nhng nc thi cng nghip th c gi tr BOD ton phn ln hn
nhiu v c th tc ng mnh n oxy ha tan trong sng. i vi nc
thi cng nghip, mt phn nh ca BOD c s dng trong 5 ngy
u do c hng s tc thp hn.
Vic hiu (th hin) chnh xc cc gi tr BOD
5
cng c th c minh
ha bng cch khc. Chng ta hy xem xt mt mu nc sng b
nhim c tr s BOD
5
= 50 mg/L v K
1
= 0,115 ngy
-1
. BOD ton phn
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

226
c tnh ton l 68mg/L. Tuy nhin, v nhit nc sng l 10
o
C, nn
gi tr K trong sng ch l 0,032 ngy
-1
. nh th hin Hnh 7-3 gi tr
BOD
5
trong iu kin phng th nghim nh gi qu cao s tiu th oxy
thc t trong sng. Mt ln na, mt phn nh hn ca BOD c s
dng trong 5 ngy khi hng s tc BOD thp hn.
BOD
5
c chn nh l gi tr chun i vi hu ht cc mc ch bi
v vic xt nghim c cc k s mi trng Anh, ni m cc dng
sng c thi gian chuyn ti ra bin ngn hn 5 ngy, v vy khng nht
thit phi xem xt n nhu cu oxy cc thi gian di hn 5 ngy.

Hnh 7-2. nh hng ca K ln BOD hon ton ca hai loi
nc thi c BOD
5
nh nhau

Hnh 7-3. nh hng ca K
1
ln BOD
5
khi BOD hon ton l hng s
TnL! lL!H SO!C

227
7.4. $U OXY HOA CAC HOF CHAI CUA NIIO
Cc quan nim trc y cho rng ch c cacbon trong vt cht hu c b
oxy ha. Thc ra, nhiu hp cht hu c chng hn nh cc protein, trong
thnh phn ca chng r rng cha cc nguyn t nit, nhng n vn c
th b oxy ha cng vi s tiu hy oxy phn t. Tuy nhin, bi v cc c
ch v tc ca qu trnh oxy ha nit c s khc bit so vi qu trnh
oxy ha cacbon, cho nn hai qu trnh ny cn phi c xem xt ring
bit. Mt cch hp l, s tiu th oxy do qu trnh oxy ha cacbon c
gi l BOD
cacbon
(C-BOD), trong khi s tiu th oxy do qu trnh oxy
ha nit c gi l BOD
nit
(N-BOD )
Cc vi sinh vt tham gia oxy ha cacbon trong cc hp cht hu c to
ra nng lng cn thit cho qu trnh sng th khng th oxy ha nit
trong cc hp cht . Thay vo , cc hp cht nit thng i vo
ngun nc dng ammonia (NH
3
). nhng gi tr pH bnh thng,
ammonia thc ra tn ti dng ammonium cation (NH
4
+
). Ammonia c
phng thch vo ngun nc t cc hp cht hu c, cng thm t cc
ngun khc nh nc thi cng nghip v nc ra tri t ni ng (ch
yu t phn bn ha hc), b oxy ha thnh nitrate (NO
3
-
) nh mt nhm
vi khun c bit, c gi l qu trnh nitrate ha (nitrification). Phn
ng tng qut ca qu trinh oxy ha ca ammonia nh sau:

+
4 2 3 2
NH + 2O NO + H O + 2H

T phn ng ny, N-BOD l thuyt c th tnh nh sau:
2
Sogamoxyduocsu dung 416
N- BOD = = = 4, 57gO /gN
Sogamnitoduocoxyhoa 14

Gi tr N-BOD thc t thng thp hn so vi gi tr N-BOD l thuyt do
s hp nht mt s nit vo trong cc t bo vi khun mi, tuy nhin s
chnh lch ny ch vo khong mt vi phn trm.
Vn tc m N-BOD c s dng ph thuc mnh m vo s hin
din ca mt s vi sinh vt nitrate ha. Trong nc cng cha c x l,
c mt t cc vi sinh vt ny, trong khi , trong cc dng thi c x
l tt, s lng vi sinh vt ny kh cao. Khi cc mu nc cng cha c
x l v c x l c em i phn tch BOD, s tiu th oxy c th
hin trn hnh 7-4.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

228

Hnh 7-4. Cc ng cong BOD th hin c BOD cacbon v BOD nit i vi
nc cng cha v sau khi c x l
Trong trng hp nc cng cha c x l, N-BOD c s dng sau
khi c nhiu C- BOD c s dng. S chm tr l do cn phi c thi
gian cho vi khun nitrate ha t c s lng ln s dng N-
BOD.
Trong trng hp nc cng c x l, mt qun th vi khun nitrat
ha ln hn c trong mu lm gim thi gian chm tr trn. Tuy nhin,
mt khi qu trnh nitrat ha bt u, N-BOD c th c m t bng vi
phn bc nht vi mt hng s tc BOD c th so snh vi hng s tc
BOD i vi C-BOD ca mt dng nc thi c x l tt
(K
1
=0,04-0,10 ngy
-1
). Bi v s chm tr pha trc N-BOD c th thay
i trong mt phm vi ln, cho nn cc gi tr BOD
5
thng kh c th
lm sng t. Khi ch mun o ring BOD cacbon, cc ha cht gy c ch
c cho thm vo mu lm ngng qu trnh nitrat ha. Hng s tc
i vi qu trnh nitrat ha cng b nh hng bi nhit v c th c
iu chnh bng cch s dng L
t
= L
0
. e
-kt
(xem hnh 7-5).

TnL! lL!H SO!C

229

Hnh 7-5. Cc ng cong BOD th hin c BOD cacbon v BOD nit.
7.5. UONG CONG DIEN IIEN OXY HOA IAN (UONG CONG IOM)
Nng oxy ha tan trong mt con sng l mt ch s phn nh mc
trong sch chung ca n. Tt c cc dng sng u c mt kh nng t
lm sch nht nh ca chng. Vi iu kin l vic thi cc cht c nhu
cu v oxy nm trong kh nng t lm sch ca mt con sng, hm lng
DO vn c duy tr mc cao v khi c th tm thy mt qun x
thc vt v ng vt phong ph, bao gm c cc by c. Khi lng cht
thi tng ln, kh nng t lm sch ca dng sng b qu ti, hm lng
DO trong nc sng b suy gim, t dn n nhng thay i bt li
trong i sng ca h thy sinh (thc vt v ng vt) trong sng. Khi DO
tt xung di mc 4-5 mg/L, phn ln tm c s di chuyn ra khi
tm ni c tr mi. Nu DO b kh hon ton, c v ng vt bc cao hn
khc b git cht hoc phi di tn n ni khc v dn n nhng iu kin
cc k nguy hi. Nc s tr nn c mu en v bc mi hi thi ging
nh nc cng, ng thi din ra s thi ra k kh cc xc cht ca h
thy sinh trong sng.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

230

Hnh 7-6. ng cong din tin DO in hnh.
Mt trong nhng cng c chnh ca vic qun l cht lng nc sng l
nh gi kh nng hp thu cht thi ca dng sng (kh nng t lm sch
ca dng sng). iu ny c tin hnh bng cch xc nh din bin
nng DO trong cc dng thi ra sng. Din bin ny gi l ng cong
lm DO (xem Hnh 7-6) bi v nng DO lc u b gim xung nhanh
cng lc vi cc vt cht c nhu cu v oxy trong dng thi b oxy ha v
sau t t tng ln dc theo ng chuyn nc cng lc vi s np li
dn oxy t kh quyn cho dng chy.
pht trin mt biu thc ton hc i vi ng cong lm DO, ngun
oxy v cc yu t nh hng n s tt gim oxy phi c xc nh v
nh lng. Ngun cung cp oxy ch yu l t kh quyn v t s quang
hp ca cc loi thc vt nc. S tt gim oxy c gy ra do nhiu yu
t, trong quan trng nht l BOD (k c C-BOD v N-BOD) ca dng
thi ra, v BOD sn c trong nc sng theo dng chy ngc ln dng
thi thng thp hn so vi DO trong sng. Nh vy, DO sng b gim
xung nhanh ngay khi cht thi c a vo sng. Cc yu t khc nh
hng n s tt gim oxy ha tan bao gm s nhim t cc ngun din,
s h hp ca cc sinh vt sng trong bn y (benthic demand), v s h
hp ca cc thc vt nc. Theo cch tip cn c in, phng trnh din
bin DO c pht trin bng cch ch xem xt n s tt gim DO ban
u, BOD ccbon, v s cung cp li khng kh t kh quyn. Ri sau ,
TnL! lL!H SO!C

231
phng trnh c m rng ra vi s xem xt n BOD nit. Cui cng,
cc yu t khc nhau nh hng n mc DO s c kho st mt cch
nh tnh; cn vic kho st nh lng chng vt ra ngoi phm vi
khun kh ca quyn sch ny.
7.6. MO HNH $IPEEIEP FHEIF$
7.6.1. Cach tiep can can bang vat chat
Cc cn bng vt cht n gin gip chng ta c th hiu c v gii
quyt cc vn ng cong din tin DO. Ba dng cn bng vt cht
truyn thng (khng c phn ng ha hc) c th s dng kim ton
vic xo trn ban u ca dng cht thi v sng, BOD cacbon, v tt c
nhng thay i v nhit gy ra do s xo trn dng cht thi v sng.
S cn bng vt cht truyn thng i vi oxy (ch c xo trn) c
th hin trn Hnh 7-7. Tch s ca lu lng nc v nng DO cho ta
mt khi lng oxy trn mt n v thi gian:
G
n
= Q
n
C
n
(7.1)
G
s
= Q
s
C
s
(7.2)
Trong : G
n
= ti lng DO trong nc thi, g/s
G
s
= ti lng DO trong nc sng, g/s
Q
n
= lu lng nc thi, m
3
/s
Q
s
= lu lng nc sng, m
3
/s
C
n
= nng oxy ha tan trong nc thi, g/m
3

C
s
= nng oxy ha tan trong nc sng, g/m
3
Hnh 7-7. S cn bng vt cht truyn thng i vi s xo trn DO
Ti lng DO trong sng sau khi ha trn cn bng vi tng ti lng DO
ca dng nc sng v nc thi:
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

232
Ti lng DO sau khi ha trn = Q
n
C
n
+ Q
s
C
s

Tng t i vi BOD ton phn:
Ti lng BOD sau khi ha trn = Q
n
L
n
+ Q
s
L
s

Trong : L
n
= BOD ton phn ca nc thi, mg/L
L
s
= BOD ton phn ca nc sng, mg/L

Hnh 7-8. ng cong l tng nhu cu oxy sinh ha pha cacbon
(hnh trn: BOD cn li, hnh di: lng oxy tiu th)
TnL! lL!H SO!C

233
Nng ca DO v BOD trong nc sng sau khi xo trn tng ng
bng ti lng ca DO v BOD sau khi xo trn chia cho tng lu lng
ca nc thi v nc sng:
n n s s
n s
Q C +Q C
DO =
Q +Q
(7.3)
n n s s
a
n s
Q L +Q L
L =
Q +Q
(7.4)
Trong : L
a
= BOD ton phn u tin sau khi xo trn

7.6.2. o thieu hut oxy
Phng trnh din tin DO c pht trin bng cch s dng thiu
ht oxy hn l nng oxy ha tan nhm to iu kin thun li cho vic
gii phng trnh vi phn m n c dn ra t vic biu din bng ton
hc phng trnh cn bng vt cht. thiu ht oxy l lng m ti ,
nng oxy ha tan thc s thp hn gi tr bo ha i vi oxy trong
khng kh:
D = DO
bh
DO (7.5)
Trong : D = thiu ht oxy, mg/L
DO
bh
= nng bo ha ca oxy ha tan, mg/L
DO = nng thc t ca oxy ha tan, mg/L
Gi tr bo ha ca oxy ha tan ph thuc mnh vo nhit ca nc
thi n gim xung khi nhit tng ln. Gi tr DO
bh
i vi nc sch
c cho trong Bng 7-2.
Bng 7-2. Cc gi tr bo ho ca oxy ha tan trong nc sch l thin
kh quyn bo ha c cha 20,9 % oxy di p sut 101,325 kPa
NHIT OXY HO TAN (MG/L) P SUT HI BO HA
0 14,62 0,6108
1 14,23 0,6566
2 13,84 0,7055
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

234
3 13,48 0,7575
4 13,13 0,8129
5 12,80 0,8719
6 12,48 0,9347
7 12,17 1,0013
8 11,87 1,0722
9 11,59 1,1474
10 11,33 1,2272
11 11,08 1,3119
12 10,83 1,4017
13 10,60 1,4969
14 10,37 1.5977
15 10,15 1,7044
16 9,95 1,8173
17 9,74 1,9367
18 9,54 1,9367
19 9,35 2,0630
20 9,17 2,1964
21 8,99 2,3373
22 8,83 2,4861
23 8,68 2,6430
24 8,53 2,8086
25 8,38 2,9831
26 8,22 3,3608
27 8,07 3,5649
28 7,92 3,7796
29 7,77 4,0055
TnL! lL!H SO!C

235
30 7,63 4,2430
31 7,51 4,4927
32 7,42 4,7551
33 7,28 5,0307
34 7,17 5,3200
35 7,07 5,6236
36 6,96 5,9422
37 6,86 6,2762
38 6,75 6,6264
7.6.3. o thieu hut ban au
Khi u ca ng cong din tin DO l im m ti dng thi c
xo trn vi nc sng. thiu ht ban u c xem nh l s khc
bit gia nng DO bo ha v nng DO sau khi xo trn:

n n s s
a bh
n s
Q C +Q C
D = DO
Q +Q
(7.6)
Trong : D
a
= thiu ht oxy ban u sau khi nc sng v cht thi
c xo trn, mg/L, DO
bh
= Nng bo ha ca oxy nhit ca
nc sng sau khi xo trn, mg/L.
7.6.4.Phng trnh dien tien cua DO
Mt s cn bng vt cht ca DO trong mt khc sng nh c th
hin trn Hnh 7-9 a. y l mt cn bng vt cht ton din, m n xem
xt n tt c cc u vo v u ra. Nh cp trn, chng ta s gii
hn vn ca chng ta n m hnh Streeter-Phelps c in. S cn
bng vt cht c n gin ha c th hin trn Hnh 7-9 b. Phng
trnh cn bng vt cht nh sau:
ROD
v
+ W +A M RDO
r
= 0 (7.7)

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

236

Hnh 7-9. S cn bng DO trong khc sng nh (a) v cn bng
vt cht c n gin ha i vi m hnh Streeter-Phelps (b).
Ch gii:
RDO
vo
= khi lng DO chy vo khc sng
RDO
ra
= khi lng DO chy ra khc sng
W = khi lng DO trong nc thi chy vo khc sng
P = khi lng DO i vo t cc sn phm c cha oxy do
s quang hp ca to
B = khi lng DO b tiu th bi nhu cu ca sinh vt y.
M = khi lng DO b kh bi s phn hy sinh hc ca
C-BOD
N = khi lng DO b kh bi s phn hy sinh hc ca
N-BOD
R = Khi lng DO b tiu th bi s h hp ca to.

Tc m DO bin mt do hot ng ca vi khun (M) ng bng tc
gia tng thiu ht oxy ha tan. Vi gi thit rng gi tr DO bo ha
vn l hng s [d(DO
bh
)/dt = 0], ly vi phn phng trnh (7.5) ta c:

d(DO) dD
+
dt dt
= 0
Suy ra

d(DO) dD
= -
dt dt
(7.8)
TnL! lL!H SO!C

237
Tc m DO bin mt xy ra ng thi vi tc m BOD b
phn hy, cho nn:
d(DO) dD d(BOD)
= - = -
dt dt dt

Nh bit BOD
t
c xc nh bi:
BOD
t
= L
o
- L
t

v do L
o
l mt hng s, nn khi ly o hm theo thi gian n bng
khng, t suy ra:
t
dL d(BOD)
= -
dt dt

Mt khc
t
t
dL
= kL
dt

Suy ra

t
dD
= kL
dt
(7.9)
iu ny c ngha l tc k thay i thiu ht thi im t do BOD
l mt phn ng bc nht t l vi ng lng oxy ca cc cht hu c
cn li:
Hng s tc k c gi l hng s tc kh oxy v c k hiu l k
d
.
Tc thm khi oxy t khng kh vo dung dch (A) l mt phn ng bc
nht t l vi s chnh lch gia gi tr bo ha v nng thc ca DO:
bh
d(DO)
= k(DO - DO)
dt

T cc phng trnh (7.5) v (7.8) suy ra rng:
dD
= -kD
dt

Hng s tc c gi l hng s tc np khng kh ,k
r
.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

238
T cc phng trnh (7.8) v (7.9) chng ta c th thy rng, thiu ht
oxy l mt hm ca s cnh tranh gia s s dng oxy v np t kh
quyn:

d r
dD
= k L- k D
dt
(7.10)
Trong :
- dD/dt = s thay i thiu ht oxy (D) trn n v thi gian,
mg/L. ngy
- k
d
= hng s tc kh oxy, ngy
-1

- L = BOD hon ton ca nc sng, mg/L
- k
r
= hng s tc np kh, ngy
-1

- D = thiu ht oxy trong nc sng, mg/L
Bng cch ly tch phn phng trnh (7.10) vi cc iu kin bin: thi
im t = 0: D = D
a
v L = L
a
, v thi im t, D = D v L = L, ta c
phng trnh din tin DO:

d r r
-k t -k t -k t
d a
a
r d
k L
D = (e - e ) + D (e )
k - k
(7.11)
Trong :
- D = thiu ht oxy trong nc sng sau khi s dng BOD theo
thi gian, mg/L
- L
a
= BOD hon ton lc ban u sau khi nc sng v nc thi
c xo trn, mg/L;
- k
d
= hng s tc kh oxy, ngy
-1

- k
r
= hng s tc np kh, ngy
-1

- D
a
= thiu ht ban u sau khi nc sng v nc thi c
xo trn , mg/L
Khi k
r
= k
d
, phng trnh (7.11) c vit li thnh:

( )
d
k t
d a a
D k tL D e
= + (7.12)
Hng s tc np khng kh cng b nh hng bi nhit v c th
iu chnh theo nhit thc t ca mt con sng bng cch s dng:
TnL! lL!H SO!C

239

( )
20
20
T
T
k k

= (7.13)
Trong
- T nhit xem xt,
0
C
- k
T
hng s tc BOD nhit xem xt, ngy
-1

-
k
20
hng s tc BOD nhit 20
0
C, ngy
-1
-
H s nhit , = 1.135 nhit trong khong t 4 - 20
0
C v
= 1.056 nhit trong khong 20 30
0
C.

7.6.5. S nap khong kh
Gi tr k
r
ph thuc vo mc hn lon m mc lin quan cht ch
vi vn tc dng chy, v ph thuc vo t s gia din tch mt thong so
vi th tch nc trong sng. Mt dng sng hp v su s c gi tr k
r
nh
hn nhiu so vi dng sng rng v nng.

0,5
r
1,5
3, 9v
k =
H

Trong : k
r
= hng s tc np khng kh 20
o
C, ngy
-1

V = vn tc trung bnh ca dng chy, m/s
H = su trung bnh ca dng chy, m
Lu rng h s 3,9 tnh n mt tha s chuyn i c c s hng
c s hng th nguyn ca phng trnh.
Hng s tc np khng kh c th xc nh bi phng trnh (7.13)
nhng vi h s nhit = 1,024. i vi nhiu dng chy, k
r
c th
thay i t 0,05 n ln hn 18 ngy
-1
.
lin h thi gian di chuyn vi khong cch vt l xui dng, cn phi
bit vn tc dng chy trung bnh. Mt khi tm c gi tr ca dng
chy ti mt im bt k ca dng chy xui, chng ta c th tm c
DO t phng trnh (7.5). Lu rng khng s dng cc bin php vt l
no lm cho DO thp hn khng. Nu nh thiu ht oxy tnh ton t
phng trnh (7.11) ln hn gi tr DO bo ha, th khi , ton b oxy s
b tiu hao mt s thi gian sm hn v DO bng khng. Nu cc kt
qu tnh ton dn n cc gi tr DO m th phi xem nh DO = 0 bi v
n khng th no nh hn khng.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

240
im thp nht ca ng cong lm DO (c gi l im ti hn) l iu
m ta quan tm nhiu nht bi v n ch ra nhng iu kin ti t nht
trong sng. Thi gian t n im ti hn (t
gh
) c th c xc nh
bng cch ly vi phn phng trnh (7.11), gn cho n bng khng, v gii
i vi t bng cch s dng cc gi tr ca c s e i vi k
r
v k
d
:
r d r
gh a
r d d d a
k - k k 1
t = ln (1- D )
k - k k k L

Hoc khi k
r
= k
d
:
a
c
d a
D 1
t = (1- )
k L

thiu ht ti hn (D
gh
) sau c xc nh bng cch s dng thi
gian ti hn trong phng trnh (7.11).
7.7. 8AI IAF UNG DUNG MO HNH $IPEEIEP
Cc nhm s liu s cn thit ng dng m hnh Streeter Phelps gm
nhm s liu lin quan ti i tng tip nhn nc x thi (knh sng) v
nhm s liu lin quan ti cc im x thi. Cc thng s cn thit cho m
hnh Streeter Phelps cng nh cc php tnh trung gian trong m hnh
ny c th hin trn Hnh 7-10. M hnh Streeter Phelps cho php
tnh ton ng cong DO v thiu ht oxy.
TnL! lL!H SO!C

241

Hnh 7-10. M t cc thng s cho kch bn tnh ton
theo m hnh Streeter - Phelps
Bi tp 7-1. Mt khu th thi mi ngy ra sng 17.360m
3
nc thi
c x l c BOD
5
= 12mg/L v c hng s tc BOD l k=0,12 ngy
-
1
nhit 20
o
C. Sng c lu lng 0,43 m
3
/s v BOD ton phn l 5,0
mg/L. DO ca nc sng l 6,5 mg/L v DO ca nc thi sau khi x l l
1,0 mg/L. Tnh ton DO v BOD ton phn u tin sau khi xo trn.
Gii.
Chuyn i lu lng nc thi sang n v tng thch, tc l m
3
/s:
Q
n
=
3
17.360m /ngay
86.400s/ngay
= 0,20 m
3
/s
DO sau khi ha trn:
DO =
3 3
3 3
(0, 20m /s)(1, 0mg/L) +(0, 43m /s)(6, 5mg/L)
0, 20m /s +0, 43m /s
= 4,75 mg/L
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

242
Trc khi chng ta xc nh BOD ton phn u tin sau khi xo trn, chng
ta cn phi xc nh BOD ton phn ca nc thi. Ta tnh L
o
nh sau:
L
o
=
5
-kt
BOD
(1- e )
=
(-0,12)(5)
12mg/L
(1- e )
=
12
(1 0, 55 )
= 26,6 mg/L
Lu rng, chng ta s dng ch s 5 ngy trong BOD
5
xc nh gi
tr ca t trong phng trnh. By gi t L
n
= L
o
chng ta c th xc nh
BOD ton phn u tin sau khi xo trn:
L
a
=
3 3
3 3
(0, 20m /s)(26, 6mg/L) +(0, 43m /s)(5, 0mg/L)
0, 20m /s +0, 43m /s
= 11,86 mg/L = 12 mg/L
Bi tp 7-2. Tnh thiu ht ban u ca mt dng sng sau khi ha trn
vi nc thi t mt khu th (cc d liu c cho trong Bi tp 71).
Nhit ca nc sng l 10
o
C v nhit ca nc thi cng l 10
o
C.
Gii. Tng ng vi nhit ca nc sng, gi tr bo ha ca oxy ha
tan (DO
bh
) c th c xc nh bng cch tra bng t Bng 7-3. 10
o
C,
DO
bh
= 11,33 mg/L. Do chng ta tnh ton c nng DO sau khi
xo trn l 4,75 mg/L (Bi tp 7.1), cho nn thiu ht ban u sau khi
xo trn l:
D
a
= 11,33 mg/L 4,75 mg/L = 6,58mg/L
Bi v nc thi thng c nhit cao hn nc sng, c bit l vo
ma ng, cho nn nhit ca dng thi ra sng thng cao hn nhit
ca dng chy ngc. V rng chng ta quan tm n cc iu kin ca
dng thi chy xui, nn iu quan trng l chng ta phi s dng nhit
ca dng chy xui khi xc nh nng bo ha ca oxy ha tan.
Bi tp 7.3. nh gi nh hng do mt cng x gy ra cho con sng
theo m hnh Streeter Phelps.
Khu cng nghip A, tnh B c x nc thi vo i tng tip nhn l sng
C. Lu lng dng nc thi l 9600 (m
3
/ngy), BOD
5
nhit 20C l
30 (mg/l), nng oxy ha tan trong dng nc thi l 2,0 (mg/l) nhit
ca dng nc thi l 22 (C) .
Dng chy ca sng C c lu lng l 1500 (m
3
/gi), BOD
5
20C l
2,5 (mg/l), nng oxy ha tan l 7,0 (mg/l). Nhit dng chy l 20
TnL! lL!H SO!C

243
(C). Dng chy c vn tc trung bnh l 0,3 (m/s), su trung bnh l
2,5 (m).
Bit rng s ha trn hon ton din ra tc thi. Ly h s tc phn
hy cc cht hu c K
1
ti nhit 20 C l 0,15 (ngy
-1
). S dng cng
thc OConnor - Dobbins tnh K
a
(20C).

( )
( )
0,5
20 -1
a
1,5
V
K = 3.93 ngay
H

Trong V (m/s) l vn tc trung bnh ca dng chy, H l su trung
bnh ca con knh.
S dng m hnh Streeter Phelps hy tnh nng oxy ha tan ti
khong cch 5 km so vi ngun x thi. Cho php s dng Bng 7-3 vi
nhng gi tr nhit khc c th ly xp x hay ni suy tuyn tnh.
Bng 7-3. Nng oxy bo ha trong nc nh mt hm s ca nhit
STT NHIT
0
C NNG OXY BO HA (MG/L)
1 16 10,0
2 17 9,7
3 18 9,5
4 19 9,4
5 20 9,2
6 21 9,0
7 22 8,8
8 23 8,7
9 24 8,5
10 25 8,4
Li gii.
Tnh h s K
a
(20
o
C)
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

244

( ) ( )
0.5 0.5
o -1
a
3/2 1.5
3.93V 3.930, 3
K 20 C = = = 0, 545 ngay
H 2.5

Lu lng pha trn gia nc thi v nc sng:
w,0 r,0 3
0,mix
Q Q
9600
Q = = +1500 = 400 +1500 =1900 (m /h)
24 24 24
+
BOD
5
pha trn nhit 20C:
5,w w 5,r r
5,mix,0
w r
BOD Q + BOD Q
BOD =
Q +Q

5,mix,0
30400 +2.51500
BOD = = 8, 29(mg/l)
1900

T BOD
5
= L
o
(1-e
-K
1
5
) suy ra nng cht hu c thi im ban u
sau khi c s pha trn:

5,mix,0
0,mix,0
-0,155 -0,155
BOD
8, 29
L = =15, 71 (mg/l)
(1- e ) (1- e )
=
Nng oxy ha tan pha trn ban u:

w w r r
0,mix
w r
DO Q + DO Q 2400 +71500
DO = = = 5, 95(mg/l)
Q +Q 1900

Nhit pha trn gia nc thi v nc sng:

w w r r
mix,0
w r
T Q +T Q 22400 + 201500
T = = = 20, 42 (mg/l)
Q +Q 1900

H s tc phn hy cht hu c sau khi c s pha trn:
( ) ( ) ( )
o 0 (20.42-20) 0.42 -1
1 mix,0 1 1 T
K T = K 20, 42 C = K (20 C)K = 0,15(1, 05) ngay 0,15 =
H s thm kh sau khi c s pha trn:
( ) ( ) ( )
0 o (20,42-20) 0,0240,57 -1
a mix,0 a a
K T = K 20, 42 C = K (20 C)e = 0,54e =0,55 ngay
S dng bng v cng thc ni suy ta nhn c nng oxy ha tan bo
ha ti nhit 20,42
0
l
TnL! lL!H SO!C

245
bh
20, 42- 21 20, 42- 20
DO = 9, 2 +9 9,12
20- 21 21- 20
(mg/l)
T thiu ht oxy ban u sau khi c s pha trn D
0,mix
= DO
bo ha

DO
ban u
= 9,12 - 5,95 = 3,17 (mg/l)
BOD ton phn ti im cch ngun thi 5000 m c tnh theo cng
thc :
( ) ( )
1
5000
-k
-0,15 0,3
0,mix,0
BOD 5000 = L e =15, 71 e =15, 26 mg/l
5000/(0,3*24*3600)

thiu ht oxy v nng oxy ha tan ti v tr 5000 m c tnh nh
sau:
1 a a
5000 5000
x x x
-0,15 -0,55
-K -K -K
1 0,mix,0
0,3 24 0,3 24 3600
V V V
1 0,mix
a 1
5000
-0,55
0,3 24
KL
0,1515,71
D(x) = (e -e )+D e (e -e )
K -K 0,55-0,15
+3,17 e
3600
3600
3,27

=
=

Suy ra D
1
(5000) = 3,27 (mg/l). T suy ra
DO(5000)=DO
bo ha
D
1
(5000) = 9,12 3,27 = 5,85 (mg/l)

Bi tp 7.4. nh gi nh hng do hai cng x gy ra cho con sng theo
m hnh Streeter Phelps.
Khu cng nghip A c x nc thi vo mt i tng tip nhn l mt
con knh C. Lu lng dng nc thi l 14400 (m
3
/ngy), BOD
5
nhit
20C l 35 (mg/l), nng oxy ha tan trong dng nc thi l 2.5
(mg/l) nhit ca dng nc thi l 22 (C) .
Dng chy ca con knh c lu lng l 1500 (m
3
/gi), BOD
5
20C l
2.5 (mg/l), nng oxy ha tan l 7,5 (mg/l). Nhit dng chy l 20
(C). Dng chy c vn tc trung bnh l 0,3 (m/s), su 2,5 (m).
Ti khong cch 5 km so vi ngun thi ngi ta bm nc sch vo vi
mc tiu pha long v lm tng nng oxy ha tan trong knh sng.
Dng nc x ny c cc thng s nh sau: Lu lng 12000 (m
3
/ngy),
BOD
5
20C l 2,5 (mg/l), nng oxy ha tan l 7,0 (mg/l). Nhit
dng nc x l 22 (C).
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

246
hy cc cht hu c K
1
ti nhit 20C l 0,15 (ngy
-1
). S dng cng
thc OConnor - Dobbins tnh K
a
(20C).
( )
( )
0,5
20 -1
a
1,5
V
K = 3, 93 ngay
H

bnh ca con knh.
khong cch 5 km so vi ngun x thi th hai.
Li gii.
Tnh h s K
a
(20
o
C)

( ) ( )
0.5 0.5
o -1
a
3/2 1.5
3, 93V 3, 930, 3
K 20 C = = = 0, 545 ngay
H 2, 5

Lu lng pha trn gia nc thi v nc sng:

w,0 r,0 3
0,mix
Q Q
14400
Q = = +1500 = 600 +1500 = 2100 (m /h)
24 24 24
+
BOD
5
pha trn nhit 20C:

5,mix,0
60035+15002, 5
BOD = =11, 786(mg/l)
2100

Nng cht hu c thi im ban u sau khi c s pha trn:
T BOD
5
= L
o
(1-e
-K
1
5
) suy ra:

5,mix,0
0,mix,0
-0,155 -0,155
BOD
11, 786
L = = 22, 34 (mg/l)
(1- e ) (1- e )
=
Nng oxy ha tan pha trn ban u:
0,mix
6002, 5+15007, 5
DO = = 6, 071(mg/l)
2100

Nhit pha trn gia nc thi v nc sng:
TnL! lL!H SO!C

247

0
mix,0
60022 +150020
T = = 20, 57( C)
2100

H s tc phn hy cht hu c sau khi c s pha trn:
( ) ( ) ( )
o 0 (20,57-20) 0.57 -1
1 1 mix,0 1 T
K 20,57 C =K T =K (20 C)K =0,15(1,05) ngay 0,154 =

H s thm kh sau khi c s pha trn:
( ) ( ) ( )
0 o (20,57-20) 0,0240,57 -1
a mix,0 a a
K T = K 20,57 C = K (20 C)e =0,545e =0,553 ngay

S dng bng v cng thc ni suy ta nhn c nng oxy ha tan bo
ha ti nhit 20.57 l 9.086. T thiu ht oxy ban u sau khi
cs pha trn D
0,mix
= DO
bo ha
DO
ban u
=9,086-6,071=3,015
(mg/l)
BOD ton phn ti im cch ngun thi 5000 m c tnh theo cng
thc :
( ) ( )
1
5000
-k
-0,154 0,3
0,mix,0
BOD 5000 = L e = 22, 34 e = 21, 69 mg/l
5000/(0,3*24*3600)

thiu ht oxy v nng oxy ha tan ti v tr 5000 m c tnh nh
sau:
1 a a
5000 5000
x x x
-0,154 -0,553
-K -K -K
1 0,mix,0
0,3 24 0,3 24 3600
V V V
1 0,mix
a 1
5000
-0,553
0,3 24
KL
0,15422,34
D(x)= (e -e )+D e (e -e )
K -K 0,553-0,154
+3,015 e
3600
3600

Hay
D
1
(5000) = 3,33 (mg/l)
T suy ra
DO(5000)=DO
bo ha
D
1
(5000) = 9,086 3,33 = 5,756 (mg/l)
Lu lng pha trn gia nc x v nc sng (m/h) ti mt ct s 2 (ni
xy ra s hp lu gia sng v ngun x 2):
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

248

( )
3
r,2 r,1 w,2
12000
Q = Q +Q = 2100 + = 2600 m /h
24

S dng cng thc

1
5,w,2
0,w,2 -K *5 -0,15*5
BOD
2, 5
L = = = 4, 738
1- e 1- e
(mg/l)
BOD pha trn ban u ti mt ct 2 gia sng v ngun x 2:
o,r,1 r,1 0,w,2 w,2
0,mix,2
r,1 w,2
L *Q +L *Q
21, 69*2100+4, 738*500
L = = =18, 43 (mg/l)
Q +Q 2600
Nng xy pha trn ban u ti mt ct s 2 l : 5.39 (mg/l)
mix,1
w,2 w,2 r,1
mix,2
w,2 r,1
Q *DO +Q *DO
500*7, 0+2100*5, 756
DO = = = 5, 995
Q +Q 2600
(mg/l
)
Nhit pha trn gia nc x v nc sng (C)
r,1 r,1 w,1 w,1 o
mix,2
r,1 w,1
T *Q +T *Q
210020, 57 +50022
T = = = 20, 845 ( C)
Q +Q 2600

H s K
1
sau khi pha trn mt ct s 2 l:
( ) ( ) ( )
o 0 (20,85-20) 0,85 -1
1 1 mix,0 1 T
K 20.85 C =K T =K (20 C)K =0,15(1,05) ngay 0,156 =
H s thm kh K
a
sau khi pha trn ti mt ct s 2 l
( ) ( ) ( )
0 o (20,85-20) 0,0240,85 -1
a mix,2 a a
K T =K 20,85 C =K (20 C)e =0,545e =0,556 ngay

Ti nhit T
mix,2
= 20,85
0
C ta c nng oxy ha tan bo ha l 9,03
(mg/l)
T thiu ht oxy ban u sau khi c s pha trn D
o
= DO
bo ha

DO
ban u
:

0,mix,2
D = 9, 03- 5, 995 = 3, 035(mg/l)
thiu ht oxy ti v tr x = 5000 (m) cch ngun x 2 c tnh nh
sau:
TnL! lL!H SO!C

249
( )
1 a a
5000 5000
x x x
-0,156 -0,556
-K -K -K
1 0,mix,2
0,3 24 3600 0,3 24 3600
V V V
1 0,mix,2
a 1
5000
-0,556
0,3 24 3600
KL
0,15618,43
D(x)= (e -e )+D e (e -e )
K -K 0,556-0,156
+3,035 e mg/l 3,244

=
=

Vy DO ti x = 5000 m cch ngun 2 l
DO (x = 5000 m) = DO
bo ha
D
1
(x) = 9,03 3,244 = 5,786 (mg/l)
Cc bi tp t gii c xut di y:
Bi tp 7.5. Khu cng nghip Bc C Chi c x nc thi vo mt i
tng tip nhn l mt con knh. Lu lng dng nc thi l 14400
(m
3
/ngy), BOD
5
nhit 20C l 35 (mg/l), nng oxy ha tan trong
dng nc thi l 2,5 (mg/l), nhit ca dng nc thi l 22 (C) .
3
/gi), BOD
5
20C l
3,5 (mg/l), nng oxy ha tan l 6,5 (mg/l). Nhit dng chy l
20C. Dng chy c vn tc trung bnh l 0,25 (m/s), su 3 (m).
Ti khong cch 5 km so vi ngun x nc thi ngi ta bm nc sch
vo vi mc tiu pha long v lm tng nng oxy ha tan trong knh
sng. Dng nc x ny c cc thng s nh sau: Lu lng 12000
(m
3
/ngy), BOD
5
20C l 2,5 (mg/l), nng oxy ha tan l 7,0 (mg/l).
Nhit dng nc x l 22 (C).
hy cc cht hu c K
1
-1
). S dng cng
thc Churchill, Elmore v Buckingham tnh K
a
(20C).
0,969 -1,673
2 x
k = 4, 96V H

Trong V
x
(m/s) l vn tc trung bnh ca dng chy, H l su trung
bnh ca con knh.
Bi tp 7.6. Khu cng nghip Nhn Trch c x nc thi vo mt i
tng tip nhn l mt con knh. Lu lng dng nc thi l 14400
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

250
(m
3
/ngy), BOD
5
nhit 20C l 35 (mg/l), nng oxy ha tan trong
dng nc thi l 2,5 (mg/l) nhit ca dng nc thi l 22 (C) .
3
/gi), BOD
5
20C l
20C. Dng chy c vn tc trung bnh l 0,25 (m/s), su 3 (m).
(m
3
/ngy), BOD
5
hy cc cht hu c K
1
ti nhit 20 C l 0,25 (ngy
-1
). S dng cng
thc Owens-Gibbs tnh K
a
(20C).
85 , 1 67 , 0 20
2
4 , 9 H u k =
Trong u (m/s) l vn tc trung bnh ca dng chy, H l su trung
bnh ca con knh.
Bi tp 7.7. Khu cng nghip Ph M c x nc thi vo mt i tng
tip nhn l mt con knh. Lu lng dng nc thi l 14400 (m
3
/ngy),
BOD
5
nhit 20C l 35 (mg/l), nng oxy ha tan trong dng nc
thi l 2,5 (mg/l) nhit ca dng nc thi l 22 (C) .
3
/gi), BOD
5
20C l
20C. Dng chy c vn tc trung bnh l 0,25 (m/s), su 2,5 (m).
(m
3
/ngy), BOD
5
TnL! lL!H SO!C

251
hy cc cht hu c K
1
-1
). S dng cng
thc Langbien Durum tnh K
a
(20C).
33 , 1 20
2
3 , 3 H u k =
bnh ca con knh.

CAU HOI
1. Trnh by nh ngha nhu cu oxy sinh ho (BOD).
2. Trnh by s phn vng b nhim bn do nhim hu c.
3. Trnh by cch tip cn cn bng vt cht trong m hnh Streeter -
Phelps
4. Th no l thiu ht oxy, thiu ht ban u.
5. Hy trnh by cch nhn c phng trnh Streeter.
6. Hy trnh by nghim nhn c t phng trnh Streeter v cc h
qu ca nghim ny.

IAI IIEU IHAM kHAO

[1]. Jorgensen S.E., 1994. Fundanmentals of Ecological Modelling (2 nd
[2]. Lm Minh Trit, 2006. K thut mi trng. Nxb i hc Quc gia TP.
H Ch Minh, 746 trang.
[3]. L Vn Nghinh, Bi Cng Quang, Hong Thanh Tng, 2006. M hnh ton
thy vn. Gio trnh cao hc thy li. Nxb Xy dng. 2006. 162
trang.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

252
[4]. Nguyn Tt c, 2005. M hnh ton cho dng chy v cht lng
nc trn h thng knh sng. Nxb Nng nghip. 234 trang.
[5]. Nguyn Xun Nguyn, Trn c H, 2004. Cht lng nc sng h v
bo v mi trng nc. Nxb Khoa hc v K thut, 200 trang.


MO HNH DONG CHAY VA LAN TRUYEN CHAT
CHO KENH SONG

S m phng cht lng nc bng cng c ton hc l mt nhnh khoa
hc ang pht trin nhanh, t c thnh cng ln trong nhng nm gn
y. Trong thc t, cc thc nghim trc tip vi knh sng t nhin
thng gp kh khn v trong nhiu trng hp l khng th cho nn kh
nng m phng bi ton mi trng trong phng th nghim thng rt
hn ch. Cc m hnh ton hc l cng c c bn cho tnh ton nh lng
cng nh p dng vo thc t khi nghin cu m phng cht lng nc
knh sng.
m phng cht lng nc knh sng cn phi gii quyt bi ton
dng chy trong h thng knh sng cng bi ton lan truyn cht. Cc bi
ton truyn lan cht nhim c xc nh bi cc h phng trnh vi
phn o hm ring m t cc nh lut vt l c bn. Cc phng trnh
ny m t s di chuyn lu cht trn knh sng v s lan truyn nhng
cht ha tan khc nhau. Cc m hnh lin tc m phng truyn lan cht tan
trn knh sng gm phng trnh Navier Stokes (thnh phn thu ng
lc hc), cc phng trnh truyn ti khuch tn. Trong thc t nhiu knh
sng c chiu di ln, thng v nc nng cho nn mt s thnh phn
trong phng trnh m t c th c rt gn. Trong chng ny trnh by
mt s c s l lun cho bi ton m phng cht lng nc. Phn trnh
by trong chng ny c tc gi tham kho t cc ng nghip ca
mnh trong ti liu [1], [4] cng nh kinh nghim thc tin c trnh by
trong [3].
8.1.FH NGIPNHVIFHNC AD[NGCH YVIANIPUY NCH I
8.1.1. H phng trnh vi phn c bn ca dng chy trong sng

Mt s gi thuyt thu nhn h phng trnh mt chiu:
Chng 8
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

254
- Dng chy mt chiu, tc l: gc gia vct php tuyn trn mt
thit din vung gc vi trc sng so vi vct vn tc trung bnh
trn cng thit din l nh.
- cong ca ng dng l nh b qua gia tc hng tm, p
lc l thu tnh.
- dc ca y nh.
- Lut cn trn mt v y ging vi lut cn i vi dng dng.
Phng trnh lin tc
Phng trnh lin tc c thit lp t c s nh lut bo ton khi lng
vi k thut php tnh vi phn v nh l Taylor cvit trong khng
gian v cng b nm gia hai mt knh nh c ch ra trn Hnh
8-1.
ds
s
Q
Q
+
dt
t
h

Hnh 8-1. M t lu lng ra vo on knh qua hai mt ct t.
Chnh lch lng nc ra - vo on knh ds qua hai mt ct t trong
thi gian dt l: dt ds
s
Q
.

Bin thin th tch on knh trong thi gian l: dt
t
h
ds B
.
Trong : A - din tch mt ct t; B - b rng mt thong knh; h -
su ca knh. V ta coi nc khng nn c nn phng trnh bo ton
khi lng c vit nh sau:
C|u+n 8 MO HI!H DO!C CH^Y V^ l^! Tn|YL! CH^T CHO lL!H SO!C

255

0 . . =
dt
t
h
ds B dt ds
s
Q
(8.1)
0 =
s
Q
t
h
B (8.2)
Ta c : Q= A.v;
t
z
t
h
v
t
A
t
z
z
A
t
h
B
(z - cao mt thong)
Nn phng trnh (8.2) cn c th vit di mt s dng khc:
0 =
s
Q
t
A
(8.3)
0 =
s
Q
t
z
B (8.4)
hoc:
0 =
s
A
v
s
v
A
t
z
B (8.5)
Cc phng trnh (8.2) n phng trnh (8.5) l cc dng khc nhau ca
phng trnh lin tc ca dng chy khng n nh trong knh h.
Phng trnh ng lng
ds
s
P
P
S
G

Hnh 8-2. Cc lc tc dng ln on knh v gia hai mt ct t
Xt on knh ds trn Hnh 8-2, thit lp nn phng trnh ng lng
cc gi thit sau c xem xt:
- Lu lng thay i chm.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

256
- Sc cn thu lc trong dng khng n nh c coi l ging sc
cn thu lc trong dng n nh. Ta cng b qua tn tht cc b.
- dc y knh rt nh (
i <<1
).
- p lc trn mt ct t phn b theo qui lut thu tnh.
Cc thnh phn k hiu trn hnh bao gm:
P - p lc tc dng trn mt ct 1-1.
T - lc ma st trong lng knh.
G - trng lng khi cht lng gia hai mt ct 1-1 v mt ct 2-2.
P
b
- thnh phn trn phng s ca p lc trn thnh knh tc dng ln
khi cht lng.
Theo nh lut II Newton:

dt
dv
Ads P G T ds
s
P
P P
b
= + +
+ sin (8.6)
Ta phn tch cc thnh phn
a/ p lc tc dng trn cc mt ct t

( ) ( )
( ) [ ] ( ) dy A y h d A A y h
dA y h dy B y h P
h
y
h
y
h
y
y
h
y
h

= =
= =
0 0
0
0 0

(8.7)
Trong : A
y
- l din tch mt ct t ng vi su y. Ta c:

dy
s
A
s
h
A dy A
s s
P
h
y
h
y

0 0

(8.8)
Ta c th ly o hm nh vy v:
( ) ( ) t s s h f dy A
h
y
, ,
0
=

b/ ng sut ma st trong lng knh, theo phng trnh c bn ca
dng chy u:
RJ
o
=


257
Trong : R - bn knh thu lc; R= A/P; P - chu vi t ca mt ct ngang
knh;
R C
v v
J
2
= - dc thu lc; C - h s Chezy.
Nn:
R C
v v
Ads RJPds Pds
o
2
T = = = (8.9)
c/ Phn lc thnh knh trn phng s. Trn di dy, p lc trn
phng s
ds
s
B
ds
s
B

Hnh 8-3. Mt ct t

( ) y h dy ds
s
B
dP
y
b

= .
(8.10)
Trn ton b mt ct knh:

( )
=
h
y
b
y h dy ds
s
B
P
0
.
(8.11)
Tip theo l phn tnh tch phn.
t:
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

258

=
= =
ds
s
A
dy ds
s
B
dy ds
s
B
d
dy d y h
y
y
y y
0
. .

( )

=
h
y
h
y
h
y
b
dy ds
s
A
dy ds
s
A
ds
s
A
y h P
0 0 0
. ) .( (8.12)
Trng lng khi cht lng gia hai mt ct 1-1 v 2-2:

Ads G =
(8.13)
Thay cc phng trnh (8.8), (8.9) v (8.13) vo phng trnh (8.6) ri
chia tt c cho g, ta c:

dt
dv
g R C
v v
s
h
i
Z
1
2
+ =
(8.14)
Trong : sin i = dc y knh.
Dng chy trong knh l bin i chm, thnh phn vn tc v gia tc trn
phng ca mt ct t hu nh bng khng. Ta c:
t
v
s
v
v
dt
dv
=

Phng trnh (8.14) tr thnh:

t
v
g s
v
g
v
R C
v v
s
h
i
+ =
1
2
(8.15)
Nu tnh n s phn b khng u ca vn tc trong mt ct t, ta a
thm vo (8.15) cc h s hiu chnh ng nng v hiu chnh gia tc
cc b
0

t
v
g s
v
g
v
R C
v v
s
h
i
+ =
0
2

(8.16)
Ngoi ra, ta cng c:
i
s
h
s
a
s
h
s
a h
s
z
+
=
) (


259
Nn phng trnh (8.16) c th vit li:
0
2
0
= +
R C
v v
s
v
g
v
s
z
t
v
g

(8.17)
Phng trnh (8.17) cn c th vit di dng bo ton nh sau:
0
A
2 2
2
0
= +
R C A
Q Q
A
Q
s gA s
z
t
Q
g

(8.18)
Cc phng trnh t (8.16) n (8.18) l cc dng khc nhau ca phng
trnh ng lng ca dng chy khng n nh trong knh h.
Khi c lu lng chy vo dc theo chiu di on knh vi lu lng
trn mt n v chiu di knh l q (m
3
/s/m) v 1
0
= = th phng
trnh lin tc v phng trnh ng lng c vit nh sau:
0 =
q
s
Q
t
z
B (8.19)
0
2
2
= +
q U
K
Q Q
gA
s
z
gA
A
Q
s t
Q
q
(8.20)
Trong : R C A K
2 2 2
= ;
q
U l thnh phn vn tc dc trc dng chy ca
lu lng q.
Do vy, h phng trnh Saint Venant l h phng trnh o hm ring
gm phng trnh lin tc v phng trnh ng lng. H phng trnh
ny m t s bin thin ca lu lng Q v mc mc z hoc cc thng s
tng ng theo khng gian v thi gian.
iu kin bin
H phng trnh Saint-Venant l h phng trnh hyperbolic tuyn tnh
c hai h ng cong c trng. Do vy s iu kin cn kho st cho mi
bin l s c trng xut pht t bin i vo gii min ang xt. Ti thi
im ban u t=0, mi im trn trc s c hai ng c trng i vo
min hay hai iu kin sau: Q(x,0) v Z(x,0).
Khi V u < (ch chy m): Xt hai u bin ca min tnh ti x = 0 v
x = L ch c mt h ng c trng i vo min tnh cho nn ti mi u
bin c mt iu kin. Trong thc t, cc bi ton thng cho Q(0,t) hoc
Z(0,t) hoc thit lp quan h Q(Z) ti x = 0; tng t vi x = L.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

260
Khi V u > (ch chy xit), theo chiu dng chy th trn bin thng
lu c c hai h c trng i vo min v ti c hai iu kin. Tuy vy,
ta ch xt ch chy m.
Mt s kinh nghim cho thy: ti cc u bin c th gn gi tr mc nc
cho tt c cc bin nhng khng nn gn lu lng ti tt c cc bin. Bi
ton s hon chnh hn nu ti cc bin thng lu gn lu lng Q, cn
cc bin h lu nn gn cho mc nc Z.

iu kin ti im hp lu hay phn lu

Ton b min tnh ton c xem nh tp hp cc on c th p dng
cc gi thuyt v h phng trnh Saint- Venant. Cc on ny c ni
vi nhau ti cc v tr khng s dng c nh lut Saint-Venant m c
th p dng nh lut Bernoullie. Do vy, theo nh lut bo ton khi
lng ti hp lu khi b qua s bin i ca th tch hp lu (hoc phn
lu) sau mt bc thi gian v nh lut bo ton nng lng th ti cc
im hp hoc phn lu c hai iu kin sau y thng c s dng:
Tng lu lng vo, ra ca hp lu k ang xt no bng khng:

0
1
=
=
N
i
i
Q
(8.21)
Trong : N l tng s nhnh ni vi hp lu k, Q
i
l lu lng nhnh i
vo ra hp lu k.
Mc nng lng ti cc nhnh i vo ra hp lu k bng nhau. Nu i = 3 th:

g
U
Z
g
U
Z
g
U
Z
2 2 2
2
3
3
2
2
2
2
1
1
+ = + = +
(8.22)
Nu dng chy chm sao cho c th b qua
2
i
U so vi 2g th:

3 2 1
Z Z Z = =
(8.23)
8.1.2. Phng trnh lan truyen chat trong song
Nguyn l bo ton l: s thay i ca i lng C no trong th tch V
trong khong thi gian t s bng tng lng dng vo ca C cng vi
tng lng sinh ra ca C trong chnh th tch V.

261
Flux
( )
dx
x
Flux
Flux
+

Hnh 8-4. S dng thng lng.
Xt on sng chiu di dx gia hai mt ct 1-1 v 2-2. Thng lng ca
cht ti C qua hai mt ct ny tng ng l Flux v
( )
dx
x
Flux
Flux
+ .
Theo nguyn l bo ton
( )
( )
S dx A dx
x
Flux
Flux Flux C Adx
t
. . . +
+ =
(8.24)
Trong :
A - din tch mt ct t 1-1; S - s hng m t cho tc sn sinh
cht ti C. Thng lng bao gm hai thnh phn l: ti theo dng
chy v khuych tn t ni nng cao sang ni nng thp:
=
x
C
D vC A Flux .

Trong :
D - h s phn tn; v - vn tc dng chy. Thay biu thc Flux vo
phng trnh (8.24) v sp xp li cc s hng, ta c phng trnh
vn ti cht trong sng:

( )
S D A
x
C
A
x x
vAC
t
AC
+
(8.25)
Phng trnh (8.25) c gii sau khi c v v A t li gii ca phng
trnh Saint-Venant.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

262
iu kin bin
Phng trnh lan truyn cht l phng trnh loi parabol cho nn ti mi u
bin min tnh ton c mt iu kin cho nng cht ti. C th l ti u
sng ni nc chy vo iu kin bin l nng cht ti v ti u sng ni
nc chy ra c th c nhiu kiu iu kin bin, nhng thng dng nht l
bin o hm.
iu kin ti im hp lu hay phn lu
Ti im hp lu thng s dng nh lut bo ton khi lng v gi
thuyt khuch tn u gn cho nng ti cc mt ct p st hp lu
bng nhau. Tuy nhin khi s dng iu kin ny phi xc nh c th
tch cc hp lu v khng xc nh c nng ca cc nhnh chy ti
hp lu. Gi s gi tr nng ti cc nhnh chy ti hp lu l khc
nhau nhng ti nhnh chy ra th nh nhau sau qu trnh xo trn. Do vy
c th tnh c nng ti cc nhnh chy ra bng cng thc sau:

=
j
R
j
i
i
v
i
N
Q
C Q
C
(8.26)
Trong :
C
N
l nng ti cc mt ct c hng dng chy ra khi hp lu; C
i
,
v
i
Q tng ng l nng ti mt ct p st hp lu cu nhnh chy
vo hp lu;
R
j
Q l lu lng ti cc mt ct ca nhnh chy ra khi
hp lu. Lu rng iu kin bo ton lu lng ti hp lu cho:

=
j
R
j
i
v
i
Q Q
8.2. FHUONG FHAF $O GIAI FHUONG IPNH VI FHAN CUA DONG
CHAYVAIANIPUYENCHAIIPONG$ONG
gii phng trnh vi phn, ngi ta bin i mt cch gn ng
phng trnh ny thnh cc phng trnh i s theo gi tr ca hm ti
cc im li trong min tnh ton. Sau gii phng trnh i s tm
cc gi tr ca im li. Nu ta quan tm ti gi tr cc im khc th
phi dng php ni suy. Ngi ta gi chung phng php gii nh vy l
phng php s. Tu theo cch thc bin i phng trnh vi phn thnh
phng trnh i s (ri rc ho) m ta c cc phng php s khc nhau:

263
phng php phn t hu hn, phng php phn t bin, phng php
sai phn hu hn
8.2.1. Giai he phng trnh Saint -Venant
Thng thng h phng trnh Saint-Venant c gii theo phng php
sai phn hu hn. C hai loi s phn r sai phn l s n v s
hin. Chng ti xem xt hai s thng dng nht ca hai loi ny.
Gii h phng trnh Saint-Venant theo s sai phn hin
H phng trnh Saint Venant (8.2), (8.17) c vit li nh sau:
( )
0 =
s
AV
t
z
B (8.27)
0
2
0
= +
R C
v v
s
z
s
v
g
v
t
v
g

(8.28)
Knh c chia thnh cc on nh bi cc mt ct.Vn tc c tnh ti cc
mt ct cn mc nc c tnh tm ca on. Cc mt ct c nh s 1,
2, j-1, j,...N, cn tm cc on (gia cc mt ct) c nh s: 1+1/2, j-
1/2, j+1/2iu kin bin vn tc c ly ti mt ct bin, cn iu kin
bin mc nc c ly ti im gia. Mt ct bn ngoi bin mc nc
khng cn tnh n. Nu ti u knh, iu kin bin cho theo vn tc v ti
cui knh, iu kin bin cho theo mc nc th vic chia mt ct c th thc
hin nh Hnh 8-5 v Hnh 8-6.
1
0
2
N-1 N
L s

Hnh 8-5. S nh s nt

j-1
j-1/2
j+1/2
j j+1
j
S
1 +
j
S
'
j
S

Hnh 8-6. S cc im sai phn
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

264
Ta dng cng thc sai phn v ri rc ho sau cho tng thnh phn ca
phng trnh (8.27) v phng trnh (8.28).
t
Z Z
B
t
z
B
j
n
j
j
j

+
+
+
+
+
2 / 1
1
2 / 1
2 / 1
2 / 1
(8.29)
( )
1
1 1
2 / 1 +
+ +
+

=
j
j j j j
j
S
v A v A
s
Av
(8.30)
t
v v
t
v
j
n
j j
+1
(8.31)
'
1
2 / 1
1
2 / 1
j
n
j
n
j j
j
s
Z Z
s
Z
J
=
+
+
+
(8.32)
j j j
n
j
v v v v
R C R C
v v
=
+ 1
2 2
2
1
(8.33)
( ) ( )

+ =
=
+
+
1
1 1
2
j
j j
j j
j
j j
j j
j
j
s
v v
v v
s
v v
v v
g s
v
g
v
Dv

(8.34)
Ring ti im u hoc im cui knh
j
Dv c tnh theo ba im nn
ta cn dng cng thc khc tnh. V d ti im N trn Hnh 8-5:

N
N N N
N
N
s
v v
g
v
s
v
g
v
Dv
=
1

(8.35)
n gin cch vit, cc ch s ch lp thi gian n c b qua. Ngoi ra
cc c trng hnh hc A, B, R v C c tnh vi mc nc thi im n.
Thay cc cng thc sai phn t (8.29) n (8.35) vo phng trnh (8.27),
(8.28), ta tnh ngay c mc nc v vn tc ti cc im v cc mt ct:

1
1 1
2 / 1
2 / 1
1
2 / 1
+
+ +
+
+
+
+ =
+
j
j j j j
j
j
n
S
v A v A
B
t
Z Z
j
(8.36)

R C
v
t g
Dv
R C
v v
J
v v
j
j
j j
j
J
n
j
2
0
2
1
2
+

+ =
+
(8.37)

265
Vi j=1,2,,N;
Trong :
s
t min ;

( )
2
1 1

+ + =
c
v
c v

- l tc truyn sng c
cc tham s:
B
gA
c
0
= v
= 1
2
1
0

Sau cc gi tr ca im trung gian khc c ni suy tuyn tnh.
8.2.1.2. Gii h phng trnh Saint-Venant theo s sai phn n
H phng trnh Saint Venant (8.4) (8.18) c vit li nh sau:

( )
0 =
s
Q
t
z
B
(8.38)
0
2
2
= +
K
Q Q
gA
A
Q
s s
z
gA
t
Q
(8.39)
S dng s sai phn n Preissmann tnh gi tr ca hm theo cng
thc:
( ) ( )
( )
( )
n
j
n
j
n
j
n
j
f f f f t s f +
+ + =
+
+ +
+ 1
1 1
1
2
1
2
,

( )
+
+
+
+
t
f f
t
f f
t
t s f
n
j
n
j
n
j
n
j 1
1
1
1
2
1 ,

( )
( )

+ +
+
+ +
+
s
f f
s
f f
s
t s f
n
j
n
j
n
j
n
j 1
1 1
1
1
,

Ta sai phn phng trnh (8.38) (8.39) thnh hai phng trnh i s
phi tuyn tnh:
0
2
1 1 1
=
+
+ + +
x
Q Q
x
Q Q
t
Z Z
B
j j j j j j
j (8.40)
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

266
( )
0
1
2
1
2
2
1
2
2
1 1
1
2
1
1
1
1
1
1
2
2
1 1
2
2
1
2
2
1
2
1
1
2
2
1
=
+
+
+ +
+
+
+
+
+
+
+
+ +
+
+ +
+
+
j j
n
j
n
j
n
j
n
j
n
j
n
j
j j j j
j
j j
n
j
n
j
j j
K
Q AQ
K
Q AQ
Q Q
K
A
Q Q
K
A
g
x
Z Z
x
Z Z
A g
A
Q
A
Q
x A
Q
A
Q
x t
Q Q

(8.41)
Vi
( )
( )
( )
j j
n
j
n
j
j B B B B B +
+ + =
+
+ +
+ 1
1
1 1
1
1
2
1
2

( )
( )
( )
j j
n
j
n
j
j A A A
2
1
A A
2
1
2
1 1
1
2
+
+ + =
+
+ +
+

Sau : phng trnh (8.40)-(8.41) c chuyn sang dng delta-
( )
n
j
n
j j
f f f =
+1
v tuyn tnh ho thnh:
( ) 1 ,..., 2 , 1
6 1 4 1 5 4 3
2 1 1 1 1
=
= +
= + + +
+ +
+ +
N j
f Z f Q f Z f Q f
f z Q f z Q f
j j j j j j j j j
j j j j j j j
(8.42)
Trong (8.42) cc h s cn cha cc hm n. Cho N im tnh, ta s nhn
c 2N-2 phng trnh dng (8.42) vi 2N n s l
j
Q ;
j
Z
( ) N j ,..., 2 , 1 = . H ny c b tc thm hai phng trnh l hai iu kin
bin v c gii lp, ngha l tnh cc h s
,... ,
2 1 j j
f f
vi gi thuyt
cc hm n -
j
Q ;
j
Z - c gi tr bit no . Sau khi gii (8.42) tm
hm n cc h s c tnh li. Qu trnh lp dng li khi sai s gia hai
ln tnh khng vt mt s epsilon. Thng thng ngi ta gii theo
phng php truy ui. y l mt phng php kh hu hiu gii h
phng trnh i s c cc h s tp trung trn 5 ng cho xung quanh
ng cho chnh.

267
8.2.2. Giai phng trnh lan truyen chat
Phng php ng c trng
Trong phng php gii ny phng trnh vn ti cht (8.25) c bin i
thnh:
+
C
x
C
D
x
C
u
t
C
.
2
2
(8.43)
Trong :
( )
A
Q
u + = 1 ;
v - cc h s ca s hng ngun;
( ) t x C , : l nng cht ti trung bnh mt ct; D: l h s phn tn dc;
A: l din tch mt ct ngang; : l h s hiu chnh vn tc. Dc theo
ng c trng dt u dx . = , phng trnh (8.43) c vit li nh sau:
+
= C
x
C
D
dt
dC
.
2
2
(8.44)
gii phng trnh ny cn bit gi tr bin ti mi nhnh v cc gi tr
ban u ti N mt ct trong nhnh ( ) ) ,..., 2 , 1 ( , 0 N i C t C
i
= = . Cc gi tr
ny c th xp x da trn s liu o hoc tnh ton trng thi dng khi lp
li tnh ton trong mt s chu k triu. Khi dng chy t bin vo min
tnh ton th nng ti bin phi cho l hm s ca thi gian; ngc li
khi dng chy ra th b qua qu trnh khuch tn ti bin v gi tr lc ny
c th tnh t m hnh. Ngoi ra, nng ti mt ct p st v tr hp lu
cn c thm iu kin: khi hng dng chy hng n v tr hp lu th
nng c th khc nhau; khi hng dng chy ra khi hp lu th nng
s bng nhau. Do , phng trnh cn bng nng ti im hp lu
s c vit nh sau:

=
JR
i
i
JV
j
j
V
j
n
Q
C Q
C
R
(8.45)
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

268
Trong :
V
j
Q v
j
C tng ng l lu lng v nng ti cc dng vo
hp lu;
R
i
Q v
n
C tng ng l lu lng v nng ti cc dng ra
khi hp lu; JV l s nhnh knh c dng chy hng n hp lu; JRl
s nhnh knh c dng chy hng ra khi hp lu.
Nhiu chuyn gia Vit Nam s dng phng php phn r Marchuk
(1980). Ni dung ca phng php ny l trong mt bc thi gian
t phng trnh c gii theo hai bc lin tip: trc tin, gii
phng trnh ti bng phng php ng c trng; sau mi gii
phng trnh khuch tn.
Bc 1: Gii phng trnh ti:
= +
C
x
C
u
t
C
. (8.46)
Nghim ca phng trnh ny dc theo ng c trng dt u dx . = vi
0 > c dng:

( ) ( )

= t f t x f exp . ,
0
(8.47)
Trong :
0
f - nng ti chn ng c trng ( lp thi gian trc
t n t = . )
Bc 2: Gii phng trnh khuch tn:

2
2
x
C
D
t
C
(8.48)
S dng phng php sai phn hu hn gii phng trnh (8.48). Khi
nghim ca phng trnh (8.48) s l nghim ca phng trnh (8.45).
Phng php th tch hu hn
Phng trnh vn ti c vit di dng bo ton:

S A
x
C
DA QC
x t
AC
=
(8.49)
Cc bc gii phng trnh vn ti c tin hnh nh sau:
1. Phng trnh phn r cho mt ct bn trong nhnh knh.

269

j+1/2 j-1/2
j-1
j+1
x
j

j
x
j-1

x
j

Hnh 8-7. Th tch kim sot
Phng trnh (8.48) c sai phn theo thi gian cho thi im n+1/2 v
sau c tch phn trn th tch kim sot xj (hnh 8.7) nh sau:
( ) ( ) [ ] ( ) ( )
2 / 1
2 / 1 2 / 1
1
+
+
+
= +
n
j j j j
n
j
n
j
j
S x Flux Flux AC AC
t
x
(8.50)
Hay:
( ) [ ] ( ) ( )
2 / 1
2 / 1 2 / 1
1 1 +
+
+ +
= + +
n
j j j j
n
j
n
j
n
j j
n
j
j
S x Flux Flux C A A C A
t
x
(8.51)
Trong :

n
j
n
j j
C C C =
+1
(8.52)
( )
2 / 1
2 / 1
2 / 1
+
+
+

=
n
j
j
x
C
DA QC Flux
(8.53)
Thnh phn Flux c tnh:
( )
j j E
j
P
cd j cd c j cd c j
A C A C A Flux
0
1 2 / 1
. . + =
+ +
(8.54)
vi
C
l trng s thi gian;
j j E
j
P
cd cd cd
A A A
0
va , - l cc h s. Thay (8.54)
vo (8.52) v sp xp li cc s hng, c:
=
+ +
+

+
+

1
1
1
. . .
1 1
j cd C j cd C cd C
n
j
j
j cd C
C A C A A A
t
x
C A
j P
j
E
j
P j E

( )
1
0 0
1 2 / 1
=
+ +
j j
Acd Acd C A A
t
x
S x
n
j
n
j
n
j
j n
j j
(8.55)
Ngoi ra :
( ) [ ]
2 / 1
2 / 1
+
+
+ =
n
j C
n
i
q sC r A S ( ) [ ]
2 / 1
2 / 1 2 / 1 2 / 1
+
+ + +
+ + =
n
j C j
n
j
n
j
n
j
n
j
q C C s r A
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

270
Hay
( ) [ ]
j
n
j
n
j
n
j C
n
j
n
j
n
j
n
j
n
i
C s A q C s r A S + =
+ +
+
+ + + + 2 / 1 2 / 1
2 / 1
2 / 1 2 / 1 2 / 1 2 / 1
(8.56)
Thay (8.56) vo (8.54) v rt gn li, ta thu c phng trnh:
Src C A C A C A
j W j P j E
= +
+ 1 1
(8.57)
Vi cc h s:
( ) ( )
1
1
1
0 0
1
2 / 1
2 / 1 2 / 1 2 / 1
2 / 1 2 / 1 1
1
+ =
=
+ + +
=
=
+
+
+ + +
+ + +
j j
j P
j
E
j
P
j E
Acd Acd C A A
t
q C s r A x Src
A A
s A x A A A
t
x
A
A A
n
j
n
j
n
j
n
j C
n
j
n
j
n
j
n
j j
cd C W
n
j
n
j j cd C cd C
n
j
j
P
cd C E
(8.58)
2
m
1
J
1
1
2
2
L
1+1/2
C
Qbj
Q
k ,1+1/2
Nhnh knh k
x
k,1
x
k,1

Hnh 8-8. S nt
2. Phng trnh phn r cho nt.
Hnh 8-8 l s ca 1 nt (nt J). cho n gin trong cch trnh by,
ta gi s cc mt ct trn cc nhnh knh u c nh s bt u t s 1
v c chiu dng hng ra khi nt. Phng trnh bo ton cho nt J
di dng phn r c vit:

271
n+1
j
,1 1 1/ 2
,1 ,1 ,1 1/ 2) ,1 ,1
( C) ( )
[( ) ( ) ] ( )
j
n
j
k n n n
k k k k k Qb
k k k
W WC
t
x
AC AC Flux x S C
t
+ +
+
+ = +

(8.59)
Hay:
1 1
,1 1 1 1/ 2
,1 ,1 ,1 ,1 ,1 ,1 1/ 2 ,1 ,1
1
[ ( ) ]
[ ( ) ] ( )
j
n n n n
j j j j j
k n n n n n
k k k k k k k k Qb
k k k
W C W W C
t
x
A C A A C Flux x S C
t
+ +
+ + +
+
+ +
+ + = +

(8.60)
Vi W - th tch nt; (Flux)
k,1+1/2
thng lng cht ti qua mt kim sot
1+1/2 trn nhnh knh k. Thng lng ny cng c tnh tng t theo
cng thc (8.54) v sau khi thay vo phng trnh (8.60) a ti:
( )
( )
,1 ,1
1
,1 1 1
,1 ,1 ,2
,1 1 1/2
,1 ,1 ,1 ,1 ,1
1
p E
k k
o j
n
j k n n n n
j k cd k cd k j j j
k k
k n n n n
k k k cd k k Qb
k k
W x
C A A C A C W W C
t t t
x
A A C A x S C
t
+
+ +
+ +

+ + =

+ + +

(8.61)
Ngoi ra :
,1
,1
1/ 2
1/ 2
,1
,1
12 1/ 2 1/ 2 1/ 2
,1 ,1 ,1 ,1 ,1
12 1/ 2 1/ 2 1/ 2 12 1/ 2
,1 ,1 ,1 ,1 ,1 ,1 ,1
( )
[ ( )]
[ ( ) ]
k
k
n
n
k q
k
n n n n n
k k k k k
C
n n n n n n n
k k k k k k k
C
S A r sC qC
A r s C C q
A r s C q A s C
+
+
+ + + +
+ + + + + +
= +

= + +
= +
(8.62)
V gi thit rng nng cht ti cc mt ct ngay ti nt ca tt c cc
nhnh knh l bng nhau v bng nng cht ti nt:
C
k,1
=C
J
(8.63)
Nh vy, (8.62) dn ti phng trnh:

,2
k
p j E k
k
A C A C Src =
(8.64)
Vi cc h s:
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

272
,1
1
,1 1 1/ 2 1/ 2
,1 ,1 ,1 ,1
p
k
n
j k n n n
p k cd k k k
k
W x
A A A x A S
t t
+
+ + +

= + + +

(8.65)
,1
k E
k
E cd
A A = (8.66)
0 ,1 ,1
1
,1 1 1/2 1/2 1/2 1/2
,1 ,1 ,1 ,1 ,1 ,1 ,1 ,1
( ) [ ( ) ]
k k j
n n
j j n
j
k n n n n n n n n
k k k cd k k k k k C Qb
k k
W W
Scr C
t
x
A A C A x A r S C q C
t
+
+ + + + +

+ + + +

(8.67)
V lu rng C
k,2
l bin thin nng cht ti mt ct th 2, sau mt
ct gip nt ca nhnh knh th k. Ring ti nt p t iu kin bin
Neumann, thay cho (8.64) ta dng:

,2 ,2 ,1
n n
j k k k
C C C C = (8.68)
Phng trnh ny cng ch ra rng ti cc nt c p t iu kin bin
Neumann ch c php c mt nhnh knh ni vo.
3. Thit lp h phng trnh phn r cho mng knh.
Cho nhnh knh bt k, gi s nhnh knh k trn Hnh 8-7, t phng
trnh phn r (8.57) ta c th rt ra phng trnh cho C
2
ch theo delta
nng ti hai mt ct u v cui nhnh:

1 m 12 1 11 2
R C S C S C + + = (8.69)
iu ny c thc hin khi dng cng thc truy ui sau:

1 1 1 i 1 i
1 m 12 i 11 1 i
R C S C S C
+ + +
+ + =
+
(8.70)
Khi i=1, (8.70) thnh:

2 2 2
1 m 12 1 11 2
R C S C S C + + = (8.71)
V ta tnh c cc h s ca (7.69) l:

2 2 2
1 1 12 12 11 11
R R ; S S ; S S = = = (8.72)
Thay (8.69) vo C
k,2
trong (8.64) v lu l
L m , k J 1 , k
C C ; C C = =
vi L l tn nt pha u kia ca nhnh knh k, ta c h phng trnh
cho delta nng cht ti ti cc nt:
[ ][ ] [ ] F C . K = (8.73)

273
Phng trnh (8.73) chnh l h phng trnh phn r cho mng knh
c thu gn v nt. Trc khi gii, h phng trnh cn c b sung
iu kin bin nng cht ti p t ti nt.
4. Gii nng cht ti ti cc mt ct.
Trc tin (8.73) c gii xc nh delta nng ti cc nt. Lu
l ma trn [K] l ma trn tha nn n c lu di dng bng v gii
bng mt phng php thch hp.
Sau khi c li gii C ti nt, delta nng cht ti hai u cc nhnh
knh, C
1
v C
n
c xc nh. T (8.70) cho i=1 ta tnh c C
2
v
tip tc nh vy cho ti C
m-1
.
Gi tr ti thi im tnh n+1 c tnh theo cng thc (8.52).
8.3. GIAI $O FHUONG IPNH DONG CHAY VA IAN IPUYEN CHAI
CHOkENH$ONG
8.3.1. Phng trnh c ban
gii cc phng trnh dng chy v vn ti cht trn knh:
0
1
= +
B
q
x
Q
B t
z
(8.74)

0
2
2
= +
q U
K
Q Q
gA
x
z
gA
A
Q
x t
Q
a
(8.75)

AS
x
C
DA QC
x t
AC
=
(8.76)
trong :
t - thi gian; x - to theo chiu di sng; Z - mc nc (L); Q - lu
lng (L
3
/T);
q
- lu lng cht ti vo trn 1 n v chiu di
knh (L
2
/T); Z - mc nc so vi cao chun (L); A - din tch mt
ct t (L
2
); B - b rng mt ct t (L).
cn thit xy dng cc phn mm chuyn dng. Trn th gii a ra
cc phn mm nh vy nh Mike11.
8.3.2. ieu kien bien
H phng trnh Saint-Venant (8.74) v (8.75) c gii cho mng knh
cng vi cc iu kin bin sau:
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

274
- Ti cc nt u ngun, iu kin bin l qu trnh thi gian ca lu
lng c p t.
- Ti cc nt ca sng, iu kin bin l qu trnh mc nc theo
thi gian. Qu trnh mc nc c ly t cc hng s iu ho
ca thy triu.
Phng trnh vn ti cht (8.76) c gii cho mng knh cng vi cc
iu kin bin sau:
- Ti ni dng chy chy vo, qu trnh nng hoc qu trnh thi
gian ca lu lng khi cht ti c p t.
- Ti ni dng chy chy ra, iu kin bin Neumann ( 0 =
x
C
)
c s dng.
- Ti ni dng chy i hng theo thi gian, iu kin bin hn
hp c s dng: khi nc chy vo nng cht ti c p t;
khi nc chy ra, iu kin bin Neumann c s dng.
8.3.3. Phng phap giai phng trnh c ban
Trong phn mm chuyn nghip (Mike11, Qual2K), h phng trnh
Saint-Venant (8.74) v (8.75) c gii theo phng php sai phn hu
hn, s Preissmann, tng t s gii thiu trn.
Phng trnh vn ti cht (8.76) c gii theo phng php th tch hu
hn theo s trnh by trong mc 8.3.2.2
8.3.4. So lieu au vao mo hnh
- S mng sng: nt, mt ct, on tnh.
- S liu m t mt ct sng.
- Chiu di cc on sng.
- iu kin bin thu lc: lu lng chy vo cc nt thng ngun;
thu triu ti cc nt ca bin; nhp lu dc sng; trong tnh ton
ny thu triu c tnh t cc hng s iu ho v lu lng m
h c nc chy vo khc sng c xem xt.
- iu kin bin cht ti: nng cht ti ca nc t thng lu
chy vo; nng cht ti ngoi ca bin; ti lng cht ti vo
sng.
- Cc h s ca qu trnh bin i sinh ho cht ti.

275
- Cc mt ct in kt qu tnh.
- Thi gian tnh.
CAUHOI
1. Trnh by phng trnh vi phn ca dng chy.

2. Trnh by phng trnh vi phn lan truyn cht.
3. Trnh by cc iu kin bin, iu kin ti im hp lu hay phn lu
trong h phng trnh Saint-Venant.
4. Trnh by cc iu kin bin, iu kin ti im hp lu hay phn lu
trong phng trnh lan truyn cht.
5. Hy trnh by lc gii s phng trnh Saint-Venant.
6. Hy trnh by lc gii s phng trnh lan truyn cht.
IAIIIEUIHAMkHAO
[1]. Nguyn Ngc n v CTV. Gio trnh c lu cht. B mn C lu cht,
i hc Bch khoa TP. H Ch Minh.
[2]. L Vn Nghinh, Bi Cng Quang, Hong Thanh Tng, 2006. M hnh ton
thy vn. Gio trnh cao hc thy li. Nxb Xy dng. 2006. 162 trang.
[3]. Nguyn Tt c, 2005. M hnh ton cho dng chy v cht lng
nc trn h thng knh sng. Nxb Nng nghip. 234 trang.
[4]. Nguyn Song Giang, 2007. Bi ging m hnh cht lng nc sng.
B mn C lu cht, i hc Bch khoa TP. H Ch Minh.

MO PHONG CHAT LNG NC
BANG PHAN MEM QUAL2K

QUAL2E do Brown v Barnwell xy dng nm 1987, QUAL2K l bn ci tin
ra i 3/2006. Nhng cng trnh u tin v QUAL2 c trnh by trong ti liu
Qual I & II, Stream Water Quality, Texas Water Development Board,
Environmental Protection Agency; (1971, 1973) v sau ny c trnh by
trong cng trnh Qual2E, Enhanced Stream Water Quality Model; EPA,
Center for Exposure Assessment Modeling (1985). QUAL2E-UNCAS l
mt phin bn nng cao ca QUAL2E; n cung cp nhng kh nng
phn tch tnh khng chc chn. S ra i ca QUAL2E thc y
nghin cu ng dng cc cng c m hnh trong bi ton m phng cht
lng nc cho h thng knh sng. QUAL2K l phin bn mi nht ra
i vo thng 3/2006.
T nm 1983 Cc bo v mi trng M di s lnh o ca DiToro
pht trin phn mm mi c tn l WASP (Water Quality Analysis
Simulation; EPA) vi cc phin bn tip theo l: WASP4 (1988), WASP5
(1993), WASP6 (2001), WASP7 (2006). Trong chng ny tp trung
trnh by v c s l lun cng nh thc tin ca QUAL2K.
.1. IONG OUAN VE MO HNH OUAI2k
M hnh QUAL2K l m hnh cht lng nc sng tng hp v ton
din c pht trin do s hp tc gia trng i hc Tufts University
v Trung tm m hnh cht lng nc ca Cc mi trng M. M hnh
ny c s dng rng ri d on hm lng ti trng ca cc cht
thi cho php thi vo sng. M hnh cho php m phng 15 thnh phn
thng s cht lng nc sng bao gm nhit , BOD
5
,DO, to di
dng chlorophyl, nit hu c ( N
org
), nitrit ( N-NO
2
), nitrat (N-NO
3
-
), pht
pho hu c (P
org
), pht pho ho tan, coliform v 3 thng s khc t bin
i trong nc.
Chng 9
C|u+n 9 MO IHO!C CH^T llO!C !lOC B^!C IH^! MLM _|^l2l

277
M hnh c th p dng cho cc sng nhnh xo trn hon ton. Vi gi
thit rng c ch vn chuyn chnh ca dng l lan truyn v phn tn dc
theo hng chnh ca dng (trc chiu di ca dng v knh). M hnh
cho php tnh ton vi nhiu ngun thi, cc im ly nc cp, cc nhnh
ph v cc dng thm vo v ly ra. M hnh QUAL2E cng c th tnh
ton lu lng cn thit thm vo t c gi tr oxy ho tan theo tiu
chun.
V mt thu lc m hnh QUAL2K c th tnh ton c hai ch l
trng thi n nh v trng thi ng. trng thi n nh, m hnh c th
c s dng tnh ton nghin cu nh hng ca ti trng cht thi
(cng , cht lng v v tr) i vi cht lng nc sng v cng c
th s dng lin kt vi chng trnh ly mu thc a nhn din cc
c tnh cng v cht lng ca ti trng t cc ngun din (non-
point sources). trng thi ng, m hnh QUAL2E c th c s dng
nghin cu nh hng do s thay i kh hu hng ngy i vi cht
lng nc (xy ho tan nhit ) v cng c th nghin cu s thay i
oxy ho tan hng ngy do s h hp v tng trng ca to.
.2. $U FHAN OAN IPONG OUAI2k
Theo quan im ca phn mm QUAL2K bc u tin trong vic m
hnh ho mt h thng sng l chia h thng sng ny thnh cc on sng
(reaches), cc on sng ny l mt phn dng chy c c tnh thu lc
tng i ng nht. Mi on sng ny li c chia thnh nhiu phn t
hay phn t tnh ton (computational element) c chiu di bng nhau. Do
, tt c cc on sng c bao gm mt s nguyn cc phn t tnh ton.
C tt c 7 loi phn t tnh ton khc nhau nh sau:
- Phn t thng ngun (headwater element)
- Phn t chun hay phn t mu (standard element)
- Phn t cn ni tip (element just upstream from a junction).
- Phn t ni tip (junction element)
- Phn t cui cng trong h thng (last element in system)
- Phn t nc i vo (input element)
- Phn t nc i ra (withdrawal element)
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

278
Phn t thng ngun bt u mi nhnh sng (hay ph lu) cng nh h
thng sng chnh, v vy n l phn t tnh ton u tin trong on sng
thng lu (headwater reach).
Phn t chun l mt phn t khng c xp vo su loi phn t cn li.
Lu lng b sung (incremental) vo cho php c tt c cc phn t, i
vi phn t chun ch c dng chy vo l lu lng b sung.
Phn t loi cn ni tip l phn t cn ni tip c s dng ch mt
phn t trn tuyn chnh m n nm k ngay phn t ni tip v pha
thng ngun.
Phn t ni tip l phn t c sng nhnh (c a vo m hnh) chy vo.
Phn t cui cng trong h thng l phn t tnh ton cui cng trong h
thng sng, do ch c duy nht mt phn t loi ny.
Phn t nc i vo l phn t tip nhn ti trng cht thi v nhnh sng
khng c a vo tnh ton trong m hnh. Phn t nc i ra l phn
t t nc b ly ra (ti v tr ly nc cp).
Cc on sng (tp hp ca cc phn t tnh ton) l c s ca tt c cc
d liu a vo m hnh. Cc d liu v thu lc, hng s tc phn
ng, cc iu kin ban u, cc s liu v lu lng b sung l khng i
cho tt c cc phn t tnh ton trong mt on sng.

Hnh 9-1. S phn on ca QUAL2K trong h thng sng khng c nhnh.

279

19
18
17
16
19
18
17
16
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
20
28
27
26
21
29
20
28
27
26
21
29
12
15
14
13
12
15
14
13
8
7
6
8
7
6
9
11
10
9
11
10
24
23
22
25
HW#1
HW#2
HW#3
HW#4
(a) Sng phn nhnh
(b) Q2K phn thnh cc reach
Sng chnh
Nh
1
Trib
2
Nh
3

Hnh 9-2. S phn loi ca QUAL2K cho trng hp sng vi cc nhnh: (a) l
h thng thc, (b) l h thng c biu din trong QUAL2K.

Hnh 9-3. S phn on trong QUAL2K thnh cc phn t tnh ton
.3. CAN 8ANG IUU IUONG
Trng thi cn bng lu lng c thc hin cho mi khc (reach) sng
(Hnh 9-4)
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

280

i out i in i i
Q Q Q Q
, , 1
+ =

(9.1)
Trong :
Q
i
= lu lng ra t khc sng th i vo khc sng th i+1 (m
3
/ngy)
Q
i-1
= lu lng vo khc i t khc sng pha trn n (theo dng
chy) i-1 (m
3
/ngy)
Q
in,i
= tng lu lng chy vo khc t cc ngun im hoc ngun
din (m
3
/ngy)
Q
out,i
= tng lu lng chy ra t khc i t cc ngun im hay ngun
din (khng phi dng im) (m
3
/ngy)

Hnh 9-4. S cn bng lu lng ca khc sng i

Tng lu lng i vo khc i c tnh theo cng thc

psi npsi
in,i ps,i, j nps,i, j
j=1 j=1
= +
Q Q Q
(9.2)
Trong :
- Q
ps,i,j
l lu lng ca ngun im th j vo khc i (m
3
/ngy),
psi = tng s ngun im vo khc i
- Q
nps,i,j
= lu lng ngun din (khng phi dng im) th j vo
khc i (m
3
/ngy)
- npsi = tng s ngun din vo khc i

281
Tng lu lng i ra t khc i c tnh theo cng thc:

pai npai
out,i pa,i, j npa,i, j
j=1 j=1
Q = Q + Q

(9.3)
Trong :
Q
pa,i,j
= l lu lng t ngun im j i ra khi khc i (m
3
/ngy)
pai = tng s ngun im i ra t khc i
Q
npa,i,j
= lu lng t ngun din j i ra khi khc i m
3
/ngy)
npai = tng s ngun din i ra t khc i
Nhng ngun din v ngun ly nc ra c m hnh ho nh nhng
ngun ng. Trong Hnh 9-5 ta thy, ngun din hay ngun ly nc ra
c phn ranh gii bi nhng v tr im km bt u v kt thc ca n.
Dng chy ca n khi vo hay ra t mi khc c phn b theo trng s
chiu di - trng lng.

Hnh 9-5. Cch thc dng chy t ngun khng dng im phn b
n mt nhnh sng
.4. CAC AC INH IHUY IUC
M hnh thy lc c s dng tnh su v vn tc dng chy ti
mi khc. Q2K cho php c ba ty chn quyt nh c tnh thy lc
ca mi khc:
- Nu chiu cao ca p c nhp vo khi tu chn p s c
xem xt.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

282
- Nu chiu cao p bng 0 v h s nhm Manning (n) c nhp,
khi ty chn phng trnh Manning c my la chn.
- Nu c hai trng hp trn u bng khng, QUAL2K dng ng
cong tng quan (rating curves).
9.4.1. ap ngan song
Hnh 9-6 ch ra phng thc p ngn c th hin trong QUAL2K.

Hnh 9-6. p nc ti bin gia hai khc.
Trong :
H
i
= su ca khc (reach) v pha thng ngun so vi p (m)
H
i+1
= su ca khc v pha h ngun sau khi qua p (m)
Elev2
i
= cao so vi mc nc bin ca pha u on (m)
Elev1
i+1
= cao so vi mc nc bin ca pha cui on (m)
H
w
= cao ca p so vi elev2
i
(m)
H
d
= chnh lch gia cao so vi mc nc bin ca mt khc i
v khc i+1 (m)
H
h
= cao mc nc trn qua p (m)
B
i
= chiu rng ca mt ct ngang ca khc i (m)
B
w
= rng ca p [m]

283
i vi p c nh nhn H
h
/H
w
< 0.4, lu lng c tnh theo cng
thc

3/2
i w h
Q =1, 83B H
(9.4)
Q
i
l lu lng ra t khc trn p (m
3
/s), B
i
v H
h
n v (m)
T phng trnh (9.4) ta c:

2/3
i
h
w
Q
H =
1, 83B

(9.5)
Kt qu ny c th s dng tnh ton su ca khc sng i, v
chnh lch pha trn p

h w i
H H H + =

(9.6)
v

1 1
1 2
+ +
+ =
i i i i d
H elev H elev H (9.7)
Din tch mt ct ngang, vn tc, din tch b mt v th tch phn t i c
th c tnh nh sau:
i i i c
H B A =
,
(9.8)
,
i
i
c i
Q
U
A
=
(9.9)
i i i s
x B A =
,

i i i i
x H B V =

9.4.2. ng cong tng quan
Cc phng trnh c s dng th hin mi quan h gia vn tc, su
vi lu lng
U = aQ
b
(9.10)
H = Q

(9.11)
Trong : a,b,, l nhng h s thc nghim tng ng c xc nh t
vn tc lu lng v trng thi lu lng tng ng. Gi tr
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

284
ca vn tc v su c dng tnh din tch mt ct ngang
v chiu rng nh sau:
U
Q
A
c
=
(9.12)
H
A
B
c
=
(9.13)
Gi tr c trng ca s m b v c lit k trong Bng 9-1. Ch , tng ca
b v phi nh hn hay bng 1. Nu tng ca chng bng 1, lng sng l hnh
vung.
Bng 9-1. Gi tr c trng cho s m ca khc quanh c tnh xc
nh vn tc v su t lu lng (Barnwell et al.1989)
Phng trnh S m Gi tr c trng Phm vi
U = aQ
b
b 0,43 0,4-0,6
H = Q

0,45 0,3-0,5
9.4.3. Phng trnh Manning
Mi khc sng c l tng ho nh l mt knh c thit din hnh
thang (Hnh 9-7). Vi iu kin lu lng khng i, phng trnh
Manning c th c dng din t mi quan h gia lu lng v
su nh sau:

3 / 2
3 / 5 2 / 1
0
P
A
n
S
Q
c
=
(9.14)
- Q = lu lng (m
3
/s)
1

- S
0
= dc y (m/m)
- n = h s th (h s g gh) Manning

1
Ch : trong cng thc ny hay nhng cng thc khc m t c im thu lc, thi
gian c o bng giy. y l cch tnh ton c thc hin trong Q2K. Tuy nhin, khi
tnh cht thu lc c nh r, chng c chuyn i sang n v ngy cho ph
hp vi nhng tnh ton khc.

285
- A
c
= din tch mt ct ngang (m
2
)
- P = chu vi phn thm nc (m)

Hnh 9-7. Knh hnh thang
Din tch mt ct ngang ca knh hnh thang c tnh nh sau:

[ ]
c 0 s1 s2
A = B +0, 5(s +s )H H
(9.15)
Trong :
- B
0
= rng y (m)
- s
s1
v s
s2
= hai dc ca cnh nh trong Hnh 9-7 (m/m)
- H = su ca nhnh sng (m)
Chu vi phn b thm nc c tnh nh sau:

0
2 2
1 2
1 1
s s
P B H H
s s
= + +
+ +
(9.16)
Thay phng trnh (9.15) v (9.16) vo (9.14), khi y phng trnh (9.14)
c th dng php lp tnh su nh sau:

( )
( )
( )
2/ 5
3/ 5
1
2 2
0
1 2
3/10
0 1 2
1 1
0.5
k
s s
s s
Qn
H H B
s s
H
H
S s s B
+
=
+ +
+ +
+ +

(9.17)
Trong k = 0,1,2,...,n, n = s ln lp
Phng php hon tt khi sai s c tnh di gi tr 0,001%. Sai s c
tnh c tnh nh sau:
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

286
1
1
*
100%
k k
a
k
H H
H
+
+
=
(9.18)
Din tch mt ct ngang c th c xc nh bi phng trnh (9.15) v
sau vn tc c xc nh t phng trnh k tip

c
Q
U
A
=
(9.19)
Chiu rng trung bnh ca nhnh sng, B(m), c tnh nh sau
c A
B
H
=
(9.20)
Gi tr ca h s Manning c lit k trong Bng 9-2.
Bng 9-2. H s th (h s g gh) cho cc mt knh thng thong
(Chow et al. 1988)
Vt liu n
KNH NHN TO
B tng 0,012
Si y vi cnh lm bng
B tng 0,020
trt va 0,023
ng p ( ) 0,033
KNH SUI T NHIN
Sch, thng 0,025 - 0,04
Sch, quanh co v c c di 0,03 - 0,05
C di, vc, quanh co 0,05
Dng sui c cui 0,04 - 0,10
Nhiu cy bi v cy thn g 0,05 - 0,20
H s Manning c trng n thay i theo lu lng v su. Khi su
gim ti ni c lu lng thp, s g gh tng ng tng. Gi tr c
trng ca n nm trong khong t 0,015 (i vi nhng on knh thng

287
sut) n khong 0,15 (i vi nhng on knh g gh trong t nhin).
y l nhng gi tr tiu biu ca cc iu kin khi dng chy i qua
nhng ni c g, bi ngm. iu kin ti hn ti su nh gi cht
lng nc thng nh hn nhiu so vi su c bi ngm v g gh
tng ng c th cao hn nhiu.
9.4.4. Thac nc
Trong phn 9.4.1. tnh c cao (drop) pha trn p. Gi tr ny
c s dng tnh ton thm kh. Nhng qung ri nh vy khng
ch xut hin ti p m cng c th xut hin thc nc. (Hnh 9-8)

Hnh 9-8. Thc nc
QUAL2K tnh ton nhng cao chnh lnh nh vy cho trng hp khi
c s chnh lch gia hai cao (so vi mt nc bin) ti ranh gii ca
hai nhnh sng. i vi c hai tu chn ng cong tng quan v
phng trnh Manning, m hnh s dng phng trnh (9.7) tnh ton.
Cn ch l ri ch c th tnh c khi cao so vi mc nc bin
ti im kt thc ca khc thng dng phi cao hn ti im bt u ca
khc sng h dng k tip. iu c ngha l elev2
i
> elev1
i+1
.5. IHOI GIAN DI CHUYEN
Thi gian lu (residence time) ca mi khc c tnh nh sau:
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

288
k
k
k
V
Q
=
(9.21)
Trong :
-
k
= thi gian lu ca phn t th k (ngy)
-
V
k
= th tch ca phn t th k (m
3
) = A
c,k
x
k
- A
c,k
= din tch mt ct ngang ca phn t th k [m
2
],
- x
k
= chiu di ca phn t th k (m)
Cc thi gian ny s c s dng xc nh thi gian di chuyn dc
theo mi khc sng (c th l nhnh chnh, cng c th l mt trong s
nhnh ph). V d, thi gian di chuyn t phn t thng ngun ti h lu
ca phn t j trong mt khc sng c tnh nh sau

=
=
j
k
k j t
t
1
,
(9.22)
.6. CONG IHUC INH HE $O FHAN IAN IHEO HUONG DONG CHAY
C hai tu chn c s dng xc nh s phn tn dc i vi ranh gii
gia hai khc sng. Th nht, ngi s dng c th nhp nhng gi tr gi
nh (xp x). Nu ngi s dng khng nhp gi tr, khi cng thc thu
lc c QUAL2K s dng trong ch im lng tnh da vo tnh cht
thu lc ca knh:

2 2
i i
p,i
*
i i
U B
E = 0, 011
H U
(9.23)
Trong
E
p,i
= h s phn tn dc gia khc sng i v i+1 (m
2
/s)
U
i
= vn tc (m/s)
B
i
= chiu rng (m)
H
i
= su trung bnh (m)
U
i
*
= vn tc di chuyn (m/s), lin quan n nhng c tnh c bn sau:

i i i
S gH U =
*
(9.24)

289
Trong :
g = gia tc trng trng (= 9,81 m/s
2
)
S = dc ca knh (khng c th nguyn)
Sau khi tnh ton hay da vo gi tr E
p,i
c nhp vo, h s phn tn
c tnh nh sau

2
,
i i
i n
x U
E

= (9.25)
Sau , m hnh tnh h s phn tn E
i
(gi tr c dng trong tnh ton
m hnh) c tnh nh sau:
Nu E
n,i
<= E
p,i
, h s phn tn E
i
c t bng E
p,i
E
n,i

Nu E
n,i
> E
p,i
h s phn tn c t bng 0
i vi trng hp cui, kt qu phn tn s ln hn s phn tn vt l.
V vy, s phn tn pha trn s ln hn thc t. Cn ch i vi hu ht
nhng con sng trong trng thi dng, nh hng do gi thit ny ln
gradient nng c th b qua. Nu s khc nhau ng k, ch c mt
cch l hy chn khc c chiu di ngn hn cho phn tn s nh
hn phn tn vt l.
.7. MO HNH NHIEI O
Nh trong Hnh 9-9, s cn bng nhit gii thch s truyn nhit gia
nhng khc sng k nhau cng nh s np ti, ly nc ra khi khc, kh
quyn v bn cn ti nhng khc k nhau ny. S cn bng nhit i vi
mt khc sng c vit nh sau:
( ) ( )
+
+ + =
+
cm 100
m
cm 100
m

cm 10
m

, ,
3 6
3
,
1
'
1
'
1
,
1
1
i pw w
i s
i pw w
i a
i pw w
i h
i i
i
i
i i
i
i
i
i
i out
i
i
i
i
i
i i
H C
J
H C
J
V C
W
T T
V
E
T T
V
E
T
V
Q
T
V
Q
T
V
Q
dt
dT

(9.26)
Trong :
- T
i
= nhit khc sng i (
C)
- t = thi gian (ngy)
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

290
- E
i
= h s phn tn khi gia khc sng i v i+1 (m
3
/ ngy)
- W
h,i
= lng nhit thc t ngun im v ngun din vo trong
khc sng i (cal/ngy)
-
w
= t trng ca nc (g/cm
3
)
- C
pw
= nhit dung ring ca nc (cal/(g
0
C)
- J
h,i
= thng lng nhit kh - nc (cal/(cm
2
ngy))
- J
s,i
= thng lng nhit bn cn nc (cal/(cm
2
ngy)

Hnh 9-9. Cn bng nhit
H s phn tn khi c tnh nh sau:

( ) 2 /
1
,
'
+
+
=
i i
i c i
i
x x
A E
E (9.27)
Ch rng iu kin phn tn 0 c ng dng ti bin h lu.
Ti lng nhit thc t cc ngun c tnh nh sau:

+ =

= =
npsi
j
j npsi j i nps
psi
j
j psi j i ps p i h
T Q T Q C W
1
, , ,
1
, , , ,
(9.28)
Trong :

291
- T
ps,i,j
l nhit ngun im th j i vi khc sng i (
0
C)
- T
nps,i,j
l nhit ca ngun khng dng im i vi khc sng i (
0
C)
9.7.1. Thong lng be mat
Nh m t trong Hnh 9-10, s trao i nhit c m hnh nh l s kt
hp ca nm qu trnh

e c br an h
J J J J I J + = ) 0 ( (9.29)
Trong
I(0) = bc x mt tri sng ngn thc ti b mt nc,
J
an
= bc x kh quyn sng di thc,
J
br
= bc x sng di phn x li t nc,
J
c
= dn,
J
e
= bay hi,
Tt c thng lng u c th nguyn l cal/cm
2
/ngy
S hng bc x
S hng khng bc x
Bc x
mt tri
sng ngn
Bc x
sng di
ca kh
quyn
Bc x
sng
di ca
nc
S bay hi
v s ngng
t
S truyn
dn v s
i lu
S hp th bc x S hng ph thuc nc
Giao din
kh - nc

Hnh 9-10.Thnh phn ca s trao i nhit b mt
9.7.1.1. S bc x mt tri
M hnh ny dng tnh ton lng bc x mt tri i vo nc ti v
(L
at
) v kinh (L
lm
) ring bit trn b mt tri t. Lng ny l mt hm
ca bc x ti nh ca bu kh quyn khng kh v n b suy yu trong
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

292
qu trnh truyn dn trong kh quyn v khi b my che ph, ch c bng
rm, v s phn x.

I
0
Bc x ngoi
kh quyn

a
t

S suy gim
do khng kh
a
c

S suy gim
do my
(1-R
s
)

S phn x
(1-S
f
)

Ch c
bng rm
I(0) =

Trong
I(0) = bc x mt tri ti b mt tri t (cal/cm
2
/ngy)
I
0
= bc x ngoi bu kh quyn (ti nh ca bu kh quyn tri t)
(cal/cm
2
/ngy)
a
t
= s suy gim do khng kh
C
L
= t l bu tri b my bao ph ( che ph)
R
s
= phn phn x ( phn x)
S
f
= bng rm hiu qu (phn (t l) b che bi cy c v a hnh)
bc x ti b mt tri t.
bc x b mt tri t c tnh nh sau:
sin
2
0
0
r
W
I = (9.31)
Trong :
W
0
= hng s mt tri (1367W/m
2
hay 2823 cal/cm
2
/ngy)
r = bn knh qu o ca tri t chun ho (t l khong cch thc
gia tri t mt tri v khong cch trung bnh gia tri t mt
tri), = cao ca mt tri (radian), c tnh nh sau:

( ) cos cos cos sin sin sin
at at
L L + =
(9.32)
Trong : = nghing mt tri (radian)
L
at
= v a phng (radian)
= gc gi a phng ca mt tri (radian)
Bn knh chun ho c th c tnh nh sau:

293
2
0.017cos (186 )
1
365
y
r D
= +

(9.33)
Trong D
y
= ngy Julian (Jan. 1=1, Jan. 2=2, ...)
nghing mt tri c tnh nh sau:
2
cos (172 ) 23.45
365 180
y
D
=

(9.34)
Gc gi a phng (radian):

180
180
4

=
ime trueSolarT
(9.35)
Trong :
TrueSolarTime = localTime + eqtime 4*L
lm
60*timezone (9.36)
TrueSolarTime l thi gian mt tri c xc nh t v tr thc t
ca mt tri trong bu tri (pht)
LocalTime l thi gian a phng tnh bng pht (thi gian chun a
phng)
L
lm
l kinh a phng ( thp phn tuyt i cho bn cu Ty)
i thi gian (timezone): khong thi gian a phng tnh bng gi, l
thi gian tng i so vi mi thi gian gc (Greenwich Mean Time) (-
8gi i vi thi gian tiu chun Thi Bnh Dng; khong thi gian a
phng c chn trong bng tnh Qual2K).
Gi tr ca eqtime i din cho s khc nhau gia thi gian mt tri thc
v thi gian mt tri trung bnh, tnh bng pht.
QUAL2K s dng thut ton Meeus (1999) c thc hin bi nghin
cu bc x b mt ca NOAA
(www.srrb.noaa.gov/highlights/sunrise/azel.html) tnh ton cao ca
mt tri v eqtime, cng nh s ln mt tri mc v mt tri ln. Phng
php NOAA xc nh v tr mt tri c s dng trong Qual2K bao
gm s hiu chnh hiu ng ca khc x trong kh quyn. Phng php
tnh ton y dng xc nh v tr mt tri, eqtime, mt tri mc v
ln c (xem ti liu hng dn s dng QUAL2K).
Khong thi gian chiu sng (photoperiod) f (gi) c tnh nh sau:
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

294
f = t
ss
t
sr
(9.37)
t
ss
= thi im mt tri ln (gi)
t
sr
= thi im mt tri mc (gi)
S suy gim do kh quyn.
C nhiu phng php tnh phn b suy gim do kh quyn khi tri
quang (a
t
). C hai phng php la chn trong QUAL2K tnh a
t
:
Bras (1990)
Ryan v Stolzenbach (1972)
Ch rng m hnh bc x mt tri c chn trong bng tnh nh sng
v nhit ca QUAL2K.
Phng php Bras (1990) tnh a
t
nh sau:

m a n
t
fac
e a
1
= (9.38)
Trong n
fac
l h s dy c kh quyn, thay i trong khong xp x
2 (tri quang, trong lnh) n 4 hoc 5 (khu vc thnh ph nhiu sng).
H s phn tn phn t (scattering)(a
1
) c tnh nh sau:

1 10
a = 0,128- 0, 054log m (9.39)
m: khi lng khng kh quang hc (optical) c tnh nh sau:

-1,253
d
1
m =
sin +0,15( +3, 885)
(9.40)
d
: cao ca mt tri t ng chn tri tnh bng n v =
*(180
0
/)
M hnh Ryan v Stolzenbach (1972) tnh a
t
t cao so vi mt
nc bin ca mt t v cao ca mt tri nh sau:

5,256
288-0,0065elev
m
288
t tc
a = a

(9.41)
Trong :
- a
tc
: h s lan truyn trong kh quyn (0,70-0,91, gi tr xp x
thng c chn l 0,8).

295
- elev: cao so vi mt nc bin ca mt t (m).
Php o bc x mt tri trc tip c gi tr ti mt vi a phng. V d,
c quan nghin cu bc x b mt tch hp (ISIS) ca NOAA nhn c
d liu t nhiu trm khc nhau M (http://www.atdd.noaa.gov/isis.htm).
S la chn m hnh bc x mt tri Bras hay Ryan Stolzenbach v h s
dy c ca kh quyn hoc h s lan truyn trong kh quyn ng dng
trong cc trng hp c th cn phi c s so snh gia bc x mt tri
d bo vi gi tr o c ti mt v tr tham kho no .
S suy gim do my. S suy gim bc x mt tri do my che ph c
tnh nh sau:

2
c L
a =1- 0, 65C (9.42)
C
L
= phn bu tri b my che ph
phn x. phn x c tnh nh sau:

B
d s
A R = (9.43)
A v B l h s lin quan n che ph (Bng 9-3)
Bng 9-3. H s dng tnh phn x da trn che ph
S
u m
Tri quang Tha tht Tn mc U m
C
L
0 0,1-0,5 0,5-0,9 1,0
H s A B A B A B A B
1,18 -0,77 2,20 -0,97 0,95 -0,75 0,35 -0,45
Bng ( che). Bng l mt bin cn nhp vo trong m hnh QUAL2K.
Bng c nh ngha l phn bc x mt tri tim tng b chn bi cy
c v a hnh. Chng trnh Excel/VBA c tn Shade.xls ca
Washington Department of Ecology dng nh gi che do a hnh
v cy c ven sng. (Ecology 2003). Gi tr nhp vo ca che trung
bnh theo gi c th hin trong bng tnh che QUAL2K.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

296
9.7.1.2. Bc x sng di ca kh quyn
Thng lng ca bc x sng di t bu kh quyn chiu xung l mt
trong nhng s hng ln nht trong cn bng nhit b mt. Thng lng
ny c tnh theo nh lut Stefan-Boltzmann
( ) ( )
L sky air an
R T J + = 1 273
4
(9.44)
= hng s Stefan-Boltzmann = 11,7*10
-8
[cal/(cm
2
ngyK
4
)]
- T
air
= nhit khng kh (
C)
-
sky
= tnh pht x c hiu qu ca kh quyn (khng th nguyn)
- R
L
= h s phn x sng di (khng th nguyn)
Tnh pht x l t s gia bc x sng di t mt i tng vi bc x t
mt vt pht thi l tng ti cng nhit
H s phn x thng nh v c cho gn ng l 0,03.
M hnh bc x sng di ca kh quyn c chn trong bng tnh nh
sng v nhit ca QUAL2K. Ba phng php c chn s dng trong
QUAL2K c trng cho tnh pht x c hiu qu (
sky
) l:
Brutsaert (1982).
1/7
air
clear
a
1, 333224e
=1, 24
T

e
air
l p sut hi ca khng kh (mmHg)
T
a
l nhit khng kh (
0
K)
H s chuyn i p sut hi t mmHg thnh milibar(milibar) =
1.333224
Ap sut hi khng kh (mmHg) c tnh nh sau (Raudkivi 1979)
d
d
17,27T
237,3+T
air
e = 4, 596e
T
d
= nhit im sng (
C)
Brunt (1932). Phng trnh Brunt l mt m hnh thc nghim thng
c dng trong m hnh cht lng nc (Thomann v Mueller 1987)

297
air b a clear
e A A + =
A
a
v A
b
l h s thc nghim. Gi tr ca A
a
nm trong khong 0,5-0,7 v
gi tr ca A
b
trong khong 0,031 - 0,076 mmHg
-0,5
(c dng trong mt
phm vi rng ca cc iu kin kh quyn). QUAL2K s dng gi tr mc
nh qun bnh l A
a
= 0,6, A
b
= 0,031 mmHg
-0,5
nu chn phng php
Brunt trong bng tnh nh sng v nhit
Koberg (1964). Koberg (1964) cho rng h s A
a
trong cng thc ca
Brunt ph thuc vo c nhit khng kh v t l bc x ti ca mt tri
vi bc x khi tri quang (R
sc
). Nh trong Hnh 9-11, ng a ra hng
lot cc ng cong biu th A
a
t l thun vi T
air
v t l nghch vi R
sc

khi A
b
l hng s ( = 0,0263 milibar) (khong 0,031 mmHg
-0,5
).
a thc sau c dng trong Q2K cung cp xp x lin tc cho nhng
ng cong Koberg.
k air k air k a
c T b T a A + + =
2

Trong
3 2
k sc sc sc
a = -0, 00076437R + 0, 00121134R - 0, 00073087R + 0, 0001106
3 2
k sc sc sc
b = 0,12796842 R - 0, 2204455R + 0,13397992 R - 0, 02586655
3 2
k sc sc sc
c = -3, 25272249R + 5, 65909609R - 3, 43402413R + 1, 43052757

S hiu chnh ph hp ca a thc ny i vi nhng im mu t ng
cong ca Koberg c miu t trong Hnh 9-1. Ch gii hn trn 0,735
c ch nh cho A
a
.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

298
T l lin quan i vi s bc x khi tri quang R
sc

Nhit khng kh T
air
(
0
C)
H
n
g

s

K
o
b
e
r
g

A
a
a

p
h
n
g

t
r
n
h

B
r
u
n
t

i

v
i

b
c

x
n
g

d
i

Hnh 9-11. Cc im c ly mu t h ng cong Koberg xc nh gi tr
hng s A
a
trong phng trnh bc x sng di kh quyn ca Brunt.
Cc ng trn hnh biu din hm s c dng trong Q2K.
Trong iu kin c my, tnh pht x kh quyn c th tng do lng hi
nc tng. Nhng m my tng cao c th c hiu ng khng ng k
i vi s pht x kh quyn, nhng nhng m my tng thp hn v
dng my tng c th gy nn hiu ng quan trng. Phng php tnh ton
Koberg xc nh hiu ng do my ln tnh pht x ca bc x sng di
bng cch xc nh h s A
a
. Phng php Brunt v Brustaert xc nh
tnh pht x ca bu tri quang v khng tnh n hiu ng do my. V
vy, nu chn phng php Brunt v Brustaert th pht x kh quyn
hiu qu i vi tri nhiu my c tnh bng cch s dng kt qu tnh
t trng hp pht x khi tri quang v ng dng hm phi tuyn ca phn
b my che ph (C
L
):

2
sky clear L
= (1+0,17C ) (9.46)
S chn la m hnh sng di cn c s so snh kt qu d on vi gi
tr o ti v tr tham kho. Tuy nhin, php o trc tip him khi c thc
hin. Phng php Brustaert dng trong phm vi rng ca cc iu kin
kh quyn.

299
9.7.1.3. Bc x sng di ca nc
Bc x phn x t b mt nc c m phng theo nh lut Stefan-
Boltzmann
( )
4
273 + = T J
br
(9.47)
= tnh pht x ca nc (= 0,97)
T = nhit nc (
0
C)
9.7.1.4. S truyn dn nhit v s i lu
S truyn dn l s truyn nhit t phn t sang phn t khi vt cht c
nhit khc nhau. S i lu l s chuyn nhit xy ra do s chuyn
ng khi ca cht lng. C hai c th xut hin ti giao tip khng kh
nc v c tnh theo cng thc:
( )( )
air s w c
T T U f c J =
1
(9.48)
c
1
= h s Bowen (=0,47 mmHg/
0
C). Hm s, f(u
w
), xc nh s ph thuc
ca s truyn vo vn tc gi trn mt nc, U
w
l tc gi o mt
khong cch c nh trn b mt nc.
C nhiu h thc xc nh s ph thuc vo gi. Bras (1990), Edinger et
al (1974), v Shanahan (1984) a ra nhiu phng php khc nhau.
Mt s nh nghin cu cho rng s truyn dn/s i lu v s bay hi l
khng ng k trong trng hp khng c gi (Marciano v Harbeck,
1952), iu ph hp vi gi nh ch c nhng qu trnh dng phn t
mi gp phn vo s truyn khi v nhit m khng c gi (Edinger et al
1974). Nhng ngi khc li ch ra rng s truyn dn/s i lu v s
bay hi c th l ng k khi khng c gi (Brady Graves v Geyer 1969,
Harbeck 1962, Ryan v Harleman 1971, Helfrich 1982, v Adams, 1987).
Quan im ny sau nhn c s thun (Edinger et al, 1974), c
bit l i vi trng hp nhng vt th cha nc c nhit nc ln
hn nhit khng kh.
Brady, Graves, v Geyer (1969) ch ra rng nu nhit b mt nc m
hn nhit khng kh, phn khng kh lin k vi b mt nc s c
khuynh hng tr nn m hn v m hn phn khng kh trn chng, do
(v hai nhn t ny) s t dy c hn. Kt qu l lung khng kh
thng ng c th t c tc truyn nhit v truyn khi t mt nc
cao hn (ngay c khi khng c gi) l khi ch c s khuch tn phn t
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

300
(Edinger et al, 1974). Nhit nc trong cc vt th cha nc t nhin
thng ln hn nhit khng kh, c bit l vo ban m.
Edinger et al (1974) cho rng mi lin h do Brady, Graves v Geyer
(1969) xut da trn d liu t nhng ao lm mt c th i din cho
hu ht cc iu kin ca mi trng. Shanahan (1984) cho rng phng
trnh Lake Hefner (Marciano and Harbeck, 1952) thch hp i vi nc
t nhin c nhit nc thp hn nhit khng kh. Shanahan cng ni
rng phng trnh Ryan v Harleman (1971) c Helfrich et al (1982)
xc nh li l thch hp nht i vi nhng vt th cha nc c nhit
nc ln hn nhit khng kh. Adams et al (1987) xem xt li m hnh
Ryan v Harleman v Helfrich et al v xng cch dng d liu b
sung cho vt th cha nc c nhit nc ln hn nhit khng kh.
C ba tu chn trong bng tnh nh sng v nhit trong Q2K tnh
f(U
w
): Brady, Graves, v Geyer (1969)
2
w w
f(U ) =19, 0 +0, 95U
U
w
= tc gi ti cao 7 m (m/s).
Adams v cng s (1987).
Adams v cng s (1987) cp nht cng vic ca Ryan v Harleman
(1971) v Helfrich (1982) dn xut ra mt m hnh thc nghim ca
hm tc gi i vi nc nng, m hnh ny tnh ton cho s tng dng
i lu khi s khc nhau gia nhit thc t gia nc v khng kh (
tnh bng F) ln hn 0. Hai hm v gi ca Adams v cng s, cn
c bit nh phng php East Mesa, c thc hin trong Q2K (tc
gi trong phng trnh ny xc nh ti cao 2m). Sau y l hai s la
chn trong Q2K:
Adams 1: cng thc ny s dng hm thc nghim nh gi hiu
ng ca dng i lu gy ra bi s khc bit nhit thc t gia
nc v khng kh, v phng trnh Harbeck (1962) c dng th
hin s ng gp i vi s truyn dn/s i lu v s bay hi m
khng phi v dng i lu gy ra bi nhit thc t ca nc cao.

1/3 2 -0.05 2
w v acres,i w,mph
f(U ) = 0, 271 (22, 4 ) +(24, 2A U )
- U
w,mph
l tc gi (dm/gi)
- A
acres,i
l din tch b mt ca khc sng i (mu Anh)

301
- 0,271 hng s chuyn i n v nguyn bn ca BTU ft
-2
ngy
-1
mmHg
-
1
thnh calcm
-2
ngy
-1

Adams 2: cng thc ny s dng hm s thc nghim v s khc nhau
ca nhit thc t vi phng trnh Marciano v Harbeck (1952)
tnh s ng gp i vo s truyn dn/i lu v bay hi m khng
phi v dng i lu gy ra bi nhit thc t ca nc cao.

1/3 2 2
w v w,mph
f(U ) = 0, 271 (22, 4 ) +(17U )
Nhit thc t c xc nh nh nhit ca khng kh kh c cng
mt vi khng kh trong iu kin m t. S khc nhau v nhit
thc t gia nc v kh (
v
tnh bng F) gii thch cho sc ni ca
khng kh m pha trn b mt nc nng. S khc nhau v nhit thc
t c c tnh t nhit nc (T
wf
:
F), nhit khng kh (T

air,f
:
F),
p sut hi ca nc v kh (e
s
v e
air
: mmHg), v p sut kh quyn (P
atm

c tnh nh tiu chun p sut kh quyn 760mmHg trong Q2K)
w,f air,f
v
s atm air atm
T + 460 T + 460
= - 460 - - 460
1+0, 378e /p 1+0, 378e /p

(9.49)
Chiu cao o vn tc gi cng l mt yu t quan trng tnh s truyn
dn/s i lu v s bay hi. Q2K ni ti hiu chnh tc gi theo chiu
cao ng vi hm gi c chn trong bng tnh nh sng v nhit. Gi
tr nhp vo i vi vn tc gi trong bng tnh tc gi trong Q2K
c gi thit l c trng ca iu kin ti chiu cao 7 m pha trn mt
nc. chuyn i php o tc gi (U
w,z
: m/s) ti bt c chiu cao
no (Z
w
: m) thnh iu kin tng ng cao 7 m bng tnh tc
gi Q2K, phng trnh gi theo lut s m di y c s dng:

0,15
w wz
w
z
U = U
z

(9.50)
V d, nu d liu tc gi thu c t cao 2m, th tc gi ti
cao 7m cho u vo i vi bng tnh tc gi Q2K c c tnh bng
cch nhn tc gi o chnh xc vi h s 1,2.
9.7.1.5. S bay hi v s ngng t
Sc nng mt i do s bay hi c th hin trong nh lut Dalton
) )( (
air s w e
e e U f J = (9.51)
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

302
E
s
= p sut hi bo ho ti b mt nc (mmHg)
e
air
= p sut hi khng kh (mmHg)
p sut hi bo ho c tnh nh sau:

17,27T
237,3+T
air
e = 4.596e (9.52)
9.7.2. S truyen nhiet gia bun ay - nc
S cn bng nhit i vi lp bn y di lp nc ca khc sng i c
tnh nh sau:

i sed ps s
i s i s
H C
J
dt
dT
,
, ,
= (9.53)
T
s,i
= nhit ca lp bn y di khc sng i (
0
C)
s
= mt lp bn y (g/cm
3
)
C
ps
= nhit dung ring ca bn y [cal/(g
0
C)]
J
h,i
= thng lng nhit kh-nc [cal/(cm
2
ngy)]
J
s,i
= thng lng nhit bn y-nc [cal/(cm
2
ngy)]
H
sed,i
= dy b nh hng (hiu qu) ca lp bn cn (cm)
Thng lng t lp bn y ti nc c tnh nh sau:
( )
d
s 400 , 86
2 /
,
,
=
i si
i sed
s
ps s i s
T T
H
C J

(9.54)
S
= khuch tn ca cn do nhit (cm
2
/s)
Thuc tnh nhit ca mt vi bn y t nhin cng vi cc thnh phn c
tng kt trong Bng 9-4. Ch nhng cn nh, dng gel tm thy trong khu
vc lng ng ca h rt xp v gn bng gi tr ca nc. Nhng dng sng
chy chm th c th t n trng thi nh vy. Tuy nhin, sng thng c
khuynh hng c nhng cn th hn nh l phn cn t ct, si, . Nhng
dng vng cao, ch yu y l cui v tng.
Bng 9-4. Thuc tnh nhit i vi cn t nhin v nguyn liu
c cha cn t nhin

303
Loi vt liu Tnh dn nhit khuch tn nhit
Mu bn cn w/m/
0
C Cal/s/cm/
0
C
m
2
/s Cm
2
/s

(g/cm
3
)
C
p
[cal/(g
0
C]
C
p
[cal/(cm
3
0
C]
Bn m ly 1,82 0,0044 4,80E-0.7 0,0048 0,906
Ct 2,50 0,0060 7,90E-0.7 0,0079 0,757
Ct bn 1,80 0,0043 5,10E-0.7 0,0051 0,844
Bn 1,70 0,0041 4,50E-0.7 0,0045 0,903
Ct m 1,67 0,0040 7,00E-0.7 0,0070 0,570
Ct 23% bo
ho nc
1,82 0,0044 1,26E-0.6 0,0126 0,345
Than bn m 0,36 0,0009 1,20E-0.7 0,0012 0,717
tng 1,76 0,0042 1,18E-0.6 0,0118 0,357
t mn 75%
bo ho nc
1,78 0,0043 6,00E-0.7 0,0060 0,709
Cn h, gel 0,46 0,0011 2,00E-0.7 0,0020 0,550
Knh o
bng b tng
1,55 0,0037 8,00E-0.7 0,0080 2,200 0,210 0,460
Trung bnh
ca mu cn
1,57 0,0037 6,45E-0.7 0,0064 0,647
Nhng php
o hn hp

H, cn
ranh gii
sng - bin
0,59 0,0014
Cn h mn 3,2E-0.7 0,0033
H, ct 4,00E-0.7 0,0040
Sng, lng
ct
7,70E-0.7 0,0077
Nguyn liu
thnh phn

Nc 0,59 0,0014 1,40E-0.7 0,0014 1,000 0,999 1,000
t st 1,30 0,0031 9,80E-0.7 0,0098 1,490 0,210 0,310
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

304
t, kh 1,09 0,0026 3,70E-0.7 0,0037 1,500 0,465 0,700
Ct 0,59 0,0014 4,70E-0.7 0,0047 1,520 0,190 0,290
t, m t 1,80 0,0043 4,50E-0.7 0,0045 1,810 0,525 0,950
hoa cng 2,89 0,0069 1,27E-0.6 0,0127 2,700 0,202 0,540
Trung bnh 1,37 0,0033 6,13E-0.7 0,0061 1,670 0,432 0,632

Xem xt nhng thuc tnh thnh phn ca Bng 9-4 cho thy s c mt
ca vt th rn trong cn bn sui lm cho h s khuch tn cao hn i
vi nc hoc cn xp h. Trong QUAL2K, chng ta s dng gi tr ny
l 0,005 cm
2
/s.
Ngoi ra, nhit dung ring c khuynh hng gim theo mt . Nh vy,
tch ca hai i lng ny c chiu hng tr thnh hng s hn l s b
nhn. Tuy vy, s c mt ca vt cht rn trong cn bn sui dn n
kt qu cao hn i vi nc hay bn cn h dng gel. Trong QUAL2K,
s dng i lng ny l 0,7 cal/(cm
3
K). Cui cng, b dy cn c cho
bng 10.
.8. MO HNH INH IOAN CHO CAC FHAN IU
9.8.1. Phng trnh can bang khoi lng cho tng phan t
Nhng thnh phn c QUAL2K xem xt c trnh by trong danh
sch trong Bng 9-5
Bng 9-5. Nhng bin trng thi c m t trong m hnh.
mg/L = g/m
3

Bin K hiu n v
dn in s mhos
Rn l lng v c m
i
mgD/L
Oxy ho tan o mgO
2
/L
Nhu cu Oxy sinh ho trong phn ng nhanh c
s
mgO
2
/L

305

Hnh 9-12. Cn bng khi lng
Nhu cu oxy sinh ho trong phn ng chm c
f
mgO
2
/L
Nit hu c ho tan n
o N/L
Ammoniac n
a N/L
Nitrate (NO
3
-
) n
n N/L
Photpho hu c ho tan p
o P/L
Photpho v c p
i P/L
Sinh vt ph du a
p A/L
Thnh phn vt cht hu c m
o
mgD/L
Tc nhn gy bnh x Cfu/100mL
Cht baz Alk MgCaCO
3
/L
Tng cacbon v c c
r
Mol/L
Sinh vt y a
b
GD/m
2
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

306
Phng trnh cn bng khi lng tng qut sau y c vit cho tt c
cc phn t ca khc (tuy nhin ch tr trng hp c bit ca sinh vt
y) (Hnh 9-12)
( ) ( )
i
i
i
i i
i
i
i i
i
i
i
i
i out
i
i
i
i
i
i i
S
V
W
c c
V
E
c c
V
E
c
V
Q
c
V
Q
c
V
Q
dt
dc
+ + + + =
+

1
'
1
'
1
,
1
1

Trong : W
i
= ti lng xm nhp t thnh phn bn ngoi ln phn t i
(g/ngy hoc mg/ngy), v S
i
= ngun t sinh hay t hoi ca thnh phn
do phn ng v chuyn i ho hc (g/m
3
/ngy hoc mg/m
3
/ngy)
Ti lng bn ngoi c tnh nh sau:

= =
+ =
npsi
j
j npsi j i nps
psi
j
j psi j i ps i
c Q c Q W
1
, , ,
1
, , ,
(9.55)
Trong c
ps,i,j
l nng ca ngun im th j i vi khc i [mg/L or
g/L], v c
nps,i,j
l nng ca ngun din th j i vi khc i [mg/L hay
g/L].
Vi to y, cc thnh phn lan truyn v ti trng gm

i b
i b
S
dt
da
,
,
= (9.56)

i bN
b
S
dt
dIN
,
= (9.57)

i bP
b
S
dt
dIP
,
=
S
b,i
l ngun t sinh hay t hoi ca sinh khi to y do cc phn
ng [gD/m
2
/ngy], S
bN,i
l ngun t sinh hay t hoi ca nit to y do
cc phn ng [mgN/m
2
/ngy], v S
bP,i
= l ngun t sinh hay t hoi ca
phtpho to y do cc phn ng [mgP/m
2
/ngy].
Cc ngun t sinh hay t hoi ca cc bin trng thi c m t trn
Hnh 9-13. Qu trnh ng lng bao gm: qu trnh ho tan (ds), s thu
phn (h), s oxi ho (x), s nitrate ho (n), s kh nitrate ho (dn), s

307
quang hp (p), s phn hu/ s cht i (d), v s h hp (r). Qu trnh lan
truyn cht bao gm thm kh (re), qu trnh lng (s), nhu cu oxy cho lp
bn y (SOD), trao i bn y (se) v dng carbon v c vo bn y
(cf). Lu rng ch s x nm pha di ch s nh lng bin i t bo
trong trng thi ng yn i vi chlorophyll a (a) v trng lng kh (d)
cho thc vt ph du v to y tng ng.
dn
s
a
p
a
b
pp
c
T
o
p
i
p
o
h
r
d
s
s
s
sod cf
re
c
T
o
se
se
se
se
s
s
m
i
s
Alk
s
X
h
n
a
n
o
n
n
n
c
f
h
c
s
ox
ox
c
T
o
c
T
o
m
o
ds
r
od
r
od
r
dx
r
dx
r
nd
r
nd
r
pd
r
pd
r
nx
r
nx
r
xp
r
xp
r
px
r
px
r
xn
r
xn

Hnh 9-13. M hnh ng lng v qu trnh lan truyn cht. Cc bin trng thi
c nh ngha trong Bng 9-5.
9.8.2. Nhng phan ng c ban
9.8.2.1. Phn ng sinh ho
Phng trnh ho hc sau y c s dng biu din cho nhng phn
ng sinh ho chnh din ra trong m hnh (Stumm v Morgan 1996):
S quang hp v h hp ca thc vt
Ammonium l cht nn:
2
2 4 4 2 106 263 110 16 1 2
106 16 108 107 14
P
R
CO NH HPO H O C H O N P O H
+ +
+ + + + +
(9.58)
Nitrate l cht nn:
2
2 3 4 2 106 263 110 16 1 2
106 16 122 18 138
P
R
CO NH HPO H O H C H O N P O
+
+ + + + +
(9.59)
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

308
Qu trnh nitrat ho:

4 2 3 2
2 2 NH O NO H O H
+ +
+ + +
(9.60)
Qu trnh kh nitrate:

2 3 2 2 2
5 4 4 5 2 7 CH O NO H CO N H O
+
+ + + +
(9.61)
Cn ch rng mt s phn ng thm vo c s dng trong m hnh v
d nh lin quan n to ra iu kin pH v ammonia khng b ion ho.
Nhng vn ny s c tho lun sau trong ti liu ny.
9.8.2.2. S nh lng ho hc ca vt cht hu c
M hnh i hi cn c s nh lng ho hc cho vt cht hu c (v d
nh: thc vt v sinh vt ph du) c m t l thuyt bi ngi s dng.
Vn trnh by tip sau y c xem nh bc nh gi u tin
(Redfield et al. 1963, Chapra 1997),
100gD: 40gC: 7200mgN:1000mgP:1000mgA (9.62)
Trong gX = khi lng nguyn t X (g) v mgY = khi lng nguyn
t Y (mg). k hiu D, C, N, P v A m t theo th t cho cc i lng
sau: khi lng kh, carbon, nitrogen, phosphorus, v dip lc sc t a.
cn ch i vi trng hp ca dip lc sc t a l i lng c khong
bin i ln nht nhn gi tr trong khong t 500 2000 mgA (Laws and
Chalup 1990, Chapra 1997).
Nhng gi tr ny sau c a vo cng thc sau y tnh ton
lng t l cc cht hu c:

xy
gX
r =
gY
(9.63)
V d, khi lng nitrogen c thot ra khi 1 g khi lng kh ca cht
ph du c ho tan c th c tnh ton nh sau:
nd
7200mgN mgN
r = = 72
100gD gD

9.8.2.2.1. S pht sinh v tiu hao oxygen

309
Trong m hnh i hi phi m t tc sn sinh v tiu th oxygen. Nu
chn ammonia l cht c s tnh ton th t l sau y (da trn cng
thc (9.62)) c th c dng xc nh khi lng oxygen c to
thnh cho mi gam sinh khi c sn sinh trong sut qu trnh quang hp.

( )
( )
2 2 2
2
oca
107moleO 32gO /moleO
gO
r = = 2, 69
106moleC 12gC/moleC gC
(9.64)
Trong trng hp nitrate l cht c s, th ta c t s sau (da vo cng
thc (9.63)

( )
( )
2 2 2
2
ocn
138moleO 32gO /moleO
gO
r = = 3, 47
106moleC 12gC/moleC gC
(9.65)
Ch : cng thc (9.68) cng c s dng tnh ton nh lng ho
hc cho lng oxygen s dng cho c qu trnh h hp ca thc
vt v nhu cu oxy sinh ho nhanh.
i vi s nitrat ho, t s sau c a ra da trn cng thc (9.64)

( )
( )
2 2 2
2
on
2moleO 32gO /moleO
gO
r = = 4, 57
1moleN 14gN/moleN gN
(9.66)
9.8.2.2.2. Nhu cu oxy sinh ho gia tng do qu trnh kh nitrate
Nh trnh by trong cng thc (60), CBOD c s dng sut qu
trnh kh Nitrate
2 2
ondn
gO gO 5moleC 12gC/moleC 1gN
r = 2, 67 = 0, 00286
gC 4moleN 14gN/moleN 1000mgN mgN
(9.67)
9.8.2.3. Nhng nh hng ca nhit ln phn ng
S nh hng ca nhit ln nhng phn ng trnh by phn trc.
M hnh ph thuc c m t bi phng trnh

( ) ( )
T-20
k T = k 20 (9.68)
Trong : k(T) = tc phn ng (/ngy) ti gi tr nhit T(
0
C) v =
h s nhit ca phn ng.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

310
9.8.3. Nhng phan ng thanh phan
Nhng mi quan h bng ton hc dng m t cho cc qu trnh phn
ng khng th thy c v s tp trung ca cc bin trng thi (trnh by
trong Bng 9-5) s c trnh by trong phn sau y.
9.8.3.1. Vt cht bo tn (s)
Theo nh ngha, vt cht bo tn l thnh phn khng ph thuc vo phn
ng

s
S = 0 (9.69)
9.8.3.2. Sinh vt ph du (a
p
)
Sinh vt ph du gia tng nh vo qu trnh quang hp. Chng mt i qua
cc qu trnh h hp, cht i, v lng xung.

ap
S =PhytoPhoto - PhytoResp - PhytoDeath - PhytoSett1 (9.70)
9.3.2.1. Qu trnh quang hp
Qu trnh quang hp ca sinh vt ph du l mt hm s bao gm cc bin
l nhit , cht dinh dng v nh sng.

p p
PhytoPhoto = a (9.71)
Trong :
p
= tc quang hp ca sinh vt ph du (/ngy), c tnh
bng cng thc

( )
p gp
= k T
Np Lp
(9.72)
Trong : k
gp
(T) = tc quang hp cc i ca sinh vt ph du ti nhit
T (/ngy),
Np
= h s suy gim cht dinh dng ca sinh vt ph du (khng
c th nguyn, c gi tr t khong 0 v 1), v
Lp
= h s suy gim nh
sng cn cho quang hp ca sinh vt ph du ( khng c th nguyn, c gi
tr t khong 0 v 1).
Gii hn ca cht dinh dng. Nhng cng thc ca Michaelis-Menten
c s dng trong biu din gii hn s gia tng ca nit v phospho v
c. Gi tr thp nht c s dng tnh ton h s suy gim cht dinh
dng

311

a n i
Np
sNp a n sPp i
n + n p
= min ,
k + n + n k + p

(9.73)
Trong :
sNp
k = hng s na bo ho ca nit ( gN/Lv
sPp
k = hng s
na bo ho ca photpho ( gP/L).
Gii hn nh sng. Qu trnh gim dn ca nh sng c xem nh tun
theo nh lut Beer-Lambert,

( ) ( )
e
-k z
PAR z = PAR 0 e (9.74)
Trong PAR(z) = bc x nh sng c th dng quang hp (PAR) ti
su z pha di b mt nc (1y/ngy)
2
, v k
e
= h s mt dn ca
ngun sng (m
-1
). Gi tr PAR ti b mt nc c xem nh l gi tr
ca bc x mt tri.

( ) ( )
PAR 0 = 0, 47I 0 (9.75)
H s tt dn ca nh sng c mi quan h vi bin ca m hnh bi:

2 3
e eb i i o o p p pn p
k = k + m + m + a + a (9.76)
Trong : k
eb
= h s c bn cho s hp th nh sng ca nc v mu sc
(/m), h s a
i
, a
o
, a
p
, a
pn
l nhng hng s biu din cho s hp
th nh sng ca cc thnh phn theo th t nh sau: cht rn
v c l lng (L/mgD/m), cc thnh phn vt cht hu c
(L/mgD/m) v dip lc (L/MicrogA/m v (L/microgA)
2/3
/m).
Gi tr ca nhng hng s c cho trong Bng 9.6.
Ch : ly/ngy = langley trn ngy. Mt langley tng ng mt calorie
trn mt cm
2
. Ch rng 1 ly/ngy c mi lin h vi microE/m
2
/ngy
bng cng thc chuyn i gn ng sau: 1 microE/m
2
/s ~0.45
langley/ngy (LIC-OR, Lincoln, NE).
Bng 9.6. Gi tr ca cc h s hp th nh sng
K HIU GI TR TI LIU TRCH DN
1
0,052 Di Toro (1978)
0
0,174 Di Toro (1978)
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

312
p
0,0088 Riley (1956)
pn
0,054 Riley (1956)

Hnh 9.14. Ba m hnh s dng m t cho s ph thuc vo nh sng ca qu
trnh quang hp ca sinh vt ph du v thc vt y. im th hin s
gim mc tng trng chng li cng PAR (ly/ngy).
Trng thi na bo ho v nh sng ca sinh vt ph du (Michaelis-
Menten ):

Lp
Lp
I(z)
F =
K +I(z)

(9.77)
Trong : F
Lp
= gim mc tng trng ca sinh vt ph du do nh sng
v K
Lp
= tham s (gii hn) nh sng ca sinh vt ph du. Trong trng
hp m hnh na bo ho, tham s nh sng l mt h s na bo ho
(ly/ngy). Biu thc ny c th c kt hp vi nh lut Beer-Lambert
v kt hp vi tnh ton cho trng hp nc su, H (m), a ra c
h s lm gim nh sng ca cc sinh vt ph du.

( )
( )
e
Lp
Lp -k H
a Lp
K + I 0
1
= ln
k H K +I 0 e

(9.78)

313
Cng thc ca Smith

Lp
2 2
Lp
I(z)
F =
K + I(z)

(9.79)
Trong : K
Lp
= tham s Smith cho sinh vt ph du (ly/ngy); l bc x
nh sng m ti mc tng trng l 70,7% ca mc tng trng
cc i. Cng thc ny c th kt hp vi nh lut Beer-
Lambert v kt hp vi tnh ton cho trng hp nc su, H
(m), a ra c h s
( ) ( )
( )
( )
( )
( )
( ) ( )
e a
2
Lp Lp
Lp
2
-k H -k H
a
Lp Lp
I 0 /K + 1+ I 0 /K
1
= ln
k H
I 0 /K e + 1+ I 0 /K e

(9.80)
Theo cng thc ca Steele:

( )
( )
Lp
I z
1-
K
Lp
Lp
I z
F = e
K
(9.81)
Trong : K
Lp
= l gi tr PAR m ti s tng trng ca sinh vt ph
du l tt nht (ly/ngy). Cng thc ny c th kt hp vi nh
lut Beer-Lambert v kt hp vi tnh ton cho trng hp
nc su, H (m), a ra c h s

( ) ( )
-k H
e
Lp Lp
I 0 I 0
- e -
K K
Lp
e
2, 718282
= e - e
k H

(9.82)
9.8.3.2.2. S mt i
S h hp. S h hp ca cc sinh vt ph du c biu din nh sau ti
nng oxygen thp:

( )
rp p
PhytoResp = k T a (9.83)
Trong : k
rp
(T) = tc h hp ca sinh vt ph du ph thuc nhit
(/ngy)
Cht. S cht i ca sinh vt ph du c biu din nh mt hm bc
nht
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

314

( )
dp p
PhytoDeath = k T a (9.84)
Trong : k
dp
(T)= tc cht ca sinh vt ph du ph thuc nhit
(/ngy)
Sa lng. Qu trnh sa lng ca to c trnh by nh sau:

a
P
Phytosettl = a
H
(9.85)
Trong :
a
l tc sa lng ca sinh vt ph du (m/ngy)
9.8.3.3. Sinh vt y (ab)
Sinh vt y gia tng l nh vo qu trnh quang hp. Chng mt i l do
s h hp v cht.

ab
S = BotAlgPhoto - BotAlgResp - BotAlgDeath (9.86)
9.8.3.3.1. Qu trnh quang hp
S m t qu trnh quang hp ca sinh vt y l mt bc n gin ho
ca mt m hnh c pht trin bi Rutherford et al (1999). Qu trnh
quang hp da trn nhit , gim ca nhit v nh sng

( )
gb Nb Lb
BotAlgPhoto = C T (9.87)
Trong : C
gb
(T) = tc quang hp cc i ph thuc vo nhit
(gD/ (m
2
ngy)), fNb = h s gim cht dinh dng cho sinh
vt y (khng th nguyn v nm trong khong t 0 n 1),
v fLb = h s gim nh sng cho sinh vt y (khng th
nguyn v nm trong khong t 0 n 1)
nh hng ca nhit . Mt m hnh Arrhenius c a ra nhm xc
nh nh hng ca nhit ln quang hp ca sinh vt y,

20
( ) (20)
T
gb gb
C T C

= (9.88)
Gii hn ca dinh dng. Cng thc ca Michaelis-Menten c s
dng m t gii hn sinh trng do s hn ch ca N v P v c. Gi
tr thp nht c s dng tnh ton h s gim dinh dng

315

a n i
Nb
sNb a n sPb i
n + n p
= min ,
k + n + n k + p

(9.89)
Trong :
sNp
k = hng s na bo ho ca nit ( gN/Lv
sPp
k = hng s
na bo ho ca phospho ( gP/L).
Gii hn v nh sng: ngc li vi sinh vt ph du, gii hn ca nh sng
c xc nh bng lng ca PAR n y ca ct nc. S tnh ton
ny c tnh bng nh lut Beer-Lambert (xem li cng thc (9.78))
( ) (0)
e
k H
I H I e
= (9.90)
Cng nh i vi sinh vt ph du, c ba m hnh m phng nh hng
ca nh sng ln s quang hp ca sinh vt y. Th cng thc (9.97) vo
nhng m hnh ny c h s lm gim nh sng ca sinh vt y
M hnh nh sng na bo ho

( )
( )
e
e
-k H
Lb
-k H
Lb
I 0 e
=
K +I 0 e
(9.91)
Cng thc ca Smith

( )
( )
( )
e
e
-k H
Lp
2
-k H 2
Lb
I 0 e
=
K + I 0 e
(9.92)
Cng thc ca Steele

( )
( )
-k H
e
e
Lb
I 0 e
-k H
1+
K
Lb
Lb
I 0 e
= e
K
(9.93)
Trong : K
LB
= tham s nh sng cho loi sinh vt y thch hp cho mi m
hnh.
9.8.3.3.2. S mt i do cc yu t
S h hp. S h hp ca cc sinh vt y gim dn trong iu kin nng
oxy thp.

( )
rb b
BotAlgResp = k T a (9.94)
Trong : k
rp
(T) = tc h hp ca to ph thuc nhit (/ngy)
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

316
Cht. S cht i ca to c biu din nh

dbP b
BotAlgDeath = k (T)a (9.95)
Trong : k
dp
(T)= tc cht ca to ph thuc nhit (/ngy)
9.8.3.4. Vt cht hu c
Mnh vn hay l cc ht cht hu c (POM) gia tng l nh qu trnh cht
ca thc vt. B mt i do s phn r v sa lng
mo da
S = r PhytoDeath +BotAlgDeath - DetrDiss - DetrSettl (9.96)
Trong :

( )
dt o
Detriss = k T m (9.97)
Trong : k
dt
(T) = tc phn r cc mnh vn ph thuc vo nhit
(/ngy) v

dt
o
DetrSettl = m
H
(9.98)
Trong :
dt = vn tc sa lng mnh vn (m/ngy)
9.8.3.5. Phn ng sinh ho chm CBOD (c
s
)
Nhu cu oxy sinh ho chm gia tng l do qu trnh phn gii cc mnh
vn. N b mt i l do qu trnh thu phn

cs od
S = r DetrDiss - SlowCHydr (9.99)
Trong :

( )
hc s
SlowCHydr = k T c (9.100)
Trong : k
hc
(T) = tc thu phn CBOD chm ph thuc vo nhit
(/ngy)
9.8.3.6. Phn ng sinh ho nhanh CBOD (c
f
)
Nhu cu oxy sinh ho nhanh c c l nh vo qu trnh thy phn cc
cht trong phn ng oxy sinh ho chm. N b mt i l do qu trnh oxi
ho v kh nitrate.

cf ondn
S = SlowCHydr - FastCOxid - r Denitr (9.101)

317
Trong :

( )
oxcf dc f
FastCOxid = F k T c (9.102)
Trong : k
dc
(T) = tc oxy ho nhu cu oxy sinh ho nhanh ph thuc
vo nhit (khng c th nguyn). Tham s r
ondn
l t l
tng ng lng oxy b mt trn mt lng nitrate m b
kh (phng trnh (71)). Cm t Denitr l tc kh nitrate
(microgN/L/ngy).
Ba cng thc sau y c s dng m t cho s mt dn ca oxy:
Trng thi na bo ho:

o
=
Foxrp
+o
Ksocf
(9.103)
Trong : k
socf
= hng s na bo ho cho s nh hng ca oxy ln qu
trnh oxy ho nhanh (mgO
2
/L).
Hm s m:

( )
socf
-K o
oxrp
F = 1- e (9.104)
Trong : K
socf
= h s m cho s nh hng ca oxy ln qu trnh oxy
ho nhanh (L/mgO
2
).
Trng thi na bo ho bc hai:

2
o
=
F
oxrp
2
+o
K
socf
(9.105)
Trong : Ksocf = hng s na bo ho cho nh hng ca oxy ln qu
trnh oxy ho nhanh (mgO
2
/L)
2
.
9.8.3.7. S ho tan nit hu c (n
0
)
Nito hu c ho tan gia tng nh qu trnh phn gii cht hu c. N b
mt dn do qu trnh thu phn.

no nd
S = r DetrDiss - DONHydr (9.106)

( )
hn o
DONHydr = k T n (9.107)
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

318
Trong : k
hn
(T) tc thu phn nito hu c nh mt hm ca nhit
(/ngy).
9.8.3.8. Ammonia Nitrogen (n
a
)
Nito dng ammonia gia tng l do qu trnh phn gii thu phn ca nito
hu c v h hp ca thc vt. V mt lng b mt i do qu trnh nitrate
ho v quang hp ca sinh vt ph du:
na na nd na ap
nd ab
S =DONHydr +r PhytoResp+r BotAlgResp-NH4Nitrif -r P PhytoPhoto
-r P BotAlgPhoto
(9.108)
Tc nitrate ho ammoniac c tnh ton theo cng thc

( )
oxna n a
NH4Nitrif = F k T n (9.109)
Trong : K
n
(T) = hng s tc nitrate ho nit ammoniac ph thuc
nhit (/ngy) v F
oxna
= gim qu trnh do hm lng
oxy thp (khng c th nguyn). gim hm lng oxy
c m phng bng cng thc (106) n (108) vi s ph
thuc vo oxy c biu din bng tham s K
sona
.
H s P
ap
v P
ab
theo th t l h s u tin cho ammonium l ngun cung
cp nit cho sinh vt ph du v sinh vt y.
( )( ) ( )( )
( )( ) ( )( )
a hnxp
a n
ap
hnxp a hnxp n a n hnxp n
a n a hnxb
ab
hnxb a hnxb n a n hnxb n
n k
n n
P = +
k + n k + n n + n k + n
n n n k
P = +
k + n k + n n + n k + n
(9.110-9.111)
Trong : k
hnxp
= h s u tin ca sinh vt ph du i vi ammonium
(mgN/m
3
) v k
hnxb
= h s u tin ca sinh vt y i vi ammonium
(mgN/m
3
).
9.8.3.9. Amonia khng dng ion ho
M hnh tnh ton cho lng ammonia tng. Trong nc, lng ammonia
tng bao gm hai dng: ammonium dng ion, NH
4
+
v dng ammonia
khng phi ion l NH
3
. ti pH thng (6 n 8), hu ht lng ammonia
tng nm dng ion (NH
4
+
). Tuy nhin, ti mc pH cao hn, dng
ammonia khng phi l ion (NH
3
)s chim u th hn hn. Lng NH
3
c tnh bng cng thc

319

au u a
n = F n (9.112)
Trong : n
au
l nng NH
3
(microgN/L) v F
u
= t l dng NH
3
trn
lng ammonia tng, c tnh theo cng thc

u
-pH
a
1
F =
1+10 /K
(9.113)
Trong : K
a
= hng s cn bng ca phn ng phn ly ammonia, hng s
ny c s ph thuc vo nhit nh sau

a
a
2729, 92
pK = 0, 09018+
T
(9.114)
Trong : T
a
l nhit tuyt i (K) v pK
a
= -log
10
(K
a
).
9.8.3.10. Nitrate nitrogen (n
n
)
Nitrate nitrogen gia tng l do qu trnh nitrate ho t ammonia. N b mt
i do qu trnh kh nitrate v quang hp ca thc vt
( ) ( )
ni 4 na ap nd ab
S = NH Nitrif - Denitr - r 1- P PhytoPhoto-r 1-P BotAlgPhoto (9.115)
Tc kh nitrate c tnh bng cng thc
( ) ( )
n dn oxdn
n T k F 1 Denitr = (9.116)
Trong : K
dn
(T) = h s tc qu trnh kh nitrate ph thuc nhit
(/ngy) v F
oxdn
= h s nh hng ca s thiu oxy ln qu trnh kh
(khng th nguyn) v c m t bng cng thc (106) n cng thc
(108) th hin mi quan h gia oxy v tham s K
sona
.
9.8.3.11. Qu trnh ho tan photpho hu c (p
o
)
S ho tan photpho hu c gia tng do qu trnh phn hy thnh phn hu
c. N gim i do s thu phn.

po pd
S = r DetrDiss - DOPHydr (9.117)
Trong :

( )
hp o
DOPHydr = k T p (9.118)
Trong : k
hp
(T) = tc thu phn photpho ph thuc vo nhit
(/ngy).
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

320
9.8.3.12. Photpho v c (p
i
)
Photpho v c gia tng do s thy phn ca photpho hu c v s h hp
ca thc vt. Photpho v c b mt i thng qua qu trnh quang hp thc
vt:
pi pa pd pa pd
S =DOPHydr +r PhytoResp+r BotAlgResp-r PhytoPhoto-r BotAlgPhoto (9.119)
9.8.3.13. Cht rn l lng (m
i
)
Cht rn l lng b mt do s sa lng
mi
S = -lnorgSettl
Vi

i
i
InorgSettl = m
H
(9.120)
Vi v
i
= vn tc sa lng ca cht rn l lng v c [m/ngy].
9.8.3.14. S ho tan oxy (o)
Oxy ho tan gia tng do qu trnh quang hp thc vt. Oxy b mt i thng
qua qu trnh oxy ho, nitrat ho v s h hp ca thc vt.
o oa od oc on
oa od
S = r PhytoGrowth +r BotAlgGrowth - r FastCOxid- r NH4Nitr
- r PhytoResp- r BotAlgResp+OxReaer
(9.121)

( ) ( ) ( )
a s
OxReaer = k T o T, elev - o (9.122)
Trong : Vi k
a
(T) = nhit -ph thuc h s thng thong[/ngy],
o
s
(T,elev) = nng bo ha ca oxy [mgO
2
/L] nhit , T,
v cao tng ng so vi mt bin, elev.
9.8.3.14.1. S bo ho oxy
Cng thc sau c dng biu din s ph thuc ca mc bo ha ca
oxy vo nhit (APHA 1992)
( )
5 7
s
2
a a
10 11
3 4
a a
1, 575701 10 6, 642308 10
lno T, 0 = -139, 34411+ -
T T
1, 243800 10 8, 621949 10
+ -
T T

(9.123)

321
Trong 0
s
(T,0) = nng bo ca oxy ha tan trong nc tinh khit 1
atm [ mgO
2
/L] v T
a
= nhit tuyt i [K] vi T
a
= T + 273,15.
S nh hng ca cao c tnh bi

( )
( )
( )
s
lno T,0
s
o T, elev = e 1- 0, 0001148 elev (9.124)
Vi elev = cao so vi mc nc bin [m ].
9.8.3.14.2. Cng thc lm thong
T kt qu nghin cu ta thu c h s lm thong c quy nh bng
cho sn. Nu khng c quy nh th c th tnh bng mt trong cc cng
thc sau:
OConnor-Dobbins:

( )
0,5
a
1,5
U
k 20 = 3, 93
H
(9.125)
Owens-Gibbs:

( )
0,67
a
1,5
U
k 20 = 5, 32
H
(9.126)
Churchill:

( )
a
1,85
U
k 20 = 5, 026
H
(9.127)
Vi U = vn tc dng chy [ m/s] v H = su [m].
M hnh thm kh cng c th tnh ni suy da trn m hnh c sp
t sn sau khi pht trin s bi Covar (1976) (Hnh 9.15)
- Nu H < 0,61 m, s dng cng thc Owens-Gibbs.
- Nu H >0,61 m v H >3,45 U
2,5
, s dng cng thc OConnor-
Dobbins.
- Cc trng hp khc, s dng cng thc Churchill.
y l s tham kho khi la chn php ni suy tnh theo t l ca bng
QUAL2K.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

322

9.8.3.14.3. nh hng ca yu t iu khin cu trc ln Oxygen
Oxygen vn chuyn trong cc sng sui lun b nh hng bi yu t iu
khin do cu trc chng hn chn, p, ca cng v thc nc (Hnh
9.16). Butts v Evans (1983) n lc m t s thay i ny v a
ra cng thc sau:

( )( )
d d d d d
r =1+0, 38a b H 1- 0,1H 1+0, 046T (9.128)
Vi r
d
= h s thiu ht trc v sau p, H
d
= s khc nhau v cao so
vi mc nc bin [m] khi tnh vi cng thc (7), T = nhit bc hi
(
o
C) v a
d
v b
d
l h s hiu chnh cho cht lng nc v loi p. Gi
tr ca nhng h s ny c tm tt trong bng 7.

Hnh 9.16. Dng nc chy qua con sng c iu chnh cu trc.
Hnh 9.15. Tc lm thong
[/ngy] t l nghch vi su
v vn (Covar 1976).

323
Bng 9.7. H s gi tr s dng d bo nh hng ca p
n s thng thong ca dng nc.
(a) H S CHT LNG NC
Trng thi nhim a
d
Nng 0,65
Va phi 1,0
Nh 1,6
Sch 1,8
(b) H S CA LOI P
Loi p b
d
Dt rng c mi iu 0,70
Dt rng mi xen k 0,80
Dt rng b mt dc 0,60
Dt rng b mt dc thng 0,75
Dt rng b mt cong 0,45
Trn rng b mt cong 0,75
Mi nhn mt dc thng 1,00
Mi nhn b mt dc
Ca cng 0,05
S cn bng khi lng ca kh oxy da vo cu trc c vit nh sau
( )
'
out,i o,i '
i i-1 i i
i-1 i i i+1 i o,i
i i i i i
Q w
do Q Q E
= O - O - O + o - o + +S
dt V V V V V
(9.129)
Vi o
i-1
= l nng oxygen vo on (mgO
2
/L), trong

s,i-1 i-1 '
i-1 s,i-1
d
o - o
o = o -
r
(9.130)
9.8.3.15. Mm bnh (x)
Mm bnh ph thuc vo tc cht v s sa lng
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

324

x
S = -PathDeath - Pathettl (9.131)
9.8.3.15.1. S cht
Tc nhn gy bnh l do cht t nhin v nh sng ( Chapra 1997). S
cht ca mm bnh khi khng c nh mt tri c m phng ging nh
ph thuc nhit phn hy v mc cht do nh sng da trn nh
lut Beer Lambert.

( )
( )
( )
e
-k H
dx
e
I 0 24
PathDeath = k T x + 1- e x
k H
(9.132)
Vi K
dx
(T) = tc ngng cht ph thuc nhit [/ngy].
9.8.3.15.2. Sa lng
S sa lng tc nhn gy bnh c i din bi
x
H
v
Pathettl
x
= (9.133)
vi v
x
= tc sa lng ca tc nhn gy bnh [m/ngy].
9.8.3.16. pH
Trng thi cn bng di y, cn bng v khi lng v in tch chi
phi bi carbon v c ( Stumm and Morgan 1996 ),

- +
3
1
*
2 3
2- +
3
2
-
3
+ -
w
* - 2-
T 2 3 3 3
- 2- - +
3 3
HCO H
K =
H CO
CO H
K =
HCO
K = H OH
c = H CO + HCO + CO
Alk = HCO + 2 CO + OH - H

(9.134-9.138)
Vi K
1
, K
2
v K
w
l hng s acid, Alk = tnh kim [ eqL
-1
], H
2
CO
3
*
= tng
carbon dioxide ho tan v acid carbonic, HCO
3
-
= bicarbonate ion, CO
3
2-
=
carbonate ion, H
+
= hydronium ion, OH
-
= hydroxyl ion, v c
T
= tng nng
carbon v c c [mole /l].

325
Ch rng tnh kim c tnh trn n v eq/L cho nhng tnh ton ni
suy. Khi nhp vo hoc xut d liu ra, th tnh bng n v mgCaCO
3
/L.
Mi quan h gia hai i lng ny nh sau:

( ) ( )
3
Alk mgCaCO /L = 50, 000 Alk eq/L (9.139)
Hng s cn bng c hiu chnh theo nhit bi cng thc
Harned v Hamer (1993):
( )
w 10 a a
a
4787, 3
pK = +7,1321log T +0, 010365T - 22, 80
T
(9.140)
Plummer v Busenberg (1982):
1 a a a
2
a
logK =-356,3094-0,06091964T +21834,37/T +126,8339logT
-1,684,915/T
(9.141)
Plummer v Busenberg (1982):

2 a a
2
a a
logK = -107, 8871 - 0, 03252849T + 5151, 79/T
+ 38, 92561logT - 563, 7139/T
(9.142)
H thng ca nm php tnh ng thi (138) (142) v s lng cho nm
n: [H
2
CO
3
*
], [ HCO
3
-
], [CO
3
2-
], [OH
-
] v {H
+
}. Khi xem xt Stumm v
Morgan (1996), mt cch tnh tan hiu qu c th bng cch kt hp cc
php tnh (138), (139) v (141) xc nh gi tr Stumm v Morgan
(1996)
2
+
O 2
+ +
1 1 2
H
=
H + K H + K K

(9.143)
+
1
1 2
+ +
1 1 2
K H
=
H +K H + K K

(9.144)
1 2
2 2
+ +
1 1 2
K K
=
H + K H + K K

(9.145)
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

326
Vi
0
,
1
, v
2
= cc phn nh ca tng carbon v c trong carbon
dioxide, bicarbonate v carbonate, mt cch ring r. Cng thc (9.140),
(9.142), (9.148) v (9.149) c th tng hp tnh ton thnh

( )
+
w
1 2 T
+
K
Alk = + 2 c + - H
H

(9.146)
Do , gii quyt vn gim pH cn xc nh nghim l nng H
+

trong phng trnh sau:

( )
( )
+ +
w
1 2 T
+
K
f H = + 2 c + - H - Alk
H

(9.147)
Vi pH c tnh bng

+
10
pH = -log H

(9.148)
.. FHAN MEM ENVIMO2k UNG DUNG GI$ MO FHONG CHAI
IUONG NUOC kENH $ONG

Hnh 9-17. Cc bc t ng ha x l s liu trong phn mm ENVIMQ2K.

327
Mc d QUAL2K l mt sn phm ni ting trong lnh vc m phng cht
lng nc knh sng nhng n c mt nhc im l khng ng dng
GIS. Bn cnh qu trnh t ng ho tnh ton theo cc kch bn gp
nhiu kh khn. Chnh v vy nhm tc gi thuc Phng Geoinformatics,
Vin Mi trng v Ti nguyn thuc i hc Quc gia TP. HCM xy
dng phn mm ENVIMQ2K kt hp th mnh v tnh ton ca QUAL2K
v kh nng ng dng GIS cng nh t ng ho tnh ton ca cc phn
mm ENVIM truyn thng. Phn mm ENVIMQ2K phin bn 1.0 ra i
thng 9/2007. Cu trc ca chng trnh ny c trnh by trn Hnh 9-17.
9.9.1. Nhap thong tin cho cac oi tng tham gia tnh toan mo phong
i vi phn mm ENVIMQ2K, cc i tng qun l chnh ca chng
trnh l: cc ngun thi, cc im nhy cm cn gim st c bit. Trong
ENVIMQ2K xem xt bn loi i tng thi nc thi vo cc ngun
thi: khu dn c; nh my v khu cng nghip; cc cnh ng xung quanh
lu vc sng; v mt s knh rch vo sng Th Tnh.
Phn ny s hng dn cch nhp thng tin cho ba loi i tng trn.
9.9.1.1. Cch nhp thng tin c bn cho cc ngun thi
Thng tin v cc ngun thi bao gm tn ngun thi, m t a im, v tr
u v cui ca ngun thi tnh t u ngun on sng ang xt, ta
X, Y ca ngun thi v loi ngun thi (ngun thi im hay ngun thi
phn tn). Cu trc bng c th hin hnh di y

Hnh 9-18 Cu trc bng Ngun thi
Giao din than thin ca EVNVIMQ2K gip ngi s dng c th d
dng dn d liu sao chp t mt bng d liu dng Word hay Excel. T
d liu c cung cp, cc bn c th lm nh sau:
- Copy d liu trong bng ngun thi c cung cp
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

328

Hnh 9-19. Nhp thng tin cho cc ngun thi copy d liu t file Word
- M chng trnh ENVIMQ2K ln, v trong d liu c cung cp
khng c d liu ct ghi ch nn c th lm n i ct ghi ch bng
cch a chut vo u ct ghi ch, gi v r chut ko tiu ct
xung pha di hng tiu .

Hnh 9-20. Nhp thng tin cho cc ngun thi - n i mt ct thng tin
trong mt bng ca ENVIMQ2K
Ct ghi ch c n i

329

Hnh 9-21 Nhp thng tin cho cc ngun thi - Ct thng tin c n
- Lc ny, nhn t hp phm Ctrl + V dn d liu t bng Word
vo bng ENVIMQ2K.
D liu sau khi dn c dng nh sau:

Hnh 9-22 Nhp thng tin cho ngun thi d liu sau khi nhp
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

330
9.9.1.2. Cch nhp d liu mi trng cho cc ngun thi
Thng tin v cc i tng pht sinh ngun thi (bn i tng) gm cc thng
tin chung v cc i tng (tn, v tr, din tch v.v) v nu r ngun thi m
i tng nc thi vo (ct Ngun thi). Cu trc bn bng thng tin
c lit k di y.
Bng
thng tin
Khu dn
c

Bng
thng tin
nh my
v khu
cng
nghip

Bng
thng tin
v cc
ngun
thi nng
nghip

Bng
thng tin
v cc
knh
rch
vo on
sng
ang xt


331
Tng t nh i vi bng ngun thi, ngi s dng c th copy d liu
t bng d liu trong file word dn vo cc bng thng tin ang xt. V
d i vi bng Dn c
- Copy d liu t bng Dn c trong file word:

Hnh 9-23. Nhp thng tin cho i tng pht sinh ngun thi
Copy d liu t file word
- Du i cc ct khng c d liu (ct Hnh nh v Ghi ch)
- Nhn Ctrl + V dn d liu vo bng thng tin ca ENVIMQ2K.
Thng tin sau khi dn thnh cng

Hnh 9-24. Nhp thng tin cho i tng pht sinh ngun thi
Nhp thnh cng
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

332
9.9.2. Cach nhap thong tin cho cac iem nhay cam
Tng t nh i vi cc bng trn, ngi s dng c th copy d liu t
bng d liu trong file word dn vo cc bng thng tin ang xt. Cc
bc c th nh sau:
- Copy d liu t bng im nhy cm trong file word:

Hnh 9-25. Nhp thng tin cho im nhy cm copy d liu t file word
- Nhn Ctrl + V dn d liu vo bng thng tin ca ENVIMQ2K.
Thng tin sau khi dn thnh cng

Hnh 9-26. Nhp thng tin cho im nhy cm nhp thnh cng

333
9.9.3. Cach tao iem t ong t mot d lieu dang iem
ENVIMQ2K chy m hnh ch yu trn lp Ngun thi v th hin mt
cch trc quan ln bn , do , phi to c d liu GIS ca lp
Ngun thi. Ngoi ra, theo di din bin cht nhim ti mt s v tr
c bit cn quan tm, cn phi to d liu GIS cho lp im nhy cm.
Trong cc phin bn ca ENVIM, ngi s dng c th to im t ng
trn bn t cc bng d liu c sn thuc tnh ta X, Y. Cch to
im t ng s c hng dn ngay sau y, ly v d cho lp Ngun
thi.
Bc 1: To mt lp mi trn nn biu , t tn l Ngun thi,
bng cch:
- R chut n gc phi ca bn hin th ca s iu khin
lp bn .

Hnh 9-27. To im t ng Bc 1.1
- Click phi chut vo ca s iu khin lp bn , chn To lp
mi
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

334

Hnh 9-28 To im t ng Bc 1.2

- Mt lp mi c to
ra, mc nh vi tn l
Lp mi. Click phi
chut vo lp mi ny,
chn Thng tin
- Mt lp mi c to
ra, mc nh vi tn l
Lp mi. Click phi
chut vo lp mi ny,
chn Thng tin
- Bng thng tin v
lp bn c hin
th. Ngi s dng
sa tn lp mi
thnh Ngun thi
ng thi chn lp
Ngun thi trong
mc Bng thng
tin

335

- Sau lu li d liu v thot khi ca s.

Quay li bn nn, lc ny trn ca s iu khin lp bn , lp mi
c thit lp d liu v c i tn thnh lp Ngun thi.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

336

Bc 2: t lp Ngun thi l lp chnh sa
Cng c to im t ng ch p dng c i vi nhng lp bn
ang l lp chnh sa. Do , to im t ng cho lp Ngun thi, c
th thit lp lp Ngun thi thnh lp chnh sa bng cch chn tn lp
ngun thi trong danh sch cc lp bn c lit k phn Lp chnh
sa thanh trng thi ca chng trnh.



337
Bc 3: Thc hin to im t ng
Sau khi lm xong cc bc trn, click chut vo biu tng trn
thanh cng c v thc hin to im t ng. Ch trc khi lm phi
kim tra xem trong bng thng tin v ngun thi c d liu cha.

Chng trnh s hin th thng bo khi vic to im thnh cng.

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

338
ng thi trn nn bn cng xut hin s im ngun thi tng ng.
Nu mun, ngi s dng c th thc hin i biu tng im bng
cch:
Chn biu tng trn thanh cng c v.

Trn ca s Thuc tnh Symbol va hin ra, chn kiu biu tng, mu
biu tng v kch thc mong mun, sau click chut vo nt Chp
nhn.

339

Lc ny, biu tng cc im Ngun thi c i nh mong mun.

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

340
9.9.4. Nhap so lieu cho kch ban tnh toan
Vic to ra cc kch bn chy m hnh gip so snh v nh gi mc
nhim do cc ngun thi gy ra trn sng Th Tnh. Trong bi tp ny,
trc mt ra bn kch bn, cho tnh hnh pht trin trong hin ti v
ra vin cnh pht trin trong tng lai trong ma kh v ma ma, tng
ng c nh s th t kch bn 1, kch bn 2, kch bn 3, kch bn 4.
Chui s liu ca tng kch bn c lit k y trong bi tp.
nhp s liu ca mt kch bn vo chng trnh, ngi s dng lm
theo cc bc sau:
Vo menu S liu/ Kch bn

Hnh 9-39. Nhp s liu cho kch bn tnh ton Bc 1
Trong bng s liu kch bn va hin ra, chn biu tng thm mt
dng thng tin mi.



341
Nhp tn cho kch bn.

Sau , click i chut vo dng kch bn m cc bng thng tin kch
bn.
Cc thng tin v kch bn bao gm thng tin chung, thng tin v thng s
kch bn, t l lp y khu cng nghip, mc thi trung bnh cng nghip,
nng cht thi cng nghip, s liu nng nghip, mc thi nng nghip,
lu lng v nng cc knh rch vo sng, v cc s liu v khu dn
c. Cc thng tin ny c lit k thnh tng mc ring bit trong bi
tp.

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

342
Tng t nh cc bng d liu khc trong chng trnh, cc s liu trong
kch bn c th c thm vo bng cch sao chp v dn vo t mt bng
d liu thuc file Word hoc file Excel.
Di y l mt v d cho bng nng cht thi cng nghip.
a d liu t bng d liu file Word sang bng nng cht thi
cng nghip ca kch bn, ngi s dng cn lm cc bc sau:
Qut chn d liu v nng cht thi cng nghip ca kch bn tng
ng trong bng d liu cung cp, click phi chut chn copy.

M ca s thng tin v kch bn, click chut chn mc Nng cht thi
ca KCN (nh my), trn bn phm bm t hp phm Ctrl + V dn d
liu vo bng.

343

D liu sau khi dn c dng nh sau:

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

344
Lm tng t i vi cc bng khc ca kch bn c c mt chui s
liu y cho kch bn.
9.9.5. Cach chay chng trnh ENVIMQ2K va xay dng bao cao t ong
9.9.5.1. La chn cc thng s v chy m hnh
chy m hnh ENVIMQ2K, ngi s dng click chut vo biu tng
trn thanh cng c m hnh.

Hnh 9-46. La chn thng s chy m hnh Bc 1
Ca s m hnh Qual2K bc 1 c hin th. Ngi s dng chn
kch bn trong khung Chn kch bn, sau click chut vo nt
tip tc.

Ch :

345
i vi kch bn 2 v 4 hai kch bn vo ma ma, ngi s dng ch
vo Bng Thng tin sng (menu Thng tin/ Sng) sa thng s lu lng
sng li l 40,04

ca s M hnh Qual2K Bc 2, ngi s dng chn ngun cn
tnh ton. Theo mc nh ca chng trnh, c 4 ngun nhim vo
sng Th Tnh u c chn tnh ton nh hng. b i nh hng
ca ngun no, ngi s dng click chut vo vung pha trn, bn tri
ca s tng ng vi tn ngun tng ng. Sau click chut vo nt
tip tc.

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

346
Ca s M hnh Qual2K Bc 3 lit k li cc thng s v ngun thi
v cc thng tin lin quan n ngun thi, gip ngi s dng xem li v
c th chn hoc b chn nhng ngun thi mong mun.

Sau khi xem li ton b cc thng s, ngi s dng click chut vo
nt chng trnh bt u chy m hnh.
Thanh tin trnh chy m hnh s c hin th.

Sau khi vic chy m hnh hon tt, ngi s dng ty chn tng ng
trong thng bo hin ra.

347

V click chut vo nt thng bo tip theo.

Lc ny, kt qu tnh ton nhim c hin th trc quan trn nn sng
Th Tnh, vi mc nh ca chng trnh: mu nhng ni c nng
cht nhim cao nht, mu xanh nhng ni c nng cht nhim
thp nht.

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

348
9.9.5.2. Hiu chnh kt qu th hin m hnh
ENVIMQ2K tnh ton pht tn trn sng cho 11 thng s nhim.
thy c s phn b ca cc cht khc trn sng, ngi s dng c th
hiu chnh kt qu th hin m hnh bng cch:
Click chut vo biu tng trn thanh cng c chy m hnh.

Hnh 9-55. Hiu chnh kt qu th hin m hnh Bc 1
Ca s hiu chnh kt qu chy m hnh c hin th.


349
Ngi s dng la chn thng s cn th hin.

La chn mu sc th hin

C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

350
La chn vic th hin gi tr ln bn

V click chut vo nt khi hon tt.

Phn b cht nhim s c th hin ln bn nh chn.

351

Hnh 9-61. La chn thng s chy m hnh kt qu hiu chnh
9.9.6. Xay dng bao cao tong hp
9.9.6.1. Xem kt qu chy mo hnh
xem kt qu chy m hnh, ngi s dng click chut vo biu tng
trn thanh cng c m hnh.
Ca s Kt qu chy m hnh s hin th, gm nhiu nhm thng s trnh
by trong cc trang khc nhau.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

352

Hnh 9-62. Xem kt qu chy m hnh Bc 1
Trang thng tin m hnh

Trang cc thng s m hnh

353

Trang nng ti cc im nhy cm.

Trang tng hp gm cc thng s v nng cc cht, lu lng cc
ngun thi, .v.v..
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

354

Trang th th hin gi tr cht nhim dc trn sng so snh vi tiu
chun Vit Nam. Ngi s dng c th chn thng s khc trong danh
sch cc thng s nhim biu v thng s hin th, khi thng
tin cc trang cn li cng thay i theo.


355
9.9.6.2. To bo co t ng
Bo co kt qu chy m hnh th hin cc kt qu trnh by trong ca s
kt qu chy m hnh. Khi ngi s dng thay i cch th hin trong ca
s ny (thay i thng s nhim th hin trn biu , b bt ct, b bt
ngun thi, .v.v...), bo co s cp nht cc thay i .
to bo co sau khi chy m hnh, ngi s dng c th click chut
vo nt trn bt k trang no ca ca s Kt qu chy m
hnh.

Hnh 9-68. To bo co Bc 1
Bo co s hin th, gm tt c cc thng s cn thit v m hnh c ty
chn.
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

356

Hnh 9-69. To bo co Bc 2
Xem nng nhim ti mt im trn m hnh
Ngi s dng c th xem nng cht nhim ti mt im bt k trn
m hnh bng cch:
Click chut vo biu tng trn thanh cng c m hnh.

Hnh 9-70. Xem nng cht nhim ti mt im Chn cng c
Sau click chut vo v tr mun xem nng trn m hnh.

357

Hnh 9-71. Xem nng cht nhim ti mt im Kt qu th hin
Ta im va click chut v nng cht nhim ti im s c
hin th ni click chut.
9.9.6.4 Xa m hnh
Ngi s dng c th xa m hnh bng cch:
Click chut vo biu tng trn thanh cng c m hnh.

Hnh 9-72. Xa m hnh Bc 1
Click chut vo nt hp thoi hin ra k tip.

Hnh 9-73. Xa m hnh Bc 2
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

358
.10. 8AI IAF UNG DUNG FHAN MEM ENVIMO2k MO FHONG CHAI
IUONG NUOC kENH $ONG DO NHIEU NGUON XA IHAI
Bi tp 9.1.To ra cc ngun thi trn sng Th Tnh theo Bng 9-8 di
y (nhp thng tin v to d liu dng GIS)
Bng 9-8. Danh mc cc ngun thi ra sng Th Tnh
TT
Tn ngun
thi
Ngun
pht
sinh
V tr
u
(km)
V tr
cui
(km)
Loi Ta X Ta Y
1 NTSH001 Khu dn
c x
Long
Nguyn
20,05 Ngun
im
670978,05 1233299,09
2 NTSH002 Khu dn
c th
trn M
Phc
14,13 Ngun
im
674197,62 1230587,87
3 NTSH003 Khu dn
c x An
in
7,79 Ngun
im
674407,98 1225597,82
4 NTSH004 Khu dn
c X
Thi Ha
5,82 Ngun
im
675085,79 1224288,95
5 NTSH005 Khu dn
c x
Tn nh
2,94 Ngun
im
677072,46 1222559,38
6 NTSH006 Khu dn
c x
Ph An
2,86 Ngun
im
676932,22 1222465,89
7 NTCN001 Nh my
m cao
su Long
Ha
18,53 Ngun
im
671978,18 1232904,65
8 NTCN002 Nh my
m cao
su Ph
Bnh
17,69 Ngun
im
672739,66 1233033,48

359
9 NTCN003 Cty chn
nui
nng lm
i Loan
17,08 Ngun
im
673297,70 1233004,50
10 NTCN004 Cty giy
Tn
Quang
Pht
16,68 Ngun
im
673663,89 1232874,51
11 NTCN005 Cty m
cao su
Hip
Thnh
16,51 Ngun
im
673833,26 1232862,68
12 NTCN006 NM m
cao su
Phng
Nam
16,27 Ngun
im
674006,24 1232667,27
13 NTCN007 NM
nc M
Phc
15,44 Ngun
im
674358,34 1231946,75
14 NTCN008 KCN M
Phc 1
14,89 Ngun
im
674321,39 1231427,59
15 NTCN009 KCN M
Phc 2
13,74 Ngun
im
674048,05 1230253,45
16 NTCN010 KCN M
Phc 3
10,99 Ngun
im
673891,44 1228451,36
17 NTCN011 KCN
Thi Ha
8,85 Ngun
im
674606,05 1226717,89
18 NTCN012 NM giy
Tn nh
4,85 Ngun
im
675903,92 1223996,68
19 NTCN013 NM giy
Thun
An
4,24 Ngun
im
675990,43 1223516,30
20 NTCN014 NM giy
ng
Tin
4,21 Ngun
im
676028,93 1223421,82
21 NTCN015 NM giy
Vnh C
3,98 Ngun
im
676205,55 1223307,80
22 NTCN016 NM 3,85 Ngun 676336,49 1223310,44
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

360
nc Tn
nh
im
23 NTCN017 KCN
Tn nh
2,36 Ngun
im
676781,11 1222257,24
24 NTNN001 Cnh
ng 1
20,88 20,05 Ngun
phn
tn
672528,88 1232985,74
25 NTNN002 Cnh
ng 2
16,98 14,13 Ngun
phn
tn
673249,49 1229044,03
26 NTNN003 Cnh
ng 3
13,25 12,4 Ngun
phn
tn
674407,02 1227881,13
27 NTNN004 Cnh
ng 4
12,3 10 Ngun
phn
tn
674502,16 1225658,49
28 NTNN005 Cnh
ng 5
9,87 8,56 Ngun
phn
tn
674482,82 1224478,38
29 NTNN006 Cnh
ng 6
7,02 2,1 Ngun
phn
tn
675877,97 1223884,15
30 NTKR001 Rch Th
Tnh
18,56 Ngun
im
671994,67 1232807,89
31 NTKR002 Sui B
Lng
16,12 Ngun
im
674039,60 1232424,49
32 NTKR003 Rch
Bn Trc
9,87 Ngun
im
674648,91 1227520,27
33 NTKR004 Sui Can 2,4 Ngun
im
676700,59 1222133,56
Bi tp 9.2. Nhp thng tin cho cc i tng thi vo cc ngun thi trn
Khu dn c (Bng 9-9)

361
Bng 9-9. Thng tin lin quan ti khu dn c sng trn
lu vc sng Th Tnh
STT Tn ngun thi
Din tch
(ha)
Loi khu
dn c
Ngun
1 Khu dn c x Long Nguyn 74,62 Nng thn NTSH001
2 Khu dn c th trn M
Phc
20,96 Nng thn NTSH002
3 Khu dn c x An in 34,28 th NTSH003
4 Khu dn c X Thi Ha 38,18 Nng thn NTSH004
5 Khu dn c x Tn nh 19,9 Nng thn NTSH005
6 Khu dn c x Ph An 15,93 th NTSH006
Khu cng nghip v nh my (Bng 9-10)
Bng 9-10. Danh sch nh my v khu cng nghip c x thi
xung sng Th Tnh
STT CSSX V tr
Din
tch
(ha)
T l lp
y
Ngun
1 Nh my
m cao su
Long Ha
X Long Nguyn,
Huyn Bn Ct -
Tnh Bnh Dng
16,2 100% NTCN001
2 Nh my
m cao su
Ph Bnh
X An in, Huyn
Bn Ct - Tnh
Bnh Dng
21,6 100% NTCN002
3 Cty chn
nui nng
lm i
Loan
Th trn M Phc,
Huyn Bn Ct -
Tnh Bnh Dng
5,4 100% NTCN003
4 Cty giy
Tn Quang
Pht
X An in, Huyn
Bn Ct - Tnh
Bnh Dng
16,2 100% NTCN004
5 Cty m cao Th trn M Phc, 7,2 100% NTCN005
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

362
su Hip
Thnh
Huyn Bn Ct -
Tnh Bnh Dng
6 NM m
cao su
Phng
Nam
Th trn M Phc,
Huyn Bn Ct -
Tnh Bnh Dng
10,8 100% NTCN006
7 NM nc
M Phc
Th trn M Phc,
Huyn Bn Ct -
Tnh Bnh Dng
82,8 100% NTCN007
8 KCN M
Phc 1
Th trn M Phc,
Huyn Bn Ct -
Tnh Bnh Dng
390 96% NTCN008
9 KCN M
Phc 2
Th trn M Phc,
Huyn Bn Ct -
Tnh Bnh Dng
799 80% NTCN009
10 KCN M
Phc 3
Th trn M Phc,
Huyn Bn Ct -
Tnh Bnh Dng
890 70% NTCN010
11 KCN Thi
Ha
X Thi Ha,
Huyn Bn Ct -
Tnh Bnh Dng
200 70% NTCN011
12 NM giy
Tn nh
X Tn nh,
Huyn Bn Ct -
Tnh Bnh Dng
10,8 100% NTCN012
13 NM giy
Thun An
X Tn nh,
Huyn Bn Ct -
Tnh Bnh Dng
1,8 100% NTCN013
14 NM giy
ng Tin
X Ph An, Huyn
Bn Ct - Tnh
Bnh Dng
9 100% NTCN014
15 NM giy
Vnh C
X Ph An, Huyn
Bn Ct - Tnh
Bnh Dng
3,6 100% NTCN015
16 NM nc
Tn nh
X Tn nh,
Huyn Bn Ct -
Tnh Bnh Dng
313,2 100% NTCN016

363
17 KCN Tn
nh
X Tn nh,
Huyn Bn Ct -
Tnh Bnh Dng
150 70% NTCN017
Cc knh rch (Bng 9-11)
Bng 9-11. Danh mc cc knh rch vo sng Th Tnh
STT Tn ngun thi V tr Ngun
1 Rch Th Tnh Trc khi vo h Th Tnh, di nh
my m cao su Long Ha
NTKR001
2 Sui B Lng Trn nh my nc M Phc, di
cng ty m cao su Phng Nam
NTKR002
3 Rch Bn Trc Di KCN M Phc 3 NTKR003
4 Sui Can Di KCN Tn nh NTKR004
Cc cnh ng
Bng 9-12. Danh mc cc knh rch vo sng Th Tnh
STT Tn ngun thi Ngun
1 Cnh ng 1 NTNN001
2 Cnh ng 2 NTNN002
3 Cnh ng 3 NTNN003
4 Cnh ng 4 NTNN004
5 Cnh ng 5 NTNN005
6 Cnh ng 6 NTNN006

Bi tp 9.3. To ra hai im gim st cht lng nc (cc im nhy
cm) trn sng Th Tnh
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

364
Bng 9-13. Danh sch cc im gim st cht lng nc
STT
TN
IM
NHY
CM
X Y
V
TR
(KM)
A IM
1 im
nhy cm
1
674297,75 1231931,32 15,44 Nh my nc
M Phc
2 im
nhy cm
2
676306,31 1223247,80 3,85 Nh my nc
Tn nh
Bi tp 9.4. a ra cc kch bn tnh ton cho sinh vin thc hin
Kch bn 1: Ma kh nm 2007
Tt c cc thng s l bnh thng.
Kch bn 2: Ma ma nm 2007
Lu lng sng v knh rch tng ln 30%. Cc thng s cn li khng
i.
Kch bn 3: Ma kh nm 2015:
Tiu chun cp nc tng.
Cc nh my v cc khu cng nghip u x l nc thi t tiu chun
loi B.
Cc khu cng nghip u c lp y.
Dn s cc khu dn c tng ln.
90% ngi dn nng thn v 100% ngi dn th dng b t hoi.
Hiu qu x l ca b t hoi tng.
Kch bn 4: Ma ma nm 2015:
Lu lng sng v knh rch tng ln 30%. Cc thng s tng t ma
kh nm 2015.
S liu c th cho cc kch bn c trnh by trong Bng 9-14 di y

365
Bng 9-14. Cc kch bn pht trin kinh t x hi lu vc sng Th Tnh
Thng s kch bn
Tiu chun cp nc
(lt/ngi.ngy)
T l ngi dn dng
b t hoi (%)
Loi khu
dn c
Kch bn
1 + 2
Kch bn
3 + 4
Kch bn
1 + 2
Kch bn
3 + 4
Nng thn 100 210 70 90
th 150 140 85 100

T l lp y khu cng nghip
T l lp y (%)
Tn KCN
Kch bn
1 + 2
Kch bn
3 + 4
NM m cao su Long Ha 100 100
NM m cao su Ph Bnh 100 100
Cty chn nui nng lm i Loan 100 100
Cty giy Tn Quang Pht 100 100
Cty m cao su Hip Thnh 100 100
NM m cao su Phng Nam 100 100
NM nc M Phc 100 100
KCN M Phc 1 96 100
KCN M Phc 2 80 100
KCN M Phc 3 70 100
KCN Thi Ha 70 100
NM giy Tn nh 100 100
NM giy Thun An 100 100
NM giy ng Tin 100 100
NM giy Vnh C 100 100
NM nc Tn nh 100 100
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

366
KCN Tn nh 70 100

Mc thi trung bnh cng nghip
Kch
bn
1 + 2
Kch
bn
3 + 4
Mc thi trung bnh
48 53

Nng cht thi cng nghip
Gi tr
KCN (nh my) Thng s
Kch
bn
1 + 2
Kch
bn
3 + 4
NM m cao su Long Ha Nhit (
o
C) 37 37
NM m cao su Ph Bnh Nhit (
o
C) 37 37
Cty chn nui nng lm i
Loan Nhit (
o
C) 29 29
Cty giy Tn Quang Pht Nhit (
o
C) 27 27
Cty m cao su Hip Thnh Nhit (
o
C) 33 33
NM m cao su Phng Nam Nhit (
o
C) 37 37
NM nc M Phc Nhit (
o
C) 29 29
KCN M Phc 1 Nhit (
o
C) 30 30
KCN M Phc 2 Nhit (
o
C) 30 30
KCN M Phc 3 Nhit (
o
C) 30 30
KCN Thi Ha Nhit (
o
C) 31 31
NM giy Tn nh Nhit (
o
C) 32 32
NM giy Thun An Nhit (
o
C) 28 28
NM giy ng Tin Nhit (
o
C) 28 28
NM giy Vnh C Nhit (
o
C) 25 25
NM nc Tn nh Nhit (
o
C) 25 25

367
KCN Tn nh Nhit (
o
C) 26 26
NM m cao su Long Ha
TSS (Cht rn l lng)
(mg/l)
450 87,56
NM m cao su Ph Bnh
TSS (Cht rn l lng)
(mg/l)
400 96,81
Cty chn nui nng lm
i Loan
TSS (Cht rn l lng)
(mg/l)
1500 96,59
Cty giy Tn Quang Pht
TSS (Cht rn l lng)
(mg/l)
550 95,39
Cty m cao su Hip Thnh
TSS (Cht rn l lng)
(mg/l)
150 89,05
NM m cao su Phng Nam
TSS (Cht rn l lng)
(mg/l)
550 88,86
NM nc M Phc
TSS (Cht rn l lng)
(mg/l)
32 99,39
KCN M Phc 1
TSS (Cht rn l lng)
(mg/l)
46 92,33
KCN M Phc 2
TSS (Cht rn l lng)
(mg/l)
45 93,80
KCN M Phc 3
TSS (Cht rn l lng)
(mg/l)
50 96,23
KCN Thi Ha
TSS (Cht rn l lng)
(mg/l)
60 94,40
NM giy Tn nh
TSS (Cht rn l lng)
(mg/l)
180 85,77
NM giy Thun An
TSS (Cht rn l lng)
(mg/l)
210 90,50
NM giy ng Tin
TSS (Cht rn l lng)
(mg/l)
230 87,30
NM giy Vnh C
TSS (Cht rn l lng)
(mg/l)
145 88,48
NM n c Tn nh
TSS (Cht rn l lng)
(mg/l)
29,5 93,67
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

368
KCN Tn nh
TSS (Cht rn l lng)
(mg/l)
80 90,93
NM m cao su Long Ha DO (Oxy ho tan) (mg/l) 0,2 0,2
NM m cao su Ph Bnh DO (Oxy ho tan) (mg/l) 0,2 0,2
Cty chn nui nng lm
i Loan DO (Oxy ho tan) (mg/l)
0,2 0,2
Cty giy Tn Quang Pht DO (Oxy ho tan) (mg/l) 0,3 0,3
Cty m cao su Hip Thnh DO (Oxy ho tan) (mg/l) 0,2 0,2
NM m cao su Phng Nam DO (Oxy ho tan) (mg/l) 0,3 0,3
NM nc M Phc DO (Oxy ho tan) (mg/l) 5,6 5,6
KCN M Phc 1 DO (Oxy ho tan) (mg/l) 1,6 1,6
KCN Thi Ha DO (Oxy ho tan) (mg/l) 1,7 1,7
NM giy Tn nh DO (Oxy ho tan) (mg/l) 0,2 0,2
NM giy Thun An DO (Oxy ho tan) (mg/l) 0,4 0,4
NM giy ng Tin DO (Oxy ho tan) (mg/l) 0,4 0,4
NM giy Vnh C DO (Oxy ho tan) (mg/l) 0,7 0,7
NM nc Tn nh DO (Oxy ho tan) (mg/l) 5,8 5,8
KCN Tn nh DO (Oxy ho tan) (mg/l) 1,5 1,5
NM m cao su Long Ha
BOD
5
(BOD
5
(20
o
C) )
(mg/l)
450 41,66
NM m cao su Ph Bnh
BOD
5
(BOD
5
(20
o
C) )
(mg/l)
500 47,49
Cty chn nui nng lm
i Loan
BOD
5
(BOD
5
(20
o
C) )
(mg/l)
3000 47,25
BOD
5
(BOD
5
(20
o
C) )
(mg/l)
300 48,11
BOD
5
(BOD
5
(20
o
C) )
(mg/l)
100 44,56

369
BOD
5
(BOD
5
(20
o
C) )
(mg/l)
150 43,32
NM nc M Phc
BOD
5
(BOD
5
(20
o
C) )
(mg/l)
8 41,19
KCN M Phc 1
BOD
5
(BOD
5
(20
o
C) )
(mg/l)
30 45,75
KCN M Phc 2
BOD
5
(BOD
5
(20
o
C) )
(mg/l)
35 47,81
KCN M Phc 3
BOD
5
(BOD
5
(20
o
C) )
(mg/l)
35 48,69
KCN Thi Ha
BOD
5
(BOD
5
(20
o
C) )
(mg/l)
40 44,38
NM giy Tn nh
BOD
5
(BOD
5
(20
o
C) )
(mg/l)
195 42,86
NM giy Thun An
BOD
5
(BOD
5
(20
o
C) )
(mg/l)
200 44,12
NM giy ng Tin
BOD
5
(BOD
5
(20
o
C) )
(mg/l)
290 42,99
NM giy Vnh C
BOD
5
(BOD
5
(20
o
C) )
(mg/l)
170 43,37
NM nc Tn nh
BOD
5
(BOD
5
(20
o
C) )
(mg/l)
7,5 45,05
KCN Tn nh
BOD
5
(BOD
5
(20
o
C) )
(mg/l)
40 48,70
NM m cao su Long Ha N (Nit hu c) (mg/l) 15 15
NM m cao su Ph Bnh N (Nit hu c) (mg/l) 23 23
Cty chn nui nng lm
i Loan N (Nit hu c) (mg/l)
30 30
Cty giy Tn Quang Pht N (Nit hu c) (mg/l) 10 10
Cty m cao su Hip Thnh N (Nit hu c) (mg/l) 8 8
NM m cao su Phng Nam N (Nit hu c) (mg/l) 12 12
NM nc M Phc N (Nit hu c) (mg/l) 0,06 0,06
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

370
KCN M Phc 1 N (Nit hu c) (mg/l) 14 14
KCN M Phc 2 N (Nit hu c) (mg/l) 14,5 14,5
KCN M Phc 3 N (Nit hu c) (mg/l) 12 12
KCN Thi Ha N (Nit hu c) (mg/l) 10 10
NM giy Tn nh N (Nit hu c) (mg/l) 4 4
NM giy Thun An N (Nit hu c) (mg/l) 6,5 6,5
NM giy ng Tin N (Nit hu c) (mg/l) 5 5
NM giy Vnh C N (Nit hu c) (mg/l) 6 6
NM nc Tn nh N (Nit hu c) (mg/l) 0,09 0,09
KCN Tn nh N (Nit hu c) (mg/l) 7 7
NM m cao su Long Ha
N-NH
4

(Amoniac (tnh theo N) )
(mg/l)
18 8,01
NM m cao su Ph Bnh
N-NH
4

(mg/l)
22 9,81
Cty chn nui nng lm
i Loan
N-NH
4

(mg/l)
35 9,76
N-NH
4

(mg/l)
11 9,33
N-NH
4

(mg/l)
8 8,58
N-NH
4

(mg/l)
15 9,51
NM nc M Phc
N-NH
4

(mg/l)
0,05 9,38
KCN M Phc 1
N-NH
4

2 9,60

371
(mg/l)
KCN M Phc 2
N-NH
4

(mg/l)
3 8,62
KCN M Phc 3
N-NH
4

(mg/l)
2 8,61
KCN Thi Ha
N-NH
4

(mg/l)
10 9,40
NM giy Tn nh
N-NH
4

(mg/l)
8 8,22
NM giy Thun An
N-NH
4

(mg/l)
7 9,40
NM giy ng Tin
N-NH
4

(mg/l)
5 9,25
NM giy Vnh C
N-NH
4

(mg/l)
6 8,82
NM nc Tn nh
N-NH
4

(mg/l)
0,025 9,16
KCN Tn nh
N-NH
4

(mg/l )
6 8,72
NM m cao su Long Ha
T-N (Tng nit)
(mg/l)
30 28,90
NM m cao su Ph Bnh
T-N (Tng nit)
(mg/l)
20 28,73
Cty chn nui nng lm
i Loan
T-N (Tng nit)
(mg/l)
70 20,14
T-N (Tng nit)
(mg/l)
10 28,44
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

372
T-N (Tng nit)
(mg/l)
13 18,75
T-N (Tng nit)
(mg/l)
12 23,78
NM nc M Phc
T-N (Tng nit)
(mg/l)
0,006 27,65
KCN M Phc 1
T-N (Tng nit)
(mg/l)
2 17,28
KCN M Phc 2
T-N (Tng nit)
(mg/l)
2 27,58
KCN M Phc 3
T-N (Tng nit)
(mg/l)
3 20,84
KCN Thi Ha T-N (Tng nit) (mg/l) 40 21,09
NM giy Tn nh
T-N (Tng nit)
(mg/l)
40 22,16
NM giy Thun An
T-N (Tng nit)
(mg/l)
25 26,14
NM giy ng Tin
T-N (Tng nit)
(mg/l)
18 18,63
NM giy Vnh C
T-N (Tng nit)
(mg/l)
20 17,47
NM nc Tn nh
T-N (Tng nit)
(mg/l)
0,008 27,43
KCN Tn nh T-N (Tng nit) (mg/l) 5,5 18,11
NM m cao su Long Ha
O-P (Phot pho
hu c) (mg/l)
12 12
NM m cao su Ph Bnh
O-P (Phot pho
hu c) (mg/l)
12,5 12,5
Cty chn nui nng lm
i Loan
O-P (Phot pho
hu c) (mg/l)
20 20
O-P (Phot pho
hu c) (mg/l)
1,5 1,5
O-P (Phot pho
10 10

373
hu c) (mg/l)
O-P (Phot pho
hu c) (mg/l)
13 13
NM nc M Phc
O-P (Phot pho
hu c) (mg/l)
0,04 0,04
KCN M Phc 1
O-P (Phot pho
hu c) (mg/l)
2,3 2,3
KCN M Phc 2
O-P (Phot pho
hu c) (mg/l)
2,7 2,7
KCN M Phc 3
O-P (Phot pho
hu c) (mg/l)
2,7 2,7
KCN Thi Ha
O-P (Phot pho hu c)
(mg/l)
2 2
NM giy Tn nh
O-P (Phot pho hu c)
(mg/l)
11,5 11,5
NM giy Thun An
O-P (Phot pho hu c)
(mg/l)
19,5 19,5
NM giy ng Tin
O-P (Phot pho hu c)
(mg/l)
15 15
NM giy Vnh C
O-P (Phot pho hu c)
(mg/l)
18 18
NM nc Tn nh
O-P (Phot pho hu c)
(mg/l)
0,03 0,03
KCN Tn nh
O-P (Phot pho hu c)
(mg/l)
1500 1500
NM m cao su Long Ha
I-P (Phot pho v c)
(mg/l)
5 5
NM m cao su Ph Bnh
I-P (Phot pho v c)
(mg/l)
6 6
Cty chn nui nng lm i
Loan
I-P (Phot pho v c)
(mg/l)
6 6
I-P (Phot pho v c)
(mg/l)
7,5 7,5
I-P (Phot pho v c)
4,15 4,15
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

374
(mg/l)
I-P (Phot pho v c)
(mg/l)
4,5 4,5
NM nc M Phc
I-P (Phot pho v c)
(mg/l)
0,015 0,015
KCN M Phc 1
I-P (Phot pho v c)
(mg/l)
1 1
KCN M Phc 2
I-P (Phot pho v c)
(mg/l)
2 2
KCN M Phc 3
I-P (Phot pho v c)
(mg/l)
1,7 1,7
KCN Thi Ha
I-P (Phot pho v c)
(mg/l)
3 3
NM giy Tn nh
I-P (Phot pho v c)
(mg/l)
10 10
NM giy Thun An
I-P (Phot pho v c)
(mg/l)
12 12
NM giy ng Tin
I-P (Phot pho v c)
(mg/l)
14,5 14,5
NM giy Vnh C
I-P (Phot pho v c)
(mg/l)
16 16
NM nc Tn nh
I-P (Phot pho v c)
(mg/l)
0,012 0,012
KCN Tn nh
I-P (Phot pho v c)
(mg/l)
1500 1500
NM m cao su Long Ha kim (mg CaCO
3
/l) 35 35
NM m cao su Ph Bnh kim (mg CaCO
3
/l) 32 32
Cty chn nui nng lm
i Loan kim (mg CaCO
3
/l)
40 40
Cty giy Tn Quang Pht kim (mg CaCO
3
/l) 20 20
Cty m cao su Hip Thnh kim (mg CaCO
3
/l) 30 30
NM m cao su Phng Nam kim (mg CaCO
3
/l) 30 30

375
NM nc M Phc kim (mg CaCO
3
/l) 2 2
KCN M Phc 1 kim (mg CaCO
3
/l) 10 10
3
/l) 10 10
3
/l) 10 10
KCN Thi Ha kim (mg CaCO
3
/l) 15 15
NM giy Tn nh kim (mg CaCO
3
/l) 25 25
NM giy Thun An kim (mg CaCO
3
/l) 20 20
NM giy ng Tin kim (mg CaCO
3
/l) 30 30
NM giy Vnh C kim (mg CaCO
3
/l) 20 20
NM nc Tn nh kim (mg CaCO
3
/l) 2 2
KCN Tn nh kim (mg CaCO
3
/l) 10 10
NM m cao su Long Ha pH 5,5 5,5
NM m cao su Ph Bnh pH 5,6 5,6
Cty chn nui nng lm
i Loan pH
6 6
Cty giy Tn Quang Pht pH 5,5 5,5
Cty m cao su Hip Thnh pH 5,8 5,8
NM m cao su Phng Nam pH 5,7 5,7
NM nc M Phc pH 6,5 6,5
KCN M Phc 1 pH 6,3 6,3
KCN Thi Ha pH 6,1 6,1
NM giy Tn nh pH 5,4 5,4
NM giy Thun An pH 5,6 5,6
NM giy ng Tin pH 5,6 5,6
NM giy Vnh C pH 5,5 5,5
NM nc Tn nh pH 6,5 6,5
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

376
KCN Tn nh pH 6,4 6,4

S liu nng nghip
Tn ngun thi nng
nghip
Din tch cy trng (ha)
Mc thi
(m
3
/ha.ngy)
Cnh ng 1 3731 6,15
Cnh ng 2 1048 6,15
Cnh ng 3 1714 6,15
Cnh ng 4 1909 6,15
Cnh ng 5 995 6,15
Cnh ng 6 796,5 6,15

Mc thi cc cht nng nghip
Cht
Mc thi
(kg/ha.nm)
T-N (Tng nit) (mg/l) 30
I-P (Phot pho v c) (mg/l) 1

Lu lng knh rch
Lu lng (m
3
/s)
Knh rch
Kch bn
1 + 3
Kch bn
2 + 4
Rch Th Tnh 21 27,3
Sui B Lng 14 18,2
Rch Bn Trc 19 24,7
Sui Can 32 41,6

Nng cc cht thi ti knh rch
Knh rch Cht
Nng

377

Rch Th Tnh pH 5,2
Sui B Lng pH 5,1
Rch Bn Trc pH 5,6
Sui Can pH 5,4
Rch Th Tnh kim (mg CaCO
3
/l) 4,5
Sui B Lng kim (mg CaCO
3
/l) 4,9
Rch Bn Trc kim (mg CaCO
3
/l) 19
Sui Can kim (mg CaCO
3
/l) 7,1
Rch Th Tnh I-P (Phot pho v c) (mg/l) 0,111
Sui B Lng I-P (Phot pho v c) (mg/l) 0,076
Rch Bn Trc I-P (Phot pho v c) (mg/l) 0,377
Sui Can I-P (Phot pho v c) (mg/l) 0,096
Rch Th Tnh T-N (Tng nit) (mg/l) 1
Sui B Lng T-N (Tng nit) (mg/l) 1
Rch Bn Trc T-N (Tng nit) (mg/l) 6
Sui Can T-N (Tng nit) (mg/l) 1
Rch Th Tnh
N-NH4 (Amoniac (tnh theo N))
(mg/l ) 0,017
Sui B Lng
N-NH4 (Amoniac (tnh theo N) )
(mg/l ) 0,03
Rch Bn Trc
(mg/l ) 4,99
Sui Can
(mg/l ) 0,268
Rch Th Tnh BOD
5
(BOD
5
(20
o
C) ) (mg/l ) 5
Sui B Lng BOD
5
(BOD
5
(20
o
C) ) (mg/l ) 5
Rch Bn Trc BOD
5
(BOD
5
(20
o
C) ) (mg/l ) 7
Sui Can BOD
5
(BOD
5
(20
o
C) ) (mg/l ) 7
C|a .r|n| M ||n| |a m| .ru+n

378
Rch Th Tnh DO (Oxy ho tan ) (mg/l ) 6,4
Sui B Lng DO (Oxy ho tan ) (mg/l ) 3,5
Rch Bn Trc DO (Oxy ho tan ) (mg/l ) 2,4
Sui Can DO (Oxy ho tan ) (mg/l ) 3,5
Rch Th Tnh TSS (Cht rn l lng ) (mg/l ) 14
Sui B Lng TSS (Cht rn l lng ) (mg/l ) 10
Rch Bn Trc TSS (Cht rn l lng ) (mg/l ) 28
Sui Can TSS (Cht rn l lng ) (mg/l ) 16

S liu ca khu dn c
Dn s (ngi)
Khu dn c
Kch bn 1 + 2 Kch bn 3 + 4
Khu dn c x Long Nguyn 26132 26916
Khu dn c th trn M Phc 7340 7560
Khu dn c x An in 12005 12365
Khu dn c X Thi Ha 13370 13771
Khu dn c x Tn nh 6969 7178
Khu dn c x Ph An 5578 5745

Ti lng nhim khu dn c
Hiu qu x l
ca b t hoi
%
Cht

Ti
lngg/ngi.
ngy
Kch bn
1 + 2
Kch
bn
3 + 4
BOD5 (BOD5 (20oC) ) (mg/l ) 40 65 78
TSS (Cht rn l lng ) (mg/l ) 80 50 65
N-NH4 (Amoniac (tnh theo N) ) (mg/l ) 3,5 70 85

379
T-N (Tng nit) (mg/l) 9 70 85
I-P (Phot pho v c) (mg/l) 2,5 75 90

Cou ho|

1. Trnh by s phn on trong QUAL2K.
2. Trnh by s cn bng lu lng trong QUAL2K.
3. Trnh by m hnh thu lc trong QUAL2K.
4. Trnh by m hnh nhit trong QUAL2K.
5. Trnh by m hnh tnh ton cho tng phn t trong QUAL2K
6. Hy trnh by mc tiu v nhng chc nng chnh ca ENVIMQ2K.
7. Hy trnh by cc bc t ng ho tnh ton theo chng trnh
ENVIMQ2K
8. Hy trnh by cc chc nng lm bo co trong ENVIMQ2K.
9. Hy t lm mt d n ng dng ENVIMQ2K

IAI IIEU IHAM kHAO

[1]. Chapra, S.C., Pelletier, G.J. and Tao, H. 2005. QUAL2K: A Modeling
Framework for Simulating River and Stream Water Quality, Version
2.04: Documentation and Users Manual. Civil and Environmental
Engineering Dept., Tufts University, Medford, MA.,
Steven.Chapra@tufts.edu.

M AU

Tnh cp thit ca mn hc
S pht trin nhanh chng ca cng nghip trn t nc chng ta trong
nhng nm qua lm gia tng ng k pht thi vo mi trng. Sau hn
20 nm cng nghip ha, hin i ha t nc, mi trng nc ta b
xung cp mt cch nhanh chng: t ai b xi mn, thoi ha; cht
lng cc ngun nc suy gim mnh; khng kh nhiu th, khu dn
c b nhim nng; khi lng pht sinh v mc c hi ca cc cht
thi ngy cng tng; ti nguyn thin nhin trong nhiu trng hp b khai
thc qu mc, khng c quy hoch; a dng sinh hc b e da nghim
trng; iu kin v sinh mi trng, cung cp nc sch nhiu ni
khng bo m. Vic y mnh pht trin cng nghip, dch v, qu trnh
th ha, ... ang gy p lc ln ln ti nguyn v mi trng, t cng
tc bo v mi trng nc ta trc nhng thch thc gay gt. Vn
bo v mi trng tr thnh mi quan tm su sc khng ch ca cc
nh qun l m tr thnh s quan tm ca khoa hc v cng ngh.
Trong thi gian qua c nhiu d n, ti nghin cu v nhng nh
hng ln mi trng chu nh hng trc tip t cc pht thi cng
nghip. Bn cnh nhiu cng ngh c nghin cu v trin khai
vo thc tin nhm gim thiu nhng nh hng tiu cc ln mi trng.
Ngy nay thng qua mt quyt nh mi trng khng phi ch cn
hiu v nhng tc ng trc tip do hot ng ca con ngi ln mi
trng, m cn phi hiu bit tng quan v sc kho con ngi, v li ch
kinh t, nhng qui nh cht ch ang c ln cn ang ch thng qua,
Chnh v nhng l do trn cho nn nhim v quan trng ca khoa hc v
cng ngh l phi a ra nhng nh gi, d bo s thay i cc h sinh
thi chu nh hng cc hot ng kinh t ca con ngi. Kinh nghim
ca nhiu nc pht trin trn th gii ch ra rng phng php m hnh
ha , ang v s l mt cng c mnh gip gii quyt vn trn.
C th ly v d vn nhim mi trng nc mt ang c quan tm
hin nay. Ph thuc vo dng ngun nhim, cc cht nhim i vo mi
trng bng cc con ng khc nhau. V d nh nhim nc: cht
nhim c th gia nhp t khng kh; chng c th gt ra t cc cnh ng
nng nghip chy vo sng sui, t cc loi phn bn, t nc thi bnh

2
vin, S gia nhp c th din ra lin tc (theo thi gian) hay do s x thi
t, dng ngun im hay do ngun phn b theo khng gian. Khi thc
hin m hnh ha cht lng nc cn phi m t ng thi cc qu trnh
vt l v ha sinh. Bi ton m hnh ha y l hc cch nhn thy trc
cc h qu do s can thip ca con ngi vo cc chu trnh hnh thnh t
lu cng nh bit cch ngn chn cc kt qu khng mong i.
M hnh ha mi trng l mt nhnh quan trng trong lnh vc m hnh
ha ni chung vi nhiu ng dng thc tin quan trng. Khi nghin cu
mt hin tng bt k u tin ngi ta nhn c m t nh tnh ca
vn . Trong giai on m hnh ha, m t nh tnh chuyn thnh nh
lng. giai on m hnh ha cn phi xc nh s ph thuc gia cc
bin i vi mi phng n ra quyt nh v xc nh u ra khi nhp
thng s u vo cho m hnh. Xy dng m hnh l mt qu trnh khng
n gin v ph thuc rt nhiu vo kinh nghim ca ngi nghin cu
cng nh da trn mt tp hp cc d liu c th. M hnh phi phn nh
ng hin tng, tuy nhin iu ny cn cha , m hnh cn phi thun
tin trong vic s dng. Ngy nay m hnh ton c ng dng trong tt
c cc lnh vc tri thc, gp phn hnh thnh nhiu nguyn l cng nh
phng php tip cn mang tnh tng qut.
Mc tiu ca mn hc
Mc tiu ca mn hc ny l gip cho sinh vin, hc vin, nghin cu
sinh lm quen vi phng php m hnh ha ton hc, gii thiu ng dng
ca phng php m hnh ha ton hc gii quyt cc bi ton mi
trng, lm xch li gn nhau hn gia ton hc vi mi trng. Bn cnh
, mn hc ny cng hng ti s nng cao kin thc mi trng cho
hc vin, gio dc k nng suy ngh lgic, sng to, thng qua cc quyt
nh c suy ngh, hp l, gio dc trch nghim v cc h qu c th khi
thng qua quyt nh.
Ni dung mn hc
Gio trnh ny c chia thnh 10 chng vi cc ni dung c tm tt
nh sau:
Chng 1 trnh by tng quan v M hnh ha mi trng nh mt
phng php khoa hc nghin cu bi ton bo v mi trng v pht
trin bn vng. Ni dung chnh ca chng ny tp trung vo nguyn l
m hnh ha v s phn loi ca chng theo khng gian v thi gian.
M AU

3
Chng 2 tp trung vo cc phng php lun trong qu trnh m hnh ha
mi trng. Cc bc c bn ca qu trnh m hnh ho mi trng cng s
phn loi ca chng theo Jorgensen c trnh by. Bn cnh , cc
nguyn l c s dng trong m hnh ha mi trng cng c trnh by.
Chng 3 tp trung vo yu t kh tng mt trong nhng yu t quyt
nh i vi s pht tn nhim khng kh. Khi nim n nh kh
quyn c trnh by trong chng ny phc v cho bi ton m hnh ha
s pht tn nhim theo m hnh Gauss. Bn cnh trong chng ny
trnh by s nh hng ca yu t kh tng ln dng vt khi. y cng
l ni dung cn thit hiu su hn v m hnh ho nhim khng kh.
Chng 4 tp trung xy dng c s l lun cho m hnh thng k kinh
nghim m hnh dng Gauss. Xut pht t cc qui lut vt l, vi s tr
gip ca phng php ton hc, m hnh Gauss c xy dng da trn
nghim ca bi ton bin vi cc h s phn tn c tnh ton theo
phng php thng k kinh nghim. Phn trnh by m hnh Gauss (c
bn v bin i) c ni tip bng cc m hnh c ci tin sau ny,
c bit l m hnh ISC3. Phn c s l lun c trnh by cng vi cc
bi tp i km.
Chng 5 trnh by c s l lun v thc tin ca m hnh Berliand. Mc d
m hnh Gauss c s dng kh rng ri nhng phn tnh ton nhim
trong trng hp lng gi kh hn ch. L do chnh y l trong trng
hp lng gi yu t khuch tn ng vai tr quan trng trong s pht tn
nhim, tuy nhin yu t ny khng c th hin trong phng trnh lan
truyn cht trong m hnh Gauss. M hnh Berliand c trnh by trong
chng 5 l nhng kin thc c c ng. iu ny gip cho sinh vin v
hc vin trnh c cc php bin i ton hc phc tp tp trung khai
thc kh nng ca m hnh Berliand, c bit l trong trng hp gi lng
cng nh tnh cho bi nng. Bn cnh , trong gio trnh ny trnh by m
hnh Berliand k thut. Cng ging nh chng 4, chng 5 c kt thc
bng phn bi tp minh ho. Sinh vin, hc vin c th ng dng phn mm
CAP, ENVIMAP (do Phng Tin hc Mi trng, Vin Mi trng v Ti
nguyn thc hin) tnh ton pht tn nhim theo cc m hnh Gauss,
ISC3, Berliand, Beliand k thut.
Chng 6 trnh by kin thc c bn trong bi ton m hnh ha cht
lng nc. Phn ny c tc gi bin son li theo cun sch ca tc
gi Jerald L. Schnoor c vit nm 1996. Theo kin tc gi y l mt
trong nhng cun sch rt s phm vit v m hnh ha mi trng m

4
nhng ai c quan tm ti m hnh ha mi trng cn phi c. Cc khi
nim c bn lin quan nh: khuch tn phn t, khuch tn ri, phn tn,
chuyn ti c trnh by cng vi cc hnh v v v d minh ha. Phn
tp trung cn ch trong chng ny l cc phng trnh vi phn nhn
c m phng nh lut Fick 1, 2 v qui lut chuyn ti. Phn cui ca
chng 6 trnh by m hnh ha cht lng nc h.
Chng 7 trnh by m hnh cht lng nc u tin trn th gii do
Streeter Phelps a ra vo nm 1925. y l m hnh c bn m sinh
vin hc vin ngnh mi trng cn phi nm vng ng dng vo thc
t. Phn trnh by l thuyt ca chng ny c minh ha bng cc v d
tnh ton thc t. Sinh vin v hc vin cn tnh ton thc t c th ng
dng phn mm Streeter do Phng Tin hc Mi trng, Vin Mi trng
v Ti nguyn thc hin.
Chng 8 trnh by kin thc c bn v tnh ton dng chy phc v cho
bi ton m phng cht lng nc trn knh sng. y cng l c s
hiu su hn v cc sn phm tin hc ang c p dng ti nhiu ni trn
t nc nh Qual2K, Wasp, Mike 11,
Chng 9 trnh by mt trong nhng m hnh m phng cht lng nc
m hnh Qual2K. Do mc tiu c gii hn nn trong chng ny ch
trnh by nhng kin thc tng i cn bn v Qual2K nh s phn
on, vn cn bng lu lng, m hnh thu lc, cng thc tnh h s
phn tn theo hng dng chy, m hnh nhit v m hnh tnh ton
cho tng phn t trong Qual2K. Bn cnh vic s dng Qual2K i vi
sinh vin, hc vin mi trng kh phc tp cho nn tc gi b sung
ni dung phn mm ENVIMQ2K (do Phng Tin hc Mi trng, Vin
Mi trng v Ti nguyn thc hin) vo chng ny. Phn mm ny s
gip sinh vin, hc vin lm quen nhanh hn vi Qual2K.
Chng 10 dnh cho bi ton m hnh ha nc di t. Do c gii hn
v mc tiu nn phn trnh by tp trung vo t vn v gii thiu phn
mm GMS h tr tnh ton m phng cht lng nc di t trn v d
TP. H Ch Minh.
Do c th ca mt cun sch gio trnh cho nn sau mi chng u c
phn cu hi gip sinh vin, hc vin h thng ha kin thc. Phn ti
liu tham kho c trnh by cng nhm mc tiu cung cp cho ngi
c nhng ti liu gn vi ni dung c trnh by trong chng.
M AU

5
Phng php, cng c c s dng
M hnh mi trng ngy nay l mt lnh vc c phng php v k thut
ring ca n. xy dng cc m hnh mi trng c rt nhiu phng
tin, k thut ton hc: l thuyt ng lc, phng trnh o hm ring,
php tnh sai phn, phn t hu hn, phng trnh tch phn v vi tch
phn. Cc phng php ton xm nhp rt su vo cc lnh vc khc
nhau ca sinh thi hc v khoa hc mi trng nh phn tch mi quan h
gia cc loi trong cc h sinh thi, qu trnh di c, nh gi nh hng
ca cc qu trnh hot ng kinh t - x hi khc nhau ln mi trng,
nghin cu cc bi ton qun l ti u cc ngun ti nguyn thin nhin.
Trong nhng nm gn y do s pht trin mnh m ca cng ngh thng
tin, c bit l ca lnh vc giao din ho, mt lnh vc khoa hc mi
c pht trin rt mnh l m phng bng cng c my tnh-
phng php gii bi ton phn tch hay tng hp h trn c s ng dng
cc phn mm my tnh. y ta hiu phn mm my tnh l mt b
chng trnh m phng qu trnh din ra c th no ca mi trng
di tc ng ca cc yu t khc nhau. Cc phn mm ny gip nhn
c cc kt qu nh lng v nh tnh ca mt m hnh ton c th.
Bn cht ca phn tch khoa hc l lm ni bt nhng s kin chnh t tp
hp rt nhiu nhng s kin xy ra v trn c s hnh thnh cc nguyn
l la chn. Trong bi ton mi trng nhng nguyn l chnh c s
dng l nguyn l bo ton khi lng, ng lng v nng lng. Mt
bi ton m phng bt k c bt u bng s la chn cc bin chnh
(pha chnh) v da trn bin ny ngi ta vit ra cc nh lut bo ton.
Tuy nhin cc nh lut bo ton khng cho php a ra nghim duy nht
v khng vt cn cc nguyn l la chn. Cc iu kin gii hn y
ng vai tr quan trng: cc iu kin ban u v iu kin bin,.
Gii hn ca phng php m hnh
u im ni bt ca cc m hnh ton l chng chnh xc v tru tng,
bn cnh chng bin i thng tin hp l v duy nht. Kt qu tnh
ton t m hnh l duy nht nn chng cho php d bo, tin hnh cc th
nghim. Tuy nhin phng php m hnh cng khng trnh khi nhc
im. C l nhc im ln nht ca m hnh ton th hin tnh phc
tp ca cc cng c ton hc. Vic chuyn i cc kt qu t m hnh ton
hc sang vn thc tin l mt vn phc tp khc.

6
Cnh bo dnh cho nhng ai ch quan tm thun ty ti m hnh m tch
ri khi thc t l bn thn m hnh ch thun ty xem xt vn tru
tng s rt kh ng dng. Chnh v vy cn nh rng m hnh ha trong
ton ng dng mi ch l mt trong cc giai on ca mt chin lc
nghin cu su rng.

TRA CU BANG BIEU - HNH

Bng 1-1. c trng cc m hnh chuyn ng ca kh quyn...........................23
Bng 2-1. Cc thut ng chnh trong m hnh ha mi trng...........................36
Bng 2-2. Phn loi cc m hnh mi trng (tng cp mt theo
cc dng m hnh). ..............................................................................41
Bng 2-3. Nhn dng m hnh.............................................................................44
Bng 2-4. Bng cc tham s trong m hnh Streeter ...........................................46
Bng 3-1. Tr s
`
ng vi p sut v nhit khc nhau, K/100m..................61
Bng 4-1. Cc h s trong cng thc pht tn vt khi Gauss ............................79
z
(x),
y
(x) cho vng thong m (nng thn) ........80
z
(x),
y
(x) cho iu kin thnh ph.......................80
Bng 4-4. Tm tt mt s cng thc tnh vt nng ng khi di dng cng
thc
a b
u Ex h / = .............................................................................82
Bng 4-5. Mi quan h gia cc lp n nh Pasquill Gifford v s phn
tng ca nhit .................................................................................84

PH LC

430
Bng 4-6. Cng thc tnh tham s p theo lp n nh Pasquill Hanna............ 88
Bng 4-7. Phn loi bn vng kh quyn theo Pasquill ................................. 88
Bng 4-8. Bng c s dng tnh ton tham s
PASQUILL-GIFFORD
y
.................................................................. 97
Bng 4-9. Bng c s dng tnh ton tham s
PASQUILL-GIFFORD
z
................................................................ 100
Bng 4-10. Cc tham s c s dng tnh h s khuch tn
z
(x) theo
PASQUILL-GIFFORD (tip theo) ................................................. 100
y
cho iu kin thnh th ........................ 101
z
.............................................................. 102
Bng 5-1. Gi tr Z
0
v ch s n theo thng v nm H Ni .......................... 132
Bng 6-1. H s truyn khi, ng lng, v nhit .......................................... 177
Bng 6-2. Cc h s phn tn theo cc iu kin khc nhau ............................ 190
Bng 6-3. Tm tt h s phn tn o c trong dng chy ............................ 191
Bng 6-4. H s phn tn thng ng cho cc h phn tng ngang
qua lp d nhit ................................................................................ 193
Bng 6-5. H s phn tn thng ng trung bnh cho c h............................. 196
Bng 6-6. H s phn tn ca nc m do cn lng trong khe ........................ 197
Bng 6-7. Phn loi m hnh h. ...................................................................... 202
Bng 6-8. H s ca Phot pho, E
P
, v nit E
N
(mg m
-2
nm
-1
) ......................... 207
Bng 6-9. Nng dinh dng c trong nc ma (mg/l) .............................. 208
Bng 6-10. Cc h s lu tr R (D = kch thc ht) ........................................ 209
Phu luc

431
Bng 7-1. Phn trm Ammonia khng ion ho
[NH
3(ap)
/ NH
3(ap)
+
+
4
NH (ap)
] thay i theo nhit v Ph
ca nc. ...........................................................................................222
Bng 7-2. Cc gi tr bo ho ca oxy ha tan trong nc sch l thin
kh quyn bo ha c cha 20.9 % oxy di p sut
101,325 kPa ......................................................................................235
Bng 7-3. Nng oxy bo ha trong nc nh mt hm s ca nhit ......244
Bng 9-1. Gi tr c trng cho s m ca khc quanh c tnh
xc nh vn tc v su t lu lng (Barnwell et al.1989) ........284
Bng 9-2. H s th (h s g gh) cho cc mt knh thng thong
(Chow et al. 1988) ............................................................................286
Bng 9-3. H s dng tnh phn x da trn che ph.........................295
Bng 9-4. Thuc tnh nhit i vi cn t nhin v nguyn liu
c cha cn t nhin .........................................................................303
Bng 9-5. Nhng bin trng thi c m t trong m hnh.............................304
Bng 9.6. Gi tr ca cc h s hp th nh sng..............................................311
Bng 9.7. H s gi tr s dng d bo nh hng ca p n s
thng thong ca dng nc. ............................................................323
Bng 9-8. Danh mc cc ngun thi ra sng Th Tnh......................................358
Bng 9-9. Thng tin lin quan ti khu dn c sng trn lu vc
sng Th Tnh....................................................................................361
Bng 9-10. Danh sch nh my v khu cng nghip c x thi xung
sng Th Tnh....................................................................................361

432
Bng 9-11. Danh mc cc knh rch vo sng Th Tnh............................... 363
Bng 9-12. Danh mc cc knh rch vo sng Th Tnh............................... 363
Bng 9-13. Danh sch cc im gim st cht lng nc ................................ 364
Bng 9-14. Cc kch bn pht trin kinh t x hi lu vc sng Th Tnh......... 365
Bng 10-1. H s thm ca cc lp a cht khu vc Phc Hip.................... 399
Bng 10-2. H s thm ca cc lp a cht quanh khu vc bi rc G Ct ..... 402
Bng 10-3. Gi tr cc thng s u vo ca m hnh ln.................................. 407
bi rc G Ct .................................................................................. 422
bi rc Tam Tn ............................................................................... 424

HNH
Hnh 1-1. Mi lin h gia khoa hc mi trng,sinh thi, m hnh ha
mi trng sinh thi, qun l mi trng v cng ngh mi trng . 13
Hnh 1-2. tng th hin vai tr cc m hnh mi trng trong
qun l mi trng............................................................................. 14
Hnh 1-3. Cc nguyn l m hnh ha mi trng............................................. 19
Hnh 2-1. Cc giai on c bn ca qu trnh m hnh ha mi trng ............ 28
Hnh 2-2. Mt qu trnh m hnh ha mang tnh th nghim. ........................... 30
Hnh 2-3. Cc bc m hnh ha theo Jorgensen S.E. ....................................... 31
Hnh 2-4 Cc thnh phn trong m hnh ha mi trng.................................. 38
Phu luc

433
Hnh 2-5. M hnh h sinh thi nc ..................................................................39
Hnh 2-6. M hnh ngu nhin xem xt cc i lng (1), (2), v (3)
trong m hnh tin nh xem i lng (2) v (3) bng 0. .............40
Hnh 2-7. Minh ha m hnh ng v m hnh tnh............................................44
Hnh 3-1. Cc giai on u tin ca s pht thi nhim khng kh................48
Hnh 3-2. Nng cc i trong khng kh theo thi gian v
theo khong cch ................................................................................49
Hnh 3-3. Nng cc i trong khng kh theo thi gian v
theo khong cch ................................................................................50
Hnh 3-4. Cc ng ng mc di dng cc vt khi lin tc, cc ng
ng mc ca cng mt mc vo nhng thi im khc nhau......50
Hnh 3-5. Cc ng ng mc trong trng hp ngun lin tc:.....................51
Hnh 3-6. S thay i ca vt khi c mt nh hn ca khng kh ...............52
Hnh 3-7. Mt s hiu ng t pht thi do ngun cao.........................................53
Hnh 3-8. Bin cc vng nguy him do s pht tn cht nhim.......................55
Hnh 3-9. S thay i nhit ca khi kh theo cao....................................56
Hnh 3-10. Kh quyn khng n nh hoc siu on nhit ..................................63
Hnh 3-11. Kh quyn n nh hoc di on nhit ........................................64
Hnh 3-12. Lung khi un ln (looping) kh quyn khng n nh mnh.....65
Hnh 3-13. Lung khi hnh cn (coning) - gn vi iu kin trung tnh............66
Hnh 3-14. Lung khi hnh qut (fanning) lp nghch nhit t
mt t n cao trn ng ................................................................67

434
Hnh 3-15. Lung khi khuch tn mnh bin trn (lofting)
lp nghch nhit t mt t n cao ng khi ............................... 67
Hnh 3-16. Lung khi khuch tn mnh bin di xng khi
(fumigating) lp nghch nhit bn trn ng khi ............................. 68
Hnh 3-17. Lung khi b hn ch c bin trn ln bin di nh mc by
(trapping) nghch nhit bn di v bn trn ng khi................... 68
Hnh 4-1. Chn trc ta trong m hnh khuch tn Gauss ............................ 71
Hnh 4-2. S m hnh khuch tn Gauss....................................................... 77
Hnh 4-3. Bin ca vt khi vi nhng thi gian trung bnh khc nhau ............ 81
Hnh 4-4. S vt khi pht thi t ng khi .................................................. 85
Hnh 4-5. Tnh vn tc gi ti cao hu dng................................................. 90
Hnh 4-6. Tnh cao hiu chnh....................................................................... 91
Hnh 4-7. Tnh ton lc ni v thng lng ng lng ................................... 92
Hnh 4-8. Tnh ton vt nng ct khi................................................................ 93
Hnh 4-9. S tnh ton cao hu dng h
e
................................................... 95
Hnh 4-10. S tnh ton khong cch t c vt nng cui cng................ 96
Hnh 4-11. S tnh ton h s pht tn ng................................................... 99
Hnh 4-12. S tng quan tnh ton theo m hnh ISC3................................. 102
Hnh 4-13. M t thng s u vo trong m hnh Gauss.................................. 103
Hnh 5-1. S khuch tn lung kh thi dc theo chiu gi ........................ 118
Hnh 5-2. S cu trc (cc module) ca phn mm ENVIMAP ................. 129
Phu luc

435
Hnh 5-3. Cc bc ca qu trnh t ng ha tnh ton s pht tn nhim
khng kh trong ENVIMAP..............................................................129
Hnh 5-4. Kt qu tnh ton bi ENVIMAP c th hin di dng
ng ng mc ...............................................................................130
Hnh 5-5. Bc u tin trin khai m hnh Berliand k thut .........................145
Hnh 5-6. Bc th hai trin khai m hnh Berliand k thut...........................147
Hnh 5-7. Bc th ba tnh ton vn tc gi nguy him...................................148
Hnh 5-8. Bc th t: tnh ton cc tham s r, p, C
M(u)
, x
M(u)
.........................149
Hnh 5-9. Bc th nm: xc nh tham s S
1
v nng theo hng gi......150
Hnh 5-10. Bc th su: xc nh tham s S
2
v nng ti mt t ...............151
Hnh 5-11. M t thng s u vo v cc bc t ng ha tnh ton theo
phng php Berliand.......................................................................152
Hnh 6-1. Biu cc qu trnh lan truyn .......................................................167
Hnh 6-2. S biu din gradian vn tc khc nhau do ng sut ct ti
ni phn cch nc khng kh, y nc, b - nc..................169
Hnh 6-3. Dng chy trong knh sng gy nn s phn tn theo
phng ngang v dc theo lng dn .................................................171
Hnh 6-4. Chuyn ng chuyn ti t im a ti im b. .................................171
Hnh 6-5. Th nghim v nh lut 1 ca Fick. .................................................174
Hnh 6-6. S tng t v lan truyn ng thi ca ng lng,
khi lng v truyn nhit trong mt dng sng ri. .......................177
Hnh 6-7. S phn tng nhit trong h v gi thit v s pha trn
gia 2 lp nc trong h...................................................................184

436
Hnh 6-8. Chu trnh nit trong nc................................................................. 202
Hnh 6-9. Chu trnh photpho trong nc.......................................................... 203
Hnh 6-10. Cc phn ng ca phiu sinh thc vt trong nc ........................... 204
Hnh 6-11. Cc phn ng ca phiu sinh ng vt trong nc .......................... 205
Hnh 6-12. M hnh h pha trn hon ton........................................................ 210
Hnh 6-13. S n b cha pha trn hon ton c kt ni vi nhau............. 212
Hnh 6-14. Dy b cha kt ni vi nhau........................................................... 214
Hnh 6-15. Biu P tng cn li trong h nh mt hm s ca
h s lng k
s
nhn vi thi gian lu .............................................. 218
Hnh 6-16. Cn bng khi lng photpho tng cho h Lyndon
B.Johnson,Texas, M....................................................................... 218
Hnh 7-1. nh hng ca nhim do cc cht hu c ti cht lng
dng sng......................................................................................... 224
Hnh 7-2. nh hng ca K ln BOD hon ton ca hai loi nc thi c
BOD
5
nh nhau................................................................................ 226
Hnh 7-3. nh hng ca K
1
ln BOD
5
khi BOD hon ton l hng s.......... 226
Hnh 7-4. Cc ng cong BOD th hin c BOD cacbon v BOD nit......... 229
Hnh 7-5. ng cong din tin DO in hnh. .............................................. 231
Hnh 7-6. S cn bng vt cht truyn thng i vi s xo trn DO........ 232
Hnh 7-7. ng cong l tng nhu cu oxy sinh ha pha cacbon
(hnh trn: BOD cn li, hnh di: lng oxy tiu th)............. 234
Hnh 7-8. S cn bng DO trong khc sng nh (a) v cn bng vt cht
c n gin ha i vi m hnh Streeter-Phelps (b).............. 237
Phu luc

437
Hnh 7-9. M t cc thng s cho kch bn tnh ton theo m hnh
Streeter - Phelps ................................................................................242
Hnh 8-1. M t lu lng ra vo on knh qua hai mt ct t. ...............254
Hnh 8-2. Cc lc tc dng ln on knh v gia hai mt ct t...................255
Hnh 8-3. Mt ct t ........................................................................................257
Hnh 8-4. S dng thng lng....................................................................261
Hnh 8-5. S nh s nt..............................................................................263
Hnh 8-6. S cc im sai phn....................................................................264
Hnh 8-7. Th tch kim sot .............................................................................269
Hnh 8-8. S nt ...........................................................................................271
Hnh 9-1. S phn on ca QUAL2K trong h thng sng
khng c nhnh. ................................................................................278
Hnh 9-2. S phn loi ca QUAL2K cho trng hp sng vi cc nhnh: (a)
l h thng thc, (b) l h thng c biu din trong QUAL2K. ...279
Hnh 9-3. S phn on trong QUAL2K thnh cc phn t tnh ton..............279
Hnh 9-4. S cn bng lu lng ca khc sng i ............................................280
Hnh 9-5. Cch thc dng chy t ngun khng dng im phn b
n mt nhnh sng ..........................................................................281
Hnh 9-6. p nc ti bin gia hai khc. ......................................................282
Hnh 9-7. Knh hnh thang................................................................................285
Hnh 9-8. Thc nc .........................................................................................287
Hnh 9-9. Cn bng nhit ..................................................................................290

438
Hnh 9-10. Thnh phn ca s trao i nhit b mt ......................................... 291
Hnh 9-11. Cc im c ly mu t h ng cong Koberg xc nh
gi tr hng s A
a
trong phng trnh bc x sng di kh quyn
ca Brunt. Cc ng trn hnh biu din hm s c dng
trong Q2K. ....................................................................................... 298
Hnh 9-12. Cn bng khi lng........................................................................ 305
Hnh 9-13. M hnh ng lng v qu trnh lan truyn cht. Cc bin
trng thi c nh ngha trong Bng 9-5. ..................................... 307
Hnh 9.14. Ba m hnh s dng m t cho s ph thuc vo nh sng
ca qu trnh quang hp ca sinh vt ph du v thc vt y.
im th hin s gim mc tng trng chng li cng
PAR (ly/ngy). ................................................................................. 312
Hnh 9.15. Tc lm thong [/ngy] t l nghch vi su v vn
(Covar 1976). ................................................................................... 322
Hnh 9.16. Dng nc chy qua con sng c iu chnh cu trc................. 322
Hnh 9-17. Cc bc t ng ha x l s liu trong phn mm
ENVIMQ2K..................................................................................... 326
Hnh 9-18 Cu trc bng Ngun thi ................................................................ 327
Hnh 9-19 Nhp thng tin cho cc ngun thi copy d liu t file Word..... 328
Hnh 9-20 Nhp thng tin cho cc ngun thi - n i mt ct thng tin
trong mt bng ca ENVIMQ2K..................................................... 328
Hnh 9-21 Nhp thng tin cho cc ngun thi - Ct thng tin c n........ 329
Hnh 9-22 Nhp thng tin cho ngun thi d liu sau khi nhp..................... 329
Phu luc

439
Hnh 9-23 Nhp thng tin cho i tng pht sinh ngun thi
Copy d liu t file word..................................................................331
Hnh 9-24 Nhp thng tin cho i tng pht sinh ngun thi
Nhp thnh cng ...............................................................................331
Hnh 9-25 Nhp thng tin cho im nhy cm copy d liu t file word.......332
Hnh 9-26 Nhp thng tin cho im nhy cm nhp thnh cngError! Bookmark not d
Hnh 9-27 To im t ng Bc 1.1 ...........................................................333
Hnh 9-28 To im t ng Bc 1.2 ...........................................................334
Hnh 9-29. To im t ng Bc 1.3 ...........................................................334
Hnh 9-30. To im t ng Bc 1.4 ...........................................................335
Hnh 9-31 To im t ng Bc 1.5 ...........................................................335
Hnh 9-32 To im t ng Bc 1.6 ...........................................................336
Hnh 9-33 To im t ng Bc 2.1 ...........................................................336
Hnh 9-34 To im t ng Bc 3.1 ...........................................................337
Hnh 9-35 To im t ng Bc 3.2 ...........................................................337
Hnh 9-36 To im t ng Bc 3.3 ...........................................................338
Hnh 9-37 To im t ng Bc 3.4 ...........................................................339
Hnh 9-38 To im t ng Bc 3.5 ...........................................................339
Hnh 9-39 Nhp s liu cho kch bn tnh ton Bc 1 ..................................340

440
Hnh 9-43 Nhp s liu cho kch bn tnh ton Bc 5 ................................. 342
Hnh 9-46 La chn thng s chy m hnh Bc 1................................. 344
Hnh 9-55 Hiu chnh kt qu th hin m hnh Bc 1................................ 348
Hnh 9-61 La chn thng s chy m hnh kt qu hiu chnh............... 351
Hnh 9-62 Xem kt qu chy m hnh Bc 1............................................... 352
Hnh 9-63 Xem kt qu chy m hnh Bc 2............................................... 352
Phu luc

441
Hnh 9-64 Xem kt qu chy m hnh Bc 3................................................353
Hnh 9-68 To bo co Bc 1 .......................................................................355
Hnh 9-69 To bo co Bc 2 .......................................................................356
Hnh 9-70 Xem nng cht nhim ti mt im Chn cng c................356
Hnh 9-71 Xem nng cht nhim ti mt im Kt qu th hin............357
Hnh 9-72 Xa m hnh Bc 1......................................................................357
Hnh 9-73 Xa m hnh Bc 2......................................................................357
Hnh 10-1. Bin sng ca khu vc lp m hnh..................................................389
Hnh 10-2. Bin t nhin_a cht ca khu vc lp m hnh..............................390
Hnh 10-3. Li v ng ng mc nc ca m hnh ....................................397
Hnh 10-4. Hnh nh li 3 chiu ca khu vc thnh ph H Ch Minh............397
Hnh 10-5. Cc lp a cht ca Tp. H Ch Minh c s dng
trong m hnh....................................................................................398
Hnh 10-6. Bn cc h s thm lp 1 quanh khu vc bi rc Phc Hip.....400
Hnh 10-9. Bn cc h s thm lp 1 quanh khu vc bi rc G Ct ............403
Hnh 10-10. Bn cc h s thm lp 2 quanh khu vc bi rc G Ct.............404

442
Hnh 10-11. Bn cc h s thm lp 3 quanh khu vc bi rc G Ct ............ 405
Hnh 10-12. Thit lp cc lp a cht.................................................................. 408
Hnh 10-13. Thit lp bi rc................................................................................ 409
Hnh 10-14. a d liu GIS vo m hnh........................................................... 409
Hnh 10-15. Gn gi tr rng v h s phn tn theo phng dc
theo dng chy ................................................................................. 410
Hnh 10-16. Thit lp d liu cho MT3D............................................................. 410
Hnh 10-17. Gn gi tr thi gian nghin cu v bc chy ................................ 411
Hnh 10-18. Chn d liu cc qu trnh ti, phn tn, ngun t sinh/t hoi,
theo di lan truyn ........................................................................... 411
Hnh 10-19. Chn cht nhim............................................................................ 412
Hnh 10-20. Chn thng s xut phn mm xut d liu ................................ 412
Hnh 10-21. La chn gii thut x l thnh phn ti (trn hnh chn
phng php bin phn bc 3) ......................................................... 413
Hnh 10-22. Gn gi tr cho h s phn tn cho cc lp 1, lp 2 v lp 3............ 413
Hnh 10-23. Gn gi tr b cp v nng b cp cho cc bi rc ...................... 414
Hnh 10-24. Chuyn i d liu trn bn vo MT3DMS................................ 414
Hnh 10-25. Chy chng trnh MODFLOW...................................................... 415
Hnh 10-26. Bn ng ng mc nc c Thnh ph................................... 416
Hnh 10-27. Chn thcn chy m hnh MT3DMS........................................... 417
Hnh 10-28. Kt qu chy MT3DMS................................................................... 417
Hnh 10-29. Xy dng bin cho m hnh .............................................................. 420
Phu luc

443
bi rc G Ct ...................................................................................423
Hnh 10-31. Kt qu MT3DMS cho phm vi lan truyn quanh bi rc G Ct ...424
bi rc Phc Hip............................................................................426
bi rc Phc Hip............................................................................426

BANG TNH OI N V O NONG O
N V XUT PHT N V O THU C
Tn gi
K
NHN VI
H S
Tn gi K hiu

444
hiu
1 2 3 4 5
0,001 Miligam/mt khi mg/m
3

28,317.10
-9
Gam/b khi g/ft
3

1,0.10
-6
Gam/mt khi g/m
3

0,02832 Microgam/b khi g/ft
3

Microgam/mt g/m
3

62,43.10
-9
Cn Anh/1000 b khi lb/1000ft
3

35,314.10
-3
Miligam/mt khi mg/m
3

1,0.10
-6
Gam/b khi g/ft
3

35,314.10
-3
Gam/mt khi g/m
3

2,2046.10
-6
Cn Anh/1000 b khi lb/1000ft
3

Microgam/b
khi
g/ft
3

35,314 Microgam/mt khi g/m
3

16,018.10
3
Miligam/mt khi mg/m
3

0,35314 Gam/b khi g/ft
3

16,018.10
6
Microgam/mt khi g/m
3

Cn Anh/1000
b khi
Lb/10
00ft
3

16,018 Gam/mt khi g/m
3

353,14.10
-3
Microgam/b khi g/ft
3

3

1,0 Microgam/lt g/l
24,04/M Phn triu th tch (20
o
C) ppm (V)
Miligam/mt
khi
Mg/m
3

0,8347 Phn triu trng lng ppm (G)
Phu luc

445
62,43.10
-9
Cn Anh/ b khi lb/ft
3

3

0,001 Microgam/lt g/l
o
C) Ppm (V)
834,7.10
-6
Phn triu trng lng ppm (G)
Microgam/mt
khi
g/m
3

62,43.10
-12
Cn Anh/b khi lb/ft
3

3

3

o
C) ppm (V)
0,8347 Phn triu trng lng ppm (G)
Microgam/lt g/l
62,43.10
-9
Cn Anh/b khi lb/ft
3

M/24,04 Miligam/mt khi mg/m
3

M/0,2404 Microgam/mt khi g/m
3

M/24,04 Microgam/lt g/l
M/28,8 Phn triu trng lng ppm (G)
Phn triu th
tch (20
o
C)
Ppm
(V)
M.10
-6
/385,1 Cn Anh/b khi lb/ft
3

3

1,198.10
-3
Microgam/mt khi g/m
3

1,198 Microgam/lt g/l
o
C) ppm (V)
Phn triu
trng lng
Ppm
(G)
7,48.10
-6
Cn Anh/b khi lb/ft
3


446
16,018.10
6
Miligam/mt khi mg/m
3

16,018.10
9
Microgam/mt khi g/m
3

16,018.10
6
Microgam/lt g/l
385,1.10
6
/m Phn triu th tch (20
o
C) ppm (V)
Cn Anh/
b khi
Lb/ft
3

133,7.10
3
Phn triu trng lng ppm (G)
0,001 S lng (ht, c th)/lt No./l S lng (ht,
c th)/mt
khi
No./m
3
28,317.10
-3
S lng (ht, c th)/ b
khi
No./ ft
3

1000,0 S lng (ht, c th)/mt
khi
No./m
3
S lng (ht,
c th)/lt
No./l
28,317 S lng (ht, c th)/ b
khi
No./ ft
3

35,314 S lng (ht, c th)/ mt
khi
No./m
3

35,314.10
-3
S lng (ht, c th)/lt No./l
S lng (ht,
c th)/b
khi
No./
ft
3

35,314.10
-6
S lng (ht, c th)/
phn khi
No./cm
3

N V O CNG BI LNG NG
0,07174 Cn Anh/1000 b vung lb/1000ft
2

0,3503 Gam/mt vung g/m
2

350,3 Kilogam/kilomet vung kg/km
2

Tn/dm vung t/mi
2
350,3 Miligam/mt vung mg/m
2

Phu luc

447
0,03503 Gam/b vung g/ft
2

13,94 Tn/dm vung t/mi
2
4,882 gam/mt vung g/m
2
2

2

Cn Anh/1000 b
vung
Lb/1000ft
2

2

2
0,2048 Cn Anh/1000 b vung lb/1000ft
2

2

2

0,1 Miligam/phn vung mg/cm
2

Gam/mt vung g/m
2

2

2
2,204 Cn Anh/1000 b vung lb/1000ft
2

10,764 gam/mt vung g/m
2
10,764.10
3
Kilogam/kilomet vung kg/km
2

10,764.10
3
Miligam/mt vung mg/m
2

Gam/b vung g/ft
2

1,0764 Miligam/phn vung mg/cm
2


Giao Trinh Mo Hinh Hoa Moi Truong Bui Ta Long

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Giao Trinh Mo Hinh Hoa Moi Truong Bui Ta Long

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

http://www.ebook.edu.

= phng trnh ny c tnh ton d dng trong m

ng vi p sut p = 1000 v 500 mbar v

(nh phng php th nht)

t cng thc (5.44) vo (5.47) ta thu

1. Trnh by phng trnh vi phn ca dng chy.

F), nhit khng kh (T

You might also like