ERMENLERDE

DN

Trk Tarih Kurumu Bakanl
TTK
zet: Ermeniler kkenlerini aklarken olduu gibi dini gelimeleri aklarlarken de efsane ve
mitoslardan yararlanma ve tarihi gelimeleri bu efsanelere dayandrma eiliminde
olmulardr. Ermeni tarihileri kendi aralarnda bile Ermenilerin kkenleri konusunda fikir
birlii iinde deildirler. Ermeniler kendilerini Nuh Peygamberin soyundan gelen bir halk
olarak nitelendirirken, Nuh'un torunu olan Hayktan geldiklerini iddia ederler. Hristiyanln
kabul hususunda Ermeniler snr tanmazlar. Kendilerini Hz. saya veya onun havarilerinden
birisine dayandrarak kadimlik elde etmeye alrlar. Ermenilerin Hristiyanl kabulleri ve
nemli dini merkezlerinden Emiyazin Katolikosluu konu edinilmitir.

Alt Konu Balklar
Hristiyanlk ncesi Ermenilerin Dini Durumlar
Ermenilerin Hristiyan Oluu
Ermeni Kilise Merkezleri
Katogikosluk Merkezleri
Emiyazin Katogikosluu
Sis (Kilikya-Beyrut) Katogikosluu
Ahtamar Katogikosluu
Patriklik Merkezleri
Kuds Patrikhanesi
stanbul Ermeni Patrikhanesi










Trk Tarih Kurumu Sayfa 1

Ermeniler Ve Hristiyanlk
Ermeni efsanelerine gre, Ermeniler kendilerini Nuh Peygamberin soyundan gelen bir halk
olarak nitelendirirler. Tektanrl dinlerin ortak sylemine gre Nuh Peygamberin Byk
Tufanda hayatta kalabilmek iin tasarlad gemi, tufann ardndan Ar Danda karaya
oturmutur. Bu nedenle Ar Da ve civar Ermeniler tarafndan medeniyetin beii olarak
adlandrlr; zira Ermenilere gre insan nesli dnyaya bu blgeden yaylmtr. Ermeniler,
kendilerinin, Tanr tarafndan seilmi bir halk olduunu, bu seilmiliin en byk delilinin
de Nuh Peygamberin gemisinin Ar Danda karaya oturmas olduunu iddia etmektedirler.


Kaynak: Ohan Gaidzakian, Illustrated Armenia and the Armenians, Boston, 1898.
Ermeniler Nuh'un torunu olan Hayktan geldiklerini iddia ederler. Nuh'un gemisi Ar
Da'na oturduundan dolay da Ermenilerin anayurdu Dou Anadolu'dur. stelik Hayk 400
yl yaam ve yurdunu Babil'e kadar geniletmitir. Ermenilerin soyu ve anavatanlar ile ilgili
bu bilgiler bilimsellikle hibir ilgisi olmayan sadece efsanelere dayanan bir sylentiden
ibarettir.
Tarihi Auguste Carrire de bu hususu vurgulamakta ve "eski Ermeni tarihilerin verdikleri
bilgilere gvenmenin byk bir gaflet olacan. nk verdikleri bilgilerin ounun uydurma
olduunu" kaydetmektedir.
Milliyeti nitelikte olan bu efsaneye gre Ermenilerin kkeni Nuh peygambere dayanyor.
Eer efsane doruysa o zaman aslnda tm insanlarn Nuhun gemisinden geliyor olmalar
gerekmiyor mu?
Trk Tarih Kurumu Sayfa 2


Kaynak: Mikayel Chamcheants, History of Armenia, Venice, 1784.
Trk Tarih Kurumu Sayfa 3

Beinci yzyl Ermeni tarihilerinden Moses Khorenatsi ilk kez, Ermenilerin Nuh
peygamberin olu Yafesin neslinden gelen Haykn oullar olduunu iddia etmitir. Hayk,
tanrsal zellikler atfedilen atalarn ilki ve en eskisidir. Khorenatsiye gre Hayk, Nuhun
torunlarndan birisidir. Hayk, Ermenilerin soy atas kabul edilir.

Kaynak: Ohan Gaidzakian, Illustrated Armenia and the Armenians, Boston, 1898.

Trk Tarih Kurumu Sayfa 4

Bu nedenle de Ermenicedeki Hay (Ermeni), Hayastan (Ermenistan) ve Hayeren (Ermenice)
kavramlarnn Haykn isminden tredii ne srlr. Bu efsaneye dayanarak Ermeniler
bugn bile kendilerine Hay, lkelerine ise Hayastan adn verirler. Ancak tm bu tarihsel
anlat bilimsel deil efsanelere dayal mitolojik bir anlatdr. Batl kaynaklara gre
Ermeni/Ermenistan kelimelerinin kkeni olan Armen kelimesi eski Pers dilinde yukar
lke anlamna gelmektedir. Ksacas, tarihiler ve antropologlar Ermenilerin yaadklar
blgeye atfen isimlendirildiklerini kabul etmektedirler.
Ermeniler bugn bile bu efsanenin etkisinden kurtulabilmi deillerdi. Sovyet
Ermenistannda olduu gibi gnmz Ermenistannda da Ar Dann sembol olarak
kullanlmas bunun en ak kantdr.

1936-1991 yllarna ait Sovyet Ermenistanna ait bir arma.
1936-1991 yllar arasnda kullanlan bu arma Sovyet Ermenistanna ait. Bu armada Ar
da sembol olduka net bir biimde vurgulanyordu.

Ermenistan Resmi Devlet Armas
Trk Tarih Kurumu Sayfa 5

Bugnk Ermenistann resmi devlet armasdr. 19 Nisan 1992 tarihinde parlamento
tarafndan onaylanmtr. stnde sola bakan bir Kartal saa bakan bir aslan figr
bulunmaktadr. Armann tam ortasndaki turuncu kalkann iindeki da ise Ar Da'dr. Bu
arma eski ve yeni sembolleri bir araya getirmitir. Pers Arslan ile Roma Kartalnn ortasnda
Ar Da sembol varln devam ettirmektedir.
Hristiyanlk ncesi Ermenilerin Dini Durumlar
Ermenilerin Hristiyanlk ncesi dini paganizm (putperestlik) idi. Ermeniler, Hristiyan
olmadan evvel, ranllar gibi, gnee, aya, atee, suya, topraa, rzgra, tepelere, dalara,
yldzlara, burlara, byk sulara, eitli hayvanlara, gvercin, kartal, ahin gibi kulara,
aalara, kayalara, hayali mabutlara yani ksacas tabiata taparlard. Bunlardan baka
Ermeniler, iyi ve kt ruhlara inanrlar; dnyann bir boann boynuzlar zerinde durduunu,
zelzelelerin bu boann boynuzunu sallamasndan ileri geldiine inanrlard.
Ermeni Kiliselerinin ynlerinin douya dnk olmas ve ayinlerini douya dnerek
yapmalar, gnee kar ilahiler okumalar, gnee Arekak (Ar-Ek-Akn) yani Allahn bir
gz denilmesi, ilk zamanlardaki inanlarnn bugne kadar srdn gsterir. Ermeni
Mitolojisindeki mabutlarn bir ksm, Hindistann, rann, Asurlerin ve daha sonra
Romallarn, Yunanllarn mitolojilerinden alnmtr. ranllar gerek Hristiyanlktan evvel ve
gerek Hristiyanlktan sonra Ermenilere kendi dinlerini kabul ettirmek iin ok aba
harcamlardr.
M.. V. yzylda Ermeniler Hint-Avrupa tanrlarnn ran tarzn benimsemilerdir. rann
idaresi altndayken Zerdt inancn ve onun tanrlar olan Ahura Mazda, Aramazt, Anaitas,
Anahit ve dier yerli tanrlar Asdghig ve Vahakn kabul etmilerdir. Ermenistann
Helenistik yrnge iine girmesi ile birlikte Grek ve Latin (Yunan ve Roma) tanrlarna sayg
duymu ve mabetlerinde onlara da yer vermilerdir. Bylece Aramazt ile Zeusu, Anahit ile
Artemisi, Asdghig ile Afroditi ve Vahakn ile Herkl bir tutmulardr. Grld gibi
Ermeni ad altnda bilinen cemaatin, Hristiyanlk ncesi inan, rf ve adetleri karma bir yap
gstermektedir. Ermeni denilen bir toplulua ait zel bir tarz bulmak mmkn deildir.
Ermenilerin Hristiyanl kabul etmesiyle birlikte paganizm resmi din olma zelliini
kaybetmitir. Ancak btn gayretlere ramen paganizm kltr tam olarak sklp
atlamamtr. Hristiyanlk ncesi eski tanrlar zellikle dalk blgelerde tapnaklar ve
grevlileriyle birlikte varln srdrmtr. Patrikler de bunlarn kkn kazmaya, eski
adetlere son vermeye hayli gayret etmelerine ramen, pek baarl olamamlardr. Grek ve
Sryani papazlarn yardm ile putperestlerin hazineleri, ktphaneleri ve arivlerinin de
iinde yer ald tapnaklar ykm, paganist askerleri ve grevlileri datm ve bunlarn
yerine kiliseler ina etmilerdir. Bu ykm dolaysyla Ermenilerin Hristiyanlk ncesi tarih ve
dinleri hakknda ok kt bilgiler bulunmaktadr. Ermeniler Hristiyanl kabul ettikten sonra
rann basks ile din deitirmeye zorlanmlar, bu yzden bu gnk Ermenilerin
Hristiyanlk anlaylar dier Hristiyanlardan farkl olmu, rann Zerdtlk ve putlarndan
birok izler tamaktadr.
Ermenilerin Hristiyan Oluu
Her Hristiyan Kilisesi gelenek olarak kendini Hz. saya veya onun havarilerinden birisine
balama gayreti iine girmekte ve bununla da kadimlik (eskilik) kazanmaya almaktadr.
Kadimlik iddiasna sahip kiliselerden birsi de Ermeni Kilisesidir. Ermeni Kilisesi kendisinin
apostolik (havarilere ait) bir kaynaktan doduunu, ilk ve en eski apostolik menee
Trk Tarih Kurumu Sayfa 6

dayandn iddia etmektedir. Milattan sonra 3. yzyln sonlarna doru Hristiyanlk,
Ermenilerin yaad blgelerde yaylm ve blgede ilk gizli Hristiyan cemaatleri grlmeye
balanmtr. Baz Ermeni tarihileri M. 301 ylnda Ermeni Kral Tridatn, Ermenistann
ilk patrii Aziz Gregor tarafndan vaftiz edilmesinin ardndan Hristiyanl Ermenistann
resmi dini olarak ilan ettiini belirtmektedirler. Ancak Batl tarihiler, Ermenistann
Hristiyan bir devlet olarak ortaya knn daha ge bir tarihte, ancak Hristiyanln Roma
mparatorluu dhilinde serbest brakld 313 ylndan sonra olabileceini dile
getirmektedirler. Yine de, Ermeniler kendi Hristiyan mezheplerini Aziz Gregora atfen
Gregoryen olarak nitelendirirler.
Ermeniler Hristiyanln kendi topraklarna Hz. sann iki havarisi Thaddeus ve
Bartholomew tarafndan getirildiine inanmaktadrlar ve bu inanlarna delil olarak pek ok
efsane, rivayet, kutsal yerler, kiiler ve tarihi bahisler gstermektedirler. Ermenilere gre,
sann hurucundan sonra, havarilerden Tomas, sann vaadini yerine getirmi ve 70
havariden biri olan Thaddeusu gndermitir. Havari Thaddeus, Havari Bartholomew ile
birlikte Ermenilerin bulunduu yere giderek Hristiyanl yaymtr.


Kaynak: Ohan Gaidzakian, Illustrated Armenia and the Armenians, Boston, 1898.
Trk Tarih Kurumu Sayfa 7

Ermeniler kral, krallk ailesi, ynetimi, ordusu ve halk ile din deitirip Hristiyanl resmi
din olarak kabul eden ilk topluluun kendileri olduunu iddia etmektedirler. Az ok okumu
Ermeniler bile gnmzde, 301 senesinin dnyann ilk Hristiyan devletinin, Ermenistann
kuruluu olmadn ve olamayacan biliyor. Aynen Thaddaeus ve Bartholomaeusun
Ermeni Milli Kilisesinin kurucular olmadklar gibi bu da kurgulanm bir efsanedir.
Havarilerle ilgili hikye gayet zararsz ve belki de doru da olabilir, ama 301 kurulu senesi
sylemi tamamyla milliyeti bir efsanedir Ermenilerin 301 senesini, ilk Hristiyan devletin
kurulu senesi olarak belirtmelerinin sebebi ise, tamamyla farkldr. nk bu lk Hristiyan
Devletini sahiplenmekten baz haklar domakta ve komu lkeler de etki altna
alnabilmektedir.
Gregory Lusavorit sayesinde Ermeni Kral Tridatn Hristiyanla geii konusunda Horenli
Movseste ilgi ekici yle bir efsane vardr: Bu dnemde Ermenilerin kral olan Tridat ile
Aziz Gregory Part meneinden Arsaklar hanedanna mensuptur. O zaman randa siyasi bir
hareket vuku bulmu, Arsaklarn yerini Sasaniler almtr. Ancak Arsaklarn Ermeni Kolu
ayakta kalmtr. Bir Arsak olan Prens Anag, yakn akrabas Ermeni Kral Husrevi (Khosrov)
ldrmek iin ortaya km ve bir gezide iken ldrmtr. Ancak, kaarken kraln
muhafzlar tarafndan takip edilirken mahiyeti ile beraber Aras nehrinde boulmu ve
ailesinin btn fertleri ldrlmtr. Bu lmden sadece, st annelerinin yannda bulunan iki
erkek ocuu kurtulmutur. Tridat Husrevin, Gregory ise Anagn oludur.


Kaynak: Ohan Gaidzakian, Illustrated Armenia and the Armenians, Boston, 1898.
Trk Tarih Kurumu Sayfa 8

Kayseriye gtrlen Anagn olu orada Gregory ismiyle vaftiz olmu ve Hristiyanlk zere;
Husrevin olu Tridat ise atalarnn dini zere yetitirilmi ve Diocletien zamannda
Romallarn destei ile kral olmutur. Gregory, Kral Tridatn subaylar arasnda yer alm ve
ksa zamanda kraln sevgisini ve saygsn kazanmtr. Kral Tridat, iktidar ele alnca bu
baary Tanra Anahitin ba ve korumasna balayp tanra adna kurbanlar kestirmitir.
Etrafndakilere ve bu arada subaylarndan olan Gregorye bu tanraya teekkr ederek
mihrabna ieklerden bir elenk sunmasn emretmitir. Gregory ise Hristiyanln
aklam ve kraln bu isteini reddetmitir. Bu arada soylulardan birisi, Gregorynin Tridatn
babasn ldren Anagn olu olduunu aklamtr. Tridat bunun zerine Gregoryi zincire
vurdurmu ve onu Artaat kalesinde derin bir kuyuya hapsettirmitir. Gregory burada
bazlarna gre 13 sene bazlarna gre ise 15 sene boyunca kalmtr.

Khor virap yani Derin Kuyu, Gregorynin Kral Tridat tarafndan 15 yl boyunca hapsedildii
yer

Khor virap yani Derin Kuyu bugn dahi Ermenilerin nemli ziyaret yerlerinden biridir.
Trk Tarih Kurumu Sayfa 9



Kaynak: Ohan Gaidzakian, Illustrated Armenia and the Armenians, Boston, 1898.
Gregorynin zindanda bulunduu srada, rivayetlere gre, Roma mparatorluunda
Hristiyanlara kar giriilen ikencelerden kurtulan bir bakireler topluluu Emiyazine
varmtr. Bu bakire topluluu ierisinde esiz bir gzellie sahip olan Hripsime
bulunmaktadr. Hripsimenin gzellii Ermeni Kral Tridat etkilemi ve kral onunla
evlenmek istemitir. Ancak rahibe bu teklifi reddedince kral onu ve 32 arkadan
ldrmtr. Kral Tridat, Hripsimenin etkisinden kurtulamam ve cinnet hastalna maruz
kalm ve kendisini hayvan gibi hissetmeye balamtr. Hastalktan kurtulmak iin en iyi
hekimlere bavurulmakla yetinilmemi, atalarnn tanrlarna da mracaat edilmi, fakat bir
sonu elde edilememitir.
Trk Tarih Kurumu Sayfa 10


Ermeni Kral Tridat gzellii ile etkileyen Hripsime

Emiyadzin'de bulunan bu resimdeki detay dikkat ekicidir. Hripsimenin zerine bast kii
Kral Tridatdr.
Trk Tarih Kurumu Sayfa 11


Hripsimeyi resmeden bir kartpostal; S.Nahapet, Venice, 1903.
Kraln kz kardeinin grd bir rya zerine Gregory kuyudan karlm ve kral
Gregorynin duas ile iyi olmutur. Bu olay ve Gregorynin vaazlar etkili olmu Kral Tridat
Hristiyanl kabul etmitir ve 301 ylnda kralln resmi dininin Hristiyanlk olduunu
aklamtr.

Ermeni Kral Tridatn Gregory tarafndan vaftiz edilmesi
Trk Tarih Kurumu Sayfa 12


Kaynak: Vahan M. Kurkjian, Sahak and Mesrop : the illuminators of the Armenian mind,
New York : [Junior League of the Armenian General Benevolent Union], 1958.

Trk Tarih Kurumu Sayfa 13






Trk Tarih Kurumu Sayfa 14


Surp Krikor Lusavori, Aydnlatan Aziz Gregory'ye ithaf edilmi birok izim bulunmaktadr.
Ermeni Kilisesini dier Hristiyan Kiliselerden ayran en nemli zellikleri u ekilde
sralamak mmkndr:
1) Gregoryen Ermeni Kilisesi millidir. Ruhani bakan, en yksek dini otoritesi,
milletin temsilcisi anlamnda Katolikos olarak isimlendirilmektedir.
2) Ermeni Kilisesinin birinci derecedeki merkezi, Ermenistanda Erivan
yaknlarndaki Emiyazindedir. Emiyazin Kilisesinin yerinin sa tarafndan
belirlendiine inanlmaktadr. Kilisenin Petrus tarafndan deil, sa tarafndan
gnderilmi havariler tarafndan kurulduunu, kurucusu olarak bizzat Hz. sa
kabul edilmektedir.
3) Romann stnlk ve dini egemenliini kabullenmezler.
4) Ermeni Kilisesi, ilk konsl kabul etmektedir. Kadky Konsln ve Kadky
(Chalcedoine) ruhani meclisinin kararlarn kabul etmezler.
5) sada iki tabiat inkr ederler. Yani, kendisinde baba ile ayn nitelik ve z, bir
kiilik ve Tanrsallk grrler.
6) Arafa inanmazlar. Ermeniler ldkten sonra Araf yani zel yarglamay kabul
etmemektedirler. nsan lnce, hemen ya sonsuz cezaya veya sonsuz mutlulua
ulaacana inanlmaktadr
7) Papann gnah karma g ve yetkisine inanmazlar.
8) Madag denilen hayvan kurbann ve ok eski zamanlardan kalma baz tren ve
ayinleri korurlar.
Trk Tarih Kurumu Sayfa 15

Ermeni Kilise Merkezleri
Ermenilerin byk ounluu %90 Gregoryen mezhebindedir. Geri kalan Ermenilerin %7si
Katolik ve %3 Protestandr. Tarihte Emiyazinden sonra Sis ve Ahtamarda Katogikosluk
merkezleri olan Gregoryen Ermeni Kilisesinin bugn iki Katogikosluk, iki de patriklik
merkezi vardr. Emiyazin ile Beyrut Katogikosluk; stanbul ile Kudste Patriklik
bulunmaktadr.

Bamsz Kilikya Katogikosluu ile zerk stanbul ve Kuds Patrikliklerinin nderleri,
Emiyazin'deki Bapatrik ile manevi beraberlik ve uyum iersinde, Ermeni Kilisesinin
dnyadaki balca drt nderi saylrlar. Ayrca 68 Ermeni Apostolik episkoposu farkl blge,
makam ya da grevlerde dnyann drt bucandaki Ermeni imanllara dini hizmet
gtrmektedir.
Ermeni Kilisesi Babaya, Oula ve Kutsal Ruha, yani Kutsal lk olarak bildirilen Tek
Allaha inanarak, bu iman reten znik (325), stanbul (381) ve Efes (431) Evrensel Kilise
Konsllerini ve Apostolik, znik ve Datev iman ikrarnamelerini kabul eder. manllarn ruhsal
yaam Vaftiz, Teyit, Tvbe, Rabbin Sofras, Tansip, Nikah ve Son Vecibeler ayinleriyle
manen beslenir ve dzenlenir. Ermeni Kilisesinde baa el koyarak atamayla verilen
Sargavaklk (diakonia), Rahiplik ve Episkoposluk balca kilise rtbesini oluturur.
Trk Tarih Kurumu Sayfa 16

Geleneksel olarak, kadnlar okuyuculuk gibi ast rtbelere, st rtbelerden de sargavakla
atanabilir. Ermeni Kilisesinde evlenen rahipler vardr, bunlara Trkede Grekedeki gibi
papaz denmektedir. Patrikler ve katogikoslar ise bekar rahipler arasndan seimle
grevlendirilir.
Ayn zamanda Tanr Nefesi (Ermenicede Astvadzaun) olarak adlandrlan Kitab
Mukaddes, Aziz Mesrob Matots tarafndan 404 ylnda icat edilen Ermeni yazsyla Ermeni
diline kazandrlan ilk kitaptr. Ermenice Kitab Mukaddes nce Sryanice Peittadan, on
yl kadar sonra da stanbul'daki Greke orijinalinden evrilmitir. manllarn her gn Kitab
Mukaddesten blmler okumalar kilise tarafndan desteklenmektedir.
Ermeni Kilisesinin takviminde eit gn vardr: sa Mesihin yaamna ilikin olaylarn
kutland bayramlar, azizlerin anld yortular ve perhiz ya da oru gnleri. Ermenilerin
ardak Bayramlar dedikleri en byk kutlamalar Kutsal Doum (Ermenilerce 5/6 Ocakta
kutlanr), Kutsal Dirili, Kutsal Deiim, Kutsal Meryem Anann Tanr katna alnmas ve
Kutsal Ha bayramlarnda yaplr.
Katogikosluk Merkezleri
Emiyazin Katolikosluu
Ermeni milletinin ilk kilisesi Vaghashapatta (Emiyazin) kurulmutur. Bu kilise Ermeni
Kilisesinin anas kabul edilmitir. Aziz Gregory ryasnda Hz. say grm ve sa ona
kilisenin yaplaca yeri iaretletmitir. Bundan dolay oraya Tanrnn biricik olunun indii
yer anlamnda Emiyazin ad verilmitir. Bu kilise her ne kadar Meryem Anann adna
adanmsa da, bu isim her zaman ve her frsatta kullanlmayp, Kutsal Emiyazin Katedrali
olarak tannm ve isminde zellikle Tanrnn Tek Olunun ndii Yer anlamnn
vurgulanmas daha da nemsenmitir. Bugne kadar da dnyann her tarafnda bu sfatla
anlmakta Ermeni Halknn nancnn ve Kilisesinin Tek Ruhani Merkezi olarak bilinmekte
ve tannmaktadr. Ermeniler kiliselerine verdikleri bu isimle de Hz. saya yakn olma
abalarn yani kadimlik iddialarn devam ettirmek istemektedirler.

Trk Tarih Kurumu Sayfa 17

Ermeni Kilisesinin tarihi tetkik edilirken devaml gze arpan bir husus, bu kilisenin gerek
Bizans gerekse Roma Kilisesinin nfuzuna girmekten kanma abasdr. Bu durum Ermeni
topluluunun siyasi bakmdan aleyhine sonulanmtr. Ancak kilisenin menfaati toplumun
menfaatinden nde tutulduu iin bu politika hi deimemitir.

Kaynak: Noel Buxton, Travel and Politics in Armenia, New York: Macmillian, 1914.
Trk Tarih Kurumu Sayfa 18

Tm dnyaya yaylm bulunan Ermeni Kilisesinin manevi merkezi Ermenistann bakenti
Erivan yaknlarndaki Kutsal Emiyazindir. Buras ilk Ermeni dini merkezidir. Emiyazin
Kilisesi Gregory tarafndan kurulmu ve ona milletin temsilcisi anlamna gelen Katolikos
unvan verilmitir. Bu unvan, dini merkezin de ad olmu ve buraya Katolikosluk denilmitir.
Emiyazin Katolikosu, Tanrnn inayetine mazhar olan ve Hz. sann hizmetisi, btn
Ermenilerin katolikosu ve Kutsal Emiyazin Manastrnn Patrii unvanlarn tamaktadr.
Btn dini hiyerarideki kiiler rtbelerine gre bir sraya dizilseler, kilisenin en yksek
makamnda btn Ermenilerin Katolikosu olan Emiyazin yer alr. Ermeniler Romann
dolaysyla Papann stnlk ve otoritesini kabul etmezler.
Ermeni Kiliselerinin anas kabul edilen Emiyazin Katolikosluu, Ermeniler arasnda ok
zel bir yere sahiptir. Ermeni Kilisesinin ba mabedi Emiyazindir ve btn Ermeni
imanllarnn ve hatta imansz da olsalar btn Ermenilerin manevi lideri Emiyazin Ba
Patrii ve Katolikosudur. Ermeni Kilisesinde episkoposlar takdis etmek ve btn
Ermenilerin vaftizinde kullanlan kutsal ya Moronu takdis etmek yalnz Katolikoslara
der. Bu Katolikosluk dnda hibir dini makam btn dnya Ermenileri dini ve manevi
liderliinde olamaz.
Hatta bunun yannda Ermeni Kilisesinin Hristiyanlktaki en nemli mahalli olan Isa
Mesihin armha gerilip ld, sonra dirilip ge kt Kuds Ermeni Patriklii hiyerarik
srada Emiyazinden sonra ikinci yeri igal eder. Kudste bulunan Ermeni Patrii de
Emiyazin hiyerarisi altnda bir dini liderdir ve Emiyazin Katolikosunun manevi otoritesi
altndadr.
Fatih zamannda Patriklik sfatna haiz olan stanbul Ermeni Patriklii de btn dnya
Ermenilerinin dini lideri olarak dini hiyeraride Emiyazin ba patriklii ve Katolikosluu ve
Kuds patrikliklerinden sonra nc sray igal eder. Btn dnyada Emiyazin, Kuds ve
stanbul patriklikleri beraber anlr. Kilikya Katolikosluu ise maalesef tarihteki hatalardan
kaynaklanarak meydana gelmi bir anormallikten uzaa gidemez. Bu anormallik zamannda
Ahtamarda ve dier baz yerlerde de Katolikosluklar kurulmutur. Kilikya Katolikosluu
bilhassa 1956 senesinden sonra dnya Ermenileri iinde nifak saan bir duruma dm,
Amerika ve baz lkeler Emiyazin riyasetinde olan blgelerde Emiyazin episkoposlarna
kar bir de Kilikya Katolikosluu episkoposu atayarak Ermenilerin arasn amtr.
Halbuki Emiyazin btn dnya Ermenilerinin ve hatta Roma Katolik ve Protestan
imanndaki Ermenilerin de en byk ve en ulu Hristiyanlk makam olmaldr. Bu adan,
hibir dini ermeni messesesi Emiyazinle ayn seviyede olamaz ve de olmamtr.
Emiyazin Ermeni Kilisesi, bu dnya yzndeki Hristiyanlk izdmn sembolize eder.
Ermeniler bu konuda da ileri gidip Emiyazini, dinin kurucusu Nasral sann
memleketinden daha stn yere yerletirirler.
Emiyazin Katolikosluk merkezi birtakm siyasi sebepler dolaysyla Divin, Ani, Rumkale,
Sis ve sonunda tekrar 1441 ylnda, Emiyazine tanmtr. Fakat Ana Kilise geici olarak
baka mahallere tanm olsa bile, Emiyazine gsterilen hrmet hibir zaman
eksilmemitir.
Trk Tarih Kurumu Sayfa 19


Emiyazin
Emiyazin Katolikosluu, Aziz Aydnlatc Gregorynin Kutsal Kalnts ve Ermenilerin en
nl mabedi olmas sebebiyle hac yeri kabul edilmektedir. Bu fonksiyonu itibariyle oras,
tarihte de gnmzde de hem siyasi hem dini otoritelerin dikkatini zerine ekmitir. Dier
Hristiyan gruplar oray kendileriyle ayn paralele ekmek istemitir.
Gnmzde Emiyazin Katolikosluu grevini Ermenistan'n Emiadzin kentindeki II.
Karekin yrtmektedir. Ermenistan dnda Rusya, Grcistan, Fransa, ABD, Lbnan, Suriye,
Kanada, Trkiye ve ran'da Ermeni Kilisesine bal toplumlar mevcuttur.

Emiyazin Katolikosu II. Karekin
Trk Tarih Kurumu Sayfa 20

Sis (Kilikya-Beyrut) Katogikosluu
IV. yzyln (301) ilk yllarndan X. yzyla (901) kadar Gregoryen Ermenilerin tek bir dini
merkezi olmutur. X. yzyldan sonra katogikosluk eitli yerlere tanm, bu tanmann
neticesinde de ayn anda birka katogikosluk ortaya kmtr. Emiyazin ve evresi Moollar
tarafndan igal edilince Ermeniler, eitli yerlere dalmlardr. Bu dalma srasnda
Gregoryen Ermeni Katogikosu da kutsal kabul edilen baz emaneti alp Kozan tarafna
gelmitir. Kozan havalisinde karar klnnca, Sisteki manastr ve kilise ina edilmitir.


Sis/Kozan
Moollarn ekilmesinden sonra Ermeniler, Emiyazinde toplanp eski mabetlerini onarm
ve Siste Katogikos bulunan zat kutsal emanetler ile birlikte Emiyazine davet etmitir.
Fakat katogikos, ailesi uzun zamandan beri Siste yerlemi olduklar gerekesiyle
Emiyazine geri dnmemitir.
Ermeni Patrikhanesinin eref payesini tam olmakla birlikte buras artk sadece bir
piskoposluk blgesi haline gelmitir. Sis, uzun yllar boyunca katogikoslarn merkezi ve
onlarn Emiyazine geri dnmelerinden sonra XVIII. yzyln ortalarna kadar da ayrlk
patrikhanelerin kurulduu bir yer olarak hatrlanmaktadr.
Sis Katogikosluunun otoritesi Asya Trkiyesindeki Gregoryen Ermenilerin byk bir
ksmn kuatmaktadr. 1915ten nce, Adana, Aleppo, Sivas, Angora ve Harput snrlar
Trk Tarih Kurumu Sayfa 21

iersinde 16 piskoposluk blgesi Sise balyd. Kbrs adas Sis ve Kuds arasndaki baz
tereddtlerden sonra Sis Katogikosluk blgesi iine yerletirildi.
Birinci Dnya harbine kadar Siste faaliyet gsteren Sis Katogikosluu Halepe gitmitir.
Daha sonra katogikosluk Beyrut yaknlarndaki Anteliasa tanmtr. Gnmzde Sis
Katogikosluu, Beyrut yaknndaki Anteliasta Kilikya Katogikosluu adyla faaliyet
gstermektedir.
Ahtamar Katogikosluu
Emiyazin ve evresinin igal edilmesiyle Katogikosluk merkezi Emiyazinden Divine
tanmtr; Divinin istilasyla da bir mddet merkezsiz kalmtr. Katogikos V. Hovannesin
son zamanlarna doru, yaklak 930lu yllarda merkez Vana tanmtr. Daha sonra
Katogikosluk, Vandaki Ahtamar Adasna yerletirilmi ve burasn merkez edinmitir.
Hovannesten sonra gelen katogikos Ahtamarda ikamet etmi; fakat Katogikos Mokslu
Ananya adann yalnzlndan sklm ve Aniye yerlemitir.


Ahtamar Katogikosluu 1114 ylndan itibaren mstakil bir merkez olarak grev yapm;
Miron ya karm, piskopos takdis etmi, yarg erevesinde etkisini gstermi ve
evresindeki Gregoryen Ermenileri Emiyazine muhta etmemitir. Van ve Bitlis
havalisindeki piskoposluklar kapsamtr. I. Dnya Savandan sonra tamamen yok
olmutur.

Trk Tarih Kurumu Sayfa 22

Patriklik Merkezleri
Kuds Patrikhanesi
Kuds Patrikhanesi yzyllarca Filistinde en ok da Mukaddes ehir Kudste Ermeni
Kilisesinin deerlerini muhafaza grevini stlenmitir. 1917 ylna kadar ynetim asndan
stanbul Patrikhanesine balyd. Patriklik boaldka Kuds Gregoryen Ermeni cemaati yedi
adaydan oluan bir listeyi stanbul Patrikliine sunuyordu. stanbul Patrikliinin ruhban ve
laiklerden oluan iki kurulu sunulan adaylar e indiriyordu. Genel Kurul, belirlenmi bu
adaylar arasndan gizli oyla ve katlanlarn ounluunun oyu ile Kuds Patriini seiyordu.
Filistinin igalinden sonra ngilizler Kuds Ermeni Patrikhanesinin stanbuldan bamsz
olduunu ilan etti. Ve patriklik seimlerinin bundan sonra ngiltere Kral tarafndan tasdik
edileceine karar verdi.

Harootiun Vehabedian Kuds Ermeni Patrii, 1900.
Gnmzde Patriin seimi Kuds piskoposlarnca yaplmaktad. Suriye, Kbrs Adas ve
Hindistandaki btn Ermeni Kiliseleri, Kuds Patrikhanesine baldrlar. Patrik, Kudste
St. James Manastrnda ikamet etmekte ve piskoposluk yetkileri olmayan 25 piskopos
hizmetinde bulunmaktadr. Bugn, Patrik II. Torkom, Kutsal topraklar ve rdnde yaayan
Ermeniler ve Ermeni vakflar zerinde nfuzu bulunan Kuds Patrikliinin bandadr
Trk Tarih Kurumu Sayfa 23

stanbul Ermeni Patrikhanesi
Bizans dneminde stanbulda ok sayda Gregoryen Ermeni bulunmasna ramen bir
patriklik merkezi yoktu. Fatih Sultan Mehmet stanbulu fethettikten sonra, Ortodoks
Hristiyanlara verdii imtiyaz Ermenilere de vermek istedi. Bursa Gregoryen Ermeni
Metropolidi Hovakime 1461 tarihinde Ortodoks Patrikhanesinin btn ayrcalklaryla
birlikte stanbul Ermeni patrii payesini verdi. Onun resmi unvan stanbul Bapiskoposu ve
Trkiye Ermenilerinin Patrii idi. Patrikliin yetkileri Trkiyedeki 45 piskoposluk blgesini
ve Msr, Bulgaristan, Romanya ve Yunanistandaki Ermenileri kapsyordu.

stanbul Ermeni Kilisesi, 17 Mart 1863 tarihinde Sultan Abdlaziz tarafndan onaylanan
Ermeni Milli Nizamnamesi ile ynetilmeye balad. Bu nizamname ile Kilisenin ynetim
yetkisi 140 yeli Genel Kurula braklmtr. Ermeni patriini, dini ve siyasi kurul yelerini
semek bunarln faaliyetlerini denetlemek, alt kurullardan ve komisyonlardan gelen konular
karara balamak, Ermeni Milleti Nizamnamesini yrtmek Genel Kurulun grevleri
arasndayd. Genel Kurulun altnda dini ve siyasi ileri ynetmek iin iki ayr kurul daha
bulunurdu. Dini kurul ruhban snfna mensup 14 yeden oluur, dieri tamamen laiklerden
oluan 20 kiilik siyasi kuruldur.

Trk Tarih Kurumu Sayfa 24

II. Abdlhamitten sonra nizamnamede baz deiiklikler olmutur. Gnmzde stanbul
Ermeni Patriklii ruhani ve cismani yelerden oluan kurulca ve Ermeni Milleti Nizamnamesi
hkmlerine uygun bir ynetimle ynetilmektedir. Gnmze kadar 80den fazla piskopos,
stanbul Ermeni Patriklii grevinde bulunmutur. Patriklie seilen piskoposlar lnceye
kadar bu grevi srdrmektedir. Gnmzde Trkiyede stanbul Patrikliine ait bir
piskoposluk ve 45.000 civarnda Gregoryen Hristiyan bulunmaktadr. Patriklik tahtna 21
Kasm 1998 gn ykselen II. Mesrob Mutafyan 84. stanbul ve tm Trkiye Ermenileri
Patriidir. 2001 ylnda tm dnyadaki stanbul Ermenileri, stanbul Ermeni Patrikliinin
540nc kurulu yldnmn kutlamlardr.
Trkiye'deki Ermenilerin ruhani lideri stanbul Ermeni Patrii'dir. u andaki Patrik Mesrob II
Mutafyan'dr. Mutafyan 1998 ylnda stanbul Patriklik makamna gelmitir. Ama Mesrob
Mutafyan 2008'de Demans (Bunama) hastalna yakalandndan ve halen patrik ve
bapiskopos olsa da, fiilen tm grevlerinden ekilmitir. Mutafyan'n yokluunda vekilliini
Aram Ateyan stlendi. Ancak Mesrob halen hayatta olduu iin patriin belirlenmesi
konusunda seim yaplamyor.

stanbul Ermeni Patrii Mesrob Mutafyan
1998den bu yana Patriklik koltuunda oturan 84. Patrik Mesrob Mutafyann yaad salk
sorunlar sebebiyle Patrikhanenin zayfladn ileri srerek Trkiyedeki tm Ermeni
kiliselerini Erivandaki Emiyazin Patrikhanesine balamaya alan evreler bulunmaktadr.
stanbulu Erivana balayp patrikhanelerin saysn drtten e (Emiyazin-Kuds-Beyrut)
indirmeyi arzu eden bu evrelerin en byk istei Trk Ermeni Cemaatini kontrol altna
almaktr. Zira, ruhani anlamda stanbul Patrikhanesi Erivana bal saylsa da siyasal anlamda
anlatklarn sylemek mmkn deildir.
Trk Tarih Kurumu Sayfa 25