[ROZDZIA PITNASTY]

Ricardowska teoria wartoci dodatkowej

[A. Zwizek midzy ujmowaniem wartoci dodatkowej
przez Ricarda a jego pogldami na zysk i rent]
[1. Ricardo miesza prawa rzdzce wartoci dodatkow
Z prawami rzdzcymi zyskiem]
116361 Ricardo nigdzie nie rozpatruje wartoci dodatkowej
oddzielnie i w oderwaniu od jej szczeglnych form - od zysku
(procentu) i renty. Dlatego te jego rozwaania na temat or
ganicznego skadu kapitau - skad ten ma Wrcz rozstrzy
gajce znaczenie - ograniczaj si do przyjtych od Adama
Smitha (a waciwie od fizjokratw) rnic organicznego ska
du kapitau w takiej postaci, w jakiej one powstaj w procesie
cyrkulacji (capital fixe i capital circulant), Ricardo nigdzie nie
omawia rnic skadu organicznego wystpujcych w obrbie
samego procesu produkcji albo te nie wie o istnieniu tych
rnic. Std te bierze si u niego pomieszanie wartoci z cen
kosztu, mylna teoria renty, bdne prawa dotyczce przyczyn
wzrostu i zmniejszania si stopy zysku itd.
Zysk i warto dodatkowa s tylko wtedy identyczne, kie
dy wyoony kapita jest identyczny z kapitaem, ktry wy
datkowano bezporednio na pac robocz. (Renty nie bierze
si tu w rachub, gdy ca warto dodatkow przywaszcza
sobie z pocztku kapitalista, bez wzgldu na to, jakie jej
czci musi potem odda swym copartners [wsplnikom]. Prze
cie sam Ricardo te ujmuje rent jako oddzielon, wyodrb
nion cz zysku.) W swych rozwaaniach nad zyskiem i pa
c robocz Ricardo abstrahuje te od czci staej kapitau,
ktrej nie wykada si na pac robocz. Rozpatruje on spra-
487
Rozdzia pitnasty
wg w taki sposb, jak gdyby cay kapita wykadano bez
porednio na pac robocz. A wic w tym ujciu przedmio
tem jego roztrzsa jest warto dodatkowa, a nie zysk, i w
tym ujciu mona przeto mwi o Ricardowskiej teorii war
toci dodatkowej. Z drugiej jednak strony Ricardo mniema,
e mwi o zysku jako takim, i rzeczywicie spotykamy u nie
go wszdzie punkty widzenia, ktrych przesank jest zysk,
a nie warto dodatkowa. Tam gdzie Ricardo trafnie formu
uje prawa rzdzce wartoci dodatkow, paczy je przez to,
e ogasza je bezporednio jako prawa, ktre rzdz zyskiem.
Z drugiej za strony pragnie prawa rzdzce zyskiem przed
stawi bezporednio, z pominiciem czonw porednich, jako
prawa, ktre rzdz wartoci dodatkow.
Mwic o jego teorii wartoci dodatkowej mwimy zatem
o jego teorii zysku, tam mianowicie, gdzie miesza on zysk
z wartoci dodatkow, czyli rozpatruje zysk tylko w stosunku
do kapitau zmiennego, do tej czci kapitau, ktr wyo
ono na pac robocz. Nad tym, co Ricardo mwi o zysku
w odrnieniu od wartoci dodatkowej, zastanowimy si
pniej.
Rzecz to tak wielce naturalna, i warto dodatkow mona
rozpatrywa tylko w stosunku do kapitau zmiennego, do ka
pitau, ktry bezporednio wyoono na pac robocz - a bez
zrozumienia istoty wartoci dodatkowej nie do pomylenia
jest jakakolwiek teoria zysku - e Ricardo traktuje cay ka
pita jako kapita zmienny i abstrahuje od kapitau staego,
chocia tu i wdzie wspomina o nim jako o advances.
||637| Ricardo mwi (ch. XXVI , O dochodzie brutto i do
chodzie netto") o tych
dziaach produkcji, w ktrych zyski s proporcjonalne do kapitau,
a nic do iloci zastosowanej pracy" ([On the principles..., 3 wyda
nie],, str. 418).
Czy caa Ricardowska teoria of average profit [przecitnego
zysku] (na ktrej opiera si jego teoria renty) nie sprowadza
si do twierdzenia, e profits s proporcjonalne do kapitau,
sl nie do iloci zastosowanej pracy? Gdyby byy proporcjo
488
Ricardowska teoria wartoci dodatkowe)-
nalne do iloci zastosowanej pracy, kapitay jednakowej wiel
koci przynosiyby bardzo niejednakowe zyski, gdy zysk ich
rwnaby si wartoci dodatkowej wytworzonej w ich wasnym
trade [dziale produkcji], warto dodatkowa za zaley nie
od wielkoci kapitau w ogle, lecz od wielkoci kapitau
zmiennego, ktra rwna si iloci of labour employed [zasto
sowanej pracy]. J ak wic mona utrzymywa, e tylko jakiemu
szczeglnemu zastosowaniu kapitau, szczeglnym, trades, wa
ciwe jest w drodze wyjtku to, that in them profits are pro
portionate to the amount of capital instead of the quantity
of labour employed [e w nich zyski s proporcjonalne do
wielkoci kapitau, a nie do iloci zastosowanej pracy]? J eeli
stopa wartoci dodatkowej jest dana, to amount wartoci do
datkowej wytworzonej przez okrelony kapita musi zawsze
zalee nie od absolutnej wielkoci kapitau, lecz od quantity
of labour employed. Z drugiej strony, jeeli dana jest przecit
na stopa zysku, to amount of profit musi zawsze zalee od
amount of capital employed, a nie od quantity of labour
employed. Ricardo mwi wyranie o takich trades, jak
midzynarodowy handel poredniczcy, handel zagraniczny z odlegymi
krajami i przemysy wymagajce kosztownych maszyn (tame, str. 418).
Znaczy to, e Ricardo mwi o trades, ktre wymagaj sto
sunkowo duo kapitau staego, a mao zmiennego. S to za
razem trades, w ktrych, w porwnaniu z innymi, czna ilo
wyoonego kapitau jest znaczna, czyli s to trades, w ktrych
tylko wtedy mona prowadzi przedsibiorstwo, kiedy stosuje
si wielkie kapitay. J eeli stopa zysku jest dana, to amount
of profit zaley w ogle od wielkoci wyoonego kapitau.
J ednake nie stanowi to bynajmniej cechy odrniajcej tra
des, w ktrych stosuje si wielkie kapitay oraz duo kapitau
staego (co zazwyczaj idzie w parze), od tych trades, ktre
wymagaj niewielkich kapitaw, lecz jest tylko przykadem
ilustrujcym tez, w myl ktrej kapitay takiej samej wiel
koci przynosz takie same zyski, a wic wikszy kapita przy
nosi wicej zysku ni kapita mniejszy. Nie ma to nic wspl
nego z iloci zastosowanej pracy. Ale czy stopa zysku jest
489
Rozdzia pitnasty
w ogle wysoka czy niska, zaley w istocie od total quantity
of labour employed by the capital of the whole class of ca
pitalists, and from the proportional quantity of unpaid labour
employed; and, lastly, from the proportion between the ca
pital employed in labour, and the capital merely reproduced
as a condition of production [globalnej iloci pracy zastoso
wanej przez kapita caej klasy kapitalistw oraz od stosun
kowej iloci zastosowanej pracy nieopaconej i wreszcie od
stosunku midzy kapitaem wyoonym na prac a kapitaem
zreprodukowanym po prostu jako warunek produkcji],
Ricardo sam polemizuje z pogldem Adama Smitha, e
wysza stopa zysku in the foreign trade,
wielkie zyski osigane niekiedy przez poszczeglnych kupcw w han
dl u zagranicznym podnosz ogln stop zysku w kraju (tame,
ch. V I I , O handlu zagranicznym, str. 132).
Ricardo mwi:
oni utrzymuj, e wyrwnanie zyskw nastpi w drodze oglnego
ich podniesienia, ja za mniemam, e zyski osigane w uprzywilejowa
nej gazi obni si szybko do oglnego poziomu (tame, str. 132/
/133).
W jakim stopniu suszny jest pogld Ricarda, that exceptio
nal profits [e nadzwyczajne zyski] (jeeli przyczyn ich nie
jest to, e cena rynkowa przekracza warto) mimo procesu
wyrwnywania nie podnosz the general rate of profit [ogl
nej stopy zysku], w jakim stopniu suszny jest nastpnie jego
pogld, e the foreign trade i rozszerzenie rynku nie mog
podwyszy stopy zysku - o tym przekonamy si pniej i1M'.
Ale jeeli przyznamy, e pogld Ricarda jest suszny, jeeli
przyznamy, e zyski w ogle wyrwnuj si, to jak Ricardo
moe odrnia trades, w ktrych zyski s proporcjonalne do
kapitau, od others where they are [innych, w ktrych s one]
proporcjonalne do iloci zastosowanej pracy?
W zacytowanym wyej ch. XXVI , O dochodzie brutto
i dochodzie netto", Ricardo mwi:
490
Ricardowska teoria wartoci dodatkowej
Przyznaj, e dziki waciwociom, ktre posiada renta, dany kapita
zastosowany w rolnictwie, na jakichkolwiek gruntach, z wyjtkiem ostat
nio zagospodarowanych, uruchamia wiksz ilo pracy ni taki sam
kapita zastosowany w przemyle i handlu (tame, str. 419).
Cae to zdanie jest nonsensem. Po pierwsze, przecie wedug
Ricarda na land last cultivated [ostatnio zagospodarowanych
gruntach] stosuje si a greater quantity of labour [wiksz
ilo pracy] ni na wszystkich innych gruntach. Dlatego te,
jego zdaniem, na innych gruntach powstaje renta. W jaki to
wic sposb na wszystkich innych gruntach, z wyjtkiem land
last cultivated, dany kapita ma uruchomi wiksz ilo pracy
ni in manufactures and trade [w przemyle i handlu] ?
Okoliczno, e produkt lepszych gruntw ma warto rynko
w wiksz od wartoci indywidualnej, ktra zaley od quan
tity of labour employed by the capital that cultivated them
[iloci pracy zastosowanej przez kapita uprawiajcy te grun
ty], nie jest przecie identyczna z tym, e this capital uru
chamia wiksz ilo pracy ni taki sam kapita zastosowany
w przemyle i handlu? Ricardo miaby jednak bez wtpienia
suszno, gdyby powiedzia, i niezalenie od rnej urodzaj
noci gruntw renta std si w ogle bierze, e kapita rolny
uruchamia wiksz ilo pracy w stosunku do staej czci ka
pitau ni przecitny kapita w not agricultural industry.
||638| Ricardo nie dostrzega tego, e kiedy warto dodat
kowa jest dana, istniej przyczyny, ktre podwyszaj lub
obniaj zysk, wywieraj na w ogle wpyw. Poniewa Ri
cardo identyfikuje warto dodatkow z zyskiem, przeto po
stpuje konsekwentnie, kiedy chce teraz dowie, e podno
szenie si lub obnianie stopy zysku ma za przyczyn tylko te
okolicznoci, ktre wywouj podnoszenie si lub obnienie
stopy wartoci dodatkowej. Nie dostrzega on nastpnie - jeeli
pomin okolicznoci, ktre przy danej sumie wartoci do
datkowej wpywaj na stop zysku, chocia nie wpywaj na
amount of profit - e stopa zysku zaley od s u m y w a r
t o c i d o d a t k o w e j , bynajmniej za nie od stopy war
toci dodatkowej. J eeli dana jest stopa wartoci dodatkowej,
pracy dodatkowej, to suma wartoci dodatkowej zaley od
32 - M arks, Engels - D zi da, r. 26
491
Rozdzia pitnasty
organicznego skadu kapitau, tzn. od liczby robotnikw, kt-
rych zatrudnia kapita of given value [o danej wartoci], np.
100 f. szt. J eeli dany jest organiczny skad kapitau, to suma
wartoci dodatkowej zaley od stopy wartoci dodatkowej.
Okrelaj j tedy oba czynniki: liczba robotnikw zatrudnio
nych w tym samym czasie i stopa pracy dodatkowej. J eeli
kapita powiksza si - bez wzgldu na jego skad organiczny,
zakadajc, e pozostaje on bez zmiany, mimo powikszania
si kapitau - to amount of surplus value wzrasta. Nie zmie
nia to jednak faktu, e gdy chodzi o kapita of given value,
np. 100, suma wartoci dodatkowej pozostaje taka sama, jak
bya przedtem. J eeli suma ta rwna si w tym wypadku 10,
to gdy chodzi o 1000 f. szt., rwna si ona 100, proporcja
pozostaje wic bez zmiany. - Ricardo pisze:
W tej samej gazi produkcji nie mog istnie dwie stopy zysku-,
jeeli zatem warto produktu pozostaje w niejednakowym stosunku
do kapitau, to rni si renta, a nie zysk (tame, ch. XI I , Podatek
gruntowy, str. 212/213).
Dotyczy to tylko normalnej stopy zysku w tej samej ga
zi produkcji. Poza tym jest to wrcz sprzeczne z wyej za
cytowan tez t104l :
Warto wymienn wszystkich towarw, bez wzgldu na to, czy s
to wyroby manufaktur, produkty kopalni czy roli, okrela zawsze nie
mniejsza ilo pracy, wystarczajca, aby je wytworzy w najbardziej
korzystnych warunkach dostpnych wycznie dla tych, ktrzy rozpo
rzdzaj szczeglnie dogodnymi moliwociami produkcyjnymi; prze
ciwnie, okrela j wiksza ilo pracy, niezbdna do ich wytworzenia
przez producentw, ktrzy nie maj takich moliwoci, ktrzy produ
kuj nadal towary w najbardziej niesprzyjajcych warunkach. Przez naj
bardziej niesprzyjajce warunki rozumiemy takie najbardziej niesprzyja
jce warunki, w jakich musi si kontynuowa produkcj, aby otrzyma
wymagan io produktu" (tame, ch. I I , O rencie", str. 60/61).
W ch. XI I , zatytuowanym Podatek gruntowy, Ricardo
polemizuje ubocznie z Sayem - i z polemiki tej wida, jak
492
Ricardowska teoria wartoci dodatkowej
Anglik zawsze zdaje sobie dokadnie spraw z rnic ekono
micznych, gdy reprezentant kontynentu wci o nich zapomina:
Pan Say zakada, e waciciel ziemski dziki swej pracowitoci,
oszczdnoci i umiejtnoci zwiksza swj dochd roczny o 5000 fran
kw*. Waciciel ziemski nie moe jednak zastosowa na nalecej do
niego ziemi swej pracowitoci, oszczdnoci i umiejtnoci, jeeli sam
na niej nie gospodaruje. A jeeli sam gospodaruje, to wprowadza
wszelkie ulepszenia jako kapitalista i farmer, nie za jako waciciel
ziemski. Trudno sobie wyobrazi, aby dziki jakiej swojej szczeglnej
umiejtnoci mg on tak znacznie powikszy produkt swego gospo
darstwa {a wic i ^skill* [umiejtno] jest tu plus ou moins czczym
frazesem}, nie zwikszajc uprzednio iloci umieszczonego w tym go
spodarstwie kapitau (tame, str. 209).
W chapter XI I I , Podatki od zota (doniosy to rozdzia
dla Ricardowskiej teorii pienidza), znajdujemy kilka uzu
penie bd dalszych okrele Ricarda dotyczcych market
price i natural price. Sprowadzaj si one do tego, e wy
rwnywanie obu cen nastpuje w czasie krtszym lub du
szym, w zalenoci od tego, czy the peculiar trade [dana ga
produkcji] pozwala na szybkie lub powolne zwikszenie
bd zmniejszenie of supply, co z kolei oznacza to samo, co
szybki lub powolny transfer or withdrawal [napyw lub wy
cofywanie] kapitau to or from the trade in question [do da
nej gazi produkcji bd z tej gazi]. W zwizku z rozwaa
niami Ricarda na temat renty gruntowej zarzucano mu z wielu
stron (Sismondi i in.), e nie dostrzega on trudnoci, ktre
withdrawal of capital sprawia farmerowi stosujcemu duo
kapitau trwaego itd. (Dzieje Anglii od 1815 do 1830 r. sta
nowi w wysokim stopniu dowd tego.) Chocia powyszy
zarzut jest suszny, to jednak nie godzi on wcale w teori, by
najmniej jej nie narusza, gdy mowa tu jest zawsze tylko o plus
ou moins szybkim lub powolnym dziaaniu prawa ekonomicz
nego. Zupenie odmiennie ma si wszake sprawa z wrcz
przeciwnym zarzutem, dotyczcym application of new capital
to new soils [stosowania nowego kapitau na nowych gruntach].
Ricardo przypuszcza, e takie stosowanie moe nastpi bez
493
Rozdzia pitnasty
interwencji waciciela ziemskiego, e kapita dziaa tu w y
wiole, ||6391 w ktrym ruch jego nie natrafia na opr. J est to
jednak z gruntu bdne. Aby udowodni to zaoenie, aby do
wie, e takie stosowanie moliwe jest tam, gdzie produkcja
kapitalistyczna i wasno ziemi ju si rozwiny, Ricardo
przytacza wci wypadki, kiedy wasno ziemi bd faktycz
nie, bd te w sensie prawnym nie istnieje, a i produkcja ka
pitalistyczna, przynajmniej w samym rolnictwie, jeszcze si nie
rozwina.
Co si tyczy wspomnianych przed chwil tez Ricarda, to
brzmi one, jak nastpuje:
Podatki lub rosnce trudnoci produkcji musz w kocu wywoa
zawsze wzrost cen towarw. J ednake dugo o b e s u , w cigu ktrego
cena rynkowa dostosowuje si do ceny naturalnej, musi zalee od wa
ciwoci towaru i od tego, jak atwo mona zmniejszy jego io. Gdy
by nie mona byo zmniejszy iloci opodatkowanego towaru, gdyby
np. kapitau farmera lub kapeluszmka nie mona byo wycofa i prze
nie do innej gazi produkcji, okoliczno, i pod wpywem podatku
ich zyski spadyby poniej oglnego poziomu, nie miaaby adnych na
stpstw. J eeli popyt na towary farmera lub kapelusznika nie wzronie,
nie zdoaj oni nigdy podnie ceny rynkowej zboa i kapeluszy do
poziomu podwyszonej ceny naturalnej tych artykuw. I ch owiadcze
nia, e porzuc swoje przedsibiorstwa i przenios swe kapitay do ko
rzystniej sytuowanych gazi produkcji, bd uznane za czcze pogrki,
ktrych nie mona by urzeczywistni, tote cena takiego towaru nie
wzronie wskutek zmniejszenia jego produkcji. Mona jednak zmniejsza
ilo towarw wszelkiego rodzaju i mona przenosi kapita z mniej
Zyskownych gazi produkcji do bardziej Zyskownych, lecz bdzie si to
odbywao Z niejednakow szybkoci. I m atwiej udaje si zmniejszy
poda danego towaru bez ujemnych skutkw dla producenta, tym szyb
ciej podniesie si jego cena, jeeli ju podatki lub jakiekolwiek inne
przyczyny sprawiy, e trudniej ten towar produkowa (tame, str. 214/
/215).
Zgodno ceny rynkowej wszystkich towarw z ich cen naturaln
zaley zawsze od atwoci, z jak mona powikszy lub zmniejszy
poda. K iedy chodzi o zoto, domy i prac, jak rwnie o wiele innych
dbr, rezultatu tego w pewnych warunkach nie mona szybko osign.
494
Ricardowska teoria wartoci dodatkowe)
Inaczej rzecz si ma jednak z tymi towarami, ktre konsumuje si i re
produkuje z roku na rok, z takimi na przykad, jak kapelusze, buty,
zboe i sukno. Mona w razie potrzeby zmniejszy ich ilo i nie trzeba
bdzie dugo czeka, by poda ich skurczya si odpowiednio do wzro
stu kosztw ich produkcji (tame, str. 220/221).
[2. Rne wypadki zmiany stopy zyskt
W tym samym ch. XI I I , Podatki od zota, Ricardo mwi:
Renta nie tworzy bogactwa, lecz jest tylko jego przeniesieniem'
(tame, str. 221).
Is profit a creation of wealth, or is it not rather a transfer of
the surplus labour, from the workman to the capitalist? As
to wages too, they are, in fact, no creation of wealth. But
they are no transfer. They are the appropriation of part of
the produce of the labour to those who produced it [Czy zysk
tworzy bogactwo, czy nie jest raczej przeniesieniem pracy do
datkowej z robotnika na kapitalist? Co si tyczy pacy robo
czej, to i ona w rzeczywistoci nie tworzy bogactwa. Ale nie
jest te jego przeniesieniem. J est zawaszczeniem czci pro
duktu pracy przez tych, ktrzy go wytworzyli],
W tym samym rozdziale Ricardo mwi te:
Podatek od produktu surowego uzyskiwanego na powierzchni ziemi
obcia konsumenta i wcale nie dotyka renty, z wyjtkiem wypadku,
kiedy podatek ten, zmniejszajc fundusz przeznaczony na utrzymanie
pracy, wywouje spadek pacy roboczej, zmniejszenie liczby ludnoci
i obnienie popytu na zboe (tame, str. 221).
Nie interesuje nas tu wcale sprawa, czy Ricardo ma susz
no, kiedy utrzymuje, e podatek od produktu surowego
uzyskiwanego na powierzchni ziemi nie obcia ani waci
ciela ziemskiego, ani farmera, lecz tylko konsumenta. Twier
dz jednak, e jeeli ma on suszno, to taki podatek moe
podwyszy rent, gdy tymczasem Ricardo mniema, e nie
495
Rozdzia pitnasty
wpywa on na rent, z wyjtkiem wypadku, kiedy, wywoujc
podroenie rodkw wyywienia itd., zmniejsza kapita, liczb
ludnoci oraz popyt na zboe itd. Ricardo wyobraa sobie
mianowicie, e podroenie of raw produce tylko dlatego od
bija si na stopie zysku, e wywouje podroenie rodkw
utrzymania robotnika. Suszne jest tutaj, e podroenie of raw
produce tylko dlatego moe si odbi na stopie wartoci do
datkowej, a przeto i na samej wartoci dodatkowej, a wic
wskutek tego i na stopie zysku. J eeli jednak zaoy, e
warto dodatkowa jest ju dana, to podroenie produktu
surowego uzyskiwanego na powierzchni ziemi podniosoby
warto kapitau staego w stosunku do kapitau zmiennego,
zwikszyoby kapita stay w stosunku do kapitau zmiennego,
a zatem obniyoby stop zysku, czyli podniosoby rent.
Punktem wyjcia Ricarda jest pogld, ||640| e jeeli podro
enie bd potanienie produktu surowego nie odbija si na
pacy roboczej, nie odbija si i na zysku; albowiem - rozu
muje on {z wyjtkiem jednego miejsca, do ktrego powrci
my pniej t1051} - stopa zysku nie zmienia si, bez wzgldu
na to, czy warto wyoonego kapitau obnia si czy te
wzrasta. J eeli warto wyoonego kapitau wzrasta, to wzra
sta te warto produktu, jak i tej czci produktu, ktra
stanowi produkt dodatkowy, czyli zysk. Wrcz przeciwnie ma
si sprawa, kiedy warto wyoonego kapitau spada. J est
to suszne tylko wtedy, kiedy wskutek podroenia materiau
surowego czy te za spraw podatkw itp. warto kapitau
zmiennego i warto kapitau staego zmieniaj si w takim
samym stosunku. W takim wypadku stopa zysku si nie zmie
nia, gdy no change in the organie composition of the capital
has taken place [nie nastpia zmiana organicznego skadu
kapitau]. I nawet wtedy musi si zaoy - co zdarza si
przy temporary changes [przemijajcych zmianach] - e paca
robocza pozostaje taka sama, chocia the raw produce moe
podroe lub potanie (paca robocza pozostaje tedy bez zmia
ny, niezalenie od tego, czy jej warto uytkowa wzrasta lub
obnia si przy danej, nie zmieniajcej si wartoci).
Moliwe s nastpujce wypadki:
Przede wszystkim dwie gwne cechy odrniajce:
496
Ricardowska teoria wartoci dodatkowej
A. Wskutek zmiany sposobu produkcji zmienia si stosu
nek midzy ilociami zastosowanego capital constant i capital
variable. W tym wypadku stopa wartoci dodatkowej nie ule
ga zmianie, jeeli zaoy, e paca robocza jest wielkoci
sta (pod wzgldem wartoci) {tzn. pod wzgldem czasu
pracy (ktr ona reprezentuje)}. Ale odbija si to na samej
wartoci dodatkowej, jeeli zmienia si liczba robotnikw,
ktrych zatrudnia taki sam kapita, czyli jeeli ulega zmianie
wielko kapitau zmiennego. J eeli wskutek zmiany sposobu
produkcji zmniejsza si stosunkowo kapita stay, to wzrasta
warto dodatkowa, a wic i stopa zysku. W przeciwnym ra
zie wynik bdzie wrcz przeciwny.
Zakada si tu wci, e warto przypadajc pro tanto,
na przykad na 100 jednostek kapitau staego i zmiennego,
pozostaje taka sama.
Nie jest to w danym wypadku moliwe, aby zmiana sposobu
produkcji w takim samym stopniu odbijaa si na kapitale sta
ym i na kapitale zmiennym, aby wic na przykad capital
constant i capital variable - bez zmiany wartoci - miay
w takim samym stopniu powiksza si lub zmniejsza. Nie
zbdno bowiem powikszania si lub zmniejszania kapitau
staego i zmiennego znajduje si tu zawsze w zwizku ze
zmian wydajnoci pracy. Zmiana sposobu produkcji wywiera
rny, a nie jednakowy wpyw na kapita stay i kapita zmien
ny, co nie ma nic wsplnego z tym, czy przy danym skadzie
organicznym kapitau trzeba stosowa znaczny czy te niewiel
ki kapita.
B. Nie zmieniajcy si sposb produkcji. Change stosunku
midzy kapitaem staym i zmiennym, przy nie zmieniajcych
si wzgldnych ich ilociach (w taki sposb, e kady z tych
kapitaw stanowi nadal tak sam odpowiedni cz cz
nego kapitau), nastpuje wskutek zmiany wartoci towarw,
ktre skadaj si na kapita stay lub na kapita zmienny.
Powstaj tu takie moliwoci:
[1.] Warto kapitau staego nie ulega zmianie, warto
kapitau zmiennego podnosi si lub spada. Odbijaoby si to
zawsze na wartoci dodatkowej, a tym samym i na stopie
zysku.
497
Rozdzia pitnasty
[2.] Warto kapitau zmiennego nie ulega zmianie, war
to kapitau staego podnosi si lub spada. Wtedy stopa
zysku zmniejszykby si w pierwszym wypadku, a powikszy
aby si w drugim.
[3.] J eeli warto kapitau staego i kapitau zmiennego
spada jednoczenie, lecz w rnej proporcji, to warto jedne
go z tych kapitaw powiksza si zawsze albo zmniejsza
w stosunku do wartoci drugiego.
[4.] Warto kapitau staego i kapitau zmiennego zmienia
si w takiej samej proporcji, zarwno wtedy, kiedy oba te
kapitay powikszaj si, jak i wtedy, kiedy si zmniejszaj.
J eeli oba kapitay wzrastaj, to zmniejsza si stopa zysku,
nie dlatego jednak, e wzrasta kapita stay, lecz dlatego, e
wzrasta kapita zmienny, co wywouje zmniejszenie si war
toci dodatkowej (wzrasta bowiem tylko jego warto, mimo
e uruchamia on nadal tak sam, a by moe nawet mniejsz
liczb robotnikw). J eeli zmniejszaj si oba kapitay, to
wzrasta stopa zysku, nie dlatego wszake, e zmniejsza si
kapita stay, lecz dlatego, e zmniejsza si (pod wzgldem
wartoci) kapita zmienny, a wic wzrasta warto dodatkowa.
C. Change sposobu produkcji i change wartoci elementw,
ktre skadaj si na capital constant lub variable. J edna zmia
na moe tu paraliowa drug, jeeli np. ilo du capital
constant wzrasta, gdy tymczasem jego warto bd zmniejsza
si, bd pozostaje bez zmiany (a wic zmniejsza si te pro
tanto, na 100 jednostek), albo te jeeli ilo kapitau staego
zmniejsza si, lecz jego warto wzrasta w tym samym stosun
ku bd pozostaje bez zmiany (a wic wzrasta * pro tanto).
W tym ostatnim wypadku nie nastpiaby adna zmiana orga
nicznego skadu kapitau. Stopa zysku pozostaaby taka sama.
J ednake, z wyjtkiem kapitau rolnego, nie moe si nigdy
zdarzy, aby ilo kapitau staego zmniejszaa si w stosunku
do kapitau zmiennego i aby jednoczenie jego warto wzra
staa.
Podobny, paraliujcy wpyw jednej zmiany na drug nie
jest moliwy, gdy chodzi o kapita zmienny (kiedy realna pa
ca robocza nie ulega zmianie).
* W r k o p i s i e : zmniejsza si. - Red.
498
Ricardowska teoria wartoci dodatkowe;
2 wyjtkiem wspomnianego przed chwil wypadku, moli
we jest wic tylko to, e jednoczenie warto i ilo kapitau
staego wzgldnie zmniejszaj si bd wzrastaj w porwna
niu z kapitaem zmiennym, czyli e warto kapitau staego
wzrasta bd zmniejsza si absolutnie w porwnaniu z kapi
taem zmiennym. Ten przypadek ju omwilimy. J eli zmniej
szaj si lub wzrastaj jednoczenie, ||6411 lecz w niejedna
kowym stosunku, to - w myl zaoenia - sprawa sprowadza
si zawsze do tego, e warto kapitau staego wzrasta lub
zmniejsza si w stosunku do kapitau zmiennego.
Obejmuje to te drugi wypadek; jeeli bowiem wzrasta
ilo kapitau staego, to zmniejsza si wzgldnie ilo kapitau
zmiennego, i na odwrt. Tak samo ma si te sprawa z war
toci. 16411|
[3. Przeciwstawne zmiany wartoci kapitau staego i zmiennego
oraz wpyw tych zmian na stop zysku]
||6421 W zwizku z wypadkiem C (640) naley zanotowa,
co nastpuje:
Mogoby si zdarzy, e paca robocza wzrasta, lecz capital
constant zmniejsza si pod wzgdem wartoci, ale nie ioci.
Gdyby taki wzrost i zmniejszenie odpowiaday sobie na obu
kracach, stopa zysku mogaby pozosta bez zmiany. J eeli
np. kapita stay rwna si 60 f. szt., paca robocza - 40 f. szt.,
a stopa wartoci dodatkowej - 50%, to produkt rwna si
120 f. szt., a stopa zysku wynosi 20%. Gdyby teraz kapita
stay, nie zmieniajc swej iloci, zmniejszy si do 40 f. szt.,
a paca robocza podniosa si do 60 f. szt., stopa wartoci do
datkowej za spada z 50% do 331/ 3%, to produkt rwnaby
si 120 f. szt., a stopa zysku wynosiaby 20%. J est to nie
suszne.
czna warto zastosowanej iloci pracy rwna si w myl
zaoenia 60 f. szt. Gdyby wic paca robocza wzrosa do
60 f. szt., warto dodatkowa, a tym samym i stopa zysku
rwnaaby si zeru. Gdyby paca robocza nie wzrosa tak
znacznie, to jednak kady jej wzrost wywoaby zmniejszenie
499
Rozdzia pitnasty
si wartoci dodatkowej. Gdyby paca robocza wzrosa do
50 f. szt., warto dodatkowa rwnaaby si 10 f. szt.; gdyby
paca wzrosa do 45 f. szt., warto dodatkowa rwnaaby si
15 f. szt. itd. A wic we wszystkich okolicznociach warto
dodatkowa i stopa zysku zmniejszyyby si w takim samym
stopniu, gdy- obliczamy je tutaj w stosunku do nie zmienia
jcego si kapitau cznego. K iedy chodzi o kapita takiej sa
mej wielkoci (mowa tu o kapitale cznym), stopa zysku mu
si bezwarunkowo wzrasta lub zmniejsza si nie wraz ze
wzrostem lub zmniejszaniem si stopy wartoci dodatkowej,
lecz wraz ze wzrostem lub zmniejszaniem si of absolute
amount of surplus value [absolutnej sumy wartoci dodatko
wej]. Gdyby jednak w przytoczonym wyej przykadzie
[w ktrym len stanowi kapita stay] cena lnu tak nisko spa
da, e jego ilo, ktr moe przerobi w przdz taka sama
liczba robotnikw, zdoano by naby za 40 f. szt., sprawa
przedstawiaaby si w nastpujcy sposb:
Capi tal Capi tal Warto Warto Wyoony Stopa
constant vari able dodatkowa produktu kapita zysku
40 50 10 100 90 l l /9%>
Stopa zysku spadaby tu poniej 20%.
Gdyby natomiast warto kapitau staego spada do
30 f. szt., sytuacja przedstawiaaby si, jak nastpuje:
Capi tal Capi tal Warto Warto Wyoony Stopa
constant vari abl e dodatkowa produktu kapi ta zysku
30 50 10 90 80 12V/o
Gdyby warto kapitau staego spada do 20 f. szt., mieli
bymy nastpujcy obraz:
Capi tal Capi tal Warto Warto Wyoony Stopa
constant vari able dodatkowa produktu kapi ta zysku
20 50 10 80 70 14W o
J eeli uwzgldni nasze zaoenie, spadek wartoci kapitau
staego zawsze tylko po czci paraliuje wzrost wartoci ka
500
Ricardowska teoria wartoci dodatkowe)
pitau zmiennego. J eeli uwzgldni nasze zaoenie, spadek
wartoci kapitau staego nie mgby nigdy cakowicie spara
liowa wzrostu wartoci kapitau zmiennego, gdy aby stopa
zysku rwnaa si 20%, warto dodatkowa w wysokoci
10 f. szt. musiaaby stanowi jedn pit cznego wyoone
go kapitau. W danym wypadku, kiedy capital variable rw
na si 50 f. szt., byoby to dopiero wtedy moliwe, kiedy ka
pita stay rwnaby si zeru. J eeli natomiast przypucimy,
e kapita zmienny wzrs tylko do 45 f. szt., to wtedy war
to dodatkowa wynosiaby 15 f. szt. A jeeli przypucimy
jeszcze, e kapita stay zmniejszy si do 30 f. szt., bdziemy
mieli nastpujc sytuacj:
Capi tal Capi tal Warto Warto Wyoony Stopa
constant vari able dodatkowa produktu kapi ta zysku
30 45 15 90 75 20/o
A wic w tym wypadku oba ruchy sparaliowayby si zu
penie.
||643| Przypumy nastpnie, e mamy do czynienia z takim
wypadkiem:
Capi tal Capi tal Warto Warto Wyoony Stopa
constant vari abl e dodatkowa produktu kapi ta zysku
20 45 15 80 65 23Vi8/o
W tym wypadku zatem stopa zysku mogaby, nawet przy
spadku wartoci dodatkowej, wzrosn w nastpstwie o wiele
wikszego spadku wartoci kapitau staego. Za pomoc ta
kiego samego kapitau w wysokoci 100 f. szt. mona by sto
sowa prac wikszej liczby robotnikw, mimo wzrostu pacy
roboczej i obnienia si stopy wartoci dodatkowej. Chocia
stopa wartoci dodatkowej obniya si, sama warto dodat
kowa wzrosaby, a tym samym wzrsby i zysk, wzrosaby bo
wiem liczba robotnikw. Przytoczony wyej stosunek 20c +
+ 45v daje nam przy wyoeniu kapitau w wysokoci
100 f. szt. tak oto proporcj:
501
Rozdzia pitnasty
Capi tal Capi tal Warto Warto Wj oony Stopa
constant vari able dodatkowa produktu kapita zysku
3010/is 69 */u 23Vu 123 Vis 100 23Vi*/i>
3
Stosunek midzy stop wartoci dodatkowej i liczb robot
nikw nabiera tu wielkiego znaczenia. Ricardo nigdy si nad
tym stosunkiem nie zastanawia. 1643||
*
||6411 Rozumie si, e to, co rozpatrywalimy wyej jako
Zmian w obrbie skadu organicznego jednego kapitau, moe
mie rwnie znaczenie jako rnica w skadzie organicznym
rnych kapitaw, kapitaw operujcych in different trades
[w rnych sferach produkcji].
Po pierwsze: Zamiast zmiany skadu organicznego jednego
kapitau - rnica w skadzie organicznym rnych kapitaw.
Po wtre: Zamiast zmiany skadu organicznego wskutek
zmiany wartoci dwch czci jednego kapitau - taka sama
rnica wartoci materiau surowego i maszyn, stosowanych
przez rne kapitay. Nie dotyczy to kapitau zmiennego, za
oylimy bowiem, e w different trades mamy tak sam
pac robocz. Niejednakowa vatue of different days of la
bour in different trades [warto rnych dni pracy w rnych
gaziach produkcji] nie ma z t spraw nic wsplnego. J eeli
praca zotnika jest drosza od pracy wyrobnika, to i dodatko
wy czas pracy zotnika jest w takim samym stosunku droszy
od dodatkowego czasu pracy wyrobnika P*l. |64l ||
[4. Pomieszanie ceny kosztu z wartoci
w Ricardowskiej teorii zysku]
||6411 W ch. X V , Podatki od zyskw", Ricardo mwi:
Podatki od tych towarw, ktre okrela si zazwyczaj jako przed
mioty zbytku, obciaj wycznie ich uytkownikw... Natomiast po
datki od artykuw pierwszej potrzeby obciaj ich konsumentw nie
502
Ricardowska teoria wartoci dodatkowej
tylko proporcjonalnie do spoywanych precz nich iloci, lecz czsto
w o wiele wyszym stosunku. Np. a tax on corn [podatek od zboa].
Podatek od zboa... zmienia stop zysku z kapitau... Wszystko, co
przyczynia si do podwyszenia pacy roboczej, obnia zysk z kapitau;
dlatego kady podatek od towarw spoywanych przez robotnika ma
tendencj do obniania stopy zysku (tame, str. 231).
Taxes on consumers [podatki nakadane na konsumentw]
s zarazem taxes on producers [podatkami na producentw],
jeli przedmiot podatku wchodzi nie tylko do konsumpcji in
dywidualnej, lecz take do konsumpcji przemysowej bd
wchodzi wycznie do konsumpcji przemysowej. J ednake
stosuje si to nie tylko do necessaries, consumed by workmen
[artykuw pierwszej potrzeby, konsumowanych przez robot
nikw]. Stosuje si to do wszystkich materiaw, industrially
consumed by the capitalist [ktre kapitalista konsumuje w spo
sb przemysowy]. Kady taki podatek zmniejsza stop zysku,
podwysza bowiem warto kapitau staego w stosunku do
kapitau zmiennego, tyemy np. podatek, ktrym oboono by
len lub wen. ||642| Cena lnu idzie wtedy w gr. Wskutek
tego przdzalnik brany lnianej, rozporzdzajcy kapitaem
wynoszcym 100, nie moe ju za wyoony kapita uzyska
takiej samej iloci lnu. Poniewa sposb produkcji nie uleg
zmianie, musi on mie tak sam ilo robotnikw, aby prze
robi w przdz tak sam ilo lnu. Ale w stosunku do ka
pitau wyoonego na pac robocz len ma teraz wiksz war
to ni przedtem. Obnia si tedy stopa zysku. Podniesienie
si ceny of linen-yarn [przdzy lnianej] nie przynosi przdzal-
nikowi korzyci. Absolutna wysoko tej ceny jest mu w ogle
obojtna. Chodzi mu tylko o nadwyk ceny ponad cen of
advances [wyoonego kapitau]. Gdyby przdzalnik zapragn
podwyszy teraz cen caego produktu nie tylko o sum,
o ktr wzrosa cena lnu, lecz tak, aby analogiczna ilo
przdzy przynosia mu nadal taki sam zysk, to popyt, ktry
zmniejsza si ju wskutek zwyki cen surowca przdzalnicze
go, zmniejszyby si jeszcze bardziej wskutek sztucznego wy
rubowania ceny przez powikszenie zysku. Mimo e stopa
zysku dana jest on an average [w przeciciu], podobne pod
503
Rozdzia pitnasty
wyszenie ceny w takich wypadkach si nie udaje i107'. | 642||
||643| W tym samym ch. XV, Podatki od zyskw, Ricar
do mwi:
W jednej z poprzednich czci niniejszej pracy omwilimy wpyw,
ktry na ceny towarw wywiera podzia kapitau na trway i obrotowy,
a raczej na kapita majcy wiksz trwao i na szybko Zuywajcy si.
Wskazalimy na to, e dwaj fabrykanci mog stosowa zupenie tak
sam ilo kapitau i osiga tak sam ilo zysku, a mimo to bd
sprzedawa swe towary za bardzo rne kwoty pienine, zalenie od
tego, czy zastosowane kapitay bdzie si szybko lub powoli zuywa
i reprodukowa. J eden z fabrykantw moe sprzeda swe wyroby za
4000 f. szt., a drugi za 10 000 f. szt., mimo e kady z nich stosuje
kapita w wysokoci 10 000 f. szt. i osiga zysk w wysokoci 20%, tj.
w wysokoci 2000 f. szt. K apita jednego moe si skada na przykad
z 2000 f. szt. kapitau obrotowego, ktry naley zreprodukowa,
i z 8000 f. szt. kapitau trwaego w postaci budynkw i maszyn. K a
pita drugiego moe si natomiast skada z 8000 f. szt. kapitau obro
towego i zaledwie z 2000 f. szt. kapitau trwaego w postaci maszyn
i budynkw. Gdyby teraz kad z tych dwch osb opodatkowano
w wysokoci 10/o dochodu, czyli w wysokoci 200 f. szt., to jedna
z nich chcc osign ogn stop Zysku musiaaby podwyszy cen
swych wyrobw z 10 000 do 10 200 f. szt.; druga osoba rwnie mu
siaaby podwyszy cen swych wyrobw z 4000 do 4200 f. szt. Przed
opodatkowaniem dobra, ktre sprzedawa jeden z tych fabrykantw,
miay 2'/s raza wysz warto od dbr sprzedawanych przez drugiego.
Po opodatkowaniu warto ich bdzie 2,42 raza wysza. Warto jed
nych dbr wzrosa o 2/o, warto drugich o 5%. Wynika z tego, e do
pki warto pienidza pozostaje bez zmiany, podatek dochodowy wy
woywaby zmian wzgldnych cen oraz wartoci towarw (tame, str.
234/235).
W tym ostatnim oraz - cen oraz wartoci - tkwi wa
nie. bd. Ta zmiana cen dowodziaby tylko - zupenie tak
samo, jak i w wypadku niejednakowego podziau kapitau na
trway i obrotowy - e po to, aby powstaa oglna stopa zy
sku, ceny okrelane, regulowane przez t stop zysku, czyli
ceny kosztu, musz si bardzo rni od wartoci towarw.
504
Ricardowska teoria wartoci dodatkowej
A ten najdoniolejszy punkt widzenia wcale dla Ricarda nie
istnieje.
W tym samym chapter mwi on-
Gdyby w kraju nie istniay podatki, a spadaby warto pienidza,
obfito pienidza na kadym rynku {mieszne jest to wyobraenie
Ricarda, e a fall in the value of money ought to be accompanied: by
its abundance in every market [spadkowi wartoci pienidza musi to
warzyszy jego obfito na kadym rynku]} |j6441 wywoaaby wsz
dzie podobne skutki. Gdyby miso zdroao o 20/o, to chleb, piwo,
obuwie, praca i kady inny towar take zdroaby o 20/o. Musiaoby
to nieuchronnie nastpi, eby wszystkim gaziom produkcji zapewni
jednakow stop zysku. Inaczej bdzie si jednak miaa sprawa z chwi
l, gdy jeden z tych towarw bdzie obciony podatkiem. Gdyby
w tym wypadku ceny wszystkich towarw wzrosy proporcjonalnie do
spadku wartoci pienidza, Zyski stayby si niejednakowe. Zyski z opo
datkowanych towarw przekroczyyby oglny poziom i kapita dopty
przenosiby si Z jednej gazi produkcji do drugiej, dopki nie Zostaaby
przywrcona rwnowaga zyskw, co mogoby nastpi jedynie po zmia
nie wzgldnych cen (tame, str. 236/237).
A owo equilibrium of profits [rwnowaga zyskw] powsta
je w ogle w ten sposb, e wzgldne values, the real values
of commodities are altered, and so adapted to each other
that they corresponded, not to their real value, but to the
yielding of the average profit [wartoci, rzeczywiste wartoci
towarw ulegaj zmianie i zostaj tak do siebie przystosowa
ne, i odpowiadaj nie swej rzeczywistej wartoci, lecz prze
citnemu zyskowi, ktry powinny przynosi].
[5. Oglna stopa zysku i stopa renty absolutnej
w ich wzajemnym stosunku.
Wpyw obniki pacy roboczej na ceny kosztu\
W ch. XVII , Podatki od towarw, ktre nie s produkta
mi surowymi, Ricardo mwi:
505
Rozdzia pitnasty
Pan Buchanan uwaa, e zboe i produkty surowe maj cen mono
polow, gdy przynosz rent; przypuszcza on, e wszystkie towary,
ktre przynosz rent, musz miec cen monopolow, i z tego wysnuwa
wniosek, e wszystkie podatki od produktw surowych obciaj wa
ciciela ziemskiego, a nie konsumenta. Poniewa na cen zboa*, po
wiada pan Buchanan, ktre zawsze przynosi rent, nie wywieraj ad
nego wpywu wydatki na jego produkcj, to wydatki spowodowane
przez podatek musz by opacone z renty. Tote kiedy owe wydatki
zwikszaj si lub zmniejszaj, nastpstwem tego nic jest wysza lub
nisza cena, lecz wysza lub nisza renta. Pod tym ktem widzenia
wszystkie podatki od suby folwarcznej, koni i narzdzi rolniczych s
w rzeczywistoci podatkami gruntowymi; obciaj one farmera przez
czas trwania dzierawy, a waciciela ziemskiego, kiedy naley odnowi
umow dzierawn. Tak samo wszystkie udoskonalone narzdzia rolni
cze, jak mlocarnie i niwiarki, ktre oszczdzaj farmerowi wydatkw,
oraz to wszystko, co uatwia mu dostp do rynku, jak dobre drogi, ka
nay i mosty, obniaj wprawdzie pierwotny koszt zboa, ale nie obni
aj jego ceny rynkowej. Wszystko, co oszczdza si dziki tym ulepsze
niom, przypada dlatego wacicielowi ziemskiemu w udziale jako cz
jego renty.
J eeli zgodzimy si (powiada Ricardo), e pan Buchanan opiera
sw argumentacj na susznej podstawie, a mianowicie uznamy, e cena
zboa zawsze przynosi rent, to wszystkie wnioski, do ktrych on do
szed, nie bd oczywicie budziy wtpliwoci (tame. str. 292/293).
This is by no means evident [Nie jest to bynajmniej oczy
wiste], Buchanan opiera sw argumentacj nie na tym, tht
all corn yields a rent [e kade zboe przynosi rent], lecz na
tym, that all corn which yields a rent is sold at a monopoly
price [e kade zboe, ktre przynosi rent, sprzedaje si po
cenie monopolowej] i e monopoly price, w takim znaczeniu,
w jakim tumaczy to Adam Smith i w jakim rozumie to take
Ricardo, jest najwysz cen, za ktr konsumenci gotowi s
naby towar I108h
Ale to wanie jest bdne. Corn, which yields a rent [Zbo
e, ktre przynosi rent] (jeeli pomin rent rniczkow),
nie jest sprzedawane at a monopoly price [po cenie monopo
lowej] w takim znaczeniu, w jakim to rozumie Buchanan.
506
Ricardowska teoria wartoci dodatkowej-
Zboe sprzedaje si po cenie monopolowej tylko w tym sen
sie, e sprzedaje si je powyej jego ceny kosztu, wedug jego
wartoci. Cen jego okrela the quantity of labour realised in
it [ilo uprzedmiotowionej w nim pracy], a nie the expenses
of its production [koszty jego produkcji], renta za jest nad
wyk wartoci ponad cen kosztu, a wic rent okrela cena
kosztu; renta jest tym wiksza, im mniejsza jest cena kosztu
w stosunku do value, i tym mniejsza, im wiksza jest cena
kosztu w stosunku do value. Wszelkie improvements [ulepsze
nia] obniaj warto zboa, zmniejszaj bowiem ilo pracy
niezbdn do jego produkcji. Zaley to od wielu okolicznoci,
czy obniaj one rent. J eeli nastpuje potanienie zboa
i wskutek tego spada paca robocza, to wzrasta stopa wartoci
dodatkowej. Zmniejszyyby si te expenses farmera na na
siona, pasz dla byda itd. W zwizku z tym podniosaby si
stopa zysku we wszystkich innych not agricultural trades [nie
rolniczych gaziach produkcji], a przeto take i w rolnictwie.
W not agricultural trades wzgldne iloci of immediate and
accumulated labour [pracy bezporedniej i nagromadzonej]
pozostayby bez zmiany; nie zmieniaby si liczba robotnikw
(w stosunku do kapitau staego), obniyaby si jednak war
to du capital variable, a wic podniosaby si warto do
datkowa, ||645| a tym samym i stopa zysku. Wskutek tego
podniosyby si one rwnie w agricultural trade. Renta obni
a si tutaj, gdy podnosi si stopa zysku. Nastpuje potanie
nie zboa, wzrasta jednak jego cena kosztu. Zmniejsza si
przeto rnica midzy jego wartoci a jego cen kosztu.
Wedug naszego zaoenia przecitny skad kapitau nierol
niczego rwna si 80c + 20v, stopa wartoci dodatkowej
rwnaa si 50%, tote warto dodatkowa rwnaa si 10,
a stopa zysku wynosia 10%. A zatem warto produktu 100
jednostek kapitau o przecitnym skadzie rwnaa si 110.
J eeli zaoy teraz, e wskutek zniki ceny zboa paca ro
bocza zmniejszya si o jedn czwart, to taka sama liczba ro
botnikw, ktr zatrudnia przedsibiorstwo dysponujce ka
pitaem staym w wysokoci 80 f. szt., tzn. tak sam mas
materiau surowego i maszyn, kosztowaaby tylko 15 f. szt.
A warto takiej samej masy towarowej wynosiaby 80c -f
33 - Marks, Engels - Dzi ea, t. 26
507
Rozdzia pitnasty
+ 15v -f- 15m, gdy ilo pracy wykonanej przez tych robot
nikw rwna si w myl zaoenia 30 f. szt. A wic warto
takiej samej masy towarowej wynosiaby nadal 110. J ednake
wyoony kapita wynosiby ju tylko 95, a stopa zysku, 15 od
95, rwnaaby si 1515/i9%. Gdyby wszake wyoono tak
sam ilo kapitau, czyli gdyby kalkulowano w stosunku do
kapitau w wysokoci 100, skad kapitau ksztatowaby si
w nastpujcy sposb: 844/i9C + 1515/i9V. Zysk wynosiby
jednak 1515/i9, a warto produktu - 11515/i9 f. szt. Wedug
zaoenia jednak agricultural capital rwna si 60c + 40v,
a warto jego produktu wynosia 120. Dopki cena kosztu
rwnaa si 110, renta wynosia 10. Teraz wynosi ju zaledwie
44/i9, gdy 11515/i9 + 44/i9 = 120 f. szt.
Widzimy tu, e kapita majcy przecitny skad i wynosz
cy 100 f. szt. wyprodukowa towary, ktrych cena kosztu wy
nosi 11515/i9, a nie 110, jak byo przedtem. Czy przecitna
cena towaru wskutek tego wzrosa?
Warto towaru nie zmieniaby si, gdy przeksztacenie
w produkt takiej samej iloci materiau surowego i maszyn wy
maga takiej samej iloci pracy. Ale taki sam kapita w wyso
koci 100 f. szt. uruchomi wicej pracy i przeksztaci teraz
w produkt kapita stay w wysokoci 844/i9 f. szt., a nie -
jak przedtem - w wysokoci 80 f. szt. J ednake taka sama ilo
pracy zawiera teraz wicej pracy nieopaconej. Wskutek tego
nastpuje wzrost zysku i cznej wartoci masy towarowej wy
produkowanej za pomoc kapitau w wysokoci 100 f. szt
Warto jednostki towaru pozostaa nie zmieniona, ale kapita
w wysokoci 100 produkuje wicej jednostek towaru, maj
cych t nie zmienion warto. J ak jednak ksztatowaaby si
sprawa ceny kosztu w poszczeglnych trades?
Zamy, e not agricultural capital skada si z nastpu
jcych kapitaw [patrz tabel na str. 509]:
W drugim wypadku rnica wynosi - 10, w trzecim i czwar
tym cznie wynosi + 10. Gdy chodzi o czny kapita w wy
sokoci 400, rnica wynosi 0 10 + 10 = 0. J eeli pro
dukt kapitau wynoszcego 400 sprzedaje si za 440, to towa
ry wytworzone za pomoc tego kapitau sprzedaje si wedug
ich wartoci. Stanowi to jednak zysk w wysokoci 10%. Wsze-
5 08
Ricardowska teoria wartoci dodatkowe}
produkt powinien
mie tak cen
Rnica
midzy
wartoci
a cen
kosztu
I 80 c + 20 v
I I 60 c + 40 t
I I I 85 c + 15 y
I V 95 c + 5 v
A by mona byo 110 'warto = 110) 0
sprzedawa nadal 110 (warto 120) - 10
wedug takich sa* 110 (warto = 1071/*) + 2lh
mych cen kosztu, 110 (warto = 1021/t) +7*/*
W ten sposb kapita o przecitnym kadzie rwna si 80 c + 20 v.
lako w drugim wypadku towary sprzedaje si o 10 f. szt.
poniej ich wartoci, w trzecim wypadku - o ISI2 f. szt. po
wyej ich wartoci, a w czwartym - o 71/2 f. szt. powyej ich
wartoci. J edynie w pierwszym wypadku towar sprzedaje si
wedug jego wartoci, gdy sprzedaje si go w cenie kosztu,
ktra rwna si kapitaowi w wysokoci 100 + zysk w wy
sokoci 10.
||6461 J aki jednak byby stosunek, gdyby paca robocza ob
niya si o jedn-czwart?
Kapita I: Zamiast 80c + 20v mielibymy wtedy 844/igc +
f 1515/ i9V, zysk wynosiby 1515/i9, warto produktu -
11515/19.
Kapita II: Na pac robocz wykada si ju tylko 30,
gdy czwarta cz 40 rwna si 10, a 40 10 = 30. War
to produktu rwna si 60c + 30v plus warto dodatkowa
w wysokoci 30 (gdy warto zastosowanej pracy rwna si
60 f. s z t .) ; [warto dodatkowa w wysokoci 30] w stosunku
do kapitau w wysokoci 90 stanowi 33V3%. Dla kapitau
w wysokoci 100 stosunek bdzie taki: 6 6 2/ i C + 331/sv; w a r
to bdzie rwnaa si 1331h , a stopa zysku - 33x/s.
Kapita III: Na pac robocz wykada si ju tylko l l 1/4,
gdy czwarta cz 15 = 33/4, a 15 33A = l l /4. War
to produktu rwna si 85c + 11V4V plus warto dodatko
wa w wysokoci 11V4 (warto zastosowanej pracy rwna si
221/2). [I I 1/4] w stosunku do kapitau w wysokoci 961/ t sta
nowi l l S3/77%. Dla kapitau w wysokoci 100 stosunek bdzie
509
Rozdzia pitnasty
taki: 8824/77C + 1153/77V, stopa zysku bdzie rwnaa si
l l 53/77%, a warto produktu - l l l M/77.
Kapita IV: Na pac robocz wykada si ju tylko 33/i,
gdy czwarta cz 5 = \ X,U, a 5 1 Vi = 33/4. Warto
produktu rwna si 95c + 33/.jv plus warto dodatkowa
w wysokoci 33A (gdy warto cznej pracy rwna si l l lz).
[3/] w stosunku do kapitau w wysokoci 983A stanowi
363/79%. Dla kapitau w wysokoci 100 stosunek bdzie taki:
96J6/79C + 36j /79U, stopa zysku bdzie rwnaa si 3&3/79,
a warto produktu - lCB63/?.
Mielibymy wic:
Stopa z>sku
I 844/i9 c + 1515/iti v
I I 66% c + 33*/ v
I I I 8424/77 C+ 1153/77 V
I V 96I6/79 C+ 3M/79 V
1515/i9
33*/
1l 53/77
Razem 400 64 (odrzucajc uamek)
produkt powinien
Rnica
mie tak cen midzy
wartoci
a cen
kosztu
Aby mona byo
116 (warto = 115*5/l9) M/19
sprzedawa nadal 116 (warto = 133*/) 17*/
wedug takich samych 116 (warto = l l l M/77)
+ 424/77
c en kosztu
116 (warto = 103*/79) + 12*/7u
Zysk wynosi 16%. Dokadniej - nieco wicej ni 161/7% *.
Obliczenie niezupenie si zgadza, gdy ustalajc przecitny
zysk odrzucilimy uamek i nie uwzgldnilimy go w dalszych
obliczeniach, wskutek czego ujemna rnica okazaa si w wy
padku I I troch za dua, a dodatnia rnica w wypadkach I,
I I I i I V cznie - nieco za maa. Widzimy jednak, e gdyby nie
to, rnice dodatnie i ujemne rwnowayyby si wzajemnie.
* W r ko p i s ie . Exakter 16 I. 12'/t sh., mit Obcrschlagung eini ger Bruchteile
-noch nicht = 2 (i. - Red.
.510
Ricardowska teoria wartoci dodatkowe;
Niemniej jednak, widzimy te, e, z jednej strony, w wypad
ku I I wzmogaby si znacznie sprzeda towarw poniej ich
wartoci, a, z drugiej strony, w wypadku I I I , zwaszcza za
w wypadku IV, wzmogaby si znacznie sprzeda powyej icli
wartoci. Co prawda, ta zwyka lub znika nie byaby na jed
nostk produktu tak znaczna, jak by si to mogo zdawa na
zasadzie powyszej tablicy, gdy we wszystkich czterech wy
padkach stosuje si wicej [ni przedtem] pracy, a przeto
wicej kapitau staego (materiau surowego i maszyn) prze
ksztaca si w produkt, wskutek czego zwyka i znika obj
yby wiksz mas towarow. Niemniej jednak byyby
znaczne.
Okazao si wic, e obnika pacy roboczej staaby si
w wypadku I , I I I , IV przyczyn wzrostu cen kosztu, bardzo
znacznego ich wzrostu w wypadku IV. Chodzi tu o to samo
prawo, ktre Ricardo rozwin rozpatrujc rnic midzy ka
pitaem obrotowym * a kapitaem trwaym, ale bynajmniej nie
dowid, ani nie zdoaby dowie, e mona je pogodzi
z prawem wartoci i e warto produktw pozostaje bez
zmiany, jeli chodzi o czny kapita l10*l.
|| 6471 O wiele bardziej skomplikowane bdzie obliczenie
i wyrwnanie, jeeli uwzgldnimy jeszcze rnice organiczne
go skadu kapitau, ktre s nastpstwem procesu cyrkulacji.
W naszym obliczeniu bowiem przypucilimy, e cay wyoo
ny kapita stay wchodzi do produktu, a wic zawiera tylko
dchet [zuycie] kapitau trwaego, np. w cigu roku (gdy
powinnimy obliczy zysk osignity w okresie rocznym). Bez
tego przypuszczenia wartoci mas produktw okazayby si
bardzo rne, gdy tymczasem tu zmieniaj si one tylko wraz
z kapitaem zmiennym. Po wtre, przy takiej samej stopie
wartoci dodatkowej, lecz rnym czasie obiegu powstayby
w masie wytworzonej wartoci dodatkowej wiksze rnice
w stosunku do wyoonego kapitau. J eeli pominiemy ewen
tualne rnice w kapitale zmiennym, masy wartoci dodatko
wej tak by si miay do siebie, jak masy rnych wartoci,
ktre wytworzono za pomoc kapitaw jednakowej wielko
ci. Stopa zysku byaby jeszcze nisza tam, gdzie stosunkowo
* W rkopi sie: staym. - Red.
511
Rozdzia pitnasty
znaczna cz kapitau staego skada si z kapitau trwaego,
i znacznie wysza tam, gdzie stosunkowo znaczna cz kapi
tau skada si z kapitau obrotowego, a najwysza byaby
tam, gdzie kapita zmienny jest stosunkowo znaczny w porw
naniu z kapitaem staym, ktrego trwaa cz skadowa jest
zarazem stosunkowo maa. Gdyby stosunek midzy obroto
w * a trwa czci kapitau staego by w rnych kapita
ach jednakowy, to decydujca byaby tylko rnica midzy
kapitaem zmiennym i staym. Gdyby stosunek kapitau zmien
nego do staego by jednakowy, to decydujca byaby tylko
rnica midzy kapitaem trwaym i obrotowym, tylko rnica
w obrbie samego kapitau staego.
J ak ju widzielimy, stopa zysku farmera podniosaby si
we wszystkich okolicznociach, gdyby wskutek potanienia zbo
a wzrosa oglna stopa zysku of the not agricultural capital.
Czy stopa zysku farmera podniosaby si ** bezporednio, to
jeszcze pytanie, i jak si zdaje, zaley to od natury of impro
vements. Gdyby dokonano ulepsze tego rodzaju, e kapita
wyoony na pac robocz wydatnie zmniejszyby si w sto
sunku do kapitau wyoonego na maszyny itp., stopa zysku
farmera niekoniecznie musiaaby si bezporednio podnie.
Gdyby ulepszenia byy np. tego rodzaju, e farmer potrzebo
waby o jedn czwart mniej robotnikw, to zamiast 40 f. szt.,
wyoonych przedtem na pac robocz, mgby on wyoy
teraz tylko 30 f. szt. J ego kapita bdzie si wic skada
z 60c + 30v albo w obliczeniu na 100: z 6 6 2/ 3C + 3 3 V j v .
A poniewa praca, za ktr paci si 40, rwna si 20, to
praca, za ktr paci si 30, rwna si 15, a praca, za ktr
paci si 33V3, rwna si W ten sposb organiczny
skad kapitau rolnego zbliyby si do organicznego skadu
of not agricultural capital. A we wspomnianym wyej wypad
ku, kiedy paca robocza zmniejszyaby si zarazem o jedn
czwart, organiczny skad kapitau rolnego mgby nawet
dorwna skadowi of not agricultural capital tu#!. W tym
wypadku renta (renta absolutna) zniknaby.
* W rkopisie', sta. - R e d .
** W r k o p i s i e : spadaby. - Red.
512
Ricardowska teoria wartoci dodatkowej
Po przytoczonym wyej ustpie powiconym Buchananowi
Ricardo cignie dalej:
Spodziewam si, e wyjaniem ju w sposb dostateczny, i dopki
nie zagospodarowano jeszcze wszystkich gruntw w kraju, i to na naj
wyszym poziomie, dopty cz kapitau stosuje si zawsze na gruntach,
ktre nie przynosz renty, i (!) e wanie ta cz kapitau, ktrej
produkt, podobnie jak w przemyle, dzieli si na zysk i plc robocz,
reguluje cen zboa. Poniewa na cen zboa, ktra nie przynosi renty,
wywieraj wpyw wydatki na jego produkcj, wydatkw tych nie mo
na opaci z renty. Nastpstwem wzroatu tych wydatkw bdzie dlatego
wysza cena, a nie nisza renta (tame, str. 293).
Poniewa renta absolutna rwna si nadwyce wartoci pro
duktu rolnego ponad jego cen produkcji, przeto rozumie si,
e wszystko, co zmniejsza czn ilo pracy, ktrej wymaga
production of corn itd., zmniejsza te rent, zmniejsza bowiem
warto, a wic i nadwyk wartoci ponad cen produkcji.
J eli cena produkcji skada si z opaconych expenses, spadek
jej jest identyczny ze spadkiem wartoci i idzie z nim rka
w rk. J eli jednak cena produkcji (bd expenses) rwna
si wyoonemu kapitaowi plus przecitny zysk, sprawa ma
si wrcz odwrotnie. Warto rynkowa produktu spada, ale
ta jej cz, ktra rwna si cenie produkcji, podnosi si, kie
dy wskutek spadku wartoci rynkowej zboa wzrasta oglna
stopa zysku. Renta spada wic dlatego, e expenses w tym
znaczeniu wzrastaj - i tak je pojmuje zazwyczaj Ricardo, kie
dy mwi o cost of production [koszcie produkcji]. Ulepszenia
w rolnictwie, ktre wywouj wzrost du capital constant w sto
sunku do capital variable, pocignyby za sob wydatny spa
dek renty nawet wtedy, kiedy czna ilo zastosowanej pracy
zmniejszyaby si tylko nieznacznie albo jej zmniejszenie si
byoby tak nike, e pozostawaoby bez jakiegokolwiek wpy
wu na pac robocz (nie wpywaoby bezporednio na war
to dodatkow). J eeli w nastpstwie owych ulepsze skad
kapitau przeksztaca si z 60c + 40v w 662/ 3c + 33V3V (np.
w nastpstwie wzrostu pacy roboczej, wywoanego przez emi
gracj, wojn, odkrycie nowych rynkw, prosperity in the not
513
Rozdzia pitnasty
agricultural industry albo te wskutek konkurencji zagranicz
nego zboa, farmer mgby by zmuszony stosowa wicej ka
pitau staego, a mniej kapitau zmiennego; te same okoliczno
ci mogyby po dokonaniu ulepsze oddziaywa nadal, wobec
czego, mimo tych ulepsze, nie nastpiby spadek pacy robo
czej), ||648| to warto of agricultural product obniyaby si
ze 120 do 1162/s. Obniyaby si tedy o 3V3. Stopa zysku wy
nosiaby nadal 10%. Renta spadaby z 10 do 6% i spadek ten
nastpiby bez jakiegokolwiek spadku pacy roboczej.
Renta absolutna moe dlatego wzrosn, e wskutek nowych
postpw w dziedzinie przemysu oglna stopa zysku spada.
Stopa zysku moe dlatego obniy si, e wzrasta renta, gdy
wzrasta warto of agricultural produce, a tym samym i r
nica midzy jego wartoci a cen kosztu. (Zarazem spada
stopa zysku, gdy paca robocza idzie w gr.)
Renta absolutna moe dlatego obniy si, e obnia si
warto of agricultural produce, a oglna stopa zysku wzrasta.
Renta absolutna moe dlatego obniy si, e obnia si war
to of agricultural produce wskutek przewrotu w organicz
nym skadzie kapitau, mimo e stopa zysku nie wzrasta. Ren
ta absolutna moe zupenie znikn, kiedy warto of agricul
tural produce zrwna si z cen kosztu, a wic kiedy the agri
cultural capital ma taki sam skad, jaki ma the not agricultu
ral average capital.
Teza Ricarda byaby suszna jedynie w nastpujcym brzmie
niu: Kiedy warto of agricultural produce rwna si jego
cenie kosztu, renta absolutna nie istnieje. W sformuowaniu
za Ricarda jego teza jest bdna, mwi on bowiem: Renta
absolutna nie istnieje, gdy warto i cena kosztu s w ogle
identyczne, zarwno w przemyle, jak i w rolnictwie *. Rol
nictwo stanowioby raczej jak wyjtkow ga produkcji,
gdyby warto i cena kosztu byy w nim identyczne.
J eli Ricardo przyznaje nawet, e nie ma gruntw, ktre
1 J j663 j O tym, e Ricardo wiadomie utosamia v a lu e i cost o f production,
wiadcz nastpujce zdani a: ,,Pan M althus sdzi widocznie, e czci skadow
mojej teori i jest utosamienie kos zt w i wartoci tej l ub owej rzeczy. J est to suszne,
jeeli przez koszty rozumie on koszty produkcj i z z y s k i e m w cznie (tame,
str. 46, odsyacz). | 663||
514
Ricardowska teoria wartoci dodatkowej
nie pac renty, to jednak uwaa za doniosy argument to, e
tez jego popiera przynajmniej fakt istnienia doz kapitau,
ktre employed to land [zastosowane na gruntach] nie pac
renty. Pierwszy fakt jest rwnie obojtny z punktu widzenia
teorii, jak i drugi. I stotna jest kwestia nastpujca: czy pro
dukty takich gruntw lub takich kapitaw reguluj warto
rynkow? Czy te, przeciwnie, musz one sprzedawa swe pro
dukty poni'] ich wartoci, gdy ich additional supply mona
sprzedawa tylko wedug tej regulowanej bez ich udziau war
toci rynkowej, a nie powyej tej wartoci rynkowej? Gdy cho
dzi o dozy kapitau, sprawa jest prosta, jako e przy lokowa
niu of additional doses [dodatkowych doz] landed property
[wasno ziemi] dla farmera nie istnieje, a jako kapitalist
obchodzi go jedynie cena kosztu, nawet wtedy, kiedy on sam
jest wacicielem of additional Capital, sam lokuje go w swej
farmie nawet poniej przecitnego zysku, co jest dla wci
jeszcze korzystniejsze, ni gdyby wypoyczy w kapita otrzy
mujc jedynie procent, a nie zysk. Co si tyczy uytkw rol
nych, to owe soils [grunty], ktre nie pac renty, stanowi
czci skadowe posiadoci ziemskich, ktre pac rent; two
rz z nimi niepodzieln cao, puszcza si je wraz z tymi po
siadociami w dzieraw, mimo e oddzielnie nie mona ich
wydzierawi adnemu kapitalicie-farmerowi (cho mona
wydzierawi je komornikowi, a take drobnemu kapitalicie).
Te skrawki ziemi rwnie nie wystpuj wobec farmera w zna
czeniu landed property. Albo te the proprietor musi je
sam uprawia. Farmer nie moe paci za nie renty, a waci
ciel ziemski nie wydzierawi ich za darmo, chyba e w drodze
wyjtku, kiedy zapragnie przeksztaci w ten sposb sw zie
mi w grunty uprawne nie ponoszc wydatkw.
Inaczej rzecz by si miaa, gdyby w jakim kraju skad of
agricultural Capital by taki sam, jak przecitny skad of not
agricultural Capital, co czy si z domniemaniem, e rolni
ctwo osigno w tym kraju wysoki poziom rozwoju albo e
przemys jest sabo rozwinity. W tym wypadku warto of
agricultural produce rwnaaby si jego cenie kosztu. Mona
by wtedy paci jedynie rent rniczkow. Grunty uprawne,
ktre nie przynosiyby renty rniczkowej i mogyby dostar
515
Rozdzia pitnasty
cza tylko agricultural rent, nie mogyby wtedy paci adnej
renty. J eeli bowiem farmer sprzedaje produkty tych gruntw
wedug ich wartoci, to otrzymuje tylko wasn cen kosztu.
Farmer tedy nie paci renty. Wwczas proprietor sam musi
uprawia te grunty bd te pod nazw fermage [czynsz dzier
awny] inkasuje cz zysku lub nawet pacy roboczej swego
dzierawcy. Okoliczno, e podobny wypadek mgby si
zdarzy w jednym kraju, nie wyczaaby czego wrcz prze
ciwnego w innym kraju. J ednake tam gdzie przemys - a wic
produkcja kapitalistyczna - jest sabo rozwinity, nie ma far
mer capitalists [kapitalistycznych farmerw], ktrych istnienie
zakada, e w rolnictwie powstaa ju produkcja kapitalistycz
na. Mamy tedy do czynienia ze stosunkami zupenie odmien
nymi od organizacji ekonomicznej, w obrbie ktrej wasno
ziemi istnieje w sensie ekonomicznym jedynie jako renta grun
towa.
W tym samym ch. XVI I Ricardo mwi:
Produkty surowe nie maj ceny monopolowej, gdy cen rynkow
jczmienia i pszenicy w takim samym stopniu reguluj ich koszty pro
dukcji, jak reguluj cen rynkow sukna i ptna. Rnica polega wy
cznie na tym, e cen zboa reguluje jedna c z kapitau stosowanego
w rolnictwie, ta mianowicie cz, ktra nie paci renty, gdy tymczasem
w produkcji towarw przemysowych kad cz kapitau stosuje si
Z takim samym wynikiem, a poniewa adna cz kapitau nie paci
tu renty, przeto kada Z nieb jest w takim samym stopniu regulatorem
ceny (tame, str. 290/291).
To twierdzenie, that every portion of capital is employed
with the same results [e kad cz kapitau stosuje si
z takim samym wynikiem] i e adna z nich nie paci renty
(ktra wszake tu zwie si zyskiem dodatkowym), jest nie
tylko bdne, lecz obali je ju sam Ricardo, ||650| I ml co wi
dzielimy wyej i112l.
Przystpujemy teraz do rozpatrywania Ricardowskiej teorii
wartoci dodatkowej.
516
Ricardowska teoria wartoci dodatkowej
[B. Zagadnienie wartoci dodatkowej u Ricarda]
1. Ilo pracy i warto pracy
[Zagadnienie wymiany pracy na kapita
jest w ujciu Ricarda nie do rozwizania]
Chapter I , O wartoci, Ricardo bez wszelkich wstpw
zaczyna od czci pierwszej, ktr zaopatrzy w taki nagwek:
Warto towaru, czyli ilo jakiegokolwiek innego towaru, ktr
mona otrzyma w zamian za ten towar, zaley od wzgldnej iloci
pracy niezbdnej do jego wytworzenia, a nie od wikszego czy mniej
szego wynagrodzenia zapaconego za t prac".
Ricardo, wierny metodzie tak charakterystycznej dla caej
jego rozprawy, rozpoczyna tutaj sw ksik od tezy, e okre
lenie wartoci towarw przez czas pracy nie jest sprzeczne
z plc robocz, tj. z rnym wynagrodzeniem za ten czas pra
cy, czyli za t ilo pracy. Ricardo przeciwstawia si od pierw
szej chwili Adamowi Smithowi, kiedy ten miesza okrelanie
wartoci towarw przez the proportional uantity of labour
required for their production and the value of labour [odpo
wiedni ilo pracy, ktra niezbdna jest do wytworzenia to
waru, i warto pracy] (czyli compensation of labour).
Rzecz to oczywista, e na odpowiednie iloci pracy, ktr
zawieraj dwa towary A i B, absolutnie adnego wpywu nie
wywiera okoliczno, czy robotnicy wytwarzajcy towary A i B
otrzymuj znaczn lub nieznaczn cz produktu swej pracy.
Warto towarw A i B jest okrelona przez ilo pracy, kt
r wydatkuje si na ich wytworzenie, a nie przez wydatki na
prac, ktre ponosz the owners of A and B [waciciele
towarw A i B]. Ilo pracy i warto pracy - to dwie od
mienne sprawy. Ilo pracy, ktr odpowiednio zawieraj to
wary A i B, nie ma nic wsplnego z tym, ile towary te za
wieraj pracy opaconej przez ich wacicieli albo nawet przez
nich samych wykonanej. Wymiana towarw A i B odbywa si
nie w stosunku do zawartej w nich pracy opaconej, lecz do
zawartej w nich cznej iloci pracy, opaconej i nieopaconej.
517
Rozdzia pitnasty
Adam Smith, ktry tak dokadnie okreli podstawowe rdo war
toci wymiennej i ktry powinien by sta konsekwentnie na stanowisku,
e kada rzecz ma wiksz lub mniejsz warto odpowiednio do tego,
czy na jej wytworzenie wydatkowano wiksz lub mniejsz ilo pracy,
sam ustali jeszcze inny standardowy miernik wartoci i utrzymywa,
e rzeczy maj wiksz lub mniejsz warto odpowiednio do tego,
czy wymienia si je na wiksz lub mniejsz ilo owego standardowego
miernika... jak gdyby byy to dwa jednoznaczne wyraenia i jak gdyby
czowiek, ktrego praca staa si podwjnie wydajna i ktry wskutek
tego moe produkowa podwjn ilo towaru, musia w zamian za to
(tj. za swoj prac) otrzymywa dwa razy wicej jakiego towaru ni
przedtem. Gdyby tak byo rzeczywicie, gdyby wynagrodzenie robotnika
byo zawsze proporcjonalne do tego, co on wyprodukowa, to ilo pra
cy wydatkowanej na wytworzenie jakiego towaru i ilo pracy, ktr
mona za ten towar naby, rwnayby si sobie i kada z nich mogaby
stanowi dokadny miernik zmian zachodzcych w wartoci innych rze
czy; ale nie rwnaj si one sobie... (tame, str. 5).
Adam Smith nie utrzymuje nigdzie, e s to dwa jedno
znaczne wyraenia. Mwi co wrcz przeciwnego: Poniewa
w produkcji kapitalistycznej paca robotnika nie rwna si ju
wytworzonemu przeze produktowi, a zatem iloci pracy, ktr
kosztuje towar, i ilo towaru, ktr robotnik moe kupi za
t ilo pracy, stanowi dwie odmienne sprawy, przeto z tej
wanie przyczyny wzgldna ilo pracy zawarta w towarach
przestaje okrela ich warto, a okrela j raczej the value
of labour, ilo pracy, ktr za okrelon ilo towarw mog
naby, mog rozporzdza. Dlatego zamiast relative quantity
of labour miernikiem wartoci staje si the value of labour.
Ricardo susznie odpowiada Adamowi Smithowi, e na
wzgldn ilo pracy, ktr zawieraj dwa towary, bynajmniej
nie wpywa okoliczno, jaka cz tych iloci pracy przypada
samym robotnikom w udziale, jak si ich za t prac wynagra
dza; skoro zatem the relative quantity of labour stanowia
miernik wartoci towarw, zanim zjawia si paca robocza
(paca robocza rnica si od wartoci samego produktu), to
brak jakichkolwiek podstaw, dla ktrych nie miaaby ona by
nadal miernikiem wartoci po zjawieniu si pacy roboczej.
518
Ricardowska teoria wartoci dodatkower
Ricardo odpowiada susznie, e Adam Smith mg posugiwa
si obu wyraeniami, dopki byy ekwiwalentne, ale e nie jest
to powd, aby uywa bdnego wyraenia zamiast trafnego,
z chwil kiedy wyraenia te przestay by ekwiwalentne.
J ednake Ricardo bynajmniej nie rozwiza w ten sposb
zagadnienia stanowicego wewntrzne podoe sprzecznoci,
ktra wystpuje u Adama Smitha. Value of labour i quantity
of labour pozostaj jednoznacznymi wyraeniami, jeli cho
dzi o prac uprzedmiotowion. ||6511 Przestaj by jednoznacz
ne, kiedy nastpuje wymiana pracy uprzedmiotowionej na pra
c yw.
Dwa towary wymieniane s odpowiednio do uprzedmioto
wionej w nich pracy. J ednakowe iloci uprzedmiotowionej pra
cy wymieniane s jedna na drug. Czas pracy stanowi ich
standard measure [standardowy miernik], ale wanie dlatego
maj one wiksz lub mniejsz warto odpowiednio do te
go, czy wymienia si je na wiksz lub mniejsz ilo owego
standardowego miernika. J eeli towar A zawiera jeden dzie
pracy, to towar ten wymienia si na dowoln ilo innego to
waru, ktra rwnie zawiera jeden dzie pracy, i towar A ma
wiksz lub mniejsz warto odpowiednio do tego, czy wy
mienia si go na wiksz lub mniejsz ilo pracy uprzedmio
towionej w innych towarach, gdy ten stosunek wymienny
wyraa wzgldn ilo pracy, ktr zawiera sam towar A, jest
z t wzgldn iloci pracy identyczny.
Ale praca najemna jest przecie towarem. Stanowi nawet
podoe, na ktrym odbywa si proces wytwarzania produktw
jako towarw. A okazuje si, e prawo wartoci nie ma zasto
sowania do pracy najemnej. Znaczy to, e prawo wartoci
w ogle nie panuje nad produkcj kapitalistyczn. Tkwi w tym
sprzeczno. To jest jedno zagadnienie, na ktre natrafi Adam
Smith. Drugie zagadnienie, ktre pniej znajdziemy u Mal
thusa w bardziej rozwinitej postaci, sprowadza si do tego, e
zuytkowanie towaru (jako kapitau) nie jest proporcjonalne
do tego, ile towar ten zawiera pracy, lecz do tego, w jakim
stopniu rozporzdza on cudz prac, pozwala panowa nad
wiksz iloci cudzej pracy, ni sam jej zawiera. Mamy tu in
fact drugi ukryty powd, ktry kae Smithowi utrzymywa, e
519
Rozdzia pitnasty
wraz z nastaniem produkcji kapitalistycznej warto towarw
okrelana jest nie przez prac w nich zawart, lecz przez pra
c yw, ktr towary rozporzdzaj, czyli przez warto
pracy.
Ricardo odpowiada po prostu, e tak to ju bywa w pro
dukcji kapitalistycznej. Ricardo nie tylko nie rozwizuje za
gadnienia, lecz nawet nie wyczuwa go u Adama Smitha. Zgod
nie z oglnym charakterem swych docieka, zadowala si on
dowodzeniem, e zmienna warto pracy - mwic krcej:
paca robocza - nie uchyla prawa, w myl ktrego warto
towarw odmiennych od samej pracy okrela zawarta w tych
towarach wzgldna ilo pracy. ,,Nz'e rwnaj si one sobie,
mianowicie ilo pracy wydatkowanej na wytworzenie jakie
go towaru i ilo pracy, ktr mona za ten towar naby.
Ricardowi wystarcza stwierdzenie powyszego faktu. Czym
jednak rni si towar praca od innych towarw? Towar
praca jest prac yw, inne towary s prac uprzedmioto
wion. S to wic jedynie dwie rne formy pracy. J eeli
rnica ma tylko formalny charakter, to dlaczego w stosunku
do jednej formy pracy obowizuje prawo, ktre nie obowizu
je w stosunku do drugiej? Ricardo nie odpowiada na to pyta
nie, a nawet go nie formuuje.
Nic to nam nie wyjania, kiedy mwi:
Czy warto pracy nie jest... zmienna? Przecie wpywa na ni nie
tylko, podobnie jak na warto innych rzeczy (naleao powiedzie:
commodities [towarw]), stosunek midzy poda a popytem, ktry
zmienia si stale wraz z kad zmian warunkw spoecznych, ale take
zmiana cen ywnoci i innych artykuw pierwszej potrzeby, na ktre
wydatkuje si plc robocz (tame, str. 7).
To, e the price of labour, tak samo jak i cena innych to
warw, zmienia si wraz ze zmian of demand and supply,
nic, zdaniem samego Ricarda, nie dowodzi, gdy chodzi o the
value of labour, podobnie jak taka zmiana ceny wraz ze zmia
n of supply and demand nic nie dowodzi, gdy chodzi o the
value of other commodities. J ednake i ta okoliczno, e na
the wages of labour - co jest tylko innym wyraeniem
.5 20
Ricardowska teoria wartoci do da t k o we j
okrelajcym the value of labour - wywiera wpyw zmiana
cen ywnoci i innych artykuw pierwszej potrzeby, na ktre
wydatkuje si pac robocz, rwnie nie tumaczy, dlaczego
inaczej (albo pozornie inaczej) okrela si the value of labour
ni the value innych commodities. Albowiem i na te inne to
wary wpywa the varying price of other commodities which
enter into their production, against which they are exchanged
[zmiana ceny innych towarw, ktre wchodz do ich pro
dukcji i na ktre si je wymienia], A the expenditure of the
wages of labour upon food and necessaries [wydatkowanie
pacy roboczej na ywno i artykuy pierwszej potrzeby] nie
oznacza przecie nic innego ni the exchange of value of labour
against food and necessaries [wymian wartoci pracy na
ywno i artykuy pierwszej potrzeby]. Kwestia na tym wa
nie polega: dlaczego labour i towary, na ktre wymienia si
prac, wymieniane s nie wedug prawa wartoci, nie wedug
wzgldnych iloci pracy?
Zagadnienie postawione w ten sposb jest samo w sobie
nie do rozwizania - przy zaoeniu, e obowizuje prawo
wartoci; a jest nie do rozwizania dlatego, e prac jako tak
przeciwstawia si towarowi, okrelon ilo pracy bezpored
niej przeciwstawia si jako tak okrelonej iloci pracy uprzed
miotowionej.
Ta saba strona Ricardowskich wywodw przyczynia sir
jak to zobaczymy dalej, do rozkadu szkoy Ricardowskiej
i do powstania niedorzecznych hipotez.
||6521Wakefield mwi susznie:
Gdyby prac uwaano za towar, a kapita, produkt pracy, za inny
towar i gdyby wartoci owycb dwch towarw byy regulowane przez
jednakowe iloci pracy, to we wszelkich warunkach dan ilo pracy
wymieniano by na tak ilo kapitau, jak wytworzya jednakowa ilo
pracy; prac minion wymieniano by zawsze na jednakow ilo pracy
teraniejszej. Ale warto pracy w stosunku do innych towarw - przy
najmniej wtedy, kiedy paca robocza ma udzia w podziale produktu
nie jest okrelana przez jednakowe iloci pracy, lecz przez stosunek
midzy poda a popytem (E. C. Wakefield, odsyacz na str. 231
t. I jego wyd. ,W e a l t h of nations Adama Smitha, Londyn 1835).
521
Ro zdzia pitnasty
J est to take jeden z ulubionych tematw Baileya; sprawdzi
to pniej. Rwnie u Saya, ktry bardzo si z tego cieszy,
:e kategoriom supply and demand przypisuje si tu naraz
rozstrzygajc rol.
*
Do 1. Naley jeszcze zaznaczy: cz 3 rozdziau I nosi
taki nagwek:
Nie tylko praca zastosowana bezporednio do produkcji towarw
wpywa na ich warto, lecz take praca, ktr wydatkuje si na wy
tworzenie wspierajcych t prac sprztu, narzdzi i budynkw" (David
Ricardo, On the principles..., L ondyn 1821, str. 16).
A wic warto towaru jest w takim samym stopniu okrela
na przez ilo pracy uprzedmiotowionej (minionej), ktrej wy
maga produkcja tego towaru, jak i przez ilo pracy ywe)
Cteraniejsze)), ktrej wymaga ta produkcja. I nnymi sowy:
na iloci pracy bynajmniej nie wpywa formalna rnica, czy
jest to praca uprzedmiotowiona czy ywa, miniona czy tera
niejsza (bezporednia). Skoro rnica ta jest przy okrelaniu
wartoci towarw bez znaczenia, to dlaczego uzyskuje ona
tak decydujc wag, kiedy prac minion (kapita) wymie
nia si na prac y-w? Dlaczego ma ona uchyla tu prawo
wartoci, kiedy rnica jako taka - jak to wida w stosunku
do towaru - jest bez znaczenia, gdy chodzi o okrelanie war
toci? Ricardo nie odpowiada na to pytanie, a nawet go nie
formuuje.
2. Warto siy robocze). Value of labour
[Ricardo miesza prac z sil robocz.
Koncepcja naturalne) ceny pracy]
Chcc okreli warto dodatkow, Ricardo, podobnie jak
fizjokraci, Adam Smith i inni, musi przede wszystkim okreli
.522
Ricardowska teoria wartoci dodatkowej
warto siy roboczej albo, jak on si wyraa idc w lady
Adama Smitha i jego poprzednikw, the value of labour.
J ak tedy okrela si warto, czyli natural price [cen natu
raln], pracy? Wedug Ricarda mianowicie natural price nie
jest niczym innym jak monetary expression of value [pieni
nym wyrazem wartoci].
Praca ma cen naturaln i cen rynkow, podobnie jak wszystkie
inne rzeczy, ktre kupuje si i sprzedaje, a ktrych ilo mona powik
sza lub zmniejsza (tzn. tak samo jak wszystkie inne towary). N a
turaln cen pracy bdzie taka cena, ktra niezbdna jest, aby, prze
citnie biorc, robotnicy mieli mono utrzymania si i zachowania
gatunku, nie powikszajc ani te nie zmniejszajc swej liczby. (Nale
aoby powiedzie: with that rate of increase, required by the average
progress of production [o takiej stopie przyrostu, jakiej wymaga prze
citny postp produkcji].) Mono utrzymania samego siebie i ro
dziny, niezbdnej po to, aby liczba robotnikw nie zmniejszya si...
zaley od ceny ywnoci, artykuw pierwszej potrzeby i wygd, ktrych
wymaga utrzymanie robotnika i jego rodziny. J eeli wzronie cena yw
noci i artykuw pierwszej potrzeby, wzronie te naturalna cena pracy.
J eeli cena ich spadnie, obniy si te naturalna cena pracy (tame,
str. 86).
Nie naley rozumie tego w ten sposb, e naturalna cena pracy,
nawet wyraona w ywnoci i artykuach pierwszej potrzeby, jest bez
wzgldnie staa i niezmienna. J est ona niejednakowa w rnych okre
sach w tym samym kraju i wykazuje bardzo znaczne rnice w rnych
krajach. Zaley ona gwnie od zwyczajw i obyczajw ludu (tame,
str. 91).
A wic the value of labour okrelaj rodki utrzymania,
ktre zgodnie z tradycj s w danym spoeczestwie nieodzow
ne, aby robotnicy mogli si utrzyma i zachowa gatunek.
Ale dlaczego? Moc jakiego prawa okrela si w ten spo
sb the value of labour?
Na to pytanie Ricardo nie znajduje rzeczywicie innej od
powiedzi ni twierdzenie, e prawo of supply and demand
sprowadza przecitn cen pracy do rodkw utrzymania, kt
re s niezbdne (fizycznie bd spoecznie niezbdne w okrelo-
34 - M arks, Engels - Dzi ea, ti. 26
523
Rozdzia pitnasty
nym spoeczestwie), ||653| aby zapewni robotnikowi mo
no ycia. Tu, w kardynalnym punkcie caego swego syste
mu, Ricardo okrela warto za pomoc popytu i poday, jak
to ze zoliw satysfakcj zaznacza Say. (Patrz przekad, kt
rego dokona Constancio.)
Ricardo powinien byby zamiast o pracy mwi o sile robo
czej. Ale wtedy kapita wystpiby w charakterze rzeczowych
warunkw pracy, ktre jako usamodzielniona sia przeciwsta
wiaj si robotnikowi. I kapita wystpiby niezwocznie jako
okrelony stosunek spoeczny. A dla Ricarda kapita jest je
dynie accumulated labour w odrnieniu od immediate
labour. Uwaa on, e kapita jest jedynie czynnikiem rze
czowym, jedynie elementem uczestniczcym w procesie pracy,
z czego w aden sposb nie mona wyprowadzi stosunku
istniejcego midzy prac i kapitaem, midzy wages and pro
f i t s .
Kapita stanowi t cz bogactwa kraju, ktra znajduje zastosowa
nie w produkcji i skada si z ywnoci, odziey, narzdzi, materiaw
surowych, maszyn itp. rzeczy nieodzownych do tego, aby praca bya
skuteczna (tame, str. 89). Mniej kapitau, co jest rwnoznaczne
Z mniejsz iloci pracy" (tame, str. 73). Praca i kapita, czyli praca
nagromadzona (tame, str. 499).
Bailey trafnie wyczu, e w tym miejscu Ricardo dokona
skoku mylowego:
Pan Ricardo do sprytnie wymija trudno, ktra na pierwszy rzut
oka zdaje si grozi obaleniem jego teorii, e warto zaley od iloci
pracy wydatkowanej na produkcj. cise przestrzeganie tej zasady do
prowadzioby nas do wniosku, e warto pracy zaley od iloci pracy
wydatkowanej na jej wytworzenie, co jest oczywistym absurdem. To
te za pomoc zrcznego zwrotu p. Ricardo uzalenia warto pracy od
iloci pracy niezbdnej do wytworzenia pacy roboczej, czyli utrzymuje,
mwic jego wasnymi sowami, e warto pracy naley ocenia we
dug iloci pracy, ktra niezbdna jest do wytworzenia pacy roboczej:
przez t ilo rozumie on ilo pracy, ktra niezbdna jest do wytwo
rzenia pienidzy lub towarw otrzymywanych przez robotnika. Rwnie
524
Ricardowska teoria wartoci dodatkowej
dobrze mona by powiedzie, e warto sukna naley ocenia nie we
dug iloci pracy wydatkowanej na jego wytworzenie, lecz wedug iloci
pracy wydatkowanej na wytworzenie srebra, na ktre wymienia si
sukno (,,A critical dissertation on the nature, measures and causes of
value e t c " , Londyn 1825, str. 50/51).
Zarzut ten jest suszny, jeeli chodzi o sowa. Ricardo roz
rnia nominal i real wages [nominaln i realn plc robo-
cz]. Nominal wages to paca robocza wyraona w pienidzu,
money wages.
Nominal wages to ,,liczba funtw szterlingw, ktre wypaca si ro
botnikowi w cigu roku, natomiast real wages to liczba dni roboczych
niezbdnych do uzyskania tych funtw (Ricardo, tame, str. 152).
Poniewa paca robocza rwna si artykuom pierwszej po
trzeby robotnika, a warto tej pacy roboczej (realnej pacy
roboczej) rwna si wartoci wspomnianych artykuw pierw
szej potrzeby, przeto rozumie si samo przez si, e warto
tych artykuw rwna si realnej pacy roboczej, rwna si
pracy, ktr artykuy te mog rozporzdza. J eeli zmienia
si warto of necessaries, to zmienia si te warto of real
wages. Przypumy, e necessaries robotnika skadaj si je
dynie ze zboa i e ilo niezbdnych robotnikowi rodkw
wyywienia stanowi 1 kwarter zboa miesicznie. Warto pa
cy miesicznej robotnika rwna si wtedy wartoci 1 kwarte
ra zboa; jeeli warto kwartera zboa podnosi si albo ob
nia, to podnosi si albo obnia warto miesica pracy. Ale
niezalenie od tego, czy warto kwartera zboa podnosi si
albo obnia (bez wzgldu na to, czy kwarter zboa zawiera
duo albo mao pracy), warto jego rwna si zawsze wartoci
jednego miesica pracy.
Tu wanie mamy ukryt przyczyn twierdzenia Adama
Smitha, e wraz ze zjawieniem si kapitau, a zatem i pracy
najemnej, warto produktu nie jest regulowana przez the
quantity of labour bestowed upon the produce, but the quan-
tity of labour it can command [ilo pracy wydatkowanej na
wytworzenie tego produktu, lecz przez ilo pracy, ktr w
525
Rozdzia pitnasty
produkt moe rozporzdza]. Zmienia si okrelana przez czas
pracy warto zboa (and of other necessaries); dopki jednak
paci si the natural price of labour, ilo pracy, ktr roz
porzdza kwarter zboa, pozostaje bez zmiany. W porwna
niu ze zboem praca ma tedy stal warto wzgldn. Dlatego
te u Smitha value of labour i value of corn (for food [zamiast
rodkw wyywienia]. Patrz Deacona Hume a) l11! stanowi
standard measures of value, because a certain quantity of
corn so long as the natural price of labour is paid, commands
a certain quantity of labour, whatever be the quantity of labour
bestowed upon one quarter of corn [standardowe mierniki
wartoci, gdy dopki opaca si naturaln cen pracy, okrelo
na ilo zboa rozporzdza okrelon iloci pracy, niezalenie
od tego, jak ilo pracy wydatkuje si na wytworzenie jedne
go kwartera zboa]. Taka sama ilo pracy rozporzdza zawsze
tak sam wartoci uytkow lub rather [raczej] taka sama
warto uytkowa rozporzdza zawsze tak sam iloci pracy.
W ten sposb sam Ricardo okrela the value of labour, its
natural price [warto pracy, jej cen naturaln], Ricardo m
wi: kwarter zboa ma bardzo rn warto, mimo e zawsze
rozporzdza tak sam ||654| iloci pracy albo mimo e taka
sama ilo pracy zawsze rozporzdza kwarterem zboa. Takr
mwi Adam Smith: bez wzgldu na to, jakim zmianom ule
gaaby okrelana przez czas pracy warto kwartera zboa,
robotnik zawsze musi paci (skada w ofierze) tak sam
ilo pracy, aby kupi w kwarter. Zmienia si tedy warto
zboa, nie zmienia si za warto pracy, gdy miesic pracy
rwna si jednemu kwarterowi zboa. A i warto zboa o tyle
tylko si zmienia, o ile rozpatrujemy prac, ktrej wymaga
produkcja zboa. J eeli natomiast bdziemy rozpatrywali ow
ilo pracy, na ktr wymienia si zboe, ktr ono urucha
mia, to warto jego nie zmienia si. I wanie dlatego the
quantity of labour, against which a quarter of corn is exchan
ged [ilo pracy, na ktr wymienia si kwarter zboa], sta
nowi the standard measure of value [standardowy miernik
wartoci], Ale wartoci innych towarw tak maj si do la
bour, jak maj si do zboa. Dana ilo zboa commands
a given quantity of labour. A given quantity of every other
526
Ricardowska teoria wartoci dodatkowej
commodity commands a certain quantity of corn. Hence every
other commodity - or rather the value of every other commo
dity is expressed by the quantity of labour it commands, since
it is expressed by the quantity of corn it commands, and the
latter is expressed by the quantity of labour it commands
[rozporzdza dan iloci pracy. Dana ilo kadego innego
towaru rozporzdza okrelon iloci zboa. Tote kady inny
towar - lub raczej warto kadego innego towaru - wyraa
si w iloci pracy, ktr towar ten rozporzdza, wyraa si
bowiem w iloci zboa, ktr on rozporzdza, a ilo zboa
wyraa si w iloci pracy, ktr ta ilo zboa rozporzdza].
Ale co okrela stosunek wartoci innych towarw do zboa
(necessaries)? Okrela go the quantity of labour they com
mand [ilo pracy, ktr towary te rozporzdzaj]. A co
okrela the quantity of labour they command? The quantity
of corn that labour commands [Ilo zboa, ktr rozporz
dza praca], Smith musia si tu znale w cercie vicieux [bd
nym kolo]. (Zaznaczymy tu jednak by the by [ubocznie], e
tam, gdzie daje on rzeczywist analiz, nie ucieka si nigdy
do tej measure of value.) Ponadto miesza on tu, co si te
Ricardowi czsto zdarza, prac, ktra wedug niego i Ricarda
jest podstaw wartoci towarw, gdy tymczasem stosun
kowa ilo pracy niezbdna do ich wytworzenia stanowi
skal okrelajc odpowiednie iloci dbr, ktre trzeba da
wa w zamian za kady inny towar (Ricardo, tame, str.
80) - ot Smith miesza ten immanentny miernik wartoci
z zewntrznym miernikiem, z pienidzem, ktry antycypuje
ju fakt okrelenia wartoci.
Adam Smith myli si, kiedy z okolicznoci, e okrelona
ilo pracy moe by wymieniona na okrelon ilo wartoci
uytkowych, wnioskuje o tym, i ta okrelona ilo pracy sta
nowi miernik wartoci, ma wci tak sam warto, gdy
tymczasem taka sama ilo wartoci uytkowej moe repre
zentowa zupenie inn warto wymienn. Ale Ricardo myli
si w dwojakim sensie, gdy, po pierwsze, nie pojmuje za
gadnienia, ktre stao si przyczyn bdu popenionego przez
Smitha, a po wtre, nie zwaajc zupenie na prawo wartoci
towarw i uciekajc si do law of supply and demand [pra-
527
Rozdzia piftnasty
wa poday i popytu], sam okrela warto pracy nie przez
ilo pracy bestowed upon the force of labour, but upon the
wages alloted to the labourer [wydatkowan na wytworzenie
siy roboczej, lecz przez ilo pracy wydatkowan na wytwo
rzenie pacy przeznaczonej dla robotnika], a wic in fact m
wi: warto pracy okrelana jest przez warto pienidzy,
ktre si za ni paci! A co okrela warto tych pienidzy?
Co okrela ilo pienidzy, ktre paci si za prac? Okrela
j ilo wartoci uytkowych, ktra dysponuje okrelon iloci
pracy lub ktr dysponuje okrelona ilo pracy. W ten sposb
Ricardo grzeszy dosownie tak sam niekonsekwencj, za ja
k potpia Adama Smitha.
Zarazem, jak ju widzielimy, nie pozwala mu to zrozumie
specyficznej rnicy midzy towarem i kapitaem, midzy wy
mian towaru na towar i kapitau na towar - zgodnie z pra
wem rzdzcym wymian towarw.
Wyej przytoczylimy nastpujcy przykad: 1 kwarter zbo
a rwna si jednemu miesicowi pracy. Przypumy, e 1 mie
sic pracy rwna si 30 dniom pracy (dzie pracy trwa 12 go
dzin). Wtedy warto 1 kwartera zboa jest mniejsza od
30 dni pracy. I f [Gdyby] 1 kwarter zboa by produktem
30 dni pracy, warto pracy rwnaaby si jej produktowi. Nie
byoby wic wartoci dodatkowej, a przeto i zysku. Nie byo
by kapitau. A zatem warto 1 kwartera zboa jest w rze
czywistoci zawsze mniejsza od 30 dni pracy, jeeli pac ro
bocz uiszcza si za 30 dni pracy. Warto dodatkowa zale
y od tego, w jakim stopniu warto kwartera zboa mniejsza
jest od 30 dni pracy. Np. 1 kwarter zboa rwna si 25 dniom
pracy. Wtedy warto dodatkowa rwna si 5 dniom pracy,
czyli i/e cznego czasu pracy. J eeli 1 kwarter (8 buszli) rwna
si 25 dniom pracy, to 30 dni pracy rwna si 1 kwarterowi
13/s buszla. Warto 30 dni pracy (czyli paca robocza) jest
wic zawsze nisza od wartoci produktu, ktry zawiera 30 dni
pracy. Warto zboa okrela zatem nie ||655| praca, ktr
ono dysponuje, na ktr si je wymienia, lecz praca, ktra
jest w nim zawarta. Natomiast warto 30 dni pracy jest
zawsze okrelana przez 1 kwarter zboa, bez wzgldu na jego
warto.
528
Ricardowska teoria wartoci dodatkowej
3. Warto dodatkowa / Brak u Ricarda analizy
pochodzenia wartoci dodatkowej.
Pogld Ricarda na dzie pracy jako na wielko stal]
J eeli pomin pomieszanie poj: labour i sia robocza, tor
Ricardo trafnie okrela the average wages [przecitn pac
robocz], czyli the value of labour. Mwi, e przecitnej pacy
roboczej nie okrela ani pienidz, ani rodki utrzymania, ktre
otrzymuje robotnik, lecz czas pracy, ktry wydatkuje si na
jej wytworzenie, ilo pracy, ktra uprzedmiotowiona jest w
rodkach utrzymania robotnika. Ricardo nadaje temu nazw:
real wages [realna paca robocza], (Patrz niej.)
Zreszt okrelenie to jest u niego czym nieodzownym. Po
niewa the value of labour jest okrelana przez value niezbd
nych rodkw utrzymania, na ktre this value is to be expen
ded [warto ta ma by wydatkowana], a the value of ne
cessaries, like that of all other commodities, is determined
by the quantity of labour bestowed upon them [warto arty
kuw pierwszej potrzeby, podobnie jak i wszystkich innych
towarw, okrelana jest przez ilo pracy wydatkowanej na
ich wytworzenie], przeto z powyszego samo przez si wynika,
e the value of labour like the value of necessaries, like the
quantity of labour bestowed upon these necessaries [warto
pracy rwna si wartoci artykuw pierwszej potrzeby, rwna
si iloci pracy wydatkowanej na wytworzenie tych artykuw
pierwszej potrzeby].
Mimo e powysza formua jest trafna (jeeli pomin
okoliczno, i the labour przeciwstawia si w niej bezpored
nio kapitaowi), to jednak nie jest wystarczajca. Aby zast
pi swe wages, poszczeglny robotnik reprodukuje - bierze
si wic pod uwag cigo tego procesu - wprawdzie nie
produkuje on bezporednio produktw, ktre stanowi jego
utrzymanie {moe wytwarza produkty, ktre wcale nie wcho
dz w skad jego konsumpcji, a nawet jeeli produkuje ne
cessaries, to wskutek podziau pracy produkuje tylko a single
part of necessaries, f. i. com and gives it only one form [jedn
cz artykuw pierwszej potrzeby, np. zboe, i nadaje jej tyl
ko jedn posta] (np. posta of corn, not of bread [zboa,
529
Rozdzia pitnasty
a nie chleba])}, produkuje wszake towar, ktry ma warto
jego rodkw utrzymania, czyli produkuje warto swych rod
kw utrzymania. J eeli wic rozpatrywa przecitn dzienn
konsumpoj robotnika, znaczy to: Czas pracy zawarty w ne
cessaries, ktre konsumuje on w cigu jednego dnia, stanowi
cz j e g o dnia pracy. Pracuje on przez cz dnia, aby
zreprodukowa warto swoich necessaries; towar wytworzo
ny w cigu tej czci dnia pracy ma tak sam warto, czyli
zawiera tyle czasu pracy, co necessaries konsumowane przez
robotnika w cigu jednego dnia. Od wartoci owych necessa
ries (a wic od spoecznej wydajnoci pracy, nie za od wy
dajnoci tej poszczeglnej gazi, w ktrej pracuje robotnik)
zaley, jak cz swego dnia pracy powica on na reproduk
cj bd produkcj wartoci swoich rodkw utrzymania, czyli
ich ekwiwalentu.
Ricardo zakada oczywicie, e czas pracy zawarty w ne
cessaries, ktre robotnik konsumuje w cigu jednego dnia,
rwna si czasowi, ktry robotnik musi w cigu dnia przepra
cowa, aby zreprodukowa warto owych necessaries. Ricar
do utrudnia jednak dociekania i zaciera dokadny obraz sto
sunku, gdy nie pokazuje bezporednio, e cz dnia pracy
robotnika przeznaczona jest na reprodukcj wartoci jego
wasnej siy roboczej. Wynika z tego zamieszanie dwojakiego
rodzaju. Pochodzenie wartoci dodatkowej pozostaje niezro
zumiae i dlatego nastpcy Ricarda zarzucali mu, e nie poj
i nie rozwin istoty wartoci dodatkowej. Std te bior si
po czci ich scholastyczne prby objanienia wartoci dodat
kowej. Poniewa jednak pochodzenie i istota wartoci dodat
kowej nie znajduj w ten sposb wyranego ujcia, przeto
prac dodatkow plus praca niezbdna, sowem, czny dzie
pracy uwaa si za wielko sta, nie dostrzega si rnic
midzy wielkociami wartoci dodatkowej; pozostaje te nie
zrozumiaa produkcyjno kapitau, przymus wykonywania
pracy dodatkowej - z jednej strony w znaczeniu wytwarzania
absolutnej wartoci dodatkowej, a nastpnie waciwy kapita
owi wewntrzny pd do skracania niezbdnego czasu pra
cy - czyli pozostaje bez objanienia historyczna racja bytu ka
pitau. Natomiast Adam Smith znalaz ju waciw formu.
530
Ricardowska teoria wartoci dodatkowej
Podobnie jak wielk wag miao sprowadzenie value do la
bour, tak te nie mniejsz wag miao sprowadzenie surplus
value do surplus labour, i to w zupenie wyrany sposb.
Punkt wyjcia Ricarda - to fakt istnienia produkcji kapitali
stycznej. Warto pracy jest mniejsza od wartoci produktu,
ktry owa praca wytwarza. Warto produktu jest zatem
wiksza od wartoci pracy, ktra wytwarza produkt, czyli jest
wiksza od wartoci of wages. Nadwyka wartoci produktu
ponad warto of wages stanowi warto dodatkow. (Ricardo
bdnie uywa wyraenia: zysk, identyfikuje tu jednak, jak
ju wyej wskazano, zysk z wartoci dodatkow i mwi fak
tycznie o wartoci dodatkowej.) To, e warto produktu jest
wiksza od wartoci of wages, stanowi dla Ricarda fakt. Ale
Ricardo nie pokaza, w jaki sposb fakt ten powstaje. czny
dzie pracy jest wikszy od tej czci dnia pracy, ktrej wy
maga produkcja of wages. Pytania, dlaczego tak si dzieje,
nie znajdujemy u Ricarda. Dlatego te zakada on .mylnie, e
wielko cznego dnia pracy jest niezmienna, z czego bez
porednio wynikaj bdne wnioski. Dlatego powikszenie lub
zmniejszenie wartoci dodatkowej moe on objani jedynie
za pomoc wzrastajcej lub obniajcej si * wydajnoci pra
cy spoecznej, ktra wytwarza necessaries. I nnymi sowy, Ri
cardo zna tylko wzgldn warto dodatkow.
||6561 Rzecz to oczywista, e gdyby robotnik na wytworze
nie swych rodkw utrzymania (czyli towarw, ktrych war
to rwna si wartoci tych rodkw utrzymania) musia
przeznacza cay swj dzie, warto dodatkowa nie byaby
moliwa, a wic nie byaby moliwa produkcja kapitalistycz
na, ani te praca najemna. Aby produkcja kapitalistyczna
moga istnie, wydajno pracy spoecznej musi osign dosta
tecznie wysoki stopie rozwoju, aby moga powstawa jaka
kolwiek nadwyka cznego dnia pracy ponad czas pracy
nieodzowny do reprodukcji of wages, aby moga powstawa
praca dodatkowa takiej lub innej wielkoci. Ale rwnie oczy
wiste jest i to, e jeeli przy danym czasie pracy (wielkoci
dnia pracy) wydajno pracy moe by bardzo rna, to,
z drugiej strony, przy danej wydajnoci pracy czas pracy,
* W rkopi sie: podnoszcej si. - Re d .
531
Rozdzia pitnasty
wielko dnia pracy mog by te bardzo rne. Nadto ro
zumie si, e jeeli niezbdny jest okrelony poziom rozwoju
wydajnoci .pracy po to, aby praca dodatkowa moga istnie,
to jednak sama moliwo istnienia tej pracy dodatkowej (czyli
istnienie owego nieodzownego minimum wydajnoci pracy)
nie stanowi jeszcze o rzeczywistym istnieniu pracy dodatkowej.
Aby praca dodatkowa istniaa, trzeba dopiero zmusi robotni
ka do pracy ponad wspomniany wyej czas, taki za przy
mus stosuje kapita. Tego nie znajdujemy u Ricarda, a tu
wanie mamy przyczyn wszystkich walk o okrelenie nor
malnego dnia pracy.
K iedy spoeczna wydajno pracy znajduje si na niskim
stopniu rozwoju, kiedy wic praca dodatkowa jest wzgldnie
nieznaczna, klasa ludzi yjcych z cudzej pracy jest w stosun
ku do liczby robotnikw w ogle niewielka. K lasa ta moe
wydatnie wzrosn (proporcjonalnie) w miar tego, jak zwik
sza si wydajno pracy, a przeto i wzgldna warto do
datkowa.
Nadto rozumie si, e w tym samym kraju warto pracy
jest bardzo rna w rnych okresach, a w rnych krajach -
w tym samym okresie. J ednake ojczyst dziedzin produkcji
kapitalistycznej s strefy umiarkowane. Spoeczna wydajno
pracy moe by bardzo sabo rozwinita, a jednak wanie
w produkcji of necessaries ten saby rozwj moe zosta skom
pensowany, z jednej strony, przez urodzajno czynnikw na
turalnych (dajmy na to gleby), a z drugiej - przez znikome
potrzeby mieszkacw (wskutek warunkw klimatycznych
itp.) - jedno i drugie widzimy np. w I ndiach. W surowych
warunkach minimum pacy roboczej moe by wskutek sabo
rozwinitych potrzeb spoecznych bardzo niskie (ilociowo,
jeli chodzi o wartoci uytkowe), a mimo to kosztowa duo
pracy. Ale gdyby nawet do wytworzenia tego minimum po
trzeba byo redniej iloci pracy, wyprodukowana warto do
datkowa, aczkolwiek znaczna w stosunku do pacy roboczej
(do niezbdnego czasu pracy), a wic przy wysokiej stopie
wartoci dodatkowej, byaby - wyraona w wartociach uyt
kowych - rwnie mizerna (proporcjonalnie) jak sama paca
robocza.
532
Ricardowska teoria wartoci dodatkowej
Przypumy, e niezbdny czas pracy rwna si 10 godzi
nom, praca dodatkowa - 2 godzinom, czny dzie pracy -
12 godzinom. Gdyby niezbdny czas pracy rwna si 12 go
dzinom, praca dodatkowa - 22/s godziny, a czny dzie pra
cy - 142/s godziny, to wytworzone wartoci byyby zupenie
odmienne. W pierwszym wypadku wytworzona warto rw
naaby si 12 godzinom, w drugim wypadku - 142/s godziny.
Tak samo rniyby si absolutne wielkoci wartoci dodatko
wych. W pierwszym wypadku absolutna wielko wartoci do
datkowej rwnaaby si 2 godzinom, w drugim - 22/s go
dziny. Niemniej jednak stopa wartoci dodatkowe), czyli pracy
dodatkowej, pozostaaby bez zmiany, gdy 2 : 10 = 22/s : 12.
Gdyby w drugim wypadku wyoony kapita zmienny by
wikszy, to wiksza byaby te przywaszczona sobie przez
ten kapita warto dodatkowa, czyli praca dodatkowa. Gdy
by w ostatnim wypadku praca dodatkowa powikszya si
nie o 2/ 5, lecz o 5/s godziny, wobec czego rwnaaby si 3 go
dzinom, a czny dzie pracy - 15 godzinom, to podniosaby
si stopa wartoci dodatkowe), mimo e wzrsby niezbdny
czas pracy, czyli wzrosoby minimum pacy roboczej, gdy
2 : 10 = t/s, a 3 : 12 = 1/ t . Zarwno jedno, jak i drugie
mogoby nastpi wtedy, kiedy wskutek podroenia zboa itd.
minimum pacy roboczej podniosoby si z 10 do 12 godzin.
A wic nawet i w tym wypadku stopa wartoci dodatkowej
nie tylko mogaby pozosta bez zmiany, lecz zarwno amount
[suma], jak i stopa wartoci dodatkowej mogyby wzrosn.
Zamy jednak, e niezbdna paca robocza rwna si na
dal 10 godzinom, praca dodatkowa - 2 godzinom, wszystkie
za inne warunki pozostaj bez zmiany (a wic nie uwzgld
nia si tu zmniejszonych kosztw produkcji, gdy chodzi o Ca
pital constant). J eeli robotnik pracuje teraz duej o 22/s go
dziny, z czego 2 godziny id na jego wasne potrzeby, to 2/s go
dziny stanowi prac dodatkow. W tym wypadku paca ro
bocza i warto dodatkowa wzrosn rwnomiernie, ale paca
robocza bdzie reprezentowaa wicej, ni wynosi niezbdna
paca robocza, czyli niezbdny czas pracy.
Skoro bierze si jak dan wielko i dzieli na dwie czci,
533
Rozdzia pitnasty
to spraw oczywist jest, e jedna cz tylko wtedy moe si
powikszy, kiedy druga zmniejsza si, i vice versa. Ale zgoa
inaczej dzieje si przy wielkociach wzrastajcych (zmiennych).
A dzie pracy jest wanie tak wielkoci wzrastajc (do
pki nie wywalczono jeszcze normalnego dnia pracy). J eeli
chodzi o takie wielkoci, to obie czci mog wzrasta, bd
to rwnomiernie, bd te nierwnomiernie. Wzrastanie jednej
z nich nie jest uzalenione od zmniejszania si drugiej, i vice
versa. Stanowi to te jedyny wypadek, kiedy paca robocza
i warto dodatkowa mog pod wzgldem wartoci wymien
nej wzrasta razem, i to nawet, by moe, rwnomiernie. To,
e moliwy jest podobny wzrost pod wzgldem wartoci uyt
kowej, rozumie si samo przez si. Warto uytkowa moe
powiksza si, ||657| mimo e warto of labour, dajmy na
to, si zmniejsza. Od 1797 do 1815 r., kiedy to w Anglii cena
zboa, a take i nominalna paca robocza poszy w gr, dzie
pracy w gwnych gaziach przemysu, ktre znajdoway si
wtedy w fazie gwatownego rozwoju, bardzo si przeduy,
co, jak sdz, zahamowao spadek stopy zysku (wstrzymao
bowiem spadek stopy wartoci dodatkowej). J ednake w takim
wypadku normalny dzie pracy przedua si bez wzgldu
na okolicznoci i odpowiednio do tego zmniejsza si normalny
okres ycia robotnika, a wic normalny okres funkcjonowania
jego siy roboczej. Nastpuje to wtedy, kiedy takie przedue
nie dnia pracy ma charakter stay. J eeli jest ono tylko czaso
we i ma na celu skompensowanie czasowego podroenia pacy
roboczej, to moe nie mie (z wyjtkiem wypadkw, kiedy
chodzi o dzieci i kobiety) innych nastpstw ni wstrzymanie
spadku stopy zysku w przedsibiorstwach, w ktrych przedu
enie czasu pracy jest moliwe ze wzgldu na ich charakter.
(Najrzadziej zdarza si to w rolnictwie.)
Ricardo wcale tego nie uwzgldni, nie bada bowiem ani
pochodzenia wartoci dodatkowej, ani te absolutnej wartoci
dodatkowej, wskutek czego uwaa, i dzie pracy jest wiel
koci dan. Tote gdy chodzi o przytoczony wyej wypadek,
mylne jest sformuowane przez Ricarda prawo, w myl ktre
go warto dodatkowa i paca robocza (mwi on bdnie: zysk
i paca robocza) mog podnosi si lub spada - pod wzgl
534
Ricardowska teoria wartoci dodatkowej
dem wartoci wymiennej - tylko w odwrotnym do siebie sto
sunku.
Wemy dwa wypadki. W pierwszym niezbdny czas pracy
pozostaje bez zmiany, nie zmienia si te praca dodatkowa.
Mamy tedy 10 + 2; dzie pracy rwna si 12 godzinom,
warto dodatkowa - 2 godzinom; stopa wartoci dodatko
wej - l/s.
[Drugi wypadek.] Niezbdny czas pracy pozostaje bez zmia
ny; praca dodatkowa wzrasta z 2 do 4 godzin. A wic dzie
pracy = 10 + 4 = 14 godzinom; warto dodatkowa rwna
si 4 godzinom; stopa wartoci dodatkowej rwna si 4 :10 =
= 4/io = 2h-
W obu wypadkach niezbdny czas pracy pozostaje bez
zmiany, ale warto dodatkowa jest w pierwszym wypadku
dwa razy mniejsza ni w drugim, a dzie pracy w drugim
wypadku jest o l/e wikszy ni w pierwszym. Nastpnie, wy
tworzone wartoci, odpowiednio do iloci pracy, bardzo by
si rniy, chocia paca robocza jest taka sama; w pierwszym
wypadku wytworzona warto rwnaaby si 12 godzinom,
w drugim rwnaaby si 12 + 12/e = 14. Bdne jest wic
twierdzenie, e jeeli paca robocza (pod wzgldem wartoci,
pod wzgldem niezbdnego czasu pracy) jest taka sama, to
wartoci dodatkowe zawarte w dwch towarach tak si maj
do siebie, jak zawarte w tych towarach iloci pracy. J est to
suszne w tym tylko wypadku, kiedy normalny dzie pracy
jest taki sam.
Przypumy jeszcze, e wskutek wzmoonej produkcyjnej
siy pracy niezbdna paca robocza zmniejsza si z 10 do 9 go
dzin (chocia pozostaje bez zmiany, jeeli wyraa si j w war
tociach uytkowych, na ktre si j wydatkuje) i w takim
samym stosunku zmniejsza si dodatkowy czas pracy z 2 go
dzin do 1+5 (9/s). W tym wypadku 10 ; 9 = 2 : l 4/s. Dodat
kowy czas pracy zmniejszyby si wic w takim samym sto
sunku, jak niezbdny czas pracy. Stopa wartoci dodatkowej
pozostaaby w obu wypadkach taka sama, jeeli bowiem 2 =
= 10/5, a l 4/5 = 9l 5, to l 4/5 ; 9 = 2 : 10. Ilo wartoci uyt
kowych, ktr mona by naby za warto dodatkow, pozo
staaby te, w myl zaoenia, taka sama. (Dotyczyoby to
535
Rozdzia pitnasty
jednak tylko tych wartoci uytkowych, ktre s artykuami
pierwszej potrzeby.) Dzie pracy zmniejszyby si z 12 godzin
do 10Vs godziny. Masa wartoci, ktr wyprodukowano by
w drugim wypadku, byaby mniejsza ni w pierwszym. I mi
mo tych nierwnych iloci pracy stopa wartoci dodatkowej
byaby w obu wypadkach jednakowa.
Rozpatrujc warto dodatkow rozrnialimy warto do
datkow i stop wartoci dodatkowej. Warto dodatkowa
rozpatrywana w stosunku do jednego dnia pracy rwna si
absolutnej liczbie godzin, ktr reprezentuje: 2, 3 etc. Stopa
wartoci dodatkowej rwna si stosunkowi tej liczby godzin
do liczby godzin, ktre skadaj si na niezbdny czas pracy.
Rozrnienie to jest ju dlatego bardzo wane, e wskazuje
na niejednakow dugo dnia pracy. J eeli warto dodatko
wa rwna si 2 godzinom, to rwna si t/s, gdy niezbdny
czas pracy rwna si 10 godzinom, i rwna si l/e, gdy
niezbdny czas pracy rwna si 12 godzinom. W pierwszym
wypadku dzie pracy rwna si 12 godzinom, w drugim -
14 godzinom. W pierwszym wypadku stopa wartoci dodat
kowej jest wiksza, a przy tym robotnik pracuje w cigu dnia
przez mniejsz liczb godzin. W drugim wypadku stopa war
toci dodatkowej jest mniejsza, warto siy roboczej wiksza,
a przy tym robotnik pracuje w cigu dnia przez wiksz liczb
godzin. Tutaj widzimy, e przy nie zmieniajcej si wartoci
dodatkowej (ale niejednakowym dniu pracy) stopa wartoci
dodatkowej moe by rna. W przytoczonym wyej wypad
ku, 10 : 2 i 9 : 14/5, widzielimy, e przy nie zmieniajcej si
stopie wartoci dodatkowej (ale niejednakowym dniu pracy)
sama warto dodatkowa moe by rna (w jednym wypad
ku - 2, w drugim - l 4/s).
Wyej (ch. I I ) pokazaem ju, e jeeli dany jest dzie pracy
(jego dugo), a take niezbdny czas pracy, a wic jeeli da
na jest stopa wartoci dodatkowej, to masa wartoci dodatko
wej zaley od liczby robotnikw zatrudnionych rwnoczenie
przez ten sam kapita i114'. Bya to teza tautologiczna. J eeli
bowiem 1 dzie pracy przynosi mi 2 dodatkowe godziny, to
12 dni pracy przynosz mi 24 dodatkowe godziny albo 2 do
datkowe dni. Teza ta nabiera jednak wielkiej wagi przy
536
Ricardowska teoria wartoci dodatkowej
okrelaniu zysku, ktry rwna si stosunkowi wartoci dodat
kowej do wyoonego kapitau, zaley wic od absolutnej wiel
koci wartoci dodatkowej. Ma to doniose znaczenie, gdy
kapitay jednakowej wielkoci, ale o rnym skadzie orga
nicznym, zatrudniaj niejednakow liczb robotnikw, a za
tem musz wytwarza niejednakow warto dodatkow, a za
tem i niejednakowy zysk. Przy zmniejszajcej si stopie war
toci dodatkowej zysk moe si powiksza, a przy zwiksza
jcej si stopie wartoci dodatkowej moe si zmniejsza albo
pozostawa bez zmiany, kiedy zwikszanie si lub zmniejszanie
stopy wartoci dodatkowej jest kompensowane przez przeciw
stawny ruch liczby zatrudnionych robotnikw. Widzimy tu
na pierwszy rzut oka, jak wielki bd popenia si, identyfi
kujc prawa, ||658| ktre rzdz zwikszaniem si i zmniej
szaniem wartoci dodatkowej, z prawami, ktre rzdz zwik
szaniem si i zmniejszaniem zysku. K iedy rozpatruje si samo
proste prawo wartoci dodatkowej, tautologi wydaje si te
za, e przy danej stopie wartoci dodatkowej (i danym dniu
pracy) absolutna suma wartoci dodatkowej zaley od iloci
zastosowanego kapitau. Wzrost bowiem tej iloci kapitau
oraz wzrost liczby zatrudnionych rwnoczenie robotnikw s
w myl zaoenia czym identycznym, czyli jedynie wyrazem
tego samego faktu. J eeli wszake przechodzi si do rozpatry
wania zysku, kiedy przy kapitaach jednakowej wielkoci ilo
zastosowanego kapitau cznego i liczba zatrudnionych robot
nikw bardzo si od siebie rni, zrozumiae staje si doniose
znaczenie owego prawa.
Punktem wyjcia rozwaa Ricarda s towary, ktrych war
to jest dana, czyli towary, ktre reprezentuj dan ilo
pracy. A przy takim punkcie wyjcia absolutna warto do
datkowa i wzgldna warto dodatkowa wydaj si na pozr
zawsze identyczne. (Tumaczy to w kadym razie jednostron
no sposobu postpowania Ricarda i zgadza si z ca wa
ciw mu metod bada, ktra na tym polega, e za punkt
wyjcia bierze on warto towarw okrelan przez zawarty
w nich dany czas pracy, a nastpnie bada, w jakim stopniu
oddziaywa na to paca robocza, zysk etc.) Tymczasem w
537
Rozdzia pitnasty
pozr myli, nie chodzi tu bowiem o towar, lecz o produkcj
kapitalistyczn, o towary jako produkty kapitau.
Przypumy, e jaki kapita zatrudnia okrelon liczb ro
botnikw, np. 20, i e paca robocza rwna si 20 f. szt. Aby
uproci spraw, zamy, e capital fixe rwna si zeru, czyli
wcale nie bierzemy go w rachub. Przypumy, e tych 20 ro
botnikw, pracujc po 12 godzin na dob, przerabia na prz
dz bawen wartoci 80 f. szt. J eeli funt baweny kosztuje
1 szyling, to 20 funtw baweny kosztuje 1 f. szt., a 80 f. szt.
rwna si 1600 funtom baweny. J eeli 20 robotnikw w cigu
12 godzin przerabia na przdz 1600 funtw baweny, to
w cigu jednej godziny przerabia isoo/12 funta, czyli 1331/*
funta. J eeli wic "niezbdny czas pracy rwna si 10 godzi
nom, to czas pracy dodatkowej rwna si 2 godzinom, ktre
rwnaj si 266% funta przdzy. Warto 1600 funtw prz
dzy wynosi 104 f. szt. J eeli bowiem 10 godzin pracy rwna
si 20 f. szt., to 1 godzina pracy rwna si 2 f. szt., a 2 godzi
ny pracy rwnaj si 4 f. szt., 12 godzin pracy rwna si wic
24 f. szt. (80 f. szt. [materia surowy] + 24 f. szt. =
= 104 f. szt.).
J eeli jednak zaoymy, e dodatkowa praca robotnikw
trwaa 4 godziny, to produkt tej pracy bdzie rwna si
8 f. szt. (mam na myli warto dodatkow, ktr wytwarza
j robotnicy, ich produkt rwna si in fact 28 f. szt.[115]).
czny produkt rwna si 121Vs f. szt. tn1, a te 121V3 i- szt.
rwnaj si 1866% funta przdzy. Poniewa warunki pro
dukcji nie zmieniy si, 1 funt przdzy miaby nadal tak
sam warto; zawieraby nadal taki sam czas pracy. Zgodnie
z zaoeniem, niezbdna paca robocza te nie ulegaby zmia
nie (jej warto, zawarty w niej czas pracy).
Bez wzgldu na to, czy te 1866% funta przdzy wytwa
rzano by w warunkach wymienionych w pierwszym czy te
drugim wypadku, czyli z zastosowaniem 2 albo 4 godzin pra
cy dodatkowej, w obu wypadkach miayby one jednakow
warto. Mianowicie za 266% funta baweny, ktre dodatko
wo przeksztacono w przdz, prcz dawnych 1600 funtw
baweny, zapacono 131/2 f. szt. J eeli dodamy t kwot do
80 f. szt., stanowicych cen 1600 funtw baweny, to otrzy
538
Ricardowska teoria wartoci dodatkowbj
mamy 93V3 f. szt. i w obu wypadkach 4 dodatkowe godziny
przepracowane przez 20 robotnikw rwnaj si 8 . szt.
cznie na prac [nowo doczon] - 28 f. szt., czyli warto
18662/3 funta przdzy rwna si 121*/s i- szt. Paca robocza
jest w obu wypadkach taka sama. W obu wypadkach jeden
funt przdzy kosztuje l 3/io szylinga. Poniewa warto funta
baweny rwna si 1 szylingowi, na prac nowo doczon
pozostaoby w 1 funcie przdzy w obu wypadkach po 3/io szy
linga = 33/5 pensa (czyli 18/s pensa).
Niemniej jednak w warunkach, o ktrych bya wyej mo
wa, stosunek wartoci do wartoci dodatkowej w kadym fun
cie przdzy bardzo by si rni. Poniewa w pierwszym wy
padku niezbdna praca rwna si 20 f. szt., praca dodatko
wa - 4 f. szt., czyli niezbdna praca wynosi 10 godzin, praca
dodatkowa - 2 godziny, praca dodatkowa tak si ma do pra
cy niezbdnej, jak 2 : 10 = 2/io = 1/s. (Tak samo 4 . szt. :
: 20 f. szt. = V20 = Vs.) W 33/5 pensa, reprezentujcych
nowo doczon prac zawart w 1 funcie przdzy, praca
nieopacona stanowi wic w tym wypadku 1/5, to znaczy wy
nosi 18/25pensa, czyli 72/25 fartinga, tj. 222/25 fartinga. W dru
gim natomiast wypadku niezbdna praca wynosi 20 f. szt.
(10 godzin pracy), praca dodatkowa - 8 f. szt. (4 godziny
pracy). Praca dodatkowa tak by si miaa do niezbdnej, jak
8 : 20 = 8/20 = 4/io = 2/s- A wic w 33/s pensa, reprezen
tujcych nowo doczon prac zawart w 1 funcie przdzy,
czna praca nieopacona stanowiaby 2/s, a wic wynosiaby
w/as fartinga, czyli 1 pens 18/25 fartinga. Chocia 1 funt
przdzy ma w obu wypadkach tak sam warto i chocia
w obu wypadkach robotnicy otrzymuj tak sam pac robo
cz, to jednak warto dodatkowa, zawarta w 1 funcie prz
dzy, ||659| jest w jednym wypadku dwa razy wiksza ni
w drugim. W jednostce towaru, jako w odpowiedniej czci
produktu, stosunek midzy wartoci pracy i wartoci dodat
kow musi, rzecz prosta, by taki sam jak w cznym pro
dukcie.
W jednym wypadku kapita wyoony na bawen rwna
si 931/ 3 f. szt. A ile wynosi kapita wyoony na pac robo
cz? Paca robocza, wyoona w tym wypadku na przetworze-
35 - M arks, Engels - Dzi ea, A 26
539
Rozdzia pitnasty
nie w przdz 1600 funtw baweny, rwna si 20 f. szt.,
a wic paca, wyoona na przetworzenie w przdz dodatko
wych 2662/3 funta baweny, wynosi 31/3 f. szt. czna paca
robocza rwna si zatem 23V3 f. szt. Cay za czny wyda
tek rwna si kapitaowi w wysokoci 93V3 + 23Vs f- szt. =
= 1162/3 f. szt. Produkt rwna si 1211/s f. szt. (Dodatkowo
wyoone na kapita [zmienny] 3V3 f. szt. przyniosyby tutaj
zaledwie 13V3 szylinga [czyli 2/3 f. szt.] wartoci dodatkowej.
20 f. szt. : 4 f. szt. = 3Vs f. szt. : 2/3 f. szt.)
Natomiast w drugim wypadku wyoony kapita wynosiby
tylko 931/ 3 f. szt. + 20 f. szt. = 113V3 f. szt., a warto
dodatkowa w wysokoci 4 f. szt. powikszyaby si o dodat
kowe 4 f. szt. W obu wypadkach wytwarza si takie same
iloci przdzy i kada z tych iloci ma tak sam warto,
czyli kada reprezentuje tak sam czn ilo pracy. Ale te
jednakowe czne iloci pracy zostay uruchomione przez ka
pitay niejednakowej wielkoci, chocia paca robocza w obu
wypadkach jest taka sama; natomiast dugo dni roboczych
jest rna i dlatego rne s iloci pracy nieopaconej. J eeli
bdziemy rozpatrywali poszczeglny funt przdzy, okae si,
e paca robocza wydatkowana na jego wytworzenie, czyli
ilo zawartej w nim pracy opaconej, jest rna. Taka sama
paca robocza dzieli si tu midzy wiksz ilo towaru, nie
wskutek tego, e praca jest w jednym wypadku wydajniejsza
ni w drugim, lecz dlatego, e czna ilo nieopaconej pracy
dodatkowej, ktr uruchomiono w jednym wypadku, jest
wiksza od uruchomionej w drugim wypadku. Tote za po
moc takiej samej iloci pracy opaconej produkuje si w jed
nym wypadku wicej funtw przdzy ni w drugim, chocia
w obu wypadkach produkuje si takie same iloci przdzy
i reprezentuj one jednakowe iloci cznej pracy (opaconej
i nieopaconej). Gdyby natomiast w drugim wypadku wydaj
no pracy wzmoga si, to we wszelkich warunkach (bez
wzgldu na to, jak uksztatowaby si stosunek wartoci do
datkowej do kapitau zmiennego) obniyaby si warto funta
przdzy.
W takim wic wypadku niesuszne byoby twierdzenie, e
poniewa dana jest warto funta przdzy, rwnajca si 1 szy
.540
Ricardowska teoria wartoci dodatkowe)
lingowi 33/5 pensa, oraz warto doczonej pracy, rwnajca
si 33/5 pensa, a paca robocza pozostaje w myl zaoenia
taka sama, czyli niezbdny czas pracy pozostaje taki sam - e
dlatego warto dodatkowa musi pozosta taka sama i dwa
kapitay w pozostaych jednakowych warunkach produkowa
yby przdz z jednakowym zyskiem. Byoby to suszne, gdyby
chodzio o jeden funt przdzy, ale tu chodzi o kapita, ktry
wyprodukowa 18662/3 funta przdzy. Po to, aby dociec, ja
kiej wielkoci zysk (a waciwie jakiej wielkoci warto do
datkow) osiga ten kapita na jednym funcie przdzy, mu
simy wiedzie, jaka jest dugo dnia pracy albo jak ilo
nieopaconej pracy (przy danej jej wydajnoci) uruchamia ten
kapita. Ale z jednostki towaru nie mona si tego dopatrzy.
A wic u Ricarda znajdujemy jedynie analiz tego, co ja
nazwaem wzgldn wartoci dodatkow. Ricardo wychodzi
z zaoenia (z ktrego widocznie wychodzili te Smith i jego
poprzednicy), e wielko dnia pracy jest dana. (Smith co
najwyej wspomina o rnicach wielkoci dnia pracy w r
nych gaziach pracy, ktre to rnice znosz si lub kompen
suj wskutek stosunkowo wikszej intensywnoci pracy, jej
trudnego, odpychajcego charakteru itp.) Wychodzc z tego
zaoenia, Ricardo na og trafnie analizuje wzgldn warto
dodatkow. Zanim scharakteryzujemy gwne punkty odpo
wiednich jego wywodw, przytoczymy jeszcze kilka urywkw,
ktre ilustruj jego koncepcj.
Praca miliona robotnikw w przemyle bdzie zawsze wytwarzaa
tak sam warto, ale nie zawsze takie samo bogactwo (tame,
str. 320).
Znaczy to, e produkt ich pracy w cigu jednego dnia b
dzie zawsze produktem miliona dni pracy, bdzie zawsze za
wiera taki sam czas pracy, co jest niesuszne lub mogoby by
tylko wwczas suszne, kiedy by taki sam normalny dzie pra
cy wprowadzono wszdzie, uwzgldniajc przy tym the diffe-
rent difficulties etc. of different branches of labour [rne
trudnoci itd. w rnych gaziach pracy].
Ale nawet wtedy powysza teza jest mylna w tej oglnej
541
Rozdzia pitnasty
formie, w ktrej j tu wyraono. Przypumy, e normalny
dzie pracy rwna si 12 godzinom. Wyraony w pienidzu
produkt roczny jednego robotnika rwna si, dajmy na to,
50 f. szt., warto za pienidza nie ulega zmianie. W takim
razie roczny produkt miliona robotnikw bdzie si zawsze
rwna 50 milionom f. szt. Przypumy, e niezbdna praca
rwna si 6 godzinom, wobec czego kapita wyoony na pace
dla tego miliona robotnikw wynosi rocznie 25 000 000 f. szt.
Warto dodatkowa rwna si take 25 milionom f. szt. Pro
dukt rwnaby si zawsze 50 milionom, bez wzgldu na to,
czy robotnicy otrzymuj 25, 30 czy te 40 milionw. Ale
w pierwszym wypadku warto dodatkowa rwnaaby si
25 milionom, w drugim - 20 milionom, a w trzecim - 10 mi
lionom. Ricardo miaby suszno, gdyby wyoony kapita
skada si wycznie z kapitau zmiennego, czyli tylko z ka
pitau, ktry wykada si na plc robocz owego miliona lu
dzi. Tote ma on tylko w jednym wypadku racj, kiedy mia
nowicie czny kapita rwna si kapitaowi zmiennemu; prze
sanka ta przewija si wszdzie zarwno u Ricarda, jak
i u Adama Smitha, ||660| gdy mwi on o kapitale caego
spoeczestwa; jednake w warunkach produkcji kapitalistycz
nej podobna sytuacja nie istnieje w ani jednej gazi produkcji,
a tym bardziej nie istnieje w cznej produkcji caego spoe
czestwa.
Ta cz kapitau staego, ktra wchodzi do procesu pracy,
nie uczestniczc w procesie tworzenia wartoci, nie wchodzi
do produktu (do wartoci produktu), przeto nic interesuje
nas ona tutaj, jako e chodzi nam o warto produktu roczne
go, mimo e przy okrelaniu oglnej stopy zysku uwzgldnie
nie owej czci kapitau staego odgrywa donios rol. I na
czej jednak ma si sprawa z t czci kapitau staego, ktra
wchodzi do produktu rocznego. Widzielimy ju, e pewna
cz tej czci kapitau staego bd to, co w jednej sferze
produkcji wystpuje jako kapita stay, wystpuje w cigu
tego samego rocznego okresu produkcji jako bezporedni pro
dukt pracy w obrbie innej sfery produkcji; e zatem znaczna
cz lokowanego dorocznie kapitau, ktra z punktu widze
nia kapitalisty indywidualnego bd te poszczeglnej sfery
542
Ricardowska teoria wartoci dodatkowej
produkcji wystpuje jako kapita stay, sprowadza si z punktu
widzenia spoeczestwa lub klasy kapitalistw do kapitau
zmiennego. Ta cz zawarta jest wic w owych 50 milionach,
w tej ich czci, ktra stanowi kapita zmienny, czyli wyoo
na zostaa na pac robocz.
Ale inaczej ma si sprawa z t czci kapitau staego, kt
ra zostaje skonsumowana, aby zastpi kapita stay skonsu
mowany w przemyle i rolnictwie, ze skonsumowan czci
kapitau staego czynnego w tych gaziach produkcji, ktre
wytwarzaj kapita stay, materia surowy w jego pierwotnej
postaci, capital fixe [kapita trway] oraz matires instrumen
tales [materiay pomocnicze]. Warto tej czci kapitau sta
ego zjawia si ponownie, zreprodukowana jest w produkcie.
I od istniejcej w danej chwili wielkoci tej czci (jeeli za
oy, e wydajno pracy nie ulega zmianie; bez wzgldu
jednak na jakiekolwiek zmiany wydajnoci pracy, ta cz ka
pitau staego ma zawsze okreon wielko) zaley cakowi
cie, w jakiej proporcji wchodzi ona do wartoci caego pro
duktu. (Biorc przecitnie, pomijajc pewne wyjtki, ktre
zdarzaj si w rolnictwie, od wielkoci tego kapitau staego
stanowicego przesank powstania produkcji bdzie oczywi
cie zaleaa take ilo produktw, czyli wytworzone przez
1 milion ludzi bogactwo, w takim znaczeniu, w jakim Ricardo
odrnia je od vaiue.) Ta cz wartoci produktu nie istnia
aby bez nowej pracy rocznej owego miliona ludzi. Z drugiej
strony, bez wspomnianego kapitau staego, istniejcego nie
zalenie od pracy rocznej miliona ludzi, praca miliona ludzi
nic przyniosaby tej iloci produktw. K apita stay, o ktrym
mowa, wchodzi do procesu pracy jako warunek produkcji, ale
nie powici si ani jednej dodatkowej godziny pracy, aby t
cz kapitau staego zreprodukowa pod wzgldem wartoci.
J ako warto cz ta nie jest przeto wynikiem pracy rocznej,
chocia bez tej pracy rocznej nie zreprodukowano by jej war
toci.
J eeli przypucimy, e cz kapitau staego, ktra wchodzi
do produktu, rwna si 25 milionom, to warto produktu wy
tworzonego przez 1 milion robotnikw rwnaaby si 75 milio
nom; gdyby wchodzca do produktu cz kapitau staego
543
Rozdzia pitnasty
rwnaa si 10 milionom, warto owego produktu rwnaaby
si tylko 60 milionom itd. A poniewa w procesie rozwoju
kapitalistycznego wzrasta kapita stay w stosunku do zmien
nego, przeto warto produktu rocznego wytworzonego przez
1 milion robotnikw bdzie ujawniaa tendencj do cigego
wzrastania w takim stosunku, w jakim wzrasta praca miniona,
ktra stanowi czynnik uczestniczcy w rocznej dziaalnoci
produkcyjnej owego miliona ludzi. Z powyszego wynika ju,
e Ricardo nie mg zrozumie ani istoty akumulacji, ani na
tury zysku.
Wraz ze wzrostem kapitau staego w stosunku do zmien
nego wzrasta te wydajno pracy, wzrastaj wyprodukowane
siy wytwrcze, ktrymi gospodarzy praca spoeczna. Co
prawda, wskutek tej wanie wzmoonej wydajnoci pracy
cz istniejcego kapitau staego traci wci na wartoci,
gdy wartoci jej nie okrela czas pracy, ktry kosztowaa ona
pierwotnie, lecz czas pracy, za pomoc ktrego mona j zre
produkowa, a ten czas pracy zmniejsza si stale w miar tego,
jak wzrasta wydajno pracy. Chocia wic warto kapitau
staego nie wzrasta proporcjonalnie do jego iloci, to jednak
wzrasta, gdy ilo jego ronie jeszcze szybciej, ni spada jego
warto. Ale do pogldw Ricarda na akumulacj powrcimy
pniej.
J ednake ju na podstawie powyszego rozumie si, e je
eli dzie pracy jest dany, warto produktu rocznej pracy
miliona ludzi bdzie bardzo rna w zalenoci od niejedna
kowej iloci kapitau staego, ktry wchodzi do produktu, oraz
e warto ta, mimo wzrastajcej wydajnoci pracy, bdzie
wiksza tam, gdzie kapita stay stanowi znaczn cz cz
nego kapitau, ni w warunkach spoecznych, w ktrych sta
nowi on stosunkowo nieznaczn cz tego kapitau. Wraz z po
stpem wydajnoci pracy spoecznej, ktremu - jak to obser
wujemy - towarzyszy wzrastanie kapitau staego, kapitaowi
jako takiemu bdzie dlatego przypadaa w udziale zwiksza
jca si wci stosunkowo cz rocznego produktu pracy,
a tym samym wasno kapitalistyczna (pomijamy tu dochd)
bdzie si nieustannie powikszaa, ta za cz wartoci, ktr
stwarza poszczeglny robotnik, a nawet cala klasa robotnicza,
544
Ricardowska teoria wartoci dodatkowej
bdzie si coraz bardziej zmniejszaa ||6611 w stosunku do
produktu ich minionej pracy przeciwstawiajcego si im w roli
kapitau. Dlatego te coraz bardziej wzmaga si obco i prze
ciwiestwo pomidzy si robocz i obiektywnymi warunkami
pracy, ktre usamodzielniy si w postaci kapitau. (Pomijamy
tu kapita zmienny, t cz produktu pracy rocznej, ktra
nieodzowna jest do reprodukcji klasy robotniczej; ale same
te rodki utrzymania klasy robotniczej przeciwstawiaj si jej
w charakterze kapitau.)
Pogld Ricarda, e dzie pracy jest wielkoci dan, ogra
niczon, ustalon ilociowo, znajdujemy rwnie i w innych
miejscach jego dziea, o czym wiadcz nastpujce przykady:
czna warto pacy roboczej i zysku pozostaje zawsze taka sama"
(tame, str. 499, w ch. XXXI I , Pogldy pana Malthusa na rent).
co innymi sowy oznacza tylko, e czas pracy (dzie pracy),
ktrego produkt zostaje podzielony midzy wages of labour
and profits of stock, jest zawsze taki sam, jest wielkoci
stal.
czna warto pacy roboczej i zysku pozostanie bez Zmiany"
(tame, str. 491, odsyacz).
Nie trzeba powtarza, e przez sowo zysk naley tu
zawsze rozumie surplus value.
czna warto pacy roboczej 1 zysku pozostanie Zawsze bez zmia
ny" (tame, str. 490/491).
Pac robocz naley ocenia wedug jej rzeczywistej wartoci, mia
nowicie wedug iloci pracy i kapitau, ktre zastosowano do jej wy
tworzenia, nie za wedug jej wartoci nominalnej wyraonej bd to
w kurtkach, kapeluszach, pienidzu, bd te w zbou (tame, ch. I ,
O wartoci", str. 50).
Warto rodkw utrzymania, ktre otrzymuje robotnik
(ktre nabywa za sw pac robocz), warto zboa, odziey
itp., okrelana jest przez czny czas pracy niezbdny do wy
545
Rozdzia pitnasty
tworzenia tych rodkw; okrelana jest zarwno przez ilo
pracy bezporedniej, jak i przez ilo pracy uprzedmiotowio
nej necessary for their production [niezbdnej do ich wypro
dukowania]. Ricardo gmatwa jednak zagadnienie przez to, e
nie formuuje go w sposb sprecyzowany, e nie mwi wedug
their real value, viz. that quantity of their working day re
quired to reproduce the value of their own necessaries, the
equivalent of the necessaries paid of them, or exchanged for
their labour [jej rzeczywistej wartoci, mianowicie wedug
wielkoci tej czci jego [robotnika] dnia pracy, ktra nie
zbdna jest, aby zreprodukowa warto nieodzownych dla
niego artykuw pierwszej potrzeby, ekwiwalentu, ktry paci
si za te artykuy pierwszej potrzeby lub wymienia si na jego
prac]. The real wages naleaoby okreli za pomoc ave
rage time [przecitnego czasu], w cigu ktrego robotnik musi
wydatkowa codziennie sw prac, aby wyprodukowa lub
zreprodukowa sw wasn pac robocz.
Robotnik tylko wtedy otrzymuje prawdziwie wysok cen za sw
prac, kiedy za sw plc robocz moe naby produkt pokanej iloci
pracy (tame, str. 322).
4. Wzgldna warto dodatkowa
\Analiza wzgldnej pacy roboczej naukow zasug Ricarda]
Wzgldna warto dodatkowa jest in fact jedyn form war
toci dodatkowej, ktr Ricardo analizuje pod mianem zysku.
[Ujmuje on spraw w nastpujcy sposb:]
I lo pracy, ktrej wymaga produkcja towaru i ktr towar
zawiera, okrela jego warto, tote warto ta jest wielkoci
dan, okrelon. Owa wielko ulega podziaowi midzy ro
botnika najemnego i kapitalist. (Ricardo, podobnie jak Smith,
nie bierze tu pod uwag kapitau staego.) Udzia jednego
z nich moe oczywicie wzrosn lub zmniejszy si tylko o ty
le, o ile udzia drugiego zmniejsza si lub wzrasta. Poniewa
warto sw towary zawdziczaj pracy robotnikw, przeto
we wszelkich warunkach sama ta praca stanowi konieczn
546
Ricardowska teoria wartoci dodatkowej
przesank, ktra wszake moe istnie tylko wtedy, kiedy
robotnik yje i utrzymuje si, czyli otrzymuje niezbdn pac
robocz (minimum pacy roboczej, pac robocz, ktra rwna
si wartoci siy roboczej). A wic paca robocza i warto
dodatkowa - te dwie kategorie, na ktre dzieli si warto
towaru, czyli sam produkt - maj si do siebie nie tylko
w stosunku odwrotnie proporcjonalnym, lecz prius, moment
decydujcy, stanowi tu ruch pacy roboczej. Wzrost albo te
spadek pacy roboczej wywouje przeciwstawny ruch po stro
nie zysku (wartoci dodatkowej). Paca robocza podnosi si
lub spada nie dlatego, e spada lub podnosi si zysk (warto
dodatkowa), lecz przeciwnie, warto dodatkowa (zysk) spada
lub podnosi si dlatego, e podnosi si lub spada paca robo
cza. Produkt dodatkowy (naleaoby waciwie powiedzie:
warto dodatkowa), ktry pozostaje po przydzieleniu klasie
robotniczej udziau we wasnej jej produkcji rocznej, stanowi
substancj, z ktrej klasa kapitalistw czerpie rodki do ycia.
Poniewa warto towarw okrelana jest przez ilo za
wartej w nich pracy i poniewa paca robocza oraz warto
dodatkowa (zysk) reprezentuj tylko udziay, proporcje, we
dug ktrych dwie klasy producentw dziel si wartoci
towaru, przeto rzecz oczywist jest, e podnoszenie si lub
spadek pacy roboczej okrela wprawdzie stop wartoci do
datkowej (zysku), ale nie wywiera wpywu na warto towaru
bd na jego price (as monetary expression of the value of
a commodity) [cen (jako na pieniny wyraz wartoci towa
ru)]. Proporcja, wedug ktrej dzieli si cao midzy dwch
shareholders [udziaowcw], ani nie powiksza samej tej ca
oci, ani jej nie zmniejsza. Tote opinia, e wzrost plac robo
czych podnosi ceny towarw, stanowi opaczny przesd; w
wzrost wywouje jedynie zmniejszenie si zysku (wartoci do
datkowej). Nawet wyjtki, ktre przytacza Ricardo, a ktre
maj wiadczy o tym, e podnoszenie si pac roboczych wy
wouje spadek wartoci wymiennej niektrych towarw
i wzrost wartoci wymiennej innych, nie odpowiadaj rzeczy
wistoci, jeli chodzi o wartoci, trafne za s jedynie w zasto
sowaniu do cen kosztu.
||662| Skoro stop wartoci dodatkowej (zysku) okrela
547
Rozdzia pitnasty
wzgldna wysoko pacy roboczej, to co okrela wzgldn
wysoko pacy roboczej? J eeli pomin konkurencj, okre
la j cena niezbdnych rodkw utrzymania. Cena ta zaley
z kolei od wydajnoci pracy, a ta wydajno jest tym wiksza,
im urodzajniejsza jest ziemia (Ricardo zakada, e istnieje
produkcja kapitalistyczna). Wszelkie ulepszenie zmniejsza
cen towarw, rodkw utrzymania. A wic paca robocza,
czyli value of labour, podnosi si bd spada w odwrotnym
stosunku do rozwoju produkcyjnej siy pracy, jeeli sia ta wy
twarza necessaries, ktre wchodz do average consumption
[przecitnego spoycia] klasy robotniczej. Stopa wartoci do
datkowej (zysku) spada tedy bd podnosi si w prostym sto
sunku do rozwoju produkcyjnej siy pracy, rozwj ten bowiem
obnia lub podwysza pac robocz.
Stopa zysku (wartoci dodatkowej) nie moe obniy si,
kiedy paca robocza nie idzie w gr, i nie moe pj w gr,
kiedy paca robocza nie spada.
Warto pacy roboczej naley ocenia nie wedug iloci
rodkw utrzymania, ktr otrzymuje robotnik, lecz wedug
iloci pracy, ktr te rodki utrzymania kosztuj (in fact - we
dug tej czci dnia pracy, ktra idzie na wasne potrzeby ro
botnika), wedug proporcjonalnego udziau, ktry robotnik ma
w cznym produkcie or rather [lub raczej] w cznej wartoci
tego produktu. By moe, i paca robocza, jeeli ocenia si j
w wartociach uytkowych (w okrelonych ilociach towaru
lub pienidzy), podnosi si (przy wzmagajcej si wydajnoci
pracy), a mimo to obnia si pod wzgldem wartoci, i na
odwrt. J edn z wielkich zasug Ricarda stanowi analiza
wzgldnej, czyli proportionate [proporcjonalnej] pacy robo
czej i ustalenie jej jako kategorii. Przed Ricardem pac robo
cz zawsze rozpatrywano jedynie w prostej formie, wskutek
czego robotnika traktowano jak zwierz. Tutaj jednak rozpa
truje si robotnika w jego spoecznym stosunku. Wzajemna po
zycja klas zaley w wikszym stopniu od the proportionate
wages ni od the absolute amount of wages [absolutnej wy
sokoci pacy roboczej].
Sformuowane wyej tezy ilustrujemy nastpujcymi cyta
tami z Ricarda.
548
Ricardowska teoria wartoci dodatkowe)
Warto jelenia, ktry jest produktem jednego dnia pracy myliwego
bdzie si dokadnie rwnaa wartoci ryb stanowicych produkt j e d
nego dnia pracy rybaka. Stosunkowa warto ryb i zwierzyny bdzie
cakowicie zaleaa od iloci pracy zrealizowanej w kadym z tych
produktw, bez wzgldu na to, jaka bdzie icb ilo i czy wysokie lub
niskie bd zwykle place lub zyski. J eeli... rybak... zatrudnia dziesi
ciu ludzi, ktrych roczna praca kosztuje 100 f. szt. i ktrych praca do
starcza mu dwadziecia ososi dziennie, myliwy za... zatrudnia te
dziesiciu ludzi, ktrych roczna praca kosztuje 100 f. szt. i ktrzy do
starczaj mu dziesi jeleni dziennie, to wtedy cena naturalna jelenia
bdzie wynosia dwa ososie, bez wzgldu na to, czy du, czy te ma
cz caego produktu otrzymuj ludzie, ktrzy go upolowali. To, jak
cz produktu wydatkuje si na pace, ma ogromne znaczenie dla spra
wy zyskw, od razu bowiem wida, e zyski bd wysokie lub niskie
w tym samym dokadnie stosunku, w jakim niskie lub wysokie bd
place. A le okoliczno ta nie mogaby wcale wpyn na wzgldn war
to ryb i zwierzyny, gdy w obu zawodach place bd w tym samym
czasie wysokie lub niskie" (tame, ch. I , O wartoci", str. 20/21).
Widzimy, e ca warto towaru Ricardo wyprowadza from
the labour of men employed [z pracy zatrudnionych ludzi].
Wasna ich praca, czyli jej produkt, czyli warto tego pro
duktu, stanowi to, co ulega podziaowi midzy nich i kapita.
adna zmiana pac roboczych nie mogaby wywoa zmiany wzgld
nej wartoci tych towarw. J eli bowiem przypucimy, e place robocze
wzrosn, to ilo pracy potrzebnej w kadym z obu tych zawodw wca
le si nie zwikszy, wzronie tylko cena, ktr si za t prac paci...
Pace mog wzrosn o dwadziecia procent, a zyski mog w nastp
stwie spa w wikszym lub mniejszym stopniu, nie wywoujc naj
mniejszej zmiany wzgldnej wartoci tych towarw (tame, str. 23).
Warto pracy nie moe wzrosn, jeli nie spadn zyski. J eeli
zboe ma ulec podziaowi midzy farmera i robotnika, to im wicej
otrzyma drugi, tym mniej pozostanie dla pierwszego. Podobnie te,
jeeli sukno lub wyroby baweniane maj ulec podziaowi midzy robot
nika i jego pracodawc, to im wicej otrzyma pierwszy, tym mniej po
zostanie dla drugiego (tame, str. 31)
549
Rozdzia pitnasty
||663 | Adam Smith i wszyscy jego nastpcy, bez adnego, o ile mi
wiadomo, wyjtku, utrzymywali, i wzrost ceny pracy pociga za sob
regularnie wzrost cen wszystkich towarw. Udao mi si, sdz, udowod
ni, e twierdzenie to jest bezpodstawne (tame, str. 45).
Wzrost plac, wynikajcy z tego, e robotnikw lepiej si wynagra
dza, lub z tego, e trudniej zaopatrzy si w artykuy pierwszej po
trzeby, na ktre wydatkuje si pace, nie wywouje wzrostu cen, z wy
jtkiem nielicznych wypadkw, przyczynia si jednak w znacznym stop
niu do obnienia zyskw. Inaczej ma si sprawa, kiedy rise of wages
[wzrost pac] jest nastpstwem zmiany wartoci pienidza. W jed
nym {mianowicie w ostatnim wspomnianym tu} wypadku nie wy
datkuje si wikszej czci rocznej pracy kraju na utrzymanie robotni
k w , w drugim wypadku wydatkuje si wiksz cz (tame, str. 48).
i 663||
||663| Wraz ze wzrostem ceny ywnoci i artykuw pierwszej po
trzeby bdzie take wzrastaa naturalna cena pracy; kiedy ich cena
spadnie, spadnie te naturalna cena pracy (tame, str. 86).
Nadwyka produktu, ktra pozostaje po zaspokojeniu potrzeb ist
niejcej ludnoci, musi by si rzeczy proporcjonalna do atwoci wy
twarzania, tzn. do mniejszej liczby osb zatrudnionych w produkcji
(tame, str. 93).
Ani farmer, uprawiajcy grunt tej kategorii, ktra reguluje cen, ani
te fabrykant, ktry wytwarza dobra, nie powicaj na rent jakiejkol
wiek czci swego produktu. Cala warto ich towarw dzieli si tylko
na dwie czci: jedna stanowi zysk z kapitau, a druga plc robocz"
(tame, str. 107).
Przypumy, e cena jedwabiu, aksamitu, mebli i jakichkolwiek in
nych towarw, ktrych nie kupuje robotnik, podniosa si dlatego, e
wicej pracy wydatkuje si na ich wytworzenie. Czy nie odbije si to
na zyskach? Z pewnoci nie, nic bowiem oprcz wzrostu pac nie
moe wywrze wpywu na zyski. J edwabiu i aksamitu robotnicy nie kon
sumuj i dlatego nie mog one wywoa wzrostu pac (tame, str. 118).
J eeli na ziemi okrelonej jakoci praca dziesiciu ludzi da 180
kwarterw pszenicy, ktrej warto wynosi 4 f. szt. za kwarter, czyli
720 f. szt... (tame, str. 110) ...to w kadym wypadku t sam sum
720 f. szt. trzeba podzieli midzy place i zyski... Bez wzgldu na to,
czy pace i zyski wzrastaj czy te spadaj, jedne i drugie musi si bra
z tej sumy 720 f. szt. Z jednej strony, zyski nie mog nigdy osign
550
Ricardowska teoria wartoci dodatkowej
takiej wysokoci, aby pochony tak znaczn cz 720 f. szt., i pozo
stao nie wystarczyaby na zapewnienie robotnikom najniezbdniej
szych rodkw utrzymania. Z drugiej za strony pace nigdy nie mog
podnie si tak wysoko, aby adna cz tej sumy nie pozostaa na
zyski (tame, str. 113).
Zyski zale od wysokich lub niskich plac, pace za od ceny arty
kuw pierwszej potrzeby, a ceny artykuw pierwszej potrzeby gw
nie od ceny ywnoci, gdy ilo wszystkich innych niezbdnych arty
kuw moemy zwiksza niemal bez granic (tame, str. 119).
Chocia wytwarza si wiksz warto (kiedy pogarsza si jako
gleby), to jednak producenci konsumuj znaczniejsz cz tego, co
pozostaje z tej wartoci po zapaceniu renty {Ricardo identyfikuje tu
robotnikw z producentami}, i ta wanie cz, i tylko ona, okrela
wysoko zysku (tame, str. 127).
I stotn waciwo udoskonalenia stanowi to, e zmniejsza ono
ilo pracy, ktrej przedtem wymagao wytworzenie towaru; a zmniej
szenie to nie moe nastpi bez spadku ceny tego towaru, czyli jego
wzgldnej wartoci" (tame, str. 70).
J eeli obniymy koszty produkcji kapeluszy, to cena ich spadnie
w kocu do poziomu ich nowej ceny naturalnej, nawet gdyby popyt na
kapelusze mia si podwoi, potroi lub zwikszy czterokrotnie. J eeli
zmniejszymy koszty utrzymania ludnoci, obniajc naturaln cen yw
noci i odziey, ktre pozwalaj nam utrzyma si przy yciu, to pace
spadn w kocu, mimo e popyt na robotnikw ||6641 moe bardzo
wydatnie wzrosn (tame, str. 460).
I m mniej przypada na pace, tym wicej przypada na zyski, i vice
versa (tame, str. 500).
J ednym z celw niniejszej pracy byo udowodnienie, e z kadym
spadkiem rzeczywistej wartoci artykuw pierwszej potrzeby nastpuje
spadek plac roboczych i wzrost zyskw z kapitau; innymi sowy, e
z kadej danej rocznej wartoci wypaca si mniejsz cz klasie pra
cujcej, a wiksz tym, ktrych fundusze daj tej klasie Zatrudnienie" .
{J edynie w powyszym zdania, wchonitym w caoci przez
jzyk potoczny, Ricardo, jeeli nawet nie zdaje sobie z tego
sprawy, to jednak charakteryzuje the nature of capital. To nie
jest accumulated labour employed by the labouring class, by
the labourers themselves, but it is funds, accumulated la-
.5 51
Rozdzia pitnasty
bour, employing this class, employing present, immediate la-
bour [nagrodzona praca stosowana przez klas robotnicz,
przez samych robotnikw, lecz fundusze, nagromadzona
praca, stosujce t klas, stosujce teraniejsz, bezpo
redni prac].}
..Przypumy, e wartoii towarw wytworzonych przez okrelone
przedsibiorstwo przemysowe wynosi 1000 f. szt. i e dzieli si j
midzy przedsibiorc i jego robotnikw (mamy tu znw odzwiercie
dlenie istoty kapitau; kapitalista to master, a robotnicy - to bis labou-
ters f jego robotnicy]) w stosunku 800 f. szt. dla robotnikw
i 200 f. szt. dla przedsibiorcy. J eliby warto tych towarw obniya
si do 900 f. szt., a oszczdno na pacach roboczych, wskutek spadku
cen artykuw pierwszej potrzeby, wynosia 100 f. szt., to dochd netto
przedsibiorcy nie doznaby wcale uszczerbku (tame, str. 511/512).
Obuwie i odzie robotnika staniayby przypuszczalnie o 75/o, gdyby
dziki udoskonaleniu maszyn mona je byo produkowa za pomoc
jednej czwartej iloci pracy, ktra obecnie niezbdna jest do ich wy
tworzenia. Z tego jednak wcale nie wynika, e robotnik mgby dla
tego stale zuywa cztery kurtki albo cztery pary butw zamiast jed
nej. Natomiast prawdopodobne jest, e wskutek konkurencji i bodcw
zachcajcych do pomnaania ludnoci jego paca dostosowaaby si
w krtkim czasie do nowej wartoici artykuw pierwszej potrzeby, na
ktre wydatkuje si pace. Gdyby wspomniane udoskonalenia objy
produkcj wszystkich przedmiotw konsumpcji robotnika, to po kilku
latach okazaoby si, e zaspokajanie potrzeb robotnika nie poprawio
si wcale lub poprawio si bardzo nieznacznie, chocia warto wy
mienna owych towarw, w porwnaniu z kadym innym towarem, znacz
nie si obniya i chocia s one produktem znacznie mniejszej iloci
pracy (tame, str. 8).
J eeli pace wzrastaj, to wzrastaj zawsze kosztem zyskw, jeeli
za spadaj, to zyski zawsze id w gr (tame, str. 491, odsyacz).
Na stronicach caej tej pracy staraem si dowie, e stopa zysku
moe wzrosn jedynie wskutek spadku pac i e trway spadek pac
moe nastpi jedynie w nastpstwie spadku cen artykuw pierwszej
potrzeby, na ktre wydatkuje si pace. Zyski wzrosn wic wtedy,
kiedy wskutek rozszerzenia handlu zagranicznego lub udoskonalenia ma
szyn mona bdzie po niszych cenach dostarcza na rynek ywno
5 52
Ricardowska teoria wartoci dodatkowej
i artykuy pierwszej potrzeby robotnika. Pace obni si, a zyski wzro
sn, jeeli zamiast uprawia wasne zboe i wytwarza w kraju odzie
i inne artykuy pierwszej potrzeby robotnika znajdziemy nowy rynek,
na ktrym bdziemy mogli taniej zaopatrywa si w te towary. Nie na
stpi natomiast zmiana stopy zysku, jeeli towary, ktre moemy naby
wa taniej dziki rozszerzeniu handlu zagranicznego lub udoskonaleniu
maszyn, s towarami spoywanymi wycznie przez ludzi bogatych. Na
wet gdyby cena wina, aksamitu, jedwabiu i innych kosztownych towa
rw spada o 50 /o, stopa pacy nie ulegaby wskutek tego zmianie,
a wobec tego nie zmieniby si te i zysk.
Chocia handel zagraniczny jest dla kraju bardzo korzystny, zwik
sza bowiem ilo i rnorodno przedmiotw, na ktre mona wydat
kowa dochody, i dziki obfitoci oraz tanioci towarw zachca do
oszczdzania (and why not incentives to spending [a dlaczego nie za
chca do wydatkw]?) i akumulowania kapitau - to jednak nie ma
tendencji do podnoszenia zysku z kapitau, z wyjtkiem wypadkw,
kiedy towary importowane nale do kategorii dbr, na ktre wydatku
je si place robocze.
Uwagi, ktre poczyniem na temat handlu zagranicznego, stosuj si
w takim samym stopniu do handlu wewntrznego. Stopa zysku nie pod
nosi si nigdy"
(przed chwil Ricardo powiedzia co wrcz przeciwnego; s
dzi on widocznie, e never unless by the improvements men
tioned the value of labour is diminished [nigdy, z wyjtkiem
wypadkw, kiedy wskutek wspomnianych wyej udoskonale
warto pracy si zmniejsza]}
wskutek lepszego podziau pracy, wynalezienia maszyn, budowy drg
i kanaw lub zastosowania jakichkolwiek innych rodkw, ktre zmniej
szaj ilo pracy wydatkowanej na produkcj przemysow lub przewz
dbr. Przyczyny te wywieraj wpyw na ceny i przynosz zawsze kon
sumentom znaczn korzy, gdy pozwalaj im w zamian za tak sam
prac otrzyma wiksz ilo towaru, w ktrego produkcji zastosowano
ulepszenie-, nie wywieraj jednak wcale wpywu na zyski. Z drugiej
strony, kade ||6651 obnienie plac roboczych podnosi zyski, lecz nie
wywiera wpywu na ceny towarw. W pierwszym wypadku wszystkie
klasy osigaj korzyci, wszystkie bowiem s konsumentami
5.53
Rozdzia pitnasty
(ale w jaki sposb moe to by advantageous to the labouring
class [korzystne dla klasy pracujcej], skoro Ricardo przy
puszcza, e jeeli towary te s przedmiotami, na ktre wydat
kuje si pac robocz, to j uszczuplaj, a jeeli jej w wyniku
wasnego potanienia nie uszczuplaj, to nie s przedmiotami,
na ktre si j wydatkuje?);
w drugim wypadku korzy' osigaj tylko producenci; maj wiksze
zyski, lecz ceny wszystkich przedmiotw pozostaj bez zmiany.
(W jaki sposb jest to znw moliwe, skoro Ricardo przy
puszcza, e the diminution in the wages of labour, which rai
ses profits [zmniejszenie pac roboczych, ktre podwysza zy
ski], nastpuje wanie wskutek spadku ceny of necessaries,
a wic bynajmniej nie mona powiedzie, e ceny wszystkich
przedmiotw pozostaj bez zmiany.)
W pierwszym wypadku zyski producentw pozostaj bez zmiany,
zmniejsza si jednak warto wymienna wszystkich przedmiotw (no
wy bd; naleaoby mianowicie powiedzie: every thing necessaries
exluded [wszystkich przedmiotw, z wyjtkiem artykuw pierwszej po
trzeby]), na ktre wydaj oni swe zyski (tame, str. 137/138).
Widzimy, e sformuowania caego powyszego ustpu ce
chuje najwiksza nieskadno. Ale pomijajc te usterki cha
rakteru formalnego, wszystko powysze bdzie dopiero wtedy
suszne, kiedy w tekcie tym, podobnie jak i w caych tych
dociekaniach na temat wzgldnej wartoci dodatkowej, zamiast
rate of profit umiecimy rate of surplus value. Owe impro
vements mog podnie ogln stop zysku, nawet gdy chodzi
o przedmioty zbytku, stopa zysku bowiem w tych sferach pro
dukcji, podobnie jak w kadej innej, uczestniczy w wyrwny
waniu wszelkich poszczeglnych stp zysku do przecitnej sto
py zysku. J eeli wskutek wspomnianych wpyww warto ka
pitau staego spada w takich wypadkach w stosunku do ka
pitau zmiennego bd ulega skrceniu czas obrotu (a wic
nastpuje change procesu cyrkulacji), to stopa zysku idzie
w gr. Nastpnie Ricardo bardzo jednostronnie uj tu wpyw
554
Ricardowska teoria wartoici dodatkowe)
wywierany przez foreign trade [handel zagraniczny]. Istotny
dla produkcji kapitalistycznej jest proces przeksztacania si
produktu w towar, a proces ten jest cile zwizany z rozsze
rzeniem rynku, ze stworzeniem rynku wiatowego, a wic z fo
reign trade.
Ale jeeli pozostawi to na uboczu, Ricardo formuuje tedy
suszn tez, e wszelkie improvements, bez wzgldu na to,
czy znajduj wyraz w podziale pracy, ulepszeniu maszyn, udo
skonaleniu rodkw transportu czy te handlu zagranicznym,
sowem, wszelkie rodki, ktre w przemyle bd w transpor
cie towarw skracaj niezbdny czas pracy, powikszaj tym
samym warto dodatkow (hence [a przeto] i zysk), bogac
wic klas kapitalistw, gdy - i o tyle, o ile - owe impro-,
vements depreciate the value of labour [udoskonalenia
obniaj warto pracy].
Koczc niniejszy rozdzia, przytoczymy jeszcze kilka ust
pw, w ktrych Ricardo analizuje the nature of proportionate
wages [istot proporcjonalnej pacy roboczej].
J eeli mam naj robotnika na tydzie i zapac mu osiem szylin
gw zamiast dziesiciu, a warto pienidza pozostaje bez zmiany, to
prawdopodobnie robotnik bdzie mg za osiem szylingw otrzyma
wicej ywnoci i artykuw pierwszej potrzeby, ni otrzymywa przed
tem za dziesi. Ale przyczyn tego nie jest wzrost rzeczywistej warto
ci jego pacy, jak utrzymywa Adam Smith, a ostatnio p. Malthus,
lecz spadek wartoci przedmiotw, na ktre wydaje on sw pac, a s
to zupenie odmienne sprawy. K iedy jednak okrelam to jako spadek
rzeczywistej wartoci pacy, spotykam si z zarzutem, e uywam no
wego i niezwykego jzyka, ktry sprzeczny jest z prawdziwymi zasa
dami nauki (tame, str. 11/12).
Stop zysku, renty i pacy roboczej moemy poprawnie okreli nie
wedug absolutnej iloci produktu, ktr otrzymuje kada klasa, lecz
wedug iloci pracy niezbdnej do wytworzenia tego produktu. Dziki
udoskonaleniu maszyn i rolnictwa czny produkt moe si podwoi. J e
eli jednak paca, renta i zysk take si podwoj, wzajemne icb pro
porcje pozostan bez Zmiany i o adnej z tych wielkoci nie bdzie
mona powiedzie, e Zmienia si w stosunku do drugiej. J eeli za
paca nie uczestniczy w caej rozcigoci w tej zwyce, jeeli zamiast
36 - Marks, EnguU - Dzi ea, t. 26
555
Rozdzia pitnasty
podwoi si wzronie tylko o poow..., to sadz, e bd mial susz
no utrzymujc..., i paca spada, a zysk wzrs. Gdybymy bowiem
posiadali niezmienny miernik, ktrym mona by mierzy warto tego
produktu, stwierdzilibymy, e klasie robotnikw przypada w udziale
mniejsza warto ni przedtem, wiksza za klasie kapitalistw" (tam
e, str. 49).
,,Bdzie to jednak rzeczywisty spadek pacy, mimo e moe ona do
starczy robotnikowi wiksz ilo tanich towarw ni jego poprzednia
paca (tame, str. 51).
*
Quittcey uwypukla niektre z tez wysunitych przez Ricar
da, przeciwstawiajc je opiniom reprezentowanym przez in
nych ekonomistw.
Ekonomici - poprzednicy Ricarda, kiedy pytano ich, o okrela
warto wszystkich towarw, odpowiadali, e warto t gwnie okre
la paca. K iedy im nastpnie zadano pytanie, co okrela pac?, w od
powiedzi wskazywano, e paca ksztatuje si wedug wartoci towarw,
na ktre si j wydatkuje; i odpowied w gruncie rzeczy sprowadzaa
si do tego, e pac okrela warto towarw {Dialogues of three
templars on political economy, chiefly in relation to the principles of
Mr. Ricardo, JJ6661 London Magazine 1824, tom I X, str. 560).
W tych samych Dialogues czytamy o prawie of the mea
sure of value by the quantity of labour and by the value of
labour [mierzenia wartoci za pomoc iloci pracy i wartoci
pracy]:
Obie formuy s tak odlege od reprezentowania tylko dwch od
miennych wyrazw tego samego prawa, e prawo pana Ricarda (miano
wicie tez, w myl ktrej warto A tak si ma do wartoci B, jak maj
si do siebie iloci pracy, ktra je wytwarza) mona by w negatywnym
sformuowaniu najlepiej tak oto wyrazi: warto A nie ma si tak do
wartoci B, jak maj si do siebie wartoci pracy, ktra je wytwarza
(tame, str. 348).
556
Ricardowska teoria wartoci dodatkowej
(Gdyby organiczny skad kapitau w gaziach A i B by
taki sam, mona by rzeczywicie powiedzie, e wartoci pro
duktw tych kapitaw tak maj si do siebie, jak maj si do
siebie the values of the producing labour [wartoci pracy, kt
ra je wytwarza]. Albowiem iloci of accumulated labour [pra
cy zakumulowanej] zawarte w produktach A i B tak by si
miay do siebie, jak miayby si do siebie zawarte w nich
iloci of immediate labour [bezporedniej pracy]. Natomiast
iloci pracy opaconej tak by si miay do siebie w A i B, jak
czne iloci of immediate labour, zastosowanej przez oba ka
pitay. Przypumy, e oba kapitay skadaj si z 80c + 20v
i e stopa wartoci dodatkowej rwna si 50%. Gdyby jeden
kapita rwna si 500, a drugi = 300, produkt rwnaby si
w jednym wypadku 550, a w drugim 330. Ale produkty tak
by si wtedy miay do siebie jak 5 X 20 = 100 (paca ro
bocza) do 3 X 20 = 60; jak 100 : 60, jak 10 : 6, jak 5 : 3.
Wartoci produktw A i B tak by si miay do siebie, jak
550 : 330 = 55 : 33, czyli jak ss/u do m/u (5 X 11 = 55,
a 3 X 11 = 33), a wic jak 5 : 3. Ale nawet wtedy wiedzie
libymy tylko, jaki jest ich stosunek wzajemny, nie wiedzieli
bymy jednak, jakie s ich rzeczywiste wartoci, bo stosunko
wi 5 : 3 mog odpowiada wartoci bardzo rnej wielkoci.)
J eeli cena produktu rwna si dziesiciu szylingom, to paca i zysk
razem wzite nie mog wynosi wicej ni dziesi szylingw. Ale czy
nie jest wrcz przeciwnie, czy to nie paca i zysk razem wzite okre
laj cen? Nie, jest to stara, przebrzmiaa doktryna (Tb. de Quinces,
The logic of political economy", Edynburg i Londyn 1844, str. 204).
Nowa ekonomia polityczna udowodnia, e cen kadego towaru
okrela stosunkowa ilo wytwarzajcej go pracy, i tylko ta ilo. J eeli
cen t ju okrelono, to, ipso facto, okrela ona w fundusz, z ktrego
zarwno paca robocza, jak i Zysk musz czerpa swe szczeglne udzia
y" (tame, str. 204). Wszelka zmiana, ktra moe zakci istniejcy
stosunek midzy ptac robocz i zyskiem, musi mie swoje rdo w pa
cy roboczej" (tame, str. 205).
Ricardo wczy do teorii renty gruntowej nowy element, co w tym
si wyraa, e ow teori sprowadzi! do kwestii, czy uchyla ona rze
czywicie prawo rzeczywistej wartoci (tame, str. 158).