1

www.ozetkitap.com

G, Refah ve Yoksulluun Kkenleri
ULUSLAR NEDEN BAARISIZ OLUR?
Daron Acemolu - James A. Robinson

Ekonomik baarnn temelinde insanlarn oluturduu politik ve ekonomik kurumlarn
yer aldn kesin olarak ortaya koyan bu alma, uzmanlarn asrlardr kafa yorduu
soruya yant niteliinde. Neden baz lkeler zengin, dierleri fakir; neden bir tarafta
salk, bolluk varken beri yanda alk ve hastalk kol geziyor. Acemolu ve Robinsonun
kapsayc politik ve ekonomik kurumlar arasndaki karlkl etkileim hakknda r aan
fikirleri dnyaya baknz ve anlaynz deitirebilir. On be yllk aratrma sonucunda
gelitirdikleri politik ekonomi teorisi, tarihsel kantlara dayal ve gnmzdeki sorunlarla
yakndan ilgili. Refah ve yoksulluun sebeplerini anlamak asndan kaynak kitap olacak
nitelikte.

GR
Dnyann zengin lkeleriyle fakirlerini ayran gelir dzeyi ve yaam standartlar arasnda
grlen byk farklar hakkndaki bu kitap yaynlanmak zereyken Kuzey Afrika ve Orta
Dou, Arap Bahar ile sarslmaktayd; Tunus ve Msr diktatrleri devrilmi, Bahreyn,
Suriye ve Yemendeki rejimlerin ne olaca henz bilinmez haldeydi. Esasnda bu
lkelerdeki memnuniyetsizliin altnda yatan fakirlikleridir. Ortalama bir Msrlnn
kazanc bir Amerikalnn gelirinin yaklak %12sidir. Peki niye Msr, ABDden bu kadar
daha fakirdir?
Protestolar srasnda halka neden ayaklandklar sorulduunda yolsuzluktan, baskdan ve
eitimin ktlnden bktklarn, yozlam dzenin deimesi gerektiini syler.
Hkmet yolsuzluklarndan, kamu hizmetlerinin eksikliinden, lkede politik haklarn ve
frsat eitliinin olmayndan yaknr. Arzu edilen ise bir an nce seilmi bir iktidara
kavuulmas ve evrensel zgrlklerin uygulanmasdr. Tunus rneinde olduu gibi
bask, sosyal adalet eksiklii ve barl deiim yollarnn inkaryla birletiinde adeta
saatli bombaya dnr. Hem Msr hem de Tunus halkna gre ekonomik sorunlarn
temelinde siyasi haklarn olmay vardr. Dolaysyla siyasi deiim talebi, asgari cret
zamm gibi konularn nne geer. Aslnda Msrllar geri kalmalarnn nedenlerinin
bilincindedir. Bunlar bata devlet ynetiminin beceriksiz ve yozlam oluu, toplumun
ise yeteneklerini kullanmalarna ak olmaydr. Fakat bu sorunlarn kkeninin politik
olduunun ve karlatklar ekonomik engellerin siyasi iktidarn dar bir zmre tarafndan
kullanlp tekelletirilmesinden kaynaklandnn da farkndadrlar. Bu dzenin deimesi
iin sokaklara dklmlerdir. Oysaki bu konuda akademisyen ve yorumcular genellikle
baka etkenlerin zerinde durur. Kimi Msrn fakirliinin corafyaya ve dolaysyla

2
www.ozetkitap.com

iklimin tarma elverisiz olduuna balarken, kimi de refah ve ekonomik gelimeye zt
kltrel elere dikkat eker. Ekonomi ve politika uzmanlar arasnda ok tutulan dier
bir gre gre Msr ynetenler lkelerini refaha ulatracak eyin ne olduunu
bilmedikleri gibi gemite de yanl politikalar izlemilerdir. Eer ki doru
danmanlardan doru tavsiyeleri alsalar kalknacaklardr. Anlalan Msrn toplumun
zararna ceplerini dolduran bir avu elit tarafndan ynetildii gereinin, bu uzmanlara
gre lkenin ekonomik sorunlarnn anlalmasyla ilgisi yoktur. Kitapta tartlan da
ou akademisyen ve yorumcunun deil meydanlar dolduran halkn, hakl olduudur.
Msr fakirdir nk kendi karlarna gre toplumu ekillendiren ve halkn srtndan
geinen bir zmre tarafndan ynetilmitir. Siyasi iktidar sahipleri ellerindeki gc
kendilerine servet yaratmak iin kullanmtr. Kaybeden de Msr halk olmutur. Msrn
fakirliini bu ekilde yorumlamak, lkelerin neden yoksul olduuna dair genel bir
aklama sunabilir. ster Msr olsun; ister Kuzey Kore, Sierra Leone ya da Zimbabve
hepsinin fakirlik nedeni ayndr. Birleik Krallk ve Amerika Birleik Devletleri ise
zenginlemitir nk vatandalar gc elinde tutan elit kesimi devirip, siyasi haklarn
yaygnlatrld; iktidarn topluma hesap verip duyarl davranmak zorunda olduu bir
devlet ynetiminde geni bir halk kitlesinin ekonomik olanaklardan yararlanabildii bir
toplum yaratmlardr. Dnyada neden bunca eitsizlik olduunu anlamak iin ncelikle
tarihsel dinamiklere bakmak gerekir. ngilterenin Msrdan daha zengin olmasnn
nedeni, 1688de ngilterede ulusun siyasetini ve dolaysyla ekonomisini deitiren bir
devrim gereklemi olmasdr. nsanlar politik haklar iin mcadele etmi ve bu
haklardan ekonomik olanaklarn gelitirmek iin yararlanmlardr. Sonuta eskisinden
ok farkl bir politik-ekonomik gidiat ortaya km ve bu ilerleme Sanayi Devrimi ile
ahlanmtr.
Fakat ne Sanayi Devrimi ne de yol at teknolojiler Msra ulaamad. nk o srada
Osmanl hakimiyetinde olan lkeye Osmanl hanedannn muamelesi de Mbarek
ailesinden pek farkl deildi. ngiliz smrgesine girdiinde ise ngilizler de sradan halkn
kalknmasyla pek ilgilenmedi. Msrllar imparatorluklar devirmi ve 1952de
monariden kurtulmu olmalarna karn, ngilterede meydana gelen Muhteem Devrim
gibi siyaseti znde deitiremedi. Tek yaptklar iktidara halkn refahyla uzaktan
yakndan alakas olmayan baka bir elit getirmek oldu. Sonu olarak toplumun temel
yaps deimedi, dolaysyla Msr fakir kald.
Bu kalplarn nasl tekrar ettiini; neden bazen deiip evrilebildiklerini incelersek, bugn
durumun deiip deimediini sorgulayabiliriz. Mesela Mbareki ykan devrimin
sradan halka refah getirecek kurumlar yaratp yaratmayacan anlayabiliriz. Gemite
Msrda da devrimler oldu ama dizginleri eline alan her yeni iktidar devrilene benzer bir
dzeni yeniden kurduu iin pek bir ey deimedi. Elbette, sradan vatandalarn
gerekten siyasi g elde edip yaadklar toplumun ileyiini deitirmesi ok zordur.

3
www.ozetkitap.com

Ancak imkansz olmad rneklerden bellidir. Yoksul bir lkenin zenginlemesi iin
ngiltere, Fransa, ABD, Japonya, hatta Botsvana ve Brezilyada olanlara benzer kkl bir
politik dnm yaanmas gerekir. Kilit nokta, toplum hareketinin geni kitleleri
birletirebilmesidir. Bu politik dnmlerde neler oldu, geiler neden ve nasl
gerekleti anlayabildiimizde bu tip toplumsal hareketlerin ne zaman boa kacan
tahmin edebilir, ne zaman umutlanabileceimize karar verecek halde oluruz.

Geersiz Teoriler
Asl ama dnyadaki eitsizlii ve iinde barndrd kalplar aklamak olduuna gre
ncelikle srekli ekonomik bymeyi ilk yakalayan lkeyi ele almak gerek. ngiltere,
18.yy ikinci yarsnda yaanan byk teknolojik gelimelerin endstriye yansmasyla
kalknmaya balad. Ardndan Bat Avrupa lkeleri ve ABD sanayileti. Refah, hzla ngiliz
kolonilerine yani Kanada, Avustralya ve Yeni Zelandaya da yayld. Bu lkelere ek olarak
gnmzn en zengin 30 lkesi arasna Japonya, Singapur ve Gney Kore eklendi. Yakn
zamanda yaadklar hzl bymeyle Dou Asya lkeleri, Tayvan ve in de aralarna
katld. Bu listedekilerin kii ba yllk geliri ortalama $20.000 dzeyindedir.
En fakir lkelerde ise kii ba yllk gelir $2.000 seviyesindedir. Bunlarn neredeyse
tamam Sahra-alt Afrikadadr; Afganistan, Haiti, Nepal, Kamboya, Laos da yoksulluun
penesindedir. Latin Amerika iinde benzer bir sralama yapsak liste banda ili, Arjantin,
Brezilya, Meksika, Uruguay ve petrol fiyatna bal olarak Venezuelay sayabilirdik.
Ardndan Kolombiya, Ekvator ve Peru, sonlarda ise Bolivya, Guatemala ve Paraguay. Orta
Douda da benzer bir kalp grlr. Petrol zengini lkeler Suudi Arabistan, Kuveyt liste
banda. Gelir dzeyleri en zengin 30 lkeninkine yakndr. Fakat petrolden yoksun olan
Msr, rdn ve Suriyede ise gelir dzeyi Guatemala ve Perudakine denk gelmekte.
Petrol olmasa Orta Dou lkeleri de Guatemala ya da Peru kadar fakirleir fakat Sahra-
alt Afrikas standardna dmez.
Aslnda bu liste 150 yl ncesine dnsek bile pek farkl olmazd. nk bu eitsizlik 18.
Yzyl sonundaki Sanayi Devrimini takiben ortaya kt. Bunun ncesinde lkeler
arasndaki refah fark daha azd. stelik o zamandan bu yana neredeyse sabitlenen
sralama, tarihte daha geriye baktmzda tamamen farkl. Tabii ki bu arada birok lke
onyllar sren gelime dnemlerine girdi, bazs yeniden de geti. Arjantin 1870-
1920 aras, SSCB 1930-1970 aras parlarken; Dou Asya 1950den, in ise 1990dan beri
ykselitedir. )
Uzun vadede devamllk gsteren bu kalplar deimez veya deitirilemez diye bir kural
yoktur. nemli ncelik zenginle fakir lkeler arasndaki byk farklarn nasl olutuunu
anlamaktr. Dnyadaki eitsizliin nedeni olarak en ok kabul gren teori corafi
farkllklara dayanr. Ilman iklim kuandaki lkeler zengin; Afrika, Orta Amerika, Gney

4
www.ozetkitap.com

Asya gibi tropiklerdekiler fakirdir ynndeki genel kan, ilk bakta doruymu gibi
grnse de znde yanltr. Fransz filozof Montesquieu fakirlii aklarken, scak
lkelerde yaayan insanlarn tembellie meyilli olduunu ve bu yzden despotlarca
ynetilmeye yatkn olduklarn ileri srerek hem ekonomik hem de politik baarszln
nedenini corafyaya balamtr. Ekonomist Jeffrey Sachsn da savunduu corafya
hipotezine modern zamanlarda tropik hastalklarn olumsuz etkileri ve tarma greceli
elverisizliinin eklenmesiyle lman iklimlerin dierlerine gre avantajl olduu sonucuna
varlmtr. Oysaki ne iklim ne hastalklar ne de corafi herhangi baka bir zellik
dnyadaki eitsizlii aklamaya yetmez. Mesela son dnemlerde hzla gelien Singapur,
Malezya ve Botsvana bu varsaymla elimektedir. Gemite tropiklerde (u anda
Meksika, Orta Amerika, Peru ve Bolivyay iine alan topraklarda) kurulmu olan, Aztek
ve nka uygarlklar ok zengin ve gelimiti. Daha lman iklimlerde (kuzeyde bugnk
ABD, Kanada; gneyde Arjantin ve ili blgesinde) yaayanlarsa ta devri dzeyindeydi.
Amerika ktasnn, Avrupallar ayak basmadan nceki hali dnlnce ABD ve
Kanadann sahip olduu zenginlikler, corafya ayn kald halde kaderin tersine
dnebildiinin temsilidir. Kuzey ile Gney Amerikann u anki durumlar smrgeleme
srelerindeki farklarla ilgilidir. Dier tarafta feci bir ekilde smrgeletirilen, cetvelle
blnp paylatrlan, klelik kurumunun en acmaszn en derinden yaayan kara
ktann mevcut yoksulluunun nedeni de tropik hastalklarn yaygn oluu olamaz.
Hastalk yoksulluun sonucudur. Beceriksiz veya isteksiz hkmetlerin gereken kamu
sal nlemlerini alamamasndandr. te yandan Avustralya ve Yeni Zelandann
neredeyse Asyann hepsinden daha yksek refah seviyesine sahip olmas da rastlant
deildir. ngilterenin mahkumlarn, toplum dna itilenleri gnderdii bu topraklarda
politik ve ekonomik geliimi destekleyen kapsayc ngiliz kurumlarn temel alan yeniliki
ve oulcu bir dzen kurulmutur. Tarihte daha geri gittiimizde, imdikinin tersine
tropiklerde olmalarna ramen Kamboyada Angkor; Etiyopyada Aksum; Gney
Hindistanda Vijayanagara, Pakistanda ndus uygarlklarnn lman kuaktan ok daha
stn durumda olduklarn grrz. Ayrca fakirliin nedeni, topraklarn tarma elverisiz
oluundan ok toprak sahiplii yapsnn ve iftilere ynelik teviklerinin sonucudur.
Tarm toplumuna geen, Ortaada teknolojik anlamda hareketli Orta Doudaki
yoksulluk da corafya ile aklanamaz. Neolitik Devrimin ban Mezopotamya ekse de,
demir ilk kez Trkiyede ergitilse de, ilk yerleimler Irakta kurulmu olsa da Orta Dou
halen yoksuldur. Bu topraklarn kaderini izen Osmanl egemenliinde geirdii
zamandan miras kalan kurumsal yapdr. Bu rnekler ekonomik baarnn corafyayla
sregelen bir ba olmadn kantlar. Corafi etkenler, Japonya ve in gibi birok
lkenin niye uzun sren durgun dnemlerden sonra ataa getiini de aklayamaz.
Zenginlii kltrle ilikilendiren hipotez, Bat Avrupann modern sanayi toplumuna
dnmesinin znde Reform ve Protestan ahlaknn olduunu ileri sren Alman
sosyolog Max Weberin teorisine dayanr. lk sanayileen lkelerin ngiltere ve Hollanda

5
www.ozetkitap.com

olmas bu teoriyi desteklese de hemen arkalarndan ounluu Katolik olan Fransann
kalknmas din ile ekonomik baarnn ilikisinin zayf olduunu gsterir. Ayrca Protestan
ahlaknn ya da Hristiyanlk dininin son zamanlarda Dou Asyann yakalad baaryla hi
ilgisi yoktur. Artk yalnzca din deil, baka inanlar, etik deerler de gz nne alnd
iin kltr teorisi, deitirilmesi zor olabilen ve kurumsal farkllklar destekleyen sosyal
kurallarn nemli olduunun anlalmas asndan yararl olabilir. Yine de dnyadaki
eitsizlii aklamaya yetmedii gibi dzenin ileyiini kavramamza da pek yardm etmez.
Bir ara in kltr ve Konfys retilerinin ekonomik gelimeye msait olmadn
dnenler vard mesela. imdiyse inli alma ahlak in, Hong Kong ve Singapurdaki
bymenin motoru olarak gsterilmekte. Ya da Afrikallarn alma ahlakndan yoksun;
Latin Amerikallarn (kmaz ayn son arambas) maana zihniyetine sahip olduklar iin
asla fakirlikten kurtulamayacaklarn zannedenler bile var. Kltr teorisini savunanlar,
Orta Douyu rnek vererek slam lkelerinin geliemediklerini iddia eder. Suriye ve
Msr gibi lkeler fakirdir ama petrol zengini Arabistan veya Kuveyt de modern
ekonomiler gelitiremedi. Eskiden Osmanl himayesinde olmas Orta Dounun geliimini
olumsuz etkilemitir. Osmanl mparatorluu ktkten sonra ngiliz ve Fransz
egemenliine girince geliimi yine engellenmitir. Orta Dou lkeleri bamszlklarn
kazandktan sonra da smrge zihniyetinde devam etmi, hiyerarik ve otoriter siyasi
rejimlerle ynetildiinden ekonomik baary salayabilecek kurumlar oluturamamtr.
Demek ki Orta Dounun ekonomik izgisinin belirlenmesinde kltrel etkenlerden ok
tarihsel olaylarn rol var.
Baka bir deyile snrlar arasndaki kltrel farklar refah farkn yaratan sebep olmaktan
te farkl ynetimlerin, farkl kurumlarn dolaysyla farkl teviklerin sonulardr. ok
vurguland halde kltrel eler yani din, ulusal kimlik, etnik kken ya da ahlaki
deerler, gidiatn neden basmakalp devam ettiini anlamamzda o kadar nemli deil
aslnda. nsanlarn birbirine gvenmesi ya da ibirlii yapabilmesi de ok nemli. Fakat
bu ortam tek bana oluamaz kurumlar sayesinde ortaya kar.
Ekonomistler arasnda ve Batl siyaset evrelerinde epeyce popler olan cahillik hipotezi
ise liderlerinin fakir lkeleri zenginletirmeyi bilmediini ileri srer. Temeli klasik refah
ekonomisi kuramna dayanr. Ekonomik adan kaynaklarn toplumsal olarak talep edilen
ekilde paylamn salayan baz koullar vardr. Piyasa ekonomisi, birey ve irketlere
istedikleri rn veya hizmeti serbeste retme, satma ve tketme imkan salar. Bu
koullar olumadnda piyasa aksar ve bu aksaklklar giderilmedike lkelerin fakirleme
olasl artar. Cahillik hipotezi, fakir lkelerin yanl politikalar ve hatal ekonomik
tavsiyeler nedeniyle piyasadaki yetersizlikleri dzeltemediklerini varsayar. Fakirlik
sorununa zm olarak nerisiyse liderlerin bilgilenip aydnlanarak durumu
kurtarabileceidir. Fakat liderler yanllkla veya cehaletten hata yapmaz zaten, kastl
olarak hata yapar. Sonularn tahmin etmeden feci politikalar uygulayarak lkelerini

6
www.ozetkitap.com

yoksullua srkleyen siyasi liderler de var, elbet. Ancak cahillik mevcut durumu
aklamaya yetmez. stelik bu teori ne refahn kkenlerini ne de dzenin ileyiini
aklamaz. Kendilerini yoksullua mahkum eden kalplam kurumlardan kurtulup
ekonomik byme yoluna girmeyi beceren lkelerdeki deiim, liderleri bir anda
aydnland iin ya da artk kendi menfaatlerini daha az dndkleri iin olmaz.
Ekonomik gelimeyi politikalar ve bunlarn altndaki kurumlar belirler. Fakir lkeler
fakirdir nk g sahipleri yoksulluk yaratan seimler yapar. En iyisi ekonomi
teorilerinin ve uzman tavsiyelerinin tesine geip kararlarn kimler tarafndan nasl ve
niin alndn incelemektir. Bu da siyaseti ve siyasi sreleri incelemek demektir. nk
ekonomik kalknma baz temel politik sorunlarn zlmesine baldr.

Zenginlik ve Yoksulluu Anlamak
Dnyadaki yaam standartlar arasnda byk farklar var. En fakir Amerikalnn bile belli
bir geliri var. Salk ve kamu hizmetlerine ulaabilmekte. Ekonomik ve politik olanaklar
Afrika, Gney Asya veya Orta Amerikada yaayan geni kitlelere kyasla daha iyi
durumda. Fakat ABD ile Meksika veya Korenin kuzeyi ile gneyi arasndaki ztlklar yakn
zamanda ortaya kt. 500 yl nce Aztek devletinin bulunduu Meksika, kuzeydeki
toplumlardan ok daha zengindi. ABD, 19. asrda Meksikay sollad. Korenin iki taraf ise
II. Dnya Savandan sonra blnmeden nce sosyal, kltrel ve ekonomik olarak
birbirinden hi de farkl deildi. Ayn ekilde etrafmzda gzlemlediimiz ekonomik
farklar son iki asrda meydana geldi. Peki byle olmak zorunda myd? Bu srete Bat
Avrupa, ABD ve Japonyann Sahra-alt Afrika, Latin Amerika ve inden ok daha zengin
oluunu belirleyen nedenler tarihsel, corafi, kltrel veya etnik mi? Endstri Devriminin
18.yy ngilteresinde balamas, ardndan Bat Avrupa ve smrgelerine yani Amerika ve
Avustralyaya yayl kanlmaz myd? 1688de ngilterede meydana gelen Muhteem
Devrim ve Sanayi Devriminin Peruda gereklemesi ve Perunun Avrupay
smrgeletirip beyazlar kleletirmesi mmkn olabilir miydi? Yoksa bu yalnzca
tarihsel bir bilim kurgu mu saylr? Buna cevap verebilmek ve nedenlerini anlayabilmek
iin niye baz lkelerin zengin bazlarnn fakir ve baarsz olduuna dair bir teoriye
ihtiya var. Hem refah yaratan hem de engelleyen etkenlerin tarihsel kkenleriyle
birlikte aklanmas gerek.
Dnyann farkl yerlerinin nasl olup da birbirinden bu denli farkl kurumlar
oluturduunu akla kavuturmak amacyla kitabn yazarlar, politik ve ekonomik
kurumlarn birbirleriyle nasl etkileerek zenginlik veya yoksullua neden olduunu
aratrmtr. Neolitik Devrimden bu yana dnya zerindeki ekonomik ve politik
gelimeyi ele alarak kurumlarn kapsayc m dlayc m olduuna ve neden dnyann
baz yerlerinde gelitiine odaklanrlar. ne srdkleri teorinin znde kapsayc
ekonomik ve politik kurumlar ile refah arasndaki balant yer alr. Mlkiyet haklarn

7
www.ozetkitap.com

glendiren, eit artlar salayan, yeni teknolojilere yatrm ve becerileri zendiren
kapsayc ekonomik kurumlar, ekonomik byme yaratmaya elverilidir. Oysa dlayc
ekonomik kurumlar, ounluun sahip olduu kaynaklarn belirli kii veya kk gruplar
tarafndan smrlmesine dayanr. Bu kurumlar mlkiyet haklarn korumaktan ve
ekonomik faaliyeti zendirmekten acizdir.
Kapsayc ekonomik kurumlar, kapsayc politik kurumlarca desteklenir ve bunlar
birbirlerini desteklerler. Kapsayc politik kurumlar da siyasi gc oulcu bir yaklamla
topluma geni biimde datr. Kanun ve dzenin salanmas, mlkiyet haklarnn
gvence altna alnmas ve kapsayc piyasa ekonomisi adna belli oranda siyasi
merkezileme salama gcne sahiptir. Benzer ekilde dlayc ekonomik kurumlar da
dlayc politik kurumlarla ilintilidir. Siyasi gc elinde tutan kk bir grubun ekonomik
kurumlar ve kaynaklar kendi karna kulland dzeni devam ettirebilmesini salayan
dlayc politik kurumlardr. Bu, dlayc ekonomik ve politik kurumlarn ekonomik
bymeye tamamen aykr olduu anlamna gelmez. Elbette elit kesim bymeyi tevik
eder ki kaynaklar daha ok smrebilsin. Bir nebze siyasi merkezileme salam olan
kurumlar bir miktar ekonomik byme de yaratabilir. Ancak dlayc kurumlarn
ynetimindeki byme ve gelime asla srdrlebilir olamaz. nk srdrlebilir
ekonomik byme inovasyon gerektirir. novasyon da ekonomik alanda eskinin yerine
yeniyi koyan ve siyasetteki yerleik g ilikilerinin istikrarn bozan yaratc ykmdan
ayrtrlamaz. Dlayc kurumlara hakim olan elit kesim, yaratc ykmdan korktuu iin
buna direnecek ve bylesi bir ynetim altnda herhangi bir gelime ksa mrl olacaktr.
Ayrca dlayc kurumlara hakim olanlarn toplumun zararna kendilerine byk kar
salamas, siyasi gce sahip olma isteini de beraberinde getirdiinden iktidar kavgalar
bitmek bilmez. Sonuta bu tip kurumlarn ynetimindeki toplumlar siyasi istikrarszla
srklenir. Dolaysyla ekonomik ilerleme de durur.
in kt taraf, dlayc ekonomik ve politik kurumlar bir topluma bir kez yerleti mi
adeta bir ksr dng oluturur ve ayn dzen hkmetler deise de srarla kendini
tekrar eder. En tehlikelisi, Robert Michelsin oligarinin tun yasas olarak adlandrd
ksr dngdr. Tarih, eskinin yerine yeni bir zorba ynetim getiren baarszlkla
sonulanm devrimler ve radikal akm rnekleriyle doludur. te yandan kapsayc
ekonomik ve politik kurumlarla zdeleen verimli bir dng mevcuttur. Fakat her iki
dng de mutlak deildir. Tarih boyunca genel model dlayc kurumlar olmasna karn,
gnmzde baz lkeler kalplar krp kapsayc kurumlara gei yapmay becerebilmitir.
Bu geiler tarihseldir ancak tarihsel olarak nceden belirlendii sylenemez. Fakat
sonular koullara baldr.




8
www.ozetkitap.com

Tarihsel Kkenler
Gnmzn zengin lkeleri, 19.yyda balayan sanayileme ve teknolojik deiim
srecine katlanlar; fakirleri de katlmayanlardr. Geni apl ekonomik deiimin art
olan byk kurumsal deiiklikler, mevcut kurumlarla kritik kavaklar arasndaki
etkileimin sonucunda ortaya kar. Kritik kavaklar, bir veya birok toplumda mevcut
siyasi ve ekonomik dengeyi bozan byk olaylardr. rnein 14. yyda Avrupa nfusunun
yarsn yok eden Veba Salgn, Bat Avrupallara muazzam kazan getiren Atlantik ticaret
yollarnn almas, dnya apnda ekonomilerin yapsn deitirme potansiyeli sunan
Sanayi Devrimi insanlk iin kritik kavaklardr. Byle kritik zamanlarda birbirine ok
benzeyen toplumlar bile srf aralarndaki kk farklar nedeniyle kurumsal olarak farkl
yollara sapabilir. Veba, serflik kurumunun Bat Avrupada ortadan kalkmasna Dou
Avrupada ise glenmesine neden oldu. Sanayi Devrimi ile ngiltere, Hollanda, Fransa,
Almanya, gibi Bat Avrupa lkeleri kalknrken Rusya, Osmanl ve Avusturya Macaristan
mparatorluklar ekonomik olarak geriledi ama mutlak monarileri I. Dnya Savana
kadar srd. Kritik kavaklar tarihsel dnm noktalardr. Ksr ve verimli dnglerin
gsterdii gibi tarihsel olarak ekillenen kurumsal farkllklarn yapsn anlamak iin de
tarihsel sreci incelemek gerekir. Ancak bu tarihsel veya baka trl bir nedensellik
anlamna gelmez. rnein Peru, corafi veya kltrel nedenlerden tr deil kurumlar
yznden Bat Avrupa veya ABDden bu kadar fakirdir. Bunun nedenleri anlamak iin
Peruda tarih boyunca kurumlarn geliimine bakarsak nka mparatorluu zamannda
ok zengin, 500 yl ncesinin koullarna gre teknolojik olarak gelimi, Kuzey
Amerikadaki seyrek kabilelere kyasla siyasi adan merkezilemi bir yap grrz. Esas
dnm noktas bu topraklarn smrgeletirilme eklidir. Kuzey Amerikann
smrgeletirilmesinden ok farkl biimde gereklemitir. spanyol istilaclar Peruda
hazr bulduklar nkalarn merkezilemi devlet yapsyla kurumlarn smrmeye devam
ettiler. Kuzey Amerikada ise yerleimin ok seyrek olmas bambaka bir srece yol at.
Dlayc kurumlar nedeniyle nkalarda siyasi devrim ihtimali ok dkt ama spanyol
istilaclara direnebilseler ya da tehditler karsnda kurumsal yaplarn yenileyebilselerdi
her ey ok farkl olabilirdi.
Dnyay nkalar ya da inliler deil, Avrupallarn koloniletirecei de tarihsel olarak
kanlmaz deildi. 15.yy Avrupasnn o hale gelinceye kadar geirdii kurumsal
deiimlere bal olarak sapt yollarla getii kritik kavaklarn sonucudur. Bunu
ngilterenin yaad kurumsal sapma sreci ve Atlantik ticaretinin balamas mmkn
klmtr. ngilterenin avantaj, ticarete kafas alan iftiler ile tccar ve sanayicilerin
gelimesine uygun zemin hazrlayan Manchester, Liverpool gibi bamsz ehir
merkezleri olmutur. Vatandalar giderek daha ok haklarn aramaya balam, eitli
kampanyalar dzenleyerek farkl ekonomik kurumlar talep edip politik atlmlarla
seslerini kraliyete duyurmay becermilerdir. Ayrca Avrupada kapsayc kurumlarn

9
www.ozetkitap.com

gelimesine Romann k yol amtr. Bat Roma mparatorluu ykldktan sonra
kurulan krallklarn yaps Roma hukuku ve kurumlarndan etkilenmitir. Feodal dzene
dnecek merkezi dalm siyasi ortam ve derebeylikleri yaratan da Romann
kdr. Daha geri gidersek Eski Romada ekonomik canll salayan cumhuriyet
kurumlar, Sezarn darbesiyle mparatorlua dnecek bir devletin yaplanmasna
imkan vermitir. Ancak bu greceli kapsayc kurumlar imparatorluk ynetiminde daha
dlayc kurumlara dnm ve bylece ekonomik gerileme kanlmaz olmutur.
Benzer biimde Venediklilerin zenginlii de kapsayc kurumlar sayesinde olumu ancak
ehir devletinin refahn oluturan bu kurumlar elit kesimin abalaryla piyasaya yeni
girmek isteyenleri yasaklayan bir biime brnnce duraklama ve gerileme balam,
sonunda bir zamanlarn grkemli ehri adeta bir mzeye dnmtr.
Tarihsel dnm noktalar olmasa Bat Avrupa ataa kalkp dnyay fethedemezdi. Mesela
igcnn azalmasna sebep olup kylleri bakaldrmaya iterek feodal dzeni temelden
sarsan, dolaysyla kraliyetlerin gcn zayflatan Veba Salgn olmasayd ya da Avrupal
monariler inli Ming Hanedan gibi denizar ticareti tehdit grp engellemeye alm
olsayd ok baka bir dnyada yayor olurduk.
Nasl ki Roma ykldktan sonra kapsayc kurumlara ilk ynelenin ngiltere olaca ya da
1970lerde inin Kltrel Devrimden sonra ekonomik kurumlarnda radikal deiime
gidip hzl bir byme yakalayaca tahmin edilemezdi; 500 yl sonra gidiatn nasl
olaca da kesin olarak ngrlemez. Yine de nmzdeki onyllarda ekonomik
bymeyi yakalamas muhtemel toplum tiplerine ynelik bir kanya varabiliriz. ncelikle
ksr ve verimli dnglerin inat ve uyuuk bir yapya sahip olduunu sylemek lazm.
50-100 sene sonra ABD ve Bat Avrupa kapsayc ekonomik ve politik kurumlarna
dayanarak Sahra-alt Afrika, Orta Dou, Orta Amerika veya Gneydou Asyadan daha
zengin olacaklarna phe yok. Bununla birlikte nmzdeki asrda byk kurumsal
deiiklikler olaca ve baz lkelerin kalbn krp zenginleecei de kesin. Somali ve
Afganistan gibi hibir ekilde siyasi merkezileme salayamam veya Haiti gibi devleti
km lkelerin dlayc kurumlar altnda geliebilmesi ya da kapsayc kurumlara
geie ynelmesi pek mmkn deil. Buna karlk yakn dnemde byme olasl
yksek olanlar, muhtemelen dlayc kurumlara sahip olmalarna ramen bir miktar
olsun siyasi merkezileme salam olanlar olacak. Afrikada Burundi, Etiyopya, Ruanda
ve Tanzanya; Latin Amerikada ise merkezilemenin yannda oulculuun da gelimeye
balad lkeler Brezilya, ili ve Meksika. Mesela Kolombiyann srekli bir byme
yakalamas pek olas deil. Aslna baklrsa ok lkenin hali belirsiz. Mesela Kba mevcut
kurumlarn muhafaza edebilir veya kapsayc kurumlara geerek ekonomik bir dnm
geirebilir. Asyada Myanmar iin de bu geerli.
Bu yaklam kurumlarn nasl deieceine ve sonularnn ne olacana dair kapsaml
dnmemizi salasa da kk farklar ve koullara bal durumlar nedeniyle kesin bir

10
www.ozetkitap.com

tahmin yrtmek zor. stelik politikalara dair tavsiyelerde bulunurken ok daha dikkatli
olmak lazm. Kritik kavaklarn etkileri mevcut kurumlarna ne kadar balysa farkl
toplumlarn ayn politika uygulamasna nasl tepki verecei de yine mevcut kurumlarnn
yapsna bal. Tabii ki lkelerin refaha ynelik admlar atabilmesi iin dlayc
kurumlarn kapsayc kurumlara dntrmesi gerek. Fakat bunun kolay bir yolu
olmad da belli. ncelikle ksr dng dediimiz olgu, kurumlar deitirmeyi iyice
zorlatrr. Oligarinin tun yasasna bal olarak dlayc kurumlar, adeta klk
deitirerek kendi kendilerini yeniden yaratabilir. te bu yzden Msrdaki devrimle
Mbarek rejiminin yklmasnn ardndan yerine illa ki daha demokratik ve kapsayc
kurumlara geileceinin garantisi yok. Aksine eski kalplar tekrarlayabilir ve mit verici
demokrasi hareketine ramen lke yine yoksul ve baarsz olmaya devam edebilir.
Tarihsel koullara bal olarak kritik kavaklarn ve kurumsal farklarn birbirini nasl
etkileyeceini bilemeyeceimizden kapsayc kurumlara geii salayacak bir deiim
yaratacak genel geer bir forml de olamaz. Yine de kt politikalar bu bilgiler nda
ayrt edilebilir. Acemolu ve Robinsonun teorisinin yanl hipotezlere ve eksik bilgilere
dayanan siyasi tavsiyeleri analiz edecek bir bak as salad kesin. rnein in
modeline bakp otoriter gelimeyi destekleyen siyasi tavsiyeleri ele alalm. Yksek ticaret
hacmi vs. lkede hibir ekilde demokrasi adna bir geliim salam deil. Otoriter
ynetim ve dlayc kurumlar altndaki bymenin fazla devam edemeyecei gayet iyi
anlaldndan, benzer tavsiyelerin yanl ynlendirmeler olduunu fark etmek artk
daha kolay. Feci hatalardan kanmak aslnda basit zmler retmekten daha nemli ve
daha gereki bir tutum. Irak rneinde, modernleme teorisine dayanarak ABD
igalinden sonra lkede demokrasi ve sivil haklarn gelieceini sananlar ok yanld. Irak
kaos ve i savaa srklenince umutlar boa kt. Demek ki lkelerin bydke geliip
modernleerek uygarlaacan demokratikleeceini ne sren modernleme teorisi,
baarsz lkelerde grlen dlayc kurumlarla ilgili sorunlarla nasl baa klacana
gelince hibir ie yaramaz. Zengin lkeler genelde demokratik rejimlere ve kapsayc
kurumlara sahip, sivil haklara ve insan haklarna saygl olan lkeler. te yandan birka
asrdr kapsayc ekonomik ve politik kurumlar oluturan lkeler srdrlebilir kalknmay
yakalamken son 60-100 yldr hzla byyen otoriter rejimle ynetilen lkelerde
demokrasi namna bir ey bulmaya imkan yok. Bu da artc deil nk otoriter
rejimlerde gerekleen byme dlayc kurumlardan feragat etmek zorunda kalmaz.
Kurumlara hakim olanlar bunu tehdit olarak deil rejimin destekisi olarak grr.
1980lerden beri Komnist Partinin yapt da budur. Ayn ekilde byme Gabon, Rusya,
Suudi Arabistan ve Venezuelada olduu gibi lkenin kaynaklarndaki deer artyla
olutuunda bu otoriter rejimlerin kapsayc kurumlara geme ihtimali ok dktr.
Tarih de modernleme teorisini desteklemeyen rneklerle dolu. Birok zengin lkenin
baskc diktatrlklere ve smrc, dlayc kurumlara boyun edii inkar edilemez bir
gerek. 20.yy banda sanayilemi lkelerin banda gelmelerine ve halklarnn iyi

11
www.ozetkitap.com

eitimli olmasna ramen Almanya Nazi partisinin ykseliinden; Japonya ise askeri
rejimden kurtulamad. 19.yy banda ngiltereden bile zengin olan Arjantinde
oulculuk ve demokrasi geliemedi. Seimle gelen iktidarlar bile doymak bilmez
diktatrlere dnt. 21. asrda halen ekinmeden vatandan malna mlkne el
koymaktalar.
Bu rnekler aka gsterir ki otoriter rejimler altndaki byme snrl kalr; demokrasiye
yol amaz; gelime ancak kapsayc ekonomik kurumlar ve yaratc ykmla
desteklendike mmkn olur. Belli ki otoriter byme uzun vadede makbul ve geerli
olamaz. Dolaysyla zm yolunun Latin Amerika, Asya, Afrika gibi lkelere uluslararas
kamuoyunca kalp gibi sunulmas ok yanltr. IMF gibi uluslararas kurulular, fakir
lkelere bir dizi reform nerir. Bunlar, kamu sektrnn kltlmesi, esnek dviz
kurlar gibi hedefleri olan makroekonomik istikrarn yannda zelletirme, kamu
hizmetlerinin etkinletirilmesi gibi mikro-ekonomik hedeflere odaklanr. Hatta yolsuzlua
kar nlemler zerinde durarak devletin ileyiini dzeltmeye ynelik neriler sunar. Bu
reformlar kendi iinde mantkl olabilir ama esasen Washington, Londra, Paris vb.
merkezli uluslararas kurulular, siyasi kurumlar ile politika oluturmaya getirdikleri
kstlamalarn roln kavramakta beceriksizdir. Uluslararas kurulularn zayf lkelerde
ekonomik kalknmay planlama abalarnn baarsz olmasnn nedeni, kt politikalarla
kurumlarn en bata nasl ortaya ktna aklama getirmeye kalkmazlar. nerilen
politikalar ya kabul edilmez, ya uygulanmaz ya da sadece grnte uygulanr. Sorunun
kkenine inilmedike refaha ynelik planlama ve dzenleme abalar baarsz olmaya
mahkumdur. Refahn arttrlmasna ynelik u aralar ok moda olan bir yaklam da
mikro dzeyde piyasa aksaklklarnn dzeltilmesiyle kalknma salanacan ngrr.
Fakir lkelerin salk ve eitim sistemleri, piyasa dzenlemeleri baarszlklarla doludur.
Fakat dlayc kurumlarla ynetilen toplumlarda bu sistemlerin dzgn ilememesi
tesadf deil, daha derin sorunlarn gstergesidir. yi niyetli tavsiyelere uygun
davranmas beklenen politikaclar ve brokratlar da genelde sorunun parasdr. Sonu
olarak dlayc kurumlar ve onlar muhafaza eden politikalarla yzlemedike yani
sorunlarn kkenine inmedike lkelerin ne gelimesi ne de zenginlemesi mmkndr.

ngiltere Fark
Sanayi Devriminin, Muhteem Devrimden bir sre sonra ngilterede balamas tesadf
deil. ngiltere imza kampanyalarndan sonu alnmaya oktan balad. ngiliz tarihi
monari ile tebaas; g iin mcadele eden farkl gruplar ve soylularla vatandalar
arasndaki ekimelerle doludur. Genel sonu ise 1215 tarihli Magna Cartadan beri
iktidar sahiplerini daha da glendirmek deil vatandalarn haklarn oaltmak
olmutur. 1688 sonras anayasal rejimi ekillendirecek gl bir parlamento oluabilmesi
iin geni koalisyon artt. Bu sayede Parlamento iinde tek bir grubun ar glenip

12
www.ozetkitap.com

gcn suiistimal etmesini denetlenmek de mmknd. Bu etkenler ngilterede
oulculuk ve kapsayc kurumlarn olumasn belirledi.
17. asrda sreklilii olan bir ekonomik bymeyle atlm yapan ngiltere, dnyada kan
dklmeden gerekleen Muhteem Devrim ile nemli bir istisnadr. Farkl gruplarn
iktidar ve kurumlar ele geirme mcadelesi 1642-1651 arasnda i savaa neden
olmutu. O dnemde ngilterede ne klelik ne de serflik sistemi vard ama insanlarn
uraabilecei ekonomik faaliyetler kstlyd. Hem ulusal hem de uluslararas ekonomi
tekeller nedeniyle tkanmt. Devlet, keyfi vergilendirmeler yapp yasal sistemi maniple
ediyordu. Arazi alm satm imkansz, yatrm yapmak riskliydi. Tm bunlar 1688de
meydana gelen Muhteem Devrim deitirdi. Uygarlk tarihinde daha nce grlmemi
derecede kapsayc bir ekonomi ve siyasete meydan veren bu devrimle oluturulan
kurumlar, sadece ekonomik tevikleri deil, zenginlikten kimin faydalanacan da
derinden etkiledi. Yzyl ncesinde spanya donanmasn yenerek denizlere hakim
olmaya balayan ngilterede Atlantik ticareti sayesinde zenginleip cesaretlenen tccar
snf kraliyete kar dier gruplarla birleerek muazzam haklar elde etti. Muhteem
Devrim, kraln ve ynetici st snfn gcn snrlayp, ekonomik kurumlar belirleme
yetkisini Parlamentoya aktard. Ayn zamanda politik dzeni, devletin ileyii zerinde
etkili olabilecek daha geni bir toplum kitlesine aarak oulcu bir toplumun temelini
atm oldu. Siyasi merkezileme srecini hzlandran bu gelimelerin yaratt kapsayc
politik kurumlar ekonomik kurumlar da kapsayc hale getirdi. Devlet yatrm, ticaret ve
inovasyona ynelik tevikler salayan kurumlar kanunlatrd. Keyfi vergiler sona erdi,
tekeller neredeyse ortadan kaldrld. Milli sanayi gelitirilirken ticari faaliyetler
desteklendi. Hem ticari faaliyetin nndeki engeller kaldrld hem de ngiliz donanmas,
ticari karlar korumak iin grevlendirildi. Mlkiyet haklar gvence altna alnd.
Endstriyel geliimin vazgeilmezi olan altyap almalar balad. Yollar, kanallar
ardndan demiryolu dendi. Tm bu gelimeler Sanayi Devrimine giden yolu at.
Avrupada alar boyunca biriken bilginin zerine temellenen teknolojik gelimelere
dayanan Sanayi Devrimi, bilimsel aratrma ve yetenekli insanlarn abalaryla gerekleti
ve en nemlisi kkl bir deiim yaratt. Gcn teknolojilerin gelitirilip uygulanmas
iin krl frsatlar yaratan kapsayc bir piyasadan alan Sanayi Devrimi baarsn eitim ve
becerilerin gelimesine de borluydu. nsanlk tarihini deitiren seri retimin yolunu
aan buhar makinesi, eirme tezgah gibi yeni bululara denizar koloniler ve
plantasyonlar dahil Birleik Krallk topraklarnn her yerinde rabet edilmesi gelimeyi
hzlandrd. James Watt gibi dhi giriimcilerin Parlamentoyu etkileyebildii kapsayc bir
siyasi sistem olutu. Bu dzenin oluturduu ekonomik kurumlarn kapsaycl
sayesinde teknolojik gelime, i kurma ve yatrm yapma, bilgi ve becerilerin etkin
kullanm mmkn hale geldi. Pe pee atlan radikal admlar ilerlemenin itici gc oldu.
Britanya adasnda balayan deiim denizar kolonileri dahil tm Birleik Krallk
topraklarna yaylmaya balad ve tm Avrupay etkiledi.

13
www.ozetkitap.com

spanya ile ngiltere arasndaki fark belirleyen de mutlakyetin mlkiyet haklar ve
ekonomik kurumlar zerindeki olumsuz etkisi olmutur. spanya kolonilerini smrerek
hazinesini doldururken ngiltere tccar snfn zenginletirmitir. Dolaysyla
ngilteredeki ekonomik hareketlilii balatan ve saltlk kart politik koalisyonun ban
eken de bu tccarlar olmutur. spanyada serbest ticaret geliememi dolaysyla saray
ve etrafndaki soylular dnda kimse bu zenginlikten nasibini alamamtr. Tahmin
edilebilecei gibi, bu dlayc ve smrc kurumlarn sonucu ekonomik gerileme olmu
ve halk fakirlemitir.
Sanayi Devriminin ardndan baz lkeler vatandalarn yeni teknolojilere tevik ederek
hzla geliti, bazs ise bunu beceremedi veya yerinde saymay seti. Deiimden, yaratc
ykmdan korkan hkmdarlar sanayilemeyi getirecek teknolojilerin yaylmasna bilinli
olarak engel oldu.

Byk Fark Yaratan Kk Farkllklar
Sanayi Devrimi dneminde ngiltere gibi baz lkeler ticaret, sanayileme ve giriimcilii
etkin biimde destekleyip geliirken in, Osmanl gibi mutlakyetle ynetilen baz
devletler, sanayinin gelimesini engelledikleri veya yaylmas iin kllarn
kprdatmadklar iin geri kaldlar. Politik ve ekonomik kurumlar teknolojik bululara
gsterilen tepkiyi de belirlemesi farkl lkelerde farkl sonular dourdu. Neden
ngilterede gerekleen ekonomik deiim Osmanlda olmad? nk Osmanlnn salt,
dlayc politik kurumlaryla dlayc ekonomik kurumlar arasndaki iliki buna izin
vermedi. Her ne kadar kurumlar oulcu ve kapsayc olmasa da Osmanl, matbaa gibi
bir buluu yasaklayacak kadar merkezilemi bir devletti. 1445te Almanyada Gutenberg
matbaay icat ettiinden beri her ey deimeye balamt ama nce 1485te Sultan
II.Beyazt tarafndan yasakland. 1515te ise bu yasak Yavuz Sultan Selim tarafndan
pekitirildi. Matbaa aleyhtarl okuryazarlk, eitim ve ekonomik baar asndan feci
sonulara yol at. 1800lerde nfusun sadece %2-3 okuryazard. ngilterede ise
erkeklerin %60, kadnlarnsa %40 okuma yazma biliyordu. Hollanda ve Almanyada ise
bu oranlar daha fazlayd. Osmanl bu dnemde en dk eitim seviyesiyle Avrupann
ok gerisinde kald. Osmanlda ilk matbaaya izin verilmesi 1727yi buldu. III. Ahmet
matbaa kurmas iin brahim Mteferrikaya izin verdi ama baslan her eyin
yaynlanabilmesi iin kadlardan oluan dini bir kurulun onayndan gemesi gerekiyordu.
Bu yzden Mteferrika matbaasn altrd 14 yl boyunca sadece 17 kitap basabildi.
Trkiyenin dnda kalan Osmanl topraklarnda ise matbaaclk daha da geri kald.
Mesela matbaann Msra ulamas Napolyonun baarsz igal denemesi srasnda oldu.
Osmanl kurumlarnn yaps gz nne alndnda padiahlarn matbaaya kar kmas
anlalabilir. nk kitaplar fikirlerin yaylmasn salar, dolaysyla halkn kontrol
edilmesini zorlatrr. Bu fikirler ekonomik bymeyi arttracak deerli aralar olabilir

14
www.ozetkitap.com

ama ayn zamanda politik ve sosyal statkoyu bozacak blc nitelikte de olabilir. Her
ekilde bilginin elit kesim tarafndan kontrol edildii mevcut dzeni tehdit ederler.
Osmanl sultanlar ve din adamlar deiimden ve bunun sonucunda ortaya kacak
yaratc ykmdan korktuundan bulduklar zm, yenilikleri yasaklamak olmutur.
Deiimden, sanayilemeden korkup treni karan yalnzca Osmanl deildi. Rusya ve
Avusturya-Macaristan imparatorluklarnda da hkmdarlar yeni teknolojileri, demiryolu
gibi altyap yatrmlarn kastl olarak engellemitir. Dou Avrupada sregelen serflik
sisteminin deimesini istemeyen soylular her eyi olduu gibi muhafaza etmeyi
yelemitir. gc pazarnn olumasn nleyen ve tara nfusunu ekonomik tevik ve
inisiyatiflerden yoksun brakan serflik sisteminin yannda soylularn tekelletirdii ticaret
ve loncalarn kontrolndeki ehir ekonomisi dzenin devamn salamtr.
Mutlakyet ile ynetilen ama siyasi merkezilemesi yetersiz olan lkelerde ise durum
daha kt olmutur. Atlantik ticareti, kleliin yaylmasna neden olarak Afrika
lkelerinin bugnk haline dnmesini de etkilemitir. Avrupallar silah ve mhimmat
karlnda kle satn aldndan kabileler arasndaki savalar krklenmitir. Bir baka
deyile Afrikadaki geri kalmlk insan eliyle yaratlmtr. Kle ticareti 1807den sonra
byk oranda sona erdi ama klelik kurumu o kadar derine yerlemiti ki ne kleletirme
ne de klelik bitmedi. Sanayilemenin yaygnlamasyla gelirleri artan Avrupal ve Kuzey
Amerikallarn tropik rnlere talebi artnca bu kez de yasal ticaret ad altnda insanlar
plantasyonlarda zorla altrlmaya balad. Afrikann gidiatn deitirmesi iin pek
ans kalmamt artk. Smrgeciliin ve kle ticaretinin balatt siyasi srelerin feci
sonular halen sknt ve insanlk dram yaratmaya devam etmekte.
Son yllarda byk gelime gsteren demokratik Afrika lkesi Botsvanann baars ise
bamszlk sonras kapsayc politik ve ekonomik kurumlar oluturmasna baldr.
Geleneksel kurumlarnn oulcu oluu bunu abuklatrmtr. sava ya da askeri
mdahale geirmemitir. Smrge dnemini atlatan kurumlar doal kaynaklarn
ynetiminde de baarldr. Yasalarna gre yeralt madenlerinin her hakk ulusa aittir. Bu
yasay elmas madenlerinin kefinden nce kararak dier Afrika lkelerine nemli bir
fark atm oldu. Sierra Leonede, Sahra-altnda sregelen i savalarda elmas
madenlerinin kontroln ele geirmek iin kan dklrken Botsvana liderleri bu kazanc,
kk bir grubu zenginletirmek yerine tm ulusa faydal olacak ekilde eitim, altyap
gibi kamu hizmetlerinde kullandlar. Bamszlk sonras diktatr bir rejim kurmaya
almadlar. Dnya apnda ktlyle nam salm Mugabenin tersine demokratik
seimler yapp drste altlar. Kapsayc kurumlar siyasi istikrar getirip ekonomi de
dzelince kimsenin hkmeti devirmek, devleti ele geirmek filan gibi bir derdi olmad.
nk kalplarn krlmas iin baskc otoriter politik dngden kurtulmak, hukukun
stnlne sayg duymak gerekir. Botsvana ite bunu baard iin kalbn krp ne
kabildi.

15
www.ozetkitap.com

Son 500 ylda Latin Amerikay nasl spanyol smrgecilii ekillendirdiyse Orta
Dounun kurumlarn da Osmanl ekillendirmitir. Mutlakiyet ile ynetilen Osmanl
devletinin kurumlar da bir hayli dlaycyd. Toprak mlkiyeti devlete aitti. Devletin gelir
salad ana kaynaklar tarmsal retim, vergiler ve sava ganimetleriydi. Yine de devlet,
Orta Douya Anadoluya hkmettii gibi hkmetmiyordu. Arap yarmadasnda Bedeviler
ile ba dertteydi. Asayii salamak bir yana vergi toplayacak idari yapya bile sahip
deildi. Kanunsuzluk ve haydutluk diz boyuydu. Mesela Filistinde insanlar verimli
tarlalarn brakp haydutlardan korunmak iin dalk blgeye tand. Dlayc ekonomik
kurumlar ehirlerde de i bandayd. Ticaret devlet kontrolndeydi. Meslek kollar
loncalar ve tekellerin elindeydi. Dolaysyla Sanayi Devrimi srasnda Orta Dounun
kurumlar dlaycyd ve bu yzden blge ekonomik adan geliemedi.
1840lara gelindiinde Osmanl reformlarla kurumlarn yeniden yaplandrmaya
alyordu. Ancak reform abalar, statkocularn yaratc ykm korkusu ile elit kesimin
ekonomik veya siyasi glerini kaybetmekten korkmalar nedeniyle engellendi. Osmanl
smrgeciliinin ardndan 1918de Avrupa smrgesine giren Orta Dou, ayn kurumsal
yapyla idare edildi. Bamszln kazandnda ise deien tek ey, bu kurumlarn bana
yerli elitlerin gemesi oldu. rdn Krall gibi bazlarnda st tabaka dorudan Avrupal
smrgecilerin yaratt sekinlerdi. Ortaada ekonomik adan dnyadaki zengin
yerlerden olmasna ramen kurumsal farkllklar nedeniyle gnmzde Ortadoulularn
ounluu yoksulluk ekmektedir.


DP DBE AMA BAMBAKA
Gney Kore ve Kuzey Kore veya Haiti ve Dominik Cumhuriyeti gibi dnya zerinde
corafi olarak yan yana olup da politik, ekonomik ve sosyal adan birbirinden o denli
farkl birok yer var. lkeleri, blgeleri, dou ile baty; gneyle kuzeyi ayran snrlar
insanlarn yaam koullarn, sahip olduklar olanaklar da belirler. Kurumlarn farkl oluu
snrn iki yanna apayr hayatlar sunarak ekonomik refah asndan kyaslanamayacak bir
fark yaratr. Mesela ABDnin Arizona eyaletinin Nogales kasabas ile Meksika tarafndaki
Sonora eyaletine bal Nogales dip dibe olmalarna ramen tamamen farkl yaam
standartlarna sahip. Kasabann kuzey tarafnda yaayanlar ABD vatanda olduklar iin
altyapdan, eitim ve salk hizmetlerine kadar tm sosyal imkanlara eriebilir durumda.
Kuzey Nogalesliler demokratik hak ve zgrlklerin tadn karrken, Gney Nogales
kanun ve dzenden yoksun, halkn ou can derdinde. Yollar bozuk, genler isiz, su
oran yksek. kurmak hem riskli hem de yalakalk yapmadan ruhsat karmak ok zor.
Meksikann gnenli bir blgesi olmasna karn hane bana den ortalama gelir,
Nogales, Arizonadaki ortalama gelirin sadece te biri. ounluk lise mezunu bile deil;
mrleri de kuzey komularndan ok daha ksa. Kuzeydekiler oylaryla yneticilerini

16
www.ozetkitap.com

seip politikalarn beenmediklerinde deitirebilirken gney tarafnda politikaclarn
yolsuzluklar ve beceriksizlikleri olmadan gn gemiyor.
Aslen ayn ehir olan ama snrla ayrlm bu iki yakay bu kadar farkl klan ne corafya ne
iklim, ne de etnik kkenler. Ayn kltr paylaan insanlarn yaad bir yer ama farkl
lkelerin snrlarna dahiller. Kuzeydekiler ABDnin ekonomik kurumlarndan
faydalanarak mesleklerini zgrce seebiliyor; okula gidip beceri kazanabiliyor;
iverenlerini en iyi teknolojiye yatrm yapmaya tevik edip maalarna zam alabiliyorlar.
Ayn zamanda temsilcilerini seip demokratik srece dahil olmalarn salayan politik
kurumlara da eriebilir durumdalar. Dolaysyla politikaclar da vatandalarn talep ettii
hizmetleri sunuyor. Gneydekiler ise o kadar ansl deil nk Meksika kurumlarnn
yaratt bambaka bir dnyada yayorlar.
Peki ABD kurumlar bunca olanak salarken, Meksikada ya da daha dorusu Latin
Amerikann geri kalanndaki kurumlarn neyi eksiktir acaba? Bu sorunun cevab iin
erken smrgeci dnemde farkl biimlerde ortaya kan toplumlara bakmak gerekir. O
zaman meydana gelen kurumsal ayrln sonular gnmze dek sregelmitir. Bu
ayrl anlamak iinse Kuzey Amerika ve Gney Amerikada Avrupa kolonilerinin
kuruluuna bakmak lazm.
Bat smrgeciliinin mantnda Yeni Dnyann zenginliklerini, deerli madenlerini
yamalamak yatyordu. 1500lerin banda Amerika ktasnda yaylmaya balayan
spanya, bir asr sonra Gney Amerikann orta, bat ve gneyini fethetmiti. Portekiz de
Brezilya ve dousuna sahip kmt. Muhalif yerli toplumlara boyun edirmek isteyen
spanyann smrgeletirme taktii, nce liderlerini ele geirip mal varlklarna el
konmas, yerlilerin zorla altrlarak gda ve hara vermeye mecbur edilmesiydi. Sonraki
aamada spanyol istilaclar, yeni sekin snf olarak yerli toplumun tepesine kp vergi,
hara ve zorla altrma gibi mevcut dzenlerin kontroln ele geiriyorlard. Ardndan
en deerli kaynak olan yerli nfus, encomienda denen kurum bnyesinde yerlileri
Hristiyanlatrmakla grevli spanyol sekinleri arasnda bltrlp dinlenmeksizin
altrlyordu. Smrgeciler elbette istila ettikleri topraklar kendileri ileyecek deildi.
Ama yerlilerin srtndan geinip tarm ve maden rnleri ticaretinden sonsuz kr
etmekti. Meksikann istilasnda Cortes tarafndan kusursuz biimde uygulanan ve byk
lde etkili olan bu strateji, spanyol mparatorluunun her kesinde benimsendi. O
dnemde yazlm spanya boyunduruunun barbarln eletiren kaytlarda yerli
insanlara gen yal, kadn erkek ayrmadan kle muamelesi yapld aka anlatlr.
ncelikle tapnaklar ssleyen altnlar eritip kle kle spanyaya tadktan sonra
igc ve hammadde smrsn devam ettirmek iin kurumlar a oluturan
spanyollar, hali hazrda bulduklar yerli sistemlerden de yararland. nkalarda halkn
tapnaklar, soylular ve ordunun gda ihtiyacn karlad ve karlnda elit kesimin
gvenlii salayp ktlk yardm yapt mita sistemi vard, rnein. Bunu karlarna gre

17
www.ozetkitap.com

uyarlayan spanyollar, encomienda gibi kendi sistemleriyle birletirerek tarihin en eziyetli
ve en geni kapsaml zorla altrma sistemini oluturdu. Yerli nfusun datlarak
dalklara srlmesi, topraklarnn ellerinden alnmas, yaam standartlarnn temel
ihtiya dzeyine indirilip artan gelirin spanyollara aktarlmas gibi ayaklar olan, insanlar
emek pazarna girmeye zorlayan, spanyol toprak sahiplerinin lehine yevmiyelerin
azaltlmasna ynelik bir dzen kuruldu. Bugnk Perunun ortasndan balayp Bolivyay
kapsayan bir alana yaylan blgede tarlalar ya da madenleri ileyecek dank
yerleimler kuruldu. Ar vergilendirme, yksek fiyatlandrma, dk emek bedelleri
yznden yerli halk fakirletike fakirleti. Blgede halen grlen yoksulluk da o
zamanlardan mirastr. O dnemde oluturulan benzer kurumlar ve sosyal yaplar,
spanyol hazinesini doldurup istilaclara ykl servet kazandrd kazandrmasna ama ayn
zamanda Latin Amerikann ekonomik potansiyelinin altn kazm oldu.
spanyollar, 1492de yeni dnyann fethine ktklarnda i savatan km olan
ngilterenin smrgecilik yapacak hali yoktu fakat yaklak bir asr sonra spanya
ngiltereyi 1588de igale kalktnda ngilizler onlar yenerek denizlerin yeni hakimi
olacaklarnn sinyalini verdi. ngilizlerin smrge imparatorluu macerasna katlmalarn
salayan da bu kararllkt. Kuzey Amerikada koloniler kurmaya balamalar bu dnemde
balar ama kuzey kendi tercihleri olduu iin deil. nk iyi yerler kaplmtr ve sona
kalan donakalr. spanyollar smrlecek yerli nfusun, altn ve gm madenlerinin bol
olduu blgeleri oktan sahiplendiinden ngilizler geri kalanla yetinmek zorunda kald.
lk planlar, spanyol istilaclarnkine benzer bir taktik kullanarak yerlilerin efini yakalayp
kabileden erzak tedarik etmekti. ler bekledikleri gibi gitmemiti ama en azndan
yerlilerle ticaret yapmay deneyebilirlerdi. Yerleimcilerin kendilerinin alp retmesi
ngilizlerin aklna gelmemiti belli ki. Kuzey Amerikadaki yerlilere boyun edirmek o
kadar kolay deildi. Koloniler ktlkla kar karya kald. ngilizler byk bedeller
deyerek sonunda spanyol taktiinin orada ilemeyeceini anladlar. Meksika ve
Peruda yaplanlar kuzeyde uygulanamazd. Koullar birbirinden ok farklyd. Gneyde
nfus kuzeyden 500 kat daha fazlayd. stelik bu yerlilerinin Aztek veya nkalar gibi
altnlar yoktu, tek sahip olduklar erzakt. Ne ticaret yoluyla de ne zorla yerli halkn
kolonileri besleyeceine bel balayamazlard. Kolonilerin ve topran sahibi olan ngiliz
irketi Virginia Co. kazan getirmesi iin kurulmutu dolaysyla yeni bir model
oluturularak yerleimciler zorla altrlmaya baland. Kaanlar lmle
cezalandrlyordu ama insanlara yakndaki yerlilerle birlikte ya da o usuz bucaksz
topraklarda baka bir yerde zgrce yaama fikri giderek daha cazip gelmeye balamt.
Bu artlarda irketin gc snrlyd. ngiliz yerleimcileri boaz tokluuna ar i yapmaya
mecbur kalamazd. Ne yerlileri ne de ngiliz yerleimcileri bask altnda tutmann
imkansz olduunu anlayan irket, ilk smrgenin 1607de Virginiada kurulmasndan
yaklak 10 yl sonra yepyeni bir strateji benimsedi. Tm yerleimcilerin i kontratlar
iptal edilip kendilerine ev ve arsa verildi. Yetikin erkeklere koloniyi dzenleyen kanun ve

18
www.ozetkitap.com

kurumlarla ilgili sz hakk tanyan Kurul 1619da kuruldu. te bu, Amerikada
demokrasinin balang noktasdr. Takip eden 17.yy. mcadeleyle geti ve sonunda
ekonomik olarak yaamas mmkn bir koloni iin tek seenein yerleimcileri yatrm
yapmaya ve ok almaya zendirecek kurumlar oluturmak olduu anlald. Kuzey
Amerika geliirken ngiliz elitleri ara sra spanyollarn yapt gibi yalnzca bir avu
ayrcalkl insan muaf tutacak ekilde politik ve ekonomik haklara kstlamalar getirecek
baz kurumlar kurmay tekrar denedi ama her defasnda baarsz oldu. nk yeni
dnyaya yerleen insanlar, hiyerarik bir dzene tahamml edemezlerdi. nlerinde
seenek oktu, gerekten ok almalar isteniyorsa buna zendirilmeleri gerekiyordu.
Bir sre sonra da daha ok ekonomik zgrlk ve daha fazla politik hak talep etmeye
baladlar. 1720lere gelindiinde, sonradan ABD olacak 13 koloni benzer yapdayd.
Kadnlar, kleler ve mlkszler oy kullanamyordu dolaysyla demokrasi saylmazlard
ama politik haklar, o dnemde dnyann dier yerlerine gre ok kapsamlyd. Hepsinin
ynetiminde bir vali ve erkek mlk sahiplerinden oluan bir kurul vard. 1774te ABDnin
bamszlna giden yolu aan ilk kongreyi oluturup ngilizlerin bana bela olacak
olanlar da bu kurullardr.
Demek ki demokratik ilkeleri kabul eden, siyasi iktidarn kullanmna snrlamalar getiren
ve bu gc topluma geni biimde yayan bir anayasay uygulayan lkenin Meksika deil
de ABD olmas rastlant deil. ABDnin bamszln kazand dnemdeki anayasal
sreci ile Meksika anayasal sreci birbirinden keskin biimde farkldr. 1808de Napolyon
spanyay igal edince spanyol Kral tahttan indirildi. Yerine geen ulusal cunta, Fransz
ordusuna kar savamaya balayarak merutiyete dayal bir ynetim getirmek istedi.
Kurulan meclis zel imtiyazlarn kaldrld, herkesin yasa nnde eit olduu, halk
egemenliine dayal bir rejim gerektiren bir anayasa nerdi. Bu, zorla altrma ve
mutlak gcn hakim olduu kurumlarca ynetilen spanyol kolonilerindeki elitler iin
adeta bir kabustu. Avrupada spanyol devletinin kyle kurulan cunta otoritesini
kabul edip etmemek arasnda kararsz kalan Latin Amerikallar, anayasal bir krize
srklenerek ayr cuntalar kurmaya balad. Bamszlk bildirileri yaynlanmaya balad.
1810da Meksikada kan Hidalgo isyanna bamszlk mcadelesinden ok snfsal veya
etnik sava denmesi daha doru olur. Smrgeci beyazlarn ayrm yaplmadan
ldrlmeye baland bu harekete kar elit kesim birleti. Bamszlk eer halkn
siyasete karmasna olanak verecekse, spanyollar gibi yerli elit de buna karyd.
Dolaysyla nerilen Cdiz anayasas onlar iin asla meruluk kazanamayacakt. 1815te
Napolyonun imparatorluu knce, Kral VII Ferdinand yeniden spanya tahtna kt
gibi Cdiz anayasasn lavetti. spanya, Amerika ktasndaki smrgeleri zerinde
yeniden hak talebinde bulunmaya baladnda sadk Meksika sorun karmad. Ancak
smrgelerde otoriteyi yeniden kurmak iin gnderilen donanma ve ordu birleerek kral
yeniden Cdiz anayasasn kabul edip Cortes meclisini yeniden toplamaya zorlad. Bu
defa daha radikal bir anayasa nerilince Meksikal elitler bamszlk ilan etmenin daha

19
www.ozetkitap.com

uygun olacanda karar kld. spanya artk Meksikann ayrlmasn engelleyemezdi.
Meksika bamszlk hareketinin lideri Iturbide, elitlerin stat ve ayrcalklarna tehdit
olarak grd ksmlar kararak yeni bir tasar hazrlayp onaylatt. spanyol ordusunda
grev yapm olan Iturbide, ksa srede diktatr kesilip anayasal meclisi iptal ederek
yerine kendi cuntasn kurdu. Iturbide dnemi fazla srmemi olsa da 19. yy.
Meksikasnda benzer olaylar silsilesi zaman zaman tekrar edecekti (rn. Santa Ana ve
Diaz iktidarlar). nk Meksika liderlerinin nnde ABD bakanlarn kstlayan politik
kurumlar yoktu. lk Amerikan bakanlar da asker kkenli siyasetiler olmalarna ramen,
anayasaya uygun davranp iktidara gelmek iin kaba kuvvet kullanmadlar. Elbette, ABD
Anayasas da ilkin modern standartlarda bir demokrasi dourmad. Kimin oy
verebileceine her eyalet ayr karar veriyordu. Kuzey eyaletleri, gelirlerinden veya mal
varlndan bamsz olarak tm erkeklere oy hakk vermekte abuk davrand ancak
gneyliler pek bir ardan ald. Kuzey ile Gneyin klelik meselesi ihtilaf anayasa
srecinde bastrld. Senatoda klelik yanls ve kart eyaletler arasnda bir denge
salanmaya alld. Nitekim ABD kurumlar, i sava ihtilaflar Kuzey lehine znceye
dek uzlama iinde almay srdrm oldu. Bylece, zellikle kuzey ve bat
eyaletlerinde kanl ve ykc i savan ncesinde ve sonrasnda toplumun byk ksm
iin ekonomik adan geni olanaklar olutu.
ABD sadece 1860-65 arasnda siyasi istikrarszlk yaam olmasna ramen, Meksika
bamszln kazandktan sonraki 50 yl istikrarszlkla geirdi. Yerel halk smrld,
tekeller olutu. Bunun ekonomik adan sonular da berbatt. Mlkiyet haklarnn
gvencesi sarsld, devlet ciddi biimde zayflad. Bamsz Meksika smrge dneminde
yerletirilen kurumlar muhafaza edince ekonomik teviklerin ve nfusun byk ksmnn
giriimlerinin n tkand. Toplumu byk bir eitsizlie srkledi. 19. yzyln ilk
yarsnda ABD, Sanayi Devrimini yaarken Meksika daha da fakirleti. Gnmzde
Meksika devletinin gc ve yetkisi ne vergi gelirlerini arttrmaya ne de kamu hizmetleri
salamaya yeterli deildir.

Sanayi Devrimi: Fikir bul, irket kur ve Kredi ek
Bulular ekonomi genelinde teknolojik ilerlemelerin lokomotifidir. ngilterede balayan
Sanayi Devriminin ilk baars pamuklu kuman makinelerle dokunmas oldu. Bu da nce
tekstil sonra da dier endstrilerde iilerin verimini arttrd. Buna nclk eden de yeni
fikirleri uygulamaya sokmaya hevesli giriimciler ve i adamlaryd. Parlamentonun
finansal dzenlemeleri piyasay canlandrd. Bu hareketlenme Atlantik tesine de ulat.
ngilterede gelitirilen teknolojileri kullanmann byk ekonomik frsatlar yaratacann
farkna varan Amerikallar, kendileri de icatlara meraklyd. Fikir mlkiyet haklarn
koruyan patent sistemi, ngiliz Parlamentosunda 1623te ksmen kraln keyfine gre
istedii kiiye ayrcalkl haklar tanmasn engellemek amacyla yrrle girmiti.

20
www.ozetkitap.com

ABDde patent alanlarsa, yalnzca zengin ve elit deil toplumun her kesiminden eitli
insanlard. Pek ok insan patent haklarndan servet kazand. Mesela ampuln mucidi ve
General Electric irketinin kurucusu Thomas Edison; yedi ocuklu bir aileden geliyordu ve
hi okula gitmemiti. 1820 ile 1845 arasnda ABDde patent alanlarn yalnzca %19unun
ailesi meslek veya toprak sahibiydi. ou Edison gibi resmi eitim almamt. ABDnin o
zamanlar yalnzca politik adan deil, dier lkelere kyasla yeni icatlar asndan da
daha demokratik oluu, ekonomik ynden dnyann en yeniliki lkesi olma yolunda ok
nemliydi. Yoksulsan bile iyi bir fikrin varsa patentini makul fiyata alp, bir bakasna
satabiliyordun. Ama gerekten patentten para kazanmak isteyenin kendi iini kurmas
gerekliydi. Bunun iin de sermaye artt. Bor almak iin de bankalara ihtiya vard. 19.
yzylda hzla gelien mali araclk ve bankaclk faaliyetleri ekonominin iinde bulunduu
hzl byme ve sanayilemeyi kolaylatran kritik bir etken oldu. 1818de ABDde 160
bin dolar sermayeli 338 banka varken, 1914e gelindiinde 27.684 bankann toplam
sermayesi 27.3 milyar dolar olmutu. Demek ki potansiyel mucitlerin ve giriimcilerin i
kurmak iin gerekli sermayeyi temin edebilmesi kolayd. stelik bankalar ve mali
kurulular arasndaki rekabet nedeniyle faiz oranlar da olduka dkt. Meksikada ise
1910da Meksika Devrimi balad srada banka says da azd. Rekabet olmadndan
faizler yksekti ve bankalar zaten sekin ve zenginlere kredi veriyor, onlar da paray
ekonominin farkl sektrleri zerindeki kontrollerini sklatrmak iin kullanyordu.
Meksikadaki bankaclk sektrnn 19. ve 20. yzylda ald hal, lkenin bamszlk
sonras kurduu politik kurumlarn direkt sonucudur. Tpk spanyol istilaclarn smrge
dneminde yapt gibi bamszlk sonrasnda ynetime gelen iktidarlar da yandalarna
peke ekerek geni arazileri istimlak ederek mlkiyet haklarn inemitir.
ABD bankaclk sektrnn lkenin ekonomik refah asndan daha iyi oluunun banka
sahiplerinin amalaryla ilgisi yoktu. Elbette ki ABD bankacl da kar amalyd. Ancak bu
drt, ABD kurumlarnn kkten farkl olmas nedeniyle farkl biimlerde
ynlendiriliyordu. Bankaclarn karsndaki ekonomik kurumlar farklyd ve onlar
rekabete mecbur ediyordu. nk bankaclk kurallarn belirleyen politikaclar farkl
kurumlarn dzenledii farkl teviklere maruz kalyordu. Aslnda 18. Yzylda ABD
Anayasas yrrle girdikten az sonra da Meksikadakine benzer bir bankaclk sistemi
ortaya kmaya balamt. Siyasetiler, arkadalarna ve ortaklarna kar paylam
karlnda verebilecekleri devlet tekelinde bir bankaclk dzeni kurmaya urat.
Bankalar da hemen kendilerini denetleyen siyasetilere kredi vermeye baladlar. Bu
siyasetilerin iine gelir ama vatandalar iin hi de iyi olmaz. Neyse ki banka tekellerini
oluturmaya alanlar da siyasi seime tabiiydiler. Amerikan toplumunun Meksikadan
ve dier birok lkeden fark politikaclarn denetleyebilmesidir. Makamn cebini
doldurmak veya yandalarn zenginletirmek iin kullananlar bandan atar. Bu sayede
bankaclk tekelleri kt yani Meksikadaki sistem ABDde srdrlemezdi. zellikle
komusu Meksika ile karlatrldnda ABDdeki politik haklarn geni dalm finans ve

21
www.ozetkitap.com

kredilere eriimde eitlii garantilemitir. Bu yzden dzgn bir tasars ve buluu olanlar
doru zamanda bunlardan yararlanabilmitir.

KRESEL ETSZLK
19. Yzyln ikinci yarsnda patlama yaayan dnya ekonomisi buharl gemi ve demiryolu
gibi ulam yenilikleri sayesinde uluslararas ticarette byk bir gelime olmutur. Bu
kreselleme dalgas sayesinde kaynak zengini lkelerdeki elitler, sanayileen Kuzey
Amerika ve Bat Avrupaya hammadde ve doal kaynak ihracatndan servet elde edecekti.
Kendilerini hzla deien bir dnyada bulan iktidar sahipleri lkelerinin de deimesi
gerektiini farkettiler ama bu allagelmi kurumlarn yerle bir edip ABDdekine benzer
yaplar kurmak anlamna gelmedi. Ktann iki taraf kurumsal farkllklar asndan
birbirinden iyice ayrld. ABDde yerliler kenara itilmi olsa da hudut blgelerinin
yerleimcilere almas eitliki ve ekonomik olarak dinamik bir ortam yaratt. Ancak
Latin Amerika lkelerinin ounda sonu farklyd. Hudut blgesindeki geni araziler
zaten zenginlere verildii iin bu kesim daha da glendi. Birileri byk servet yaparken
toplumun geri kalan dland. G gruplar karlar iin mcadele etmeye devam etti.
Elit kesimin yatrmlaryla az bir ekonomik byme oldu ama hep hsranla sonlanacakt.
20.yzylda da bu kalpta srar edilmesi, Latin Amerikaya ekonomik durgunluk, i
savalar, darbeler getirdi. Meksika Devrimini Bolivya, Kba ve Nikaragua izledi.
Kolombiya, El Salvador, Guatemala ve Peruda i sava patlad. Askeri ynetimler ve
diktatrlkle birlikte devrimler, arazi istimlak ve siyasi istikrarszlk geldi. Daha fazla
demokratik hak talebi giderek artt ama Latin Amerika lkelerinin ou ancak 1990da
demokrasi oldu. Olmasna oldu ama istikrarszlktan kurtulamadlar. Pinochet rejiminde
olduu gibi birounda istikrarszla bask ve cinayet de elik etti. Arjantinde 1976-1983
arasnda ordu tarafndan ldrlen kiilerin says tahminen 9 bin, insan haklar
derneklerine gre ise 30 bin.
Smrge toplum dzeninin etkilerinin hala srmesi ve bunlarn kurumsal miraslar
yznden gnmzde, ABD ve Meksika arasnda dolaysyla ktann kuzeyi ve gneyi
arasnda bunca fark var. Dnyann en zengin iki adam arasndaki fark da ilerin nasl
ilediini gsterir. Teknoloji dehas Bill Gates, onca nne ramen, Microsoftun tekelini
istismar ettii iddiasyla ABD Adalet Bakanlna hesap vermekten kurtulamad. te
yanda Meksikada zelletirme esnasnda kamu tekellerini ihale hileleriyle kendi tekeline
geirmi, ayrcalkl kontratlara imza atmada ustalam hrsl bir Meksikal olan borsa
zengini Carlos Slimin rvet verip tandklarn ve nfuzunu kullanarak muazzam kar
etmeyi srdrebilmesinin nedeni ABDdekinden ok farkl ekonomik kurumlardr.
Ruhsat kartmaktan kredi almaya kadar Amerikada bir giriimci iin ak ve dertsiz olan
yollar, Meksikada drst bir giriimciyi yldrmaya yetecek kadar etrefillidir. Carlos Slim
gibi adamlar yasal boluklardan yararlanp siyasi balantlarn kullanarak zenginlemeye

22
www.ozetkitap.com

devam eder nk onun gibi adamlar reten ekonomik kurumlar, halkn hakkn
korumaktan ziyade kk bir kesimin kesesini doldurmak iin iler. Halbuki kurumlar
dzgn ilediinde Slimin taktikleri faydasz kald, ABD piyasasna teebbs
baarszlkla sonuland. Hakknda alan davay kaybederek szleme ihlali yapt
irkete yksek tazminat dedi. Bu karar kresel ekonomide Amerikan piyasasna girmek
isteyen firmalarn ABD kurallarna uymas gerektiini gsterdiinden de ayrca nem
tar.
Yalnzca Amerika ktasnn tarihine bakmak bile politik ve ekonomik kurumlar
ekillendiren gler hakknda az ok fikir verebilir. Gnmzn farkl kalplardaki
kurumlarnn kkeni gemie dayanr. nk bir toplum bir kez belli bir ekilde yapland
m ayn dzen inatla srp gitmeye meyillidir. Bunun nedeni yine politik ve ekonomik
kurumlarn etkileimidir. Bu inat devamllk ve bunu yaratan gler dnyadaki eitsizlii
ortadan kaldrmann ve fakir lkeleri zenginletirmenin neden bu kadar zor olduunu da
gsterir. Aradaki farklarn kilit noktas kurumlar olsa da bunlar deitirme ynnde
ortak bir irade olacak demek deildir. Bir toplumun ekonomik byme ve
vatandalarnn iyilii iin illa ki kurumlarn en iyilerini gelitirip benimsemesi gerekmez.
nk kurumlarn nitelikli olmay siyaseti ve politik kurumlar kontrol edenlerin
yararna olabilir. Genelde g sahipleriyle halkn geri kalan hangi kurumlarn muhafaza
edilip hangilerinin deitirilmesi gerektiine dair ayn fikirde deildir. nk gc elinde
tutanlar, toplumu kalkndracak olsa bile kendi ilerine gelmeyecekse deiime
yanamazlar. Sonuta toplumun hangi kurallara gre dzenleneceini, gcn kimin
elinde olup ne ekilde uygulanacan belirleyen siyasettir. Carlos Slimin her istediini
almas Bill Gatesin gcnn ise snrl olmas ite bu yzden. Tam da bu nedenle bu teori
sadece ekonomi deil politika ile ilgili. Kurumlarn bir lkenin baars zerindeki
etkileriyle ilgili. Dolaysyla zenginlik ve yoksulluk ekonomisiyle ilgili. Kurumlarn zaman
iinde nasl belirlenip deitiiyle ve milyonlarca insann fakir fukaralna ml olsa bile
deimeyi becerememesiyle yani zenginlik ve yoksulluk politikalaryla ilgilidir. Dnyadaki
eitsizlii aklamak iin farkl politikalarn ve sosyal dzenlemelerin ekonomik tevik ve
davranlar nasl etkilediini anlamak gerekir. nk toplum dzenini belirleyen politik
ve ekonomik kurumlarn etkileimidir.
Byk lekte dnnce lkeler arasndaki farklar da dip dibe iki kasabann arasndaki
farka benzer. Zengin lkelerdeki insanlar daha salkl, daha uzun mrl ve daha
eitimli. Yol, su, elektrik hepsine sahipler. Kariyerden tatile hayattaki seenekleri de
olanaklar da fakir lkelerde yaayanlarn hayal edebileceinden daha fazla. Yaam
standard yksek, kanun ve dzen var; hkmetleri de insanlar keyfi bir ekilde
tutuklayp bezdirmiyor aksine hizmet verip eitim, salk altyap olanaklar salyor.
Vatandalarn seimlerde oy verip lkelerinin siyasi gidiat zerinde sz hakk var.
Dnyadaki eitsizliin de herkes farknda. nsanlar yasad yollarla snrlar, denizleri

23
www.ozetkitap.com

amaya iten de bu. Dnyadaki eitsizlik, yalnzca yoksullarn hayatn etkilemekle kalmaz
ABD ve birok baka gelimi lkedeki pek ok insann da zoruna gitmektedir. Ayrca
bunun muazzam siyasi sonular da var. Bu farkllklarn neden meydana geldiini ve
sebeplerini anlamak lazm. Byle bir anlay gelitirmek tek bana yetmez ama yoksulluk
iinde yaayan milyarlarca insann hayatlarn gzelletirmek iin fikir gelitirmek adna
ilk adm olacaktr.
Dnya apnda dnlnce ABD ile Meksika arasndaki farklar kktr. Ortalama bir
ABD vatanda, bir Meksikaldan 7 kat; Peruludan 10 kat; Afrikaldan 20 kat; Etiyopya,
Mali, Sierra Leone gibi en fakir Afrika lkelerinde yaayanlardan ise 40 kat daha zengin.
Sadece ABDde deil Avrupa, Kanada, Avustralya, Japonya, Yeni Zelanda, Singapur,
Gney Kore ve Tayvan gibi lkelerde yaayanlar dnyann geri kalanndan ok farkl bir
hayatn keyfini srmekte. Bunun nedeni insanlara kapsaml tevikler salayan kurumlarn
toplumda yerlemi olmasdr. Dolaysyla siyasi ve ekonomik rgtlenme baarl,
yneticiler nitelikli ve yasalar da dzgn iler durumdadr. Politik ve ekonomik kurumlar
i dnyasn, bireyleri ve politikaclar harekete geiren tevikleri ekillendirir. Her toplum,
devlet ve vatandalarn ortaklaa oluturup uygulad birtakm ekonomik ve politik
kurallara gre iler. Ekonomik kurumlar eitim almak, tasarruf ve yatrm yapmak, yeni
teknolojiler icat etmek ve bunlar benimsemek gibi ekonomik tevikleri ekillendirir. Bu
ekonomik kurumlar siyasi sre; bu srecin nasl ileyeceini de siyasi kurumlar belirler.
rnein, bir lkede vatandalarn siyasetiler zerindeki kontrol ve tutumlarn
etkileme becerilerini belirleyen de politik kurumlardr. Bylece politikaclarn
(kusurlarna ramen) halkn temsilcisi olup olmadklar veya grevlerini ahsi karlar iin
kullanarak glerini istismar edip etmedikleri veya servet yapmak iin toplumun zararna
iler evirip evirmedikleri saptanabilir. Siyasi gcn topluma nasl daldn belirleyen
etkenleri de dikkate almak gerekir. zellikle farkl gruplarn ortak hareket edebilme
becerisi nemlidir. Kendi amalarna ynelik veya bakalarnn hedeflerine ulamasn
engellemek zere ibirlikleri kurabilirler. Politik kurumlar anayasa ve yazl tzkleri ierir
ancak bununla snrl deildir. Bir toplumun demokratik olup olmamasyla da snrl
deildir. Devletin toplumu dzenleyip idare gcn ve kapasitesini kapsar.
Kurumlarn bireylerin davranlar zerindeki zendirici etkisi lkelerin baarsn belirler.
Kiilerin yetenekleri tm toplumlar iin nemlidir ancak bunun olumlu bir gce
dnmesi iin salam bir kurumsal ereve gereklidir. Eitim sisteminin insanlarn
yeteneklerini tamamlayc beceriler edinmesini salayabilmesi ve ekonomik kurumlarn
insanlara kolayca i kurma frsatn sunmas gerekir. nsanlarn nne almas zor
engeller koymak yerine mantkl projelerin gerekletirilebilmesi iin finansal kaynaklar
da kurumlar yaratmaldr. Nitelikli igc, rekabeti bir piyasa ve adil bir pazarlama
ortam giriimcilerin, iletmelerin gelimesine imkan tanmaldr. rnein ABDde, Bill
Gates ve Steve Jobbs gibi giriimcilerin Biliim sektrnde dnya apnda baarya

24
www.ozetkitap.com

ulamas bu sayede mmkn olmutur. Amerikal pek ok giriimci gibi her ikisi de fikri
mlkiyet haklarnn korunacandan ve bir diktatrn baa geip oyunun kurallarn
deitirmeyeceinden emindi. Anszn mal varlklarna el konup hapse
atlmayacaklarndan, hayatlarnn tehdit edilmeyeceinden de emindiler. kar
gruplarnn hkmeti feci bir ekonomik gidiata srkleyemeyecei de belliydi. nk
Amerikan toplumunda siyasi g hem snrlanm hem de yeterince dalm durumdadr.
Zamanla gelimi politik kurumlarn yaratt bir dizi ekonomik kurum, refaha ynelik
tevikler salar. Yeni atlmlar ancak hukukun stnlnn verdii gvenle, ekonomik
faaliyeti destekleyen kapsayc kurumlar ve siyasi istikrar salayan kapsayc politik
kurumlarn devamllna dayanarak gerekleebilir. Ekonomik kurumlar bir ulusun
fakirliini ya da zenginliini belirlemede kritik nem tar ancak bir lkenin sahip olduu
ekonomik kurumlar belirleyen politika ve politik kurumlardr.

Zenginlik ve Fakirlii Yaratmak
Dnyadaki eitsizlii aklayan rneklerden biri de II. Dnya Savann sonuna doru
1945te Kuzey ve Gney olmak zere ikiye blnen Koredir. Bir zamanlar ayn toplum
ama u anda aralarnda dalar kadar fark var. Dnsenize, 60 yl farkl rejimler altnda
farkl kurumlarla ynetilmek bu kadar fark yaratyorsa birka asr neler deitirebilir?
Souk Sava dneminde iki ynetim de ekonomilerini dzenlerken birbirinden ok farkl
yollar benimsedi. Gneyde otoriter olmalarna ramen piyasa ekonomisini benimseyen
devlet bakanlar sayesinde mlkiyet haklar tannd; baarl irketlere devlet yardm
yapld. Gney Koreli politikaclar eitime yatrm yapp sanayilemeyi, ihracat,
yatrmlar ve teknoloji transferini tevik ettiler. Dolaysyla Gney Kore hzla geliti.
Kuzey Kore ise hem tarm hem sanayi retiminde snfta kald. Mlkiyet haklarnn
olmay genelde insanlar yatrm yapmaktan alkoyarken, retimi arttrmak bir yana
srdrmeye bile aba sarf edilmemesine neden oldu. Baskc rejim yeniliklere kapal;
tpk babas Kim Il-Sung gibi Kim Jong-Il ve yandalarnn reform yapmaya niyeti yok.
Bunlardan tr Kuzey Kore ekonomik olarak yerinde saymaya devam etmekte.
Farkl yollara sapan lkelerin durumunu aklamak iin kurumlarna bakmak lazm. Tm
ekonomik kurumlar toplum yaratr. karlar ve hedefleri farkl olan farkl insanlarn
toplumu nasl ekillendireceklerine dair kararlar yani politikalar farkldr. Kuzey
Koredeki kurumlar dayatan Sovyetlerdir; Latin Amerikada ise spanyol istilaclar.
Kapsayc ekonomik kurumlar ekonomik faaliyeti, verimlilii ve refah arttrr. Zenginlik
getiren iki itici g olan eitim ve teknolojinin nn aar. Srekli ekonomik byme
neredeyse her zaman igcnn, topraklarn ve mevcut sermayenin daha verimli
olmasn salayan teknolojik gelimelere elik eder. Samsung, Hyundai gibi markalarn
kuzeyden deil de Gney Koreden kmas da bu yzden.

25
www.ozetkitap.com

Ekonomik kurumlar kapsayc olduunda inovasyon, yatrm ve vatandalarn
yeteneklerini kullanabilecekleri alanlar tevik eder. Kapsayc politik kurumlar ise siyasi
gc toplumun geneline eit biimde datr. Bylece siyaset tek bir kii ya da dar bir
zmre tarafndan alkonamaz. Kapsayc politik kurumlar demokratik seimlerden daha
fazlasn gerektirir. Tek parti iktidar olusa bile siyasi iktidarn eit olarak dalmasn
salayabilmelidir. Hindistan ve Endonezya gibi kurumlar ekonomik ve politik olarak
dlayc olagelmi lkelerde mlkiyet haklar gvence altnda olmadndan, inovasyon
zendirilmediinden yatrmlarn n tkanr. Zayf eitim sistemi yznden nfusun
potansiyelinden yararlanlmas da mmkn olmaz. Gene de kapsayc kurumlar
oluturmaya ynelik admlar takdiri hak eder.
Siyasi iktidarn askeri, ekonomik veya politik dar bir zmrede tekelletii toplumlarla
iktidarn eit olarak dald toplumlar arasnda byk fark vardr. Bunun nedeni de
ekonomik ve politik kurumlardr. Dzenleme ve denetlemeyi doru ekilde yapabilen
baarl ekonomik ve politik kurumlara sahip lkeler baarl olur. Gelimi lkeler, daha
kapsayc politik kurumlar tarafndan desteklenen daha kapsayc ekonomik kurumlara
sahiptir. Gc tekelletirmek iin kurumlar kullanan ve bu kurumlara dayanan ekonomik
byme btn lkelerde snrl kalr. Ortaya kan hayli eitsiz yapda sivil ve politik
haklarn bastrlmas sz konusu olur. Otoriter kurumlar liderlere cazip gelir nk bu
kurumlar otokratlara byk g salar. Ancak kapp kamaya ve teknoloji transferine
odaklanm bu tip otoriter ykseli, inovasyon ve srdrlebilir gelime yaratamaz. Hali
hazrda iktidarda gl elitlerin olduu, i sava yaralarn saran Afrika bata olmak zere
baz lkelerde eilim budur.
Oysaki inovasyon, srdrlebilir bir ekonomi yaratmak iin en nemli gerekliliktir.
Nfusun ounluunun yeteneklerini kullanabilecei inovasyon ve yatrma olanak
salayan verimli bir ortam yaratmak iin uygulanmas gereken politikalar vardr. Yeni
fikirlere, yeni insanlara ve yeni teknolojilere ak olmak, ekonomik yaratcl
cesaretlendirmek, mlkiyet haklarn gvence altna almak gereklidir. Bunlar
becerebilen, effaf ynetilen; iyi eitim kurumlar, eit haklar ve toplumsal katlm
salayabilen zgrlk dzenler kalknmay srdrebilir.

Fakir lkelere Yaplan Yabanc Yardmlarn Baarszl
Milyarlarca insan fakirliin penesinden kurtarp refaha tamann en etkili yolu nedir?
Batl zengin lkelerden gelen hayrsever yardmlarn oalmas m? Dnyadaki eitsizlik
ve yoksulluun kkenlerini anladmza gre bo umutlar beslemek gereksiz. lkelerin
yoksulluk dngsn krmak iin kapsayc politik ve ekonomik kurumlara ihtiyac var
ama yabanc yardmlarn buna pek katks olmaz. Yardmlarn organize edilii ise bal
bana ayr bir sorun. Yardmlarn ok az bir ksm ihtiyac olana ular. Ekonomik
gelimenin srdrlebilmesi iin kapsayc kurumlar gerekliyse, yardm yaparak dlayc

26
www.ozetkitap.com

kurumlar yneten rejimlere destek olunmas pek tabii zm olamaz. Afganistan gibi
lkeleri fakir yapan da bu tip kurumlardr. Kanun ve dzenin olmay, politik ve
ekonomik hayatta elit tabakann baskn oluu gibi kurumsal yaplar yznden yardmlar
ulamas gereken yere gitmeden yamalanr. Hatta bazen yardmlar aslnda sorunun
kayna olan kurumlarn tepesindeki rejimleri desteklemi olur. ou Afrika lkesinde
durum budur. rnein serbest piyasa veya demokrasi yolunda ilerleme gibi artlara bal
olarak yardmlar koullu yapmak zm gibi grnebilir ama pratikte pek bir ey
deimez.
Ancak bunlar insani yardmlar durmal anlamna gelmemeli. Okul aan baz yardm
programlarnn Taliban rejiminde bile doru dzgn uygulanarak ok fayda saladn
unutmamak lazm. Zaten yardmlarn Batllarn vicdann rahatlatan etkisi ve
organizasyonunu stlenen uluslararas kurumlar ve sivil toplum kurulular nedeniyle
mevcut durum srecektir. Kukusuz en ok ihtiyac olan lkelere yardm kesmek
merhametsizlik olur. ou boa gitse bile hi yoktan iyidir. Madem mesele kurumlar
dzeltmek, en azndan yardmlarn bir ksmnn kapsayc kurumlarn gelitirilmesine
ayrlmas yararl olur. Ayrca koullu olarak sunulan yardm yerine, iktidardan dlanm
gruplarla toplum nderlerinin karar alma mekanizmasna sokulmas ve toplumun geni
bir kesiminin yetkilendirilmesi iyi bir fikir olabilir.

SONU
Toplumda geni kitlelerin glendirilip yetkilendirilmesi dolaysyla kapsayc politik
kurumlarn gelitirilmesi iin kesin bir tarif yoktur. Ancak bu sreci balatabilecek baz
etkenler barizdir: Bu etkenlerin ou tarihsel olarak nceden belirlenmitir ve
deimeleri uzun zaman alr. Bir dereceye kadar merkezi dzenin kurulmu olmas
gerekir ki mevcut rejimlere kafa tutan toplumsal hareketler hemen kanunsuzlua
dnmesin; Botsvanann geleneksel kurumlar gibi bir nebze oulculuk getiren politik
kurumlarn hali hazrda varolmas gerekir ki geni koalisyonlar oluup dayanabilsin;
halkn taleplerini koordine edecek sivil toplum kurumlar olsun ki muhalif akmlar hem
mevcut iktidar tarafndan kolayca ezilemesin hem de dlayc kurumlarn kontroln ele
geirmek isteyen baka bir zmrenin arac olmasn...
Genelde dzeni salama, hrszlk ve yolsuzluu nlemekle grevli devlet kurumu bunu
beceremezse; hukuk, kamu hizmetleri, eitim, sendika gibi kurumlar da olumsuz
etkilemeye balarsa halkn tepkisi younlar. Mesela Brezilyada pek ok farkl toplumsal
hareketin ats altnda birlemesiyle i Partisi nce yerel seimleri kazanm sonra da
oulcu bir temsil anlayyla iktidara gemeyi baarmtr. Eitime nem veren ve
toplumsal katlma ak bir politika izleyen ynetim sayesinde Brezilyann ekonomisi de
dzeldi ve Latin Amerikann uluslararas evrelerde sz geen ilk lkesi olmay baard.
Bu tamamen cesur insanlarn kapsayc kurumlar oluturma gayretinin sonucudur.

27
www.ozetkitap.com

Demek ki geni kitlelere hitap eden koalisyonlar kurulabilir sivil toplum kurulular ve
parti rgtleri sfrdan yaplanabilir ama bu yava bir sretir. Fakat farkl koullarda ne
kadar baarl olacan tahmin etmek g.
Toplumun glendirilmesi ve yetkilendirilmesi srecinde bir baka etken de nemli bir
dntrme rol olan medyadr. ktidar, ekonomik veya politik olarak istismar
edildiinde bunun halka bildirilmesi; halkn taleplerinin yanstlmas medyann grevidir.
Medya ayrca ngilterenin demokratiklemesinde olduu gibi kalc politik reformlar
yaplmasna ynelik olarak halkn gcn odaklama rol de oynayabilir. Tarih boyunca
nemli devrimlerde kitapklar ve el ilanlar insanlar bilgilendirip demokratikleme
yolunda harekete geirmitir. Gnmzdeki karlklar bilgi ve iletiim teknolojilerinin
gelimesiyle treyen Web bloglar, isimsiz sohbet odalar, Facebook ve Twitter gibi yeni
medya tipleridir. Bilindii gibi randa Ahmedinecada kar ve Arap Baharnda olduu
gibi iktidara muhalefet asndan nemli rol oynadlar. Otoriter rejimler zgr medyann
neminin farkndadr ve bununla mcadele etmek iin ellerinden geleni yaparlar.
Demokratik seimle baa geldii halde Peruda otoriter bir rejim kuran Fujimori ve
yardmcs Montesinos, televizyon kanallarn veya gazeteleri satn aldklar, yolsuzluklar
gsteren kaytlar ortaya kmasn diye rvet verdikleri kantlanan tek liderler deildir.
Bir baka otoriter rejim rnei inde, Partinin siyasi iktidar elde tutmak iin silahl
kuvvetleri, kadrolar, medyada kan haberleri kontrol ettii bilinmektedir.
Elbette zgr medya ve yeni iletiim teknolojileri, halk bilgilendirip daha kapsayc
kurumlar isteyenlerin taleplerini ve eylemleri koordine ederek yalnzca bir yere kadar
yardmc olabilir. Ancak toplumun geni bir kesiminin katlm ve rgtlenmesiyle anlaml
bir siyasi deiim mmkn olabilir. Srecin lkeyi ileri tamas ve siyasi bir reforma yol
amas iin byle bir toplumsal hareketin mevcut dlayc kurumlarn kontroln ele
geirme amac gtmesi veya ayrlk sebeplerle balatlmas deil, dlayc kurumlarn
daha kapsayc olanlaryla deitirilmesini hedeflemesi gerekir.
Daha kapsayc kurumlarn yolunu aan siyasi devrimlerin ortak yan toplumun eitli
kesimlerini yetkilendirmi olmalar, baka bir deyile oulcu olmalardr. oulculuk,
siyasi gcn topluma mmkn olduunca geni biimde yaylm olmasn gerektirir.
rnein, Muhteem Devrim srasnda kraln devrilmesinin ardnda tacirler, sanayiciler,
asiller, hatta kraliyetle birlik olmayan aristokratlar bile rol almtr. Toplumun byk bir
kesiminin harekete gemesiyle ortaya kan devrimle glenen kitle, elde edilen haklarla
sonunda daha da genilemitir. ok daha kanl olmasna ramen Fransz Devrimi de
sonuta daha oulcu ve demokratik bir dzene yol amtr. 1868de Meiji Reformu
Japonyada kapsayc kurumlara gei srecini siyasi bir devrimle balatmtr.
Fakat ska ykma ve byk zorluklara da yol aan devrimlerin hepsinin baarl olaca
kesin deildir. Bolevik Devrimi, arlk smrsn sona erdirip Rus halkna zgrlk ve
zenginlik getirecek adil bir dzen vaat etmi olsa da sonu devrilenin yerine daha baskc

28
www.ozetkitap.com

ve smrc dlayc kurumlarn yerletirilmesi olmutur. in, Kba ve Vietnamda
benzer deneyimler yaanmtr. Msr ve Zimbabve gibi lkelerde olduu gibi devrim
komnist olmasa da tepeden inme reformlarn sonucu daha hayrl olmamtr. Tarih
boyunca oligarinin tun yasasna yenik den reform hareketleri genelde khnelemi
kt kurumlarn yerine beter olan yenilerinin konmas eklinde gereklemitir.
Ne yazk ki demokrasinin varl oulculuun garantisi deildir. Brezilyada oluan
oulcu kurumlarn aksine Venezuelada 1958de demokrasiye geildii halde yozlam
politikalar, adam kayrma ve ekimeler sregelmitir. Halk seim sandna gittiinde
Chavez gibi potansiyel bir despota bile raz olmasnn nedeni de ksmen, yerleik elite
yalnzca onun kar koyabileceini dnmeleridir. Sonuta Venezuela hala dlayc
kurumlarla srnrken Brezilya kalbn krmtr.
oulculuk olmazsa farkl kar gruplarndan biri gc eline geirip geri kalann aleyhine
kullanabilir. Yasak politikalar eninde sonunda zarar getirir. Bireyler zgrlemedike
toplumlarn gelimesi mmkn deildir.
lkeler, ilerleme yanls politik kurumlar doru dzgn oluturabildiklerinde ykselirler;
o kurumlar kemikletii veya uyum salayamad zaman ise baarsz olurlar. G
sahipleri her zaman her yerde hkmetler zerinde kontrol kazanma peindedir. Kendi
hrslar uruna toplumsal kalknmay baltalamaktan geri durmazlar. Ya bu kiileri oulcu,
katlmc, kapsayc kurumlara sahip olan etkin bir demokrasiyle denetlersiniz ya da
ulusunuzun kn seyredersiniz.
-SON-

Daron Acemolu : 1967 ylnda stanbul'da dodu. 1986 ylnda Galatasaray Lisesi'ni
bitirdi. Lisans derecesini ngiltere'nin York niversitesi'nde yapt. Yksek lisans ve
doktora derecelerini ise bu dalda en prestijli okullardan olan London School of
Economics'ten ald. 1993'te ABD'deki Massachusetts Teknoloji Enstits'nde ders
vermeye balad. 2000 ylnda profesrle ykseldi. lgi alan iine giren balca konular,
siyasal ekonomi, ekonomik kalknma, ekonomik byme, gelir ve cret dengesi eitsizlii.

James A. Robinson : 1932 ylnda ABDde dodu. 1958 ylnda Siyasal Bilimler dalnda
Northwestern niversitesinden doktorasn ald. Harvardda uzun yllardr Ekonomist ve
Sosyal Bilimci olarak ders veren Prof. Robinson Latin Amerika ve Afrika Ekonomileri
konusunda ok deerli bir uzman olarak tannyor.