PRZEWODNIK

PO DEMOKRACJI
UCZESTNICZCEJ
/PARTYCYPACYJNEJ/

POZNA - KRAKW
2005

Polecamy rwnie pozycje z serii Anarchizm Idee Praktyka:

Rafa Grski "Demokracja uczestniczca"
oraz "Samorzdno pracownicza"

Opracowanie: Rafa Grski

WYDANIE I
NO COPYRIGHT

ISBN 83-922180-0-0
wydawcy:

Biblioteka Anarchistyczna

tel. (0..61) 8484672 - czynny podczas dyurw

e-mail: biblioteka@rozbrat.org, tel. kom. 0607992069

Federacja Anarchistyczna s. Pozna

e-mail: fa-poznan@rozbrat.org
ul. Puaskiego 21a, Pozna
adres koresp. P.O. Box 5, 60-966 Pozna 31
www.rozbrat.org

Oficyna Wydalnicza Bractwa Trojka

Maciej Hojak
os. Czecha 17/8
61-287 Pozna

Micha Wojcieszak
os. okietka 8/76
61-616 Pozna

e-mail: bractwo_trojka@wp.pl
www.bractwotrojka.prv.pl

O.Z.Z. Inicjatywa Pracownicza

A.Heller, rozwaajc kwesti wicych maksym moralnych, trafnie

zwraca uwag na kopoty wynikajce z uznania (a to wanie jest demokracja!) racji wikszoci. Gwaci to musi jednak mniejszo mimo, e ta podporzdkowuje si owej zasadzie. Wydaje si, e inaczej by nie moe - demokracja uczestniczca (bezporednia) moliwa jest przy rozbiciu spoeczestwa na gminy i komuny. Ale i tu zasada prymatu wikszoci musi by honorowana. Na wszystkich szczeblach (demokracja porednia, delegowana) zasada ta coraz ostrzej bierze gr. C tedy zrobi? Godzi si na nastpstwa
dla societas tylko w sprawach o globalnym zasigu, a w innych zachowa
zasad bezwzgldnej suwerennoci? I to rwnie wydaje si moralnym maksymalizmem. Komuny, ktre znam, amay sobie na tym orzechu zby. Chciabym mie jednak takie zmartwienia.
Stefan Morawski, wrzesie 1981

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

Pamitaj, e nie ma jednej, obowizujcej w kadym miejscu i
czasie, uniwersalnej demokracji uczestniczcej. Nikt nas nie wyrczy w dokonywaniu samodzielnych wyborw i pniejszych modyfikacjach. Naley te pamita, e wrd zwolennikw demokracji
uczestniczcej wystpuje podzia na tych, ktrzy szukaj alternatywy dla instytucji pastwowych oraz tych, ktrzy widz w niej wycznie ulepszanie demokracji przedstawicielskiej. Poniej przedstawiamy kilka modeli spoecznej partycypacji w pracach samorzdu
lokalnego i w projektowaniu architektury. Przykady zastosowa i
gwne zasady funkcjonowania. Mamy nadziej, e nasz przewodnik okae si przydatny wszystkim pragncym propagowa i praktykowa idee demokracji uczestniczcej.

DEFINICJA
Demokracja uczestniczca (ang. participatory democracy) jest procesem kolektywnego podejmowania decyzji, z wykorzystaniem kombinacji elementw demokracji bezporedniej i przedstawicielskiej. Znajduje zastosowanie w samorzdach lokalnych, projektowaniu architektury masowej i w
samorzdach pracowniczych.

Partycypacja to wicej ni konsultacje spoeczne

Konsultacje ze spoeczestwem ograniczaj si zwykle do kontaktw
wadz z kilkoma liderami spoecznoci lub organizacji. Moliwo uczestniczenia w grupie konsultantw jest odgrnie limitowana. Spoeczni partnerzy
wadz s zazwyczaj sprawdzeni i przetestowani, s to ci obywatele, ktrzy
maj siln pozycj, s powszechnie znani lub ciesz si rekomendacjami
rnych instytucji. Innymi sowy uczestnictwo w konsultowaniu decyzji ograniczone jest zawsze do pewnej elity. Podobnie jest z czerpaniem korzyci
majtkowych z prowadzonej w ten sposb polityki. Wadze samorzdowe i
pastwowe posiadaj niezwykle skromny zestaw kanaw komunikacji z obywatelami. S to bezporednie kontakty z wybranymi osobami, uroczystoci i
ciaa doradcze. Komunikowanie odbywa si zazwyczaj w jedn stron. Obywatele prosz, protestuj i czekaj na urzdow odpowied, bd na nowe
wybory.

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

Rwnie granty i dotacje nie stanowi gwarancji udziau spoecznoci w
tworzeniu lokalnej polityki. Wikszo grantw przyznawana jest organizacjom o ustalonej przeszoci, lub te tym, ktre ustanowiy dobre stosunki z
urzdnikami, radnymi czy posami. Powstaje w ten sposb bariera dla wprowadzania innowacji, reform oraz zaspokajania potrzeb i priorytetw nowych
spoecznoci. Podobnie jest z wykadaniem gotowego planu rzdowego lub
samorzdowego do publicznego wgldu i oczekiwanie na uwagi obywateli.
Nie sprawdza si to jako mechanizm oddolnej kontroli spoecznej. Tak ekskluzywny sposb uprawiania polityki demoralizuje obywateli. Tylko najsilniejsze lub najbardziej haaliwe organizacje i grupy interesw maj szans na
skuteczn interwencj w proces decyzyjny.
Spoeczna partycypacja to wicej ni konsultacje ze spoeczestwem,
ktrych wynik nie jest obligatoryjny dla wadz. Partycypacja oznacza spoeczny udzia w tworzeniu planw i projektw oraz ich pniejszym zatwierdzaniu. Partycypacja zaczyna si od indywidualnej aktywnoci obywateli, przez
inicjatywy maych spoecznoci i organizacji, a koczy si na wysikach caego samorzdu i podlegajcych mu przedsibiorstw. Jest uczestnictwem w
ukadaniu programw dla dzielnic, miast, regionw i poszczeglnych polityk
sektorowych: edukacji, zdrowia, urbanistyki, ochrony rodowiska, itd. Forum
dla dyskusji i ujawniania wsplnych stanowisk staj si (na rwnych prawach!)
stowarzyszenia, zwizki zawodowe, spdzielnie mieszkaniowe, kluby i partie polityczne. Kolejny szczebel procesu decyzyjnego stanowi otwarte zgromadzenia dzielnicowe, gminne i oglnomiejskie (wzgldnie regionalne) kongresy programowe. To nie liczba uczestnikw, lecz brak ogranicze instytucjonalnych i finansowych, sprawia, e dany proces decyzyjny nazywamy partycypacj. Jej charakter i zakres okrela powinni sami mieszkacy.

Polityka bez politykw

Mieszkacy rnych miejscowoci sami ustalali i zmieniali reguy obliczania gosw przy okrelaniu potrzeb w danym sektorze polityki samorzdowej. Inne s metody ustalania wskanikw potrzeb w polityce mieszkaniowej, kulturze, edukacji, utrzymaniu drg. W przypadku mieszka, drg czy
polityki socjalnej sprawa jest do prosta. Naley najpierw ustali dugo
niebrukowanych lub dziurawych odcinkw drg, list budynkw do remontu,
liczb osb yjcych poniej pewnego progu finansowego. W innych przypadkach zakres potrzeb okrelaj odbiorcy okrelonych usug samorzdowych i (lub) osoby zatrudnione przy wiadczeniu tych usug. Innym rozwiza-

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

niem jest zbieranie podpisw pod listami potrzeb oraz brakw, lub wypenianie ankiet. Za wskanik potrzeb mona te uzna frekwencj podczas zgromadzenia mieszkacw. Zmiany w metodologii odzwierciedlaj nowe potrzeby ludnoci.
Proces decyzyjny nie ogranicza si do oglnego podziau rodkw budetowych pomidzy poszczeglne dzielnice. Mieszkacy maj prawo ustali
kolejno/stopie wanoci poszczeglnych ulic, czy obiektw, ktre znalazy
si w planie budetowym. S to tak zwane kolejne priorytety: A, B, C, itd.
Oprcz finansowania dziaalnoci statutowej rnych placwek mieszkacy
reformuj te zasady dziaalnoci urzdw, orodkw kulturalnych, szkolnych
i pomocowych. Rne grupy i organizacje staraj si zdoby poparcie uczestnikw zgromadze dla swoich wasnych projektw. W ten sposb zdecydowano w miecie Porto Alegre o finansowaniu z budetu wielu teatrw amatorskich, imprez sportowych, festiwali i programw pomocy ofiarom przestpstw.
Tarso Genro zauway, e na 1500 postulatw i projektw realizuje si zaledwie nieco ponad 200. Formuowane s rwnie propozycje odnonie lokalnej
polityki podatkowej.
Przez sumowanie wynikw gosowa ze wszystkich dzielnic otrzymuje si
kryteria oglnomiejskie, wedug ktrych dokonuje si podziau rodkw na inwestycje i przedsiwzicia dotyczce caego miasta, realizowane przez wiele
lat. Na przykad w 2005 roku oglnomiejskimi priorytetami dla Porto Alegre
bd kolejno: polityka mieszkaniowa (pierwszy), edukacja (drugi), pomoc spoeczna (trzeci), brukowanie (czwarty), rozwj ekonomiczny (pity), turystyka
i transport (obydwa jako szsty) i tak dalej.
Partycypacyjne zarzdzanie budetem miasta moe by wspomagane
przez partycypacyjne zarzdzanie okrelonym sektorem polityki samorzdowej. Przykadem jest bezporedni wybr dyrektorw szk podstawowych i rednich dokonywany przez wszystkich pracownikw szkoy i starszych uczniw.
Kadencja trwa 3 lata. Praca dyrekcji kontrolowana jest przez Rad Szkoln,
skadajc si z przedstawicieli pracownikw, uczniw i rodzicw. Samorzd
szkolny wyrcza tym samym w niektrych decyzjach zgromadzenia mieszkacw. Demokracj uczestniczc w szkoach Porto Alegre wprowadzono na
wniosek Zwizku Pracownikw Edukacji, Zwizku Nauczycieli Porto Alegre i
rnych organizacji zajmujcych si zblion tematyk. W 1994 r. odbyo si
bezporednie gosowanie za wprowadzeniem demokracji uczestniczcej w szkoach miejskich, w 1995 r. zorganizowano Oglnomiejski Kongres na temat Dzieci i Modziey, a w 1997 roku ostatecznie wprowadzono w ycie nowy projekt.

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

Innym przykadem zagospodarowania przez demokracj uczestniczc
"mikrosektora" polityki samorzdowej jest od 2000 roku Federacja Mieszka
Socjalnych Toronto. Kilkadziesit tysicy lokatorw, przy pomocy budetu partycypacyjnego, zarzdza tam finansami federacji.
Oprcz zgromadze budetu partycypacyjnego organizowane s w Porto
Alegre kongresy programowe. Tematem s zwykle dalsze kierunki rozwoju
miasta. Pierwszy kongres odby si w 1993 roku, zgromadzi 1500 uczestnikw i 548 przedstawicieli rnych organizacji. Tematem byy zmiany w administracji i nowe formy partycypacji. Drugi kongres miejski odby si w 1995
roku, z udziaem 2700 uczestnikw i 331 delegatw organizacji. Tematem
byy dzieci i modzie. Trzeci kongres zorganizowano z udziaem 7000 osb
w 1998 roku. Dyskutowano nad problematyk edukacji, turystyki, zdrowia
i praw czowieka.

Demokracja uczestniczca to nie wersal

Demokracja przedstawicielska za porednictwem partii i politykw wytwarza pozorn zgod spoeczn co do kierunkw wsplnej polityki. Bez udziau samych zainteresowanych. Dowiadujemy si np., e jest zgoda powszechna na nieuchronno prywatyzacji, czy aktualnie obowizujc ustaw aborcyjn, chocia nikt nie pyta o zdanie ludzi dotknitych skutkami tych praw.
Pewne konflikty spoeczne podlegaj odgrnym dziaaniom maskujcym, inne
s uyteczne w rozgrywkach pomidzy liderami partii i dlatego s podsycane. Dyskutuje si o poszczeglnych aferach, ale nie o sensie istnienia kapitalizmu, a nawet samej aktywizacji zawodowej grup ekonomicznie upoledzonych (mieszkacw byych PGR- w i innych). Wynika to z samej natury
parlamentaryzmu. Pose, burmistrz czy radny, maj rzekomo reprezentowa
wszystkich mieszkacw swojego okrgu, nawet jeli ci ostatni wykazuj
sprzeczne denia, tote brakuje skutecznych bodcw dla przeprowadzenia zmiany spoecznej.
Demokracja uczestniczca ujawnia z kolei wszystkie realnie istniejce
sprzecznoci interesw i konflikty. Dochodzi do bezporedniej konfrontacji
rnych stanowisk, daj o sobie zna wszelkie antagonizmy i aspiracje spoeczne. Std, rozwizywanie spraw zwizanych z emancypacj poszczeglnych grup i zaspokajaniem najpilniejszych potrzeb staje si warunkiem funkcjonowania spoeczestwa.

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

Demokracja uczestniczca niejedno ma imi
Rne s formy demokracji uczestniczcej. Inne funkcjonuj w miecie
Porto Alegre, inne w miecie Fortaleza (obydwa w Brazylii), czy w stanie Kerala w Indiach. Inne we francuskich miastach: Saint Denis, Bobigny, Ivry, zupenie inne w zapatystowskich gminach autonomicznych w stanie Chiapas (Meksyk). Podobnie jest ze zgromadzeniami ssiedzkimi w Buenos Aires i Rosario
w Argentynie, portugalskim miastem Palmela, Wolnym Miastem Christiania w
Kopenhadze i woskimi miasteczkami Pieve Emanuele oraz Spezzano Albanese. Wane s rnice kulturowe, tradycje polityczne, okolicznoci gwatownych lub ewolucyjnych przemian spoecznych.
Demokracja uczestniczca jest przy tym szczegln form demokracji
bezporedniej. Powstae w jej wyniku decyzje nie oznaczaj bezwzgldnego
dyktatu wikszoci. Wsplna polityka uwzgldnia postulaty i pomysy mniejszoci, proporcjonalnie do poparcia, ktre uzyskay wrd uczestnikw zgromadze. Sprawy sumienia i obyczajw obywateli nie s przedmiotem gosowa. Jeli referendum lub demokracja przedstawicielska stara si faworyzowa pogld wikszoci, to demokracja uczestniczca jest wyrazem szacunku
dla rnorodnoci.

Prawo do informacji
Demokracja uczestniczca wymaga wprowadzenia mechanizmw umoliwiajcych powszechny dostp do informacji, ktra dotyczy administracji i procedur decyzyjnych. Nie ma wolnoci wyboru ani niezalenego ksztatowania
opinii, jeeli nie dostarcza si wiedzy o wszelkich uwarunkowaniach polityki
lokalnej, a take konsekwencjach ewentualnych decyzji. Pomocne mog by
programy ksztacenia ustawicznego, wczajce wszystkich pragncych tego
obywateli, zarwno jako wykadowcw, jak i studentw. Podobne funkcje spenia bdzie wizanie tematw nauczania szkolnego z problemami rodowiska
lokalnego i otwarte dyskusje na tematy.
W Porto Alegre, od 1990 r. funkcjonuje sie placwek informujcych o
strukturze i skadnikach budetu, zasobach, administracji i planach inwestycyjnych. Urzdnicy miejscy zostali zobowizani do przedstawiania uczestnikom
zgromadze dzielnicowych i tematycznych sprawozdania z wykonania ubiegorocznego budetu oraz prac nad budetem biecym. Musz odpowiada
na pytania zebranych osb. Przeprowadzane s otwarte szkolenia dotyczce
polityki samorzdowej.

10

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

Kto by inicjatorem demokracji uczestniczcej
w Porto Alegre
Partia Pracownikw (PT), ktra wygraa wybory samorzdowe w tym
miecie w 1988 roku, nie planowaa przemian w kierunku demokracji uczestniczcej. danie bezporednich rzdw zgromadze mieszkacw pojawio si w rodowisku organizacji ssiedzkich, rad ludowych, rnych stowarzysze, klubw matek i szk samby, w poowie lat 80. Presja z ich strony
sprawia, e w 1989 roku burmistrz miasta (z ramienia PT) podj decyzj o
powoaniu struktur demokracji bezporedniej (zgromadzenia, delegaci, Rada
Budetu Partycypacyjnego) w kooperacji z istniejcymi strukturami demokracji przedstawicielskiej (burmistrz, Rada Miasta). W ten sposb narodzia
si jedna z odmian demokracji uczestniczcej i budetu partycypacyjnego. Z
czasem stay si one gwnym elementem programu samorzdowego PT.

Zebranie mieszkacw w ramach budetu

partycypacyjnego Porto Alegre w marcu 2005 roku.

11

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

ZASADY TWORZENIA BUDETU

PARTYCYPACYJNEGO NA
PRZYKADZIE MIASTA PORTO ALEGRE
Miasto Porto Alegre (1,4 mln mieszkacw w 2002 roku) stolica stanu
Rio Grande do Sul w poudniowo-wschodniej Brazylii, byo pionierem we wprowadzaniu w ycie demokracji uczestniczcej i budetu partycypacyjnego (port.
orcamento participativo).

Podstawowe skadniki budetu

W kadej dzielnicy odbywaj si zgromadzenia mieszkacw, ktre dokonuj midzy innymi hierarchizacji nastpujcych priorytetw sektorowych:
1. gospodarka ciekowa
2. gospodarka mieszkaniowa
3. budowa drg i chodnikw
4. pomoc spoeczna
5. zdrowie
6. edukacja
7. transport, komunikacja miejska i organizacja miasta
8. czas wolny
9. sport
10. turystyka
11. rozwj ekonomiczny
12. kultura
Liczba i tre polityk sektorowych ulega zmianom, zgodnie z opini
zgromadze mieszkacw. Oprcz zgromadze dzielnicowych odbywaj si
nastpujce oglnomiejskie zgromadzenia tematyczne:
1. owiata, kultura i czas wolny
2. zdrowie i opieka spoeczna
3. rozwj gospodarczy i finansowy miasta
4. komunikacja miejska i ruch uliczny
5. organizacja i planowanie rozwoju miasta oraz ochrona rodowiska

12

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

Uczestnikiem zgromadze i wnioskodawc
moe by kady mieszkaniec miasta, ktry ukoczy 16 lat. W trakcie zgromadze dzielnicowych i
tematycznych mieszkacy wybieraj po dwch radnych (plus dwch zastpcw) do Rady Budetu
Partycypacyjnego. Radny nie otrzymuje wynagrodzenia i moe by wybranym jeszcze tylko raz. Ma
to zapobiega alienacji radnych i poprzez ich rotacj zapewni przyrost dowiadczonych aktywistw
Logo budetu
spoecznych. Kady spord radnych moe zosta
partycypacyjnego
odwoany ze stanowiska podczas nadzwyczajnego
Porto Alegre
zebrania mieszkacw. Informacja o zebraniu musi
by ogoszona w terminie 15 dni. Frekwencja nadzwyczajnego zebrania musi
wynosi nie mniej ni 50 procent (plus jeden uczestnik) liczby uczestnikw
zebrania, ktre wybrao radnego. Radny odwoany zostaje liczb 2/3 gosw.
Rada Budetu Partycypacyjnego podczas podejmowania decyzji o dystrybucji zasobw finansowych i planie inwestycyjnym kieruje si nastpujcymi kryteriami:
1. na ktrym miejscu listy dzielnica uwzgldnia dany temat
2. brakami w danej dziedzinie w infrastrukturze lub usugach w tym rejonie
3. liczb mieszkacw

Budowa drg i chodnikw

Aby wyjani mechanizm dystrybucji funduszy miejskich posuy si
mona przykadem sektora budowy drg i chodnikw oraz dwoma kontrastowo rnymi dzielnicami w 1997 roku. Dzielnica Extremo Sul w Porto Alegre
posiada ma populacj i otrzymuje tylko 1 z 4 moliwych punktw (dzia:
kryteria ludnociowe). Dzielnicy Centro przysuguje maksymalna liczba punktw (4) w tym samym dziale. Kady z uzyskanych wynikw mnoony jest
przez 2. Jednak potrzeby mniejszej dzielnicy wynosiy ponad 75 procent, co
byo wartociowane 4 punktami. W tym samym czasie potrzeby Centro wynosiy mniej ni 25 procent, czyli 1 punkt. Oba wyniki byy mnoone przez 3.
Mieszkacy Extremo Sul umiecili budow drg i chodnikw na pierwszym
miejscu listy i uzyskali w ten sposb 4 punkty. Obywatele dzielnicy Centro
umiecili ten sektor na ostatnim miejscu listy uzyskujc 0 punktw. Wyniki
pomnoono przez 3. W rezultacie mniejsza dzielnica zebraa 26 punktw,

13

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

a ludniejsze Centro 11 punktw. Po obliczeniu wynikw ze wszystkich 16
dzielnic okazao si, e sektor budowy drg i chodnikw uzyska czn liczb 262 punktw, co przeoyo si na sfinansowanie 20 km drg w caym
miecie. Extremo Sul otrzymao 9,9 % tej sumy (262 : 26 = 9,9%), natomiast Centro 4,2 % (262 : 11 = 4,2 %). W praktyce oznaczao to 1985 metrw
ulic dla mniejszej dzielnicy i 840 metrw dla wikszej. Mieszkacy ustalili
nastpnie, ktre ulice maj pierwszestwo.

14

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

15

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

16

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

Delegaci budetu partycypacyjnego Porto Alegre

Delegaci speniaj rol porednikw pomidzy Rad Budetu Partycypacyjnego i mieszkacami, nadzoruj te prac administracji. Uczestnicy
zgromadze dokonuj wyboru delegatw, ktrzy tworz nastpnie Fora Delegatw Dzielnicowych (Regionalnych) i Tematycznych. Delegaci spotykaj
si raz w miesicu. Peni funkcje konsultacyjne i mobilizuj mieszkacw
do kolejnych zgromadze. Poniewa wikszo delegatw (od 88 do 97%)
naley do rnych organizacji, zwizkw, klubw, stowarzysze i partii, za
ich porednictwem odbywaj si rwnie negocjacje w kwestii poszczeglnych projektw. Delegatami nie mog by osoby penice funkcje urzdnicze lub posiadajce mandat radnego. Delegaci nie otrzymuj wynagrodzenia. Kadencja delegata trwa rok.

17

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

Kanadyjskie modyfikacje
W Kanadzie prowadz dziaalno liczne organizacje na rzecz wprowadzenia w samorzdach demokracji uczestniczcej. Ich projekty rni si w
szczegach od modelu realizowanego w Porto Alegre. Przykadem jest hipotetyczny budet partycypacyjny miasta Kingston (100 tys. mieszkacw,
12 dzielnic), gdzie frekwencj podczas zgromadze publicznych uznano za
kryterium przyznania punktw. Chodzi o punkty majce wpyw na pniejsz
dystrybucj zasobw budetowych. Wartociowanie punktami ma podlega
zmianom, stosownie do rosncej bd malejcej popularnoci zgromadze
mieszkacw.

18

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

FREKWENCJA W DEMOKRACJI
UCZESTNICZCEJ
W pierwszym roku funkcjonowania
budetu partycycypacyjnego w Porto Alegre (1990), zaledwie 976 mieszkacw
wzio udzia w zgromadzeniach publicznych. Przez nastpne lata stopniowo roso zaangaowanie obywateli w proces decyzyjny. W 2004 roku byo ju 50 tysicy
zarejestrowanych uczestnikw oficjalnych
zgromadze dzielnicowych i tematycznych. Co bardziej istotne, we wszystkich
nieoficjalnych i oficjalnych zebraniach
wzio udzia w owym roku ponad 200 tysicy osb. Owe nieoficjalne zgromadzenia odbyway si w gronie mieszkacw
poszczeglnych kamienic, ulic, osiedli,
bd wrd czonkw zwizku, spdzielni czy jakiego klubu. Tak dua liczba
uczestnikw bya moliwa dziki aktywnoci ponad 600 organizacji obywatelskich i
a 2440 organizacjom ssiedzkim, tak
zwanym Associacoes de Moradores
(AMs). Organizacje ssiedzkie tworz
Uni Stowarzysze Ssiedzkich Porto Alegre (UAMPA). Przed rokiem 1990 byo ich
okoo 1500. Wiele z nich prowadzio w latach 80. tak zwan "edukacj ludow" inspirowan przez Paulo Freire. WsppraZgromadzenia dzielnicowe
coway z nimi organizacje lewicowe i kai tematyczne w miecie
tolickie wsplnoty podstawowe (comuniRecife w 2001 roku.
dades de base), organizujce czytania biblii, ssiedzk pomoc wzajemn i dyskusje o polityce spoecznej. Wsplnoty podstawowe zaliczane do tzw. "teologii
wyzwolenia" i nazywane "kocioem ubogich" dziaaj wrd mieszkacw
slumsw.

20

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

W roku 1993 demokracj uczestniczc wprowadzono w miecie Belo
Horizonte (2 mln mieszkacw), nastpnie w Recife (1,5 mln mieszkacw),
a w latach 2001 - 2004 w ponad 100 innych miastach Brazylii. Sukces samorzdu Porto Alegre przyspieszy aktywizacj mieszkacw kolejnych miast.
W Belo Horizonte liczba stowarzysze wzrosa do 800 w 2000 roku. W Sao
Paulo, po trzech latach budetu partycypacyjnego (2004) 82 tysice osb
zarejestrowao si podczas oficjalnych zgromadze. Odbyy si 653 zarejestrowane zgromadzenia. Wybrano wwczas 2219 delegatw i 241 radnych
wraz z zastpcami.

21

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

W 1998 roku wprowadzono budet partycypacyjny we wszystkich 497
miejscowociach stanu Rio Grande do Sul, w pd.-wsch. Brazylii. W nastpnym roku, wybrano 14 tys. delegatw w ponad 600 zgromadzeniach. Stanowymi priorytetami okazay si: edukacja, agrokultura i transport.

UCZESTNICY DEMOKRACJI
UCZESTNICZCEJ
Udzia procentowy osb o najniszych dochodach w zgromadzeniach
mieszkacw Porto Alegre jest znacznie wikszy ni to wynika z ich liczebnoci wrd ogu mieszkacw aglomeracji. Osoby z technicznym lub wyszym wyksztaceniem chtniej uczestnicz w oglnomiejskich zgromadzeniach tematycznych ni w zgromadzeniach dzielnicowych. Systematycznie
ronie liczba osb zabierajcych gos podczas zgromadze.

22

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

23

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

24

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

EFEKTY DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

Demokracja uczestniczca usprawnia proces podejmowania decyzji, co niekoniecznie oznacza jego przyspieszenie. Jednak rosncy stopie uczestnictwa obywateli zwiksza prawdopodobiestwo, e dany problem znajdzie waciwe rozwizanie. Szczeglnie dla ludzi (i dziki ludziom), ktrzy z tym problemem borykaj si
na co dzie. W ten sposb biedni najlepiej przyczyni si do diagnozy ubstwa,
uczniowie oraz ich rodzice oceni szkoy, pracownicy mog mie trafne spostrzeenia na temat podniesienia efektywnoci przedsiwzi gospodarczych, itd. Nikt nie
musi si zna na wszystkim, ale wspdziaajc i konfrontujc rne interesy mona
uoy program dla spoecznoci zamieszkujcej miasto, gmin i region.
Dziki demokracji uczestniczcej widoczne staj si spoeczne konsekwencje indywidualnych decyzji obywateli, co moe by jednym z lekw przeciw cynizmowi i apatii w yciu publicznym. Gosowania dotycz przecie konkretnych spraw,
a nie wyboru politykw. Podobnie jest z umowami zawieranymi przez gmin na
wykonanie okrelonych robt z prywatnymi firmami. Jeli obmylaniem zasad przetargu i warunkw umowy zajmuje si kilku fachowcw, to mona si spodziewa
bdw lub zlekcewaenia interesw gminy. Z kolei szeroka i jawna debata oraz
udzia wszystkich moliwych podmiotw spoecznych w wypracowywaniu obowizujcych standardw zmniejsza ryzyko pomyki. Tre kadej umowy musi by przed
jej podpisaniem podana do publicznej wiadomoci i przedyskutowana. Przykadowo, zwizki zawodowe mog wprowadzi dla uczestnikw przetargu zakaz minimalizowania kosztw przez obnianie pac pracownikw. Kto inny moe zwrci uwag na niedostateczne zabezpieczenia finansowe w przypadku niedotrzymania terminw, itp. Elity s grup zbyt wysokiego ryzyka, eby powierza im decydowanie o podobnych sprawach.

25

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

Oglnomiejskie zgromadzenie tematyczne dotyczce

transportu w Porto Alegre.
O warunkach zawieranych umw z inwestorami wspdecyduj w Porto Alegre mieszkacy poszczeglnych dzielnic. Demokracja uczestniczca
sprzyja inwestycjom, ktre mog by wykorzystane przez obywateli (bezporednio lub poprzez wiadczenia socjalne w zamian za zgod na inwestycj).
Inwestycje wzrosy z 54 mln dolarw w 1992 roku do 70 mln w 1996 roku.
W tym samym okresie alokacja zasobw budetowych Porto Alegre wygldaa w nastpujcy sposb: 15 mln dolarw USA w 1994 roku, 20 mln w 1995 r.
i 36,5 mln w 1996 r.
Kanalizacj posiadao w 1989 roku zaledwie 49% populacji Porto Alegre. W 2001roku miao j zapewnione 98% mieszkacw. Liczba uczniw
szk podstawowych i rednich wzrosa w tym czasie o 240%. Dostp do
wody i elektrycznoci jest wyszy ni w innych miastach. miertelno niemowlt i liczba analfabetw s najnisze w Brazylii. Z kolei dugo ycia
przekracza normy krajowe. Oprcz budetu partycypacyjnego pojawiy si
take inne formy samoorganizacji. W 1990 roku nie byo w miecie adnej
spdzielni pracowniczej. W roku 1998 byo ich ju 51.

26

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

27

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

DEMOKRACJA UCZESTNICZCA I PRAWO

W przypadku Brazylii, gdzie zacz si masowy eksperyment z demokracj uczestniczc, burmistrz posiada ustawowo faktyczn wadz dotyczc budetu i administracji lokalnej. Burmistrz moe wic wprowadzi program budetu partycypacyjnego bez zgody Rady Miasta. Burmistrz oddajcy
wadz budetow zgromadzeniom mieszkacom powouje si na Artyku 1,
Konstytucji Brazylii z 5 padziernika 1988 roku, ktry stwierdza, e "caa
wadza pochodzi od ludu, ktry wykonuje j przez wybranych reprezentantw
albo bezporednio. (W polskiej Konstytucji podobny zapis brzmi: Art. 4. Ust. 2.
Nard sprawuje wadz poprzez swoich przedstawicieli lub bezporednio.)
Inna jest sytuacja zgromadze ssiedzkich w Argentynie. aden szczebel administracji nie jest zobowizany respektowa ich postanowie. Policja
rozpdza czasem zgromadzenia mieszkacw, poniewa w wietle przepisw s nielegalne. Zgromadzenie ssiedzkie s w jawnej opozycji do pastwa.

Wybory delegatw w Porto Alegre

wiosn 2005 roku

28

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

Zapatystowskie gminy autonomiczne nie podlegaj w aden sposb prawodawstwu pastwa Meksyk. Powstay w wyniku powstania zbrojnego i dziaaj na terenach wyzwolonych spod wadzy pastwa. Rzdz si wasnymi
prawami.

Pastwo kontra samorzd

Iluzj okazay si nadzieje, i demokracja uczestniczca moe zgodnie
koegzystowa z instytucj pastwa. W 1997 roku przeprowadzono sonda wrd
uczestnikw budetu partycypacyjnego w miecie Belo Horizonte. Zadano pytanie: "Co jest najwikszym problemem w funkcjonowaniu demokracji uczestniczcej?". 50,7 procent badanych odpowiedziao, e podstawowym mankamentem
jest limit rodkw budetowych, o ktrych mog decydowa uczestnicy budetu
partycypacyjnego. Mieszkacy mog bowiem zarzdza tylko czci funduszy
budetowych. Wspomniane limity narzucone s przez pastwo. Poniej prezentowana tabela ukazuje transfer dochodw z podatkw z uwzgldnieniem finansw
zarzdzanych przez rzd federalny (czyli caego pastwa) i rzdy stanowe, ktre
nie podlegaj oddolnym dyrektywom zgromadze mieszkacw.

29

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

To nie koniec ogranicze dla spoecznej partycypacji. Sam budet lokalny podzielony jest na cz zarzdzan przez obywateli i wydatki podyktowane ustawowymi zobowizaniami samorzdu, zalenymi od rzdu centralnego. Konieczno poszerzania budetu partycypacyjnego dostrzegli
uczestnicy Midzynarodowego Seminarium na temat Demokracji Uczestniczcej (10 -13 listopada 1999 r. w Porto Alegre). W ich wsplnej deklaracji
czytamy: "Widzimy, e sukces naszych dowiadcze ley w zagwarantowaniu obywatelom wzicia udziau, bez wyjtkw, w procesie spoecznej samoorganizacji. Podkrelamy, e konieczna jest obrona autonomii lokalnej wadzy, a take zapewnienie, e zasoby budetowe bd si znajdowa w jej
gestii. Uczestnictwo obywateli w rzdach lokalnych implikuje jednoczenie
prawo do decydowania o podatkach jako podstawowy warunek umacniajcy
lokaln autonomi. Chcemy podejmowa nowe przedsiwzicia tego rodzaju, ktre czy bdzie przyja, wsppraca i solidarno midzy spoeczestwami".
Wybr Luiza Inacio da Silvy, zwanego Lul, kandydata Partii Pracownikw (PT - Partido dos Trabalhadores) w Brazylii jesieni 2002 roku, nie oznacza przeomu. Opisana wyej tendencja nie zostaa odwrcona. Nawet inicjatywy i pomysy mieszkacw Porto Alegre, ktre sprawiy, e wpywy z
lokalnych podatkw wzrosy o 144 procent, okazay si niewystarczajce dla
zaspokojenia potrzeb i nadziei spoeczestwa. Rzdzca od 2002 roku Partia Pracownikw kontynuowaa polityk zgodn z dyrektywami Banku wiatowego i Midzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW). Wedug niektrych ocen spaty dugw i rne zobowizania zacignite przez rzdzc w
Brazylii junt wojskow (lata 1964-1985), pochaniaj obecnie 1/3 wszystkich corocznych wpyww budetu pastwa. Przy tak licznych ograniczeniach
ze strony wadzy centralnej pojawio si ryzyko, e demokracja uczestniczca stanie si rodzajem alibi dla antyspoecznej polityki rzdu. Rodzajem niewielkiego getta dla aktywnoci spoecznej w ryzach MFW i Banku wiatowego. Partia Pracownikw (PT) przez 16 lat wygrywaa wybory samorzdowe w
Porto Alegre, poniewa prezentowaa si wyborcom jako gwarant budetu
partycypacyjnego. W 1988 roku PT uzyskaa w tym miecie 34% gosw do
rady miasta, w 1992 r.- 41%, w 1996 r. ju 56%, w 2001 r. odniosa kolejny
sukces. Burmistrzami Porto Alegre z ramienia PT zostawali kolejno: Olivio
Dutra (1989-1992), Tarso Genro (1993-1996), Raul Pont (1997-2000) i znowu Genro (2001-2004).
Jednak po dwch latach sprawowania rzdw pastwowych przez PT,
sytuacja ulega zmianie. Jesieni 2004 r. kandydat PT na burmistrza miasta

30

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

ogosi, e jest rzecznikiem demokracji uczestniczcej, ale "krytycznie popiera" polityk prezydenta Luli i kierownictwa partii. Uzalenianie przyszoci
demokracji uczestniczcej od wyniku wyborw okazao si chybionym pomysem. Dotychczasowi zwolennicy odpowiedzieli bojkotem lub oddaniem
gosw na inne ugrupowania w wyborach samorzdowych. Wybory zakoczyy si klsk partii. Kandydat PT otrzyma 46 procent gosw w drugiej
turze, chocia prowadzi w pierwszej turze. Burmistrzem zosta senator Jose
Fogaca z Ludowej Partii Socjalistycznej (53, 32% gosw), znany krytyk demokracji uczestniczcej Porto Alegre i wiatowych Forw Spoecznych.
Podczas kampanii wyborczej obieca jednak, e uszanuje wszelkie zasady
demokracji uczestniczcej. W ten sposb odebra jeden z argumentw swojemu rywalowi i unikn konfrontacji z setkami organizacji obywatelskich. W
roku 2005 odbyo si rwnie kolejne wiatowe Forum Spoeczne w tym
miecie, a 14 marca rozpoczy si pierwsze zgromadzenia budetu partycypacyjnego.
Spord kandydatw PT w wyborach lokalnych, tylko Luizianne Lins
dostrzega opozycj pomidzy spoeczn partycypacj i polityk rzdow.
Przedstawia si jako zwolenniczka budetu partycypacyjnego oraz zdecy-

Zgromadzenie tematyczne dotyczce

edukacji w Porto Alegre (10 maja 2005 roku)

31

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

dowana przeciwniczka polityki prezydenta i szefostwa wasnej partii. Jej kontrkandydatem (w pierwszej turze) w miecie Fortaleza (650 tys. mieszkacw)
by dziaacz PT, wyznaczony przez samego prezydenta. Wybory wygraa zdecydowanie Lins (56,21% gosw) i partycypacja spoeczna bdzie w tym samorzdzie kontynuowana.
Wydaje si, i warunkiem rozwoju demokracji uczestniczcej jest cige
ograniczanie wadzy pastwa na rzecz samorzdw obywateli. Naley dokona wyboru: silne pastwo albo silny samorzd.

WICZENIA Z DEMOKRACJI
UCZESTNICZCEJ
Jesieni 2002 roku (w okresie poprzedzajcym wybory samorzdowe), krakowska socjoloka Ewa Ryko zrealizowaa cykl warsztatw z grup 42 kobiet,
mieszkanek Krakowa. Do udziau w spotkaniach zaproszono kobiety pozbawione siy ekonomicznej i politycznej: bezrobotne, ofiary przestpstw ze strony
krewnych, niepenosprawne, obarczone opiek nad osobami zalenymi, Romki, kobiety mode ( 18-21 lat) i seniorki (ponad 70 lat). Przedmiotem rozmw
byy opinie kobiet dotyczce ich motywacji uczestnictwa w wyborach samorzdowych, podstawowych problemw miasta i dostpu do informacji. Przeprowadzono tak zwany zogniskowany wywiad grupowy oraz wywiad indywidualny
z kobietami starszymi i niepenosprawnymi. Uczestniczki spotka uprzedzono, e nie ma zych odpowiedzi, a rozmowy bd nagrywane i wykorzystane w
publikacjach. Uzyskane wyniki przedstawiono na konferencji prasowej. Oto
niektre z pyta przewodnika dyskusji - projektu "Moim zdaniem":

Percepcja problemw miasta

wszyscy yjemy w Krakowie i na co dzie stykamy si z rzeczami czy kwestiami, ktre s prawdziw bolczk mieszkacw, co do takich gwnych problemw miasta zaliczyybycie w pierwszej kolejnoci
a czy co jeszcze stanowi problem naszego miasta, jego mieszkacw,
pomylmy, co jest problemem dla innych, niekoniecznie dla nas i naszych
bliskich
sprbujmy teraz powiedzie, ktre z nich s: najwaniejsze, rednio wane i
najmniej wane
czy moemy jeszcze jako podzieli te problemy - wedug innego kryterium

32

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

jeli nie pojawi si spontaniczne kryterium czasu (najpilniejsze, itd.) lub kosztw (najbardziej kosztowne, najmniej): sprbujmy w takim razie podzieli te
problemy na najpilniejsze i najmniej
Wybierzmy teraz problemy, ktre wczeniej wymienilimy i umy program
dla najlepszej wadzy lokalnej - czym zajmie si przede wszystkim
Jakie znaczenie ma fakt, jak reprezentuje ona opcj polityczn, w jaki sposb
ma sprawowa urzd

Dostp do informacji
Stan aktualny
kady, kto ma kontakt z wadzami lokalnymi, musi zorientowa si, co powinien zrobi, eby go wysuchano - eby mg na przykad otrzyma pomoc, czy
macie takie dowiadczenia kontaktu z wadzami lokalnymi, jakie s te dowiadczenia
skd wiedziaycie, gdzie macie si uda, z kim rozmawia, czy kto was
informowa jak zaatwi jakkolwiek spraw - jak si to odbywao
a czy syszaycie o kontaktach swoich znajomych z wadzami lokalnymi
Stan optymalny
wyobramy sobie teraz, e chcemy co zaatwi, zoy wniosek (np. o mieszkanie komunalne) - jak si do tego zabierzemy, gdzie bdziemy szuka informacji
a jak to powinno wyglda - jak ciek powinnymy przeby, eby co
zaatwi
jakie s inne sposoby, dobre, skuteczne mona sobie jeszcze wyobrazi

Zmiana spoeczna
gdyby kto postawi wam pytanie - co w Krakowie naley zmieni, eby jego
mieszkacom yo si lepiej - to co wybraaby wikszo krakowian
a co wybraybycie same jako szczeglnie wane dla was
gdyby ktra z was bya przedstawicielk wadz, to co by zmienia w tym,
czym zajmuj si wadze lokalne - jakimi problemami zajybycie si przede
wszystkim
wyobramy sobie Krakw za 5 lat - ktre problemy miasta i mieszkacw
zostan rozwizane, a ktre bd jeszcze bardziej doskwiera

33

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

Wnioski - podsumowanie
wyobramy sobie, e nasza grupa postanawia startowa w wyborach - umy wsplny program wyborczy
gdybycie miay okazj porozmawia z kandydatami do wadz samorzdowych, to co bycie im powiedziay
jakie macie jeszcze uwagi i sugestie, o ktrych do tej pory nie mwilimy
Powyej przedstawiony warsztat jest bliski ideom demokracji uczestniczcej, poniewa uznaje aktywne i wiadome obywatelstwo za warunek
prowadzenia sensownej polityki samorzdowej.

DEMOKRACJA UCZESTNICZCA
W ARCHITEKTURZE (anarchitektura)
Rwnie plan architektoniczny i urbanistyczny jest aktem wadzy. Powoduje on czsto radykalne zmiany sposobu ycia, niweczy niejednokrotnie
dorobek caego ycia. Mona bez przesady powiedzie, e ten, kto kontroluje planowanie - sprawuje wadz. Pozostawienie wszystkich decyzji w rkach
wadz lokalnych, biznesowych inwestorw czy nawet samego architekta daje
efekt, ktry mona okreli jako "alienacj planu". Analogicznie do marksowskiej alienacji pracy.
W latach 60. XX wieku cz europejskich i amerykaskich architektw
dosza do wniosku, e moliwe jest rozpatrzenie kwestii demokracji uczestniczcej z punktu widzenia metod i technik planowania przestrzennego. Wskazano, e niezalenie od idei kontestujcych zastany wzorzec demokracji przedstawicielskiej, zwikszenie spoecznego uczestnictwa ma istotne znaczenie
dla doskonalenia projektw architektonicznych. Zasadnicz rol w takim sposobie mylenia odgrywa fakt, e ostatecznym odbiorc kadego planu jest
spoeczestwo. Sporzdzenie "dobrego projektu" wymaga rozpoznania potrzeb przyszych uytkownikw, a zatem przepywu informacji ze strony spoecznoci terytorialnej w kierunku sub planistycznych.
Pierwsze propozycje planowania rzeczniczego wprowadzi planista Paul
Davidoff w 1965 roku. Jego zdaniem projektant mia konsultowa swe decyzje z rzecznikami bronicymi interesw rnych mniejszoci i grup dyskrymi-

34

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

nowanych (czarnych, kobiet, imigrantw, niepenosprawnych) zamieszkujcych
teren objty planowaniem.
Jednak pionierami spoecznej partycypacji w architekturze masowej stali si w
1969 roku dwaj inni architekci: Szkot, Ralf Erskine (osiedle robotnicze "Byker Wall"
w Newcastle w Anglii) i Belg, Lucien Kroll (akademiki i strefa socjalna Wydziau
Medycyny Uniwersytetu w Louvain pod Bruksel). Kolejne realizacje uspoecznionego projektowania miay miejsce w latach 70. i 80. we Francji, Holandii, Belgii,
Wielkiej Brytanii i Niemczech, a w latach 90. take w USA, Australii, Nowej Zelandii i Skandynawii (tzw. cohousingi i stowarzyszenia "samobudowania"). Dziki spoecznej partycypacji powstawa przy okazji osiedlowy samorzd mieszkacw.
Bez wzgldu na procent partycypacji architekt zawsze wpywa na ostateczny
rezultat wsppracy. Nie musi to wynika z jego apodyktycznoci. Zajmowanie si
przez architekta problemami funkcji i estetyki w cigu caego ycia zawodowego,
za przez uytkownika tylko w chwilach wolnych, daje temu pierwszemu przewag. Z racji swojej profesji jest on lepiej przygotowany do operowania rnymi tworzywami budowlanymi oraz kojarzenia i kierowania zoonymi zagadnieniami technicznymi.

Zebranie mieszkacw w ramach budetu partycypacyjnego

Porto Alegre w kwietniu 2005 roku

35

PRZEWODNIK PO DEMOKRACJI UCZESTNICZCEJ

Demokratyczne uczestnictwo w projektowaniu nie moe ogranicza si do
osb z jednej klasy spoecznej, ktre z uwagi na posiadany majtek mog sobie
pozwoli na zindywidualizowanie projektu. Uspoecznienie decyzji o zagospodarowaniu lokalnej przestrzeni musi si tak naprawd dokona w wielu rnych sferach. Relacji architekt - spoeczestwo nie naley rozpatrywa w oderwaniu od
innych zalenoci i powiza, zarwno tych wynikajcych z przyjtej powszechnie
formy demokracji (uczestniczca czy przedstawicielska), jak i tych ksztatowanych przez obowizujcy model ekonomii.

PRZYSZO DEMOKRACJI
UCZESTNICZCEJ
Demokracja uczestniczca i budet partycypacyjny, przy wszystkich
towarzyszcych im obecnie ograniczeniach, stanowi lekcj samodzielnego
zarzdzania yciem publicznym bez porednictwa pastwa i partii politycznych. Decydowanie o budecie lokalnym pozwala dostrzec w instytucji pastwa przeszkod dla prawdziwej samorzdnoci. Instytucje budetu partycypacyjnego powinny by polem walki o wiksz autonomi i wolno wszystkich obywateli. W innym wypadku demokracja uczestniczca podzieli los
hase o wolnoci, solidarnoci i tolerancji, ktre stay si listkiem figowym dla
autorytarnych praktyk rzdw pastwowych, instytucji europejskich i finansowych.
Wiele osb odstrasza rzekoma utopijno walki o demokracj uczestniczc. To zaley od celu, jaki sobie obierzemy. Jeli skuteczno polityczn
mierzymy liczb obsadzonych stokw w urzdach i parlamencie, to demokracja uczestniczca jest oczywicie nieskuteczna. Wystarczy wrzuci kartk do urny, eby wymieni jednych cwaniakw na drugich. Jeli natomiast
pragniemy uzyska wicej wolnoci i sprawiedliwoci, to z kolei tradycyjna
polityka partyjna jest bezuyteczna. Decydowanie o tym, kto bdzie nas tumani i okrada przez nastpn kadencj nie przyblia realizacji bardziej
ambitnych celw. W takiej perspektywie mniej utopijna jest walka o odebranie wadzy politykom i przekazanie jej spoeczestwu.
Przyszo demokracji uczestniczcej zaley od nas.

36

SPIS TRECI
Definicja ............................................................................................

Demokracja uczestniczca w Porto Alegre ............................................... 11

Zasady tworzenia budetu partycypacyjnego na przykadzie
miasta Porto Alegre ...................................................................... 12
Kanadyjskie modyfikacje ........................................................................ 18
Frekwencja w demokracji uczestniczcej ................................................ 20
Uczestnicy demokracji uczestniczcej .................................................... 22
Efekty demokracji uczestniczcej ....................................................... 25
Demokracja uczestniczca i prawo ..................................................... 28
wiczenia z demokracji uczestniczcej ................................................... 32
Demokracja uczestniczca w architekturze (anarchitektura)...................... 34
Przyszo demokracji uczestniczcej ..................................................... 36

SPIS ILUSTRACJI
Zebranie mieszkacw w ramach budetu partycypacyjnego Porto
Alegre w marcu 2005 roku ............................................................ 11
Logo budetu partycypacyjnego Porto Alegre ..................................... 13
Struktura i funkcjonowanie budetu administracyjnego ....................... 19
Zgromadzenia dzielnicowe i tematyczne w miecie Recife
w 2001 roku ................................................................................. 20
Oglnomiejskie zgromadzenie tematyczne dotyczce
transportu w Porto Alegre .............................................................. 26
Wybory delegatw w Porto Alegre wiosn 2005 roku ............................ 28

37

Zgromadzenie tematyczne dotyczce edukacji w Porto Alegre ............ 31

Zebranie mieszkacw w ramach budetu partycypacyjnego
Porto Alegre w kwietniu 2005 roku ................................................ 35

SPIS TABEL
Tabela 1. Kryteria determinujce dystrybucj funduszy dzielnicowych
w budecie partycypacyjnym Porto Alegre ................................... 14
Tabela 2. Kryteria dystrybucji inwestycji w sektorze brukowania
pomidzy dzielnice Extremo Sul i Centro w roku 1997 ................... 15
Tabela 3. Metoda obliczania potrzeb w sektorze brukowania ulic
w Budecie Partycypacyjnym w miecie Porto Alegre ................... 16
Tabela 4. Kryteria miejskie, stan z roku 2000 ......................................... 17
Tabela 5. Zasady wybierania delegatw w budecie
partycypacyjnym Porto Alegre ........................................................ 18
Tabela 6. Kryteria punktacji uwzgldniajcej liczb uczestnikw
zgromadze budetowych w Kingston ............................................ 18
Tabela 7. Liczba zarejestrowanych uczestnikw zgromadze
oficjalnych budetu partycypacyjnego ........................................ 21
Tabela 8. Szacunkowa liczba uczestnikw oficjalnych
i nieoficjalnych zgromadze budetu partycypacyjnego ................. 21
Tabela 9. Liczba zarejestrowanych uczestnikw zgromadze
oficjalnych budetu partycypacyjnego w Rio Grande do Sul ........... 22
Tabela 10. Wyksztacenie uczestnikw budetu
partycypacyjnego w r. 2000 (%) ..................................................... 22
Tabela 11. Pe uczestnikw zgromadze budetu partycypacyjnego
Porto Alegre w roku 2000 (%) ........................................................ 23
Tabela 12. Grupy etniczne w budecie partycypacyjnym
Porto Alegre w r. 2000 (%) ............................................................ 24
Tabela 13. Czonkostwo uczestnikw budetu partycypacyjnego
Porto Alegre w rnych organizacjach (%) ..................................... 24
Tabela 14. Wiek uczestnikw budetu partycypacyjnego
w r. 2000 (%) ................................................................................. 25
Tabela 15. Sektorowa dystrybucja rodkw budetowych
w latach 1989 - 2000 w Porto Alegre .............................................. 27
Tabela 16. Departament Mieszkaniowy Porto Alegre
- ewolucja budetu ........................................................................ 27
Tabela 17. Podzia podatkw pomidzy rne szczeble
administracji Brazylii ..................................................................... 29

38