Professional Documents
Culture Documents
ui
s
1
l i L
i
c
z
b
a
t
o
n
W
a
r
t
o
r
y
n
k
o
w
a
t
o
n
y
f
.
s
z
t
.
<4
.5
rt
s
I ' 3
S* . -
4
*
O
JA
a
'C
*
i t
1 *
i* 4M
I
i 100
10
60 2 2 120
0
i i
100 10
65 2 l/u 130 10
i i i 100 10 75 2
1*/*
150
30
Razem
300 30 200 400 40
czna liczba ton = 200. czna renta absolutna = 30.
Ogem renta rniczkowa = 40. czna renta = 70.
'1
w
3
a
*
g. s
<%
s
3- i
l i :
4
>*%
4J 4
0 .
1 S
1
3
4*n
wt .2
I I -
^ ~
(
>
a
4 ^ .
i s
rr
*J ? **4
1
- * *
S 3 s
* 'S
I I 50 5 32/i l /u l /lJ 60 0
III 100 10 75 l /u l 3/s
138*/w 18/n
IV 100 10 9 2/ l ll/is I 11/? 170/u 50*/u
Razem 250 25 200
369*/u 6 W 13
czny kapita = 250. Renta absolutna = 25. Renta r
niczkowa = 693/is. czna renta = 943. czna warto
rynkowa 200 ton zmniejszya si z 400 do 3693.
Obie tablice daj asumpt do bardzo wanych spostrzee.
Widzimy przede wszystkim, je renta absolutna powiksza
si lub zmniejsza pod wzgldem sumy odpowiednio do ka
pitau ulokowanego w rolnictwie 1*9, odpowiednio do cz
nych mas kapitau ulokowanych w kopalniach kategorii I, II,
327
Rozdzia dwunasty
II I. Stopa tej renty absolutnej jest zupenie niezalena od wiel
koci ulokowanych kapitaw, gdy nie zaley wcale od rni
cy midzy jakoci poszczeglnych kategorii gruntw, lecz,
przeciwnie, wynika z rnicy midzy wartoci a cen kosztu,
ktra to rnica sama okrelana jest przez skad organiczny
of agricultural capital, przez sposb produkcji, a nie przez
jako gruntu. W wypadku II suma renty absolutnej zmniej
sza si z 10 do 5, dlatego e kapita zmniejszy si ze 100 do
50, e poow ||5711 kapitau wycofano [z lokaty w ziemi].
Zanim zastanowimy si w dalszym cigu nad treci tych
dwch tablic, zamiecimy tu jeszcze inne tablice. Widzielimy,
e w tablicy warto rynkowa spada do l n/i 3 f. szt. za
ton. Ale przy tej wartoci ani kategoria I A nie bdzie mu
siaa zupenie znikn z rynku, ani kategoria I I nie bdzie
musiaa stosowa tylko poowy poprzedniego kapitau. Po
niewa w kategorii I, kiedy czna warto jej towaru rwna
si 120, renta rwna si 10 albo V12 cznej wartoci, wic
to samo stosuje si do wartoci poszczeglnej tony, ktra ma
warto 2 f. szt. J ednakie 2/i 2 f. szt. rwnaj si Vfi f. szt.,
czyli 3*/ szylinga (3Vs szylinga X 60 = 10 f. szt.). Cena
kosztu tony kategorii I wynosi tedy [2 f. szt. - 31/ szylin
ga = ] 1 f. szt. 162/ szylinga. Nowa warto rynkowa wynosi
111/i 3 f. szt., czyli 1 f. szt. 1612/i3 szylinga. Ale 1 f. szt. 162/
szylinga rwna si 1 f. szt. 16 szylingom 8 pensom, czyli
1 f. szt. 1626/ 9 szylinga. Natomiast 1 f. szt. 1612/is szylinga
rwna si 1 f. szt. 1636/ szylinga, czyli wynosi wicej 10/
szylinga. Byaby to renta, ktr przy nowej cenie rynkowej
otrzymywano by z kadej tony, co z 60 ton stanowioby czn
rent w wysokoci 155/i3 szylinga. A wic renta nie przyno
siaby mi nawet 1% od kapitau wynoszcego 100. Po to, aby
kategoria I A wcale nie przynosia renty, warto rynkowa
musiaaby si obniy do poziomu ceny kosztu w tej kategorii,
a wic do 1 f. szt. 162/ szylinga, czyli l 5/e f. szt. (czyli l 10/ia
f. szt.). W tym wypadku renta w kategorii I A znikaby. Ale
kopalnie kategorii I mona by eksploatowa nadal, osigajc
zysk w wysokoci 10%. Skoczyoby si to dopiero przy dal
szym spadku wartoci rynkowej poniej [ceny kosztu wyno
szcej] l 5/e f. szt.
328
Tablice renty rniczkowe) oraz icb objanienie
Co si za tyczy kategorii II B, to w tablicy zaoylimy,
e poowa kapitau zostaje withdrawn. Poniewa jednak war
to rynkowa wynoszca l l /i 3 f. szt. przynosi jeszcze rent
w wysokoci 10%, to przynosi j tak samo od 100, jak i od
50 f. szt. J eeli si wic zakada, e poowa kapitau zostaje
withdrawn, to tylko dlatego, e w tych warunkach katego
ria I I przynosi jeszcze rent absolutn w wysokoci 10%.
Gdyby bowiem kategoria II produkowaa nadal 65 ton
zamiast 321/, to nastpioby przeadowanie rynku i panujca
na rynku warto rynkowa produktu kategorii IV tak by si
obniya, e po to, aby kategoria I I przynosia rent absolut
n, musiano by zmniejszy lokat kapitau w jej kopalniach.
Oczywiste jest jednak, e jeeli cay kapita wynoszcy
100 f. szt. przynosi rent w wysokoci 9%, to czna suma
renty jest wiksza, ni gdyby kapita wynoszcy 50 f. szt. przy
nosi rent w wysokoci 10%. Skoro wic do zaspokojenia po
pytu istniejcego na rynku wystarczaby w kategorii I I ka
pita wynoszcy tylko 50, to rent musiano by obniy do
5 f. szt. Ale w rzeczywistoci spadaby ona jeszcze niej, jeeli
przypucimy, e owe 32V2 tony nie mog znale staego zby
tu, e zatem wyprze si je z rynku. Warto rynkowa obniy
aby si tak znacznie, e nie tylko znikaby renta w kategorii
I I B, ale skrupioby si to rwnie na zysku. Nastpioby po
tem wycofanie kapitau, aby zmniejsza poda a do chwili,
kiedy obniy si on do waciwego poziomu, ktry wynosi
50, a wtedy warto rynkowa ustaliaby si na wysokoci
l n/is f. szt., przynoszc znw kategorii I I rent absolutn,
ale ju tylko dla poowy kapitau, ktry ulokowano przedtem
w kopalniach tej kategorii. Take i w tym wypadku inicja
tywa akcji naleaaby do kategorii IV i I I I , ktre panuj na
rynku.
J ednake to, e rynek wchania tylko 200 ton po cenie
l u/i 3 f. szt. za ton, bynajmniej nie znaczy, e nie wchonie
jeszcze dodatkowo 32x/2 tony, kiedy warto rynkowa si
obniy, kiedy presja wywierana na rynek przez dodatkowe
321/ tony zmniejszy warto rynkow 232V2 tony. Cena kosztu
w kategorii II wynosi l 9/i 3 f. szt., czyli 1 f. szt. 13n/i3 szylin
ga. Ale warto rynkowa rwna si l n/i 3 f. szt., czyli 1 f. szt.
329
Rozdzia dwunasty
1612/13 szylinga. Gdyby warto rynkowa tak si obniya, e
kategoria I A nie przynosiaby ju renty, tzn. gdyby warto
rynkowa obniya si do ceny kosztu w kategorii I A, do
I f. szt. 162/ szylinga, czyli do l 5/e f. szt., czyli do l 10/i 2 f-
szt., to popyt musiaby ju znacznie wzrosn, aby kategoria
I I moga zastosowa cay swj kapita, kopalnie kategorii
I A bowiem mogyby by nadal eksploatowane, gdy przy
nosz zwyky zysk. Rynek powinien by wchon ju nie 32V2
dodatkowej tony, lecz 92V2 tony, a wic 292V2 tony zamiast
200, zatem niemal o poow wicej. Stanowi to bardzo znaczne
powikszenie. Po to wic, aby to powikszenie byo umiarko
wane, warto rynkowa musiaaby obniy si do poziomu,
przy ktrym kategori I A wyparto by z rynku. Znaczy to, e
cena rynkowa powinna by spa poniej ceny kosztu w kate
gorii I A, a wic poniej l 10/i 2 f. szt., dajmy na to, do I V 12 f.
szt., czyli 1 f. szt. 15 szylingw. Ale nawet wtedy byaby ona
jeszcze znacznie wysza od ceny kosztu w kategorii I I B.
Do tablic A i dodamy wic jeszcze trzy tablice: C, D i E.
Go si tyczy tablicy C, to zakadamy, e popyt wzrasta, e
wszystkie kategorie wymienione w tablicach A i mog na
dal produkowa, ale wedug wartoci rynkowej produktu ka
tegorii B, przy ktrej kategoria I A przynosi jeszcze rent. Gdy
chodzi o tablic D, to zakadamy, e popyt jest wystarczajco
duy, aby kategoria I A ju nie przynosia renty, przynoszc
jednak nadal zwyky zysk. W zwizku z tablic E zakadamy,
e cena tak bardzo si obnia, i kategoria I A zostaje wy
parta z rynku, ||572| ale jednoczenie ta obnika ceny spra-
wia, e rynek wchania owe dodatkowe 32V2 tony wgla ka
tegorii I I B.
The case, ktry, jak zakadamy, zachodzi w tablicach A
i B, jest moliwy. By moe, i wraz ze zmniejszeniem si ren
ty z 10 f. szt. do niespena 16 szylingw, kategoria I A wycofa
z tej eksploatacji swoje grunty i wydzierawi je do uytku w in
nej sferze eksploatacji, w ktrej mog przynosi wiksz rent
gruntow. W tym jednak case kategoria I I byaby przez opi
sany wyej proces zmuszona to withdraw [do wycofania] po
owy of his capital, gdyby wraz z ustaleniem nowej wartoci
rynkowej rynek si nie rozszerzy.
330
Tablice renty rniczkowej oraz ich objanienie
K
a
t
e
g
o
r
i
a
1
c
-5 w
O N
1 -s
05 u.
A
N
I W
a
r
t
o
i
r
y
n
k
o
w
a
t
o
n
y
*y *
a s t
* -o
& .3
*
Jt
e
&
s I M
1
<A
00^
i i
i U 4i
i 100
/lJ 60 l U/l3
2 110'Vi /u 98/i3
i i 100
10
65
l 7u
l /i i
120
0
ni 100
10
75 l '7i a lVs 138/ii
+ 186/
IV 100
10
927*
l /u l 11/?
170,0/w +50'/n
Razem 400
30Vu
2927s 540
69*/u
D
8
f
4
*s
a 8
U! u;
9
l i
o
. a S .
2 S | a
& t <4
3 1 a
u Ji sj
1 -
3 s
Jd
O
&
2 .
SS 8
**j i* <*!
- I , i
81 5
'S
I 100
0
17e
1*/ 60 110
O(-)
I I 100
9V lVe
[l/u] 65
119V -(latet)
I I I 100
10 17o
U7/u] 75
1377* + 177*
IV 100
10
17'e
[I V] 927*
1697/u + 497/i!
Razem 400
29 7e
292'h 5367
+677i *
E
Oft
I i
*
1 * cs w
1
? s .
5 -S S 5
I s . S 8
? S' : L
i
c
z
b
a
t
o
n
1
1 8
J L
. 1
8 I S
<4'S ^
II 100
3V
I s/ l/u
65 113V -(vacat)
II I 100
10
I s/ [lVw]
75 131V + 11V
IV 100
10
I s/ riVar]
927* 16178 +417e
Razem 300
23V
2327* 406Ve +5378
22 - M ark, E ngel s - D ai c b , t. 26
331
Rozdzia dwunasty
||573| Skonfrontujemy teraz dane tablic A, B, C, D i E,
w taki jednak sposb, w jaki powinno by si to byo sta na
samym pocztku: kapital, warto czna, produkt czny,
warto rynkowa tony, warto indywidualna, watto rnicz
kowa t8*!, cena kosztu, renta absolutna, renta absolutna w to
nach, renta rniczkowa, renta rniczkowa w tonach, czna
renta, a potem - podsumowanie wszystkich kategorii w kadej
tablicy 18,1.
||575| Objanienie tablicy (str. 574) *.
Zakada si, e wyoono kapita w wysokoci 100 (kapita
stay i zmienny) i e praca uruchomiona przez ten kapita
przynosi prac dodatkow (nieopacon), ktra rwna si jed
nej pitej caego wyoonego kapitau, czyli przynosi warto
dodatkow rwnajc si 100/s. J eeli wic wyoony kapita
rwna si 100 f. szt., to warto cznego produktu powinna
by rwna si 120 f. szt. Zakada si dalej, e przecitny zysk
rwna si 10%, a wtedy cena kosztu cznego produktu
w przytoczonym wyej przykadzie z wglem rwna si
110 f. szt. Owe 100 f. szt. kapitau przeksztacaj si przy da
nej stopie wartoci dodatkowej, czyli pracy dodatkowej,
w warto wynoszc 120 f. szt., bez wzgldu na to, czy eks
ploatuje si wydajne czy mao wydajne kopalnie; sowem:
rna wydajno pracy - niezalenie od tego, czy jest nastp
stwem odmiennych warunkw naturalnych, w ktrych wyko
nuje si prac, lub odmiennych warunkw spoecznych, lub
warunkw technologicznych - w niczym nie zmienia faktu, e
warto towarw rwna si iloci pracy, ktra si w nich zma
terializowaa.
Skoro wic mwi si, e warto produktu wytworzonego
przez kapita w wysokoci 100 rwna si 120, oznacza to
tylko, e produkt zawiera czas pracy zmaterializowany w ka
pitale wynoszcym 100 plus jedna szsta, stanowica czas
pracy nieopacony, lecz przywaszczony sobie przez kapitalist.
czna warto produktu rwna si 120 f. szt., niezalenie od
tego, czy kapita w wysokoci 100 produkuje w kopalniach
jednej kategorii 60 ton, czy te w kopalniach innej kategorii -
65 bd 75, bd 92*/2 tony. Oczywiste jest jednak, e zale-
* Patrz zaczon wkadk. - Red.
332
11574I
[Kategoria] K apita
f. szt.
I 100
100
I I I 100
Razem 300
Liczba
ton
60
65
75
200
czna
warto
rynkowa
f. szt.
120
130
150
400
Warto rynkowa
tony
Warto indywidualna
tony
2 f. szt. [ = 40 szyi.]
2 f. szt. [ = 40 szyi.]
2 f. szt. [ = 40 szyi.]
2 f. szt. [= 40 szyi.]
l n/i* f. szt. = 1 f. szt. 1612/is szyi.
l/s f. szt. = 1 f. szt. 12 szyi.
II 50 32Vs 60 l n/u f. szt. = 1 f. szt. 16l!/u szyi. l u/is f. szt. = 1 f. szt. 1612/ia szyi.
I I I 100 75 138/i3 l n/i* f. szt. = 1 f. szt. 16l2/is ^zyl. l*/s f. szt. = 1 f. szt. 12 szyi.
IV 100 92*/s 10/!* l n/i* f. szt. = 1 f. szt. 1612/ia szyi. I n/s7 f. szt. = 1 f. szt. 555/37 szyi.
Razem 250 200 3693
I 100 60 11010/u l 11/! f. szt. = 1 f. szt. 161/l* szyi. 2 f. szt. = 40 szyi.
II 100 65 120 l l,/l* f. szt. = 1 f. szt. 1612/u szyi. I 11/ f. szt. = 1 f. szt* 1612/is szyi.
III 100 75 138/u l /l* f. szt. = 1 f. szt. 1612/is szyi. l 3/s f. szt. = 1 f. szt. 12 szyi.
IV 100 92' /2 17010/is 1n/u f. szt. = 1 f. szt. 1612/u szyi. 1U/S7 f. szt. = 1 f. szt. 555/37 szyi.
Razem 400 292/* 540
I 100 60 110 l s/e f. szt. = 1 f. szt. 162/ szyi. 2 f. szt. = 40 szyi.
I I 100 ^65 119*/e l 5/e f. szt. = 1 f. szt. 16*/* szyi. l'Vi* f. szt. = 1 f. szt. 1612/is szyi
I I I 100 75 137V* l s/e f. szt. = 1 f. szt. 16*/* szyi. l 3/s f. szt. = 1 f. szt. 12 szyi.
IV 100 92V* 1697/iz 15/s f. szt. = 1 f. szt. 16*/* szyi. I n/i7 f. szt. = 1 f. szt. 535/s7 szyi.
Razem 400 292'/ 536Vt
II 100 65 113/4 l 3/i f. szt. = 1 f. szt. 15 szyi. 1Vis f. szt. = 1f. szt. 16l*/i* szyi.
I I I 100 75 131*/* 1*/ . szt. = 1 f. szt. 15 szyi. 1*/* f. szt. = 1 f. szt. 12 szyi.
IV 100 924/ 1617/e l 3/4 . szt. = 1 f. szt. 15 szyi. l n/7 f. szt. = 1f. szt. 535/s7 szyi.
Razem 300 232V2 4067/s
A
Warto rniczkowa
tony
Cena kosztu
tony
Renta absoluuia
f. szt.
Renta
rniczkowa
i. szt.
Renta
absolutna
wtonach
Renta
rniczkowa
wtonach
czna suma
renty
f. szt.
czna suma
renty wtonach
0 l 5/s f. szt. = 1 f. szt. 162/s szyi. 10 0 5 0 1 0 5
2/l3 f. szt. = 3*/n szyi. l/lJ f. szt. = 1 f. szt. 1314/u szyi. 10 1 0 5 5 20 1 0
2/ 5 f. szt. = 8 szyi. l 7/i5 . szt. = 1 f. szt. 91/ szyi. 10 30 5 15 40 2 0
D
1
30 40 15 20 70 3 5
0 l 9/is f. szt. = 1 f. szt. 13n/u szyi.
.......... I
5 0 217/24 0 5 2l,/ u
10/5 f. szt. = 41*/1* szyi. 17/15 f. SZt. = 1 f. szt. 9Vs szyi. 10 180/13 55/l2 10 28/is 155/
204/481 f. szt. = 10',70/481jzyl. 17/*7 f. SZt. = 1 f. szt. 3*/*7 szyi. 10 50I0/i3 55/l2 21lh 6010/18 32,/i*
funta
przdzy
362
Tablice renty rniczkowej oraz icb objanienie
produkcji nie uleg zmianie. Inna paca otrzymywana przez
robotnika w niczym nie moe zmieni tego faktu. Przykad
naley tedy uj inaczej.
K api ta K api ta Warto Stopa Stopa
stay zmienny dodat- wartoci zysku
owa dodat
kowej
II 75 f. szt. 25 f. szt. 12'/
= 1500 (18s/i to- f. szt.
funtom botnilta)
baweny
Produkt
50/# 12V*%
funta
przdzy
1500 1szyling
funtw 6 pensw
przdzy
Z tych 6 pensw 4 pensy wypadaj na pac robocz, a 2 -
na zysk. 2 tak si ma do 16 jak 1 do 8 = 121/%.
Wreszcie, gdyby kapita zmienny zachowa sw poprzedni
warto, tzn. gdyby na 1 robotnika wypada 1 f. szt., gdy
tymczasem warto kapitau staego tak by si zmienia, e
1 funt baweny * kosztowaby nie 1 szylinga, lecz 1 szyling
4 pensy, czyli 16 pensw, mielibymy wwczas:
K api ta K api ta Warto Stopa Stopa
zmienny dodat- wartoci zysku
kowa dodat.
Produkt
funta
przdzy
II I 84Vte 1515/i9
f. szt. = f. szt.
1263/to (1516/io
funta robot-
bawetny nika)
15ls/io
f. szt.
100/o 1515/t9/o 1263s/ia 1 szyling
funta 10 pen-
przdzy sw
||588| Zysk rwnaby si 3 pensom. W stosunku do 19 pen
sw stanowi to dokadnie 1515/i9%.
Porwnajmy teraz ze sob wszystkie 4 wypadki, poczyna
jc od I, w ktrym nie dokonaa si jeszcze zmiana wartoci.
* W r k o p i s i e : przdzy. - Re d .
24 - M arki , Engels - Dzi ea, i . 26
363
Rozdzia dwunasty
K api tal
stay
K api ta
zmienny
I 80 20 f. szt.
f. szt. - 20
= 1600 robotnikom
funtom
baweny
I I 75 25 f. szt.
i . szt. - 18*/*
1500 robotni ka
funtom
baweny
111 84Vi* 15/u
f. szt.
f. szt.
1263*/*-
15/
funta
robotni ka
baweny
I V 80 20 f. szt.
f. szt. 15
-= 1200 robotnikom
funtom
baweny
Warto
dodat
kowa
Stopa Stopa
wartoci zysku
dodat
kowe)
Produk/ Cena Zysk
funta
przdzy
20 100*/i 20*/* 1600
i . szt. funtw
przdzy
12V 50*/* 12Vi *A 1500
f. szt. fuotw
przdzy
15**/ 100*/* 15/is*/* 1263*/u
f. szt. funta
przdzy
10 50/ 10*/o 1200
f. szt. funtw
przdzy
1 szyling 3 pensy
6 pensw
1 szyling 2 pensy
6 pensw
1 szyling 3 pensy
10 pensw
1 szyling 2 pensy
10 pensw
Cena produktu zmienia si w wypadku I I I i IV, zmienia
si bowiem warto du capital constant. Natomiast change in
value du capital variable nie wywouje zmiany ceny, gdy
absolutna ilo of immediate labour pozostaje taka sama i tyl
ko inaczej dzieli si na necessary labour oraz surplus labour.
J ak jednak przedstawia si wypadek IV, w ktrym zmiaha
wartoci w takim samym stosunkowo stopniu oddziaaa na
kapital stay i zmienny i oba te kapitay powikszyy si
o jedn trzeci?
Gdyby powikszya si sama paca robocza (wypadek II ),
zysk zmniejszyby si z 20 do 12!/2%, czyli o 7V2%. Gdyby
powikszy si sam capital constant (wypadek I I I ), zysk
zmniejszyby si z 20 do 1515/i9, czyli o 44/i9%. Poniewa
w wypadku IV paca robocza i kapita stay powikszaj si *
w jednakowym stopniu, przeto zysk zmniejsza si z 20 do
* W rkopisie: spadaj. - Red.
364
Tablice renty rniczkowej oraz icb objanienie
10%, czyli o 10%. Ale dlaczego nie zmniejsza si o 7V2 +
44/i9%, czyli /38, co stanowi sum rnic z wypad
kw I I i I I I ? Naley uprzytomni sobie, co znacz owe 127/;
za ich spraw zysk (w wypadku IV) musiaby zmniejszy si
nie do 10, lecz do 8/8%. Mas zysku okrela amount of
surplus value, a t kwot - zakadajc, e stopa pracy dodat
kowej jest dana - okrela liczba robotnikw. W wypadku I
zatrudnia si 20 robotnikw i poowa ich czasu pracy jest
unpaid [nieopacona]. W wypadku I I tylko trzecia cz cz
nej pracy stanowi unpaid labour, a wic nastpuje spadek
stopy wartoci dodatkowej; prcz tego zatrudnia si mniej
0 I V4 robotnika, a zatem zmniejsza si rwnie liczba robot
nikw, czyli czna ilo pracy. W wypadku I I I mamy znw
tak sam stop wartoci dodatkowej jak w wypadku I, one
half of the working day unpaid [nieopacon poow dnia
pracy], ale wskutek podniesienia si wartoci kapitau staego
liczba robotnikw spada z 20 do 1515/i9, czyli o 44/i9. W wy
padku IV liczba robotnikw zmniejsza si o 5 (gdy take
1stopa wartoci dodatkowej tak ju znw nisko spada, jak
w wypadku II, mianowicie do 4/ of the working day), czyli
z 20 do 15. W porwnaniu z wypadkiem I liczba robotnikw
w wypadku IV jest mniejsza o 5, w porwnaniu z wypad
kiem I I - o 33A, a w porwnaniu z wypadkiem I I I - o 15/i9;
ale nie zmniejsza si ona w porwnaniu z wypadkiem I
o I V4 + 44/i9 czyli o 535/76. W przeciwnym razie liczba za
trudnionych robotnikw w wypadku IV rwnaaby si 1441/76.
Wynik jest nastpujcy: zmiany wartoci towarw, ktre
wchodz do capital constant albo variable - przy niezmienio
nym sposobie produkcji, czyli niezmienionym, materialnym
skadzie kapitau (tzn. przy niezmienionym stosunku midzy
zastosowan prac bezporedni i nagromadzon) - nie wy
wouj change in the organie composition of the capital, jeeli
oddziauj na kapita zmienny i stay w takim samym stosun
kowo stopniu jak w wypadku IV (w ktrym np. bawena dro
eje w takim samym stopniu jak pszenica, konsumowana przez
robotnikw). Stopa zysku spada tu (przy wzrastajcej warto
ci kapitau staego i zmiennego) po pierwsze dlatego, e z po
wodu podniesienia si pacy roboczej spada stopa wartoci
365
Rozdzia dwunasty
dodatkowej, a po wtre dlatego, e zmniejsza si liczba ro
botnikw.
J eeli zmiana wartoci odbija si jedynie na kapitale staym
lub jedynie na zmiennym, to dziaa jak change in the organie
composition kapitau i wywouje odpowiedni zmian we
wzajemnym stosunku wartoci czci skadowych kapitau, mi
mo e sposb produkcji si nie zmienia. J eeli zmiana war
toci oddziauje tylko na kapita zmienny, to wzrasta on w sto
sunku do kapitau staego ||589| i do cznego kapitau,
zmniejsza si jednak nie tylko stopa wartoci dodatkowej, lecz
i liczba zatrudnionych robotnikw. Tote stosuje si (wypa
dek II) mniej kapitau staego (ktrego warto si nie zmie
nia).
J eeli zmiana wartoci oddziauje tylko na kapita stay, to
kapita zmienny zmniejsza si w stosunku do kapitau staego
i cznego. Chocia stopa wartoci dodatkowej pozostaje bez
zmiany, to jednak amount tej wartoci zmniejsza si, zmniej
sza si bowiem liczba zatrudnionych robotnikw (wypa
dek III).
Wreszcie mogoby si zdarzy, e zmiana wartoci oddzia
uje na oba kapitay, zarwno na capital constant, jak i na
variable, lecz w niejednakowym stopniu. Taki wypadek mona
tylko sprowadzi do powyszych wypadkw. Przypumy, e
np. zmiana wartoci tak oddziauje na kapita stay i zmien
ny, e warto pierwszego z nich podnosi si o 10%, a dru
giego - o 5%. W takim wypadku, poniewa kady z nich
podnosi si o 5%, jeden o 5 + 5, drugi - o 5, mielibymy
do czynienia z case IV. Gdyby jednak kapita stay zmieni
si ponadto o 5%, mielibymy wypadek III.
Zakadalimy wyej, e nastpuje tylko wzrost wartoci. J ej
obnienie si pocignoby za sob odwrotny skutek. Prze
chodzc np. od wypadku IV do I, naleaoby rozpatrzy wy
padek, w ktrym obnienie si wartoci dziaa na obie czci
skadowe w takim samym stosunkowo stopniu. Aby uprzy
tomni sobie, jaki wpyw wywiera obnienie si wartoci tyl
ko jednej czci skadowej, naleaoby odpowiednio zmody
fikowa wypadki II i III. 1589
366
Tablice renty rniczkowej oraz ich objanienie
*
II6001 Wywody powysze o wpywie of variation of value
upon the organic composition of capital [zmiany wartoci na
skad organiczny kapitau] uzupeni jeszcze nastpujc uwa
g: Gdy chodzi o kapitay ulokowane w rnych gaziach
produkcji, przy jednakowym ich skadzie materialnym, wysza
warto zastosowanych maszyn lub materiau moe wic wy
woa rnic w tym skadzie. Gdyby np. cotton, silk, linen
and wool [przemys baweniany, jedwabniczy, lniany i we
niany] miay jednakowy skad materialny kapitaw, to sama
tylko rnica wartoci materiaw, stosowanych iprzcz te prze
mysy, wywoaaby zmian w organicznym skadzie tych ka
pitaw. 1600||
[d) Zmi any t cz ncj r ent y
w z al e noc i od z mi any war t oc i r ynkowej ]
||589| Wracamy do tablicy A. Okazao si wic, e przy
puszczenie, w myl ktrego zysk wynoszcy 10% powsta
wskutek obniania si stopy zysku (gdy biorc za punkt wyj
cia kategori I II, stopa zysku miaa wyszy poziom, w ka
tegorii I I - niszy ni w kategorii I II, jednake wrci jeszcze
wyszy ni w kategorii I, w ktrej rwnaa si 10%), jest by
moe trafne, mianowicie wtedy, kiedy zmiany nastpoway
rzeczywicie po descending line, lecz przypuszczenie to wcale
nie jest nieuchronnym nastpstwem stopniowania rent, samego
faktu istnienia rent rniczkowych, przeciwnie, to stopniowa
nie rent przy ascending line zakada, i stopa zysku przez cay
czas si nie zmienia.
Tablica B. J ak ju wyjanilimy wyej, konkurencja kate
gorii I I I i IV zmusza tu kapitalist eksploatujcego katego
ri I I do wycofania poowy swego kapitau. Przeciwnie, przy
descending line wygldaoby to tak, e wymagana jest tylko
dodatkowa poda 32V2 tony, hence [przeto] w kategorii II
naley ulokowa jedynie kapita w wysokoci 50 f. szt.
Najciekawsza w tej tablicy jest jednak nastpujca okolicz
367
Rozdzia dwunasty
no: przedtem ulokowano kapita w wysokoci 300 f. szt.,
teraz - ju tylko 250 f. szt., czyli mniej o jedn szst. Ilo
produktw pozostaa jednak bez zmiany - 200 ton. Wydaj
no pracy podniosa si tedy i warto jednostki towaru spa
da. Zmniejszya si te czna warto towarw z 400 f. szt.
do 3693/13 f. szt. W porwnaniu z tablic A warto rynkowa
tony spada z 2 f. szt. do 1 f. szt. 1612/i3 szylinga, gdy now
warto rynkow okrela warto indywidualna produktu ka
tegorii II, a nie, jak przedtem, wysza warto produktu ka
tegorii I. Mimo tych wszystkich okolicznoci - zmniejszenia
si ulokowanego kapitau, zmniejszenia si cznej wartoci
produktu przy nie zmieniajcej si iloci produktw, spadku
wartoci rynkowej, eksploatacji bardziej urodzajnych katego
rii - renta w tablicy B, w porwnaniu z tablic A, podniosa
si absolutnie o 243/i3 f. szt. (943 wobec 70). J eeli przyj
rzymy si, w jakim stopniu poszczeglne kategorie uczestnicz
w powikszeniu cznej renty, to przekonamy si, e w kate
gorii I I renta absolutna nie zmienia si, gdy chodzi o jej
stop, gdy 5 f. szt. w stosunku do 50 f. szt. rwna si 10%.
Ale suma renty absolutnej zmniejszya si o poow, z 10 do
5, gdy kapita ulokowany w kategorii I I zmniejszy si
o poow, e 100 do 50. Zamiast powikszenia cznej sumy
renty, kategria I I zmniejsza j o 5 f. szt. Nadto w kate
gorii II znika zupenie renta rniczkowa, gdy warto
rynkowa rwna si teraz wartoci indywidualnej produktu ka
tegorii II. Zmniejsza to po raz drugi czn sum renty
o 10 f. szt. Razem wic renta w kategorii II zmniejszya si
o 15 f. szt.
W kategorii I I I suma renty absolutnej nie zmienia si, lecz
wskutek spadku wartoci rynkowej spada te warto r
niczkowa produktu tej kategorii; hence the differential rent
[a zatem i renta rniczkowa]. Wynosia ona 30 f. szt. Teraz
wynosi zaledwie 186/i 3 f. szt., czyli zmniejszya si o l l 7/i 3
f. szt. A wic w kategoriach I I i I I I renta zmniejszya si ra
zem o 267/i3 f- szt. Naley tedy zda spraw z powikszenia
si cznej sumy renty nic o 243/i3 f. szt., jak si to na pierw
szy rzut oka wydaje, lecz o 5010/i3 f. szt. Ale nadto, jeeli
chodzi o tablic w porwnaniu z tablic A, odpada renta
368
Tablice renty rniczkowej oraz icb objanienie
absolutna w kategorii I A wraz z wycofaniem z produkcji sa
mej kategorii I. Stanowi to wic dalsze zmniejszenie cznej
sumy renty o 10 f. szt. W ten sposb naley summa summa
rum zda sprawc z kwoty 6010 f. szt. Ale tyle wanie wy
nosi czna suma renty w nowej kategorii IV B. A wic wzrost
cznej sumy renty w tablicy mona objani jedynie za
pomoc renty w kategorii IV B. Renta absolutna w katego
rii IV B, podobnie jak renta absolutna we wszystkich innych
kategoriach, rwna si 10 f. szt. Ale renta rniczkowa w wy
sokoci 5010/i3 f. szt. std si bierze, ||590| e warto r
niczkowa tony produktu kategorii IV rwna si 10470/48i szy
linga i t kwot naley mnoy przez 924/2, gdy taka jest
liczba ton produkowanych przez t kategori. Urodzajno ka
tegorii II i I I I nie ulega zmianie; najmniej urodzajna katego
ria zostaa zupenie usunita, a mimo to czna suma renty
wzrasta, gdy renta rniczkowa w samej tylko kategorii IV
jest wskutek jej stosunkowo wysokiej urodzajnoci wiksza, ni
bya czna renta rniczkowa w tablicy A. Renta rniczko
wa nie zaley od absolutnej urodzajnoci eksploatowanych
kategorii, od tego, e V2 kategorii II i kategorie I I I , IV [B s]
bardziej urodzajne ni kategorie I, II, I I I [ ]. Renta rnicz
kowa w V2 II, I I I , IV [B] jest wiksza, ni bya w katego
riach I, II, I I I [A], gdy najwiksza cz dostarczonego pro
duktu - 92V2 tony - pochodzi z kategorii, w ktrej warto
rniczkowa produktu jest wiksza, ni bya w ogle w kate
goriach I, II, I I I [ ]. J eeli dana jest warto rniczkowa
produktu jakiejkolwiek kategorii, to absolute amount jej renty
rniczkowej zaley oczywicie od iloci jej produktu. Ale sa
ma ta ilo jest ju uwzgldniona przy obliczaniu i okrelaniu
wartoci rniczkowej. Poniewa kategoria IV za pomoc ka
pitau w wysokoci 100 f. szt. wytwarza 92V2 tony, ni plus ni
inoins, przeto warto rniczkowa tony tej kategorii w tabli
cy B, w ktrej warto rynkowa tony rwna si 1 f. szt. 1612/13
szylinga, wynosi 10470/48i szylinga.
czna suma renty w tablicy A wynosi 70 f. szt. w stosunku
do kapitau w wysokoci 300 f. szt., czyli 231/%. Natomiast
w tablicy B, jeeli pomin 3/i 3, wynosi 94 w stosunku do 250,
czyli 373/s%.
369
Rozdzia dwunasty
Tablica C. Przypuszcza si tutaj, e gdy do eksploatacji
wczono ju kategori IV i warto rynkow okrela produkt
kategorii II, popyt nie pozostaje bez zmiany, jak w tablicy B,
lecz powiksza si wraz ze spadkiem ceny, wskutek czego caa
dostarczona przez kategori IV dodatkowa poda w wysoko
ci 92V2 tony zostaje wchonita przez rynek. Przy cenie
2 f. szt. za ton rynek wchonby tylko 200 ton; przy cenie
l n/i3 f. szt. za ton popyt wzrasta do 292/a tony. Popenili
bymy bd przypuszczajc, e przy cenie l u/i 3 f. szt. za ton
granice rynku musz koniecznie by takie same jak przy cenie
2 f. szt. za ton. Przeciwnie, rynek wraz ze spadkiem ceny
rozszerza si to a certain extent [do pewnego stopnia], nawet
gdy chodzi o tak powszechny rodek wyywienia, jakim jest
pszenica.
Ten oto jedyny punkt pragniemy przede wszystkim uwy
datni w tablicy C.
Tablica D. Przypuszcza si tutaj, e rynek tylko wtedy
wchania 292V2 tony, kiedy warto rynkowa spada do 1s/e f.
szt., co stanowi cen kosztu tony w kategorii I, ktra nie przy
nosi zatem renty, lecz tylko zwyky zysk w wysokoci 10/o.
J est to w wypadek, ktry Ricardo poczytuje za normalny
i nad ktrym naley przeto zastanowi si dokadniej.
Przypuszcza si tu de prime abord [od razu], jak w poprzed
nich tablicach, e zmiany nastpuj po ascending line; pniej
rozpatrzymy ten sam proces po descending line.
Gdyby kategorie I I , I I I i IV dostarczay tylko additional
supply w wysokoci 140 ton, czyli dodatkow poda, ktr
rynek wchania pacc 2 f. szt. za ton, to kategoria I nadal
okrelaaby warto rynkow.
Sprawa ma si jednak inaczej. Na rynku znajduje si nad
wyka w wysokoci 92V2 tony, wytworzona przez katego
ri IV. Gdyby ta ilo stanowia w ogle nadmierny produkt,
absolutnie przekraczajcy potrzeby rynku, kategoria I zosta
aby zupenie wyparta z rynku, a kategoria I I musiaaby
withdraw poow swego kapitau, jak to widzimy w tabli
cy B. Wtedy warto rynkow okrelaaby kategoria II, jak
w tablicy B. J ednake przypuszcza si, e przy dalszym spad
ku wartoci rynkowej rynek zdoa wchon owe 92*/ tony.
370
Tablice renty rniczkowej oraz ich objanienie
J ak wic proces ten bdzie si odbywa? Kategorie IV, III
i V2 H panuj absolutnie na rynku. Znaczy to, e gdyby ry
nck mg absolutnie wchon nie wicej ni 200 ton, po
wysze kategorie wyparyby z rynku kategori I.
Ale wemy z pocztku stan faktyczny. Na rynku znajduj
si 292V2 tony, gdy przedtem znajdowao si na nim tylko
200 ton. Kategoria II sprzedawaaby swj produkt wedug
jego wartoci indywidualnej, po 1 f. szt., aby zdoby
miejsce na rynku i wyprze z niego produkt kategorii I, kt
rego warto indywidualna rwna si 2 f. szt. Poniewa jednak
i przy tej wartoci rynkowej nie ma miejsca dla owych 292lh
tony, kategorie IV i I I I dopty wywieraj nacisk na katego
ri I I , dopki cena rynkowa nie spadnie do l 5/r>f. s, pr z y
ktrej to cenie kategorie IV, I II , II i I znajduj ju dla swego
produktu nabywcw na rynku i ten po tej ||5911 cenie ryn
kowej wchania cay produkt. Wskutek tej obniki ceny po
da zrwnaa si z popytem. Z chwil kiedy additional supply
przekracza granice pojemnoci rynku - w obrbie dawnej
wartoci rynkowej - kada z kategorii stara si, rzecz prosta,
wcisn na rynek cay swj produkt, wypierajc z niego pro
dukt innych kategorii. Moe to nastpi tylko przez obnienie
ceny, a mianowicie przez obnienie ceny a do poziomu, przy
ktrym wszyscy znajduj nabywcw. J eeli ta obnika ceny
jest tak znaczna, e kategorie I, II itd. musz sprzedawa
poniej kosztw produkcji I*1!, to musz one oczywicie with
draw z produkcji swj kapita. J eeli si jednak okae, i
doprowadzenie produktu do ceny odpowiadajcej sytuacji na
rynku nie wymaga tak znacznej obniki, to przy tej nowej
wartoci rynkowej czny kapita moe pracowa nadal w tej
sferze produkcji.
Ale nadto jest rzecz oczywist, e w tych warunkach nie
grunty najgorszych kategorii I i I I okrelaj warto rynko
w, lecz grunty najlepszych kategorii I I I i IV, a wic te i ren
ta uzyskiwana na najlepszych rodzajach gruntw okrela ren
t otrzymywan z gorszych gruntw, jak to trafnie dla danego
przypadku zrozumia StorchJ t8l
Kategoria IV sprzedaje po cenie, po ktrej moe wcisn
rynkowi cay swj produkt, przezwyciajc wszelki opr in
371
Rozdzia dwunasty
nych kategorii. Cena ta wynosi 15/ f. szt. Gdyby kategoria
IV sprzedawaa po wyszej cenie, chonno rynku zmniej
szyaby si i proces wzajemnego wypierania rozpoczby si
na nowo.
Kategoria I okrela warto rynkow jedynie przy zaoe
niu, e additional supply ze strony kategorii I I i in. jest tylko
dodatkow poda, ktr rynek wchania w granicach war
toci rynkowej produktu kategorii I. J eeli dodatkowa po
da jest wiksza, to kategoria I odgrywa zupenie biern rol
i wskutek miejsca, ktre zajmuje na rynku, wywouje tylko
odpowiedni reakcj ze strony kategorii I I , I I I , IV a do
chwili, kiedy cena spadnie tak nisko, e rynek stanie si dosta
tecznie pojemny, aby wchon cay produkt. Okazuje si te
raz, e przy tej wartoci rynkowej okrelanej in fact przez ka
tegori IV sama ta kategoria prcz renty absolutnej paci
jeszcze rent rniczkow w wysokoci 497/i2 f. szt., kate
goria I I I prcz renty absolutnej - rent rniczkow w wy
sokoci 171/ f. szt., natomiast kategoria II wcale nic paci
renty rniczkowej, a renty absolutnej tylko cz, 91/
f. szt. zamiast 10 f. szt., a wic nieca wysoko renty absolut
nej. Dlaczego? Wprawdzie nowa warto rynkowa w wyso
koci l 5/e f. szt. jest wysza od ceny kosztu produktu kate
gorii II, jest jednak nisza od jego wartoci indywidualnej.
Gdyby rwnaa si jego wartoci indywidualnej, to katego
ria I I paciaby rent absolutn w wysokoci 10 f. szt., rwna
jc si rnicy midzy wartoci indywidualn a cen kosztu.
Poniewa jednak nowa warto rynkowa jest nisza od jego
wartoci indywidualnej - faktyczna renta, ktr produkt ten
paci, rwna si rnicy midzy wartoci rynkow a cen
kosztu, rnica ta jest wszake mniejsza od rnicy midzy
wartoci indywidualn tego produktu a jego cen kosztu -
przeto kategoria I I paci tylko cz swojej renty absolutnej,
mianowicie 9Vo f. szt. zamiast 10 f. szt.
{Faktyczna renta rwna si rnicy midzy wartoci ryn
kow a cen kosztu.}
Renta absolutna rwna si rnicy midzy wartoci indy
widualn a cen kosztu.
372
Tablice renty rniczkowej oraz ich objanienie
Renta rniczkowa rwna si rnicy midzy wartoci ryn
kow a wartoci indywidualn.
Faktyczna renta, czyli czna renta, rwna si rencie absolut
nej plus renta rniczkowa, alias rwna si nadwyce wartoci
indywidualnej ponad cen kosztu plus nadwyka wartoci ryn
kowej ponad warto indywidualn, czyli rwna si rnicy
midzy wartoci rynkow a cen kosztu.
J eeli wic warto rynkowa rwna si wartoci indywidual
nej, to renta rniczkowa rwna si zeru, a czna renta rwna
si rnicy midzy wartoci indywidualn a cen kosztu.
J eeli warto rynkowa jest wiksza od wartoci indywidual
nej, to renta rniczkowa rwna si nadwyce wartoci ryn
kowej ponad warto indywidualn, czna renta za rwna
si tej rencie rniczkowej plus renta absolutna.
J eeli warto rynkowa jest mniejsza od wartoci indywi
dualnej, lecz wiksza od ceny kosztu, to renta rniczkowa
stanowi wielko ujemn, czna renta wic rwna si rencie
absolutnej plus ta ujemna renta rniczkowa, czyli minus nad
wyka wartoci indywidualnej ponad warto rynkow.
J eeli warto rynkowa rwna si cenie kosztu, to renta
w ogle rwna si zeru.
Aby ca t spraw uj w rwnaniach, oznaczmy rent
absolutn literami RA, rent rniczkow - RR, czn ren
t - R, warto rynkow - WR, warto indywidualn -
WI i cen kosztu - CK. Otrzymamy wtedy nastpujce rwna
nia:
||5921 1. RA = WI CK = +
2. RR = WR WI = x
3. R = RA + RR = WR WI + WI
CK = + x ==WR CK.
If WR > ni WI, to WR WI = + x. Hence RR jest
wielkoci dodatni, a R = -)- x.
Wtedy WR CK = + x. Albo WR x = CK,
albo WR = + x + CK.
If WR < ni WI, to WR WI = x. Hence RR jest
wielkoci ujemn, a R = x.
A wtedy WR CK = x. Albo WR + x = WI.
Albo WR + x = CK. Albo WR == x + CK.
373
Rozdzia dwunasty
I f WR = WI, to RR = 0, x = 0, poniewa WR WI
= 0. Hence R = RA + RR = RA + 0 = WR WI -f
-(- WI _ CK = 0 + WI CK = WI _ CK = WR
CK = +y.
If WR = CK, to R albo WR CK = 0.
W warunkach, ktrych istnienie zaoylimy, kategoria I nic
paci renty. Dlaczego nie paci? Dlatego, e renta absolutna
rwna si rnicy midzy wartoci indywidualn a cen
kosztu. Renta rniczkowa za rwna si rnicy midzy war
toci rynkow a wartoci indywidualn. Ot warto ryn
kowa rwna si tu cenie kosztu w kategorii I. Warto indy
widualna w kategorii I rwna si 2 f. szt. za ton, warto
rynkowa za rwna si l 5/e f. szt. Renta rniczkowa w ka
tegorii I rwna si wic 15/ f. szt. 2 f. szt., czyli rwna si
- Ve f. szt. Natomiast renta absolutna w kategorii I rwna si
2 f. szt. l 5/e f- szt., czyli rwna si rnicy midzy war
toci indywidualn produktu a jego cen kosztu, co wyno
si + Ve f. szt. Poniewa wic rzeczywista renta w katego
rii I rwna si rencie absolutnej ((/ f. szt.) i rencie rnicz
kowej (Ve f. szt.), przeto rwna si -f- Ve f. szt. Vg f-
szt. = 0. Kategoria I nie przynosi tedy ani renty rniczko
wej, ani renty absolutnej, lecz tylko cen kosztu. Warto jej
produktu rwna si 2 f. szt.; sprzedaje si go za l 5/e f. szt.,
czyli Vi2 poniej jego wartoci, 81/% poniej jego war
toci. Kategoria I nie moe sprzedawa droej, gdy nie ona
okrela rynek, lecz wbrew niej kategoria IV, III, II. Katego
ria I winna tylko dostarcza an additional supply po cenie
l 5/e f. szt
w fact, e kategoria I nie paci renty, tym si tumaczy,
i warto rynkowa rwna si cenie kosztu jej produktu.
Ale fakt ten jest nastpstwem:
Po pierwsze, wzgldnej nie urodzajnoci kategorii /. Kate
goria ta winna dostarczy 60 additional tons po l 5/ f. szt.
Przypumy', e zamiast 60 ton przy kapitale w wysokoci
100 f. szt. dostarcza ona przy takim samym kapitale 64 tony,
czyli o 1 ton mniej ni kategoria II. Wystarczyoby tedy ulo
kowa w kategorii I kapita wynoszcy tylko 933A f. szt., aby
dostarczya ona 60 ton. Warto indywidualna 1 tony pro
374
Tablice renty rniczkowej oraz icb objanienie
duktu kategorii I rwnaaby si wtedy l 7/e f. szt., czyli 1 f. szt.
17V2 szylinga, jej cena kosztu za - 1 . szt. 143/e szylinga.
A poniewa warto rynkowa rwna si l 5/e f. szt. = 1 f. szt.
162/ szylinga, przeto rnica midzy cen kosztu a wartoci
rynkow wynosi 27/4 szylinga. Stanowioby to na 60 ton
||5931 rent w wysokoci 6 f. szt. 17Va szylinga.
Gdyby tedy wszystkie warunki pozostay bez zmiany, a ka
tegoria I byaby V 15 (jako e 00/i5 = 4) bardziej urodzajna,
paciaby ona jeszcze cz renty absolutnej, warto rynkowa
bowiem rniaby si od ceny kosztu jej produktu, chocia
rnica ta byaby mniejsza od rnicy midzy jego wartoci
indywidualn a jego cen kosztu. Zatem w danym wypadku
najgorszy grunt przynosiby jeszcze rent, gdyby urodzajno
jego bya wiksza od obecnej. Gdyby kategoria I bya absolut
nie urodzajniejsza, ni jest obecnie, to kategorie II, III, IV
byyby w porwnaniu z kategori I stosunkowo mniej urodzaj
ne. Rnica midzy wartoci produktu kategorii I a war
tociami indywidualnymi produktw tych trzech kategorii by
aby mniejsza. Tote fakt, e kategoria I nie przynosi renty,
ma w takim samym stopniu za przyczyn to, e ona sama
nie jest absolutnie urodzajniejsza, jak i to, e kategorie II, I I I,
IV nie s stosunkowo mniej urodzajne.
Ale po drugie: Przypumy, e urodzajno kategorii I jest
dana, 60 ton przy kapitale w wysokoci 100 f. szt. Gdyby ka
tegorie II, II I, IV, a zwaszcza kategoria IV, ktra ukazaa
si na rynku w charakterze nowego konkurenta, byy nie tyl
ko wzgldnie, w stosunku do kategorii I, lecz absolutnie mniej
urodzajne, to kategoria I mogaby przynosi rent, mimo e ta
renta stanowiaby tylko cz renty absolutnej. J eeli bowiem
rynek wchania 292*/ tony po l 5/e f. szt., to wchonby
mniejsz liczb ton, np. 280 ton wedug wyszej wartoci ryn
kowej ni l 5/e f. szt. Ale wszelka warto rynkowa, ktra jest
wysza ni l 5/e f. szt., czyli jest wysza od kosztw produkcji
w kategorii I, przynosi kategorii I rent rwnajc si war
toci rynkowej minus cena kosztu w tej kategorii.
Mona zatem rwnie powiedzie, e z powodu absolutnej
urodzajnoci kategorii IV kategoria I nie przynosi renty, gdy
przynosia rent, dopki konkurentami na rynku byy tylko
375
Rozdzia dwunasty
kategorie II i III , i przynosiiaby 14 nadal - w mniejszej co
prawda wysokoci - mimo ukazania si na rynku kategorii
IV, mimo additional supply, gdyby kategoria IV za pomoc
wyoonego kapitau w kwocie 100 f. szt. produkowaa 80 za
miast 92V2 tony.
Po trzecie-. Zaoylimy, e gdy wykada si kapita w wy
sokoci 100 f. szt., renta absolutna rwna si 10 f. szt., czyli
10% od kapitau, czyli V11ceny kosztu, e tedy 100 f. szt. ka
pitau ulokowanego w rolnictwie daje produkt o wartoci
120 f. szt., przy czym zysk wynosi 10 f. szt.
Nie naley jednak sdzi, e jeeli mwimy: w rolnictwie
wyoono kapita w wysokoci 100 f. szt. i jeeli jeden dzie
pracy rwna si 1 f. szt, to wyoono 100 dni pracy. W ogle,
jeeli kapita w wysokoci 100 f. szt. rwna si 100 dniom
pracy, to wytworzona za pomoc tego kapitau nowa warto
nie rwna si nigdy 100 dniom pracy, bez wzgldu na to,
w jakiej gazi produkcji ulokowano ten kapita. J eeli przy
pucimy, e 1 f. szt. zota rwna si jednemu dwunastogodzin-
nemu dniu pracy i e jest to normalny dzie pracy, to po
pierwsze powstaje pytanie, wedug jakiej stopy wyzyskuje si
tu prac, to. znaczy, ile godzin z liczby owych 12 robotnik
pracuje dla siebie, dla odtworzenia (jako ekwiwalentu) swej
pacy, a ile godzin pracuje gratis dla kapitalisty? Ile wic
trwa w czas pracy, ktry kapitalista sprzedaje, nie zapa
ciwszy za niego, ktry zatem stanowi rdo wartoci dodatko
wej, powikszenia kapitau? J eeli stopa wyzysku pracy wy
nosi 50%, to robotnik pracuje 8 godzin dla siebie, a 4 - gratis
dla kapitalisty. Produkt rwna si 12 godzinom, rwna si
1 f. szt. (gdy w myl naszego zaoenia 1 f. szt. zota zawie
ra 12 godzin czasu pracy). Z liczby tych 12 godzin, ktre
rwnaj si 1 f. szt., 8 godzin zastpuje kapitalicie pac ro
bocz, a 4 godziny stanowi jego warto dodatkow. A wic
na pac robocz wynoszc 131/3 szylinga wypada warto
dodatkowa w wysokoci 62/ szylinga, albo na wyoony ka
pita wynoszcy 1 f. szt. wypada warto dodatkowa w wy
sokoci 10 szylingw, a zatem na kapita w wysokoci 100 f.
szt. - 50 f. szt. W takim wypadku warto towaru wyprodu
kowanego za pomoc kapitau w wysokoci 100 f. szt. rwna
37 6
Tablice renty rniczkowej oraz ich objanienie
aby si 150 f. szt. Zysk kapitalisty polega w ogle na sprze
day zawartej w produkcie pracy nieopaconej. Ze sprzeday
tego, za co nic nie zapacono, pochodzi normalny zysk.
||594| Natomiast drugie pytanie brzmi, jak nastpuje: jaki
skad organiczny ma kapita? T cz wartoci kapitau, kt
ra skada si z maszyn itd. oraz z materiau surowego, repro
dukuje si po prostu w produkcie, zjawia si ona ponownie,
nie ulega zmianie. Za t cz skadow kapitau kapitalista
musi paci wedug jej wartoci. Wchodzi ona przeto do pro
duktu jako dana, z gry przewidziana warto. J edynie prac,
ktr stosuje sam kapitalista, opaca on zaledwie w czci,
mimo e wchodzi ona w caoci do produktu i mimo e ka
pitalista w caoci j nabywa. J eeli wic zaoymy, e obo
wizuje wyej wymieniona stopa wyzysku pracy, to wielko
wartoci dodatkowej osiganej przez kapitay takiej samej
wielkoci bdzie zaleaa od ich skadu organicznego. J eeli
kapita a rwna si 80c + 20v, to warto produktu rwna
si 110, zysk za wynosi 10 (chocia w produkcie tkwi praca
nieopacona w wysokoci 50%). J eeli kapita b skada si
z 40c + 60v, to warto produktu rwna si 130, zysk za
wynosi 30, chocia w produkcie tkwi znw tylko praca nieopa
cona w wysokoci 50%. J eeli kapita skada si z 60c +
+ 40v, to warto produktu rwna si 120, zysk za wynosi
20%, chocia w produkcie znw tkwi praca nieopacona w wy
sokoci 50%. Zatem te trzy kapitay, rwnajce si 300, przy
nosz razem zysk w wysokoci 10 + 30 + 20 = 60. Na 100
daje to przecitnie 20%. I ten przecitny zysk przynosi kady
z tych kapitaw, jeeli wytworzony przez siebie towar sprze
daje za 120 f. szt. Kapita a, skadajcy si z 80c + 20v,
sprzedaje swj produkt z nadwyk 10 f. szt. ponad jego
warto, kapita b, skadajcy si z 40c + 60v, sprzedaje
swj towar o 10 f. szt. poniej jego wartoci, a kapita c, ska
dajcy si z 60c + 40v, sprzedaje swj produkt wedug jego
wartoci. Summa summarum towary sprzedaje si tu wedug
ich wartoci: 120 + 120 + 120 = 360 f. szt., rzeczywicie
bowiem warto a -j- b + rwna si 110 + 130 120 =
= 360 f. szt. Ale ceny produktw poszczeglnych kapitaw
po czci przekraczaj, po czci nie dosigaj, a po czci
377
Rozdziel dwunasty
rwnaj si wartoci tych produktw i w kocu kady z tych
kapitaw przynosi zysk w wysokoci 20%. Zmienione w ten
sposb wartoci towarw stanowi ich ceny kosztu i konku
rencja sprawia, e staj si one wci orodkami, ku ktrym
ci ceny rynkowe.
Gdy chodzi o 100 f. szt., ktre ulokowane s w rolnictwie,
zakadamy, e skadaj si z 60c -j- 40v (co zreszt moe by
zbyt jeszcze nisk proporcj dla v), a wtedy warto produktu
rwna si 120. Ale taka warto rwnaaby si cenie kosztu
produktw przemysu. Tote przypumy w tym wypadku, e
przecitna cena produktu wytworzonego przez kapita w wy
sokoci 100 rwna si 110 . szt. Powiemy teraz, e jeeli pro
dukt rolny sprzedaje si wedug jego wartoci, to jego warto
przekracza o 10 f. szt. jego cen kosztu. Przynosi on wtedy
rent wynoszc 10% i w warunkach produkcji kapitalistycz
nej uznajemy za normalne zjawisko, e wskutek istnienia
wasnoci ziemi produkt rolny, w odrnieniu od innych pro
duktw, sprzedaje si nie w jego cenie kosztu, lecz wedug
jego wartoci. czny kapita bdzie si skada z 80c + 20v,
jeeli przecitny zysk rwna si 10% Zakadamy, e kapita
rolny skada si z 60c + 40v, czyli e skad jego jest taki,
i na pac robocz - immediate labour - wykada si wicej,
ni przeznacza si na ten cel w cznej sumie kapitau, wyo
onego w innych gaziach produkcji. wiadczy to o stosun
kowo niszym rozwoju wydajnoci pracy w tej gazi pro
dukcji. Wprawdzie w niektrych dziaach rolnictwa, np. w
gospodarce hodowlanej, kapita moe skada si z 90c + 10v,
czyli v moe tu by w stosunku do mniejsze ni w cznym
kapitale przemysowym. J ednake nie ten dzia rolnictwa
okrela rent, lecz rolnicwo we waciwym znaczeniu tego so
wa, a mianowicie ta jego cz, ktra wytwarza gwny ro
dek wyywienia, jak pszenic itp. Rent w innych dziaach
rolnictwa okrela nie skad kapitau, ||5951 ktry ulokowane
w samych tych dziaach, lecz skad kapitau, ktry stosuje si
do produkcji gwnego rodka wyywienia. Sam fakt istnie
nia produkcji kapitalistycznej zakada, e najwaniejszym ele
mentem rodkw utrzymania jest poywienie pochodzenia
rolinnego, a nie zwierzcego. Wzajemny stosunek rent istnic-
378
Tablice renty rniczkowej oraz icb objanienie
jcych w poszczeglnych dziaach rolnictwa is a secondary
question [jest spraw drugorzdn], ktra nas tu nie obchodzi,
nie bdziemy wic jej rozpatrywa.
Aby zatem renta absolutna rwnaa si 10%, zakada si,
e oglny przecitny skad of not agricultural capital [kapitau
nierolnego] rwna si 80c -|- 20v, a skad of agricultural capi
tal [kapitau rolnego] rwna si 60c + 40v.
Powstaje teraz pytanie, czy inny skad kapitau rolnego, np.
50c + 50v albo 70c + 30v, wywarby wpyw na przewidzia
ny w tablicy D wypadek, w ktrym kategoria I nie przynosi
renty. W pierwszym wypadku warto produktu rwnaaby
si 125 f. szt., w drugim - 115 f. szt. W pierwszym wypadku
rnica wynikajca z the different composition from the not
agricultural capital [odmiennego skadu kapitau rolnego od
kapitau nierolnego] wynosiaby 15 f. szt., w drugim - 5 f. szt.
Oznacza to, e rnica midzy wartoci produktu rolnego
a jego cen kosztu jest w jednym wypadku o 50% wysza,
ni przypuszczalimy, a w drugim - 50% nisza.
Gdybymy mieli do czynienia z pierwszym wypadkiem, czyli
gdyby warto produktu wytworzonego przez kapita w wy
sokoci 100 f. szt. rwnaa si 125 f. szt., to w tablicy A war
to tony kategorii I rwnaaby si 2Vi2 f. szt. I stanowioby
to warto rynkow dla A, gdy warto rynkow okrela
tu kategoria I. Natomiast cena kosztu w kategorii I A wyno
siaby nadal 15/ f. szt. Poniewa wic w myl zaoenia
292Va tony [w tablicy D] mona sprzeda tylko po l 5/e f. szt.,
to rozpatrywana zmiana organicznego skadu kapitau rolnego
pozostaaby bez wpywu na fakt, e kategoria I D nie przy
nosi renty; nic by te nie zmienio si pod tym wzgldem
i wtedy, kiedy by agricultural capital skada si z 70c + 30v,
czyli gdyby rnica midzy wartoci of agricultural produce
a jego cen kosztu wynosia zaledwie 5 f. szt., tj. tylko poo
w tego, co przypuszczalimy. J eeli tedy przypuszcza si, e
cena kosztu nie ulega zmianie, a wic e nie ulega zmianie
przecitny skad organiczny of not agricultural capital, rwna
jcy si 80c 4- 20v, to w danym case [D] byoby obojtne,
czy skad organiczny kapitau rolnego jest wyszy lub niszy,
25 - Marks, Engels - Dai ca, t. 26
379
Rozdzia dwunasty
chocia rnica taka miaaby znaczenie dla tablicy A i absolut
na renta zmieniaby si o 50%.
Przypumy jednak teraz, e rzecz ma si na odwrt: agri
cultural capital skada si nadal z 6Qc -+- 40v, a zmienia si
skad of not agricultural capital. Zamiast 80c -1- 20v rwna
si on albo 70c -f 30v, albo te 90c + 10v. W pierwszym
z ostatnich dwch wypadkw przecitny zysk wynosiby 15,
czyli byby o 50% wyszy ni w supposed case [przewidzia
nym przez nas wypadku]. W drugim wypadku, wynosiby
5 f. szt., czyli byby o 50% niszy. W pierwszym wypadku
renta absolutna rwnaaby si 5 f. szt. Znw nie stanowioby
to rnicy dla case I D. W drugim wypadku renta absolutna
wynosiaby 15 f. szt. Ale i to nie stanowioby rnicy dla
case I D. Dla tego wypadku s to wszystko rzeczy obojtne,
mimo e maj doniose znaczenie, gdy chodzi o tablice A, B,
i E, czyli gdy chodzi o absolutne okrelanie renty absolutnej
i rniczkowej za kadym razem, kiedy nowa kategoria - bez
wzgldu na to, czy line is ascending or descending - zaspo
kaja jedynie the necessary additional demand wedug dawnej
wartoci rynkowej.
A teraz powstaje nastpujca kwestia:
Czy w case D jest w praktyce moliwy? A przede wszyst
kim, czy jest to, jak przypuszcza Ricardo, normalny wypadek?
Moe to by normalny case tylko pod dwoma warunkami:
Albo wtedy, kiedy skad of agricultural capital rwna si
80c + 20v, czyli rwna si przecitnemu skadowi of not
agricultural capital, wobec czego warto of agricultural pro
duce rwnaaby si cenie kosztu of not agricultural produce.
Na razie jest to z punktu widzenia statystyki bdne. Przy
puszczenie, e wydajno pracy w rolnictwie jest stosunkowo
nisza, bardziej odpowiada rzeczywistoci ni przypuszczenie
Ricarda, e w rolnictwie nastpuje progresywny absolutny spa
dek produkcyjnoci.
||596| W rozdziale I, O wartoci, Ricardo przypuszcza,
e w kopalniach zota i srebra kapitay maj przecitny skad
(chocia mwi #on tu tylko o capital fixe i capital circulant
[kapitale trwaym i kapitale obrotowym]; dokonamy jednak
odpowiedniej korekty). J eeli si tak przypuszcza, to
380
Tablice renty rniczkowej oraz ich objanienie
wspomniane wyej kopalnie mogyby przynosi stale tylko
rent rniczkow, nie przynoszc nigdy renty absolutnej. Sa
mo to przypuszczenie opiera si z kolei na innym przypuszcze
niu, w myl ktrego dodatkowa poda, dostarczana przez
bardziej wydajne kopalnie, jest zawsze wiksza od dodatkowej
poday, ktrej wymaga si przy istnieniu dawnej wartoci ryn
kowej. Absolutnie jednak niezrozumiale jest, dlaczego rwnie
dobrze nie moe si zdarzy co wrcz przeciwnego. J u sam
fakt istnienia renty rniczkowej dowodzi, e moliwa jest
dodatkowa poda bez zmiany danej wartoci rynkowej *, al
bowiem kategoria IV bd I II, bd I I nie przynosiyby rent
rniczkowych, gdyby nie sprzedaway swych produktw
wedug wartoci rynkowej produktu kategorii I, bez wzgldu
na to, jak zostaje ona okrelona, a wic wedug wartoci ryn
kowej okrelonej niezalenie od absolutnej wielkoci poday
tych kategorii.
Albo te case D musiaby zawsze by normalny, gdyby
stosunki, ktrych istnienie przypuszcza si w tym wypadku,
byy zawsze normalne; tzn. gdyby wskutek konkurencji kate
gorii IV, I I I i II, a zwaszcza kategorii IV, kategoria I mu
siaa sprzedawa zawsze swj produkt we wasnej cenie kosztu,
o ca sum renty absolutnej poniej jego wartoci. Sam fakt
istnienia renty rniczkowej w kategoriach IV, I II, I I dowo
dzi, e kategorie te sprzedaj swe produkty wedug wartoci
rynkowej, ktra jest wysza ni ich warto indywidualna.
J eeli Ricardo przypuszcza, e nie moe si to zdarzy z ka
tegori I, to jedyn przyczyn tego jest jego przesanka, e
renta absolutna nie moe istnie, co z kolei jest nastpstwem
jego przesanki o tosamoci wartoci i ceny kosztu.
Wemy wypadek C, w ktrym owe 292V2 tony znajduj
sobie zbyt wedug wartoci rynkowej wynoszcej 1 f. szt.
1612/ia szylinga. I za przykadem Ricarda obierzmy kategori
IV za punkt wyjcia. Dopki rynkowi potrzeba tylko 92Va to
ny, kategoria IV sprzedaje ton po 1 f. szt. 535/7 szylinga,
czyli towar wytworzony za pomoc kapitau w wysokoci
100 f. szt. sprzedaje wedug wartoci tego towaru wynosz
* W rkopisie: ceny rynkowej. - Red.
381
Rozdzia dwunasty
cej 120 f. szt., co przynosi rent absolutn w sumie 10 f. szt.
Dlaczego kategoria IV ma sprzedawa swj towar poniej
jego wartoci, w jego cenie kosztu? Dopki jedynie katego
ria IV jest na rynku, kategorie I II, I I i I nie mog stanowi
dla niej konkurencji. Sama cena kosztu w kategorii I I I przekra
cza warto, ktra przynosi kategorii IV rent w wysokoci
10 f. szt., a w jeszcze wikszym stopniu przekracza t warto
cena kosztu w kategorii II i I. Tote kategoria I I I i inne nie
mogyby stanowi konkurencji, gdyby nawet sprzedaway swe
tony tylko wedug ich ceny kosztu.
Przypumy, e istnieje tylko jedna kategoria - najlepsza
lub najgorsza kategoria gruntw, IV bd I, bd I II, bd
te II, nie ma to dla teorii adnego znaczenia; przypumy
nastpnie, e kategoria ta istnieje w postaci elementarnej, tj.
wzgldnie elementarnej w stosunku do tej iloci kapitau i pra
cy, ktra jest w ogle do dyspozycji i ktr odpowiednia ga
produkcji moe wchon; kategoria ta nie zakrela tedy
adnych granic i stanowi wzgldnie nielimitowane pole
dziaania dla istniejcego kontyngentu pracy i kapitau; przy
pumy przeto, e renta rniczkowa nie istnieje, nie uprawia
si bowiem gruntw o rnej natural fertility [urodzajnoci
naturalnej], wobec czego renta rniczkowa nie istnieje (albo
istnieje jedynie w znikomej wielkoci); zamy jeszcze, e
nie istnieje wasno ziemi, a wtedy stanie si oczywiste, e nie
istnieje renta absolutna, a wic e nie istnieje w ogle jaka
kolwiek renta (zaoylimy bowiem, e nie ma renty rnicz
kowej). J est to tautologia. Albowiem istnienie absolutnej renty
gruntowej nie tylko zakada z gry, e istnieje wasno ziemi,
lecz jest z gry przewidzian wasnoci ziemi, czyli wasnoci
ziemi uwarunkowan i zmodyfikowan przez dziaanie pro
dukcji kapitalistycznej. Tautologia ta wcale nie rozwizuje
zagadnienia, gdy powstawanie absolutnej renty gruntowej
objaniamy wanie za pomoc oporu, ktry wasno ziemi
stawia w rolnictwie kapitalistycznemu procesowi wyrwnywa
nia wartoci do przecitnych cen. J eeli uchylimy to dziaanie
wasnoci ziemi - w opr, specyficzny opr, ktry w tym
field of action napotyka konkurencja kapitaw - to uchyli
my, rzecz prosta, sam przesank istnienia renty gruntowej.
382
Tablice renty rniczkowej oraz ich objanienie
J est to zreszt przypuszczenie, ktre samo sobie przeczy:
z jednej strony rozwinita produkcja kapitalistyczna (jak j
pan Wakefield w swej teorii kolonizacji |02] bardzo trafnie
ujmuje), a z drugiej - brak wasnoci ziemi. Skd by w takim
razie mogli si wzi robotnicy najemni?
Co zblionego do powyszej sytuacji widzimy w koloniach,
nawet wtedy, kiedy istnieje wasno ziemi w sensie prawnym,
jeli rzd bezpatnie rozdaje ziemi, jak to byo pierwotnie
przy kolonizowaniu nowych ziem wprost z Anglii, a nawet
wtedy, kiedy ||597| rzd faktycznie krzewi wasno ziemsk,
sprzedajc ziemi za znikom wprost cen, jak \y United Sta
tes 1 dollar or something of the sort per acre [Stanach Zjedno
czonych za 1 dolara lub co w tym rodzaju akr ziemi].
Naley rozrnia tu dwa rodzaje kolonii.
Po pierwsze: mam tu na myli kolonie we waciwym zna
czeniu tego wyrazu, jak np. Stany Zjednoczone, Australi itp.
Rzesze kolonistw trudnicych si rolnictwem, mimo e przy
wo z metropolii wiksze lub mniejsze kapitay, nie stano
wi tu klasy kapitalistw, a ich produkcja rwnie nie jest
produkcj kapitalistyczn. S to more or less sclfworking pea
sants [w wikszym lub mniejszym stopniu osobicie pracujcy
chopi], ktrym chodzi przede wszystkim o zapewnienie sobie
utrzymania, o wytwarzanie na wasne potrzeby means of sub
sistence [rodkw utrzymania]. Tote gwny ich produkt nie
staje si towarem i nie jest przeznaczony do trade [handlu].
Kolonici sprzedaj nadwyk swych produktw ponad wasn
konsumpcj, wymieniaj j na importowane towary przemyso
we itd. Druga, mniejsza cz kolonistw, ktra osiada na
wybrzeu morskim, nad spawnymi rzekami, stwarza miasta
handlowe. I tu take nie moe by wcale mowy o produkcji
kapitalistycznej. Nawet jeli produkcja kapitalistyczna kszta
tuje si tu stopniowo, wskutek czego dla self-working and
self-owning farmer [farmera, ktry sam uprawia ziemi i sam
jest jej wacicielem] sprzeda wasnych produktw i osigany
dziki temu zysk zaczyna odgrywa decydujc rol, to jednak
wci jeszcze, dopki kapita i praca znajduj ziemi w jej
pierwotnej obfitoci, a wic dopki istnieje w praktyce illimi-
ted field of action [nieograniczone pole dziaania], mamy do
383
Rozdzia dwunasty
czynienia z pierwsz form kolonizacji i dlatego produkcja
nigdy nie jest regulowana wedug potrzeb rynku - wedug
danej wartoci rynkowej. Wszystko, co kolonici pierwszego *
rodzaju produkuj ponad wasn bezporedni konsumpcj,
rzucaj oni na rynek i sprzedaj za kad cen, byle tylko
przynosia im wicej ni zwrot pacy roboczej. Kolonici tego
rodzaju s i pozostaj na dugi czas wspzawodnikami owych
farmerw, ktrzy w wikszym lub mniejszym stopniu pro
dukuj ju na mod kapitalistyczn, i w ten sposb utrzymuj
wci cen rynkow produktu rolnego na poziomie niszym
od jego wartoci. Tote farmer, ktry uprawia tam ziemi
najniszej jakoci, bdzie bardzo zadowolony, jeeli otrzyma
przecitny zysk i jeeli przy sprzeday swojej farmy uzyska
zwrot ulokowanego w niej kapitau, co w bardzo wielu wy
padkach si nie zdarza. Wspzawodnicz tu zatem ze sob
dwie istotne okolicznoci: po pierwsze, produkcja kapitali
styczna nie opanowaa jeszcze rolnictwa; po wtre, wasno
ziemi, cho istnieje w sensie prawnym, jest faktycznie zjawi
skiem sporadycznym, waciwie istnieje jedynie posiadanie
ziemi. Innymi sowy, chocia wasno ziemi istnieje w sensie
prawnym, nie jest ona jeszcze zdolna - wobec elementarnego
stosunku ziemi do pracy i kapitau - do stawiania oporu ka
pitaowi, do przeksztacania rolnictwa w field of action, kt
re - w odrnieniu od not agricultural industry [gazi pro
dukcji nierolniczego charakteru] - w sposb specyficzny opie
ra si lokowaniu kapitau.
W koloniach drugiego rodzaju - plantations - ktre staj
si od razu terenem spekulacji handlowych, produkujc na
rynek wiatowy, mamy do czynienia z produkcj kapitalistycz
n, aczkolwiek tylko formaln, gdy niewolnictwo Murzynw
wycza woln prac najemn, stanowic przecie podstaw
produkcji kapitalistycznej. Mamy tu jednak kapitalistw, kt
rzy gospodaruj w oparciu o prac niewolnikw-Murzynw.
Wprowadzany przez tych kapitalistw sposb produkcji nie
zrodzi si z niewolnictwa, lecz zostaje niewolnictwu zaszcze
piony. W tym wypadku kapitalista i waciciel ziemi s t sa
m osob. Okoliczno za, e ziemia wobec kapitau i pracy
* W rkopisie: drugiego. - Red.
384
Tablice renty rniczkowej oraz ich objanienie
wystpuje w postaci elementarnej, nie przeszkadza lokowaniu
kapitau, a przeto i konkurencji midzy kapitaami. Nie po
wstaje tu te klasa farmerw, ktra rni si od wacicieli
ziemskich. Dopki trwa taka sytuacja, nic nie stoi na prze
szkodzie regulowaniu wartoci rynkowej przez cen kosztu.
Wszystkie te przesanki nie maj nic wsplnego z przesan
kami, ktre s warunkiem istnienia absolutnej renty grunto
we), a wic z rozwinit produkcj kapitalistyczn z jednej
strony, a z drugiej strony z wasnoci ziemi, ktra nie tylko
istnieje w sensie prawnym, lecz rzeczywicie stawia kapitaowi
opr, broni field of action przed wtargniciem kapitau i do
puszcza go tam jedynie pod pewnymi warunkami.
W tych warunkach absolutna renta gruntowa bdzie istniaa
nawet wtedy, kiedy upraw obejmie si tylko kategori IV
albo I II, albo II, albo te I. Kapita moe zdoby sobie nowe
miejsce w jedynej istniejcej kategorii ziemi dopiero wtedy,
kiedy paci rent gruntow, czyli kiedy sprzedaje produkt rol
ny wedug jego wartoci. Rwnie dopiero w tych warunkach
moe by mowa o porwnywaniu kapitau ulokowanego w rol
nictwie (tj. w jakim elemencie natury jako takim, w pier
wotnej produkcji) z kapitaem ulokowanym w not agricultural
industry i o rozrnianiu tych kapitaw. 1
Ale nasuwa si ju nastpne zagadnienie:
J eeli punkt wyjcia stanowi kategoria I, to jest rzecz oczy
wist, e w wypadku, kiedy kategorie II, I I I, IV dostarczaj
tylko tak dodatkow poda *, jaka moliwa jest przy dawnej
wartoci rynkowej, sprzedaj one swe produkty wedug war
toci rynkowej okrelanej przez kategori I ; a wic prcz
renty absolutnej bd przynosiy jeszcze rent rniczkow
odpowiednio do wzgldnej urodzajnoci gruntw tych kate
gorii. J eeli natomiast punkt wyjcia stanowi kategoria IV,
to, jak si zdaje, ||598| moliwe s pewne zastrzeenia.
Widzielimy mianowicie, e kategoria II przynosi rent
absolutn, jeeli sprzedaje swj produkt wedug jego wartoci,
tj. za l 11/i3 f- szt., czyli za 1 f. szt. 1612/i3 szylinga.
W tablicy D cena kosztu w kategorii I I I , nastpnej z kolei
kategorii (wedug descending line), jest wysza od wartoci
* W rkopisie: dodatkowy popyt. - Red.
385
Rozdzia dwunasty
produktu kategorii IV, ktra przynosi rent w wysokoci
10 f. szt. Nie moe tu wic by mowy o konkurencji lub un
derselling [sprzedawaniu po niszej cenie] nawet w tym wy
padku, kiedy kategoria I I I sprzedawaaby swj produkt w ce
nie kosztu. Ale cena produktu podniesie si, jeeli kategoria
IV nie zaspokaja ju caego popytu, jeeli rynek da wicej
ni 92V2 tony. W danym wypadku cena powinna by podnie
si ju o 343/ui szylinga* na ton, zanim jeszcze katego
ria I I I zdoaaby wystpi w charakterze konkurenta, sprze
dajcego swj produkt nawet wedug wasnej ceny kosztu. Na
suwa si pytanie, czy kategoria I I I wystpi w tym charakte
rze? Powyszy wypadek ujmiemy zaraz inaczej. Popyt nieko
niecznie musia powikszy si o 75 ton, aby cena produktu
kategorii IV podniosa si do 1 f. szt. 12 szylingw, czyli do
poziomu wartoci indywidualnej w kategorii I I I ; a najmniej
byoby to potrzebne, gdy chodzi o panujcy produkt rolny,
ktrego niewystarczajca poda wywouje o wiele wikszy
wzrost ceny, niby to odpowiadao arytmetycznemu wyrazowi
niedoboru poday. Gdyby jednak cena produktu kategorii IV
podniosa si do 1 f. szt. 12 szylingw, to kategoria I I I przy
tej wartoci rynkowej, ktra rwna si wartoci indywidual
nej jej produktu, przynosiaby rent absolutn, kategoria IV
za - rent rniczkow. J eeli ma si w ogle do czynienia
z additional demand, to kategoria I I I moe sprzedawa swj
produkt wedug jego wartoci indywidualnej, gdy kategoria
ta okrela wtedy warto rynkow i brak byoby jakichkol
wiek momentw, ktre zdoayby nakoni waciciela ziemi
do zrzeczenia si renty.
Przypumy jednak, e cena rynkowa produktu kategorii IV
podnosi si tylko do 1 f. szt. 97 szylinga, czyli do poziomu
ceny kosztu w kategorii III. Albo te - aby wypadek ten wy
da si jeszcze bardziej uderzajcy - zamy, e cena kosztu
w kategorii I I I wynosi tylko 1 f. szt. 5 szylingw, jest wic
zaledwie 18/7 szylinga wysza od ceny kosztu w katego
rii IV. Musi by wysza, gdy urodzajno gruntw katego
rii I I I jest nisza od urodzajnoci gruntw kategorii IV. Czy
kategori I I I mona teraz wczy do obszaru uprawy i czy
* W rkopi sie: 5s/a szylinga. - Re d .
386
i r e m y Toznw<R-uwe] u r a z ic u u u ju s r u e n ie
moe ona konkurowa z kategori IV, ktra sprzedaje swj
produkt powyej ceny kosztu w kategorii I I I , mianowicie za
1 f. szt. 535/37 * szylinga? Bdzie to zaleao od tego, czy ist
nieje, czy te nie istnieje additional demand. W pierwszym
wypadku cena rynkowa produktu kategorii IV przekracza je
go warto, czyli przekracza 1 f. szt. 535/7 szylinga. A wtedy
kategoria I I I we wszelkich okolicznociach sprzedawaaby
swj produkt powyej jego ceny kosztu, cho nie przynosiaby
caej wysokoci swej renty absolutnej.
Albo te nie ma additional demand. Moliwe tu s znw
dwa wypadki. Kategoria I I I mogaby tylko wtedy wystpi
w charakterze konkurenta, kiedy farmer uprawiajcy grunty
kategorii III byby zarazem wacicielem tych gruntw, wa
sno ziemi nie przeszkadzaaby mu, jako kapitalicie, nie
stawiaaby mu oporu, gdy wadaby on t ziemi nie jako
kapitalista, lecz jako jej waciciel. Konkurencja kategorii II I
zmusiaby kategori IV, aby sprzedawaa swj produkt poni
ej dotychczasowej ceny, ktra wynosia 1 f. szt. 535/7 szylin
ga, a nawet poniej ceny rwnajcej si 1 f. szt. 5 szylingw.
W ten sposb kategoria I I I musiaaby wycofa si z pola wal
ki. I kategoria IV za kadym razem potrafiaby zmusi kate
gori I I I do wycofania si z pola walki. Wystarczyoby, aby
obniya cen produktu do wasnych kosztw produkcji, ktre
s nisze od kosztw produkcji w kategorii III. Ale co by by
o, gdyby wskutek obniki ceny, wywoanej przez kategori II I,
chonno rynku si zwikszya? Albo rynek tak zwikszyby
sw pojemno, e kategoria IV mogaby nadal sprzedawa
swe 92V2 tony, bez wzgldu na ukazanie si na rynku nowych
75 ton, albo te rynek nie w takim stopniu zwikszyby po
jemno, wskutek czego cz produktu kategorii IV i I I I oka
zaaby si zbdna. W tym wypadku kategoria IV, jako e
panuje ona na rynku, dopty obniaaby cen, dopki kapita
w kategorii I I I nie zostaby zmniejszony do takich granic, tzn.
dopki nie lokowano by w niej tylko takich iloci kapitau, ja
kie umoliwiayby wchonicie caego produktu kategorii IV.
J ednake po cenie 1 f. szt. 5 szylingw mona by sprzedawa
* W rkopisie: 16*/s. - Red.
387
R ozdzi a ,dwunasty
cay produkt, a poniewa kategoria I I I sprzedawaaby cz
produktu po tej cenie, kategoria IV nie mogaby sprzedawa
rpo wyszej cenie. Byby to wszake jedyny moliwy wypadek
ichwilowej nadprodukcji, wywoanej nie przez additional de
mand, lecz prowadzcej do powikszenia chonnoci rynku.
A ten wypadek moliwy jest tylko wtedy, kiedy w katego
rii I I I kapitalista i waciciel ziemi s t sam osob - a wic
(przypuszcza si znw, e wasno ziemi nie stanowi siy, kt
ra przeciwstawia si kapitaowi, kapitalista bowiem sam jest
wacicielem ziemi i w imi interesw kapitalisty powica
interesy waciciela ziemi. J eeli jednak w kategorii I I I wa
sno ziemi jako taka przeciwstawia si kapitaowi, to nie ma
adnego powodu, aby waciciel ziemi pozwala uprawia swo
je akry, nie otrzymujc z tego tytuu renty, czyli aby pozwala
je uprawia, zanim cena produktu kategorii IV przekroczy co
najmniej cen kosztu w kategorii III. J eeli ta zwyka ceny
jest ||599| nieznaczna, to w kadym kraju o produkcji kapita
listycznej kategoria I I I pozostanie poza field of action kapi
tau, chyba e grunty te nie zdoaj w innej postaci przynosi
renty. J ednake nie wemie si ich nigdy pod upraw, zanim
nie zaczn przynosi renty, zanim cena produktu kategorii IV
nie przekroczy ceny kosztu w kategorii I I I , a wic zanim ka
tegoria IV oprcz swej dotychczasowej renty nie bdzie przy
nosia te renty rniczkowej. Wraz z dalszym wzrostem po
pytu cena produktu kategorii I I I wzrosaby do poziomu jego
wartoci, gdy cena kosztu w kategorii I I przekracza warto
indywidualn w kategorii III. Uprawa gruntw kategorii II
zaczaby si wtedy, kiedy cena produktu kategorii I I I prze
kroczyaby 1 f. szt. 13u/i3 szylinga, a wic kiedy zaczaby
przynosi kategorii II jakkolwiek rent.
J ednake w tablicy D przypuszcza si, e kategoria I nie
przynosi renty. Ale dzieje si tak tylko dlatego, e zakada
si, i kategoria I stanowi ju obszar uprawny, ktry wskutek
zmiany wartoci rynkowej wywoanej przez ukazanie si na
rynku produktu kategorii IV musi sprzedawa swe produkty
poniej ich wartoci, w ich cenie kosztu. Taki sposb eksploa
tacji owych gruntw tylko wtedy trwa bdzie nadal, albo
kiedy waciciel sam jest farmerem, wskutek czego w tym
388
Tablice retHy rniczkowe) oraz ich objanienie
indywidualnym case wasno ziemi znika wobec kapitau, albo
kiedy w farmer jest drobnym kapitalist, ktry poprzestaje
na zysku niszym od 10%, albo kiedy jest robotnikiem, ktry
chce osign nieco wicej, ni wynosi jego paca, lub przy
najmniej swoj pac, i ktry sw prac dodatkow, wynosz
c 10 f. szt. bd 9 f. szt., bd te mniej, oddaje nie kapita
licie, lecz wacicielowi ziemi. Wprawdzie w obu ostatnich
wypadkach paci si fermage [czynsz dzierawny], ale, m
wic jzykiem ekonomii, nie paci si renty, a my traktujemy
tu o rencie. W jednym wypadku farmer jest po prostu wyrob
nikiem, w drugim - czym porednim midzy wyrobnikiem
a kapitalist.
Trudno o co bardziej niedorzecznego ni twierdzenie, e
waciciel ziemski nie moe rwnie atwo wycofa z rynku
swoich acres [akrw], jak kapitalista wycofuje z jakiej gazi
produkcji swj kapita. Najlepszym zaprzeczeniem tej opinii
jest fakt, e w najbardziej rozwinitych krajach Europy, jak
np. w Anglii, le odogiem znaczne obszary urodzajnej ziemi,
ktre wycofuje si z uprawy i przeznacza do budowy linii ko
lejowych albo domw, bd rezerwuje si w tym celu, a po
niektry waciciel ziemski zakada na nich strzelnice lub
urzdza owiska, jak np. w szkockim okrgu grskim itp.
Najlepszym zaprzeczeniem owej opinii jest te nadaremna
walka robotnikw angielskich o to, aby oddano do ich dys
pozycji obszary nieuprawne.
* Naley tu zwrci uwag na nastpujc okoliczno: we
wszystkich wypadkach, w ktrych, jak w kategorii I I D, ren
ta absolutna spada poniej swej zwykej wielkoci, gdy, jak
w I I D, warto rynkowa jest nisza od wartoci indywidual
nej produktu danej kategorii albo, jak w I I B, cz kapitau
wskutek konkurencji lepszych gruntw must be withdrawn
from the worse one [musi by wycofana z gorszych], albo
te, jak w I D, renta zupenie znika - w tych wszystkich wy
padkach przypuszcza si:
1. e tam, gdzie renta zupenie znika, waciciel ziemi i ka
pitalista jest t sam osob, tzn. e w danym wypadku opr,
ktry wasno ziemi stawia kapitaowi, oraz limitation of the
field of action to the latter by the former [ograniczenie pola
389
Rozdzia dwunasty
dziaania kapitaa przez wasno ziemi] znikaj w skali in
dywidualnej i w drodze wyjtku. Mamy tu taki sam case jak
z koloniami, lecz tylko w skali indywidualnej, e odpada
przesanka istnienia wasnoci ziemi;
2. e konkurencja lepszych gruntw stwarza nadproduk
cj - albo moe j te stwarza konkurencja gorszych gruntw
(przy descending line) - i gwatownie powiksza chon
no rynku, stwarza an additional demand przez gwatowne
obnienie ceny. Ale mamy tu wanie w wypadek, ktrego
Ricardo nie przewiduje, gdy w rozumowaniach swych bierze
stale za punkt wyjcia przesank, e zaspokaja si tylko the
necessary additional demand;
3. e kategorie II i I w tablicach , i D nie przynosz
renty absolutnej albo przynosz j w niecaej sumie, gdy kon
kurencja lepszych gruntw zmusza je do sprzedawania swego
produktu poniej jego wartoci. Ricardo przypuszcza na od
wrt, e kategorie powysze sprzedaj swj produkt wedug
jego wartoci i e najgorszy grunt stale okrela warto ryn
kow, gdy tymczasem wanie w case I D, ktry Ricardo uwa
a za normalny, dzieje si co wrcz przeciwnego. Oprcz te
go w rozumowaniu swym wychodzi on stale z zaoenia, e
ma si do czynienia z descending line of production.
J eeli przecitny skad of not agricultural * capital rwna
si 80c + 20v, a stopa wartoci dodatkowej rwna si 50%,
to nie ma absolutnej renty gruntowej, kiedy agricultural ca
pital skada si z 90c -f- 10v, tzn. jego skad jest wyszy od
skadu of industrial capital, ||600|, gdy chodzi historycz
ny rozwj produkcji kapitalistycznej, jest zaoeniem bd
nym. J eeli kapita rolny skada si z 80c + 20v, co si jesz
cze dotychczas nie zdarzyo, to nie ma renty absolutnej; jeeli
kapita rolny ma niszy skad, np. 60c + 40v, ziemia przy
nosi absolutn rent gruntow.
J eeli wychodzi si z tego teoretycznego zaoenia, to w za
lenoci od stosunku rnych kategorii, w ich stosunku do
rynku - tzn. w zalenoci od stosunku, w jakim ta lub owa
klasa panuje na rynku - mog zdarzy si nastpujce wy
padki :
* W r k o p i s i e : not i ndustri al . - Red.
390
Tablice renty rniczkowej oraz icb objanienie
A. Ostatnia kategoria paci rent absolutn. Kategoria ta
okrela warto rynkow, gdy wszystkie kategorie dostarczaj
wedug tej wartoci rynkowej j e d y n i e necessary supply.
B. Warto rynkow okrela ostatnia kategoria; paci ona
rent absolutn, jej ca stop, ale nie ca poprzedni jej
sum, gdy konkurencja kategorii I I I i IV zmusza ostatni
kategori to withdraw part of the capital from production
[do wycofania z produkcji czci kapitau],
C. Nadwyka of supply, ktr dostarczaj kategorie I, II,
III, IV wedug dawnej wartoci rynkowej, wywouje spadek
tej wartoci, jednak spadek ten - regulowany przez wysze
kategorie - powiksza chonno rynku. Kategoria I paci je
dynie cz renty absolutnej, kategoria I I - tylko absolute rent.
D. Takie samo regulowanie wartoci rynkowej przez wy
sze kategorie albo te przez nisze za pomoc oversupply
[nadmiernej poday] zupenie niweczy rent w kategorii I,
w kategorii II za spycha j poniej jej absolutnej sumy;
i wreszcie w
E. Wysze kategorie wypieraj z rynku kategori I, spy
chajc warto rynkow do poziomu niszego od ceny kosztu
w kategorii I. Warto rynkow reguluje teraz kategoria II,
gdy wedug tej nowej wartoci rynkowej wszystkie trzy ka
tegorie dostarczaj jedynie niezbdn poda.
Ale wrmy do Ricarda.
*
Rozumie si samo przez si, e kiedy mwimy o skadzie
of agricultural capital, to nie obejmuje on wartoci bd te
ceny ziemi. Cena ziemi nie jest niczym innym ni skapitalizo
wan rent gruntow..