Chapter I

1
1. C≤q|ü<ä ø£fi≤s¡÷bÕ\T
1.1 |ü]#·j·T+
Á|üøè£ ‹ ;Ûu‘ÑÛ ê‡\qT #·÷∫ ;Û‹*¢q e÷qe⁄&ÉT ‘·q≈£î nqT≈£L\+>± Á|üøè£ ‹ì eT\#·Tø√yê\H˚ ÁuÛeÑ T‘√
Á|üø£è‹˝Àì $$<Ûä n+XÊ\qT |ü\T Äø±sê\T>± eT\#·Tø=ì yê{Ïô|’ Äsê<ÛäqqT ô|+#·Tø=Hêï&Éì e÷qe
XÊÁdüEÔ \„ uÛ≤eq. *œ‘· |üPs¡«ø£yTÓ qÆ Ä<Ûësê\T \_Û+∫q+‘· es¡≈î£ Ç~ K∫Ã‘·yT˚ qì #ê]Á‘·≈î£ \ n_ÛÁbÕj·T+.
_Ûqïø±˝≤\T, Á|ü<˚XÊ\T, Á|ü»\ dü+düÿ è‹ì |ü]o*+∫q kÕ+düÿ è‹ø£ XÊÁdüÔE„\T ô|’ e÷qe dü+Á|ü<ëj·÷ìï
n+^ø£]+#ês¡T. ø±˝≤qT>∑TD+>± _Ûqï C≤‘·T\ dü+Á|ü<ëj·T+ dü+düÿ è‹ |üs¡düŒs¡+ e÷s¡T‘·÷ ñ+{≤j·Tì
XÊÁdüÔE„\ |òü*‘ê\T yÓ\¢&çdüTÔHêïsTT. e÷qe⁄ì qT+&ç yÓ\Te&çq Äø£dæàø£ düèwæº, j·÷<äè∫Ã¤ø£ Ä˝≤|üq C≤q|ü<ä
$C≤„q eTÚ‘·T+<äì Ä<ÛTä ìø£ C≤q|ü<ä XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· dæ<ë∆+‘·+. ªªC≤q|ü<ä $C≤„q+˝À C≤q|ü<ä ø£fi\¯ T ˇø£ uÛ≤>∑+.
ø£fi¯\T ø£fi¯\T>±H˚ ñqï|üŒ{Ïø° ø=ìï e÷qe dü+Á|ü<ëj·÷\T, dü+Á|ü<ëj·T Á|üÁøÏj·T\T ø±˝≤qT>∑TD+>±
ñ˝≤¢kÕ\T>± e÷s¡T‘·THêïsTT. Ç$ ≈£L&Ü C≤q|ü<ä ø£fi¯\T >±H˚ |æ\Teã&ÉT‘·THêïsTT. ø=ìï dü+Á|ü<ëj·T
$<ÛëHê\T |üPs¡«+ ≈£î˝≤\≈£î, eT‘ê\≈£î ÁbÕ+‘ê\πø |ü]$T‘·+. Ç$ dü˝≤¢|ü ø±s¡´Áø£e÷\T>± e÷]q ‘·s¡Tyê‘·
yê{ÏøÏ ≈£î\eT‘· ÁbÕ+rj·÷\ Á|üy˚Tj·T+ ˝Ò<äT. n$ <˚ìø° |ü]$T‘·+ø±e⁄. Ç˝≤ nìï s¡ø±\T ø£*–q C≤q|ü<ä
ø£fi≤s¡÷bÕ\T Á|üdæ~∆ bı+~q$ Ä+Á<Ûä Á|ü<˚XŸ˝À q÷≥ j·÷uÛ…’øÏ ô|’>± ñHêïj·Tì(1) Ä#ês¡´ _≥Tº yÓ+ø£fÒX¯«s¡T¢
n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T.
Á>±MTD J$‘·+ Ç+Á<ä <Ûqä düT‡˝≤+{Ï~. nø£ÿ&ç ø£wJºü e⁄\T Ä&ç+~ Ä≥>±, bÕ&ç+~ bÕ≥>± e÷]+~.
#ÓeT{À&çÃ |üì#˚dü÷ÔH˚ π>j·÷\T, bÕ≥\÷ dü$Twæº>± bÕ&ÉT‘·÷ |üì˝À eTTì– ø£cÕºìï eTs¡∫ b˛j˚Tyês¡T.
C≤q|ü<ä ø£fi≤s¡÷bÕ\˝Àì bÕ≥\˝À ˇø£ J$‘· dü‘·´+ ˇø£ dü+<˚X¯+, ˇø£ Á|üuÀ<Ûä+ ˇø£ y˚T\Tø=\T|ü⁄
ñ+{≤sTT. ÁX¯eTJe⁄\ ÁX¯eTqT+&ç |ü⁄{ºÏqy˚ C≤q|ü<ä ø£fi≤s¡÷bÕ\ì &Üø£ºsY $TøÏÿ*H˚ì sê<Ûëø£èwüíeT÷]Ô
ù|s=ÿHêïs¡T(2).
eTìwæ J$‘·+˝À dü+^‘·, kÕVæ≤‘ê´\T n$HêuÛ≤e dü+ã+<ÛäyÓTÆq$. á ¬s+&É÷ »‘·ø£*ùdÔ qè‘·´+,
$X¯«eT+‘·{≤ $ø£dæ+∫q e÷qe düeT÷Vü‰˝À¢ $\ø£åDyÓTÆq qè‘·´ Ø‘·T\T ø£ìŒkÕÔsTT. eTìwæø£+fÒ Á|üø£è‹˝À
ñqï \j·T m+‘√ ÁbÕNqyÓTÆq~. $XÊ«+‘·sêfi¯+˝Àì >√fi≤\ $XÊ«+‘·sêfi¯+˝À »]π> á K>√fi¯ #·\qy˚T
eTq ø£+{ÏøÏ sπ sTT+ãefi¯flqT düèwædº Tü +Ô ~. e÷qeJ$‘·+˝Àì >∑‹ _Ûqï #ê]Á‘·ø£ <äX˝¯ À¢ kÕeT÷Væ≤ø£ s¡+>±\˝À
bı+<äT‘·÷ e∫Ãq Á|ürø±‘·à Á|ü‹|òü\y˚T qè‘·´+>± ns¡∆+ #˚düTø√e#·TÃ. q&ç#˚≥|ü&ÉT Á|ü|ü+#·+˝À @ eTìw”
¬s+&ÉT ø±fi¯¢q÷ ˇπøkÕ] ø£~*+#·&ÉT. n˝≤ ø£~*ùdÔ m>∑s¡≥+ ne⁄‘·T+~. Á|ü‹ J$˝À ñqï ø£<ä*πø eTìwæ˝À
Áø£eTã<äy› TÓ qÆ q&Éø>£ ± |ü]DÏ‹ì bı+~+~. ãT<äJ∆ $>± $ø£d+æ #·&+É ‘√bÕ≥T eTìwæ ‘·q q&Éøq£ T n_Ûqj·T+>±
e÷s¡TÃø√>∑*>±&ÉT. n+‘·]ø£yÓTÆq >∑‹øÏ n_Ûe´ø°Ôø£s¡+>± ñqï q&Éø£ e÷qe⁄ì˝Àì Ä˝À#·q\qT ø£ì|æ+#˚
qè‘·´+ $XÊ«+‘·sêfi¯+˝Àì K>√fi¯ >∑‹˝≤+{Ï~.
‘Ó\T>∑T Hê≥ø£ s¡+>∑+ ` C≤q|ü<ä ø£fi≤Á|üÁøÏj·T\T
2
Ä~eT C≤‹ qè‘ê´\T C≤q|ü<ä qè‘ê´\≈£î, C≤q|ü<ä qè‘ê´\T, XÊÁd”Ôj·T qè‘ê´\≈£î Ä<Ûësê\T>±
ø£ìŒkÕÔsTT. C≤q|ü<ä qè‘ê´\˝À düV≤ü »‘·«+, düsfi¡ ‘¯ · ñ+{≤sTT. <ëì yÓqTø£ uÛ≤e>±+;Ûs´¡ + |ü]|üPs¡í n_Ûe´øÏÔ
|üPs¡«ø£ dü+uÛ≤e dü+bÕ<äq+ ‘·≈£îÿe. ø±s¡D+ Ç$ dü«j·T+ Áù|]‘ê\T.
ÁX¯eT≈£L, ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡´Áø£e÷\≈£î nqTø£s¡D>± qè‘·´+>±qT, dü+^‘·+ ø£\>∑*dæq s¡÷|ü+˝À ø£\
yÓ\Te&ç+~. nsTT‘˚ ÄHê&É~ ø£fi¯ø±<äT e÷j·T(3) nì Ä#ês¡´ »j·TBÛsY ‹s¡TeT\sêe⁄ ù|s=ÿHêïs¡T. |ü+≥≈£î
<√Vü≤<äyÓTÆq~ Á|üø£è‹. Bìì n<äT|ü⁄˝À ô|≥Tºø=ì |ü+≥qT ô|+#·e#·TÃqH˚ Ä˝À#·q e∫Ã+~. ‘·<ë«sê
n<äT|ü⁄˝À ô|≥º>∑*>±qH˚ $XÊ«dü+ ô|]–+~. esê¸\qT s¡|æŒ+#·&ÜìøÏ, y˚T|òü÷\ <ë«sê ≈£î]|æ+#·&ÜìøÏ
kÕeT÷Væ≤ø£+>± y˚T|ò÷ü \e˝Ò n_ÛqsTT+∫ qè‘·´+ #˚ùdyês¡T. Ç+<äT≈£î eTs√ ñ<ëVü≤s¡D y˚≥. n&É$ »+‘·Te⁄qT
y˚{≤&çq≥T¢>± eTT+<äT>±H˚ }Væ≤dü÷Ô ‘·<äqT>∑TD+>± qè‘·´+ #˚kÕÔs¡T. kÕeT÷Væ≤ø£ ÁX¯eT‘√ bÕ˝§ZH˚ eTìwæ
X¯Øs¡u≤Û >±\T \j·÷‘·àø£+>± ø£<Tä \T‘êsTT. á ø£<*ä ø£\ ñ#êÃ¤dü ìXÊ«kÕ\ e\¢ \j·T @s¡Œ&ÉT‘·T+~. dü+^‘·+,
qè‘·´+ á \j·TqT ã{Ïº @s¡Œ&Ü¶sTT. |üì, Ä|üì˝À ñ|üjÓ÷–+#˚ |ü]ø£sê\T ‘·s¡Tyê‘· yêsTT<ä´ |ü]ø£sê\T>±
s¡÷bı+<ësTT.
ˇø=ÿø£ÿ C≤q|ü<ä ø£fi≤s¡÷|ü+˝À mH√ï s¡÷bÕ\T >∑\ ñ|üø£fi≤s¡÷bÕ\T $&çe&çq yÓ’Hêìï ≈£L&Ü
>∑eTì+#·ø£ ‘·|Œü <äT. düe÷»+ Ä düe÷»+˝Àì esêZ\T, X¯≈î£ \Ô ÷ $&ç|&ü ≥É +, e÷s¡TŒ #Ó+<ä&+É nH˚ n+XÊ\≈£î
nqT>∑TD+>± ø£fi≤s¡÷bÕ\T ø=ìï dü«‘·+Á‘·+>± ø£ìŒkÕÔsTT. eT]ø=ìï ø=‘·>Ô ± @s¡Œ&Ü¶sTT. ªªC≤q|ü<ä ø£fi≤s¡÷bÕ\T
Ä\j·Tø£fi¯ s¡÷bÕ\T, ÄkÕúq ø£fi≤s¡÷bÕ\T nì ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± s¡÷bÕ+‘·s¡+ #Ó+<ësTTµµ(4).C≤q|ü<ä
ø£fi≤s¡÷bÕ\T ø=‘·Ô>± @s¡Œ&çHê n$ Ä eØZø£s¡D ÁøÏ+~πø #˚s¡‘êsTT. ø±˙ j·÷+Á‹ø£ ø£fi≤s¡÷bÕ\T e#êÃø£
_ÛqïyÓTÆq ø£fi≤s¡÷bÕ\T>± @s¡Œ&ç Á|ü‘˚´ø£ |ü<ä∆‹˝À Á|ü#ês¡eTj·÷´sTT.
C≤q|ü<ä ø£fi¯\T ` ø£<∏ä\÷ #ê˝≤ yê{Ï˝À nr‘· dü+|òüT≥q\T, n<äT“¤‘· uÛ≤eq\÷ n~Ûø£+>±
ñ+{≤sTT.. M{Ï˝Àì ø£\ŒHê X¯øÏÔ }Vü‰ Á|ü<Ûëq+>± ñ+≥T+~. Ç‹Vü‰kÕ\÷, |ü⁄sêD≤\÷ e÷qeC≤‹ u≤\´
düèwæº. uÛ≤s¡‘·, sêe÷j·TD >±<∏ä\T eTT+<äT C≤q|ü<ä >±<∏ä\T>±H˚ Á|ü#ês¡eTj·÷´sTT. C≤q|ü<ä ø£fi≤s¡÷|ü+
C≤q|ü<ä Jeq+˝À qT+&ç, Hê{Ï Jeq dü+|òüTs¡¸D˝À qT+&ç s¡÷|ü+, e÷s¡TÃø=+≥÷ yÓ\Te&É‘êsTT.
á e÷s¡Œ+‘ê n*œ‘·+>±, eTÚœø£+>±H˚ ñ+≥T+<äì »j·TBÛsY n_ÛÁbÕj·T |ü&Ü¶sT¡ (5). C≤q|ü<ä ø£fi≤s¡÷bÕ\≈£î
eT÷\<Ûë‘·Te⁄ Á|ü<äs¡Ùq. ÁXÀ‘·\T, ø£<∏ä≈£î\T ñ+{≤s¡T. M]<ä›] eT<Ûä´ dü+<äs¡“¤+ ≈£L&Ü eTTK´+>± ñ+≥T+~.
C≤q|ü<ä ø£fi≤s¡÷|ü+ e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~. ø£fi≤s¡÷bÕ\T Á|ü»\ J$‘·+ qT+&ç $&ÉBj·Tsêì dü+ã+<Ûëìï
ø£*– ñ+{≤sTT. á dü+ã+<Ûä+ j·TT>∑j·TT>±\ qT+&ç edüTÔqï yês¡dü‘·«+. n+<äTπø á ø£fi≤s¡÷bÕ\ <ë«sêH˚
nHê~>± uÛ≤eÁ|ükÕs¡+ »s¡T>∑T‘·T+~.
3
áHê{Ï Á|ükÕs¡ kÕ<ÛäHê\ bÕÁ‘·qT ÄHê{Ï qT+&ç N{°<ë«sê C≤q|ü<äT˝À¢ C≤q|ü<ä ø£fi≤s¡÷bÕ\T
ìs¡«Væ≤+#êsTT. M{Ïì Á|ü»\ düJe Á|ükÕs¡ kÕ<ÛHä ê\T>± ù|s=ÿqe#·TÃ(6). á C≤q|ü<ä ø£fi≤s¡÷bÕ\T kÕe÷õø£+>±
e÷s¡TŒ #Ó+<äT‘·÷ ñ+{≤sTT. C≤q|ü<ä Hê≥ø£ s¡÷|ü+, ø£<∏ë>±q+, Ç‘·s¡ C≤q|ü<ä ø£fi≤s¡÷bÕ\˝À ø£ì|æ+#˚
dü÷Á‘·<Ûë] $<ä÷wüø£ bÕÁ‘·\qT ñ|üjÓ÷–+#·Tø=ì es¡Ôe÷q ø±\+˝Àì dü+<˚XÊ\qT Á|ü#ês¡+ #˚düTÔHêïs¡T.
ÁbÕjÓ÷–ø£ C≤q|ü<ä ø£fi¯\qT Ä#ês¡´ ‘·+–sê\ yÓ+ø£≥düTu≤“sêe⁄ dü+^‘·+, qè‘·´+, s¡÷|üø£+ nì
eT÷&ÉT $<Ûë\T>± eØZø£]+#ês¡T. dü+^‘·+˝À yê<ä´ dü+^‘·+, >±Á‘·dü+^‘·+, nì ¬s+&ÉT s¡ø±\T>±
ñ+{≤sTT. qè‘·´+˝À ≈£L&Ü bÕ≥‘√ ≈£L&çq qè‘·´+, bÕ≥˝Ò≈£î+&Ü ñ+&˚ qè‘·´+ nì ¬s+&ÉT s¡ø±\T ñ
HêïsTT. s¡÷|üø+£ ≈£L&Ü s¬ +&ÉT $<Ûë\T>± ñ+≥T+~. <Ûë]àø£ s¡÷|üø+£ , ˝ÖøÏø£ s¡÷|üø+£ , yê<ä´ dü+^‘·+˝Àq÷
bÕ≥˝Ò≈£î+&Ü #˚ùd qè‘·´+˝À ‘·|üŒ, ‘·øÏÿq nìï+{Ï˝Àq÷ kÕVæ≤‘·´+ $T[‘·yÓTÆ ñ+≥T+~. >±Á‘· dü+^‘êìøÏ
C≤q|ü<ä π>j·T+ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. Ç~ X¯ó<ä∆π>j·T+, ø£<∏ë‘·àø£ π>j·T+ nì ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± ñ+≥T+~.
bÕ≥‘√ ≈£L&çq qè‘ê´ìøÏ ø√˝≤≥+ bÕ≥\T, #·T≥Tºø±eTT&É÷ bÕ≥\T. >=_“ bÕ≥\÷ yÓTT<ä˝q’… $ ñ<ëVü≤s¡D\T>±
#Ó|üŒe#·TÃ. sêe÷j·TD, uÛ≤s¡‘· uÛ≤>∑e‘ê\≈£î dü+ã+~Û+∫q j·Tø£å>±Hê\÷, M~Û Hê≥ø±\T, ‘√\Tu§eTà˝≤≥
yÓTT<ä˝q’… $ <Ûë]àø£ s¡÷|üø±\T. #·]Á‘·≈î£ , Äj·÷ø±˝≤\ düe÷C≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q s¡÷|üø±\T ˝ÖøÏø£ s¡÷|üø±\T.
ÁbÕjÓ÷–ø£ C≤q|ü<äø£fi¯\T nH˚ ù|s¡T˝ÀH˚ Á|üjÓ÷>∑+ jÓTTø£ÿ ÁbÕ<Ûëq´‘· Ç$T&ç ñ+~. Çe˙ï Á|ü<äs¡ÙHêìøÏ
ñ<˚›•+#·ã&çq$. ÄVü‰s¡´+, y˚wü, uÛ≤wüD≤\T Á|ü<äs¡Ùq˝À Á|ü<Ûëq uÛ≤>±\T. Ç$ bÕÁ‘· s¡÷|üø£\Œq, Áù|ø£å≈£î\
eTH√s¡+»HêìøÏ ñ<˚›•+∫q~.
dü+Á|ü<ëj·T ã<ä∆+>± eTq≈£î ns¡yÓ’ Hê\T>∑T ø£fi¯\THêïsTT. M{Ï˝À ø£$‘·«+, dü+^‘·+, ∫Á‘·˝ÒKq+,
•\Œ+, Hê≥´+ \*‘·ø£fi¯\T, nsTT‘˚ C≤q|ü<äT\ qè‘ê´ìï, dü+^‘êìï, s¡÷|üø±˙ï ∫Á‘·˝ÒKHêìï C≤q|ü<ä
ø£fi¯\T>± ù|s=ÿ+{≤s¡T.
Á|ü‹C≤‹ø° ‘·eT Ç‹Vü‰kÕ\Hêï, |ü⁄sêD\Hêï,n<äT“¤‘y· TÓ qÆ Ädüø,ÔÏ Äù|ø£å ñ+{≤sTT. Äj·÷ |ü⁄sêD≤˝À¢ì
nr‘· dü+|òTü ≥q\≈£L, n<äT“¤‘· $wüj÷· \≈£î ñqï ÁbÕ#·Ts¡´+ ñ+fÒ yê{Ï˝Àì ø£\ŒHêX¯øøÔÏ ° e÷qe ø£è‘ê´\≈£L
ñqï dü‘·TÔe e÷Á‘·y˚T yê{Ï˝Àì eTTU≤´ø£s¡¸D. ‘·s¡‘·sê\T>± nH˚ø£ kÕúsTT˝À¢ á Ç‹Vü‰kÕ\ eTT#·Ã≥T¢
Á|ükÕs¡eTÚ‘·÷ edüTHÔ êïsTT. eTVü‰ |ü+&ç‘T· ì qT+&ç nø£så ¡ C≤„q+˝Òì kÕe÷qT´ì es¡≈L£ n+<ä]ø° n+<äTu≤≥T˝À
ñ+&˚$ Ç‹Vü‰kÕ\T e÷Á‘·y˚T. ô|<ä› Á>∑+<∏ë\T yÓTT<ä\Tø=ì C≤q|ü<ä π>j·÷\ es¡≈£î s¡ø£s¡ø±\ ø£fi≤s¡÷bÕ\˝À
Ç‹Vü‰dü >±<∏ä\÷, bÕÁ‘·\÷ Á|ü‹yê]ø° m<äTs¡T ì\TkÕÔsTT.
Ä~eT es¡Z s¡Væ≤‘· düe÷»+˝À ø£fi¯\˙ï, ≈£L{Ï ô|+|ü⁄<ä\ ø√dü+ ‘√&ÉŒ&˚ Á|üjÓ÷»qø£s¡yÓTÆq $<ä´˝Ò.
yêqs¡+ qT+&ç qs¡T&ÉT |ü]D$T+#êø£, ‘·q ø±fi¯¢ô|’ ‘êqT ì\ã&Ü¶ø£, Äø±fi¯ó¢ ì\<=≈£îÿø=Hêïø£, #ÓsTT´

4
‹]>±ø£, |üìeTT≥T¢ #˚düTø=H˚ $<ä´ |ü≥Tºã&˚<ëø£ Ä~ e÷qe⁄\T ÁbÕ<∏ä$Tø£ ø£fi¯\qT dü+|òüTJ$‘êìøÏ

yê&ÉTø=H˚yês¡T. C≤q|ü<ä ø£fi≤s¡÷bÕ\qT Ä#ês¡´ πø‘·T $X¯«Hê<∏ä¬s&ç¶ eT÷&ÉT s¡ø±\T>± eØZø£]+#ês¡T(7). n$
Ä~yêdüT\ ø£fi≤s¡÷bÕ\T, eékÕj·Tø£ ÁbÕ+‘· ø£fi≤ø±s¡T\T, Hê>∑]ø£‘·, bÕ]ÁXÊ$Tø£ J$‘· ø£fi≤s¡÷bÕ\T.
á Hê>∑]ø£‘· bÕ]ÁXÊ$Tø£ J$‘· ø£fi≤s¡÷bÕ\T ‘Ó*dæq+‘·>± eékÕj·Tø£ J$‘· ø£fi≤s¡÷bÕ\T ‘Ó*j·Te⁄.
$$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝Àì ø£fi≤s¡÷bÕ\q÷, $$<Ûä n+‘·sT¡ e⁄\≈£î #Ó+~q ø£fi≤s¡÷bÕ\qT, ø£fi≤e÷kÕ\ yê´bÕsê\qT,
ø£fi≤s¡÷bÕ\qT ñ<˚›•+#˚ kÕe÷õ≈£î\q÷, ø£fi≤s¡÷bÕ\≈£î ÄÁX¯j·TyÓTÆq bÕÁ‘·\qT >∑T]+∫ $düÔè‘·yÓTÆq
|ü]XÀ<Ûäq\T Ç|ü&ç|ü&˚ »s¡T>∑T‘·THêïsTT.
C≤q|ü<ä $C≤„q+ nq+‘·+. n+<äT˝À C≤q|ü<ä ø£fi¯\T ˇø£ n+‘·sê“¤>∑+. á C≤q|ü<ä ø£fi¯\qT
C≤q|ü<ä Á|ü<äs¡Ùq ø£fi≤s¡÷bÕ\T nq&É+ düeTT∫‘·+(8). á C≤q|ü<ä ø£fi≤s¡÷bÕ\T dü+^‘·+, qè‘·´+, s¡÷|üø£+
nì eT÷&ÉT s¡ø±\T>± eØZø£]+#·ã&ç+~(9).
C≤q|ü<ä ø£fi¯\T
dü+^‘·+ qè‘·´+ s¡÷|üø£+
sö<ä´ >±Á‘· bÕ≥‘√ bÕ≥˝Ò≈£î+&Ü <Ûë]àø£ uÛÖ‹ø£
nsTT‘˚ á C≤q|ü<ä ø£fi¯\≈£î C≤q|ü<ä $C≤„q+˝Àì Ç‘·s¡ $uÛ≤>±\˝À dü+ã+<Ûä+ ñ+~. dü+^‘·,
qè‘·´ s¡÷|üø±\≈£î eT‘·+, yÓTT<ä˝…’q yê{Ï‘√q÷ dü+ã+<Ûä+ ñ+~. dü+^‘·+˝À yê<ë´\T s¡÷|üø±\˝À y˚wü
uÛ≤wü\T, ∫Á‘·ø£fi¯, •\Œ+, yÓTT<ä˝…’q yê{Ï yê&Éø£+ ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº C≤q|ü<ä ø£fi¯\T, ‘·øÏÿq C≤q|ü<ä
$C≤„Hê+XÊ\T |üs¡düŒs¡ |üPs¡« ø±\q&É+ düèwüº+.
C≤q|ü<ä ø£fi¯\H˚ á $uÛ≤>∑+˝À dü+^‘·+, qè‘·´+ n_Ûqj·T+ ñ+&˚ Á|ü<äs¡Ùq ø£fi¯\T #˚s¡‘êsTT. >±Á‘·
dü+^‘·+, yê<ä´ dü+^‘ê\˝À bÕ≥T ‘√\T u§eTà˝≤≥\T. j·Tø£å>±q+, »+>∑+ ø£<∏ä\T, ãTÁs¡ø£<∏ä\T, M~Û
uÛ≤>∑e‘·+, ø√˝≤≥+, |ü>{∑ yÏ c˚ Õ\T, ãVüQs¡÷bÕ\T, >±s¡&ç $<ä´\T yÓTT<ä˝q’… $ Ç+<äT˝À ÁbÕeTTK´+ eVæ≤kÕÔsTT.
C≤q|ü<ä ø£fi¯\qT bò˛ø˘ ÄsYº‡ nq&É+ ø£+fÒ Á|üC≤ø£fi¯\T (|”|ü⁄˝Ÿ‡ ÄsYº‡) nq&É+ düeTT∫‘·+(10). C≤q|ü<ä ø£fi¯\T
nq&É+ ø£+fÒ C≤q|ü<ä Á|ü<äs¡ÙHê ø£fi≤s¡÷bÕ\T, Á|üC≤ Á|ü<äs¡Ùq ø£fi≤s¡÷bÕ\T nq&É+ eT]+‘· düeTT∫‘·+(11).
Ä~eT e÷qe⁄&ÉT ‘·q˝À ø£*–q uÛ≤y√<˚«>±ìøÏ nqT>∑TD+>± \j·÷ì«‘·+>± Hê≥´+ #˚j·T&É+
H˚sT¡ Ãø=Hêï&ÉT. ‘√&ÉT>± e÷≥\qT H˚]Ã bÕ≥ bÕ&É≥+ kÕ–+#ê&ÉT. M{ÏøÏ ø±e´\qT düV‰ü j·T+>± rdüTø=Hêï&ÉT.
n|üŒ{Ï qT+&ç C≤q|ü<ä π>j·÷\qT, Áø£eT+>± π>j·T >±<∏ä\qT Ä\|æ+∫ n_ÛqsTTdü÷Ô ‘·q Äq+<ëìï,
<äTU≤ìï ø£cÕºìï, qcÕºìï |ü\TuÛ≤yê\ Á|üø£≥qqT #˚j·T&É+ ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT. Ç˝≤ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq áπ>j·T
>±<∏ä˝À ÁbÕNq $C≤„q eT+‘ê Ç$T&ç ñ+~. ÁbÕNq dü+düÿ è‹ dü+|üqïyÓTÆ ñ+~. dü+|òüT Jeq Ø‹
$~‘·eTÚ‘·T+~. ÄHê{Ï ÁbÕøÏÔø£ e÷qe⁄ì˝À Á|üeTTK+>± yÓ\dæq eT‘·+ ÁbÕ<Ûëq´+ eVæ≤düTÔ+~.
5
C≤q|ü<ä >π j·T >±<∏\ä T $•wüº kÕVæ≤‘·´+‘√ b˛*Ãq|ü⁄&ÉT @ e÷Á‘·eT÷ b˛*ø£ ø£ìŒ+#·<Tä . n\+ø±s¡eT÷,
X¯u≤›&É+ãs¡eT÷, es¡íHê yÓ’$<ÛäéTT yÓTT<ä˝…’q \ø£åD≤\T @MT ñ+&Ée⁄. C≤q|ü<äT\≈£î düVü≤» Ø‹˝À, n‹
kÕe÷q´ |ü<ä∆‹˝À á ø£fi≤s¡÷bÕ\T ñ+{≤sTT. n+<äTe\¢H˚ nHê~ qT+&ç |ü+&ç‘·T\ nHê<äs¡D≈£î >∑T¬s’
q•+∫ b˛>± á e÷Á‘·+ bÕeTs¡ »q düeTT<ëj·T+˝À ã‹øÏ ã≥º>∑{Ïº J$düTÔHêïsTT. n+<äT≈£î n≥º&ÉT>∑T
düe÷»+˝Àì >±j·Tø£ _Û≈£åî≈£î\T M{Ï |ü]s¡ø£åD≈£î ø±s¡≈£î˝Ö‘·THêïs¡T. Ç$ »q ÁX‚j·T ø£fi≤s¡÷bÕ\T.
ø£fi≤J$‘·+ Á|ü‹_+_+#˚ $<Ûä+>± C≤q|ü<ä ø£fi≤ø±s¡T&ÉT ì]à+#·Tø=+{≤&Éq&É+ ≈£L&Ü yêdüÔe+. C≤q|ü<ä
ø£fi≤s¡÷bÕ˝Ò Ä ø£fi≤ø±s¡T&ç Jeq Ø‹øÏ <äs¡ŒD eTq&É+ düeT+»dü+.
ˇ>∑TZø£<∏ä, ˇ>∑TZ&√\T, ‘·|üŒ≥>∑Tfi¯ó¢, >=s¡ej·T´\T ≈£î\ dü+Á|ü<ëj·÷\ qT+&ç Ç|ü&ç|ü&˚ $&çe&ç
ø£fi≤s¡÷bÕ\T>± eTq>∑\T>∑T‘·Tqï s¡÷bÕ\T. >∑s¡>∑\T, ñs¡TeTT\T, uÀHê\˝Àì b˛‘·TsêE X¯øÏÔ<˚e‘·\
ñ‘·‡yê\ qT+&ç $&çe&ç ñ˝≤¢kÕ\≈£î ~>∑T‘·Tqï ø£fi≤s¡÷bÕ\T. Ms¡Hê≥´+ kÕøå±‘·TÔ Ms¡ XË’e dü+Á|ü<ëj·T
bÕ<ä+ qT+&ç }&ç |ü&¶É >∑C.®… ã‘·Tø£eTà Ä+Á<ÛTä \ Ä&É|&ü TÉ #·T\qT Äos¡«~+#˚ <˚e‘·. Ç|üŒ{Ï es¡≈L£ ø£fi≤s¡÷|ü+>±
Ç~ M<ÛÓø£ÿ˝Ò<äT. #Óø£ÿuÛÑ»q kÕøå±‘·÷Ô uÛÑÁ<ë#·\ sêeTTì uÛÑøÏÔuÛÑ»q, ø√˝≤≥+ m|ü&√ Á|ü#êsêìï bı+~q ø£fi¯.
∫+<äT uÛ≤>∑e‘·+, ∫s¡‘·\ sêe÷j·TD+, ‘·÷s¡TŒ uÛ≤>∑e‘ê\T kÕe÷qT´\≈£î Ç‹Vü‰kÕ\qT Hê≥ø£ s¡÷|ü+˝À
n‹ kÕe÷qT´\ #˚‘· Ä&ç+#·ã&ÉT‘·Tqï s¡÷|üø£ ø£fi¯\T. eT+N, #Ó&É÷ nìï $wüj·÷\qT n+<ä]ø°
‘Ó*j·T#Ó|üŒ&ÜìøÏ @s¡Œs¡#·Tø=qï yêsêÔ yêj·TT<ä÷‘·&É|ü. M~Û˝À ‹]π> á &É|ü Ç|ü&ÉT ø£fi≤s¡÷|ü+>±
y˚~ø£ HÓøÏÿ+~. |ü⁄*y˚wü+ n&É$ ÁbÕ+‘·+ yês¡T |ü⁄*ì nqTø£]dü÷Ô y˚wü+ y˚düTø=ì <ÛÓ’s¡´ kÕVü≤kÕ\T
ô|+#·Tø√e&ÜìøÏ nqTø£]+∫q J$‘· eè‹Ô. Ç~ ø£fi≤s¡÷|ü+>± ø±\TkÕ∫+~. Hêe÷\ dæ+>∑&ÉT <√|æ&û
kıeTTà‘√ ø√≥qT >∑{Ïºq >∑»<=+>∑, Ç‘·&ÉT ã+B nsTTq|ü&ÉT n‘·ì bÂs¡Twü |üsêÁø£e÷\qT #·÷∫qyês¡T
nqTø£]dü÷Ô y˚dæq y˚wü+. #ê]Á‘·ø£ C≤„|æø£>± yÓ\dæq Ç~ ø£fi≤s¡÷|ü+>± |ü˝…¢\T <ë{Ï Ç|ü&ç|ü&˚ |ü≥ºD≤\≈£î
#˚sT¡ ‘·T+~. ø£‹kÔ ÕeTT, ø£Ás¡kÕeTT, kÕøå±‘·÷Ô uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì ˇø£Hê{Ï sê#·]ø£|⁄ü ôdq’ ´|ü⁄ ø£yê‘·T.. #·<sä +¡ >∑+˝À
ø£ì|æ+#˚ |ü<ë‹ <äfi≤ìøÏ Ç~ |üP]Ô Ä<Ûës¡+. Ä+π>¢j·TT\T uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï Vü≤düÔ>∑‘·+ #˚düTø=Hêïø£ n‘·´+‘·
Ä<ÛäTìø£ j·TT<ä∆ kÕe÷Á– Ä#·s¡D˝ÀìøÏ e∫Ãq ‘·sê«‘· ø£‹ÔkÕeTT, ø£Ás¡kÕeTT ˝≤+{Ï n‹ ÁbÕNq j·TT<ä∆
|ü<ä∆‘·T\qT e~*y˚XÊs¡T. Ç˝≤ ≈£î\, eT‘·,sê»ø°j·T, #ê]Á‘·ø£, kÕe÷õø£ dü+Á|ü<ëj·T Á|üÁøÏj·T\T ñ˝≤¢dü
ø£fi≤s¡÷bÕ\T>± s¡÷bı+~ Ä+Á<Û<ä X˚ +¯ ˝À C≤q|ü<ä ø£fi≤s¡÷bÕ\T>± Á|üd~æ ∆ bı+<ësTT.á C≤q|ü<ä ø£fi≤s¡÷bÕ\˝À
Á|üdæ~∆ #Ó+~q ø=ìï ø£fi≤s¡÷bÕ\ #·]Á‘·qT H˚|ü<∏ë´ìï ‘Ó\TdüTø√e\dæ e⁄+~.
***

6
1.2 ‘√\Tu§eTà˝≤≥
C≤q|ü<ä ø£fi≤s¡÷bÕ\˝À ‘√\Tu§eTà˝≤≥≈£îqï U≤´‹ eTπsø£fi≈¯ î£ ˝Ò<Tä . Ä+Á<Û<ä X˚ +¯ ˝À Äu≤\>√bÕ˝≤ìï
Äq+~+|ü#˚dæ, nìï ø£fi≤s¡÷bÕ\‘√bÕ≥T Bs¡Èø±\+ ~e´+>± e]∆*¢q ø£fi≤s¡÷|ü+ ‘√\Tu§eTà˝≤≥(12).
ndü\T e÷qeC≤‹ Ä$sê“¤yêìï >∑T]+∫ ø=+#Ó+ Ä˝À∫+∫qf…Æ¢‘˚ eTìwæ e÷{≤¢&É≥+H˚s¡TÃ≈£îqï
‘·sê«‘· ‘·q H√{ÏyÓ+≥ bÕ≥qT, ‘·q #˚‹ MT<äT>± ∫Á‘ê*ï ãj·T≥≈£î rdæ ñ+{≤&Éì #Ó|üŒe#·TÃ.
dü+^‘·+, kÕVæ≤‘·´+ ∫Á‘·øfi£ ,¯ Hê≥´+, •\Œø£fi¯ nH˚ \*‘· ø£fi˝¯ À¢ ˇø£ •\Œø£fi¯ ‘·|Œü $T–*q Hê\TZøfi£ *¯ ï
düe÷Vü‰s¡+>± ø£\T|ü⁄≈£îì ÇeTT&ÉTÃ≈£î+~ u§eTà˝≤≥. s¡d$ü wüj÷· ìøÏ eùdÔ eTq Á|ü<ëÛ q ø±e´s¡kÕ˝…q’ X¯è+>±s¡+,
Ms¡+\‘√ bÕ≥T Vü‰dü´s¡dü+ ≈£L&Ü eT+∫ dæú‹˝À Áù|ø£å≈£î*ï ø£&ÉT|ü⁄ã“q$«düTÔ+~. Ç|ü&ÉT eTq+ #·÷düTÔqï
dæìe÷\T>±ì, {Ï.$.\T >±ì, eTq+ $+≥Tqï πs&çjÓ÷\T >±ì kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ô|s¡>∑&É+e\¢H˚ yÓ\T>∑T
#·÷XÊsTT.
Bì‘√ ˇø£<ëì ‘·sê«‘· eTs=ø£{Ï |üPs¡«|ü⁄ ø£fi¯qT $T+∫ Á|ü»*ï ‘·qyÓ’|ü⁄ ‹|ü≈£îHêïsTT.BìøÏ #·ø£ÿì
ñ<ëVü≤s¡D Hê≥ø£+, dæìe÷. á ¬s+&É÷ u§eTà\‘√ u≤>± Hê≥´+ #˚sTTkÕÔs¡T. dü÷Á‘·<Ûës¡T&ÉT ‘·q >=+‘·TqT
$ì|æd÷ü Ô yê∫ø±_Ûqj·÷ìï #·øÿ£ >± Á|ü<]ä ÙkÕÔ&TÉ . Hê≥ø£ Á|ü<sä Ù¡ q≈£î mìï nedüsê\THêïjÓ÷ ‘√\T u§eTà˝≤≥≈£î
n+‘·≈£î $T+∫q nedüsê\THêïsTT. Hê≥ø£ Á|ü<äs¡Ùq˝À q≥T&ÉT πøe\+ ‘·q eTTU≤ìøÏ s¡+>∑T|ü⁄\TeTT≈£îì
Hê≥ø£+ |üPs¡ÔsTTq ‘·sê«‘· ø£&ç–y˚düT≈£î+{≤&ÉT. ø±ì ‘√\Tu§eTà˝≤≥ n˝≤ ø±<äT. eTT+<äT n+<ä+>±
u§eTàqT ‘√\T MT<ä y˚j·÷*. <ëìï #·ø£ÿ>± ø£‹Ô]+∫ Ä bÕÁ‘·≈£î nqT>∑TD+>± nej·Tyê\qT düeT≈£L]Ã
n+<ä+>± Äø£s¡¸D°j·T+>± ‘·j·÷s¡T#˚j·÷*. m+‘√ eT+∫ ø£fi≤ø±s¡T˝…’‘˚>±ì Ç~ kÕ<Ûä´+ ø±<äT.
Hê≥ø£ Á|ü<äs¡Ùq˝…’‘˚ øÏsêsTT q{°q≥T*ï &ÉãT“*∫Ã |æ*|æ+#·Tø√e#·TÃ Á|ü<äs¡Ùq |üP]Ô#˚j·Te#·TÃ. ø±ì
u§eTà˝≤≥\T n˝≤ø±<äT. Ä≥>±fi¯¢˝À ô|<ä›yêfi¯ó¢ |ü⁄s¡Twü bÕÁ‘·*ï ` ô|<ä›yêfiË’¢q Ád”Ô\T Ád”Ô bÕÁ‘·*ï b˛wæ+#ê*.
lsêeTT&ÉT d”‘· bÕÁ‘·\ ˝≤+{Ïy˚! n+<äTπø Ád”Ô |ü⁄s¡Twüß*<ä›s¡÷ u≤>± bÕ≥bÕ&Ü* ∫qï |æ\¢\T u≤\u≤*ø£\
bÕÁ‘·*ï b˛wæ+#ê*. ‘·eT ø£fi≈¢¯ î£ ø£ìŒ+#·øb£ ˛sTTHê #·÷#˚yêfi¯≈¢ î£ ø£fi≈¢¯ î£ u§eTà\T u≤>± ø£ìŒ+∫ ‘·eT n_Ûqj·÷ìï
n+~+#ê*.
á u§eTà˝≤≥*ï >∑T]+∫ ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+˝À Ä~ø±\+˝ÀH˚ ø£e⁄\T e]í+#ês¡T. |ü+&ç‘êsê<Ûä´
#·]Á‘·˝À bÕ\Tÿ]øÏ k˛eTHê<∏äT&ÉT ‘√\Tu§eTà˝≤≥qT e]í+#ê&ÉT. •esêÁ‹ eTôVA‘·‡yê\˝À uÛ≤>∑+>±
lXË’\+˝À á ‘√\Tu§eTà˝≤≥ »]–q≥T¢ Ç˝≤ e]í+#ê&ÉT.
uÛ≤s¡‘ê~ ø£<∏ä\ Js¡eTiT>∑T\ Hês¡+>∑ u§eTà˝≤&ç+#·Tyês¡T
ø£&ÉT q<äT“¤‘·+ãT>∑ >∑+ãdü÷Á‘·+ãT\&És¡+>∑ u§eTà\Hê&ç+#·Tyês¡T(13).

7
Bìø£+fÒ eTT+<˚ eTVü‰uÛ≤s¡‘+· $sê≥ |üs«¡ +˝À ‘√\Tu§eTà˝≤≥qT >∑T]+∫ $e]+#·&+É »]–+~(14).
|ü˝≤ï{Ï Ms¡#]· Á‘·˝À lHê<∏Tä &ÉT, ñ‘·sÔ ¡ Vü≤]e+X¯+˝À Hê#·qk˛eTq u§eTà˝≤≥qT >∑T]+∫ $e]+#ês¡T
ªªÁ|ü‹eT˝≤&É>∑ ã{Ïºq j·T≥T¢ ` Áø°&Ü_ÛsêeT
j·T+Á‘·≈£î &Ü&ç+∫ j·TeìÁ<√∫q Áyê\T
u§eTà\>∑‹ s¡<∏ä|üP>∑eTT\TqTµµ ` ñ‘·Ôs¡ Vü≤]e+X¯+.
düTs¡es¡+ Á|ü‘ê|ü¬s&ç¶>±s¡T ‘êqT Áyêdæq Ä+Á<ÛäT\ kÕ+|òæTø£ #·]Á‘·˝À Ç˝≤ $e]+#ês¡T.
ªªu§eTà˝≤≥\ yêfi¯ófl >√q ãT<ë∆¬s&ç¶ >±] sêe÷j·TD+˝Àì ~«|ü<äT*ï bÕ&˚yês¡Tµµ.uÛ≤düÿs¡ X¯‘·ø£+˝À
ôd’‘·+ u§eTà˝≤≥\qT >∑T]+∫ #Ó|üŒ&É+ »]–+~
.... ‘√\T u§eTà\Hé eT+∫ $y˚øÏ yêì ‘Óse¡ ÷≥Tq qT+&ç Á|üXd¯ ØÔü ‹ Hê&ç+∫q Hê&Éy?˚ ... Á|”‹uÛ≤düÿsê
nì uÛ≤düÿs¡X¯‘·ø£+˝À #Ó|üŒã&ç+~.
n+‘˚ø±<äT ndü\T e÷qeJ$‘·yT˚ ‘√\Tu§eTà˝≤≥j·Tì <ëìì Ä&ç+#˚~ uÛ>Ñ e∑ +‘·T&Éì n+^ø£]kÕÔsT¡ .
‘Ó\T>∑Tyês¡T.
#ê>∑+{Ï XÀwüj·T´>±s¡T u§eTà˝≤≥\ yêfi¯¢qT >∑T]+∫ ˇø£ XÊdüHêìï ≈£L&É yÓ\Te]+#ês¡T(15).
Áø°.X¯.1208˝À u§eTà˝≤≥ dü÷Á‘·<Ûë] uÀeT\j·T nH˚ n‘·ìøÏ uÛÑ÷<ëq+ #˚dæq≥T¢ XÊdüq+ ñ+~(16).
Ç+ø± es¡+>∑˝Ÿ õ˝≤¢˝Àì >∑÷&É÷s¡T XÊdüHêìï Áyêdæ+~ ˇø£ u§eTà˝≤≥ dü÷Á‘·<ëÛ ] Áyêdæ+<˚qì Ç~
‘Ó\T>∑TXÊdüqeTì &Üˆˆ$TøÏÿ*H˚ì ù|s=ÿHêïs¡T(17).
..... ‘√\T u§eTà˝≤≥\T Ä&˚yês¡T m≈£îÿe uÛ≤>∑+ eTVü‰sêÁwüº yêfi‚flqì yêfi¯flqT Ä¬sø±|ü⁄\+{≤s¡ì
Ms¡T <˚X¯$<˚XÊ\T ‹]– $$<Ûä uÛ≤wü*ï H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡ì Äj·Tq #ÓbÕŒs¡T(18).
Mfi¯fl‘√u≤≥T yÓTÆdü÷s¡T ÁbÕ+‘·+ yê¬s’q ePs¡T»+>±\T, u§+<ë\T, nø£ÿ&ç dü]Vü≤<äT› ÁbÕ+‘·+ yê¬s’q
≈£î‘·TãTyês¡T, eT<ÛäTs¡ ‘·+C≤ePs¡T ÁbÕ+‘ê\˝Àì ≈£î‘êÔ&û\T ` Ms¡T q≥TºeC≤‹ yês¡T ` ãfi≤¢] õ˝≤¢˝Àì
ã*»\T $XÊK õ˝≤¢˝Àì áf… u§+<Ó© ‘Ó>∑yêfi¯ófl, >√<ëe] ÁbÕ+‘·+ yê¬s’q >=\¢\÷, »+>±\T ` Ç˝≤
m+‘·eT+<√ ñHêïs¡ì $TøÏÿ*H˚ì n_ÛÁbÕj·T+(19). Ç+ø± u§eTà˝≤≥ yêfi¯ó¢ ìedæ+#˚ ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]+∫
≈£L&Ü Äj·Tq #ÓbÕŒs¡T. $XÊK|ü≥ï+, >√<ëe], ‘·DT≈£î, HÓ\÷¢s¡T, ø£s¡÷ï\T, nq+‘·|ü⁄s¡+ ãfi≤fl] õ˝≤¢
ÁbÕ+‘ê\˝À u§eTà˝≤≥ yêfiË¢ ≈£îÿe ñ+{≤s¡ì ≈£L&Ü Äj·Tq ù|s=ÿHêïs¡T.

8
u§eTà˝≤≥ ø£<∏ä\T
u§eTà˝≤≥ Ç‹eè‘êÔ\T #ê\es¡≈£î uÛ≤s¡‘·sêe÷j·TD ø£<∏ä\≈£î dü+ã+~Û+∫qy˚ ñ+{≤sTT. Ç+ø±
<˚•+>∑T sêE ø£<∏ä, |ü˝≤ï{Ï Ms¡#·]Á‘·\T ≈£L&Ü Á|ü<ä]Ù+|üã&É‘êsTT ø±ì Ç$ ‘·≈£îÿe ñ+{≤sTT.
‘√\T u§eTà˝≤≥ yêfi¯ófl yê&ÉT≈£îH˚ kÕVæ≤‘·´+ mø£ÿ&É qT+&ç e∫Ã+~? nH˚ Á|üX¯ï≈£î düe÷<Ûëq+
<=s¡ø£&É+ ø£wüº+. eTVü‰uÛ≤s¡‘·, sêe÷j·TD ‘Ó\T>∑T ø±yê´\‘√ bÕ≥T yêfi¯ó¢ j·Tø£å>±Hê\qT ≈£L&Ü
ñ|üj÷Ó –+#·T≈£î+{≤s¡T. Bìø=ø£ ñ<ëVü≤s¡D Áø°dTü Ô X¯ø+£ 1850 ÁbÕ+‘ê˝À¢ ìedæ+#˚ >∑+C≤+ õ˝≤¢ >∑TE®yê&É
Á>±eT+ ñ+&˚~. á Á>±eT+˝À ìedæ+#˚ eT]+>∑+{Ï uÛ≥ Ñ sº +¡ sêe÷qTC≤#ês¡T´\T lsêeT Hê≥ø£+ ÁyêXÊs¡T.
Ç~ u§eTà˝≤≥>± eT+∫ ù|s¡T dü+bÕ~+∫+~. Ç+<äT˝À \ø£àå DeT÷s¡Ã¤ Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ ø£<.ä∏ BìøÏ s¡#s· TT‘· #ê\
bÕ≥*ï |ü<ë´*ï ÁyêùdÔ yê{ÏøÏ <äsT¡ e⁄*ï yê&ç u§eTà˝≤≥yês¡T yê&ÉT≈£îH˚yês¡ì $TøÏÿ*H˚ì >±] n_ÛÁbÕj·T+(20)
á Á>∑+<∏ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q ‘êfi¯|üÁ‘· Á|ü‹ #Óqï|ü⁄] ÁbÕ#·´*œ‘· uÛ≤+&Ü>±s¡+˝À \_ÛdüTÔ+<äì ≈£L&Ü Äj·Tq
ù|s=ÿHêïs¡T.
eTs=ø£{Ï u≤D≤düTs¡ Hê≥ø£+ s¡#·sTT‘· ø√{Ï yÓ+ø£≥|üŒj·T´ XÊÁdæÔ ø±\+ Áø°.X¯.1893. á s¡#·sTT‘·
bÕ‘·|ü≥ï+ Á>±eT yêdüÔe⁄´&ÉT. Ç~ |üsê¢øÏ$T&ç <ä>∑Zs¡ ñ+≥T+~. ‘·q $TÁ‘·T\T Ç∫Ãq dü\Vü‰y˚Ts¡≈£î Ä π>j·T
Á|üã+<Ûëìï #·sà¡ $Á>∑V‰ü \‘√ Ä≥˝≤&ç+#˚+<äT≈£î nqT≈£L\+>± ñ+fÒ≥≥T¢ ‘êqT Áyêdæq≥T¢ s¡#s· TT‘· dü«j·T+>±
ù|s=ÿHêï&ÉT. ‘√\Tu§eTà˝≤≥˝À ø£ìŒ+#˚ E≥Tº b˛*>±&ÉT ˝≤+{Ï bÕÁ‘·\T Ç+<äT˝À ø£ìŒkÕÔj·Tì n$
1) ˝§≥ºøÏ‘·Ô&ÉT 2) s¡‘êï\b˛*>±&ÉT n˙ n$ Vü‰dü´ Áyê‘·\ì $TøÏÿ*H˚ì ‘Ó*bÕs¡T(21).
n˝≤H˚ eTÁ<ëdüT ÁbÕ#·´*œ‘· uÛ≤+&Ü>±s¡+˝À πø‹>±ì ô|[fl Ç‹eè‘·Ô+>± (u§eTà˝≤≥ Vü‰dü´ Hê≥ø£+
<=s¡T≈£î‘·T+<äì ≈£L&É Äj·Tq ‘Ó*bÕs¡T(22).
‘√\Tu§eTà˝≤≥ $•wüº‘· m≈£îÿ&ÉT+<ä+fÒ Ä u§eTà*ï ‘·j·÷s¡T#˚ùd yês¡T eT+∫ ∫Á‘·ø±s¡T˝…’
ñ+&Ü*. Ä ∫Á‘·ø±s¡T\T Á|ü<äs¡Ù≈£î\÷ yê∫ø£+ #Óù|Œyês¡T. n+<äs¡÷ ˇπø ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~qyê¬s’
ñ+&É≥+ $•wüº+. ndü\T ñeTà&ç ≈£î≥T+ãeT+fÒ @$T{À nø£ÿ&˚ #·÷∫‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. m|ü&ÉT @ u§eTà\T
nedüse¡ TqT≈£î+fÒ n|ü&ÉT yê{Ïì ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ . y˚Tø£, õ+ø£, <äT|æŒ #·sêà\‘√ Ä u§eTà\T ‘·j÷· s¡e⁄‘êsTT.
á u§eTà\ ‘·j·TØ˝À ≈£L&Ü bÕÁ‘·\ø£qT>∑TD+>± ‘√\T e÷s¡T‘·T+~. sêeTT&ÉT, ø£èwüßí&ÉT, $wüßíe⁄,
Ç+Á<äT&ÉT, •e⁄&ÉT Ç˝≤ <˚e‘ê eT÷s¡TÔ\ u§eTà\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&ÜìøÏ õ+ø£ #·sêàìï $ìjÓ÷–kÕÔs¡T. n˝≤H˚
d”‘·, kÕ$Á‹, Á<Í|ü~ yÓTT<ä˝…’q Ád”Ô bÕÁ‘·\≈£î ôd’‘·+ Ç<˚ ìj·TeT+ bÕ{ÏkÕÔs¡T. ÄdæÔ≈£î˝…e¬s’Hê |üP»\T
#˚ùd≥|ü&ÉT ≈£Ls¡TÃH˚+<äT≈£î á õ+ø£ #·sêàìï yê&ÉT‘ês¡T. <ëìï |ü$Á‘·+>± C≤Á>∑‘·Ô>± <ë#·T≈£î+{≤s¡T.
sêø£ådübÕÁ‘·\T, <äTwüº bÕÁ‘·\T, Vü‰dü´bÕÁ‘·\ ˝≤+{Ï ∫qï ∫qï ‘√\T u§eTà\T ‘·j·÷s¡T #˚ùd+<äT≈£î

9
y˚Tø£ #·sêàìï yê&É‘ês¡T. ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+˝À e÷Á‘·+ ¬s+&ç+{Ï˙ dü]‘·÷π> $<Ûä+>± s¡+>∑T\~› eTØ
‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T. ˇø£ ø£$ •wüº bÕÁ‘·*ï, <äTwüº bÕÁ‘·*ï ¬s+&ç+{Ïì ‘êH˚ ∫Á‹+∫q≥T¢ á ø£fi≤ø±s¡T\T ≈£L&Ü
‘·eT eTqdüT‡\qT ¬s+&ç+{Ïø° kÕ_ÛÁbÕj·T+>± $ìjÓ÷–kÕÔs¡T.
‘√\T‘√ edüTÔe⁄\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·÷\+fÒ eTT+<äT »+‘·T#·sêàìï ùdø£]+#ê*. Ä ‘·sê«‘· <ëìï
X¯ó~∆ #˚dæ <äTsê«düqqT b˛>={Ïº Ä ‘·sê«‘· yê{Ï MT<ä #·ø£ÿì u§eTà*ï ~<ë›*. ˇø£ y˚fi¯ ∫qï ‘·|ü #˚ùdÔ #·s¡à+
n+‘ê e´s¡úeTÚ‘·T+~. ª•*Œµ øÏ sêsTT m˝≤+{Ï<√ ‘√\T u§eTà\ ø£fi≤ø±s¡TìøÏ #·s¡à+ n˝≤+{Ï~.
^‘·\T ^j·T&Éy˚T ø±≈£î+&Ü yê{Ïì düÁø£eT+>± ø£‹Ô]+#·&É+, s¡+>∑T\T n<ä›&É+, Äs¡u…≥º&É+ »s¡>±*.
n|ü&˚ yê{Ï˝À¢ Jeø£fi¯ ñ{Ïº|ü&ÉT‘·T+~.
Äj·÷ bÕÁ‘·\qT ã{Ïº s¡+>∑T\T e÷s¡T‘·T+{≤sTT. |ü⁄s¡Twüß\˝À <˚e‘·\T ` sêø£ådüT\T, e÷qe⁄\T `
»+‘·Te⁄\T (ø√‹) Á|ü<ëÛ q bÕÁ‘·\T `Vü‰dü´ bÕÁ‘·\T Ç˝≤ @ bÕÁ‘·≈î£ ‘·–q s¡+>∑TqT Ä bÕÁ‘·≈î£ $ìjÓ÷–+#ê*.
n˝≤π> Ád”Ô bÕÁ‘·\≈£î, |ü⁄s¡Twü bÕÁ‘·\≈£î m+‘√ ‘˚&Ü ø£ìŒdüTÔ+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î sêeTT&ÉT q\¢>± ñ+{≤&ÉT
ø±ã{Ïº Äs¡+>∑T y˚j·÷*. d”‘· mÁs¡>± ñ+≥T+~ ø£qTø£ X¯ØsêìøÏ ‘·–q s¡+>∑T ñ|üjÓ÷–+#ê*. n˝≤>˚ ˇπø
bÕÁ‘· Hê\T¬>’<äT s¡ø±\T>± ‘·j·÷s¡T #˚j·÷*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î sêeTT&ÉT u≤\´+˝À, j·TT<ä∆+˝À, n&É$˝À,
|ü{≤º_Ûwæ≈£îÔ&Ó’q|ü&ÉT ` Äj·÷ dæú‹ì ã{Ïº u§eTà\T s¡+>∑T\T e÷s¡T‘·T+{≤sTT. ˇø£ bÕÁ‘·πø Çìï ‘˚&Ü\T+fÒ
sêe÷j·TD uÛ≤s¡‘ê\˝Àì Á|ü<Ûëq bÕÁ‘·\¬øìï u§eTà\T ‘·j·÷s¡Tø±yê˝À eTq+ }Væ≤+#·Tø√e#·TÃ.
á s√E Á|üuÛÑT‘·« #·≥º+ Á|üø±s¡+ ndü\T õ+ø£ #·s¡à+ <=s¡ø£&É+ #ê˝≤ ø£wüº+. y˚Tø£ #·s¡à+ <Ûäs¡
$TqTïq+{Ï ñ+≥T+~. Ç+ø£ ø£fi≤ø±s¡T\T |ü]dæú‹ì eTq+ }Væ≤+#·e#·TÃ.
Ç+ø± s¡<ë∏ \T, >∑Ti≤¿\T, u≤D≤\T, áf…\T, Ç+ø± ôdq’ ´+ n˙ï ‘·j÷· s¡T#˚dTü ≈£îì j·TT<ä+∆ #·÷|æ+#ê*.
á u§eTà\T $&ç>± #·÷∫q|ü&ÉT n+‘· n+<ä+>± ø£ìŒ+#·øb£ ˛sTTHê ‘ÓsM¡ T<ä ô|Á{Àe÷≈£î‡˝…≥ ’ T yÓ\T‘·Ts¡T˝À
#ê\ n+<ä+>± ø£ìŒkÕÔsTT.
M{Ïì C≤Á>∑‘>Ô· ± <ë#·Tø√yê* yêq≈£î ‘·&ùç dÔ bÕ&ÉsTTb˛‘êsTT. ˇø£ |ü˝≥¢… ÷] qT+&ç eTs=ø£ |ü˝≥¢… ÷s¡T≈£î
ˇ+{Ï π><ÓqT ã+&çøÏ ø£≥Tº≈£îì |æ\¢*ï møÏÿ+∫ ‘êqT yÓqTø£ q&ÉT|ü⁄≈£î+≥÷ yÓfi¯‘ê&ÉT ø£fi≤ø±s¡T&ÉT.
|ü˝…¢≥÷fiÀ¢ ~–q ‘·sê«‘· eTT+<äT }] ô|<ä›*ï |æ\¢*ï n+<äØï ø£\T|ü⁄≈£îì $qj·T+>± e÷{≤¢&É‘ês¡T.
∫qï |ü+~]ì Á>±eT+ eT<Ûä´˝À @sêŒ≥T#˚dæ ˇø£ Á|üø£ÿq ‘Ós¡ø£{Ïº ø£fi≤ø±s¡T\+‘ê ˝À|ü*øÏ #˚s¡‘ês¡T. ˇø£ÿ
$wüj·T+ e÷Á‘·+ n|üŒ{ÏøÏ Ç|üŒ{Ïø° #ê\ ‘˚&Ü>± ø£ìŒdüTÔ+~. Çyêfi¯ @ ∫qï düe÷y˚X¯+ »]–Hê ‘·|üŒ≈£î+&Ü
yÓTÆ≈£î @sêŒ≥T #˚kÕÔs¡T. ø±ã{Ïº <ä÷s¡|ü⁄ yêfi¯fl≈£î ≈£L&Ü #·ø£ÿ>± $ì|ædüTÔ+~. ø±ì ‘√\T u§eTà\ ø£fi≤ø±s¡T\T
bÕ|ü+ >=+‘·T ∫+#·T≈£îì ô|<ä›>± e÷{≤¢&Ü*,bÕ&Ü*. Mfi¯¢≈£î ‘√&ÉT Ä&Éyêfi‚¢!
u§eTà˝≤≥ Á|ü<äs¡Ùq ÁbÕs¡+_Û+#˚Hê&ÉT }s¡+‘ê #ê{Ï+|ü⁄y˚dæ #Ó|æŒkÕÔs¡T. Ç+ø± Ç+{Ï+{ÏøÏ yÓ[fl
ô|<ä›yêfi¯¢≈£î $e]kÕÔs¡T.
10
u§eTà˝≤≥ ÁbÕs¡+_Û+∫q ‘·sê«‘· eTT+<äT>± $Hêj·T≈£î&ç u§eTà ˇø£ Á|üø£ÿ ~wæº u§eTà eTs=ø£ Á|üø£ÿ
ñ+∫ ÁbÕs¡úq #˚kÕÔs¡T. ‘·sê«‘· »HêìøÏ ÄVü‰«q+ |ü\T≈£î‘ês¡T. Ç˝≤ ```
ªªdü+<äø±&ÉH˚ Ç≥Ts¡+&ç MTs¡T dü+<ä&ç#˚j·T≈£Ls√Ã+&çµµ nì `
ãT&É¶ πø‹>±&ÉT ã+>±s¡ø£ÿ\ dü+uÛ≤wüD‘√ yÓTT<ä˝Ö‘·T+~ u§eTà˝≤≥. Hê≥ø£+˝À Hê+B Á|ükÕúeq˝À¢
dü÷Á‘·<Ûës¡T&ÉT q{Ï dü+uÛ≤wüD Ç˝≤H˚ ñ+≥T+~.
ø£<∏ä ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq ‘·sê«‘· Äj·÷ u§eTà\ #˚‘·T\T ø±fi¯ófl ø£<äT|ü⁄‘·÷ ‘êeTT bÕ&ÉT‘·÷ kÕ–kÕÔs¡T.
u§eTàqT ø£<ä\≈£î+&Ü #˚j·÷\+fÒ ‘·TeTàeTT\T¢ >∑T∫Ã <ëìï ‘Ós¡ø£+{ÏkÕÔs¡T.
bÕ≥ bÕ&Ü\+fÒ Vü‰s√àìj·T+, ‘êfi≤\T, eT<Ó›\T n˙ï nqTe⁄>± |üì#˚j·÷*. Ä yêsTT<ä´ ø±s¡T˝Ò
e+‘·bÕ&É‘ês¡T. j·TT<ä∆+ »s¡T>∑T‘·Tqï|ü&ÉT ø±fi¯¢øÏ+<ä ñqï ã\¢#Óø£ÿ*ï ‘=øÏÿ X¯ã›+ ‘Ó|æŒkÕÔs¡T. s¡<∏ë\T,
>∑TÁsê\T |üs¡T>∑T˝…‘˚Ô≥|ü&ÉT ≈£L&Ü M{Ïì $ìjÓ÷–kÕÔs¡T.
$TøÏÿ*H˚ì #Ó|æŒq≥T¢ Ç~ Ä≥>±fi¯fl ncÕºe<Ûëq+, u§eTàqT ã{Ïº H√s¡T e÷sêÃ*. Ä Hê≥ø£+ ‘·>∑Z≥Tº
u§eTàqT Ä&ç+#ê*. j·TT<ä∆ |òüT≥º+ e∫Ã+<ä+fÒ &√fi¯S¢, &Éu≤“\T á\\÷ πøø£\‘√ yêq≈£î]dæq≥Tº #˚kÕÔs¡ì
Äj·Tq ù|s=ÿHêïs¡T(23).
u§eTà˝≤≥ dü÷Á‘·<Ûës¡T&ÉT, ø£<∏äqT |ü˝…¢≥÷] ìs¡ø£åsêX¯ó´\≈£î ns¡úeTj˚T´Ø‹˝À $es¡+>± #êø£#·ø£´+‘√
#ÓbÕŒ*. ˇø£ $<Ûä+>± á dü÷Á‘·<Ûës¡T&ÉT u§eTà˝≤≥≈£î ÁãVü≤à˝≤+{Ïyê&ÉT(24).
dü+düÿè‘· |ü<ë\qT Á|üjÓ÷–dü÷ÔH˚ yê{Ï ns¡ú+ #ÓãT‘ê&ÉT. ñ<ë ` sêe÷j·TD+ u§eTà˝≤≥
»s¡T>∑T‘·Tqï|ü&ÉT dü÷Á‘·<Ûës¡T&ÉT ªªø£|æ‘·:µµ nq>± ø√‹ n+{≤&ÉT Ç~ Hêd”«j·T nqTuÛÑe+. Ç~ ˇø£ÿfÒ
ø±<äT.XÀ¢ø±\T nsêú\qT |ü<ë´\qT π>j·÷\qT eTè<äT eT<ÛäTs¡+>± bÕ&ç $T–*qyê]‘√ bÕ&çkÕÔ&ÉT.
ˇø£|ü&ÉT }fiÀ¢ ‘√\Tu§eTà˝≤≥ »s¡T>∑T‘·T+~ n+fÒ ∫Hêï ô|<ë› ‘˚&Ü ˝Ò≈£î+&Ü Ä&Ü eT>± nì
ø±≈£î+&Ü n+<äs¡÷ $#˚Ãùdyês¡T. yÓTT<ä{Ï qT+∫ ∫e]<ëø± n+<äs¡÷ ≈£Ls¡TÃì #·÷ùdyês¡T.
E≥Tº b˛*>±&ÉT, u+>±s¡ø£ÿ, n˝≤¢≥bÕŒ, ãT&É¶πø‹>±&ÉT Ç˝≤ Vü‰dü´bÕÁ‘·\‘√ Äq+~+|ü#˚kÕÔs¡T.
ã+>±s¡ø£ÿ, >∑&Édü] ô|fi≤fl+, E≥Tº b˛* >±&çøÏ áyÓT≈£î m|ü&É÷ ‘·>±<ëH˚! ø=+‘·ùd|ü⁄ ‘·>±<ë ‘·sê«‘· sêJ!
kÕVæ≤‘·´|üs¡+>± m+øÏHêj·TT&ÉT u≤e\T >∑Ts¡TÔø=kÕÔs¡T. b˛*>±&ÉT n+‘·sê∆qyÓTÆq ‘·sê«‘· n˝≤¢≥|üŒ>±&ÉT
ekÕÔ&ÉT. M[¢<ä›s¡÷ dü+uÛ≤wüD˝À ñ+&É>± πø‹>±&ÉT Á|üy˚•kÕÔ&ÉT. MDÏí ãT&É¶πø‹>±&ÉT n+{≤s¡T. bÕqø£+˝À
|ü⁄\¢˝≤>± m|ü&ÉTø±yê\+fÒ n|ü&ÉT Á|üy•˚ kÕÔ&TÉ . n˝≤¢≥|üŒ>±DÏí #˚‘√Ôø=&É‘ê&ÉT,n+‘·sê∆q eTÚ‘ê&ÉT. Ç˝≤+{Ï
|òüT{≤º\ ø√dü+ m<äTs¡T #·÷dü÷Ô Äq+~düTÔ+{≤s¡T ø=+‘·eT+~.Çyêfi¯ eTq+ #·÷düTÔqï dæìe÷\˝À ôd’‘·+
Vü‰dü´ bÕÁ‘·\T+{≤sTT. yê{Ï ÁbÕ<Ûëq´+ ≈£L&Ü Ç˝≤+{Ï<˚.
11
u§eTà˝≤≥ Á|ü<äs¡Ùq\T »s¡>±\+fÒ yêq\T ≈£îs¡e≈£L&É<äT n+<äTπø eékÕj·T |üqT\T eTT–dæq

‘·sê«‘· u§eTà˝≤≥ Á|ü<sä Ù¡ q\T »s¡T>∑T‘êsTT. ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À esê¸\ ø√dü+ ≈£L&Ü u§eTà˝≤≥ ` ˝≤&çdTü qÔ ï≥Tº
$TøÏÿ*H˚ì ù|s=ÿHêïs¡T. ø±øÏHê&É ÁbÕ+‘·+˝Àì e÷<Ûeä |ü≥ï+ u§eTà˝≤≥ ø£fi≤ø±s¡T*ï ÄVü‰«ì+∫ l <Ûq˚ Te⁄ø=+&É
yÓ+ø£j·T´>±s¡T Áyêdæq ñ‘·Ôs¡ >√Á>∑Vü≤D≤ìï, $sê{Ÿ|üsê«ìï Á|ü<ä]ÙkÕÔs¡ì Äj·Tq ù|s=ÿHêïs¡T(25).
u§eTà˝≤≥ yêfi¯flJeq $<ÛëHêìï |ü]o*ùdÔ #ê˝≤ ÄX¯Ãs¡´ø£s¡+>± ñ+≥T+~. }s¡eTàf…}s¡T
<˚X¯~eTàs¡T˝≤¢ ‹s¡T>∑T‘·÷ Á|ü<äs¡Ùq*#·TÃ≈£î+≥÷ yÓfi¯‘ês¡T. $yêVü≤y˚&ÉTø£\T, #êe⁄|ü⁄≥Tºø£\T, n˙ï <ë]˝ÀH˚
»]–b˛‘·T+{≤sTT. ˇø=ÿø£ÿ]øÏ Ç<ä›s¡T eTT>∑TZs¡T uÛ≤s¡´\T+{≤s¡T. Á|ü<äs¡Ùq˝À¢ bÕ˝§Zì bÕ≥\T bÕ&ç
u§eTà\Hê&ç+∫ Ç+{À¢ |üqT\T n˙ï #˚j·÷\+fÒ Mfi¯fl≈£î ˇø£ÿfi¯ófl #ê\s¡T. n˝≤π> Á|ü<äs¡Ùq s√Eq me¬s’Hê
ˇø£]øÏ »ãT“ #˚dæHê, >=+‘·T b˛sTTHê n<äq+>± ñqï Ád”Ô\T á u≤<Ûä´‘·qT |ü+#·T≈£î+{≤s¡T. n+<äTπø
u§eTà˝≤≥ yêfi¯fl˝À eT>∑yêfi¯fl ø£+fÒ Ä&Éyêfi‚fl m≈£îÿeeT+<äT+{≤s¡T. n+<ä] >=+‘·T\÷ düqï>± düHêïsTT˝≤
kÕ>∑T‘·÷H˚ ñ+{≤sTT. »qà‘·:, yêfi¯fl≈£î ø√øÏ\ø£+sƒ¡+ nãT“‘·T+~. u≤\´+ qT+&˚ n\yê≥T |ü&É&É+ e\¢
ej·TdüT‡e#˚ÃHê{ÏøÏ Ä]‘˚s¡T‘ês¡T. |ü⁄s¡Twüß\˝ÀHÓ’‘˚ ‘√\Tu§eTà˝≤≥ yêfi¯fl˝À dü+^‘·+, kÕVæ≤‘·´+,•\Œ+
˝≤+{Ï ø£fi¯\˝À Ä]‘˚]q $<ë«+düT\T+{≤s¡T.
ˇø£|ü&ÉT ‘Ó\T>∑TC≤‹ C≤q|ü<ä $C≤„HêìøÏ Äj·TTe⁄|ü≥Tº˝≤ $\dæ*¢q ‘√\Tu§eTà˝≤≥*ï
Á|ü»˝…+‘·>±H√ Ä<ä]+#ês¡T. Hê≥ø±\T, dæìe÷\T n_Ûeè~∆˝ÀìøÏ e∫Ã u§eTà˝≤≥\qT <Óã“rXÊsTT.
Áø£eT+>± ‘√\Tu§eTà˝≤≥ <Óã“‹ì b˛sTT+~. Ç+ø=ø£ e÷≥ #ÓbÕŒ\+fÒ n~ •~∏\yÓTÆb˛sTT+~.
•\Œø£fi¯˝≤>±H˚ u§eTà˝≤≥ ø£fi¯≈£L&Ü n+‘·]+∫ b˛sTT+~. ø£fi≤ø±s¡T\T eTè>∑ýÓTÆb˛j·÷s¡T. Bìì
|ü⁄qs¡T<ä∆]+#·&ÜìøÏ ø=+‘·eT+~ ø£èwæ#˚XÊs¡T. Á|ü»\ Ä<äs¡D ‘·–Zq|ü&ÉT ‹]– Á|ü»\T Ä<ä]+#·≈£î+&Ü
@ø£fi¯ nsTTHê |ü⁄qs¡T<ä∆]+#·&É+ ø£wüº+.
Ä<Û ä T ìø£ |ü < ä ∆ ‹ ˝À ‘√\T u§eTà˝≤≥qT |ü ⁄ qs¡ T <ä ∆ ] +|ü # ˚ j · T &ÜìøÏ ø£ è wæ # ˚ d æ q yê]˝À
lj·T+. $. s¡eTDeT÷]Ô >±s¡T eTTKT´\ì &Üˆˆ $TøÏÿ*H˚ì >±] n_ÛÁbÕj·T+(26). Äj·Tq ø±øÏHê&É yêdüeÔ ⁄´\T.
nœ\uÛ≤s¡‘k· ÕúsTT˝À >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~q á |ü⁄qs¡T<äs∆ D¡ ø±s¡´Áø£eT+˝À uÛ≤>∑+>± uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ |ü]XÀ<Ûqä \≈£î
kÕÿ\sYw|æ t ≈£L&Ü Á|üø{£ +Ï ∫+~. s¡eTDeT÷]Ô >±s¡T 15 dü+ˆˆ\ bÕ≥T á ø£èwæ #˚dæ C≤rj·T n+‘·sê®rj·TkÕúsTT
Hêj·T≈£î\≈£î $<˚o sêj·Tu≤s¡T\≈£î Bìï #·÷|æ+∫ <ëì >=|üŒ‘·Hêìï #ê{≤s¡T. u§eTà\ Á|ü<äs¡Ùq˝À¢ ø=‘·Ô
|ü<ä∆‹ì n\e]∫ ø=‘·Ôs¡ø£yÓTÆq ø£<∏ä*ï ≈£L&Ü Á|ü<ä]Ù+|üCÒXÊs¡T. Äj·Tq eTÁ<ëdüT n&Éj·÷s¡T˝Àì ôd+Á≥˝Ÿ
˝…<äsY Øôd]Ã dü+düú˝À u§eTà\ |ü]XÀ<Ûäq˝À Ä#ês¡T´\T>± |üì#˚dæq≥T¢ $TøÏÿ*H˚ì ù|s=ÿHêïs¡T(27).
12
eTq ÁbÕ+‘·+˝À dæú‹ì ø√˝ÀŒsTTq ‘√\T u§eTà˝≤≥ ø£fi≤s¡÷|ü+ Äπ>ïj·÷dæj·÷, ñ‘·ÔsêÁ|òæø±, Ç≥©,
Ç+&√H˚wæj·÷ ˝≤+{Ï Ç‘·s¡ <˚XÊ\˝À ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+~+~(28).
◊s√bÕ K+&É+˝À Ä+Á<ÛäT\ ‘√\Tu§eTà\ Á|ü<äs¡Ùq\T »]>±sTT. n+‘·sê®rj·T u§eTà˝≤≥ dü+|òüT+
yê] ù|s¡T j·TT˙e÷. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À j·TT˙e÷ yê] 11e ø±+Á¬>dt u§eTà˝≤{À‘·‡e+ »]–+~. Bì˝À
bÕ˝§ZH˚+<äT≈£î lj·T+.$.s¡eTDeT÷]Ô >±]øÏ ÄVü‰«q+ e∫Ã+~. á dü+<äs¡“¤+>± Ä+Á<Ûä<˚X¯+ qT+&ç
d”‘ê\ø°åàãè+<ä+ yês¡T ªKs¡>√õHéµ ‘√\Tu§eTà˝≤ ≥*ï ≥Øÿ <˚X¯+˝À Á|ü<ä]Ù+#ês¡T. bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ\≈£î
ôd’‘·+ Ä+Á<ÛäT\ ‘√\Tu§eTà˝≤≥*ï rdüT≈£îyÓfi‚¢ neø±X¯+ d”‘ê\øÏåà ãè+<ä+ yê]øÏ <äøÏÿ+~. Ä ‘·sê«‘·
j·TT>√k˛¢$j·÷, Ç+>∑¢+&é, HÓ<äsY˝≤+&é, u…*®j·T+, ÁbòÕqT‡, <˚XÊ\˝À ≈£L&Ü u§eTà˝≤≥ Á|ü<äs¡Ùq
#√≥T#˚düT≈£î+~. n+‘˚>±ø£ \+&ÉHé˝À __dæ f…*$»Hé Á|ü<ä]Ù+∫q≥T¢ ≈£L&Ü ‘Ó\Tk˛Ô+~. áu§eTà˝≤≥
ø£fi≤$•wüº‘·qT, u§eTà\ s¡+>∑Ts¡+>∑T\ ˙&É\qT #·÷∫ yês¡T m+‘√ Äq+~+∫ <ëìï >∑T]+∫ bı–&Üs¡≥.
Ç+ø± eT˝Òwæj·÷, ô|Hê+>¥, dæ+>∑|üPsY ˝≤+{Ï ‘·÷s¡TŒ <˚XÊ\˝À ôd’‘·+ á ãè+<ä+ yêπs Á|ü<äs¡Ùq*∫Ã
bı>∑&ÉÔ\q+<äT≈£îHêïs¡T. »bÕHéôd’‘·+ Mfi¯flqT ÄVü‰«ì+∫+~(29).
u§eTà˝≤≥ ø£fi≤ø±s¡T\ $esê\T ‘Ó*j·TCÒjT· uÀj˚TeTT+<äT d”«j·TnqTuÛyÑ êìï $e]kÕÔqT. |ü˝≥¢… ÷fi¯˝¢ À
u§eTà˝≤≥ yêfi¯ó¢ Á|ü<äs¡Ùq »]ù|≥|ü&ÉT Ä≥ ø=+‘·ø±\+ >∑&ç∫q ‘·sê«‘· ø£fi≤ø±s¡T&ÉT yÓ\T|ü*øÏ e∫Ã
‘·sê«‘· s√E ‘·eT≈£î uÛÀ»q+ ô|≥º<ä\∫q yê]ì ø√s¡T‘ê&ÉT.
|ü˝…¢≥÷fi¯fl˝À kÕe÷q´ e÷qe⁄\T me¬s’Hê ‘·q≈£î kÕj·T+#˚j·Te#·TÃq+{≤&ÉT.
ªeTVü‰qTuÛ≤e⁄\T C≤+ãe+‘·T\T+{≤s¡T. ‘·+Á&ç ù|s¡T #Ó|æŒ ‘·sê«‘· ndü\Tù|s¡T #Ó|æŒ ‘·q≈£î uÛÀ»q+
ô|≥º&ÜìøÏ n+^ø£]+#ê&Éì $e]kÕÔ&ÉT. C≤+ãe+‘·T\+fÒ e÷~>∑ ≈£î\düTÔ\H˚ $wüj·T+ ô|fÒº e´øÏÔì ã{Ïº
eTq≈£î ‘Ó\TdüTÔ+~µ(30).
neTsêe‹˝À ª|üPs¡≈í î£ +uÛ+Ñ µ •˝≤ŒìøÏ <ëq+ Ç∫Ã+~ #·sà¡ ø±s¡T&˚! Çø£ &Üˆˆ $TøÏÿ*H˚ì yês¡T ùdø£]+∫q
ø=+<äs¡T ø£fi≤ø±s¡T\ ù|s¡¢qT es¡Tdü>± $e]kÕÔqT.
(1) ìeTà\ >√$+<äT (2) ≈£îe÷s¡ sêC≤sêe⁄ (3) nq|ü]Ô ∫qïø£èwüí (4) ‘√≥ |üeHé≈£îe÷sY (5) ‘√≥
s¡+>±sêe⁄ (6) ‘√≥ yÓ+ø£≥sêe⁄ (7) ‘√≥ u≤\ø£èwüí (8) ‘√≥ <ÛäH˚X¯«s¡sêe⁄ (9) m.Á‹Hê<∏é, (10) ‘√≥
Hê>∑uÛÑ÷wüD+, (11) ‘√≥ dæ+Vü‰#·\+, (12) ‘√≥ e÷eT÷fi¯ó¢
sêÁwüyº ê´|ü+Ô >± ‘√\Tu§eTà\ ‘·j÷· Ø˝À ù|s¡T bı+~q Á>±eT+ ù|s¡T ìeTà\≈£î+≥. Ç~ nq+‘·|⁄ü s¡+
õ˝≤¢ <Ûäs¡àes¡+ eT+&É\+˝Àì~. Ä õ˝≤¢˝À 500 ≈£î≥T+u≤\ yês¡T á u§eTà\ ‘·j·÷Ø eè‹Ôô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç
J$düTÔHêïs¡ì &Üˆˆ $TøÏÿ*H˚ì ù|s=ÿHêïs¡T(31).

13
á ‘√\T u§eTà˝≤≥ e\q #Ûêj·÷ Hê{Ïø£\T á‘· u§eTà\T mH√ï s¡ø±\ u§eTà˝≤≥\T
ñ<ä“¤$+#êsTT. ˇø£ÿe÷≥˝À #ÓbÕŒ\+fÒ ás√E Áù|ø£å≈£î&ÉT #ê˝≤ Äq+~düTÔqï nìï s¡ø±\ <äèX¯´ø£fi¯\≈£î
eT÷\+ ‘√\Tu§eTà˝≤fÒH˚yÓ÷? es¡Tdü $es¡D.
1) ‘√\T u§eTà˝≤≥ n‹ÁbÕNqyÓTÆq ø£fi≤s¡÷|ü+.
2) yÓTT<ä{À¢ sêE\<ëø± m~– Ä<äs¡D bı+~+~. ø=ìï Á>±e÷\qT ôd’‘·+ sêE\T <ëq+#˚kÕs¡T.
3) Á|ü»\ <ëø± yÓ[¢ yêfi¯¢≈£î Äq+<ä+ n+~+∫+~.
4) Áø£eT+>± $\Te ‘·>∑Z&É+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. πøe\+ |ü˝…¢˝À¢ nqï+ ø√dü+ n&ÉTø√ÿe\dæ e∫Ã+~.
5) ndü\T #·÷#˚yêπs ø£s¡Tej·÷´s¡T dæìe÷\ Á|üuÛ≤e+‘√
6) Á|üuÛÑT‘·« düVü≤ø±s¡+‘√ ‹]– Á|ü|ü+#êìï #·T{Ïº e∫Ã+~.
7) πøe\+ ]ø±s¡T¶\πø $T–*b˛sTT+~.
***

14
1.3 C+‘·s¡T ô|f…º

Hê\T>∑T |ü\ø£\T >∑\ ˇø£ ô|<ä› ô|f…ºqT rdüT≈£îì »HêìøÏ Äø£s¡¸D ø£*π> $<Ûä+>± s¡ø£s¡ø±\ u§eTà\qT
#·T≥÷º n+{Ï+∫ #·ø£ÿ>± ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T. eT÷&ÉT ø±fi¯ó¢ >∑\ kÕº+&ÉTqT eTìwæ ø£fi¯¢≈£î n+<˚ $<Ûä+>± ‘·–q+‘·
m‘·TÔ˝À neTs¡TkÕÔs¡T. Ä kÕº+&ÉT MT<ä á ô|f…ºqT ô|≥º&ÜìøÏ ˇø£ Á|üø£ÿ ˇø£ s¡+Á<Ûëìï @sêŒ≥T #˚kÕÔs¡T.
u§eTà\qT #·÷&É{≤ìøÏ á s¡+Á<Ûä+ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
ˇø£<ëì yÓ+≥ eTs=ø£{Ï es¡d>ü ± u§eTà*ï ˝À|ü\ ù|s¡TkÕÔsT¡ . M{Ïì q&É|&ü ÜìøÏ ˇø£‘q· T s¬ +&√Á|üøÿ£ q
ì\ã&É‘ê&ÉT. Ç+ø=ø£ e´øÏÔ ‘êfi¯+ ø=&ÉT‘·÷ ø±o|ü≥ï+ #·÷&És¡ u≤ã÷ n+≥÷ bÕ≥bÕ&É‘ê&ÉT. ˝À|ü\ |üø£ÿ
yês¡D≤dæ˝Àì ø±o$X¯«Hê<∏äTì <˚yê\j·T+ >∑+>±qB ø£ìŒkÕÔsTT. Ç˝≤ ˇø=ÿø£ÿ bÕ≥qT e÷s¡Tdü÷Ô ñ+{≤&ÉT.
e÷]q bÕ≥qT ã{Ïº ˝À|ü\ u§eTà ≈£L&Ü e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~. ˇø=ÿø£ÿ]øÏ e÷Á‘·y˚T #·÷#˚ neø±X¯+
ñ+≥T+~.
|üP]Ôø±>±H˚ u§eTà\T ø£ìŒ+#êj·÷? nì n&ÉT>∑T‘ê&ÉT. n‘·qT ne⁄qì ‘·\÷|ü⁄‘ê&ÉT. <ë+‘√
‘·sê«‹ yêfi¯ófl dæ<ä∆eTÚ‘ês¡T. Ç˝≤ m+‘√eT+~ |æ\¢\T, ô|<ä›\T #˚] ˇø£] ‘·sê«‘· ˇø£s¡T es¡Tdü>± #·÷dü÷Ô
ñ+{≤s¡T. Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝À »]π> $$<Ûä ‹s¡D≤\˝À, |üs¡«~Hê\˝À, C≤‘·s¡¢˝À á C≤+‘·s¡T ô|f…º ø£q|ü&ÉT‘·÷
ñ+≥T+~.
Bì˝À sêe÷j·TD+,uÛ≤s¡‘·+ ø£<∏ä*ï Ç+ø± |æ\¢\≈£î ÄVü‰¢<ä+ ø£*Z+#˚+<äT≈£î ø=+>∑©ï,ø√‘·T©ï $$<Ûä
»+‘·Te⁄©ï #·÷|ækÕÔs¡T. ˝À|ü\ Nø£{Ï>± ñ+&É≥+ e\¢ ø£qT$+<äT ø£*ZkÕÔsTT á u§eTà\T. |ü>∑\T |üPf…ÆHê
M{Ïì #·÷&É&É+ »HêìøÏ Äq+<ä<ëj·Tø£+>±H˚ e⁄+≥T+~.
ˇø£ #√≥ qT+&ç y˚s=ø£ #√{ÏøÏ »Hêìï ã{Ïº Bìï e÷s¡Tdü÷Ô ñ+{≤s¡T. ˇø£ #√{ÏøÏ e÷Á‘·y˚T ø±<äT.
}]øÏ }]øÏ eT<ä´ ≈£L&Ü e÷s¡TÃ‘·÷H˚ ñ+{≤s¡T. n˝≤m+‘√ <ä÷s¡+ ‹]– #·÷|æùd‘Ô |· Œü ‘·eT≈£î bı≥º>&∑ eÉ <äT.
ô|f…º˝ÀH˚ @sêŒ≥T #˚dæq s¡+Á<ÛëìøÏ uÛÑ÷‘·<ä›+ ≈£L&Ü ô|&É‘ês¡T. BìøÏ m<äTs¡T>± n+fÒ ô|f…º≈£î yÓqø£yÓ’|ü⁄
‘Ós¡qT @sêŒ≥T #˚kÕÔs¡T. ô|f…º˝À|ü\ yÓ\T>∑T |ü&É&ÜìøÏ ¬s+&ÉT |üø£ÿ˝≤ n<ë›\T @sêŒ≥T #˚kÕÔs¡T. #·÷∫q yêfi¯¢
&ÉãT“ #˚‹˝À y˚j·Te#·TÃ, ˝Òø£b˛‘˚ ø£Ás¡\øÏ ˇø£ CÀ˝…ø£{Ïº e⁄+≥T+~ ø£qTø£ Ä CÀ˝…˝À ‘·eT≈£î ‘√∫q &ÉãT“\T
>±ì _j·T´+ >±ì yÓj·Té#·TÃ.
Á|ü<äs¡Ùq yÓTT<ä\Tô|{Ïºq ‘·sê«‘· eTT+<äT>± bÕ≥ $ì|ækÕÔs¡T.
ô|’dü ‘·e÷cÕ #·÷&És¡u≤ãT
@$T ˝≤Væ≤]>∑ ñqï~ #·÷&ÉT
@$T ‘·e÷cÕ\TqïsTT #·÷&ÉT
»+‘·sY eT+‘·sY #·÷&És¡u≤ãT
15
õ_øÏ _øÏøÏ »_õ_øÏ]C≤ ªªô|d’ µü µ

ø±o|ü≥ï+ #·÷&És¡u≤ãT
$X¯«Hê<∏äTì #·÷&És¡u≤ãT
ø£\ø£\˝≤&˚ >∑+>±q~˙
ø£qTï\|ü+&É>∑ #·÷&És¡u≤ãT
Vü≤dæÔHê|ü⁄s¡ |ü≥ï+ #·÷&ÉT
bÕ+&Ée⁄˝Ò*q |ü≥ï+ #·÷&ÉT
‘ê»eTVü≤\T #·÷&És¡u≤ãT
mÁs¡ø√≥qT #·÷&És¡u≤ãT ªªô|d’ µü µ
Ç˝≤ eTq<˚X¯+˝À #·÷&É<ä–q ÁbÕ+‘ê\ >=|üŒ‘·Hêìï $e]+∫ #ÓãT‘·÷ ø£fi¯fl≈£î #·÷|ædü÷Ô $Vü‰s¡
j·÷Á‘·≈£î yÓ[fl e∫Ãq+‘· Äq+<ëìï ø£\Z #˚kÕÔ&ÉT. Ç˝≤ yÓTT<ä{À¢ #˚dæq yêfi¯ófl dæìe÷ Ø˝Ÿ eTTø£ÿ*ï #·÷|ædü÷Ô
$e]+#·&+É yÓTT<ä˝{… ≤ºsT¡ .. Ç+ø± dæ+Vü‰Á~ø=+&É, dü‘´· Vü≤]X¯Ã+Á<ä, $X‚«X¯«s¡T&ÉT, Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\≈£î yÓfifl‚ uÛ≈Ñ î£ \Ô T,
Ç˝≤ #ê˝≤ $wüj·÷\qT #·÷|ædüTÔ+{≤s¡T.
á ø£fi≤s¡÷bÕìï #·øÿ£ >± yê&ÉT≈£îqï yêfi¯˝¢ À Á|üC≤Hê≥éT+&É* yêfi¯<¢ ˚ Á|ü<eä∏ TkÕúq+. øπ e\+ #ê]Á‘·øy£ TÓ qÆ
n+XÊ*ï #·÷|æ+#·&Éy˚T ø±≈£î+&Ü <˚X¯ |ü]dæú‘·T*ï ≈£L&Ü #Ó|üPÔ #·÷|ækÕÔs¡T Ä ø£fi≤ø±s¡T\T.
1943 ø±\+Hê{Ï Á|ü|+ü #· |ü]dæ‘ú T· *ï Ä<Ûës¡+>± #˚dTü ø=ì uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À yÓ\T>∑T#·÷∫q ø=‘·Ô dæ‹ú >∑‘T· *ï
e]ídü÷Ô #·÷|æ+#·e#·TÃ.
Á|üC≤ø£fi≤ø±s¡T&ÉT lø√>∑+{Ï >√bÕ\ø£èwüíj·T´>±s¡T Ç˝≤+{Ï bÕ≥ ÁyêXÊs¡T.
˝≤j·Ts¡eTà ˝≤j·Ts√
˝≤j·Ts¡Tô|f…º #·÷&És¡u≤ãT
»+‘·s¡T ô|f…º #·÷&És¡u≤ãT ª ªõ_õ_øÏ]C≤µµ
m+‘· ˝≤j·Ts¡T>∑Tqï<√ #·÷&ÉT
uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ rs¡TqT #·÷&ÉT
uÛ≤s¡‘·e÷‘· ø£cÕº\qT #·÷&ÉT
uÛÀs¡TuÛÀs¡Tq @&ÓÃqT #·÷&ÉT ªªõ_õ_øÏ]C≤µµ
q\¢<Ûäq+‘√ dü+#·T\T ì+|æ
ø=\¢>={Ïºq |òüTqT\qT #·÷&ÉT
<Ûäs¡\qT ô|+∫q <Ûäì≈£î\#·÷&ÉT
‘ê‘ê _sê¢ ‘·s¡eTT\qT+&ç
16
yÓ÷düb˛sTTq eTqTE\ #·÷&ÉT ªªõ_õ_øÏ]C≤µµ

&Ûç©¢|ü≥ï+ #·÷&És¡u≤ãT
mi¿ø√≥qT #·÷&És¡u≤ãT
‘Ó\¢<=s¡\qT #·÷&És¡u≤ãT
>±+BÛ‘ê‘·qT #·÷&És¡u≤ãT
õHêïkÕãTqT #·÷&ÉsêãT ªªõ_õ_øÏ]C≤µµ
Ç˝≤ dü«‘·+Á‘êìøÏ eTT+<äT Á_{°wt yêfi¯fl b˛ø£&É\ e\q ‘·\¢&ç*¢q uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï >∑T]+∫ ø√>∑+{Ï
Á|ü»\≈£î á Á|üC≤ø£fi≤s¡÷|ü+ <ë«sê dü÷∫kÕÔ&ÉT.
ªq\¢<qäÛ + dü+#·T\Tµ Çyê*ºøÏ >∑÷&É ãs¡Te⁄‘·÷>∑T‘·÷H˚ ñHêïsTT. n˝≤H˚ õHêïqT >∑T]+∫q yê<√|üyê<ë\T
Ç+ø± dü<äT›eTDT>∑H˚˝Ò<äT. Ç˝≤ q&ÉTdüTÔqï #·]Á‘·qT ø£fi≤ø±s¡T&ÉT Á|ü»\ ø£fi¯fleTT+<äT+#˚+<äT≈£î #·ø£ÿ>±
ñ|üø£]+∫q ø£fi≤s¡÷|üy˚T »+‘·sY ô|f…º.
á $C≤„q+‘√ bÕ≥T Á|ü»\≈£î $H√<ëìï ø£*Zdü÷Ô ‹≥¢ uÛ≤s¡‘·+ yÓ\Te]kÕÔ&ÉT ø√>∑+{Ï. Ä&É+<ä+
Ä]b˛qT ` Ä&çk˛≈£î e÷&çb˛qT ` Ä&çÁã‘·T≈£î ø±*b˛qT `Ä&ç»qà Ä]b˛qT ... ˝≤j·Ts¡eTà ˝≤j·Ts√
˝≤j·Ts¡eTà ˝≤j·Ts√..
n+≥÷ »HêìøÏ Äq+<ëìï n+~kÕÔ&Üj·Tq. á ∫Á‘ê\qT #·÷ùdÔ »q+˝À e÷s¡TŒsêø£ b˛<äT.
Ä˝À#·q n+≈£î]+#·øb£ ˛<äT ô|<ä\› ñ|üHê´kÕ\ ø£+f… á Á|üC≤ø£fi≤s¡÷|ü+ kÕe÷q´ »HêìøÏ #ê˝≤ u≤>±|üìøÏ
edüTÔ+~. Á|üC≤Hê≥éT+&É* <ë«sê á ø£èwæ »]– »\<ä]+|üCÒdæ+~.
e÷s¡T‘·Tqï Ä]úø£ kÕ+|òTæ ø£ |ü]dæ‘ú T· \ ø£qT>∑TD+>± mH√ïs¡ø±˝…q’ ø£fi≤s¡÷bÕ\T ø£qTeTs¡T>¬ q’ f…¢ »+‘·sT¡
ô|≥º ø£fi≤s¡÷|ü+ >∑÷&Ü <ë<ë|ü⁄ ø£ìŒ+#·≈£î+&Ü b˛‘·T+<äH˚ #Ó|üŒe#·Ãì ø£sêï{Ïyês¡T #ÓbÕŒs¡T(32).
ø£fi≤s¡÷bÕ\T ø£ìŒ+#·≈£î+&Ü b˛e&É+˝À dæìe÷\ bÕÁ‘· m+‘· ñ+<√ #Ó|üŒC≤\+. Á|üdüTÔ‘·+
Ä dæìe÷\qT ≈£L&Ü <ä÷s¡+#˚düTÔqï{Ïº$ Ç+¬ø+‘· |üì#˚XÊjÓ÷ ø£fi≤s¡÷bÕ\ $<Ûä«+düHêìøÏ.
Ç$ ¬s+&É÷˝Òì ÁbÕ+‘ê˝À¢ ns¡>=s¡>± »+‘·sYô|f…º Á|ü<ä]Ù+|üã&ÉT‘·T+<˚yÓ÷! n+{≤s¡T ø£sêï{Ï(33). ø±ì
Çyê*º dæú‹˝À {Ï.$. ˝Òì >∑T&çX¯>∑÷&Ü ˝Ò<˚yÓ÷! ø£qTø£ »+‘·sY ô|f…ºqT <ë#·Tø=ì Á|ü<äs¡Ùq˝À¢ #·÷|æ+#·&Éy˚T
$T>∑T\T‘·T+<˚yÓ÷! Á|üC≤ø£fi≤s¡÷bÕ\qT Á|ü»˝Ò ø±bÕ&ç‘˚ ‘·|üŒ e÷sêZ+‘·s¡+ ˝Ò<äT!.
á ø£fi≤s¡÷|ü+ <ë«sê dü+|òüT+˝À ñqï≈£îfi¯ó¢qT, kÕ«s¡∆|üs¡T\qT, ‹+&ç<=+>∑\qT, \+#·>=+&ÉT\qT
$eT]Ùdü÷Ô <˚X¯uÛÑøÏÔì Áb˛~#˚j·T&ÜìøÏ Á|üC≤Hê≥éT+&É* Á|üj·T‹ï+∫+<äì Á|üC≤Hê≥éT+&É* dü<ädüT‡\˝À
ø£fi≤ø±s¡T\T M{Ïì Á|ü<]ä Ù+∫ s¡øÔÏ ø£{+ºÏ #ês¡T. &Üˆˆ ∫+‘·|*ü ¢ dü‘´· Hêsêj·TD ‘·q dæ<ë∆+‘· yê´dü+˝À ù|s=ÿHêïs¡T(34)
Ä ‘·sê«‘· |ü⁄düÔø£+>± n#·TÃy˚XÊs¡T.
17
1.4 »eTT≈£î\ ø£<∏ä

ª»eTTø£µ nH˚~ ˇø£ yêsTT<ä´+ ù|s¡T. $XÊK |ü≥ï+ õ˝≤¢≈£î #Ó+~q ø£fi≤ø±s¡T\T BìøÏ dü+ã+~Û+∫q
»eTT≈£î\ ø£<∏äqT |ü$Á‘·+>± uÛ≤$kÕÔs¡T. á ø£<∏ä ø√dü+ ‘êeTT yê&˚ yêsTT<ë´ìï >∑T]+∫ ø£fi≤ø±s¡T\T ˇø£
bÂsêDÏø£ ø£<∏äqT #ÓãT‘·T+{≤s¡ì l ø£sêï{Ï \ø°åàqs¡‡j·T´>±s¡T ‘êeTT sêdæq ø£fi≤<äs¡ÙqyéT |ü⁄düÔø£+˝À
m\¢eTà<˚$ nH˚ C≤q|ü<ä<˚e‘· düTπø‘·T&ÉT nH˚ sêø£ådüTDÏí #·+|æq ‘·sê«‘· n‘·ì yÓqTïMT<ä #·sêàìï
ˇ*|æ+∫ ˇø£ &Éu≤“≈£î eT÷‘·>± y˚sTT+∫ n‘·ì yÓHïÓ eTTø£ qsêìï rdæ <ëìï ˇø£ ‘ê&ÉT>± ‘·j÷· s¡T#˚sTT+∫+<äì.
n˝≤>∑H˚ n‘·ì ø±* eT÷\T>∑qT rsTT+∫ <äeTTà_fi¯fl>± y˚sTT+∫+<äì #ÓbÕŒs¡T. n˝≤ ‘·j·÷¬s’+<˚ ª»eTT≈£îµ
n+{≤s¡ì ø£sêï{Ï $e]+#ês¡T. n+‘˚>±ø£ á »eTT≈£î <Ûä«ì $ì|æ+∫q #√≥T mø£ÿ&Ü ≈£L&Ü >±*, <Ój·T´+,
|æXÊ#ê\ ˝≤+{Ï$ sêH˚sêeì ø£qTø£ yê{Ï Á|üuÛ≤e+ ndü\T+&É<äì C≤q|ü<äT\T qeTTà‘·T+{≤s¡ì ≈£L&Ü
Äj·Tq #ÓbÕŒs¡T. á »eTT≈£î\ ø£<ä*ï »≈£îÿ\ ø£<∏ä\ì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
≈£î+#Ó Äø±s¡+˝À ñ+&˚ yêsTT<ë´ìï ˇø£ Á|üø£ÿ #·s¡à+‘√ eT÷dæy˚kÕÔs¡T. Ä #·sêàìøÏ eT<Ûä´˝À ∫qï
s¡+Á<Ûä+ #˚dæ qsêìøÏ ∫es¡eTT&çy˚dæ á s¡+Á<Ûä+˝À <ä÷]Ã ≈£î+#Ó ˝À|ü\ ˇø£ ∫qï ø£Ás¡ eTTø£ÿqT qsêìøÏø£{Ïº
_–kÕÔs¡T. Ä ø£Ás¡qT ˝≤– e<äT\TÔ+fÒ <Ûä«ì edüTÔ+~ \j·÷qT>∑TD+>± <ëìï ˝≤–e<äT\÷Ô yêsTT+#·&Éy˚T
»eTT≈£î yê<äéT+fÒ! á »eTT≈£î\ ø£<∏ä\T Ms¡ ø£s¡TD X¯è+>±s¡ s¡kÕ\T Á|ü<Ûëq bÕÁ‘· eVæ≤kÕÔsTT. C≤q|ü<ä
ø£fi≤s¡÷bÕìï ˇø£ eè‹Ô>± d”«ø£]+∫q yês¡T #ê˝eT+~ Bìï yêsTTdü÷Ô Jeq+ >∑&ÉT|ü⁄‘·THêïs¡T(36)n+{≤s¡T
ø£sêï{Ïyês¡T.
á »eTT≈£î\ ø£<∏äπø lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢˝À |üPs¡«+ eTs√ù|s¡T+~. n<˚ ãT&çøÏbÕ≥. BìøÏ ãTDÏøÏ bÕ≥
n˙, uÀqT\bÕ≥ n˙ ≥eTø£≥e÷ n˙ ãT&ÉãTø£ÿ\ bÕ≥ n˙ s¡ø£s¡ø±\ ù|s¡T¢Hêïj·Tì #Ûêj·TsêCŸ >±s¡T (37).
»eTT≈£î\πø »$T*ø£\ì »$T&çø£\ì s¡ø£s¡ø±\ ù|s¡T¢HêïsTT. ≈£î+#Ó Äø±s¡+˝À ñ+&˚ á yêsTT<ë´ìï,
Ç‘·Ô&ç‘√q÷, ø=j·T´‘√q÷ <˚ì‘√HÓ’Hê ‘·j·÷s¡T #˚j·Te#·TÃ. <ëìøÏ ˇø£ Á|üø£ÿ ø£Ás¡eTTø£ÿqT ø£{Ïº
ñ+#·e#·TÃ. Ç~ $TøÏÿ*H˚ì >±s¡T Ç∫Ãq $es¡D(38).
á »eTT≈£î\ ø£<∏ä #Ó|üŒ&ÜìøÏ s¡+>∑düú\+‘√ |üì˝Ò<äT. }s¡TeT<Ûä´˝À ∫qï|ü+~] y˚dæ <ëìøÏ n≥÷
Ç≥÷ ¬s+&ÉT ˝…’≥T¢ ô|&ç‘˚#ê\T. Ç+<äT˝À yÓTT‘·Ô+ eTT>∑TZs¡T ø£<∏ä≈£î\T+{≤s¡T. ãTÁs¡ø£<∏ä˝≤>±H˚ eT<Ûä´˝Àì e´øÏÔ
ndü\T ø£<∏ä#ÓbÕÔ&ÉT. e+‘· bÕ&˚yê]˝À ˇø£s¡T Vü‰dü´+ y˚s=ø£s¡T yêÚ≤´q+ #ÓbÕÔs¡T. Á|ü<Ûëq ø£<∏ä≈£î&ÉT q\¢ì
ø√≥TqT <Ûä]+∫, ‘Ó\¢ì ô|’ |ü+#· ‘·\>∑T&É¶ø£≥Tº≈£îì, ø£≥Tº |ü+#ÓqT ≈£L&Ü ‘Ó\¢ >∑T&É¶‘√H˚ ø£≥Tº≈£îì #·ø£ÿ>±
Hê≥´+ #˚dü÷Ô yÓq≈£îÿ eTT+<äT≈£î ¬s+&ÉT Á|üø£ÿ\≈£î ‹s¡T>∑T‘·T+{≤&ÉT. n‘·qT @ bÕÁ‘· ø±yê\+fÒ Ä bÕÁ‘·H˚

18
<Ûä]kÕÔ&ÉT. Ç‘·ì #˚‹˝À s¡Te÷\T ≈£L&Ü ñ+≥T+~. á s¡Te÷˝Ò ˝Òø£b˛‘˚ ø£<∏ä≈£î&ÉT ø£<∏ä #Ó|üŒ˝Ò&É≥. ˇø£kÕ]
Bìï ãTTEe⁄ #˚dæq≥Tº #Ûêj·÷sêCŸ >±s¡T Áyêdæq yê´dü+˝À ñ<äVü≤]+#ês¡T(39).
á s¡Te÷\T ø£<≈ä∏ î£ ìøÏ ˇø£ nej·Te+˝≤+{Ï<ìä n~ #˚‹˝À ˝Òøb£ ˛‘˚ Çø£ n‘·ì #ÓsTT´ $]–b˛sTTqfÒq¢ ì
n~ ndü\T ˇø£ bÕÁ‘·>± eéVü≤]düT+Ô <äì &Üˆˆ $TøÏÿ*H˚ì ù|s=ÿHêïs¡T(40). Bìì ø£<≈ä∏ î£ &ÉT dü+<äsê“¤qTkÕs¡+>±
s¡ø£s¡ø±\T>± e÷s¡TdüTÔ+{≤&ÉT. ø£s¡÷Œs¡+ yÓ*Z+#˚ |üfiËfl+, yêsTTq+ n+~+#˚ bÕÁ‘·, Äø±X¯+˝À #·+<äe÷eT,
dæ>∑TZqT <ë#·T≈£îH˚+<äT≈£î eTTU≤ìøÏ n&ÉT¶ô|≥Tº≈£îH˚>∑T&É¶, >∑Ti≤¿\qT ‘√\&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚ #·sêïø√˝≤,
sêj·Tu≤sêìøÏ yÓfi‚fl Vü≤+dü, bÕe⁄s¡+, ñ‘·Ôs¡+ ` Ç˝≤ mH√ï s¡÷bÕ\qT n~ <Ûä]düTÔ+~. s¡dü+ e÷]q|ü&ÉT
<ëì |üìe÷s¡T‘·T+~. ø£s¡TD s¡dü+˝À <ëì|üì ø£fi¯ófl n<äT›ø√e&É+. X¯è+>±s¡ s¡dü+˝À ˇj·÷´s¡+>± }|ü&É+
Ç˝≤ nìïs¡kÕ\ n_Ûqj·÷\≈£î nqT>∑TD+>± e÷s¡T‘·T+~ <ëìs¡÷|ü+.
»eTT≈£î\ ø£<˝ä∏ À ˇø£ uÛ≤>∑yTÓ qÆ ãT&çøÏ ø£fi≤s¡÷bÕìï Äj·÷Á>±e÷˝À¢ s¡#Ã· ã+&É\ <ä>sZ∑ ¡ Á|ü<]ä Ù+#·e#·TÃ.
BìøÏ <ä>sZ∑ √¢ ˇø£ dü+Ô uÛ≤ìï bÕ‹ Bìô|’ B|ü+ ô|&É‘ês¡T. dü+Ô uÛ≤ìï –s¡&É nì |æ\TkÕÔsì¡ $TøÏÿ*H˚ì ù|s=ÿHêïs¡T(41).
Bì kÕúq+˝À ô|Á{Àe÷≈£î‡˝…’≥¢qT yê&ÉT‘·÷ yê{Ï #·T≥÷º ‹s¡T>∑T‘·THêïs¡ì n|ü&˚ ny˚ –s¡&É>±
uÛ≤$+#·ã&É‘êj·Tì #Ûêj·÷sêCŸ >±] n_ÛÁbÕj·T+(42).
á –s¡&É qè‘ê´ìøÏ eTT+<äT ø£fi≤ø±s¡T\T #˚ùd ÁbÕs¡úq #ê˝≤ eTTKýÓTÆq~. eTTK+ MT<ä ˇø£ eTTdüT>∑T
<Ûä]+∫ ø£<∏ä≈£î&ÉT –s¡&É≈£î m<äTs¡T>± ì\ã&ç ÁbÕs¡úq #˚kÕÔ&É≥. ÁbÕs¡úq |üPs¡ÔsTTq ‘·sê«‘· eTTU≤ìøÏ ø£|ü≈£îqï
eTTdüT>∑TqT ‘=\–+∫ ‘êqT #Ó|üŒ>∑*–q ø£<∏ä*ï $e]+∫ Áù|ø£å≈£î\T yê{Ï˝À @ø£<∏äø±yê\+fÒ Ä ø£<∏äH˚
#ÓbÕŒ&ÉT. kÕ<Ûës¡D+>± á ø£<\ä∏ ˙ï bÂsêDÏø±˝Ò nsTT ñ+{≤sTT. ø£<ä∏ eTT–dæq ‘·sê«‘· eT+<äT‘ê– bÕ≥˝≤¢+{Ï
yê{Ïì $$<Ûä dü+|òüTs¡¸D\T Ä ÁbÕ+‘·+˝À »]–q$. rdüT≈£îì bÕ≥\ s¡÷|ü+˝À bÕ&ç $ì|ækÕÔ&ÉT. eTT>∑TZs¡÷
ø£\dæ ø£<∏ä\T, bÕÁ‘·\ $&ç$&ç>± <Ûä]kÕÔs¡T.
ˇø£ $<Ûä+>± #ÓbÕŒ\+fÒ Ç~ ˇø£ Hê≥ø£+ ˝≤>± kÕ>∑T‘·T+<äì $TøÏÿ*H˚ì>±] n_ÛÁbÕj·T+(43).
ø£fi≤ø±s¡T\T JeHêìï >∑T]+∫ ‘Ó\T≈£î+fÒ >∑T+&Ó˙s¬ ’ ø£]–b˛‘·T+~. m+<äTø£+fÒ ø£fi≤ø±s¡T\T #ê˝≤eT+~
ù|<ä yêfi¯ó¢. n+‘˚ø±<äT n+≥sêìyêfi¯ó¢. n Ä \T ≈£L&Ü sêìyêfi¯ófl @<√ ø±k˛Ô≈£Lk˛Ô dü+‘·ø£+ #˚kÕÔπsyÓ÷!
n+‘ê kÕ<Ûës¡D+>± ‘√\Tu§eTà\ yêfi¯ófl, M~ÛuÛ≤>∑e‘·T\T #Ó|æŒqfÒº Mfi¯ófl≈£L&Ü |ü<ë\qT Á|üjÓ÷–+#·&É+˝À
Á|ü‘˚´ø£‘·qT Á|ü<ä]ÙkÕÔs¡T. yÓìï (mìï) y˚qT>∑T (@qT>∑T) ˝≤+{Ï$ Ç˝≤+{Ïy˚!
uÛÀ≥¬ø\|ü\ ñ<Û˚´qeq+˝À Vü≤s¡T®qT&ÉT ‘·|üdüT‡\THêï&ÉT. n‘·>±&ç <ÛÓ>∑Z]øÏ düTãÁ<ä uÛÑ+>±s¡T ‘·TãTø£˝À
q|üŒ˝≤+ |ü≥Tºø=ì \¬>\Ô+<ä+‘˚!.
19
` Ç˝≤+{Ï uÛ≤wüqT yêfi¯ófl Á|üjÓ÷–kÕÔs¡T. ‘·eT e#·düT‡≈£î eT+∫ ù|s¡T sêyê\+fÒ Ç˝≤π> #ÓbÕŒ\ì
yêfi¯fl ñ<˚›X¯´+. eTq+ >∑eTìùdÔ Áu≤Vü≤àDeTT\˝À ≈£L&Ü ø=+‘·eT+~ Ád”Ô\T Ç˝≤+{Ï Á|üjÓ÷>±\T #˚kÕÔs¡T.
Á>±eT Á>±e÷ìøÏ ‹s¡T>∑T‘·÷ ˇø=ÿø£ÿ Á>±eT+˝À HÓ\\ ‘·sã¡ &ç ø£<\ä∏ T #Ó|Pü Ô ø=+‘· kıeTTà dü+bÕ~+#·T≈£îì
Ä ‘·sê«‘· dü«+‘· Çfi¯¢≈£î #˚s¡T‘ês¡T ø£fi≤ø±s¡T\T.
ø=ìï »eTT≈£î\ ø£<∏ä\T :
»eTT≈£î\ ø£<∏äqT πøe\+ bÂsêDÏ+>± ø±≈£î+&Ü <˚X¯ Á|üjÓ÷»Hê\ ø√dü+ e÷]Ã#Ó|æŒqyês¡T |”kÕ
\ø£åàDsêe⁄>±s¡T. áj·Tq Á|üC≤Hê≥´ eT+&É* ø£fi≤ø±s¡T&ÉT. >∑Ts¡C≤&É nbÕŒsêe⁄>±s¡T Áyêdæq ø£q´ø£ π>j·÷ìï
Ç‹eè‘·Ô+>± rdüT≈£îì ø°.X‚. l |”kÕ \ø£åàDsêe⁄ >±s¡T ªø£q´ø£ø£<∏äµ qT »eTT≈£î\ ø£<∏ä>± ÁyêkÕs¡T. Ç+<äT˝À
eT+∫ eT+∫ u≤D°\‘√ dü+^‘êìï sTT$T&çÃ <ëìï s¡düe‘·Ôs¡+>± bÕ&˚yê&Üj·Tq. e+‘·<ës¡T\T>±
\ø£åàDsêe⁄>±]‘√ bÕ≥T ‘=‹Ô&ç dæ+Vü‰#·\+ sTT<ä›s¡÷bÕ˝§ZH˚yês¡T. dæ+Vü‰#·\+ Vü‰kÕ´ìï n+~+#˚yês¡T.
kÕ+|òæTø£, sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T*ï ø£fi¯¢≈£î ø£{Ïºq≥Tº #·÷|æ+#˚ á ªø£q´ø£ ø£<∏äµ eT+∫ ù|s¡T ‘Ó#·TÃø=+~ Ç~
ÁbÕs¡∆q‘√ ÁbÕs¡+uÛÑeTÚ‘·T+~.
ø£q´ø± #·]‘·+ ø£sêíq+<ä+
ìqT düà]sTT+#Ó&ÉT »qT\ ¬ø\¢ ì‘ê´q+<ä+
n+≥÷ yÓTT<ä˝Ö‘·T+B ø£<∏ë>±q+. Ä ‘·sê«‘· ø£[+>∑ <˚XÊìï |ü]bÕ*+#˚ $wüßíes¡∆q eTVü‰sêEqT
>∑T]+∫ Ç˝≤ #ÓbÕŒ&ÉT.
|ü+&çq ‘·qπø$T, eT+&çq ‘·qπø$T
|üqTï˝… ø±yê* Á|üuÛÑTe⁄yês¡\≈£î
|üqTï*e«˝Òì ù|<ä¬s’‘·T\ HÓ\¢
s¡#·Ã#êe&ç ø°&çÃ s¡Te«\‘√ u≤~Û+#·T
eHÓï>∑\ Ád”Ô ˇø£‘Ó ø£qTï ø£ì|æ+∫q
ø±e÷+<ÛäT&Ó’ efi¯ó¢ø±q &ÜsêE
Ç˝≤ yÓTT<ä˝…’q bÕ≥
sêej·T´ sêsê» sêDÏ Ç#·≥THêï~
˙<äTwüº #·s¡´\qT <äTqTe÷&ÉT ø=s¡≈£î
ø£qTï>√]q ø£q´>∑<Ó›ô|’ qTHêï~
|ü≥TºyÓ÷jYT X¯≈£îÔ+fÒ |ü≥T<ä‘·s¡eTT MTs¡
qqTã≥º ˙#·T&Ü ` ˙ #˚‘· >±≈£î+fÒ
ì+&ÉT düuÛÑ˝À n–ï>∑T+&Üq#êe⁄(44).
20
n+≥÷ sêEqT düyê˝Ÿ #˚dTü +Ô ~ ø£q´ø£. Á|ü»\T ø£<\ä ø£ b˛e&É+‘√ ‘êH˚ >∑T+&É+˝À <ä÷øÏ ø±*b˛‘·T+~.
<ë+‘√ Á|ü»\T, ø±&Ó\÷, y˚T&Ó\÷, ø£‘·TÔ\÷, düT‘·TÔ\÷, u≤≈£î\÷, ã˝Ò¢\T, |ü≥Tºø=ì sêE ÁbÕD+ rkÕÔs¡T.
sê*b˛jÓTqT sêp
≈£L*b˛jÓTqT ø√≥˝≤
sêDTe\¢ sêDÏj·T\T
sê*b˛j˚Ts¡THê&Ó
` nì eTT>∑TdüTÔ+~ Ç~ s¡düe‘·Ôs¡yÓTÆq Ä »eTT≈£î\ ø£<∏ä. Á|üC≤Hê≥éT+&É* ø£fi≤ø±s¡T˝…’q $TøÏÿ*H˚ì
sê<Ûëø£èwüíeT÷]Ô, e÷∫H˚ì yÓ+ø£fÒX¯«s¡sêe⁄, |ü≥º+¬>f…º ñe÷e÷ùV≤X¯«s¡sêe⁄ Bìï #·ø£ÿ>± Á|ü<ä]Ù+#˚yês¡T.
Ç+ø± |”kÕ \ø£åàDsêe⁄, ‘·$≥j·T´, eTT~* q]‡+Vü‰sêe⁄. |æfi≤fl Hêsêj·TDsêe⁄, ø£sêï{Ï \ø°åàqs¡düj·T´,
Á|üMT\ dædüºsY‡, ‘=‹Ô&ç dæ+Vü‰#·\+\T á »eTT≈£î\ø£<∏äqT n<äT“¤‘·+>± Á|ü<ä]Ù+#˚yês¡T(45).
»eTT≈£î\ ø£<∏ä≈£î ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T |üPdæ Áyêdæq yê&ÉT düTu≤“sêe⁄ bÕDÏÁ>±Væ≤.
‘·eT ^‘ê˝À¢ »eTT≈£î\ ø£<˝ä∏ ÀÔ ø=+&É©ï n&Ée⁄©ï ms¡Tô|øÏÿ+∫ Ä~eTyêdüT\ Vü≤è<äj÷· ˝À¢ n–ïC≤«\\T
s¡–*+∫ <√|æ&çì ã≥ºãj·T\T #˚dæ es¡Z #Ó’‘·Hê´ìï Á|üuÀ~Û+∫ düeTdüe÷» ìsêàD+ ø√dü+ Á|üC≤ùde˝À
ø£*dæb˛sTT ø±e´>±q+ #˚dæq ÁbÕDÏÁ>±Væ≤ì $s¡dü+ kı+‘·+ #˚düT≈£î+~(46).
dü«j·T+>± ø£$‘· ø£&TÉ ‘·÷ bÕ&ÉT‘·÷ »eTT≈£î\ø£<ä∏ #ÓãT‘·÷ ‘êqT yÓqø£{j
Ï T· T>±\˝À ø£$ ` >±j·T≈£î\qT
>∑Ts¡TÔ≈£î ‘Ó#êÃs¡T ¬ø.$. s¡eTD≤¬s&ç¶(47).
Bìì ã{Ïº $s¡dü+ ø£fi≤ø±s¡T\≈£î Á|ü»\ Vü≤è<äj·TuÛ≤yê\qT yÓ\Te]+#·&ÜìøÏ »eTT≈£î\ø£<∏ä #ê˝≤
u≤>± |üì#˚dæ+<äqï e÷≥. uÛÑ÷kÕ«eTT\ <√|æ&ûøÏ e´‹πsø£+>± –]»H√‘·‡e+ »]–q s√E˝À¢ ø±ÁyÓT&ÉT¢
yÓ+|ü{≤|ü⁄ dü‘·´+, n]¬ø k˛eTT\T, <äT|üŒ\ >√$+<äsêe⁄ yÓTT<ä˝…’q yês¡T #ê˝≤eT+~ á »eTT≈£î\ ø£<∏ä\qT
#Óù|Œyês¡T(48). Bìï düTu≤“sêe⁄ bÕDÏÁ>±Væ≤, ìeTà\ ø£èwüíeT÷]Ô yÓTT<ä˝…’q yêfi¯ó¢ mH√ï »eTT≈£î\ ø£<∏ä*ï #Ó|æŒ
Á|ü»*ï #Ó’‘·qé+‘·T*ï #˚ùdyês¡T.
Ç+ø± q÷\T dü÷sê´sêe⁄ <=+‘·+ôd{ÏºÏ dü÷s¡´Hêsêj·TD, q÷\T uÛ≤qTeT÷]Ô ˝≤+{Ï yêfi¯ófl m+‘√eT+~
ªªkÕs¡+>∑<säÛ µ¡ µ, ªª\e≈£îX¯µµ ªªø£èwü©í \\T,µµ ãø±düTs¡e<Û,ä d”‘êø£˝≤´D+ yÓTT<ä˝q’… ø£<\ä∏ qT nH˚ø£ Á|ü<sä Ù¡ q*∫Ãq≥T¢
$TøÏÿ*H˚ì ‘Ó*bÕs¡T(49).
ˇø£ ø£fi≤s¡÷bÕìøÏ Á|ü»\ Ä<äsD¡ ô|]–q|ü&ÉT n˝≤+{Ï s¡#q· \T ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘êsTT. BìøÏ j·Tø£>å ±Hêìï
eTq+ ñ<ëVü≤s¡D>± d”«ø£]+#·e#·TÃ. Vü≤]ø£<∏ä≈£L&Ü n˝≤+{Ï<˚.

21
»eTT≈£î\ ø£<∏ä ≈£L&Ü Vü≤]Vü≤s¡ |ü<ë\ ˝≤+{Ï<˚qì »+ô| es¡dü˝À¢H˚ Ä |ü<ë\T ñ+{≤j·Tì Hê≥´ø£fi¯
nH˚ C≤q|ü<ä Á|ü‘˚´ø£ dü+∫ø£˝À ‘Ó*bÕs¡T ‘·+–sê\yês¡T(50). á »eTT≈£î\ ø£<∏ä\ <ë«sêH˚ nH˚ø£ ø£<∏ä\T
ãj·T\T <˚sêsTT.
ˇø£|ü&ÉT ãTÁs¡ø£<∏ä\ s¡#·sTT‘·>± ù|s¡T bı+~q l yês¡D≤dæ dü‘·´Hêsêj·TD XÊÁdæÔ>±s¡T yê{Ï kÕúq+˝À
»eTT≈£î\ ø£<∏ä*ï ÁyêXÊs¡T. áj·Tq düTu≤wt#·+Á<äuÀdt n+‘·sêúq ø£<∏äqT, sê>∑dü+j·TTø£ÔeTT>± ÁyêXÊs¡T.
1947 Hê{ÏøÏ kÕ«‘·+Á‘·´ j·TT<ä∆+, n+‹eT <äX¯≈£î #˚s¡Tø=qï ø±\+˝À H˚‘êJ>±s¡T kÕú|æ+∫q nC≤<é Væ≤+B
bòÕCŸ bÕØºì <äèwæº˝À ô|≥Tº≈£îì ø°ˆˆX‚ˆˆ |ü⁄{≤º düTu≤“sêe⁄ >±s¡T á ù|s¡T‘√ ˇø£ »eTT≈£î\ ø£<∏äqT ÁyêXÊs¡T(51).
Ç+ø± l Á|üj·÷>∑ qs¡dæ+Vü≤ XÊÁdæÔ >±s¡T, H˚&ÉT dü÷] >∑+>±<Ûäs¡+ >±s¡\T H˚‘êJ düTu≤wt#·+Á<äuÀdt
Ms¡>±<∏äq÷, Ä+Á<ÛäsêÁwüº Á|üuÀ<Ûëìï ÁyêXÊs¡T.
á $<Ûä+>± uÛÑøÏÔ|üs¡+>± e÷Á‘·y˚T >±ø£, C≤rj·T uÛ≤eÁ|ü#êsêìøÏ, <˚X¯uÛÑøÏÔ Á|üuÀ<ÛëìøÏ, kÕ+|òæTø£
Á|üjÓ÷»Hê\≈£î, ø£eT÷´ìdüTº ñ<äéT n_Ûeè~∆øÏ m+‘√ düVü≤ø£]+∫q Á|üC≤ø£fi≤s¡÷|ü+ »eTT≈£î\ø£<∏ä.
Ä ‘·sê«‘· $T>∑‘ê ø£fi≤s¡÷bÕ\˝≤>±H˚ eTdæ>=≥Tº≈£îì e÷πs&ÉT ø±j·T˝≤>± e÷s¡&É+ $#ês¡ø£s¡+.
1.5 |æ≥\º <=s¡
<=s¡ nH˚ |ü<ä+ ø£qã&ç+<ä+fÒ ‘·|üŒ≈£î+&Ü n‘·qT ˇø£ <=s¡{À|”ì <Ûä]+∫ ñ+&Ü*. <ëìøÏ ‘√&ÉT ˇø£
ø£f…º ‘·TbÕø°ì #˚‘√Ô |ü≥Tº≈£îì eTTU≤ìøÏ ã÷&ç<ä|üPdüT≈£îì ø£qTu§eT\T MTkÕ\ u§>∑TZ‘√ ~<äT›≈£îì ø£q|ü&Ü*.
‘Ó\¢yêfi¯fl y˚cÕìï uÛ≤wüq÷ ùV≤fi¯q#˚düTÔqï≥Tº>± ñ+≥T+~(52) Ç~ ˇø£ |ü>∑{Ï y˚wü+. BH˚ï u…’s¡÷|æ, nì
\‘êÿsYHêuŸ nì, ãT&É¶sYC≤Hé nì, ‘·TbÕø° sêeTT&ÉT nì ≈£L&Ü |æ\TkÕÔs¡T.
Bìï ≈£L&Ü ÁbÕNq ø£fi≤s¡÷|ü+>±H˚ Á>∑Væ≤+#·e#·TÃqì l ø£sêï{Ï \ø°åàqs¡‡j·T´>±] n_ÛÁbÕj·T+(53).
ªªÁ|ü<∏äeTµµ |ü⁄sê‘·q q≥T #·]Á‘·eTT
Áø£eT yÓTT+<ä ãVüQHê≥ø£eTT
˝≤&ÉTyê&ÉT ` \*‘ê+>∑s¡dü
ø£fi≤\+ø±s¡ πsK\\e&É
ãVüQs¡÷|üe÷&Ó&ç yês¡T ` n+≥÷ bÕ\Tÿ]øÏ k˛eTHê<∏äTì |ü+&ç‘êsê<Ûä´#·]Á‘·˝À #Ó|üŒã&ç+~(54).
á ãVüQs¡÷bÕH˚ï ‘·s¡Tyê‘· ù|s¡T |æ≥º\ <=s¡>± e÷sêÃs¡T.
nqïeTj·T´ sêdæq düsπ «X¯«s¡ X¯‘ø· +£ ˝À >∑÷&É ãVüQs¡÷|ü Á|ükÕÔeq ñqï<äì ø£sêï{Ï yê] n_ÛÁbÕj·T+(55)
<=s¡ {À|”ô|’q ˇø£ |üø£ÿ ‘Ó\¢ì áø£qT <Ûä]+∫ yÓT&É˝À s¡Te÷\T y˚düT≈£îì Áô|+∫ø£{Ÿ MTdü+‘√ ø±fi¯¢≈£î ã÷≥T¢
<Ûä]+∫ ˇø£ <=s¡˝≤>± n&ÉT≈£îÿ+{≤&û |æ≥º\<=s¡. kÕ<Ûës¡D+>± $Hêj·Tø£#·$‹, <ädüsê, BbÕe[, dü+Áø±+‹
22
|ü+&ÉT>∑\ dü+<äs¡“¤+>± Ä>∑wüßº qT+&ç |òæÁãe] HÓ\<ëø± á |æ≥º\<=s¡ y˚wü>±fi¯ó¢ |ü˝…¢≥÷fi¯ó¢ ‹s¡T>∑T‘·T+{≤s¡T.
Mfi¯fl≈£î #·<äTe⁄ n+‘·>± ˝Òø£b˛sTTHê düeTø±©q düe÷»+ |ü≥¢ eT+∫ ne>±Vü≤q ñ+≥T+~. $H√<ä+
$C≤„q+, sê»ø°j·T+ nìï+{Ï˙ ø£\>∑\T|ü⁄≈£îì #·ø£ÿì dü+<˚XÊìï Á|ü»\øÏkÕÔs¡T Mfi¯ófl. düe÷»+˝Àì ≈£îfi¯ó¢qT
m+&É>∑&É‘ês¡T ø=+<äs¡T. Á_{°wt Á|üuÛÑT‘·« |ü]bÕ\Hêø±\+˝À n+fÒ 1943 ø±\+ Hê{Ï Á_{°wt Á|üuÛÑT‘ê«ìï
<äTj·T´ã&ÉT‘·÷ bòÕdædüTº <äTsêÁø£eTDqT, Væ≤≥¢sYqT >∑T]+∫ n‘·ì #Ó&ÉT>∑TD≤\qT >∑T]+∫ $e]dü÷Ô ÄHê{Ï
Á|üC≤Hê≥´ eT+&É* ø£fi≤ø±s¡T\T á s¡÷|ü+˝À $düÔè‘·yÓTÆq Á|ü<äs¡Ùq*#êÃs¡ì &Üˆˆ »j·TBÛsY ‹s¡TeT\sêe⁄
á y˚wü+ |ü≥¢ Á|ü»\≈£î >∑\ ÄdüøÏÔì >∑eTì+∫ Ä+Á<ÛäÁ|üC≤Hê≥´ eT+&É*øÏ dü+ã+~Û+∫q <äfi≤\˝Àì
düuÛÑT´\T #ê˝≤eT+~ |ü>∑{Ïy˚cÕìï <Ûä]+∫ sê»ø°j·T Á|üuÀ<Ûä+ #˚XÊs¡ì &Üˆˆ ∫+‘·|ü*¢ dü‘·´Hêsêj·TD
ù|s=ÿHêïs¡T(57) Á|üC≤Hê≥éT+&É* ø£fi≤ø±s¡T˝À¢ ø√>∑+{Ï >√bÕ\ø£èwüj
í T· ´, ø√dü÷] |ü⁄qïj·T´, e÷∫H˚ì, $TøÏÿ*H˚ì,
&Üˆˆ sêC≤sêe⁄, Hê»s¡T, sêeTø√{Ï ˝≤+{Ï yêfi¯ó¢ #ê˝≤eT+~ á y˚cÕìï <Ûä]+∫ s¡øÏÔ >∑{Ïº+#ês¡T.
‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À ø£sêï{Ï \ø°åàqs¡‡j·T´ á y˚cÕìï <Ûä]+∫ u≤>±b˛wæ+#ês¡T. ¬s+&Ée Á|ü|ü+#·j·TT<ä∆+
e\¢ @s¡Œ&É¶ dü+øå√uÛ≤ìï, ì‘êédüs¡ edüTÔe⁄\ <Ûäs¡\ ô|s¡T>∑T<ä\qT, ø=s¡‘·qT, |æ≥º\ <=s¡ y˚wü+˝À Á|üC≤Hê≥´
eT+&É* ø£fi≤ø±s¡T\T $e]+#˚yês¡T. düeTø±©q kÕe÷õø£ <äTØï‹ì,ø±\TcÕ´ìï düV≤ü » Vü‰dü´<Û√s¡D˝Ï À Á|üø±å fi¯q
#˚d÷ü Ô $H√<ä+, $C≤„q+ ø£\>∑*|æ dü+<˚X+¯ n+~+#·&+É ˝À |æ≥\º <=s¡ ø£fi≤s¡÷bÕì≈£îqï Á|ü‘´˚ ø£‘· $•wüyº TÓ qÆ <äì
&Üˆˆ dü‘·´Hêsêj·TD >±] n_ÛÁbÕj·T+(58).
‘Ó\+>±D≤ kÕj·TT<Ûä b˛sê≥ ø±\+˝À düT<ë›\ Vü≤qTeT+‘·T, qÁsê sê|òüTe¬s&ç¶ Ç<ä›s¡÷ |æ≥º\<=s¡ y˚wü+
ø£{Ïº »Hê\ eTqïq\+<äT≈£îHêïs¡T.
|æ≥\º <=s¡ y˚cÕìøÏ Ç<ä$T<äy∆ TÓ qÆ kÕVæ≤‘·´+ n+≥÷ ñ+&É<Tä . Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\qT ã{Ïº Äj·÷ ø±˝≤\qT
ã{Ïº Ç~ e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~. l nj·T´|ü⁄ y˚+ø£≥ ø£èwüí>±s¡T ‘·eT s¡#·q\ <ë«sê |ü>∑{Ï y˚cÕ\ |ü≥¢ eT+∫
ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ês¡ì l ø£sêï{Ï >±] n_ÛÁbÕj·T+(59).
á |æ≥º\ <=s¡ dü+uÛ≤wüDqT $e]kÕÔqT. ø√kÕÔ õ˝≤¢\˝À |æ≥º\<=s¡ Ç˝≤ n+{≤&ÉT.
ªª>∑T&é e÷]ï+>¥ kÕsY.... n<˚$T≥˝≤ ÄX¯Ãs¡´b˛‘·THêïs¡T? H˚qTkÕsY |æ≥º\<=s¡ì, e÷‘ê‘· >∑T≥º\<=s¡
e÷Hêqï ‘·≥º\<=s¡kÕsY. MT‘ê‘· <ä>∑Zs¡ e÷‘ê‘· eT÷&ÉT Á>±e÷\T n|ü rdüT≈£îHêï&ÉTkÕsY. n~ ø±\Áø£y˚TD≤
◊<äT Á>±e÷˝…’+~ ns¡Te⁄ ãs¡Te⁄ #˚≥ì Ä ◊<äT Á>±e÷\qT ‘·≥º˝À ô|≥Tº≈£îì HÓ‹Ôq yÓ÷düT≈£î+≥÷ edüTÔ+fÒ
‘·kÕ‡~j·T´ ø±øÏ e∫Ã ‘·≥º‘√ düVü‰ ø±fi¯fl‘√ ‘·qTï≈£îb˛sTT+~ kÕsY.

23
ªªnqï≥Tº MT˝≤+{Ï >=|üŒyês¡T n˝≤ #˚XÊπs$T{Ï kÕsY e÷ Hêj·TqeTà eT÷&√ ô|[fløÏ s¡eTàì ø±øÏ
yÓ+≥ø±øÏ, ø±øÏ yÓ+≥ ø±øÏ #=|ü⁄Œq e+<ä ø±≈£î\qT |ü+|æ+#êqT kÕsY. yÓ[¢q ø±øÏ ‹]>=∫Ãq bÕbÕq
b˛˝Ò<Tä . MT Ç+{ÏeTT+–≥ yÓT‘·T≈£î\T ‹+≥÷ ‘Ó>ã∑ *dæ s¬ ø£ÿ\‘√ ˝Òe˝Òø£ Çø£ÿ&˚ ø±|ü⁄s¡+ ô|{≤ºjT· ì ‘·sT¡ yê‘·
‘Ó*dæ+~.
MTs¡T sêø£b˛j˚Tdü]øÏ MTø√dü+ H˚H˚ e<ë›eTì ãj·T\T<˚sêqT kÕsY $e÷q+MT<=<ë›eT+fÒ |ü©º\T
ø={Ïº|ü&çb˛<˚›yÓ÷qì, ¬s’\T MT<=<ë›eT+fÒ |ü{≤º\T ‘·|ü<˚›yÓ÷qì, ø±s¡T MT<=<ë›eT+fÒ <˚ì¬ø’Hê
>∑T<äT›≈£î+≥T+<˚yÓ÷qì, ã+&çMT<=<ë›eT+fÒ uÀ˝≤Ô |ü&ÉT<˚›yÓ÷qì, z&ÉsTT‘˚ eTTì–b˛<˚›yÓ÷qì n˝À#·q
#˚dæq yê&çHÓ’ ø±*q&Éø£ nìï+{Ïø£+fÒ ø±e\dæ+<äì uÛ≤$+∫ eTT≈£îÿ≈£î dü÷{Ï>± ãj·T\T<˚] eTT∫Ã\ >∑T+≥øÏ
<äøÏåD+>± ‹]– ø±≈£î\T <ä÷s¡ì ø±s¡&É$ NeT\T <ä÷s¡ì ∫≥º&É$ >∑+&ÉuÛÒs¡T+&Ü\T, m\T>∑T\T, |ü⁄\T>∑T\T,
eT<äT\› T, e÷πsfi¯fl õ˝Òfi¢ fl¯ s=j·T´ |”‘\· T »\¢ |”‘\· MT<äT>± dü|Ôü düeTTÁ<ë\T <ë{Ï s¡><∑ ÷ä [› >± sêH˚e#êÃqTkÕsY.
‘·eT Ç+{ÏøÏ ø±*q&Éø£q e#êÃqì ∫qï#·÷|ü⁄ #·÷&Éø£+&ç kÕsY. e÷sTT+{À¢ uÀ˝…¶+‘· ã+>±s¡+ e⁄+~,
yÓTTqï >∑TeTà&çø±j·T+‘· ã+>±s¡+ ≈£îø£ÿeTT&ç‘˚ >√&Ée‘·\ bÕπssTT+#ê kÕsY. MTs¡T ekÕÔs¡ì uÛÑ÷<˚e+‘·
|ü+~] Äø±X¯eT+‘· ns¡T>∑T y˚sTT+#ê! mìï e+≥\T #˚sTT+#êqqT≈£î+≥THêïsY kÕsY. mìï ≈£Ls¡\T
#˚sTT+#êqT. |ü{øÏ s£ êfi¯|¢ #ü Ã· &ç, ñyÓTà‘·TÔ Ç>∑Ts¡T, Ç≥Tø£sêfi¯fl y˚|⁄ü &ÉT, |æ|+æ {≤≈£î s¡d+ü , ˝≤Ø\ø=B› |ü⁄*ôVAsê,
#Ós¡Te⁄\ ø=B› kÕ+u≤s¡T, õ˝Ò¢&ÉT bÕ\ ô|s¡T>∑T #˚sTT+#êqTkÕsY. #·÷dæq yê&˚>±ì ‹qïyê&ÉT ˝Ò&ÉTkÕsY.
Ç˝≤ kÕ>∑T‘·T+~ |æ≥º\<=s¡ dü+uÛ≤wüD. Ç$ düsêÿs¡T õ˝≤¢ |æ≥º\<=s¡ e÷≥\T(60).
‘Ó\+>±D |æ≥º\<=s¡, ‘Ó\+>±D≤ b˛sê{≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q düeTdü´\qìï+{Ï˙ @ø£s¡Te⁄ ô|&É‘ê&ÉT.
n+‘ê nqT≈£î+fÒ ne⁄H˚yÓ÷ nqT≈£îHêï }s¡÷s¡T ‹s¡>∑&É+, ñ‘·TÔ‹Ô e÷≥\T #Ó|üŒ&É+ <ä÷fÒ bıeTà+fÒ
<äTeTTà πs>∑+>∑ ø√ø£ C≤&ç∫ÃHê .. –<ÓHê ã‹øÏq ã‘·T≈£î, Hêsê‘·Hêïs¡T, ^‘·Hêïs¡T, Ks¡àHêïs¡T.. <äTeTàHêïs¡T
ø±˙ e÷sêJ ‘Ó\+>±D≤˝À ‘Ó–+#·T≈£îb˛sTTq eTTdü* eTT‘·ø£ ‘ê‘·\+‘ê ‘·&ÜU≤#·÷|ædüTÔ+fÒ Hê≈£î ≈£L&Ü
s√X¯+ e∫Ã ‘·TbÕøÏ >∑{Ïº>± |ü{Ïº ∫e]˝À b˛sê≥+˝À b˛sTTH˚ b˛sTTHê.....(61)
Ç˝≤ kÕ>∑T‘√+~ |æ≥\º <=s¡ ñ|üHê´dü+ ‘˚*q kÕsê+X¯yT˚ $T≥+fÒ á |æ≥\º <=s¡ y˚w+ü @ ÁbÕ+‘·+˝ÀHÓH’ ê
@ ø±\+˝ÀHÓ’Hê düeTj·÷ìï ã{Ïº e÷s¡T‘·÷ ø=‘·Ôs¡÷|ü+ <Ûä]düTÔ+<äqïe÷≥.
Ç+<äT˝À kÕe÷õø£ n+XÊ˝ÒyÓT+&ÉT. sê»ø°j·÷\T ≈£L&Ü ñ+&Ée#·TÃ. |ü⁄sêD≤\≈£î ‘êe⁄˝Ò<äT. Á|ü»\
J$‘·+‘√ u≤>± ø£≥º>∑≥Tºø£ ≈£î~]q |ü>∑{Ïy˚wü+ á |æ≥º\ <=πsqì #Ó|üŒe#·TÃ.
düe÷C≤ìï düe÷<Ûëq|üs¡#·&É+˝À |æ≥º\<=s¡≈£îqï X¯øÏÔ $T–*q ø£fi≤ø±s¡T\≈£î ‘·≈£îÿe. n˝≤H˚ Vü‰kÕ´ìï
y˚Tfi¯$+∫ #Ó&ÉTqT $]∫ eT+∫øÏ |ü≥º+ ø£≥ºe#·TÃ.
n+<äTπø á ø£fi≤s¡÷|ü+ ÄHê{ÏøÏ áHê{ÏøÏ ∫s¡+J$>± $T>∑T\T‘√+~.

24
1.6 ˇ>∑TZø£<∏ä
ø£fi≤ø±s¡T\T $ìjÓ÷–+#˚ yêsTT<ä´+ ù|s¡¢qT Ä<Ûës¡+>± #˚düT≈£îì ø=ìï C≤q|ü<ä ø£fis¡÷bÕ\≈£î
Ä ù|s¡T¢ e#êÃsTT. n˝≤+{Ï yê{Ï˝À¢ ˇ>∑TZø£<∏ä ˇø£{Ï. |ü+ãø£<∏ä, »eTT≈£î\ø£<∏ä, ãTÁs¡ø£<∏ä yÓTT<ä˝…’q ù|s¡T¢ Ç˝≤
e∫Ãq{Ïºy˚(62). á ˇ>∑TZø£<∏ä˝À Á|ü<Ûëq ø£<∏ä≈£îì‘√&ÉT Ç<ä›s¡T eTT>∑TZs¡T ø£fi≤ø±s¡T\T+{≤s¡T.
á ˇ>∑TZø£<∏ä ‘Ó\+>±D≤ ÁbÕ+‘·+˝ÀH˚ n+<äTHê es¡+>∑˝Ÿ, q˝§Z+&É, ôV’≤<äsêu≤<é õ˝≤¢\˝À u≤>±
Á|ü#ês¡+ bı+~+~.
•e⁄&ÉT <Ûä]+#˚ &ÛÉeTs¡Tø±ìï XË’eeT‘·düTú\˝À ˇø£es¡Z+ yêfi¯ó¢ ˇ>∑TZ n+{≤s¡ì ˇ>∑TZ‘√ bÕ≥T »>∑TZ, C…>∑TZ
nH˚ ù|s¡¢qT ≈£L&Ü Bì≈£îHêïj·Tì $TøÏÿ*H˚ì >±] n_ÛÁbÕj·T+(63). ˇ>∑TZ ã<äT\T>± ô|<ä›&√\T, ô|<ä› Ç‘·Ô&ç
‘êfi≤\T, Ms¡D≤\T ‘·ô|Œ≥T¢ ≈£L&Ü ñ+{≤j·Tì ø£<∏äqT ÁbÕs¡+_Û+#·ø£eTT+<˚ á düVü‰j·T≈£î\T y˚~ø£ MT<ä≈£î
e∫Ã ˇ>∑TZ&√\T, ‘êfi≤\T yÓ÷–dü÷Ô Á&Éπ>s¡T¢ düqï<ä∆+ #˚kÕÔs¡ì Ç˝≤ düqï<ä∆+ #˚ùd ø±s¡´Áø£e÷ìøÏ &ç˝…¢+ ø£fiËfl+
nH˚ ù|s¡T+≥T+<äì ø£sêï{Ï yê] n_ÛÁbÕj·T+(64) ø£<≈ä∏ î£ ì‘√ bÕ≥T ì\ã&˚ ø£fi≤ø±s¡T\T &√\T ‘êfi¯+ ø£+õsê\qT
<Ûä]+∫ yê<ë´ìï yêsTTdü÷Ô e+‘·bÕ&ÉT‘·÷ ñ+{≤s¡ì $TøÏÿ*H˚ì >±] n_ÛÁbÕj·T+(65).
Á|ü<Ûëq ø£<∏ä≈£î&ÉT Ns¡>∑{Ïº ø=|ü ô|{Ïº u§≥Tºô|{Ïº eTT‘Ó’Ô<äTe Ád”Ô>± ø£ìŒkÕÔ&ÉT. m&ÉeT#˚‹ì #˚‹øÏ n&É¶+>±
>±ì q&ÉT+MT<ä >±ì ô|≥Tº≈£îì ≈£î&ç#˚‹ì ô|’¬ø‹Ô ø£<∏ëqT>∑TD+>± #˚‹ì n_ÛqsTTdü÷Ô >=+‘Ó‹Ô bÕ&É‘ê&ÉT.
Ä ‘·sê«‘· n+<äs¡÷ Äj·TqTï nqTø£]kÕÔ&ÉT. Äj·Tq Ád”Ô bÕÁ‘·\ düeTj·T+˝À Ád”Ô ø£+sƒ¡+ $ì|æùdÔ $T–*q
yêfi¯ó¢≈£L&Ü n˝≤H˚ Ád”Ô ø£+sƒêìï $ìŒkÕÔs¡T.
ˇ>∑TøZ <£ ˝ä∏ À ˇ>∑T&Z √\T nH˚ yêsTT<ä´+ Á|ü<ëÛ q bÕÁ‘· eVæ≤düT+Ô ~. Ç~ ˇø£ MT≥s¡T bı&Ée⁄+&ç >∑T+Á&É+>±
ñ+≥T+~. Ç‘·Ô&ç‘√ ‘·j·÷s¡T #˚dæq yêsTT<ä´$T~. BìøÏ ¬s+&ÉT yÓ’|ü⁄˝≤ y˚Tø£#·sêàìï neT]Ã ‘êfi¯fl‘√
_–kÕÔs¡T >=\¢\T. ô|[¢ düeTj·T+˝À ≈£L&Ü Bìï eT+>∑fi¯ yêsTT<ä´+>± yêsTTkÕÔs¡ì $TøÏÿ*H˚ì #ÓbÕŒs¡T(66).
ˇ>∑TZø£<∏äqT ÁbÕs¡+_Û+#·&ÜìøÏ eTT+<äT ø£fi≤ø±s¡T\T á ˇ>∑TZ&√\TqT yêsTTkÕÔs¡T. á &√\TqT |ü+&ÉT>∑
düeTj·÷˝À¢q÷ }πs–+|ü⁄ düeTj·÷˝À¢q÷ yê&É‘ês¡T n+‘˚ø±<äT á ˇ>∑TZø£<∏ä\T #Óù|Œ yê] eè‹Ô >=i…¿\qT
ø±j·T&É+. &ÛeÉ Ts¡Tø±ìøÏ »>∑TZ Äf ù|s¡T+&˚~. á »π>Z ˇ>∑T>Z ± e÷] »>∑T‘Z √ #Óù|Œ ø£<ä∏ ø±ã{Ïº »>∑TøZ <£ >ä∏ ± ù|s¡T
bı+~ ˇ>∑TZø£<∏ä>± e÷]+~.
á ˇ>∑TZø£<∏ä\T |üPØ«≈£î\T #Ó|æŒqy˚ ‘ê‘·\ ø±\+ qT+&ç es¡Tdü>± n_“qy˚ ‘·|üŒ Áyêdæq ø£<∏ä\T ø±e⁄.
>=i…¿\T ø±ùd j·÷<äe⁄\T á ø£<∏ä*ï m≈£îÿe>± #ÓãT‘·T+{≤s¡T.
ø£<ä∏ #Óù|Œ düeTj·T+˝À s¡øs£ ø¡ ±\ n&ÉT>∑T\T y˚d÷ü Ô >∑T+Á&É+>± ‹s¡T>∑T‘·÷ qè‘·´+ #˚jT· &ÉyT˚ >±ø£ &√\T≈£î
ø£≥ãº &çq ‘êfi¯flqT |üfifl¯ ‘√ |ü≥Tºø=ì yêsTTkÕÔsT¡ . n˝≤H˚ ≈£Ls=Ãì &√\TqT M|ü⁄≈£î Äì+∫ #˚‘T· \T yÓq≈£îÿ‹|æŒ

25
&√\T yêsTTdü÷Ô m>∑Ts¡T‘ês¡T. Ç˝≤+{Ï düeTj·T+˝À #˚ùd qè‘ê´ìï ˇ>∑TZ&√\T qè‘·´+ n+{≤s¡T.
ø£<∏äqT ÁbÕs¡+_Û+#˚eTT+<äT eTVü≤+ø±[düTÔ‹ #˚kÕÔs¡T. ‘·sê«‘· >∑D|ü‹, XÊs¡<ä, düTÔ‘·T\T ≈£L&Ü #˚kÕÔs¡T.
e+‘·bÕ&˚ e´øÏÔ >=+>∑&ç MT<ä y˚düT≈£îì ø£Ás¡qT #˚‹‘√ |ü≥Tº≈£îì >=Á¬s\ ø±|ü]˝≤ ø£qã&É‘ê&ÉT. Vü≤]X¯Ã+Á<ä,
bÕs¡«‹|üØø£å, •e‘ê+&É+, q\|ü‹ eTVü‰sêE, <äTs¡Z|ü‹ eTVü‰sêE, kÕs¡+>∑<Ûäs¡, dü÷s¡´#·+Á<äT\ø£<∏ä\ ˝≤+{Ï
C≤q|ü<ä ø£<∏ä*ï bÂsêDÏø£ ø£<∏ä*ï #ÓãT‘·THêïs¡≥(67).
Á|üdüTÔ‘·+ ˇ>∑TZø£<∏ä*ï #Óù|Œyês¡T ø=+‘·eT+~ ˝Òø£b˛˝Ò<äT. es¡+>∑\T¢, q˝§Z+&É, ôV’≤<äsêu≤<äT õ˝≤¢\˝À
j·÷uÛ…’ ãè+<ë\T ñHêïj·Tì yê{Ï˝À Hê\T>∑T <äfi≤\T u≤>± Á|ü#ês¡+˝ÀøÏ e#êÃj·Tì $TøÏÿ*H˚ì >±]
n_ÛÁbÕj·T+(68).
á $wüj·T+˝À &Üˆˆ_≥Tº yÓ+ø£fÒX¯«s¡T¢ >±] n_ÛÁbÕj·÷ìï eTq+ d”«ø£]+#·e#·TÃ.
XË’e eT‘êìï dü+Á|ü<ësTTø£+>± d”«ø£]+∫q yês¡T •e⁄&ÉT Á|üjÓ÷–+#˚ &ÛÉeTs¡Tø±ìï ˇ>∑TZø£<∏ä n+{≤s¡ì
Bìï yê&É&É+ e\¢H˚ •e⁄ì ø£<∏ä≈£î ˇ>∑TZø£<∏ä nì ù|s¡T e∫Ã+<äì ø£qø£ XË’eeT‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q ø£<∏ä\qT
ˇ>∑TøZ <£ \ä∏ ì n+{≤s¡ì Äj·Tq #ÓbÕŒs¡T. XËe’ eT‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q eT\¢qï, ;s¡|Œü ø£<\ä∏ T Ç+<äT˝À ÁbÕ<Ûëq´‘·
eVæ≤+#êj·Tì ≈£î\+ $wüj·T+˝À ≈£îs¡TeT ≈£î\+yêfi¯ófl á ø£<∏ä*ï #Óù|Œyês¡ì, ;s¡|üŒ, eT\¢qï\T M]øÏ
≈£î\<˚e‘·\ì Äj·Tq ù|s=ÿHêïs¡T(69).
≈£îs¡TeT\ ≈£î\>∑Ts¡TyÓ’q Ms¡uÛÑÁ<äT&ç $»j·÷ìï >=\¢\T ˇ>∑TZø£<∏ä>± #Ó|ü≈£î+{≤s¡T. Ms¡uÛÑÁ<äTì |ü⁄≥Tºø£
|üdæ|æ\¢yê&ÉT>± ñqï|ü&ÉT n‘·ìì #·+|æy˚j·T&ÜìøÏ y˚Tqe÷eT≈£îÁ≥ |üqï&É+ Ç+<äT˝Àì ø£<∏ä. düeTj·÷ìøÏ
ñ»®sTTì eTVü≤+ø±[ >=Á¬s\eT+<ä‘√ e∫Ã ∫qïyê&Ó’q Ms¡uÛÑÁ<äTDÏí <ä>∑Zs¡≈£î rdæ ô|+∫ ô|<ä›#˚dæ y˚Tqe÷eT
≈£L‘·T]ï∫Ã ô|[¢#˚j·T&É+, Ms¡uÛÑÁ<äT&ÉT >=Á¬s\qT ø±dü÷Ô •e|üP»\T #˚j·T&É+ Ç+<äT˝Àì ø£<∏ë+X¯+. ˇø£
yÓ’|ü⁄q Ä≥ eTs=ø£ yÓ’|ü⁄q bÕ≥, eT<ÛäéT<Ûä´˝À dü+uÛ≤wüD\T yê{Ï˝À¢ uÛ≤>∑+>± #·eT‘êÿsê\T ø£\>∑*dæ
ñ+{≤sTT. yê{ÏøÏ ‘√&ÉT düeTø±©q n+XÊ\qT CÀ&ç+∫ ø£<∏äqT q&ç|æ+∫ s¡øÏÔø£{ÏºkÕÔs¡T(70).
á $<Ûä+>± C≤q|ü<ä ø£fi¯˝À¢ uÛ≤>∑yÓTÆq ˇ>∑TZø£<∏ä ‘·q kÕúHêìï ì\u…≥Tº≈£î+~. Ä+Á<ÛäT\ C≤q|ü<ä ø£fi¯˝À¢
$•wüºyÓTÆq ø£fi¯>± ì*#˚ ˇ>∑TZø£<∏ä kÕsê+X¯+.
1) Ç~ Á|ü<Ûëq+>± ø£fi≤ø±s¡T&ÉT yê&˚ yêsTT<ä´+ ù|s¡T MT<ä e∫Ã+~.
2) Ç+<äT˝À Á|ü<Ûëq bÕÁ‘·<Ûës¡T\T >=\¢\T
3) Ç~ ‘Ó\+>±D≤ ÁbÕ+‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫+~
4) »qJeq Hê&çì ‘Ó*ù| ø£fi≤s¡÷|ü+>± #·ø£ÿì ù|s¡T ‘Ó#·TÃ≈£î+~.

26
1.7 n˝≤¢πøHêyéT
n˝≤¢πøHêyéTøÏ eTs=ø£ù|s¡T |üø°sY y˚wüeTì≈£L&Ü n+{≤s¡T. á |üø°s¡T nH˚~ eTVü≤eTàBj·TT˝À¢
ˇø£‘Ó>∑. n˝≤¢qT »|ækÕÔs¡T. #˚‹˝À ø£+CÒsêqT <Ûä]+∫ eTTdæ¢eTT*ï Äos¡«~kÕÔs¡T.
ˇø=ÿø£ÿ »≥Tº≈£î nsTT<ës¡T>∑Ts¡T ñ+{≤s¡T. Mfi¯¢˝À Ç<ä›s¡T eTT>∑TZs¡T bÕ≥ bÕ&ÉT‘·T+fÒ $T–*q yêfi¯ó
¢ e+‘·|ü\T≈£î‘ês¡T. n<˚ n˝≤¢πøHêyéT nH˚~. ‘Ó\T>∑T e÷{≤¢&˚≥|ü&ÉT j·÷dü ø£qŒ&ÉT‘·T+~. n~ ñs¡÷› uÛ≤wü≈£î
dü+ã+~Û+∫qj·÷dü. ˝Àø£+˝Àì kÕe÷qýÓTÆq, düs¡«kÕ<Ûës¡DyÓTÆq ñ|üe÷Hê\ìï rdüT≈£îì $wüj·÷ìï
yê{ÏøÏ nqTdü+<∏ëq+#˚dæ $e]kÕÔs¡T. |ü+»s¡+˝À ñ+∫q ∫\ø£ <ëìï ‘Ó]ùdÔ m˝≤¬>’‘˚ yÓ[¢ b˛<√› n˝≤>∑H˚
<˚Vü≤eTH˚ |ü+»s¡+˝À+∫ JeeTH˚dæ\ÿ m–]b˛<ä›ì düeTq«sTTkÕÔs¡T. n˝≤π> X¯Øs¡+, ÁbÕD+ nH˚ ¬s+&ç+{Ï˙
Jyê‘·à |üs¡e÷‘·à\T>± nq«sTT+∫ #ÓbÕÔs¡T(71).
yêfi¯ó¢ bÕ&˚ bÕ≥ #ê˝≤ u≤>∑T+≥T+~.
bÕ&ç|ü+≥˝Ÿ dü\¢>∑T+&Ü* ªªn˝≤¢øπ HêyéTµµ
‘·©¢|æ\¢˝Ÿ dü\¢>∑T+&Ü* ªªn˝≤¢øπ HêyéTµµ
‘·+Á&çø=&ÉT≈£î˝Ÿ dü\¢>∑T+&Ü* ªªn˝≤¢øπ HêyéTµµ
Væ≤+<ä÷eTTdæ¢+\+‘ê ªªn˝≤¢øπ HêyéTµµ
yês¡T@ø£+ ø±yê\+&ç ªªn˝≤¢øπ HêyéTµµ
n+≥÷ ˇø£s¡T bÕ&ÉT‘·T+fÒ $T–*qyês¡T e+‘·|ü\T≈£î‘·T+{≤s¡T. eT<ÛäéT<Ûä´ øÏÁs¡TeTì X¯ã›+ e#˚Ã
ø£Ás¡‘√ ‘·j·÷s¡T#˚j·Tã&çq C…+&Ü˝≤+{Ï <ëìï ‹|ü‘ês¡T.
|ü]¸j·÷, kÂBnπs_j·÷, ÇsêHé, Çsêø˘, bÕøÏkÕÔHé˝≤+{Ï eTTdæ¢+ <˚XÊ\ qT+∫ e∫Ãq eTVü≤àBj·TT\T
s¡+>∑T\>∑fi¯¢ \T+^\qT ø£≥Tºø=ì bı&ÉT>∑T#˚‘·T\T #=ø±ÿ\T y˚düT≈£îì >∑fi¯¢‘·T+&ÉT>∑T&É¶*ï ‘·\bÕ>±\T>±
<Ûä]+∫, ÇqT|ü >=\TdüT\T ø£{Ïºq ø£&û¶ì #˚‹˝À ñ+#·Tø=ì sêÁ‹|üP≥ ePs¡÷s¡T ‹s¡T>∑T‘·T+{≤s¡qì Ä ‘·sê«‘·
|ü>∑\T |üP≥e∫Ã j·÷∫kÕÔs¡ì &Üˆˆ ∫+‘·|ü*¢ dü‘·´Hêsêj·TD>±s¡T ù|s=ÿHêïs¡T(72).
Á|üC≤Hê≥éT+&É* ø£fi≤ø±s¡T\T á y˚cÕìï <Ûä]+∫ n<˚ uÀ^˝À Ä<ÛäTìø£ sê»ø°j·÷\ô|’ ôd’‘·+
#Óù|Œyês¡ì, ÇsêHé <˚X¯+˝À e∫Ãq uÛÑ÷ø£+|ü+ e\¢ »q+ #ê˝≤eT+~ #·ìb˛j·÷s¡ì n+<äTe\¢
X¯yê\>∑T≥º\T ù|s¡T≈£îHêïj·Tì, |æ˝≤¢ bÕ|ü\T ‘·*¢&ç*¢b˛sTTq Ä eTTdæ¢+ <˚XÊìï Ä<äT≈£îH˚+<äT≈£î Á|ü‹yês¡÷
eTT+<äT≈£î sêyê\ì j·÷∫kÕÔs¡T.
á ø£fi≤s¡÷|ü+˝À bòÕdæ»yéT Á|üe÷<ä+>±ì Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆ Á|ükÕúeq>±˙ @MT ñ+&É<äì Á|üø£è‹ Á|üfi¯j·T
‘ê+&Ée+ #˚dæq+<äTe\¢ e∫Ãq sTTã“+~øÏ ˝ÀHÓ’q kÕ{Ïe÷qe⁄*ï Ä<äTø√e&É+ Á|ü‹yês¡T ‘·eT düMT|ü
u≤<Ûä´‘·>± d”«ø£]+#ê\H˚ e÷qe‘ê yê<ä dæ<ë∆+‘êìï á ø£fi≤s¡÷|ü+ <ë«sê ø£fi≤ø±s¡T\T Á|ü#ês¡+ #˚ùdyês¡ì
yê]˝À ø√>∑+{Ï eTTKT´\ì &Üˆˆdü‘·´Hêsêj·TD ‘Ó*bÕs¡T(73).
27
1.8 M~ÛuÛ≤>√‘·+
M~Û n+fÒ ãC≤s¡T. uÛ≤>∑e‘êìøÏ $ø£è‘·s¡÷|üy˚T uÛ≤>√‘·+. eTVü‰uÛ≤s¡‘·+, uÛ≤>∑e‘·+, sêe÷j·TD+,
>∑s¡T&É|ü⁄sêD+, ãdüe|ü⁄sêD+ ˝≤+{Ï <Ó’edü+ã+<ÛäyÓTÆq |ü⁄sêDø£<∏ä*ï uÛ≤>∑e‘ê\+{≤s¡T. M{Ïì Á|ü<äs¡Ùq
s¡÷|ü+˝À #·÷|æùdÔ n$ uÛ≤>√‘ê\e⁄‘êsTT. Á>±e÷˝À¢ ìedæ+#˚ ¬s&ÉT¢, Áu≤Vü≤àDT\T ` Ç‘·s¡ ≈£î˝≤\ yêfi¯ó¢
≈£L&Ü á M~ÛuÛ≤>∑e‘ê*ï ìs¡«Væ≤+#˚yês¡T(74).
M<ÛäT˝À¢ #·<äTe⁄ #Ó|üŒ&É+, |ü+#êsTTr\qT ìs¡«Væ≤+#·&É+, }πs–+|ü⁄\T ìs¡«Væ≤+#·&É+, y˚TEyêD°\T,
<˚e<ëdæ qè‘ê´\T »s¡|ü&É+˝≤+{Ï |üqT\T »]π>$. M{Ï˝À¢ uÛ≤>∑+>±H˚ Hê≥ø±\T ≈£L&Ü M<ÛäT˝À¢ Ä&˚yês¡T.
n+<äTe\¢ yê{Ïì M~Û Hê≥ø±\H˚yês¡T. n˝≤+{Ï M~Û Hê≥ø±\qT Á|ü<ä]Ù+#˚ yêfi¯¢qT uÛ≤>∑e‘·T\ì
|æ*#˚yês¡T.
Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝À u≤>± ù|s¡T‘Ó#·TÃ≈£îqï s¡#·q˝À¢ j·Tø£å>±q+ ˇø£{Ï. Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝À 16e X¯‘êã›+ qT+&ç
j·Tø£å>±q s¡#·q\T yÓTT<ä\j·÷´sTT. Ç~ <˚•Hê≥ø£+. ªj·Tø£åµ nH˚~ dü+düÿè‘· X¯ã›+. ÁbÕø£è‘·+˝Àì Bìï
ªmø£ÿ\µ nH˚ yês¡ì ‘Ó\T>∑T ø£qï&É uÛ≤wü˝À¢ »≈£îÿ\T>± Á|üjÓ÷–+|üã&çq≥T¢ #Ó|üŒe#·TÃ ªdüTÁê $»j·T+µ nH˚
j·Tø£å>±q+˝À ø£+<äT≈£L] s¡TÁ<äø£$ ªe\|ü⁄yê&ÉT#·Te#ÓÃ »≈£îÿ\|ü⁄ s¡+Á<Ûä nì Á|üjÓ÷–kÕÔs¡T. Ç<˚ |ü<ä+
ªÁø°&Ü_ÛsêeT+µ nH˚ M~ÛHê≥ø£+˝À Á|üjÓ÷–+|üã&ç+~. &Üˆˆj·Td”« CÀ>±sêe⁄ >±s¡T j·T≈£åî˝Ò »≈£îÿ\T>±
|ü]D$T+#ês¡ì ‘·eT dæ<ë∆+‘· yê´dü+˝À ù|s=ÿHêïs¡T(75). lHê<∏äT&ÉT ;Ûy˚TX¯«s¡ |ü⁄sêD+˝À ø°]Ô+‘·T ¬s&Ü¶ì
ø°]Ô >∑+<Ûäs¡T«\T, >∑+<Ûäs¡«eTTq j·Tø£å>±qdüs¡DÏ nHêï&ÉT. ø±ã{Ïº n|üŒ{Ïπø ‘Ó\T>∑T˝À j·Tø£å>±Hê\T ø=ìï
Ä$s¡“¤$+∫ ñ+{≤j·Tì ãVüQfi¯Á|ü#êsêìï bı+~ ñ+&Ée#·TÃqì #Ó|üŒe#·TÃ.
j·Tø£å>±qeTT, M~ÛuÛ≤>∑e‘·+, M~ÛHê≥ø£+ nH˚ eT÷&ÉT |ü<ë\T y˚¬s’q|üŒ{ÏøÏ ø£fi≤s¡÷|ü Á|üÁøÏj·T |üs¡+>±
ˇπø s¡÷|ü⁄ dü+‘·]+#·T≈£îHêïj·Tì l ø£sêï{Ï \ø°åàqs¡‡j·T´ n_ÛÁbÕj·T+(76).
j·Tø£å>±q+ nH˚ ø£fi≤s¡÷|ü+ Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝À e÷Á‘·y˚T >±ø£ Á|üdüTÔ‘·+ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝À ñqï ‘·+C≤ePs¡T
sêE\#˚‘· u≤>± yÓ\T>∑T#·÷∫+~. ÄHê{Ï sêE\T <ëìï u≤>±b˛wæ+#ês¡T.
zs¡T>∑\T¢ sê»<Ûëì>± sêC≤´ìï |ü]bÕ*+∫q ø±ø£rj·TT\T ≈£L&Ü á j·Tø£å>±Hêìï u≤>± Ä<ä]+∫
b˛wæ+#ês¡T. n\¢kÕì ô|<ä›q ≈£L&É á Á|üÁøÏj·TqT >∑T]+∫ Á|ükÕÔ$+#ês¡T. ¬s&ç¶sêE\ ø±\+Hê{ÏøÏ lHê<∏äT&ÉT
Áyêdæq≥Tº>± #Ó|üŒã&ÉT‘·Tqï ªÁø°&Ü_ÛsêeT+µ nH˚ M~ÛHê≥ø£+ yÓ\T>∑T #·÷∫+~. $qTø=+&É e\¢uÛÑsêj·TT&ÉT
ÁyêXÊ&Éì #Ó|üŒã&ÉT‘·Tqï Áø°&Ü_ÛsêeT+ ‘=*kÕ]>± yÓ\Te&É¶ M~ÛHê≥ø£eTì ø£sêï{Ï yê] n_ÛÁbÕj·T+(77).
M~∏ u≤>√‘·+ Á|ü<äs¡Ùq @eTq>± Á|ü<äs¡Ùq≈£î eTT+<äT dü÷Á‘·<Ûës¡T&ÉT s¡+>∑ Á|üy˚X¯+ #˚ùdyê&ÉT, ‘êeTT
Á|ü<ä]Ù+#·uÀj˚T M~∏uÛ≤>√‘·+ ø£<∏ëedüTÔe⁄qT >∑T]+∫ s¡#·sTT‘·qT >∑T]+∫ $e]+#˚yê&ÉT, q≥T\q+<äØï

28
‘êH˚ q&ç|æ+#˚yê&ÉT. dü+^‘· $<ä´˝À eT+∫ ÁbÕMD´+ ø£\yê&Ó’ ñ+&˚yê&ÉT. á dü÷Á‘·<Ûë] dü+^‘· $<ä´˝À
Á|ü»„ ø£*–qyê&Éì bÕÁ‘·\ ìs¡íj·T+˝À eT+∫ düVü≤ø±s¡+ ñqïyê&Éì, nìïs¡ø±\ qè‘ê´\T ‘Ó*dæqyê&Éì
eTVü‰ø£$ ø±[<ëdüT n_ÛC≤„q XÊ≈£î+‘·\+˝À ù|s=ÿqï≥T¢ $TøÏÿ*H˚ì ‘Ó*bÕs¡T(78).
M<∏äT˝À¢ Á|ü<ä]Ù+#·ã&˚ á uÛ≤>√‘ê\qT #·÷#˚+<äT≈£î @&ÉT>∑+≥\πø Áù|ø£å≈£î\T e#˚Ãyês¡ì yê]ì
Äq+~+|üCÒùd+<äT≈£î dü÷Á‘·<Ûës¡T&ÉT Hê+B Á|ükÕÔeq\qT q&ç|æ Á|ü<äs¡Ùq $esê\T ‘Ó*|æ ‘·q
Vü‰dü´#·‘·Ts¡‘·‘√ yêfi¯¢qT Äq+<ä+˝À eTT+#Ó‘˚Ôyê&Éì $TøÏÿ*H˚ì ù|s=ÿHêïs¡T(79).
dü÷Á‘·<Ûës¡T&ÉT, $≥T&ÉT, $<ä÷wü≈£î&ÉT, #˚≥≈£î&ÉT nH˚ Hê\TZs¡ø±\ bÕÁ‘·\T M~∏ uÛ≤>√‘·+˝À
ñ+&˚<äì ‘Ó\TdüTÔ+~.
ø£qTø£ u≤>± Á|ü#ês¡+ bı+~q j·Tø£å>±HêìøÏ M~∏uÛ≤>√‘êìøÏ ‘·|üŒìdü]>± dü+ã+<Ûä+ ñ+&ç
rs¡T‘·T+~. á dü+ã+<Ûëìï >∑T]+∫ #·]Ã+#·uÀj˚TeTT+<äT ndü\T j·Tø£å>±Hêìï >∑T]+∫ ≈£î¢|üÔ+>±
$e]+#·&É+ nedüs¡+. uÖ<ä∆kÕVæ≤‘·´+˝À ªªj·T≈£åî\Tµµ ˙‹ Áeeø£Ô\T>±qT, uÖ<ä∆•\Œ+˝À ªj·TøÏåDÏµ nH˚ Á|ü‹eT
<ë«sê b˛*ø£>±qT ø£qŒm≥Tºqì &Üˆˆj·Td”«CÀ>±sêe⁄ >±s¡T ù|s=ÿHêïs¡T(80). Ä ‘·sê«‘· j·T≈£åî\T sê»´kÕú|üq
≈£L&Ü #˚dæq≥T¢ ‘Ó\Tk˛Ô+~. Ä ‘·sê«‘· Ç~ dü+^‘· C≤„HêìøÏ e÷] j·Tø£å>±q+>± e÷]+~. á j·Tø£åC≤„q+
<äs¡Te⁄\T ~«|ü<ä\T |ü<ë´\T ø£\T|ü⁄≈£îì Á>∑+<∏ä+>± e÷]+~. BìøÏ <ä>∑Zs¡<˚ eTs=ø£{Ï »øÏÿDÏ. á ¬s+&ç+{ÏøÏ
eT<Ûä´ dü+ã+<Ûä+ $&ÉBj·Tsêì~ @~eTT+<√ @~‘·sê«‘√ #Ó|üŒ˝Òq+‘· <ä>∑Zs¡>± Ä dü+ã+<Ûä+ e÷]+~.
ªª»≈£îÿ\bÕ≥ j·TqTq~ »qkÕe÷q´ eéVü‰s¡eTTq≈£î, j·Tø£å>±qeTqTq~ |ü+&ç‘· eéVü‰s¡eTTq≈£î
j·TT+&ç ø±\Áø£eTeTTq |ü+&ç‘· eéVü‰s¡y˚T s¡÷&ÛÉyÓTÆ j·TT+&ÉTqTµµ(81).
Ä ‘·sê«‘· BìøÏ ø=s¡e+õ ˝Òø£ ≈£îs¡e+õ qT+&ç j·Tø£å>±q+ |ü⁄{Ïº+<äH˚~ yê<äq. ≈£îs¡eC≤‹ yês¡T y˚ùd
n&ÉT>∑T ≈£îs¡e+õ nì ù|s¡T‘·|üŒ dü+ã+<Ûä+ ‘·≈£îÿe. Ä ‘·sê«‘· u§eTà˝≤≥ BìøÏ »qT´»qø£ dü+ã+<Ûä+.
Çø£ <äX¯s¡÷|üø±˝˝À ˇø£f…Æq M~∏ Hê≥ø£+˝À j·Tø£å>±HêìøÏ ñqï dü+ã+<Ûä+. j·Tø£å>±q+ <˚X¯ kÕVæ≤‘·´
Á|üÁøÏjT· nì M~∏ Hê≥ø£+ <äXs¯ ÷¡ |üø±\˝À H=ø£{Ï nì #Ó|Œü e#·TÃ. ø±ì á s¬ +&ç+{ÏøÏ dü+ã+<Û+ä ˝Ò<ìä j·Td”«
CÀ>±sêe⁄ >±] n_ÛÁbÕj·T+. ªª@ $<ÛäeTT>± #·÷∫qqT j·Tø£å>±qeTTq≈£î M~∏
\ø£åDeTT|ü≥º≈£îqï~µµ(82).M<∏äT\˝À Ä&˚Hê≥ø£y˚T M~∏. n<˚ j·Tø£å>±q+. ø£qTø£ M~∏uÛ≤>√‘êìøÏ M~∏Hê≥ø±ìøÏ
dü+ã+<Ûä+ ñ+~. ˇø£ $<Ûä+>± #ÓbÕŒ\+fÒ ¬s+&É÷ <˚oj·÷˝Ò!
ø£qTø£ j·Tø£å>±qy˚T sêqTsêqT Á|ü»\≈£î <ä>∑Z¬s’ n‹ kÕe÷qT´˝…’q Á>±MTD Á|üC≤˙ø±ìøÏ Äq+<ä+
ø£*Z+#˚ $<Ûä+>± #ÓbÕŒ\+fÒ ãC≤s√¢ Á|ü<ä]Ù+|üã&˚ M~∏ uÛ≤>∑e‘·+>± ne‘·]+∫+<äì #Ó|üŒe#·TÃ.

29
Ç+ø± dü÷ø£åà+>± Ä˝À∫ùdÔ j·Tø£å>±q+, nH˚~ kÕe÷q´ e÷qe⁄\ ø£fi≤s¡÷|üeTì <ëì˝À |üP]Ô>±
düeTdüe÷» uÛ≤eq sTT$T&ç ñ+≥T+<äì #Óù|Œyês¡T˝Òø£b˛˝Ò<äT. ˇø£ $<Ûä+>± M~∏ uÛ≤>√‘·+ kÕúsTTøÏ ‘·q
s¡÷|ü⁄πsK\qT e÷s¡TÃ≈£îqï j·Tø£å>±q+ mìï $<Ûë\T>± Á|ü»\≈£î|üjÓ÷>∑|ü&ç+<√ ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ ãTÁs¡ø£<∏ä
|æ‘êeTVüQ&ÉT dü«ØZj·T ùwø˘ Hê»sY >±s¡T $e]+#ês¡T.
ªªuÛÑ÷kÕ>∑T ø£edüs¡eT>∑T |üìeTT≥T¢ ‘·j·÷Ø˝À HÓ’|ü⁄D´ |ü]C≤„Hêìï Á|üuÀ~Ûdü÷Ô, >∑D≤ìï
uÛÑ÷|ü‘·q ø£˝À¢\+˝ÀøÏ eTs¡˝≤Ãs¡T Hê{Ï nqTuÛÑe ø±\C≤„qT\T. n{Ïº á nqTuÛÑe ø±\C≤„qT˝Ò ªªj·T≈£åî\Tµµ n{Ïº
j·T≈£åî\ nqTuÛÑe ø±\C≤„q|ü⁄, Ä≥bÕ≥\ uÀ<ÛäH˚ ªªj·Tø£å>±q+ nìH˚qqT≈£î+≥THêïqTµµ(83).
Ä~e÷qe⁄&ç J$‘·>∑eTq+˝À Á|ü‹ |òüT≥º+˝ÀqT |üì#˚dæq e´øÏÔù|s¡T j·T≈£åî&˚qì #Ó|ü⁄‘·÷
ø£*j·TT>±s¡+uÛÑ+˝À |üìeT+‘·T*ï ñ<˚›•+∫ #Ó|üPÔ q÷‘·q |üìeTT≥¢qT s¡÷bı+~+#· |üPqTø=eTàì ÄHê{Ï
j·Tø£å>±q ø£fi≤ø±s¡T¢ Áb˛‘·‡Væ≤+#ês¡ì l Hê»sY >±s¡T ‘Ó*bÕs¡T(84).
sê–qT$T‘·Ô&û yÓTT>∑T&√˝Òes¡
düT‘ÓÔ\ s¡‘·Ôj·÷´ `Hêj·Tq
düT‘ÓÔ\ s¡‘·Ôj·T´ yÓTT>∑T&√˝Òes¡ ‹‘·TÔ\ ø=*eTj·T´ Hêj·Tq
Ç˝≤ kÕ>∑T‘·T+~ j·Tø£å>±q+. Hê&ÉT j·Tø£å>±q+ yê&çq eékÕj·T XÊÁdüÔ+, yÓ’<ä´ XÊÁdüÔ+, ns¡úXÊÁdüÔ+,
JeXÊÁdüÔ+, Ä]úø£XÊÁdüÔ+ ` ˝≤+{Ï $<ä´*ï #·+|ü⁄≈£îqï≥Tº Äj·Tq ‘Ó*bÕs¡T. Ä e÷≥ø=ùdÔ ndü\T
kÕeTy˚<ä>±q+ j·Tø£å>±qy˚Tø±˙ eTπsB ø±<äì Hê»sY >±] ñ<˚›X¯+(86).
Ç˝≤ e÷s¡TŒ#Ó+<äT‘·÷ j·Tø£å>±q+ M~∏uÛ≤>√‘·+>± e÷] ô|˝…¢≥÷] »HêìøÏ Äq+<ä+‘√bÕ≥T
$C≤„Hêìï, $˝≤kÕìï n+~+#˚ ø£fi≤s¡÷|ü+>± $\dæ*¢+~.
e÷s¡T‘·Tqï düe÷C≤ìøÏ nedüs¡+>± e÷]q $$<Ûä ø£fi≤s¡÷bÕ\ ˝≤>±H˚ M~∏uÛ≤>√‘·+ ôd’‘·+ Á|üdüTÔ‘·+
ns¡ø=s¡>± $T–*+~. <ëì $•wüº‘·qT ø£qTeTs¡T>∑e≈£î+&Ü #˚j·T&Éy˚T Á|üdüTÔ‘· ø£fi≤ø±s¡T\ u≤<Ûä´‘·.
1.9 ø£‹Ôj·TT<ä∆+ ` ø£Ás¡j·TT<ä∆+
á ø£fi≤s¡÷|ü+ Á>±MTDT\≈£î eTTK´+>± eékÕj·T<ës¡T\≈£î eékÕj·T ≈£L©\≈£î dü+ã+~Û+∫q~.
eékÕj·T+ #˚ùdyêfi¯ó¢ esê¸ø±\+ eTT–dæq ‘·sê«‘· |ü+≥*ï Çfi¯¢≈£î #˚s¡TÃ≈£îqï ‘·sê«‘· ‘êeTT r]ø£>±
ñqï düeTj·T+˝À j·TTe≈£î\+‘ê ‘ê*+U≤Hê\≈£î #˚] ø£Ás¡\‘√ kÕeTT H˚s¡TÃ≈£îH˚yês¡ì $TøÏÿ*H˚ì
ø£Ás¡kÕeTT‘√ bÕ≥T yêfi¯ó¢ ø£‹ÔkÕeTTqT ≈£L&Ü H˚s¡TÃ≈£îH˚yêfi¯ó¢, >∑]&û\T #˚ùdyês¡T. ø£sêfÒ $<ä´ <ë«sê
Á|üdüTÔ‘·+ Ád”Ô\T m˝≤¬>’‘˚ Ä‘·às¡ø£åD≈£î |ü<ä∆‹ H˚s¡TÃ≈£î+≥THêïs√ n˝≤π> |ü˝…¢≥÷]j·TTe≈£î\T ‘·eT
Ä‘·às¡ø£åDø√dü+ M{Ïì H˚s¡TÃ≈£îH˚yês¡T. ø£Ás¡‘√ #˚ùd<ëìï kÕ<Ûäq nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. sêE\T sêC≤´*ï
@*q|ü&ÉT <˚X¯s¡ø£åDø√dü+ ôd’ì≈£î\÷, Ä‘·às¡ø£åD ø√dü+ bÂs¡T\÷ n+<äs¡÷ ‘·|üŒ≈£î+&Ü á $<ä´*ï
H˚s¡TÃ≈£îH˚yês¡T(88).
30
Ä<ÛäTìø£ ø±\+˝À Bì ÁbÕ<Ûëq´‘· ‘·–Z+~. Á_{°wt yêfi¯ó¢ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï |ü]bÕ*+#·&ÜìøÏ e∫Ãq

‘·sê«‘· Ä<ÛäTìø£yÓTÆq e÷s¡D≤j·TT<Ûë*ï <˚X¯+˝ÀìøÏ ‘Ó#êÃs¡T. yê{Ï $ìjÓ÷>∑+ eTTK´+>± ‘·TbÕø°\T,
u≤+ãT\ yê&Éø£+ ô|]–q ‘·sê«‘· á ø£‹ÔkÕeTT ø£Ás¡kÕeTT, ÁbÕ<Ûëq´‘· ‘·–Zb˛sTT+~. Á|ü»\≈£î ÄdüøÏÔ
‘·]–+~.
yÓTT<ä{À¢ á ø£Ás¡kÕeTT\ b˛{°\T u≤>± »]π>sTT ˇø£s¡T ø£Ás¡‘√ kÕ<Ûäq#˚dæ |ü~eT+~ì bÕs¡<√\>∑*π>
yês¡T. $»j·Tq>∑s¡ sêE\ ø±\+˝À kÕeT+‘·T\T á ø£Ás¡kÕeTT*ï ø£‹Ô kÕeTT*ï Á|ü<äs¡Ùq>±
ìs¡«Væ≤+#˚yês¡ì $TøÏÿ*H˚ì ù|s=ÿHêïs¡T(89).
ø£Ás¡kÕeTT˝À ˇø=ÿø£ÿ #˚‹øÏ ˇø£ÿ ø£Ás¡#=|üq ¬s+&ÉT ø£Ás¡©ï <Ûä]+∫ ‹|ü‘·÷ |üs¡düŒs¡+
<Óã“*ïø±#·T≈£î+≥÷, #·÷#˚yêfi¯¢ >∑T+&Ó\~πs˝≤>± kÕeTT#˚ùdyês¡T.
ø£‹Ô &Ü\TqT <Ûä]+∫ ≈£L&Ü kÕeTT#˚ùdyês¡T. Ç<˚ ø£‹ÔkÕeTT m‘·TÔ≈£î ô|’m‘˚Ôj·T&É+, m<äT{Ïyê] <Óã“*ï
ø±#·Tø√e&É+, ˇø£]MT<ä ˇø£s¡T $»è+_Û+∫¬>\e&É+ »]π>~. yêfi¯¢≈£î ñÁ<˚ø£+ ‘Ó|æŒ+#˚+<äT≈£î &É|üqT
>∑÷&Ü yê&˚yês¡ì $TøÏÿ*H˚ì ù|s=ÿHêïs¡T(90).
n&ÉT>∑T\T y˚j·T&É+ ≈£L&Ü #ê˝≤ $∫Á‘·+>± »s¡T>∑T‘·T+~. á kÕeTTqT eT÷&ÉT s¡ø±\T>±
$uÛÑõ+#·e#·TÃqì &Üˆˆ _≥Tº yÓ+ø£fÒX¯«s¡T¢ >±s¡T ù|s=ÿHêïs¡T(91). n$ ø£Ás¡kÕeTT`ø£‹ÔkÕeTT, @{≤kÕeTT
u≤D≤ø£Ás¡\T ‹|ü‘·÷ ‘·–*q <Óã“\qT ‘·≥Tºø√e&É+ ‘·≥Tº≈£îì m<äT{ÏyêDÏí ‹]– <Óã“rj·T&É+
»s¡T>∑T‘·T+&˚<äì Äj·Tq ù|s=ÿHêï(92).
u≤D≤ ø£Ás¡≈£î ¬s+&ÉT |üø£ÿ˝≤ >∑T&É¶\T ø£{Ïº yê{Ïì øÏs√dæHé˝À eTT+∫ yÓ*–+∫ ¬s+&ÉT #˚‘·T˝À¢
e÷s¡TÃ≈£î+≥÷ ‹ù|Œyês¡T. n˝≤H˚ ø£‹Ô&Ü\T ≈£L&Ü s¡ø£s¡ø±\ $Hê´kÕ\T+&˚$. eTìwæì ÁøÏ+<ä|ü&ÉTø√u…{Ïº
bı≥ºMT<ä kıs¡ø±j·T ô|{Ïº bı≥º≈£î <Óã“‘·>∑\ ≈£î+&Ü ø£‹Ô‘√ kıs¡ø±j·TqT q]πøyêfi¯ó¢. Ç˝≤+{Ï$ Ç|ü&ÉT
≈£L&Ü ø=+‘·eT+~ #˚düTÔHêïs¡T.
bı≥¢ MT<ä ‘·eT\bÕ≈£î ô|{Ïº ô|’q >∑T&É¶y˚dæ >∑T&É¶ ‘Ó>∑≈£î+&ÜH˚ ‘·eT\bÕ≈£îqT ¬s+&ÉT eTTø£ÿ\T>± #˚kÕÔs¡ì
ø£‹Ô‘√ Ç˝≤ #˚j·T&É+ #ê˝≤ øÏ¢wüºyÓTÆq |üì nì, düTìï‘·yÓTÆq <ëìì qs¡ø£&ÜìøÏ >∑{Ïº<ëìì qs¡ø£&ÜìøÏ ø£‹Ôì
m˝≤ $ìjÓ÷–+#ê˝À #˚dæ #·÷|ü⁄‘ês¡ì $TøÏÿ*H˚ì ù|s=ÿHêïs¡T(93).
á $<Ûä+>± Ä+Á<ÛäT\ #êø£#·ø±´ìï, yÓ’$<Ûë´ìï #·ø£ÿ>± ìs¡÷|æ+#˚ C≤q|ü<ä ø£fi≤s¡÷bÕ˝Ò
á ø£‹ÔkÕeTT`ø£Ás¡kÕeTT\T.
M{Ïì Á|üdüTÔ‘·+ #˚ùdyêfi¯ó¢ ˝Òø£b˛sTTHê ÄHê{Ï yêfi¯ó¢ me¬s’Hê ñ+fÒ yêfi¯¢#˚‘· #˚sTT+∫ <ëìï
#·\q∫Á‘·s¡÷|ü+>±, XÊX¯«‘·+#˚j·T&É+ eT+∫|üì. bı{Ïº lsêeTT\T ‘Ó\T>∑T $X¯« $<ë´\j·T+ yês¡T
ôV’≤<äsêu≤<é˝À Ç˝≤+{Ï |üqT*ï #˚dü÷Ô ‘Ó\T>∑Tyê] ø£fi≤s¡÷bÕ*ï ø±bÕ&ÉT‘·THêïs¡T.
31
1.10 ãTÁs¡ø£<∏ä
Ä<ÛäTìø£ j·TT>∑+˝À ãTÁs¡ø£<∏ä\T n‘·´+‘· ÁbÕeTTK´+ eVæ≤+#êsTT. Á|ü<äs¡Ùq ø£fi≤s¡÷bÕ˝À¢ M{ÏøÏ
$•wüºkÕúqeTT+~.
ãTÁs¡ø£<∏ä ` |ü⁄≥Tº|üPs√«‘·Ôsê\T
ãTÁs¡ø£<∏ä\ \ø£åD≤\ dü«s¡÷|üdü«uÛ≤yê\qT ‘Ó\TdüTø=H˚ eTT+<äT ãTÁs¡ø£<∏ä\ |ü⁄≥Tºø£qT >∑÷]Ã
‘Ó\TdüTø√e&É+ nedüs¡+. Ä#ês¡´ Hêj·Tì ø£èwüí≈£îe÷]>±s¡T ÁbÕNqyÓTÆq C≤q|ü<ä π>j·T>±<∏ä˝À¢ eTTK´+>±
»+>∑+ ø£<∏ä˝Ò ãTÁs¡ø£<∏ä\≈£î eT÷\eTì ìs¡÷|æ+#ês¡T(94).
Hê≥ø£+ \*‘· ø£fi¯\ düe÷Vü‰s¡ s¡÷|ü+. n˝≤π> ãTÁs¡ø£<∏ä dü+^‘·+, qè‘·´+, n_Ûqj·T+, s¡÷|üø£+ nH˚
C≤q|ü<äÁ|ü<äs¡Ùq ø£fi≤s¡÷bÕ\ düy˚Tàfi¯q+. #Ó$øÏ+|ü⁄ >=*ù| dü+^‘·eTT, ø£+{ÏøÏ $+<=qπsÃ qè‘ê´_
Ûqj·TeTT, eTqdüT‡qT eTT]|æ+#˚ #·eT‘êÿs¡e+‘·yÓTÆq e÷≥\T, bÕ≥\T, |ü<ë´\T, Vü‰düéTT, e+‘·\ $+‘·\
$H√<äeTT kÕe÷qT´˝Òï >±ø£ nkÕe÷q´ e÷qT´©ï Äø£]¸+#˚$ ãTÁs¡ø£<∏ä\T. Ç$ ãVüQXÊ n‹ ÁbÕNqyÓTÆ
ñ+&Ée#·TÃ. ø±˙ ø±˝≤ìï ìs¡ísTT+#˚ #·]Á‘· ˝Ò<äT. nsTTHê ‘·‘·‡ã+<Ûä, C≤q|ü<ä π>j·T>±<∏ë ÁbÕs¡+uÛÑ
$ø±kÕ\qT |ü]øÏùdÔ ãTÁs¡ø£<∏ä ÁbÕNq‘· $~‘·eTe⁄‘·T+~.
ãTÁs¡ø£<∏ä ` ìs¡«#·Hê\T
á π>j·T>±<∏ä*ï dü+^‘·+‘√, yê<ë´\ kÕj·T+‘√, e+‘·\ ‘√&ÜŒ≥T‘√, bÕ<äHê´dü Vü≤düÔ#·\q+‘√
s¡düdü÷Œ¤]Ô e+‘·+>± >±<∏ë Á|ües¡Ô≈£î\T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. kÕVæ≤‘·´+‘√ bÕ≥T >±<∏ë Á|ües¡Ô≈£îì n+>∑$Hê´kÕ~
eTTK ø£e[ø£\T yÓTT<ä˝…’qyê{Ï n_Ûqj·T+ eT÷˝≤H˚ï Áù|ø£å≈£î\T Äq+~kÕÔs¡T. ø±ã{Ïº M{Ï˝À kÕe÷q´
»qJeq Ø‹, Hê≥ø°j·T‘·, >±qeTH˚ \ø£åD≤\T eT÷&ÉT »Hêø£s¡¸ø£ >∑TD≤\T.
ªø£<∏ä≈£î&ÉT ø±*– >∑C…® ø£{Ïº, øÏ+#·<äej·Te #·\qeTTq, |ü<ä$Hê´düeTTq, \j·Tã<ä∆eTT>∑ Á|üC≤
düeT÷Vü≤eTT HÓ<äT≥ >±qeTT #˚j·TTqT. Ç{Ïºyêìπø j·÷+Á<Ûä<˚X¯eTTq ãTÁs¡ø£<∏ä\ìj·TT, »+>∑eTT ø£<∏ä\ìj·TT,
|ü<äeTT\ìj·TT, ‘·+<ëq ø£<∏ä\ìj·TT, |ü⁄sêDeTT\ìj·TT ø£<∏ä\ìj·TT eéVü‰s¡eTT ø£\<äT. ø£<∏ä≈£î&ÉT
#˚‹j·T+<äT kıs¡ãTÁs¡ ‘√&ÉH√, >∑TeTà&ç ãTÁs¡‘√&ÉH√ #˚dæq ‘·+ã÷sê, XÊs¡<ä e+{Ï yê<äéTT\ <Ûä]+∫, yêì
<Ûä«qT\‘√ y˚Tfi¯$+∫q >±qeTT >∑\ ø£<∏ä\qT bÕ&ÉT≥#˚ MìøÏ ãTÁs¡ø£<∏ä\qT ù|s¡T e∫Ãq~. á ù|s¡T $TøÏÿ*
$]$>± düsêÿs¡T ÁbÕ+‘·eTT q+<äT yê&Éã&ÉT#·Tqï~. eTTKéTT>± ø£ècÕí, >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢\ j·T+<äTqT,
|ü˝≤ï{Ï ÁbÕ+‘·eTTq+<äTqT BìøÏ yê&ÉTø£ jÓT≈£îÿe ø£\<äT(95).
ãTÁs¡ø£<∏ä ` \ø£åD≤\T
á ø£<∏ä\≈£î »+>∑+ ø£<∏ä\qï ù|s¡T ø√kÕÔ õ˝≤¢\˝À Á|ü#ês¡+ e∫Ã+~. »+>∑+ X¯ã›+ ≈£î\dü+ã+~Û ø±ø£,
32
ãdüy˚X¯«s¡ kÕú|æ‘·yÓTÆ Ms¡XË’e e÷eTe\+ãT\T »+>±\ì |æ\eã&˚yês¡T. Ms¡XË’e eT‘· Á|ü#êsêì¬ø’ Ms¡T
•euÛÑ≈£îÔ\ >±<∏ä\qT bÕ&ç $ì|æ+#˚yês¡T. Ç$ »+>±\T #Óù|Œ ø£<∏ä\T >∑qTø£ »+>∑+ ø£<∏ä\T.
á »+>±\ >∑÷]Ã Ä#ês¡´ _. sêeTsêE>±s¡T $es¡+>± ‘Ó*bÕs¡T(96). á »+>∑+ ø£<∏äqT bÕ\Tÿ]øÏ
k˛eTHê<∏äT&ÉT ù|s=ÿHêï&ÉT(97). nsTT‘˚ á »+>±\T ø£<∏ä˝À #Óù|Œ rs¡TqT bÕ\Tÿ]øÏ ù|s=ÿq˝Ò<äT.
|æ#·TÃ≈£î+≥T¢, mÁs¡>=\¢\T, Ms¡eTTwüßº\T, XÊs¡<äø±+Á&ÉT yÓTT<ä˝…’q yês¡+<äs¡÷ XË’e⁄\T. »+>∑+ n+fÒ
•edü+ã+~Û, •euÛÑø£Ô dü+ã+~Û ø£<∏ä\qT #Óù|Œyês¡ì Ä#ês¡´ ø£èwüí≈£îe÷]>±s¡T $e]+#ês¡T(98).
á »+>±\qT yês¡T yêsTT+#˚ ãT&ç¬>qT ã{Ïº ãT&ç>∑ »+>±\ì n+{≤s¡T. Ç+ø± |æ&çøÏ »+>±\T,
á‘·eTTø£ÿ\ »+>±\T, ôd{Ïº ã*»\T »+>∑eT ‘Ó>∑≈£î #Ó+~qyês¡ì ‘Ó\TdüTÔ+~(99). á »+>±\T #Óù|Œ ø£<∏ä˝Ò
»+>∑+ ø£<∏ä\T. Ç$ áHê{Ï ãTÁs¡ø£<∏ä\≈£î |üPs¡«s¡÷bÕ\T.
ô|’q ù|s=ÿqï≥T¢ XÊs¡<äø±+Á&ÉT XÊs¡<äqT, »+>±\T ãT]¬>\qT yê<ë´\T>± bÕ&ÉT‘ês¡T. ¬s+{Ï˝ÀqT
e+‘·\ ÁbÕeTTK´‘·eTT+~. ˇø£s¡T>±ì Ç<ä›s¡T>±ì e+‘·\T+{≤s¡T. kÕ<Ûës¡D+>± e+‘·\T >∑TyÓTà≥\qT
yêsTTkÕÔs¡T. á dü+<äs¡“¤+˝À <Û˚qTeø=+&É yÓ+ø£j·T´ s¡∫+∫q $sê≥|üs¡«+ »+>∑+ ø£<∏äqT düà]+#·e\dæ
ñ+~. n+<äT˝À »+>∑+ ø£<∏äqT Á|üe]Ô+|üCÒùd Ø‹ì, \ø£åD≤ìï $e]+∫q rs¡TqT >∑eTì+#·<ä>∑Z~.
˙≥Tø£ $uÛÑ÷‹πsK\T B]Ôj·TT ì\T«≥+^˝§›&ç–
y˚≥Ts¡Te÷˝≤˝Ÿ ù|≥TbÕ>±\«˝…¢yê≥ ˝§qs¡<ë*Ã
CÀ&ÉT>∑TyÓTà≥˝Ÿ <ä≥Tº#·T e+‘·\T u≤&ÉT#·T
eT]jÓTTø£&ÉT
bı&çeT>± #˚ã÷ì dæ‘êsê uÛÑT»eTTq <Ûä]sTT+N
>∑C…®\T eTTe«\T n+<Ó\T |ü<äeTT\ |òüT\¢ì
ÁyÓ÷j·T>∑q÷
‘·|òüTì‘· ‘·ø£j·Tì Hê≥éTT dü\TŒ#·T <ä+ãTs¡
MT≥T#·Tq÷
|ü+>∑‹>± düuÛÑyê]¬ø\¢ ô|’dü\ |üPs¡«ø£eTT>±
#Ó+>∑Tq <äTeTT≈£î#·T »+>∑+ãT\≈£îqT Je
ø£<∏äqeTT>±
nH˚ »+>∑+ ø£<∏ä\ \ø£åD≤˝Ò <ë<ë|ü⁄>± ãTÁs¡ø£<∏ë \ø£åD≤\q&É+˝À dü+<˚Vü≤+ ˝Ò<äT. Ç+<äT˝À ãTÁs¡\T
ø±ø£ ãT&ç–\H˚ >∑TyÓTà≥\T>± ù|s=ÿq&É+ »]–+~.
33
ãTÁs¡ø£<∏äqT ‘Ó\T>∑TC≤‹ ÁbÕNq dü+^‘· s¡÷|üø£eTì ìs¡÷|æ+∫q ‹s¡TeT\ sêeT#·+Á<ä>±s¡T Bì

\ø£åD≤\qT $e]+#ês¡T.
ªªãTÁs¡ø£<∏ä nH˚ eéVü‰s¡+ ø£<∏ä≈£î&ÉT X¯è‹kÕ]+#˚ ‘·+ã÷s¡ ãTÁs¡qT ã{Ïº e∫Ã+~. ‘·+<ëq ø£<∏ä,
‘·+<ëq bÕ≥ nH˚ yê&ÉTø£ ‘·+<ëq ‘êq‘·+<ëq nì e+‘·\yês¡T #˚ùd nqTX¯è‹ì ã{Ïº e∫Ã+~.
ªªÁ|ü<Ûëq ø£<∏ä≈£î&ÉT ˇø£ #˚‘√Ô X¯è‹ø√dü+ ‘·+ã÷s¡ MT≥T‘·÷, CÒãTs¡Te÷\T e+{Ï >∑T&É¶ø=düqT ø£{Ïºq
»+‘·s¡qT u§≥qÁy˚*øÏ ‘=&ÉT≈£îÿqï eTs=ø£ #˚‘√Ô ‘êfi¯+ y˚dü÷Ô ø£<∏ä #ÓãT‘ê&ÉT. (‘êfi¯+ y˚ùd »+‘·s¡qT
>∑T+;\T, n+<Ó\T nq&É+ ≈£L&Ü ø£<äT›). Ä yÓqTø£ Ç<ä›s¡T Ád”Ô\T >∑TyÓTà≥\T yêsTTdü÷Ô e+‘· bÕ&ÉT‘ês¡T.
e+‘·≈£î (ãVüQXÊ Á|ü<Ûëq ø£<∏ä≈£î&ÉT ø±uÀ\T) Ç<ä›s¡T Ç+‘·T\T ø±yê\ì dæ] »+>±\T ¬s+&ÉT ô|+&ç¢+&ÉT¢
#˚düTø=q&É+ ≈£L&Ü Ä#ês¡+. Ç~ Bì Á|ü‘˚´ø£‘·(100).
Á<ÛäTe ‘êfi¯+ãTq Ms¡>∑T+_Û‘·ø£ <äT+<ÛäT+<ÛäT+øÏ{≤‘êÿs¡ dü+
>∑‘· yêsTT+|ü⁄#·T Hê+‘·sê[ø£ j·T‹Á>±e÷_ÛsêeT+ãT>±
j·T‹>∑÷&É+ ~«|ü<ä Á|üã+<ÛäeTTq Msê˙ø£eTT+u≤&Ó H=
ø£ÿ‘· Á|ü‘·´ø£ås¡eTT+>∑Te÷s¡≈£î\T |ò”{≤ÿs¡+ãTq q+<ä÷\>∑Hé
(Áø°&Ü_ÛsêeTeTT, |ü. 85)
ªªÇø£ÿ&É eT<Ó›\ yêsTTdü÷Ô bÕ&çq~ ˇø£‘Ó. H˚&ÉT ãTÁs¡ø£<∏ä˝À >∑TyÓTà≥qT yêsTT+#˚yês¡T Ád”Ô˝Ò nsTTHê
>±j·T≈£î&ÉT, ø£<∏ä≈£î&ÉT |ü⁄s¡Twüß&˚ ø£qTø£ n~ H˚&ÉT eTq+ $ì Äq+~+#˚ ãTÁs¡ø£<∏ä >±<äì dü+<˚Vü≤+
ø£\T>∑e#·TÃ. ø±˙ <ëì |ü]D≤eTy˚T H˚{Ï ãTÁs¡ø£<∏ä.µµ(101)
ô|’ Á<ÛäT‘·‘ê\+ãTq˝Àq nH˚ |ü<äéTT˝Àì $esê\qT $TøÏÿ*H˚ì sê<Ûëø£èwüíeT÷]Ô >±]˝≤
$e]+#ês¡T. >∑T+_Û‘· X¯ã›y˚T >∑TyÓTà≥ yê<äéT˙, Ç~ >∑+;Ûs¡+>±, >∑T+uÛÑq+>± ñ+&˚ <Ûä«ì ø±e&É+ e\¢ Ç~
>∑T+_Û‘· nsTT+<ä˙, M{Ïì Ád”Ô\T yêsTT+∫qfÒ¢ áHê&ÉT |ü⁄s¡Twüß\T, Ád”Ô\T ≈£L&Ü yêsTTdüTÔHêïs¡˙, Bìï &ÛÉø°ÿ
nì≈£L&Ü n+{≤s¡˙ $e]+#ês¡T. j·Tø£å>±Hê\T j·T≈£åî\T $ì|æùdÔ, ãTÁs¡ø£<∏ä\qT »+>±\T bÕ&ç $ì|ækÕÔs¡T.
j·Tø£å>±q+˝À dü÷Á‘·<Ûë], $<ä÷wü≈£î\T+&É>±, ãTÁs¡ø£<∏ä˝À e+‘·\THêïs¡T. Vü‰dü´+ ¬s+&ç+{≤ düe÷qy˚T(102).
ãTÁs¡ø£<∏ä ` HêyÓ÷‘·Œ‹Ô
ãTÁs¡ø£<∏ä HêyÓ÷‘·Œ‹Ôì >∑÷]Ã, ãTÁs¡ø£<∏ä\T Ç{°e\e˙, dü+Á|ü<ëj·T Ms¡>±<∏ëqTø£s¡D\˙ ‘·+–sê\
yÓ+ø£≥ düTu≤“sêe⁄>±s¡T $e]+#ês¡T.
ªªãTÁs¡ø£<∏ä HêyÓ÷‘·Œ‹Ôì >∑÷]Ã ¬s+&ÉT dæ<ë∆+‘·eTT\Tqï$. á ø£<∏ä\qT bÕ&ÉT≥˝À ‘·+ãTs¡qT,
>∑TyÓTà≥\qT ñ|üjÓ÷–+‘·Ts¡T. ‘·+ãTs¡‘√ #Óô|Œ&ç ø£<∏ä ø±e⁄q BìøÏ ‘·+ãTs¡ ø£<∏äj·Tì ù|s¡T e∫Ã,
34
á ù|s¡T˝Àì ‘·+ nqT yÓTT<ä{Ï j·Tø£ås¡eTT ˝À|æ+∫, ªãTÁs¡µ ø£<∏ä>± e÷], πs|òü≈£î »&É¶ sê>± ªãTÁs¡µ ø£<∏ä
nsTTq<äì ø=+<ä] ‘·\+|ü⁄. eT]ø=+<äs¡T y˚s¡T>± ‘·\+#·T#·THêïs¡T. >∑TyÓTà≥≈£î ãTÁs¡j·TqT ù|s¡T >∑\<ä≥.
(Ä+Á<Ûä<˚X¯eTTq H=ø£ÿ >∑T+≥÷s¡T eT+&É\eTTq e÷Á‘·y˚T sTT{Ïº yê&ÉTø£ ø£\<äì ‘Ó*j·TT#·Tqï~). ãTÁs¡\T
yêsTT+#·T#·T #Óô|Œ&ç ø£<∏ä ø±e⁄q ãTÁs¡ ø£<∏ä j·TqT ù|s¡T e∫Ãq<ä≥. Ç+<äT yÓTT~{Ï dæ<ë∆+‘·y˚T Hê≈£î
düeT+»düeTT>± <√#·T#·Tqï~. >∑TyÓTà≥\≈£î ãTÁs¡\qT ù|s¡T m≈£îÿe Á|ü#ês¡eTTq ˝Ò<äT. ˇø£y˚fi¯ Ç{Ïº<äTqïqT,
Ç~ nC≤„qeTT#˚ e∫Ãq Äs¡ú $|ü]D≤eTeTT ø±e#·TÃqT. ‘·+ãTs¡ ø£<∏ä, ‘·+ãTi≤ ø£<∏ä nqT ù|s¡T C≤q|ü<ä
>±<∏ëø±s¡T\˝À H˚{ÏøÏì $]$>± yê´|æÔ j·T+<äTqï$. ndü\T ‘·+ãTs¡ X¯ã›eTT˝ÀH˚ ãTÁs¡ X¯ã›eTT Ç$T&ç
j·TTqï~. ‘·+Á‹ |ü¢dt ãTÁs¡ áø£«˝Ÿ ≥T ‘·+ãTs¡. ø±ã{Ïº ‘·+ãTs¡ ø£<∏ä j·TqT ù|s¡T qT+&çj˚T ãTÁs¡ø£<∏äj·TqT
ù|s¡T e∫Ãj·TT+&ÉTqqT≥ düeT+»düeTT(103).µµ
‘·+Á‹ |ü¢dt ãTÁs¡ áø£«˝Ÿ ≥T ‘·+ãTs¡ nì X¯ã›s¡‘êïø£s¡+˝À, dü÷s¡´sêj·÷+Á<Ûä ì|òüT+≥Te⁄˝À
ñqï~. nsTT‘˚ ‘·+ãTs¡ ø£<∏ä\T˝À ‘·+ b˛sTT, πs|òü≈£î »&É¶ e∫Ã, ãTÁs¡ ø£<∏ä\T>± e÷s¡&É+ m|ü&Ó|ü&ÉT
»]–+<√ ‘·–q Ä<Ûësê\T+fÒ n+^ø£]+#·e#·TÃ. yê{Ïì ‘·+–sê\ yês¡T #·÷|æ+#·˝Ò<äT. nsTTHê
kıs¡ãTÁs¡\ eT÷\+>±H˚ ãTÁs¡ø£<∏ä e∫Ã ñ+≥T+<äì uÛ≤$+#·&Éy˚T düeT+»dü+>± ‘√düTÔ+~.
ãTÁs¡ø£<∏ä ` ÁbÕNq‘·
Ç˝≤+{Ï ãTÁs¡ø£<∏ä\≈£î eT÷\yÓTÆq ø£<∏ëπ>j·÷\T |ü⁄≥Tºø£ m|üŒ{Ï<äì #Ó|üŒ&ÜìøÏ ‘·–q Ä<Ûësê\T ˝Òe⁄.
Vü‰\T&ÉT ùdø£]+∫q ÁbÕø£è‘· >±<∏ä˝À¢ á bÕ≥\ Á|üdüøÏÔ ñ+~. ø±˙ ÄHê{Ï ‘Ó\T>∑T π>j·T>±<∏ä*ï mes¡÷
ùdø£]+#·˝Ò<äT. ÁbÕs¡+uÛÑ+˝Àì XÊdüHê˝À¢>±ì, uÛ≤s¡‘·+˝À>±˙, M{Ïì >∑÷]Ã ˝Ò<äT. qHÓï#√&ÉTì
≈£îe÷s¡dü+uÛÑe+˝À >ö&ÉT ^‘ê\ Á|üdüøÏÔ ñ+~(104).bÕ\Tÿ]øÏ k˛eTHê<∏äT&ÉT ‘√\T u§eTà\T,
ø=j·Tú§eTà˝≤&ç+#˚ yê]ì,(105) uÛÑø£Ô≈£L{≤˝À¢ uÛÑ≈£îÔ\ #·]Á‘·\qT ø£<∏ä\T>± bÕ&˚yê]ì(106), ø√˝≤≥+,
>=+&ç¢, ù|]DÏ, πø[ø£ ˝≤+{Ï C≤q|ü<ä qè‘ê´\qT y˚DT yê<ë´\‘√ bÕ&˚ Äq+<ä ^‘ê\T, X¯+ø£s¡ ^‘ê\qT
bÕ&˚yês¡ì(107) ù|s=ÿHêï&ÉT. M{Ïì bÕ&ÉTø=H˚ C≤‘·s¡\qT ôd’‘·+ ù|s=ÿHêï&ÉT.
düTe÷s¡T Ç<˚ ø±\+˝Àì n+fÒ ø±ø£rj·T >∑D|ü‹ #·Áø£e]Ô >∑» ôd’Hê´<Ûä´≈£åî&Ó’q C≤j·T|üùdHêì s¡∫+∫q
qè‘·Ôs¡‘êïe[˝Àì nsTT<√ n<Ûë´j·T+ yÓTT<ä\T mì$T<√ n<Ûë´j·T+ es¡≈£î >=+&ç¢, ù|s¡DÏ, Áù|ø£ÿD+
(Áù|+ø£D+), sêdüø£+, #·s¡Á], Hê≥´sêdüø£+, <ä+&É sêdüø£+, •eÁ|æj·T, ∫+‘·T (∫+<äT), ø£+<äTø£+, uÛ≤+&çø£+,
|òüT{ÏdüDÏ, #·÷s¡D+, ãVüQs¡÷|ü+, ø=˝≤¢≥+ (ø√˝≤≥+) ` nH˚ <˚oqè‘·ÔØ‘·T\T $e]+#·ã&Ü¶sTT. qè‘·Ô
s¡‘êïe[ qqTdü]+∫ sêeT|üŒ <˚yê\j·T+ô|’ •˝≤Œ\T ∫Á‹‘·+. ÄHê{Ï ÁbÕNq ø£fi¯ qT+∫ ù|]DÏ qè‘·´+
eT∞fl |ü⁄qs¡T<ä∆]+∫q |òüTq‘· ø£fi≤Á|ü|üPs¡í q≥sê»sêeTø£èwüí>±]~. Ç<Ó+‘√ Á|üX¯+dü˙j·T+(108).

35
á ø£fi≤s¡÷bÕ\≈£î ãTÁs¡ø£<∏ä\ì>±ì, »+>∑+ ø£<∏ä\ì>±ì, |ü<ë\T, ø£<∏ä\T, |ü⁄sêD≤\ì>±ì ù|s¡T¢+&˚eì

‘Ó*|æ, Ç˝≤+{Ï ø£<∏ë‘·àø±˝…’q C≤q|ü<ä ø£fi≤s¡÷bÕ˝…’q Vü≤]ø£<∏ä\T, j·Tø£å>±Hê\T, u§eTà˝≤≥\≈£î >∑\
uÛÒ<äkÕ<äèXÊ´\qT ø£èwüí≈£îe÷]>±s¡T $e]+#ês¡T(109).#ê˝≤ n+XÊ˝À¢ kÕeTéTTHêï, ãTÁs¡ø£<∏ä≈£î, Vü≤]ø£<∏ä≈£î
uÛÒ<äy˚T m≈£îÿe. j·Tø£å>±q+˝À ãTÁs¡ø£<∏ë+XÊ\Tqï j·Tø£å>±q $ø±dü+˝À ‘˚&Ü ñ+~. ãTÁs¡ø£<∏ä Ä&ç
#·÷|æ+#˚~, u§eTà˝≤≥ Ä&ç+∫ #·÷ù|~. M≥ìï{Ï˝À ãTÁs¡ø£<∏ä≈£î eT÷\yÓTÆq »+>∑+ ø£<∏ä ÁbÕNqyÓTÆq~.
ªªãTÁs¡ø£<∏ä ≈£L&Ü n‘·´+‘· ÁbÕNq ø£fi≤s¡÷|ü+. ø±ì Ç|ü&ÉT Á|ü#ês¡+˝À ñqï~ e÷Á‘·+ Ç{°e*~.
ôVAeTsY <ësT÷\T, ≈£îX¯\e⁄\T Ç<ä›s¡T eTT>∑TZs¡T ø£*dæ Ä&çbÕ&ç Ä_ÛqsTT+#˚ s¡÷|ü+ H˚{Ï ãTÁs¡ø£<∏ä≈£î
eT÷\+. nDÏ ‘Ó*|æ ãTÁs¡ø£<∏ä eTsêsƒê sêC≤\ ø±\+˝À |ü⁄{Ïº+<äì sê+uÛÑ≥¢ ø£èwüíeT÷]Ô>±s¡T $e]+#ês¡T.
bÕs¡oø£ uÛ≤wü˝Àì uÛÑfi≤ |ü<ëìøÏ eTsêØƒ uÛ≤cÕ|ü<ä+ #Ûê+>¥ #˚] #Ûê+>¥uÛÑfi≤πs #Ûê+>¥uÛÑfi≤ nsTT+<ä˙, n˝≤π>
uÛ≤sTT nH˚ |ü<ëìï <ë<ë nì eTsêØƒ˝À nqTe~+#·>±, ‘Ó\T>∑T˝À ‘·eTTà&Ü nì #˚]Ã uÛ≤sTT uÛÑfi≤H√jYT
‘·eTTà&Ü! nH˚ s¡÷|üy˚Ts¡Œ&ç+<ä˙, sêeTsêE Ms¡ø£<∏äqT sêeTsêE ãU…’sY nH˚ s¡÷|üy˚Ts¡Œ&ç+<ä˙ eTsêØƒ
ãTÁs¡ø£<∏äqT •yêJ ø±\+˝À ãTÁs¡ø£<∏ä>± Á|ü#ês¡+ #˚dæq≥T¢ ìs¡÷|æ+#ês¡T(110).
ø±˙ #Ûê+>∑TuÛÑfi≤ |ü<äã+<Ûä+ bÕ\Tÿ]øÏ k˛eTHê<∏äT&ÉT Á|üjÓ÷–+#ê&ÉT.
n\s¡T#·T ã&çVü‰s¡T\≥¢ j·T+<äs¡TqT
\*eT#·Ã #Ûê+>∑TuÛÑfi≤ j·TqTyês¡T(111)
Ç˝≤π> ‘êfi¯flbÕø£ nqàe÷#ês¡T´\T ôd’‘·+ Á|üjÓ÷–+#ês¡T.
#·ø£ÿì ‘·*¢øÏ #Ûê+>∑TuÛÑfi≤ ‘·q
#·¬øÿs¡yÓ÷$øÏ #Ûê+>∑TuÛÑfi≤(112)
Bìï ã{Ïº #Ûê+>∑TuÛÑfi≤ |ü<ä+ ÁbÕNqeT˙, bÕ\Tÿ]øÏ ø±˝≤ìπø n~ dæús¡|ü&ç, nqïe÷#ês¡T´\ Hê{ÏøÏ
Á|ü#ês¡+˝ÀøÏ e∫Ã+<ä˙ $X¯<·eTe⁄‘·T+~. Ç˝≤π> ‘·+<ëHêq, ‘·+<ëHêq uÛÑfi≤ |ü<ë\T nqïe÷#ês¡T´\
dü+ø°s¡Ôq˝À¢ #·÷&É>∑\eTT.
‘·+<äHêHê nVæ≤ ‘·+<äHêq |ü⁄¬s
‘·+<äHêq uÛÑfi≤ ‘·+<äHêq (n<Ûë´.dü+.2`388)
Ç~ |ü\¢M, Bìïã{Ïº #Ûê+>∑TuÛÑfi≤, ‘·+<äHêq, ‘·+<äHêq uÛÑfi≤ yÓTT<ä˝…’q Á|üjÓ÷>±\T ÄHê{Ïø° Á|üdæ<ä∆yÓTÆ
ñHêïj·Tq&É+ düeTT∫‘·+.
ø±ã{Ïº ãTÁs¡ø£<∏ä ‘Ó\T>∑T˝À ÁbÕNqyÓTÆq C≤q|ü<ä Á|ü<äs¡Ùq ø£fi≤s¡÷|ü+. ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À n~ e÷s¡TŒ
#Ó+~. áHê{Ï s¡÷|ü+˝À eTq+ #·÷düTÔHêïeTì sê+uÛÑ≥¢ ø£èwüíeT÷]Ô>±] $es¡D. @~ @yÓTÆHê Ç~ n‹
ÁbÕNqeTì yês¡+^ø£]+#ês¡T.
36
BìøÏ eT]ø=+‘· $es¡D. ªªãTÁs¡ø£<∏ä nH˚ eéVü‰s¡+ Á|ü<Ûëq ø£<∏ä≈£î&ÉT X¯è‹ kÕ]+#˚ ‘·+ã÷sê ãTÁs¡qT
ã{Ïº e∫Ã+~. ‘·+<äHêq ø£<∏ä, ‘·+<ëq bÕ≥ nH˚ yê&ÉTø£ ‘·+<ëq ‘·+<ëq nì e+‘·\T #˚ùd nqTX¯è‹ì ã{Ïº
e∫Ã+~.
ªªø±>± lHê<∏äTì ø±˝≤ìøÏ Ms¡>∑T+_Û‘·ø£\ ` H˚&ÉT >∑TyÓTà≥\ ` <ÛäT+<ÛäT+<ÛäT øÏ‘ê‘·ÿs¡ dü+>∑‹‘√ MqT\
$+<äe⁄‘·Tqï ãTÁs¡ø£<∏ä ` ‘ÓqT>∑Tyê] eTÚ*ø£ dü+^‘· s¡÷|ü+. ªªá e÷düø£ dü+Á|ü<ëj·÷ìï ø£fi≤ø±s¡T˝…+<äs√
X¯‘êu≤›\T>± ‘ÓqT>∑TC≤‹ ø√dü+ uÛÑÁ<ä|üs¡Tdü÷Ô e#êÃs¡T(113).µµ
‹s¡TeTT\ sêeT#·+Á<ä>±] e÷≥\T Ä#ês¡´ Hêj·Tì ø£èwüí≈£îe÷]>±] $es¡D‘√ dü+e~düTÔHêïsTT.
ì»y˚T! Hê ∫qï‘·q+˝À á ‘·+<ëq bÕ≥\qT |üPdü\ yêfi¢̄ bÕ≥\H˚yês¡T. @<√ ˇø£ Ms¡>±<∏ä, Áe‘·ø£<∏ä, bÕ≥
$ì|æ+#˚yês¡T. á˝≤+{Ï ‘·+<ëq bÕ≥\qT ø√˝≤#·\+ lìyêdüsêe⁄ sêeTsêE #·]Á‘· Hê≥ø£+˝À
$»j·Tq>∑s¡ yÓ’uÛÑyêìï ‘Ós¡ yÓqTø£ bÕ&ç+#ês¡T. n+fÒ Ä ‘·+<ëq bÕ≥\H˚$ |ü˝…¢≥÷fi¯¢˝À r]ø£ düeTj·÷˝À¢
$H√<ä $C≤„Hê\ ≈£î|üø£]+#˚eì düŒwüºeTe⁄‘·T+~.
‘Ó\T>∑T ãTÁs¡ø£<∏ä≈£î, eTVü‰sêÁwüº |üHê>± >±ì, ø£qï&É ˝≤eD° >±ì Ä<Ûësê\T ø±e˙, eTVü‰sêÁwüº ø°s¡Ôq
|ü<ä∆‹ ãTÁs¡ø£<∏ä≈£î >±ø£ eTq Vü≤]ø£<∏ä≈£î eT÷\+ø±e#·TÃH˚yÓ÷qì }Væ≤+#ês¡T ‹s¡TeT\
sêeT#·+Á<ä>±s¡T(114).Ç˝≤π> ø£èwüí≈£îe÷]>±s¡T ôd’‘·+ $e]+#ês¡T(115).
ãTÁs¡ø£<∏ä ` ÁbÕs¡+uÛÑ $ø±kÕ\T
ãTÁs¡ø£<∏ä Á|ü<Ûëq \ø£å´+ ø£<∏ëø£<∏äq+. ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À ø£<∏ä eT‘·dü+ã+<ÛäyÓTÆ ñ+&˚~. ‘·s¡Tyê‘·
Ms¡Á|üX¯+dü‘√ #ê]Á‘·ø£ dü‘ê´ìï ‘Ó\T|ü&É+ eTTK´ \ø£åDyÓTÆ+~. Ç~ ‘·s¡Tyê‘· <äX¯. BìøÏ >±q+, qè‘·´+,
yê<ä´+ düVü≤ø±s¡T\T. j·Tø£å>±q \ø£åD≤*ï ø£*– <ëìπø eTÚ*ø£ s¡÷|üeTTq <ä>∑s¡ZÁ|üÁøÏj·T>± s¡÷bı+~+~.
eT‘· dü+ã+~Û ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT, e÷qe⁄ì ‘=*<äX¯≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü⁄sêD>±<∏ä\qT $e]+#·&ÜìøÏ
nedüs¡y˚Ts¡Œ&çq|ü&û Á|üÁøÏj·T ñ<ä“¤$+∫+<äqe#·TÃqT. |ü+&É>∑ |üu≤“˝À¢qT, Á>±eT<˚e‘·\ C≤‘·s¡¢˝ÀqT
á ãTÁs¡ø£<∏ä\qT Á|üe]Ô+|üCÒdü÷Ô e#êÃs¡T. nsTT‘˚ Áø£eT+ei>∑ eT‘· dü+ã+~Û $•wüº‘· ‘·–Zb˛sTT,
dü+<äs√“¤∫‘·+>± Á|üe]Ô+|üCÒùd $<Ûëq+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. Áø£eT $ø±dü+ bı+~+~. nsTT‘˚ ˇø£ XÊK πøe\+
ø=ìï ≈£î˝≤\ >=|üŒ<äHêìï ø°]Ô+#˚ ø£<∏ä\qT #Óù|Œrs¡T ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À e∫Ã+~(116).
Ä<ÛäTìø£ ø±\+
ÁbÕNq e÷qe⁄ì ãT~∆ |ü]D≤eT $ø±kÕ\≈£î ì<äs¡ÙqyÓTÆq C≤q|ü<ä ø£fi≤s¡÷|ü+ n‹ ÁbÕNqyÓTÆq~..
ø±˙ áHê&ÉT eTq+ #·÷düTÔqï ãTÁs¡ø£<∏ä eTTK´+>± Ç‹ eè‘êÔìøÏ dü+ã+~Û+∫q <ëìøÏ, ÁbÕNqyÓTÆq <ëìøÏ
m+‘√ ‘˚&Ü ñqïe÷≥ yêdüÔe+.

37
áHê{Ï ãTÁs¡ø£<∏ä kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ |üPs¡«y˚T ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ Ä∫s¡ø±\+˝À $TøÏÿ* $ø±dü+ bı+~+~.

yÓTT≥ºyÓTT<ä≥ 1942˝À ø±≈£îe÷qT düTu≤“sêe⁄>±s¡T, u≤ã÷sêe⁄ ãTÁs¡ø£<∏äqT, 1943˝À s¡cÕ´ Ms¡eì‘·
{≤Hê´ ãTÁs¡ø£<∏äqT s¡∫+#ês¡T. M{Ïì ùwø˘ Hê»sY, ¬s+{≤\ >∑T&ç¶ »+>∑+ >±q+ #˚ùdyês¡T. düT+ø£s¡
dü‘·´Hêsêj·TD>±s¡T, 1943˝À kÕeTýê<ä dæ<ë∆+‘ê\‘√ ø£wüºJ$ ãTÁs¡ø£<∏äqT s¡∫+#·>± ùwø˘ Hê»sY u…+>±˝Ÿ
ø£s¡Te⁄ ãTÁs¡ø£<∏äqT, ‘·s¡Tyê‘· sêj·T\d”eT ãTÁs¡ø£<∏äqT s¡∫+∫q ø£s¡TD s¡kÕ‘·àø£+>±qT, Ä yÓqTø£ |ü˝≤ï{Ï
j·TT<ä∆+, Msê_ÛeTqT´ Ms¡s¡düuÛÑ]‘·+>±qT, n\÷¢] d”‘êsêeTsêE, u§_“*j·TT<ä∆+`<˚X¯uÛÑøÏÔ‘√ s¡∫+∫,
ãTÁs¡ø£<∏ë >±q+ #˚ùd Á|ü»\ yÓT|üqT bı+~, ãTÁs¡ø£<∏ä |æ‘êeTVüQ _s¡T<äT bı+~, ø£qø±_Ûùwø±\T
#˚sTT+#·Tø=ì ô|+&˚s¡+ ‘=&ç–+#·Tø=qï >=|üŒ ãTÁs¡ø£<∏ë Á|ües¡Ô≈£î&ÉT. 1945˝À düT+ø£s¡ dü‘·´Hêsêj·TD ¬s’‘·T
$»j·T+, n+‘·≈£îeTT+<˚ @≥T≈£L] yÓ+ø£≥qs¡düj·T´ ¬s’‘·T ãTÁs¡ø£<∏ä s¡∫+#ês¡T. Ç$ kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê≥+˝À
uÛ≤>∑+>± e#êÃsTT. ø±+Á¬>dt bÕØºøÏ dü+ã+~Û+∫q ø£<∏ä\T 1946`48 eT<Ûä´˝À nH˚ø£ ãTÁs¡ø£<∏ä\T e#êÃsTT.
1947˝À yês¡D≤dæ dü‘·´Hêsêj·TD >±] H˚‘êJ s¡∫‘·+. 1948˝À »+|üq#·+Á<äX‚Ks¡sêe⁄ H˚‘êJ
J$‘·#·]Á‘·, ãT~∆¬s&ç¶ ø√fÒX¯«s¡sêe⁄>±] HÓ’C≤+ s¡C≤ø±s¡T\ <äTs¡+‘ê\T, ‹s¡Tq>∑] sêe÷+»H˚j·TT\T
‘Ó\+>±D≤ Ms¡T\T s¡∫+#·ã&ç Á|ü»˝À¢øÏ yÓfi≤flsTT. Ç<˚ Ø‹>± Á|üC≤Hê≥éT+&É* |üøå±q ‘Ó\+>±D
$yÓ÷#·H√<äéT dü+<äs¡“¤+˝À nH˚ø£yÓTÆq ãTÁs¡ø£<∏ä\T e#êÃsTT. ‘·<äq+‘·s¡+ áHê&ÉTqï rs¡T˝À ãTÁs¡ø£<∏ä
Á|ü»\≈£î $H√<ä $C≤„Hê\qT Á|ükÕ~düTÔ+~.
ãTÁs¡ø£<∏ä ` $•wüº‘·
ãTÁs¡ø£<∏ä $•wüº‘·˝À eTq+ ãTÁs¡ø£<∏ä Á|ües¡Ôq, ãTÁs¡ø£<∏ë s¡#·sTT‘·\T, ãTÁs¡ ø£<∏ë Á|ües¡Ô≈£î\T, ãTÁs¡ø£<∏ä
eØZø£s¡D nH˚ n+XÊ\qT >∑T]Ô+|üe\dæ ñ+~.
ãTÁs¡ø£<∏ä Á|ües¡Ôq
ãTÁs¡ø£<∏ë >±q+ #˚ùdyêfi¯ó¢ eTT>∑TZs¡T. Á|ü<Ûëq ø£<∏ä≈£î&ÉT, n‘·ìøÏ Ç≥T n≥T ¬s+&ÉT yÓ’|ü⁄\ Ç<ä›s¡T
e+‘·\T+{≤s¡T. M]˝À ˇø£&ÉT sê»ø°j·TeTT, ¬s+&√yê&ÉT Vü‰düéTT $e]kÕÔ&ÉT. Á|ü<Ûëq ø£<∏ä≈£î&ÉT ôd+≥sY˝À
ñ+{≤&ÉT. Á|ü<Ûëq ø£<∏ä≈£î&ÉT uÛÑT»+ MT~ ‘·+ãTsê MT≥T‘·÷, m&ÉeT #˚‹Áy˚fi¢̄˝Àì n+<Ó*ï ÁyÓ÷–dü÷Ô ‘·+ãTsê
X¯è‹˝À ø£<∏ë>±q+ #˚kÕÔ&ÉT. wüsêsTT, ì\Te⁄≥+^, ‘·\bÕ>∑ <Ûä]+∫, ø±fi¯¢≈£î >∑C…®\T <Ûä]+∫, s¡kÕqT>∑TD+>±
∫+<äT\T ‘=≈£îÿ‘·÷, >∑+‘·T\T y˚dü÷Ô, n_ÛqsTTdü÷Ô bÕ&É‘ê&ÉT. e+‘· *s¡Te⁄s¡÷ >∑TyÓTà≥\T <Ûä]+∫,
ø£<∏ëø£<∏äq+˝À ‘êfi¯Ø‹ì n+~kÕÔs¡T. Ç~ ãTÁs¡ø£<∏ë >±qØ‹.
ãTÁs¡ø£<∏ä C≤q|ü<ä Á|ü<äs¡Ùq ø£fi≤s¡÷|ü+. Ç~ Á|üC≤Á|ü<äs¡Ùq ø£fi≤s¡÷|ü+. Ç+<äT˝Àì dü+^‘· qè‘ê´\T
πs• dü+ã+~Û, Á|ü»\≈£î <ä>∑Zs¡>± ñ+&˚ n+fÒ C≤q|ü<ä dü+^‘·, qè‘ê´\T ÁbÕ<Ûëq´+ eVæ≤kÕÔj·Tì
#Ó|üŒqø£ÿπs¢<äT(117).
38
ãTÁs¡ø£<∏ë Á|ües¡Ô≈£î\T
ø=+<äs¡T Á|üeTTKT˝…’q ãTÁs¡ø£<∏ë Á|ües¡Ô≈£î\T. ùwø˘ Hê»sY, pìj·TsY Hê»sY, $TøÏÿ*H˚ì, ø√>∑+{Ï,
ø£sêï{Ï, Á|üjÓ÷>∑, ì≥º˝≤ Áã<äsY‡, u…qØ®, \ø°åàø±+‘·yÓ÷Vü≤Hé, qBsê, |ü⁄qï+sêE, »j·T+\T yÓTT<ä˝…’q
|ü⁄s¡Twüß\‘√ bÕ≥T leT‹ uÛÑÁ<äø±[, leT‹ XÊs¡<ä, ≈£îe÷] yêDÏ, ‘ê|æ sê»eTà, ø=+&˚|üP&ç sê<Ûä,
Ms¡e÷#·H˚ì düs√õì yÓTT<ä˝…’q eTVæ≤fi≤eTDT\T ôd’‘·+ ãTÁs¡ø£<∏ë>±q+ #˚dæ sêDÏ+#ês¡T.
ãTÁs¡ø£<∏ä\T eØZø£s¡D
ãTÁs¡ø£<∏ä\T Ç‹eè‘êÔìï ã{Ïº nH˚ø£ Ø‘·T\T>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ. Á|üuÀ<Ûë‘·àø±\T, #ê]Á‘·ø±\T,
bÂsêDÏø±\T, |ü‹Áe‘· ø£<∏ä\T, eT‘·dü+ã+~Û ø£<∏ä\T nì eØZø£]+#·e#·TÃqT. M{Ï˝À eT∞fl n+‘·sê“¤>±\qT
>∑T]Ô+#·e#·TÃ. Á|üuÛÀ<ë‘·à≈£î\˝À sê»ø°j·T, C≤rj·T, kÕe÷õø±\T, Á|üuÛÑT‘·« Á|ü#ês¡ Á|üuÛÀ<Ûë‘·àø±\T ` nì
$uÛÑõ+|ü M\e⁄‘·T+~. n˝≤π> bÂsêDÏø±\qT uÛ≤s¡‘· uÛ≤>∑e‘·, sêe÷j·TD dü+ã+~Û, Ç‘·s¡T\T nì
$uÛÑõ+#·e#·TÃqT. Çìï s¡ø±\T>± áHê&ÉT ãTÁs¡ø£<∏ä\T ÁbÕeTTK´+ eVæ≤+#êsTT.
ãTÁs¡ø£<∏ä\T ` kÕe÷õø£ Á|üjÓ÷»q+
düe÷» Á|ü»\qT y˚T˝§ÿ*|æ $H√<ä+‘√ bÕ≥T $C≤„Hêìï Á|ükÕ~+∫ #Ó’‘·qé+‘·T\qT #˚j·T&ÜìøÏ
á ãTÁs¡ø£<∏ä\T m+‘·>±H√ ñ|üø£]+#êsTT.
ÁbÕs¡+uÛÑ<äX¯˝À ãTÁs¡ø£<∏ä\ Á|üjÓ÷»q+
kÕ«‘·+Á‘√´<äéT ø±\+˝À Á_{°wüß Á|üuÛÑT‘·«+ >∑T≥Tº s¡≥Tº #˚j·T&ÜìøÏ, »MT+<ës¡T\T, ô|‘·Ô+<ës¡T¢
Á|ü»\qT |”&ç+#˚ rs¡T‘ÓqTï\qT ‘·]+#·&ÜìøÏ ãTÁs¡ø£<∏ä eÁC≤j·TT<Ûä+>± ñ|üø£]+∫+~. yêeT|üø£å
uÛ≤eC≤\+‘√ kÕeTýê<ä dæ<ë∆+‘ê\ Á|ü#ês¡+˝À C≤q|ü<ä Á|ü<äs¡Ùq ø£fi≤s¡÷bÕ\T $TøÏÿ* düVü≤ø£]+#êsTT.
Á|ü‘˚´øÏ+∫ ãTÁs¡ø£<∏ä ÁbÕeTTK´+ Á|ü<ÛëqyÓTÆ+~. ‘Ó\+>±D $yÓ÷#·q b˛sê≥+˝À ãTÁs¡ø£<∏ä Á|üC≤Hê≥éT+&É*
#˚‹˝À kÕq\T B] Á|ü»˝À¢øÏ #=#·TÃø=ì b˛sTT Á|ü»\≈£î $$<Ûä $wüj·÷\qT $e]+∫ #Ó’‘·qé+‘·T*ï
#˚j·T&É+˝À u≤>± ñ|üø£]+∫+~. ãTÁs¡ø£<∏ä\T kÕe÷õø£ düeTdü´\qT m‹Ô #·÷|ü&Éy˚T>±ø£, yê{Ï‘√bÕ≥T
Vü‰dü´+ CÀ&ç+#·&É+‘√ Á|ü»\T ñ‘˚Ô» |üPs¡«ø£+>± #·÷dæ $wüj·÷\qT Á>∑Væ≤+#·>∑*>±s¡T.
kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡+ ãTÁs¡ø£<∏ä\ Á|üjÓ÷»q+
kÕe÷õø£ s¡T>∑à‘·˝…’q kÕ+|òæTø£ <äTsê#êsê\qT <äTj·T´ã{Ïº dü+|òüTdü+düÿs¡D≈£î
ãTÁs¡ø£<∏ä\T|üø£]+#êsTT. es¡ø£≥ï <äTsê#ês¡+, ≈£î\eT‘ê\ $uÛÒ<ë\T s¡÷|ü⁄e÷|ü&ÜìøÏ Ád”Ô»H√<ä∆s¡D≈£î,
yÓ{Ïº#êøÏ] ìs¡÷à\q≈£î, á ãTÁs¡ø£<∏ä\T Á|üuÀ~Û+#êsTT. Á|üuÛÑT‘·« n_Ûeè~∆ |ü<∏äø±\T, düVü≤ø±s¡ eékÕj·T+,
Vü≤]‘· $|ü¢e+, X‚«‘· $|ü¢e+, <˚X¯uÛÑøÏÔ Á|üuÀ<Ûä+ yÓTT<ä˝…’q eTTU≤´+XÊ\ Á|ü#êsês¡∆+ ãTÁs¡ø£<∏ä\T Á|ü»˝À¢
$H√<ä+‘√ bÕ≥T $C≤„Hêìï Á|ükÕ~+#êsTT.

39
Á|üdüTÔ‘·+ ãTÁs¡ø£<∏ä\ Á|üjÓ÷»q+

áHê&ÉT Á|ü»\qT #Ó’‘·q´|üs¡#·&ÜìøÏ ãTÁs¡ø£<∏ä\T Á|ü<Ûëq kÕ<ÛäHê\T>± Á|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T. nø£ås¡CÀ´‹ `
kÕø£ås¡‘ê $TwüHé <ë«sê ìs¡ø£åsêdüT´\qT #·<äTes¡T\T>± #˚j·T&É+, ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D, •X¯ó dü+s¡ø£åD, kÕsê
dü+Vü‰s¡+, kÕe÷õø£ s¡T>∑à‘·¬ø’q es¡ø£≥ï+ ìs¡÷à\q, u≤\´ $yêVü‰\ K+&É+, u≤\ø±]àø£ eè‹Ô ìs¡÷à\q,
\+#·>=+&ç‘·q+, nÁø£e÷s¡®q\ K+&Éq, eTVü≤e÷à] msTT&é‡ ìyês¡D yÓTT<ä˝…’q yê{ÏøÏ ãTÁs¡ø£<∏ä\T Á|ü»\≈£î
ñ|üø£]dü÷Ô edüTÔHêïsTT.
n˝≤π> áHê&ÉT Á|üuÛÑT‘·« |ü<∏äø±˝À¢ eTTKýÓTÆq $<ä´, yÓ’<ä´, Äs√>∑´+, u≤*ø± düeTè~∆jÓ÷»q,
u≤\ø±]àø£ eè‹Ô ìs¡÷à\q, nø£ås¡ dü+Áø±+‹, ˙s¡T`MTs¡T, eq dü+s¡ø£åD yÓTT<ä˝…’q nH˚ø£ |ü<∏äø±\qT
‘Ó*j·T#Ó|üŒ&ÜìøÏ, Á|ü#êsêìøÏ á ãTÁs¡ø£<∏ä \T|üø£]düTÔHêïsTT.
eTT–+|ü⁄
ãTÁs¡ø£<∏ä Á|ü»\ $H√<ës¡∆y˚T ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. ø±˙ Á|üjÓ÷»q+ ≈£L&Ü kÕ~Û+#ê\qï ø√]ø£‘√ Á|üC≤
#Ó’‘·q´+ ø√dü+ $C≤„Hêìï Á|ü<ëq+ #˚j·T&É+ \ø£åýÓTÆ+~.
Ç+<äT˝À dü+^‘·+, n_Ûqj·T+, kÕVæ≤‘·´+, yê<ë´\‘√ ≈£L&ç Á|ü»\≈£î ñ˝≤¢kÕìï, ñ‘ê‡Vü‰ìï,
ñ‘˚ÔC≤ìï ≈£Ls¡Tdü÷Ô e#êÃsTT.
C≤rjÓ÷<äéT ø±\+˝À <˚X¯uÛÑøÏÔì Á|üuÛÀ~+#êsTT. ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À ø±+Á¬>düT dæ<ë∆+‘ê\qT, ÄX¯j·÷\qT
Á|ü#ês¡+ #˚j·T&Üì≈£î|üø£]+#êsTT. ‘Ó\+>±D $yÓ÷#·q b˛sê≥H√<äéT ø±\+˝À Á|üC≤Hê≥éT+&É*
á ãTÁs¡ø£<∏ä\ eT÷\+>± Á|ü»*ï #Ó’‘·qé+‘·T*ï #˚j·T&ÜìøÏ n<äT“¤‘·+>± Á|üj·T‹ï+∫ $»j·T+
kÕ~Û+#ês¡T.
áHê&ÉT kÕe÷õø£ s¡T>∑à‘·\qT ìs¡÷à*+#·&ÜìøÏ #·ø£ÿ{Ï e÷<ÛäéT+>±, Á|ükÕs¡, Á|ü#ês¡ kÕ<Ûäq+>±
ãTÁs¡ø£<∏ä ñ|üø£]düTÔ+~.
ø£<∏ëπ>j·T >±q+ #ê˝≤ eTT+<ä≥ ø±\+˝À ñqï|üŒ{ÏøÏ eTT+<ä≥ qT+∫ ãTÁs¡ø£<∏ä\H˚ ù|s¡T ˝Òø£b˛sTTHê
‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À »+>∑+ ø£<∏ä\T, »eTT≈£î\ ø£<∏ä\T, ‘·+<ëq bÕ≥\T, j·Tø£å>±Hê\ qT+∫ >±ì
á ãTÁs¡ø£<∏ä\T @s¡Œ&Ü¶ M{ÏøÏ Hê&ÉT`H˚&ÉT kÕe÷õø£ Á|üjÓ÷»Hêìï kÕ~Û+#˚ \ø£å´+˝À Ç$ #ê˝≤ $•wüº
kÕúqe÷Áø£$T+#êj·Tq&É+˝À dü+<˚Vü≤+˝Ò<äT.
dü+^‘· kÕVæ≤‘ê´_Ûqj·T+ dü+|üPs¡í dü«s¡÷|ü+ eTq ãTÁs¡ø£<∏ä\T.
***

Chapter I

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Chapter I

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

‘Ó\T>∑T Hê≥ø£ s¡+>∑+ ` C≤q|ü<ä ø£fi≤Á|üÁøÏj·T\T

‹]>±ø£, |üìeTT≥T¢ #˚düTø=H˚ $<ä´ |ü≥Tºã&˚<ëø£ Ä~ e÷qe⁄\T ÁbÕ<∏ä$Tø£ ø£ﬁ¯\qT dü+|òüTJ$‘êìøÏ

‘Ó\T>∑T Hê≥ø£ s¡+>∑+ ` C≤q|ü<ä ø£fi≤Á|üÁøÏj·T\T

‘Ó\T>∑T Hê≥ø£ s¡+>∑+ ` C≤q|ü<ä ø£fi≤Á|üÁøÏj·T\T

‘Ó\T>∑T Hê≥ø£ s¡+>∑+ ` C≤q|ü<ä ø£fi≤Á|üÁøÏj·T\T

‘Ó\T>∑T Hê≥ø£ s¡+>∑+ ` C≤q|ü<ä ø£fi≤Á|üÁøÏj·T\T

u§eTà˝≤≥ Á|ü<äs¡Ùq\T »s¡>±\+fÒ yêq\T ≈£îs¡e≈£L&É<äT n+<äTπø e´ekÕj·T |üqT\T eTT–dæq

‘Ó\T>∑T Hê≥ø£ s¡+>∑+ ` C≤q|ü<ä ø£fi≤Á|üÁøÏj·T\T

‘Ó\T>∑T Hê≥ø£ s¡+>∑+ ` C≤q|ü<ä ø£fi≤Á|üÁøÏj·T\T

1.3 C+‘·s¡T ô|f…º

õ_øÏ _øÏøÏ »_õ_øÏ]C≤ ªªô|d’ µü µ

yÓ÷düb˛sTTq eTqTE\ #·÷&ÉT ªªõ_õ_øÏ]C≤µµ

1.4 »eTT≈£î\ ø£<∏ä

‘Ó\T>∑T Hê≥ø£ s¡+>∑+ ` C≤q|ü<ä ø£fi≤Á|üÁøÏj·T\T

‘Ó\T>∑T Hê≥ø£ s¡+>∑+ ` C≤q|ü<ä ø£fi≤Á|üÁøÏj·T\T

‘Ó\T>∑T Hê≥ø£ s¡+>∑+ ` C≤q|ü<ä ø£fi≤Á|üÁøÏj·T\T

‘Ó\T>∑T Hê≥ø£ s¡+>∑+ ` C≤q|ü<ä ø£fi≤Á|üÁøÏj·T\T

‘Ó\T>∑T Hê≥ø£ s¡+>∑+ ` C≤q|ü<ä ø£fi≤Á|üÁøÏj·T\T

‘Ó\T>∑T Hê≥ø£ s¡+>∑+ ` C≤q|ü<ä ø£fi≤Á|üÁøÏj·T\T

‘Ó\T>∑T Hê≥ø£ s¡+>∑+ ` C≤q|ü<ä ø£fi≤Á|üÁøÏj·T\T

‘Ó\T>∑T Hê≥ø£ s¡+>∑+ ` C≤q|ü<ä ø£fi≤Á|üÁøÏj·T\T

Ä<ÛäTìø£ ø±\+˝À Bì ÁbÕ<Ûëq´‘· ‘·–Z+~. Á_{°wt yêﬁ¯ó¢ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï |ü]bÕ*+#·&ÜìøÏ e∫Ãq

ãTÁs¡ø£<∏äqT ‘Ó\T>∑TC≤‹ ÁbÕNq dü+^‘· s¡÷|üø£eTì ìs¡÷|æ+∫q ‹s¡TeT\ sêeT#·+Á<ä>±s¡T Bì

‘Ó\T>∑T Hê≥ø£ s¡+>∑+ ` C≤q|ü<ä ø£fi≤Á|üÁøÏj·T\T

á ø£ﬁ≤s¡÷bÕ\≈£î ãTÁs¡ø£<∏ä\ì>±ì, »+>∑+ ø£<∏ä\ì>±ì, |ü<ë\T, ø£<∏ä\T, |ü⁄sêD≤\ì>±ì ù|s¡T¢+&˚eì

‘Ó\T>∑T Hê≥ø£ s¡+>∑+ ` C≤q|ü<ä ø£fi≤Á|üÁøÏj·T\T

áHê{Ï ãTÁs¡ø£<∏ä kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ |üPs¡«y˚T ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ Ä∫s¡ø±\+˝À $TøÏÿ* $ø±dü+ bı+~+~.

‘Ó\T>∑T Hê≥ø£ s¡+>∑+ ` C≤q|ü<ä ø£fi≤Á|üÁøÏj·T\T

Á|üdüTÔ‘·+ ãTÁs¡ø£<∏ä\ Á|üjÓ÷»q+

‘Ó\T>∑T Hê≥ø£ s¡+>∑+ ` C≤q|ü<ä ø£fi≤Á|üÁøÏj·T\T

You might also like