Plan Upravljanja Spomenikom Prirode Vrelo Bosne

1
Vlada Kantona Sarajevo

Plan upravljanja Spomenikom prirode "Vrelo Bosne"
2007-2017.godine

Sarajevo, juli 2007.godine
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
2
Sadraj

1 UVOD............................................................................................................................................................4
1.1 Odnos Plana upravljanja Spomenikom prirode "Vrelo Bosne" i drugih zakonskih i
planskih dokumenata.......................................................................................................................................4
1.2 Koncept izrade Plana upravljanja Spomenikom prirode "Vrelo Bosne"..........................................6
2 CILJEVI I POLITIKA UPRAVLJANJA ZATIENIM PODRU#JEM.....................................................6
2.1 Politika i principi upravljanja Spomenikom prirode...........................................................................6
2.2 Svrha, funkcije i ciljevi zatienog podru#ja......................................................................................7
2.2.1 Temeljni ciljevi i funkcije zatite Spomenika prirode...............................................................7
2.2.2 Temeljni ciljevi upravljanja Spomenikom prirode ....................................................................8
2.2.3 Vizija spomenika prirode Vrelo Bosne .....................................................................................7
3 SMJERNICE ODRIVOG UPRAVLJANJA ZATIENIM PODRU#JEM.............................................9
3.1 Ocjena stanja zatienog i uticajnog podru#ja .................................................................................9
3.1.1 Prirodne vrijednosti ....................................................................................................................9
3.1.1.1 Hidrologija i hidrogeologija...............................................................................................9
3.1.1.2 Pedologija .........................................................................................................................9
3.1.1.3 Stanita ...........................................................................................................................10
3.1.1.4 Flora.................................................................................................................................10
3.1.1.5 Fauna ..............................................................................................................................11
3.1.1.6 Fitobentos i zoobentos...................................................................................................12
3.1.1.7 Ihtiopopulacije.................................................................................................................14
3.1.1.8 Valorizacija......................................................................................................................14
3.1.1.9 Prirodne vrijednosti.........................................................................................................15
3.1.2 ivotna sredina, stanovnitvo i kulturne vrijednosti...............................................................15
3.1.2.1 Demografija.....................................................................................................................15
3.1.2.2 Historijski faktori..............................................................................................................16
3.1.2.3 Pejza..............................................................................................................................17
3.1.2.4 Antropogeni i drugi uticaji na Vrelu Bosne....................................................................17
3.1.2.5 Kulturno-historijske vrijednosti .......................................................................................18
3.1.2.6 Vlasnitvo........................................................................................................................20
3.1.3 Objekti i infrastruktura .............................................................................................................23
3.1.4 Posjeta u prostoru Vrela Bosne..............................................................................................23
3.2 Koncept zatite cijelog podru#ja i njegovih pojedinih dijelova (zona) ...........................................25
3.2.1 Institucionalna struktura..........................................................................................................25
3.2.1.1 Instrumenti planiranja u Bosni i Hercegovini ................................................................25
3.2.1.2 Nadlenosti dravne uprave i institucija........................................................................25
3.2.1.3 Zakonska osnova za podru#je Spomenika prirode "Vrelo Bosne"..............................26
3.2.2 Zoniranje ..................................................................................................................................26
3.2.2.1 Zoniranje i reimi po zonama prema zakonu................................................................26
3.3 Na#ini praenja stanja zatienog podru#ja i njegovih vrijednosti ................................................27
3.3.1 Upravljanje pojedinim prirodnim i kulturnim vrijednostima, kao i resursima zatienog
podru#ja 28
4 SMJERNICE ZA REALIZACIJU PLANA................................................................................................32
4.1 Uvod...................................................................................................................................................32
4.2 Projekti i aktivnosti Plana upravljanja po godinama.......................................................................34
4.2.1 Projekt br. 1: Sre%ivanje imovinsko-vlasni#ke situacije u nukleusu.....................................34
4.2.2 Projekt br. 2: Poljoprivreda......................................................................................................35
4.2.3 Projekt br. 3: Turizam..............................................................................................................44
4.2.4 Projekt br. 4: Infrastruktura za rekreaciju...............................................................................51
4.2.5 Projekt br. 5: umarstvo..........................................................................................................57
4.2.6 Projekt br. 6: Organizacija.......................................................................................................58
4.2.7 Projekt br. 7: Monitoring..........................................................................................................60
4.2.8 Projekt br. 8: Komunalna infrastruktura .................................................................................61
4.2.9 Projekt br. 9: Stoj#evac ...........................................................................................................62
3
4.2.10 Projekt br. 10: Sanacija degradiranih podru#ja .....................................................................63
4.3 Institucionalna struktura i nositelji aktivnosti u upravljanju zatienim podru#jem.......................64
4.3.1 Organizacija uprave spomenika prirode Vrelo Bosne...........................................................65
4.3.2 Odgovornosti............................................................................................................................65
4.3.3 Osposobljenost djelatnika JU Vrelo Bosne............................................................................67
4.3.4 Nadzor nad radom JU Vrelo Bosne........................................................................................67
4.3.5 Oprema JU Vrelo Bosne .........................................................................................................68
4.3.6 Desetogodinji Budet JU Vrelo Bosne .................................................................................68
5 REKAPITULACIJA UKUPNIH TROKOVA POTREBNOG INVESTIRANJA NA PODRU#JU
VRELA BOSNE..................................................................................................................................................69
6 PRILOZI......................................................................................................................................................70
6.1 Prilog 1. Lista aktivnosti koje nisu ukalkulirane u Finansijski plan................................................71
6.2 Prilog 2. Aktivnosti #ija realizacija nije uvjetovana izradom Prostornog plana posebnog
podru#ja Vrela Bosne.....................................................................................................................................72

4

1 UVOD
Ovaj dokument pripremljen je u okviru projekta "Odrivo upravljanje zatienim podru#jem Vrela
Bosne" realiziranog od strane NVO Centar za okolino odrivi razvoj, finansiranog od strane
Europske unije i Ministarstva prostornog ure%enja i zatite okolia Kantona Sarajevo.

Zakon o zatiti prirode (Sl. Novine FBiH 33/03 / Sl. Glasnik RS 50/02) uvodi pojam planova
upravljanja zatienim podru#jima. Zakon o proglaenju Spomenika prirode "Vrelo Bosne"
(Slubene novine Kantona Sarajevo 16/06) odre%uje da se upravljanje zatienim podru#jem
provodi na osnovu Plana upravljanja, kao i Prostornog plana podru#ja posebnih obiljeja.
Sadraj Plana je propisan Pravilnikom o sadraju i na#inu izrade planova upravljanja zatienim
podru#jima (Sl. Novine FBiH 65/06). Prema ovom pravilniku Planovi upravljanja donose se za
razdoblje od 10 godina, a mogu se revidirati nakon 5 godina.

Koncept Planova upravljanja je poprili#no nov za zatiena podru#ja u Bosni i Hercegovini. Plan
upravljanja ima zadau utvrditi smjernice razvoja podru#ja, na#ina izvo%enja zatite, koritenja i
upravljanja prostorom.

Plan upravljanja Spomenikom prirode "Vrelo Bosne" ra%en je u 4 faze u kombinaciji sa
konsultativnim radionicama sa zainteresiranim stranama. Metodologija koritena pri izradi ovog
Plana upravljanja temelji se na standardima i smjernicama za izradu planova upravljanja
Me%unarodne unije za zatitu prirode - IUCN-a, kao i na zahtjevima Pravilnika o sadraju i
na#inu izrade planova upravljanja zatienim podru#jima u Federaciji BiH (2006. g.).

U izradu Plana upravljanja bilo je uklju#eno lokalno stanovnitvo, predstavnici kantonalnih
organa i relevantnih institucija, kao i predstavnici NVO sektora. Na ovaj na#in data je prilika svim
korisnicima i zainteresiranim za ovaj prostor da prezentiraju svoja razmiljanja o prostoru
Spomenika prirode, te kako bi neke od predloenih mjera i aktivnosti utjecale na stanovnike i
korisnike zatienog podru#ja.

Uklju#ivanjem lokalnog stanovnitva i drugih korisnika ovog prostora u proces izrade plana
upravljanja Spomenikom prirode pokualo se napraviti plan koji odgovara lokalnim potrebama i
o#ekivanjima. O#ekuje se da je na ovakvim na#inom izrade nastao realisti#niji, u#inkovitiji i
odriviji Plan upravljanja.

Plan upravljanja Spomenikom prirode "Vrelo Bosne" ima za cilj usmjeriti i kontrolirati upravljanje i
koritenje dobara, te razvoj ljudskih resursa, finansijskih sredstava, objekata, opreme, kao i
programa potrebnih za podrku tom upravljanju i koritenju.

1.1 Odnos Plana upravljanja Spomenikom prirode "Vrelo Bosne" i
drugih zakonskih i planskih dokumenata

Prilikom izrade Plana upravljanja koriteni su raspoloivi podaci iz "Elaborata o zatiti Prirodne i
kulturne vrijednosti ireg podru#ja Vrela Bosne", iz 2004. godine. Mjere i aktivnosti za
upravlja#ko zoniranje i o#uvanje bazirane su na postojeim podacima, te bi se trebale dalje
usavravati u trenutku kada budu dostupni novi pokazatelji. Ovo se pogotovo odnosi na
#injenicu da je donesen novi Zakon o vodama (Sl. Novine FBiH 70/06). Naime, Zakonom o
5
proglaenju Spomenika prirode za drugu zatienu zonu nisu propisane posebne mjere zatite
ve se mjere zatite odnose na one propisane Zakonom o vodama (Slubene novine Federacije
BiH, broj 18/98), Zakonom o vodama Kantona Sarajevo (Slubene novine Kantona Sarajevo,
broj 16/00), Pravilnikom o uslovima za odre%ivanje zona sanitarne zatite i zatitnih mjera za
izvorita voda, koje se koriste ili planiraju da koriste za pie (Slubene novine Federacije BiH,
broj 51/02), podzakonskim aktima kojima su propisane mjere zatite izvorita vode za pie,
Odlukom o proglaenju Historijskog podru#ja koje obuhvata ostatke predromani#ke crkve i
srednjovjekovnog groblja Crkvina kod sela Vrutci, nacionalnim spomenikom Bosne i
Hercegovine (Slubeni glasnik BiH, broj 14/05) i Odlukom komisije za o#uvanje nacionalnih
spomenika (Slubeni glasnik BiH, broj 23/05), Prostornim planom posebnih obiljeja, te drugim
zakonskim i podzakonskim aktima.

Zakonom je naloeno da se upravljanje Spomenikom prirode vri na osnovu Prostornog plana
podru#ja posebnih obiljeja i Plana upravljanja. Me%utim, u procesu izrade Plana upravljanja
Prostorni plan podru#ja posebnog obiljeja nije postojao. Postojanje Prostornog plana na nivou
zatienog podru#ja od klju#nog je zna#aja za izradu plana upravljanja jer je njegova specifi#na
svrha odre%ivanje politike razvoja i koritenja zemljita. Prostorni plan odre%uje glavne politike
za planiranje koritenja zemljita koje #ine osnovu za usmjeravanje razvoja.

Prostorni plan bi trebao dati naznake "gdje i ta", dok Plan upravljanja odre%uje "zato", "kako" i
"kada". Imajui u vidu uzajamnost ova dva dokumenta, ovim Planom upravljanja dat je prijedlog
mjera i aktivnosti koje nisu u suprotnosti sa postojeim zakonima i planovima, ali e neke od njih
detaljno biti definirane i potvr%ene nakon izrade Prostornog plana zatienog podru#ja, to je
vremenskim okvirom koji prati svaku od predloenih aktivnosti u ovom Planu upravljanja i
navedeno.

Tako%er, postoje i aktivnosti koje nisu navedene ovim Planom upravljanja iz razloga
nepostojanja Prostornog plana, a koje e eventualno biti potrebno naknadno uklju#iti prilikom
njegove revizije.

Ujedna#avanje i integracija ova dva dokumenta bitan je korak u buduem efikasnom upravljanju
Spomenikom prirode "Vrelo Bosne".

Bosna i Hercegovina nije #lanica EU, ali se nalazi u periodu tranzicije i transformacije u skladu
sa odredbama Evropske Unije. Imajui u vidu da je za adekvatno ocjenjivanje bilo kojeg
podru#ja u cilju utvr%ivanja stepena njegove zatite i pravilnog upravljanja, neophodno
uskla%ivanje sa standardima odredaba EU, kod pripreme Plana upravljanja uzeto je u obzir da bi
ovo podru#je u budunosti moglo postati sastavni dio mree Natura 2000.
Natura 2000 predstavlja evropsku mreu ekoloki vanih podru#ja. U njezin sastav svrstavaju se
podru#ja drava Evropske unije, koja su vana za o#uvanje ili stvaranje ugodnog stanja ptica
(SPA) i drugih ivotinjskih i biljnih vrsta, njihovih habitata i habitatnih tipova (pSCI).
Ovdje se prvenstveno mora istaknuti zna#aj o#uvanja zajednica sa crnom johom, koje reguliraju
sadraj vode u zemljitu i o#uvanje prirodnih svojstava voda koje su u funkciji odranja crne johe
u prostoru (Aneks I i Aneks II EU Direktive o stanitima).

6
1.2 Koncept izrade Plana upravljanja Spomenikom prirode "Vrelo
Bosne"

Aktivnosti na izradi Plana upravljanja realizirane su kroz sljedee 4 faze u kombinaciji sa
konsultativnim radionicama sa zainteresiranim stranama:
Faza 1: Odre%ivanje svrhe, ciljeva i namjera;
Faza 2: Odre%ivanje zona i reima upravljanja;
Faza 3: Plan aktivnosti;
Faza 4: Upravlja#ki i finansijski plan.

Radionice su odravane nakon svake pojedine faze kako bi se dobila povratna informacija od
zainteresiranih strana na izra%eni materijal.

U izradu Plana upravljanja bio je uklju#en interdisciplinarni tim stru#njaka, kao i predstavnici
stru#nih i administrativnih tijela vezano za savjetovanje u pogledu politike, zakonodavstva,
regionalnog konteksta, itd.

Potrebno je napomenuti da izrada Plana upravljanja nije cilj sam za sebe i predstavlja samo
manji dio posla. Onaj vei dio, koji tek predstoji, #ini njegova implementacija, unapre%ivanje i
nadzor. Naime, Plan upravljanja nije stati#an dokument, nego predstavlja niz aktivnosti koje
razli#iti partneri zajedno ili pojedina#no provode, u sklopu procesa koji je svim sudionicima
otvoren, razumljiv i pristupa#an.

2 CILJEVI I POLITIKA UPRAVLJANJA ZATIENIM
PODRU#JEM
2.1 Politika i principi upravljanja Spomenikom prirode

Upravljanje Spomenikom prirode e se temeljiti na politici o#uvanja i unaprje%enja prirodnih
karakteristika od izuzetne vanosti, jedinstvenog i zna#ajnog kvaliteta okolia, otklanjanja i
sprje#avanja eksploatacije i posjeta koje mogu dovesti do promjene i oteenja prirode, te
omoguavanja stanovnitvu koje ivi u granicama zatienog podru#ja koritenje prirodnih
dobara u skladu sa ciljevima zatite.

Izrada i implementacija Plana upravljanja bazira se na sljedeim opim principima upravljanja
zatienim podru#jem:
Prilagodljivo upravljanje. U implementaciju Plana upravljanja potrebno je ugraditi
odgovarajue pokazatelje za praenje rezultata i ukoliko je potrebno, prilagoditi i
izmijeniti djelovanje uprave kako bi se uvaile promjenjive okolnosti.
Transparentnost i otvorenost. Za upravljanje zatienim podru#jem vrlo je zna#ajna
komunikacija uprave sa svim djelatnicima i zna#ajnim zainteresiranim stranama. Jednako
je bitno da uprava Spomenika prirode redovno informira javnost o napretku poslova i
problemima o#uvanja. Zna#ajne odluke treba unaprijed predstaviti javnosti na otvoren
na#in i poticati u#ee lokalne zajednice.
U%e'e javnosti. Prilikom pripreme Plana nuno je odrati niz konsultacija i javnih
sastanaka sa zainteresiranim stranama. Tokom provo%enja svih aktivnosti predvi%enih
7
planom treba osigurati u#ee zna#ajnih zainteresiranih strana i uvaiti njihove legitimne
interese.
Edukacija. Jedan od ciljeva svih zatienih podru#ja je poboljati znanje i razumijevanje
prirode putem tampanja informacijskih materijala, te poboljati komunikaciju sa
posjetiteljima. Zatiena podru#ja i biodiverzitet koji tite mogu opstati za budue
generacije jedino putem informiranja i edukacije nove generacije.
Partnerstvo. Uprava Spomenika prirode treba usko sara%ivati sa zainteresiranim
stranama. Saradnja se temelji na partnerskom dogovoru koji odre%uje ulogu i
odgovornost svakog klju#nog partnera.
Me(unarodna saradnja. Uprava Spomenikom prirode bi svoje djelovanje trebala
prilago%avati me%unarodnim standardima o#uvanja prirode i upravljanja. Kako bi u tome
uspjela, uprava e sara%ivati sa ostalim zatienim podru#jima, kako u zemlji, tako i u
inostranstvu.
Plan aktivnosti. Neke od aktivnosti uprave se provode na osnovu Planova aktivnosti,
koji uklju#uju cilj i svrhu aktivnosti, vremenski rok, finansijska predvi%anja i alate za
praenje. Plan aktivnosti se temelji na iskustvima najbolje prakse i razvija se na godinjoj
osnovi kako bi se prilagodio novonastaloj situaciji.
Pra'enje (monitoring). Vrlo je bitno da su sve aktivnosti u zatienom podru#ju i
prirodni razvoj paljivo programirani i sistematski praeni kako bi se utvrdio napredak
prema utvr%enim ciljevima i dobila jasna slika o promjenama u prirodnom i kulturnom
okoliu. Rezultati praenja pruaju temelj za reviziju plana (nakon 5 godina) ili za izradu
novog plana (nakon 10 godina).
Studije i istraivanje. Uprava zatienog podru#ja usko sara%uje sa nau#nim i stru#nim
institucijama i organizacijama kako bi unaprijedila znanje o problematici biodiverziteta.
Nau#na se istraivanja moraju baviti svim aspektima prirodnog i kulturnog okolia i
moraju rezultirati odgovarajuim upravljanjem cijelog zatienog podru#ja.

2.1.1 Vizija spomenika prirode Vrelo Bosne

Vrelo Bosne bi trebalo postati primjer uspjenog upravljanja zatienim podru#jem, gdje e se
usaglasiti zatitni i razvojni ciljevi podru#ja. To e lokalnom stanovnitvu omoguiti razvoj, Vrelo
Bosne e postati turisti#ka atrakcija i rekreaciono podru#je za stanovnike Sarajeva. ira
zajednica e uvaiti vanost podru#ja za snabdijevanje Sarajeva pitkom vodom, to e se
odraavati kroz viu ekoloku svijest stanovnika i sa time manje optereivanje resursa
uzrokovano eksploatacijom (manja specifi#na potronja pitke vode), bacanjem otpada i
rjeavanjem problematike pre#iavanja komunalnih otpadnih voda u zale%u.

2.2 Svrha, funkcije i ciljevi zatienog podru#ja
2.2.1 Temeljni ciljevi i funkcije zatite Spomenika prirode

Osnovna svrha stavljanja pod zatitu podru#ja Vrela Bosne je osiguranje o#uvanja brojnih
prirodnih, pejsanih, hidrolokih, kulturno-historijskih, sociolokih, edukativnih, nau#nih i
ekonomskih vrijednosti, te uskla%ivanje vrijednosti sa zatitom, koritenjem i razvojem podru#ja.

U skladu s tim, temeljni ciljevi zatite podru#ja Vrela Bosne su:
8
O#uvanje trajnih prirodnih karakteristika od izuzetne vanosti, jedinstvenog i zna#ajnog
kvaliteta okolia;
Otklanjanja i sprje#avanja eksploatacije i posjeta koje mogu dovesti do promjene i
oteenja prirode; te
Omoguavanje stanovnitvu koje ivi u granicama zatienog podru#ja koritenje
prirodnih dobara u skladu sa ciljevima zatite.

2.2.2 Temeljni ciljevi upravljanja Spomenikom prirode

U skladu sa Zakonom o proglaenju Vrela Bosne Spomenikom prirode, temeljni ciljevi
upravljanja podru#jem su:
Odravanje zatitnih funkcija prirodnih resursa;
Zatita posebnih prirodnih/kulturnih vrijednosti;
Zatita biodiverziteta;
Odrivo koritenje prirodnih resursa, osiguranje dugoro#nog snabdijevanja vodom za
pie;
Odrivi razvoj podru#ja uskla%en sa njegovim prirodnim vrijednostima.

9
3 SMJERNICE ODRIVOG UPRAVLJANJA ZATIENIM
PODRU#JEM
3.1 Ocjena stanja zatienog i uticajnog podru#ja
3.1.1 Prirodne vrijednosti
3.1.1.1 Hidrologija i hidrogeologija
Sa hidrogeolokog aspekta zatieno podru#je pripada dvjema hidrogeolokim jedinicama,
Bjelanica-Igman i Sarajevsko polje. Naime, Vrelo Bosne se nalazi na kontaktu ove dvije
hidrogeoloke jedinice, to uvjetuje njegove kvalitativne i kvantitativne karakteristike, hidroloki
reim i probleme zatite.

Hidrogeoloka jedinica Bjelanica-Igman, predstavlja jedinstven kre#nja#ko-dolomitski blok, koji
je na SI pokriven sedimentima Sarajevsko-zeni#kog bazena. Visoka karstifikacija uzrokuje brzu i
duboku infiltraciju padavina na povrinama terena ove dvije planine, du dubokih rasjeda.

Aluvijalne naslage ireg podru#je Vrela Bosne pokrivene su nekonsolidiranim aluvijalnim i
terasnim naslagama koje se sastoje od ljunkova, pijeskova i glina #ija debljina varira izme%u 20
i 30 m. Promjenjiva im je vodopropusnost. Prihranjivanje aluvijalnih naslaga nastaje neposredno
od padavina, podzemnim tokovima iz karstnih kre#njaka i infiltracijom iz rijeka.

Na prostoru Ilida-Vrelo Bosne- Stoj#evac, postoji nekoliko formi vodnih pojava, i to:
Vrela;
Povrinski vodotoci;
Podzemne termalne, termomineralne, hladne vode u aluvionu i hladne vode u krakoj
sredini.

Karakteristike reima padavina za ovo podru#je je njihovo obilje u zimskom periodu. Oticaji su
ovisni i o padavinama i o temperaturi zraka, tako da na godinjoj skali postoje dva minimuma i
dva maksimuma proticaja. Zimski minimum je prema prosje#nim proticajima sekundaran, dok su
ekstremno male zimske i jesenje vode iste veli#ine. Jesenje male vode su posljedica dugotrajnih
sua, dok zimske male vode, pored sue, #esto uzrokuju i niske temperature, odnosno situacije
da padne snijeg kojeg kasnije prate niske temperature zraka.

3.1.1.2 Pedologija
Prostor Vrela Bosne je veoma vaan, budui da u prirodno-istorijskom aspektu predstavlja
inverznu sliku pedogenog i geogenog stanja isto#nih oblasti ukupnog slivnog podru#ja.
Zastupljena su sljedea tla:
Koluvijalna;
Zatreseena;
Mineralno mo#varna tla;
Antropogenizirani fluviosol.

Na osnovama ovakve strukture pedosfere sarajevskog polja, gotovo je opipljiva osjetljivost i
lomljivost ovog prostora na bilo kakve incidentne poremeaje. Ovo su vrlo osjetljiva tla i svaki
dalji poremeaj, ionako zna#ajno naruenog prirodnog ekosistema, za posljedice ima dalju
10
degradaciju okruenja, me%u koje kao najzna#ajnije spadaju regresije biljnih cenoza i sniavanje
kvalitete podzemnih voda.

3.1.1.3 Stanita
Na irem podru#ju Vrela Bosne konstatirana su stanita: umske vegetacije sa progradacijsko-
degradacijskim stadijima, livadske zajednice, parkovske zajednice i kultivirane ili obradive
povrine. Sa aspekta ivotne sredine, ispresijecaju se vodena i kopnena stanita sa bujno
razvijenom florom i faunom. Stanita endemi#nih vrsta ivotinja vezana su za izvorske dijelove
rijeke Bosne i ona daju poseban i autenti#an izgled prostoru. Na samom prostoru poseban
zna#aj, po evropskim direktivama o zatiti stanita, dat je habitatima crne johe (tri zajednice)
koje direktno uslovljavaju i kontroliraju vodni reim kopna na prostoru Vrela Bosne. Ove
sastojine daju pe#at i autenti#nost samom izgledu, a s druge strane omoguavaju egzistenciju
ostalih predstavnika ivog svijeta.

Slika 1. Vegetacijska karta Vrela Bosne

3.1.1.4 Flora
U okviru pregleda flore, na ovom podru#ju je konstatirano 26 razli#itih sastojina koje su sa
aspekta upravljanja predstavljene sa 12 zona (Slika 1) to uklju#uje:
1. ume johe;
2. ume hrasta i graba;
3. ume vrbe;
4. vlane (higrofilne i mezofilne) livade;
11
5. nitrificirane livade (zaga%ene);
6. barska vegetacija;
7. vegetacija vodenjara (vodotok Bosne);
8. vegetacija izvora (izvor Stoj#evac i izvorite Bosne do Rimskog Mosta);
9. obradive povrine;
10. naputena i ugaena stanita;
11. parkovske vrste;
12. voke.

U okviru zona registrirane su slijedee vrste makrofita (viih biljaka):
131 vrste drvea (listopadne vrste joha, grab, hrast lunjak, hrast kitnjak, jasen itd.,
javljaju se najveom raznovrsnou u samom jezgru spomenika prirode, razne vrste
voaka jabuka, ljiva, trenja, kruka - dominantno prisutne na Stoj#evcu, a
pojedina#no u okviru naseljenog podru#ja);
oko 500 vrsta zeljastih biljaka (razne vrste trava, kopriva, ljubi#ica, masla#ak, jaglac,
kopitnjak, umarica itd.);
nekoliko stotina ljekovitih biljaka (kopriva, malina, bagrem, metvica, maj#ina duica, trava
iva itd.);
preko 20 vrsta gljiva (jestive i otrovnice);
vie vrsta liajeva;
preko 102 vrste mikrofita ili akvati#nih niih biljaka.

Poseban aspekt predstavlja Velika aleja sa zasa%enim vrstama divljeg kestena i platana u
austro-ugarskom razdoblju koji predstavljaju hortikulturnu zna#ajnost.

3.1.1.5 Fauna
Na ovom podru#ju je registrirano ukupno 19 vrsta sisara iz #etiri reda i 11 porodica, te 64 vrste
ptica iz dvanaest redova i 26 porodica. Veina registriranih vrsta ptica su stanarice, dok se manji
broj (20 vrsta) u istraivanom podru#ju zadrava tokom sezonskih migracija.

U sastavu svijeta sisara na irem prostoru od ruba Igmana do Ilide (uz izvorini dio do hotela
na Ilidi) mogu se sresti vrste: kuna bjelica, zec, vjeverica, lasica, a u vodnim ekosistemima
(rijeka Bosna do Rimskog Mosta) registrirana je vidra koja je zatiena i veoma rijetka vrsta.

U sastavu ptica podru#ja Stoj#evca i Vrela Bosne registrirane su vrste stanarica, ali i migratornih
ptica kojima ovi dijelovi predstavljaju samo dijelove koridora. U sastavu pataka susree se
sedam vrsta, ljuka livadarka i ljuka umska, siva #aplja, bijela roda, mala bijela #aplja, razne
vrste golubova, kukavice, razne vrste ptica pjeva#ica, djetli itd.

Pretpostavka je da se u istraivanom podru#ju nalazi jo oko 10 vrsta ptica i jedna vrsta sisara
(stalno ili povremeno), ali koje u toku dosadanjih istraivanja nisu opaane.

Neposredna blizina Igmana i umskih sastojina, kao i #injenica da je region Sarajevskog polja
poznat kao stalno ili povremeno odmorite ptica selica utjecali su na ovako izraen diverzitet.

12
3.1.1.6 Fitobentos i zoobentos
Vodne ekosisteme prostora Vrela Bosne naseljavaju endemi#ne vrste beski#menjaka i veliki
broj vrsta algi (naro#ito dijatomeja), koje su ograni#ene u svojoj rasprostranjenosti na vode
visokog stepena kvaliteta (izvorita).

Prostor Vrela Bosne sa svojim vodnim resursima se due vrijeme koristi za edukaciju studenata
iz oblasti sistematike mikrofita i invertebrata, a sa svojim specifi#nim ekolokim uslovima
pogodan je i za nau#na istraivanja. Sprovedena istraivanja obuhvaaju vodne povrine pet
glavnih i dijelom razu%enih izvorita Vrela Bosne u podnoju Igmana, zatim potok Stoj#evac koji
sa ovim prostorom #ini prirodnu cjelinu, te rijeku Mala Bosna do lokaliteta Plandite Rimski
Most. Analizom su obuhvaene zajednice fitobentosa, zoobentosa i nektona sa
ihtiopopulacijama, a s ciljem utvr%ivanja o#uvanosti faune i kvaliteta vode, to je zna#ajno i sa
stanovita biodiverziteta.

Sakupljanje uzoraka izvreno je u periodu od 1-28.11. 2003. godine na lokalitetima (Slika 1):
Vrelo (I) glavno;
Vrelo (II);
Vrelo (IV);
Izvor potoka Stoj#evac (VI);
Izvori u selu Vrutci Borim i lijevi izvor (III);
Mala Bosna na lokalitetu Rimski Most (Plandite) (V).

3.1.1.6.1 Kvalitativni sastav fitobentosta
Raznovrsnost mikrofita u izvoru Stoj%evca bila je u ovom periodu uobi#ajeno visoka za izvore.
Utvr%eno je ukupno 57 vrsta: 13 Cyanophyceae, 3 Xantophyceae, 26 Bacillariophytae, 3
Chloropfyceae, 10 Conjugatophyceae i 2 Rhodophyceae. Brojem vrsta dominiraju alge
kremenjaice (Bacillariophyteae), a gustoom populacije se isti#u modrozelene alge
(Cyanophyceae sa vrstama roda Pharmidium i Plectonema). Ove vrste obrazuju guste
maslinasto-ljubi#aste slojeve na kamenju i mulju. Vrlo guste populacije imaju i ksantoficeje roda
Tribonema, kao i konjugatoficeje, koje su bile sterilne i zato se nisu mogle determinisati.
Dijatomeje su se zadravale na mahovinama, na drugim algama kao epifiti, na kamenju i
obodnim stijenama i mulju. Zajednica biljaka je epifitsko-bentskog karaktera. Naj#ee su
prisutne hladnostenotermne vrste rodova Diatoma, zatim Melosira arenaria (koja je vezana za
vegetaciju mahovina) i slatkovodna crvena alga Batrachospermum dilleini.

U uzorku fitobentosa sa glavnog izvora na Vrelu Bosne, utvr%eno je 40 taksona sa 27 vrsta,
12 varijeteta i jedan rod. Silikatne alge (Bacillariophyceae - 24) su najbrojnija skupina u uzorku,
a modrozelene i zelene alge zastupljene su sa tri vrste (Cyanophyceae i Chlorophyceae). U
zajednici diajatomeja dominira vrsta Diatoma hiemale i njen varietet D.h. mesodon.

U okviru ovih istraivanja prvi put je analiziran sastav fitobentosa izvora II na vrelu Bosne. U
uzorku je konstatirano 19 oblika Bacillariophycea. Svi registrirani oblici se javljaju pojedina#no, a
samo vrsta Meridion circularae je zastupljena sa neto bogatijom populacijom. Dno izvora je
obraslo mahovinama Fontinalis antipyretica koja je pogodna za razvoj epifitskih kremenjaica.

Uzorak fitobentosa sa izvora IV na Vrelu Bosne karakterizira prisustvo algi kremenjaica
(Bacillariophyteae - 36). Pored njih utvr%ena je jo jedna epifitska modrozelena alga i to sa
pojedina#nom zastupljenou. Neto guu populaciju ima Melosira arenaria koja se javlja u
trakastim kolonijama izme%u mahovina.
13

Na lokalitetu Borim Vrutak zajednicu mikrofita #ini 21 vrsta: najvie su zastupljene dijatomeje
11 vrsta (52%), zelene alge 4 vrste (20%), sa po 2 vrste (9%) su zastupljene modrozelene alge i
ksantofita, a sa po jednom vrstom konjugate i crvene alge (Rhodophyceae). Zanimljivo je da
nijedan od oblika koji su konstatirani ne daje obiljeje zajednice mikrofita. Zajednicu grade
epifitsko-bentoske alge ali su prisutni i slobodno-plivajui kon#asti oblici. Pojava ovih oblika je
posljedica izgradnje malog betonskog bazena koji stvara uslove za razvoj ovih algi. Prisutne
vrste su hladnostenotermne i javljaju se s neto guom populacijom od ostalih. Alge
kremenjaice se javljaju pojedina#no. Neto guu populaciju u vrijeme ovih istraivanja ima
jedino Cocconeis placentula.

Specifi#nosti biocenoza akvati#nog sistema Vrela Bosne predstavljaju i mnoge vie biljke
prilago%ene za ivot u vodenoj sredini. Podvodni biljni pokriva# ovoga podru#ja odlikuje se time
to su podvodne povrine prekrivene i preko 50% ovim biljkama. Vegetacija bara i mo#vara
pripada svezi aeva Magnocaricon i trski Phragmition. U mirnijim i pliim vodama razvijena je
zajednica vodenjara Glycerio - Sparganion U vodi Vrela Bosne razvijena je zajednica sveze
Rannunculion paucistaminei sa vrstama: Fontinalis antipyretica i mahovina Rhynchostegium
rusciforme, Myriophyllum verticilatum, Chara fragilis, Ranunculus paucista mineus, Callitriche
verna, Cardamine sp., Potamogeton pectinatus, P. crispa, Plantago aquatica i Lemna minor, a
nizvodno se javlja vrsta Veronica beccabunga.
1,2
Ove biljne vrste zajedno sa niim biljkama i
faunom akvati#ne sredine Vrela Bosne #ine akvati#ne biocenoze osobenim.

3.1.1.6.2 Kvalitativno-kvantitativni sastav zoobentosa
Prema ranijim istraivanjima zoobentosa na Vrelu Bosne je konstatiran 21 takson invertebrata, a
u rijeci Bosni (Rimski Most) 36 taksona gdje dominiraju larveni stadiji vodenih insekata.
Nazna#ena je zastupljenost endemi#nih vrsta ili vrsta sa uskom rasprostranjenou, to sa
faunisti#kog gledita ovom podru#ju daje posebnu osobenost. Tako je registrirano vee
prisustvo endemi#nog ra#ia Gammarus bosniacus, koji je svojom rasprostranjenou ograni#en
na izvorini dio do lokaliteta Rimski Most. U samom izlazu glavnog vrela konstatirana je vrsta
Niphargus ilidensis ilidensis. Od vodenih insekta posebno se isti#u vodeni moljci Trichoptera
sa endemi#nom vrstom Drusus bosnicus, a od dvokrilnih insekata vrste roda Berdeniella
konstatirane su samo u izvoritu rijeke Bosne. U kasnijim istraivanjima podru#ja Vrelo Bosne
konstatirana je endemi#na vrsta vodenih moljaca Cahaetopteryx bosniaca.

Naglaava se da je pri sadanjim istraivanjima prvi put analiziran kvalitativno-kvantitativni
sastav zoobentosa izvora potoka Stoj#evac i izvora II i IV na Vrelu Bosne. Na osnovu analize
pet zbirnih uzoraka zoobentosa na lokalitetima vodnih ekosistema ireg podru#ja Vrela Bosne -
do Rimskog Mosta (Plandite) - registrirano je 29 taksona. Njihova raspodjela po lokalitetima je
razli#ita. Najvei broj taksona registriran je na lokalitetu Male Bosne (21), daleko najmanji na
lokalitetu izvora potoka Stoj#evac (3). Jedinke invertebarta najveu brojnost imaju u uzorcima
zoobentosa u vodi Rimskog Mosta (101), a najmanji u izvoru IV na samom Vrelu Bonse (24). U
uzorcima bentosa istraivanih lokaliteta konstatirana je endemi#na vrsta ra#ia Gammarus
bosniacus koga nema u BiH na drugim lokalitetima. Od drugih zajedni#kih vrsta je imago
tvrdokrilaca Elmis maugi i on je stalni stanovnik ovog dijela vodotoka rijeke Bosne. Ova vrsta
tvrdokrilaca posebno je brojno zastupljena u uzorku zoobentosa izvora Stoj#evac, a u toku

1
enk F. O. (1956): Faunisti#ko ekoloka ispitivanja izvorskog dijela rijeke Bosne. Acta Ichthy ologica Bosnae et
Hercegovinae, No 9., Sarajevo
2
Redic, S. (2000): Ilida monografija ivi svijet i ekosistemi
14
povoljnih hidrolokih uslova (manji vodostaj) veliku brojnost ima u dijelovima rijeke neposredno
ispod glavnog izvora (I).
Drusus bosnicus je registrirana u obliku imaga, za nju je karakteristi#no da izlijee u maju i od
septembra do kraja novembra. Pored ovih oblika od amfipodnih ra#ia zna#ajan je ponovni
nalaz dvije jedinke izvorske, peinske vrste Niphargus ilidensis ilidensis. U okviru faune
kamenjarki ili obal#ara Plecoptera, registrirane su tri vrste (Nemoruella picteti, Isoperlla sp. i
Protonemura auberti) u glavnom vrelu, a vrsta Nemoruella picteti kao imago i u izvoru IV. U
uzorku zoobentosa Male Bosne na Rimskom Mostu registrirana je i vrsta Isoperlla grammatica.
Za sve vrste je zna#ajno da naseljavaju izvorske i #iste vode. Od planarija u uzorcima sa vrela I
registrirana je Polycelis felina sa manjim brojem jedinki (2), vrelu IV sa tri jedinke, a u uzorku
zooberntosa Male Bosne na lokalitetu Rimski Most Crenobia alpina (2 jedinke). Daleko vei
diverzitet taksona invertebrata u uzorcima Male Bosne u odnosu na samo Vrelo je vjerovatno i
posljedica drifta ili plavljenja koji je veoma izraen u izvorskim dijelovima rijeka. Naselje pueva
je veoma brojno na kamenitom sedimentu izvora na Vrelu Bosne koji su gusto obrasli
mikrofitama. Dno izvora u selu Vrutci dominantno naseljava vrsta endemi#nog ra#ia i pijavice
koje upuuju na konstantno organsko one#iavanje od strane okolnog domicilnog stanovnitva.
Baru na Stoj#evcu naseljavaju razne vrste vodenih organizama, a dominantno je naselje aba.
Pored njih prisutna je gusta populacija endemi#nog vodenog cvijeta, svijet pueva i dvokrilnih
insekata.
Sastav fito i zoobentosa sa aspekta biomonitoringa oslikava stanje #istih ili oligosaprobnih voda
koje u mnogome govori o ekoloki uravnoteenoj sredini.

3.1.1.7 Ihtiopopulacije
Istraivanjima sastava ihtiopopulacija na Vrelu Bosne (1956.), konstatirana je poto#na zlatov#ica
Salvelinus fontinalis i poto#na pastrmka, dok su nizvodno dominirale poto#na pastrmka sa
peom, klijenom i gagicom. Kasnijim istraivanjima (1976.) nije konstatirana poto#na zlatov#ica
(barjaktarica), ali su dominirale poto#na pastrmka - Salmo trutta m. fario, lipljen -Thimallus
thymallus, mladica - Hucho hucho, pe - Cottis gobio, gagica Phoxinus phoxinus, kobalj -
Chondrostoma nasus i klijen - Leuciscus cephalus cephalus.
Prilikom istraivanja registriran je manji broj ribolovaca na poto#nu pastrmku na samom Vrelu
Bosne (ispod glavnog izvora). Za mnoge riblje populacije je karakteristi#no da se u vrijeme
mrijesta povla#e iz velike Bosne do lokaliteta Rimski Most, te se za ovo podru#je moe
konstatirati da predstavlja prirodno mrjestilite ribljih populacija. Tek efikasnom zakonskom
zatitom posebno podru#ja na samom Vrelu moe se osigurati zatita i o#uvanost autohtonih
populacija. Namjenom istraivanog podru#ja za rekreativni ribolov stekli bi se uslovi za
revitalizaciju i obnovu ribljih resursa ovog podru#ja.

3.1.1.8 Valorizacija
Podru#je Vrela Bosne odlikuje se visokim biodiverzitetom. Biljni pokriva# obiluje alohtonim i
autohtonim vrstama kroz proces unoenja vrsta (aleje), sa veim brojem vrsta drvea i zeljastim
biljkama. U sastavu dendroflore isti#e se crna joha, razne vrste hrasta, graba, jasena, platana,
javora koje u mnogome indiciraju ekoloke uslove stanita koja naseljavaju.

U okviru biljnih vrsta posebno su zna#ajne samonikle ljekovite (maj#ina duica, malina, kupina,
trava iva i dr.) i medonosne biljke. Klimatski i opi abioti#ki uslovi sa visokim stepenom vlanosti
iniciraju visok stepen bogatstva faune. Vrste koje dominiraju na ovom prostoru (posebno u
samom jezgru) predstavljene su sa sisarima raznim vrstama ptica i gmizavaca.
Bogatstvo kopnene flore i faune upotpunjuju hidro-ekosistemi predstavljeni sa stajaicama i
vodotokom rijeke Bosne koje obiluje visokom raznolikosti akvati#nih biljaka i ivotinja. U sastavu
15
vodenih biljaka (algi, mahovina i makrofita) registriran je veliki broj vrsta koji je ograni#en u svojoj
rasprostranjenosti na izvorine dijelove rijeka. Akvati#na fauna zastupljena je se sa vrstama
vodenih insekata, pueva, ra#ia, planarija i riba. U sastavu vodene faune isti#e se prisustvo
vidre koja je ugroena vrsta na podru#ju Evrope.

U sastavu ihtiopopulacija dominira poto#na pastrmka sa vrstama karakteristi#nim za gornje
tokove rijeka (pe, klen, kobalj, lipljen).

Antropogeni faktor je na ovom prostoru inicirao degradaciju postojeeg prirodnog stanja, te e
kroz posebne mjere biti neophodno revitalizirati zajednice flore kojima e se uz mjere kontrole
uspostaviti ekoloka ravnotea bez dodatnih gubitaka stanita ivog svijeta.

3.1.1.9 Prirodne vrijednosti
Posebno se na prostoru ireg podru#ja Vrela Bosne isti#u stanita sa crnom johom (Alnus
glutinosa) koja se javljaju u sklopu vie razli#itih zajednica. Uslijed #injenice da reguliraju sadraj
vode u zemljitu, obezbje%uju visok biodiverzitet vani su kao indikatori stanja okolia. Shodno
tome ovakvo miljenje se uklapa u odredbe Nature 2000 (Habitat Directiva 92/43/CEE).
Zajednice crne johe posebno su dobro razvijene u dijelovima izvorita rijeke Bosne, lijeve obale
rijeke Bosne (Plandite) i oko potoka Stoj#evac. Ostale prirodne vrijednosti vezane su za mozaik
ekosistema (kako kopna, tako i vode) sa posebnim akcentom na padine Igmana sa dobro
o#uvanom primarnom (uma) vegetacijskom zajednicom. Endemi#ni ivotinjski oblici (pet vrsta),
kao i vrste sa uskom areolom rasprostranjenosti (veina konstatiranih oblika) daju posebna
obiljeja ovom podru#ju. Prisustvo bogato razvijene faune ptica i zamo#varenih dijelova stanita
u mnogome daju izgled, uslovno re#eno, praumskog dijela i podsjeaju na nedirnutu prirodnu
batinu kojoj je neophodna kontrola kako u zatiti tako i u aspektu razvoja korovskih biljaka i
tetnih ivotinjskih vrsta.

3.1.2 ivotna sredina, stanovnitvo i kulturne vrijednosti
3.1.2.1 Demografija
Prema zadnjem popisu stanovnitva iz 1991. godine opina Ilida je imala 67 937 stanovnika to
je predstavljalo 12% u odnosu na ukupni broj stanovnika Sarajeva. Teritorija opine zauzimala je
povrinu od 169 km
2
. Prema istom popisu nacionalna struktura stanovnitva bila je: 43,2%
Muslimana; 36,8% Srba; 10,2% Hrvata i oko 10% ostalih.

Nakon rata uslijedile su demografske promjene u pogledu broja i strukture stanovnitva. Danas
je opina Ilida jedna od ukupno devet opina Kantona Sarajevo. Ukupna povrina opine iznosi
143,4 km
2
. Njena povrina je umanjena u odnosu na prijeratnu za dio koji je pripao Republici
Srpskoj. Opina Ilida danas ima 50.974 stanovnika to predstavlja 9,7% od ukupnog broja
stanovnitva Kantona Sarajevo. Veinsko stanovnitvo #ine Bonjaci. Podijeljena je u 16
mjesnih zajednica (Blauj, Butmir, Donji Kotorac, Hrasnica I i II, Ilida Centar, Luani, Osjek,
Otes, Rakovica, Sokolovi- Kolonija, Stup, Stup II, Stupsko brdo, Vrelo Bosne i Vreoca).

16

Tabela 1. Struktura stanovnitva op'ine Ilida
Broj stanovnika
Godina
Predkolski
uzrast
Osnovna
kola
Srednja
kola
Visoka
kola
Radni
2000 4.730 4.880 2.740 3.600 24.750

3.1.2.2 Historijski faktori
Prvi podaci o Ilidi (opina kojoj prostor pripada administrativno) poti#u jo iz neolita (Butmir), a
prema stepenu naseljenosti predstavlja najstarije naselje u sredinjem dijelu Bosne.

Naro#it prosperitet doivljava u periodu rimske uprave (I-IV stoljea) kada je izgra%eno naselje,
kolonija i municipij rimskih legionara sa vilama, pa #ak i jedan objekat za koji se predpostavlja da
je bio hotel i lje#ilite. U tom periodu mjesto kao banja imalo je svoj naziv od kojeg se na jednoj
kamenoj plo#i sa#uvao samo po#etak Aquae S....

Iz srednjeg vijeka sa#uvano je samo ime Luani, koje se danas koristi za jedan dio naselja
Ilide.

Tako%er, i u Osmanlijsko vrijeme razvoj ovog prostora tekao je veoma sporo. I u tom periodu su
se koristila termalna vrela radi njihove ljekovitosti, ali nije poznato da se neto zna#ajnije ulagalo
u izgradnju Banje Ilida i uopte naselja.
U prvom turskom katastarskom popisu dananja Ilida se javlja pod srednjovjekovnim imenom
Luani kao naselje sa 15 domova. U popisu iz 1542. godine spominje se pod dvojnim imenom
Luani-Ilida i to ujedno predstavlja najstariji spomen naziva ovog mjesta pod turskim imenom
Ilida. Sam naziv Ilida je turskog porijekla i ozna#ava banju ili toplicu. U tursko doba, u podru#ju
vrela Bosne, organiziraju se teferi#i ili izleti, a izgra%en je i most na Planditu "Rimski most",
kameni most na eljeznici, te veliki han (Karavan-saraj) za koji se predpostavlja da je bio na
mjestu gdje se danas nalazi zgrada opine Ilida.

Sadanju fizionomiju i izgled podru#je Ilide zajedno sa Vrelom Bosne dobiva u vrijeme austro-
ugarske vladavine. Razvoj Ilide po#inje 1885. godine kada Zemaljska vlada preuzima banju
pod svoju kontrolu. Ve krajem XIX stoljea gradi se veina objekata, ure%uju se saobraajnice,
vodotoci i zelene povrine, a Ilida je opisana kao mjesto prekrasnog poloaja i izvanredne
klime. Najreprezentativniji dio svakako je bio kompleks banjskog lje#ilita (hoteli Hungaria,
Austria i Bosna), zajedno sa Vrelom Bosne i Velikom alejom. 1890. godine Ilida je spojena
sa Sarajevom i prugom, a 1892. godine puten je u promet i poseban krak koji je vodio do same
banje.

Unazad 50 godina ovaj prostor je bio izletite gra%ana Sarajeva, Bosne i Hercegovine i ire.
Tokom ratnog perioda dolo je do devastacije hotela i okolnih zgrada, a parkovi su uniteni ili
potpuno devastirani. Do danas se nita nije uradilo na revitalizaciji ovih objekata (osim hotela
Terme- banja).

17
3.1.2.3 Pejza

"Geografsko podru#je koje uklju#uje i kulturna i prirodna bogatstva kao i divlje i domae ivotinje
u njima, povezana sa historijskim doga%ajem, aktivnostima ili osobom ili pokazuje druge kulturne
ili estetske vrijednosti je kulturni pejza" (National Park Service, USA).
Kulturni pejza moe se definisati kao raznolikost iskazivanja interakcije izme%u ljudske vrste i
njenog prirodnog okruenja. Predstavlja sumu svih aspekata okruenja i onih koji su dati
prirodom, i one koje je #ovjek kreirao.

Prostor Vrela Bosne odlikuje velika pejzana raznolikost, gdje se posebno isti#u:
Velika Aleja;
Krajem XIX stoljea nastala je Velika aleja gdje je posa%eno 3000 stabala kestena i
platana, na duini od 3500 m.
Parkovski prostor oko Banje Ilida;
1892. godine ure%ene su zelene povrine oko banjskog kompleksa, a prema projektu
arhitekte &irila Ivekovia. Zelene nepravilne povrine oko hotela, ispresijecane
krivudavim pjea#kim stazama protezale su se sve do Velike aleje. Cvijetne povrine,
ure%eni travnjaci sa niskim i visokim rastinjem zajedno sa kompleksom hotela
predstavljaju jedinstvenu cjelinu prirodnog i izgra%enog ambijenta.
Parkovski prostor Stoj#evca;
Prostor Stoj#evca obiluje razli#itim pejsanim vrijednostima. S jedne strane, u nizinama
je vonjak sa zasa%enim vrstama voaka (autohtonim), vodni ekosistemi (bara i potok
Stoj#evac) i padine Igmana. Izgledu podru#ja doprinose zvukovi ptica i zujanje bogato
razvijene faune insekata koje je okrueno sa naseljem Stoj#evac i predstavljaju
jedinstven primjer uklapanja urbanog i prirodnog.
Parkovski prostor Vrela Bosne;
Jednaka panja kao i ure%enju banjskog kompleksa posveena je i ure%enju Vrela
Bosne. Na duini od oko 100m izbijaju jaki mlazovi planinske vode od kojih se formira
nekoliko uskih tokova. Proti#u kroz niz manjih bazena i ribnjaka, ispod minijaturnih
drvenih mostova, oko kojih su formirane zelene povrine ispresijecane krivudavim
pjea#kim stazama.
Prostor oko Rimskog mosta.
Most u Planditu (Rimski most) zajedno sa svojom prirodnom okolinom #ini kulturni
pejza. Djelujui u interakciji s prirodom stvara se izvanredan primjer pejzane
arhitekture visoke vrijednosti.

3.1.2.4 Antropogeni i drugi uticaji na Vrelu Bosne
Razmatrana prostorna cjelina nije adekvatno opremljena saobraajnom infrastrukturom, to
rezultira ugroavanjem podru#ja u periodima masovne posjete. Promet motornih vozila treba
ograni#iti na promet vozila sa posebnom dozvolom, dok se za vozila posjetioca treba izgraditi
parking izvan zone zatienog podru#ja.

Rastue potrebe grada za vodom dovode do degradacije vodnih resursa. Naime uslijed
eksploatacije nivo podzemne vode u Sarajevskom polju zna#ajno je opao u pore%enju sa
po#etnim. Opadajui nivoi podzemnih voda ne samo da vode veim potencijalnim zonama
zaga%enja, a koje treba zatititi, ve tako%er poveavaju rizik od bakteriolokog zaga%enja. Zbog
ovih razloga potrebno je smanjiti intenzitete zahvaanja podzemnih voda na one koji se mogu
prirodno odrati.
18

Pretjerano zahvaanje podzemnih voda djelomi#no se ublaava kroz vjeta#ko prihranjivanje
voda. Me%utim rad sistema za vjeta#ko prihranjivanje dovodi do zabrinjavajueg smanjenja
proticaja rijeke Bosne, #ak ispod nivoa biolokog minimuma.

Odumiranje stabala u Velikoj aleji dovodi se u vezu sa opadanjem nivoa podzemnih voda. Osim
smanjenja nivoa vode prisutne su i druge promjene staninih uslova uzrokovane antropogenim
aktivnostima koje su dovele do suenja mnogih stabala. U najzna#ajnije takve antropogene
aktivnosti spada izgradnja kolektora, te postavljanje asfaltne trake.

Obzirom da je dio zemljita u privatnom vlasnitvu, i da je zemljite dobre kvalitete za
poljoprivredne aktivnosti, lokalno stanovnitvo bavi se i poljoprivredom. Koritenje nije intenzivno
zbog reima zatite u vodozatitnoj zoni. Zbog promjene strukture stanovnika u selu Vrutci
poljoprivredno-ratarske i sto#arske aktivnosti su poveane u odnosu na stanje do 1991. godine.
Prilikom posjeta terenu mogu se uo#iti relativno velika stada ovaca i neto krava. Otpadne
materije koje se generiraju ovim aktivnostima nekontrolirano odlaze u podzemlje. Koli#ina
moda i nije velika, ali se akumulira. Kontrola na#ina sjetve, uzgoja i etve poljoprivrednih
proizvoda ne postoji. Iz toga proizlazi da se u aktivnostima vezanim za ovaj vid koritenja
prostora krije mogui zaga%iva# vode i zemljita.

3.1.2.5 Kulturno-historijske vrijednosti

Most na Planditu (Rimski most). Iako nosi ime Rimski most, on poti#e iz otomanskog
perioda. Izgra%en je u XVI stoljeu, ali ta#na godina njegove izgradnje nije poznata. O ovom
mostu se obi#no govori kao o mostu u Planditu, mostu u polju, a #esto se spominje i naziv
rimski most. U starim dokumentima iz srednjeg vijeka spominje se kao Bosna basi kuprisi
(most kod izvora Bosne).

Naziv "Rimski most" poti#e od uzidanih dijelova rimskih gra%evina koji su na%eni na mostu. Ti
detalji su vjerovatno sa rimskih nadgrobnih plo#a, koje su #esto koritene i kao gra%evinski
materijal.

Most je jedan od niza primjera stvarala#ke inventivnosti i graditeljske raznolikosti na tlu Bosne i
Hercegovine i kao takav predstavlja zatieni spomenik kulture.

1952. godine most je stavljen van upotrebe, a sagra%en je novi koji udovoljava savremenim
prometnim zahtjevima. Konzervatorsko restauratorskim radovima vraen mu je autenti#ni izgled
1986. godine. Obzirom na restauraciju, danas se nalazi u prili#no dobrom stanju o#uvanosti
(most je bez ratnih oteenja).
Rimski most je 2005. godine proglaen nacionalnim spomenikom odlukom Komisije za o#uvanje
nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine.

Vile u Velikoj Aleji. U austro-ugarskom periodu nastale su i vile uz Veliku aleju, koje je podigla
Zemaljska vlada kao ladanjske objekte za svoje potrebe. Ure%ujui aleju planiran je pojas sa
parcelama za vile i s jedne i s druge strane. Vile su se uglavnom sastojale od prizemlja sa
trijemom i sprata sa velikim verandama, visokim krovovima, i kulama na #ijem vrhu je vidikovac.
Jedan tip su vile sa uo#ljivom asocijacijom na #ardake i kule, a drugi tip su vile pravougaone
osnove gdje su sprat i potkrovlje sa fasadom obra%enom u skeletnoj drvenoj konstrukciji.

19
Javni objekti. Od javnih objekata potrebno je spomenuti hotel Bosna na Ilidi iako ne ulazi u
predloeni prostorni obuhvat ovog Plana. To je monumentalna verzija vicarskog stila u Bosni i
Hercegovini. Poto su se raniji objekti pokazali nedovoljni (hoteli Austrija i Hungaria) i poto je
boravak u drugim hotelima bio odvojen od banjskog tretmana, hotel Bosna je zamiljen kao
hotel kompleksnih funkcija stanovanje, ishrana, zabava i banjanje. Ta sloenost ogledala se i
u dispoziciji. U vanjskoj obradi uslijed velikih dimenzija, vezni dijelovi fasade izvedeni su u
neorenesansu, dok su pro#elja ugaone verande i krovni vijenac i tornjevi bogatije obra%eni u
folklorno-alpskom stilu.

U ovu stilsku grupu moe se uklju#iti i cijeli kompleks Banja Ilida po#evi od stare eljezni#ke
stanice, pa stariji objekti Banja i Hotel, zatim novi hoteli, paviljoni, natkriveni koridori i peroni
eljezni#ke stanice Banje Ilida (na mjestu dananjeg parkiralita na po#etku aleje). Zasluga za
prve gradnje na Ilidi (a i prve gradnje u ovom stilu) pripada inenjeru Matiji Ribariu, koji je kao
okruni mjerenik po nalogu Zemaljske vlade izradio plan i oivotvorio novu Ilidu.

Arheoloka nalazita. Zna#ajna arheoloka nalazita prona%ena su na lokalitetu crkvine
sjeverno od sela Vruci u neposrednoj blizini Vrela Bosne i na lijevoj obali rijeke eljeznice u
podru#ju termalnog vrela.

Arheoloka istraivanja na lokalitetu Vruci izvrena su 1975. godine kada su i prona%eni ostaci
srednjovjekovne crkve i nekropole steaka. Crkva datira iz IX vijeka a spominje se i u darovnici
Bele IV (1244, god). Pripada tipu jednobrodnih longitudinalnih gra%evina sa korom. Po nekim
pretpostavkama crkva je sruena u XIV stoljeu i nakon toga vie nije obnavljana. Pored crkve
se nalazi srednjovjekovna nekropola steaka koja je brojala ukupno 80 steaka, postavljenih u
pravcu zapad-istok, svi u obliku sanduka bez ukrasa i natpisa, koji su dobro obra%eni ali
oteeni zbog slabog kvaliteta materijala.
Ostaci predromani#ke crkve i groblje Crkvina predstavljaju zatieno historijsko podru#je
odlukom Komisije za o#uvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine.

Na lokalitetu u blizini termalnog vrela nalaze se ostaci rimskog naselja. Posebno mjesto
zauzimaju objekti arhitekture koji isto tako govore o zna#aju, vanosti i veli#ini naselja. To je
arhitektonski kompleks, na #ijem se prostoru nalo nekoliko stambenih zgrada, kupalite, i
kona#ite (hospitium). U zgradu, za koju se pretpostavlja da je bila hotel i lje#ilite, bilo je
uvedeno centralno grijanje i ljekovita sumporna voda putem posebnih cjevovoda. Na jednoj
prona%enoj plo#i sa#uvan je samo po#etak naziva banje Aquae S... Upotreba materijala za
gradnju zavisila je od prirodnih uvjeta i raspoloivih materijala. Ozidani su lomljenim kamenom,
obi#nim kamenim uklesanim ljebovima ili su upotrebljene sprovodne zemljane cijevi od pe#ene
gline. Rimske terme ili pojedine zgrade koristile su sprovodne olovne cijevi. Posebno su vrijedni
nalazi mozaika s likovnim prikazima i geometrijskim motivima. Na%en je i vei broj rimskih
nov#ia, koji pripadaju vremenu od I-IV stoljea. Naselje se po#elo izgra%ivati ve u I stoljeu a
najvei uspon doivljava u III stoljeu, od kada poti#e i najvei broj mozaika. U ranom srednjem
vijeku, ovi objekti su posluili za dalje naseljavanje.
2005. godine Odlukom Komisije za o#uvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine,
rimske iskopine su zatieno arheoloko podru#je.

Na Slici 2 su obiljeene lokacije na Vrelu Bosne na kojima se nalaze gore navedeni i drugi
objekti kulturno-historijske vrijednosti, a na Slici 3 je prikazana valorizacija 14 vila u Velikoj Aleji
prema stepenu njihove o#uvanosti i uskla%enosti sa principima zatite podru#ja Vrela Bosne.

20
3.1.2.6 Vlasnitvo
Most u Planditu zatien nacionalni spomenik (dravno)
Ostaci srednjovjekovne crkve u selu Vruci - zatieno historijsko podru#je (dravno)
Vile u velikoj aleji nerijeeno pitanje vlasnitva to predstavlja problem za njihovu obnovu kao i
koritenje (namjena).

21

Slika 2. Objekti kulturno-historijskog naslje(a
22

Slika 3. Karta valorizacije 14 vila iz Austrougarskog perioda u Velikoj Aleji
23

3.1.3 Objekti i infrastruktura
Na ovom prostoru postoji vrlo malo objekata koji su danas u funkciji. Na po#etku Velike Aleje
nalazi se hotel Casa Grande nastao renoviranjem vile koja spada u kulturno-historijsko
naslje%e austrougarskog perioda. Ovaj objekt ima sanitarne #vorove.

Na Vrelu Bosne nalazi se noviji veliki restoran bez sanitarija. Ovaj restoran ima i igralite za
djecu u dosta loem i estetski neadekvatnom stanju. Stari restoran nije u funkciji jer je u
potpunosti devastiran. Trenutno su od njega ostale samo zidine.

Vie predratnih uslunih objekata na Stoj#evcu, te jedan na prilazu selu Vrutci su uniteni u ratu
tako da su sada samo vidljive ruevine koje slue kao odlagalita smea.

Od rekreativnih objekata postoje privatni teniski tereni kod vila na aleji, razni sportski tereni (u
loem stanju) na Stoj#evcu, te spomenuto igralite na Vrelu Bosne.

Moe se rei da je jedino to je danas u funkciji sama Velika Aleja koju mnogi posjetioci
koriste za tr#anje, etnju ili biciklizam. Tako%er, Velikom alejom do Vrela Bosne voze i fijakeri,
koji predstavljaju prepoznatljivi simbol i trenutno glavnu turisti#ku atrakciju Vrela Bosne.

3.1.4 Posjeta u prostoru Vrela Bosne
Monitoring posjetitelja vren je 02.09.2006. godine kada su na 4 brojna mjesta biljeeni brojevi
posjetitelja, motornih vozila, biciklista, itd. Rezultati posjete prikazani su u narednoj tabeli.

Brojno mjesto: Stoj%evac - neposredno prije parkinga
Vremenski period: Subota, 02.09.2006. 9:10 - 19:30

Stavka Broj posjeta
pjeaci 57
biciklisti 93
fijakeri 3
automobili 100 (198 putnika)
autobusi 0

Brojno mjesto: Ulaz u Vrelo Bosne (parking)
Vremenski period: Subota, 02.09.2006. 9:30 - 18:20

Stavka Broj posjeta
pjeaci 59
biciklisti 41
fijakeri 0
automobili 323
autobusi 8

24
Brojno mjesto: Aleja malo prije odvajanja za Stoj%evac iz pravca Ilide
brojani su posjetitelji koji iz pravca Ilide kroz aleju idu na
Stoj%evac ili nastavljaju prema Vrelu Bosne

Vremenski period: Subota 02.09.2006. 9:15 - 19:30

Stavka
Ilida Stoj%evac
(broj posjeta)
Ilida - Vrelo Bosne
(broj posjeta)
pjeaci 39 594
biciklisti 20 219 (+ 3 motocikla)
fijakeri 0 81
automobili 2 8

Brojno mjesto: Aleja malo poslije odvajanja za Stoj%evac iz pravca Ilide
brojani su posjetitelji koji iz pravca Vrela Bosne kroz aleju
idu na Stoj%evac ili nastavljaju prema Ilidi , kao i oni koji sa
Stoj%evca idu na Ilidu

Vremenski period: Subota 02.09.2006. 9:15 - 19:30

Stavka
Vrelo Bosne Stoj%evac
(broj posjeta)
Vrelo Bosne Ilida
(broj posjeta)
Stoj%evac Ilida
(broj posjeta)
pjeaci 39 597 34
biciklisti 44 (1 motor) 236 (4 motora) 26
fijakeri 1 (svatovi) 83 -
automobili 11 + 8 (svatovi) 4 7

Vrelo Bosne kao tradicionalno omiljeno izletite tokom cijele godine svakodnevno ima
posjetilaca. U proljee i ljeto vikendom i praznicima se na Vrelu Bosne okupi na desetine hiljada
ljudi. Kako prostor nije odgovarajue infrastrukturno opremljen, negativni efekti prekomjerne
posjeenosti na okoli su zna#ajni. Na prvom mjestu radi se o nekontroliranom bacanju svih
vrsta otpada(ka) (od papiria, opuaka i plasti#nih boca, preko mijenjanja ulja na automobilima i
istresanja pepeljara do starih kuanskih strojeva i automobila).

Uobi#ajeni na#in koritenja vremena za vrijeme izleta svodi se na pasivan odmor uz rotiljanje.
Iako ovaj vid odmora proizlazi iz tradicionalnog teferi#-akamluka, kada se pretvori u masovni
vid koritenja prostora, dovodi do degradacije zemljita, kontaminacije izvora i vodotoka rijeke
Bosne amonijakom, organskim i anorganskim otpadom i sl. Iza posjetilaca ostaje ugaena i
sprena trava, a iza onih nekulturnih i gomile smea i pepela.

Koritenje osobnih vozila za pristup eljenoj lokaciji tako%er je neshvatljiv, a o#ituje se u tome da
se posjetioci voze autima po prometnicama za tu svrhu zabranjenim (na primjer Velikom
alejom), te da se automobili parkiraju na nedozvoljenim mjestima uklju#ujui tu i sam najui
prostor Vrela Bosne. Zbog navike da se automobilom do%e do odredita po svaku cijenu, u
vrnim periodima postojei parking prostori ne mogu zadovoljiti potrebe pa dolazi do zaguenja
prometa, zaga%enja zraka i vode na izvoritu i rije#nom vodotoku.

Na#in prakticiranja male privrede u vidu prodajnih mjesta suvenira, sendvi#a, sokova i sl.
predstavlja svojevrsno ruglo koje prijeti da prostor pretvori u jo jednu od mnogobrojnih gradskih
divljih pijaca. Uz ovakvu prodaju ide i nekontrolirano bacanje otpadaka.

25
Aleja od Vrela Bosne do Ilide je zna#ajna etnica i staza za biciklizam, kao i vonju fijakerima.
Ove rekreativne aktivnosti su okolino prihvatljive, ako bi vlasnici fijakera primjenjivali pravila o
uklanjanju otpada, a eta#i koristili postavljene koare za otpatke.

3.2 Koncept zatite cijelog podru#ja i njegovih pojedinih dijelova
(zona)
3.2.1 Institucionalna struktura
3.2.1.1 Instrumenti planiranja u Bosni i Hercegovini
Temelj za zatitu prirode i odrivi razvoj prirode i okolia u BiH predstavljaju entitetski Zakoni o
zatiti prirode (Sl. Novine FBiH 33/03 / Sl. Glasnik RS 50/02). U skladu sa Zakonom ciljevi i
zadae zatite prirode su o#uvati postojeu bioloku i pejzanu raznolikost u stanju prirodne
ravnotee, osigurati sistem zatite prirodnih vrijednosti, te osigurati odrivo koritenje prirodnih
dobara.

3.2.1.2 Nadlenosti dravne uprave i institucija
Za poslove zatite prirode u FBiH nadleni su Federalno ministarstvo okolia i turizma, te
kantonalna ministarstva nadlena za poslove okolia. U pogledu planiranja zatite prirode,
Federalnom strategijom utvr%uje se politika zatite prirode, odre%uju zadaci zatite prirode i
bioloke raznolikosti, osigurava nadzor i zatita drugih dijelova prirodnog naslje%a. Tako%er,
Federalnim Zakonom o zatiti prirode definirano je da svaki kanton donosi Plan zatite prirode
na svom podru#ju.

Kod odre%ivanja i proglaenja podru#ja zatienim, Federalnim Zakonom o zatiti prirode je
definirano da prijedlog za proglaenje "zatienog prirodnog podru#ja" i "nacionalnog parka"
daje Federalno ministarstvo, dok prijedlog za proglaenje "zatienog pejzaa" i "spomenika
prirode" daju kantonalna ministarstva. U slu#ajevima kada se Zatieni pejza i Spomenik
prirode nalaze na podru#ju dva ili vie kantona prijedlog za proglaenje daje Federalno
ministarstvo.

Nakon proglaenja podru#ja zatienim, Zakonom o zatiti prirode se nalae donoenje
posebnih Planova upravljanja podru#jem. U skladu sa podijeljenim nadlenostima Vlada FBiH
donosi Planove upravljanja za nacionalne parkove i prirodna zatiena podru#ja, dok vlade
kantona donose Planove upravljanja za zatiene pejzae i spomenike prirode.

Temeljem Federalnog Zakona sadraj i na#in izrade Plana upravljanja zatienim podru#jem
ure%uje se posebnim provedbenim pravilnikom. Pravilnik o sadraju i na#inu izrade planova
upravljanja zatienim podru#jem je stupio na snagu 2006. g. (Sl. Novine FBiH 65/06).

Kao to je ranije re#eno, Zakonom je utvr%eno da svaki kanton donosi Plan zatite prirode na
svom podru#ju, koji treba biti usaglaen sa Federalnom strategijom zatite prirode. Me%utim, jo
uvijek nisu doneseni niti Federalna strategija niti Kantonalni planovi.

26
3.2.1.3 Zakonska osnova za podru%je Spomenika prirode "Vrelo Bosne"
Na osnovu #lana 13. ta#ka c. i 18. ta#ka b. Ustava Kantona Sarajevo ("Slubene novine
Kantona Sarajevo", br. 1/96, 2/96-Ispravka, 3/96-Ispravka, 16/97, 14/00, 4/01 i 28/04), #lana 30.
stav 9. Zakona o zatiti prirode ("Slubene novine Federacije BiH", broj 33/03), Skuptina
Kantona Sarajevo na sjednici odranoj 25.05.2006. godine, donijela je Zakon o proglaenju
Spomenika prirode "Vrelo Bosne". Ovim zakonom se proglaava Spomenik prirode "Vrelo
Bosne" i odre%uju granice obuhvata, kategorija zatienog podru#ja, zoniranje prostora, razvojni
ciljevi zatite podru#ja, mjere zatite, intervencije u zatienom podru#ju, kao i koritenje
prirodnih vrijednosti, upravljanje i financiranje, nadzor, kaznene, prelazne i zavrne odredbe.

3.2.2 Zoniranje
3.2.2.1 Zoniranje i reimi po zonama prema zakonu
U skladu sa stepenom zatite, u okviru granica Spomenika prirode, utvr%ene su dvije zatiene
zone. Prva zatiena zona (nukleus) obuhvata izvorita rijeke Bosne i njihovu okolinu u povrini
od 54,5 ha. Ova zona je utvr%ena sa ciljem konzervacije bioloke i hidroloke raznolikosti,
zatite posebnih prirodnih i kulturno-historijskih znamenitosti, te o#uvanja socijalnih i
edukacionih vrijednosti.

Druga zatiena zona (bafer) povrine 548,50 ha, obuhvata slivno podru#je izvora u podnoju
Igmana i podzemne akumulacije vode Sarajevskog polja, sa infiltracijom povrinskih voda
rijeka Bosne i eljeznice, potoka Stoj#evac i Ve#erica. Druga zatiena zona utvr%ena je sa
ciljem o#uvanja i zatite bioloke i hidroloke raznolikosti, pejsanih kulturno-historijskih,
socijalnih i edukacionih vrijednosti, kao i odrivog razvoja turizma i rekreacije.

U prvoj zatienoj zoni (nukleus) mjere zatite se odnose na: zabranu eksploatacije podzemnih
vodenih resursa sa obaranjem podzemnih voda na nivo koji remeti prirodni hidroloki reim vrela
i ekosistem vegetacije, zabranu izgradnje infrastrukture za eksploataciju povrinskih voda i
izvora (vodozahvati, objekti za infiltraciju, kaptae, regulacije, itd.), zabranu izgradnje objekata,
zabranu obrade zemljita, zabranu sadnje biljnih zajednica i unoenja ivotinjskih vrsta, zabranu
unoenja geneti#ki modificiranih vrsta, zabranu plovljenja i kupanja u vodotocima, zabranu lova,
ribolova, zabranu odlaganja otpada, pijeska i ljunka u vodotoke i na zemljite, zabranu
saobraaja za sva motorna vozila, izuzev vozila sa odobrenjem upravlja#a zatienog podru#ja,
zabranu svakog drugog oblika koritenja prostora od strane posjetilaca osim rekreacije, zabranu
masovnog okupljanja ljudi, prire%ivanja koncerata i proslava, zabranu koritenja otvorenog
plamena, zabranu sje#e vegetacije, osim u svrhu odravanja ekosistema, zabranu trganja
biljaka, va%enja korijena i lukovica, sakupljanja ljekovitog bilja i umskih plodova, zabranu
uznemiravanja i prenoenja gnijezda ptica, zabranu putanja pasa sa uzice, zabranu pristupa i
pranje automobila u rije#nim koritima.

U drugoj zatienoj zoni (bafer) mjere zatite obuhvaaju mjere propisane Zakonom o vodama
(Slubene novine Federacije BiH, broj 18/98), Zakonom o vodama Kantona Sarajevo
(Slubene novine Kantona Sarajevo, broj 16/00), Pravilnikom o uslovima za odre%ivanje zona
sanitarne zatite i zatitinih mjera za izvorita voda, koje se koriste ili planiraju da koriste za pie
(Slubene novine Federacije BiH, broj 51/02), podzakonskim aktima, kojima su propisane
mjere zatite izvorita vode za pie, Odlukom o proglaenju Historijskog podru#ja koje obuhvata
ostatke predromani#ke crkve i srednjovjekovnog groblja Crkvina kod sela Vrutci, nacionalnim
spomenikom Bosne i Hercegovine (Slubeni glasnik BiH, broj 14/05) i Odlukom komisije za
27
o#uvanje nacionalnih spomenika (Slubeni glasnik BiH, broj 23/05), Prostornim planom
posebnih obiljeja, te drugim zakonskim i podzakonskim aktima.

Slika 4. Granice zati'enog podru%ja

3.3 Na#ini praenja stanja zatienog podru#ja i njegovih vrijednosti

Monitoring stanja u zatienom podru#ju je jedan od klju#nih instrumenata za praenje
upravljanja. Rezultati monitoringa bit e indikator uspjenosti provo%enja aktivnosti u zatienom
podru#ju, koji e ukazivati na pravilnost izvedenih aktivnosti i to ne samo u smislu o#uvanja
biodiverziteta, nego i u smislu razvoja podru#ja. Rezultati monitoringa e omoguiti i
pravovremeno reagiranje u slu#ajevima da su neke od aktivnosti bile pogreno planirane,
odnosno da nisu dale eljene rezultate. Zbog toga treba pripremiti program monitoringa, u kojem
e se odrediti klju#ni indikatori, na#in praenja i ciljne vrijednosti indikatora. Prema programu
treba vriti edukaciju djelatnika JU, koji e vriti monitoring, a za vrste, stanita i procese, koji
nisu dovoljno istraeni treba pripremiti program istraivanja.

Proces konzervacije nazna#enog prostora podrazumijeva ekosisteme i prirodna stanita i
revitalizaciju vijabilnih populacija u njihovom prirodnom okruenju. Da bi se prostorom kao to je
28
ire podru#je Vrela Bosne adekvatno upravljalo neophodnost je uspostava adekvatnog
monitoringa svih komponenti (neive i ive komponente). Od biolokih parametara monitoring je
suma kontrole kopnenih i vodenih ekosistema. Za kontrolu stanja oporavka i vraanja prostora
na prirodne uvjete potrebno je utvr%ivanje indikatorskih vrsta koje svojim prisustvom ukazuju na
mineralne i sveukupne abioti#ke uslove zemljita. Danas je to omogueno biljnim vrstama koje
ukazuju na higrofilnost, nitrifilnost, temperaturne prilike i sl. U vodnim ekosistemima naselje
biljaka i ivotinja indicira stanje kvaliteta i boniteta. Da bi se ostvarili ciljevi postavljeni projektom,
posebno u zatienoj zoni, neophodna je uspostava monitoringa uz angaman nau#no-stru#nih
institucija.

3.4 Upravljanje pojedinim prirodnim i kulturnim vrijednostima, kao i
resursima zatienog podru#ja

Osim zakonom utvr%ene podjele na dvije zone, nukleus i bafer, u cilju boljeg upravljanja i
raspore%ivanja aktivnosti u prostoru, Planom upravljanja predlae se utvr%ivanje tzv. 11
"upravlja#kih sektora" koji predstavljaju ekoloka podru#ja u okviru kojih se primjenjuju sli#ne
upravlja#ke aktivnosti.

U tom smislu Planom upravljanja Spomenikom prirode predlae se podjela na upravlja#ke
sektore kako je to predstavljeno u narednoj tabeli.

Tabela 4. Upravlja%ki sektori
Upotreba
zemljita
(upravlja%ka
jedinica)
Cilj
Upravlja%ki
sektor
Mjere ifra
umski
rezervati
Stroga zatita, zabrana svih
intervencija

R
ume na
podru#ju pSCI
3

Prilago%eno gospodarenje
ovisno od stanita
Edukativne staze
Zabrana upotrebe mineralnih
ulja i zatitnih sredstava

pSCI
ume uz
vodotoke
(uma crne
johe)
Poveanje obima uma,
Odrivo gospodarenje,
prioritet dati autohtonim
vrstama
ulja i zatitnih sredstva

O

ume

O#uvanje
biodiverziteta
Prou#avanje
prirodnih procesa
Odrivo
gospodarenje s
ciljem o#uvanja
voda
Zabrana unoenja
alohtonih vrsta
Prilago%avanje
gospodarenja
zatienim vrstama
Prezentacija uma
Znanstvena
istraivanja

Zatitne ume
Gospodarenje prilago%eno
zatitnoj funkciji ume,
minimalne intervencije
ulja i zatitnih sredstava

Z

Livade

O#uvanje livada
O#uvanje
biodiverziteta
Livade na
podru#ju pSCI
Reim koenja prilago%en
habitatnom tipu
O#uvanje i odravanje ivica
izme%u livada
LpSCI

3
Predloeno podru#je od Europske vanosti (Natura) 2000
29
Upotreba
zemljita
(upravlja%ka
jedinica)
Cilj
Upravlja%ki
sektor
Mjere ifra
Edukacione staze
Vlane livade
uz vodotoke
O#uvanje vlanih livada i
njihovo ponovno
uspostavljanje
Reim koenja prilago%en
habitatnom tipu
izme%u livada
Zabrana %ubrenja
Edukacione staze
VL
Ostale livade
Revitalizacija degradiranih
livada,
Kosidba livada
izme%u livada
Kontrolirano %ubrenje

OL

Vonjaci
O#uvanje vonjaka i
s tim kulturnog
pejzaa
O#uvanje
biodiverziteta
Ekoloka
proizvodnja i
prerada voa

Vonjaci
O#uvanje vonjaka
Obnova vonjaka sa
autohtonim sortama
Prilago%eno gospodarenje za
o#uvanje stanita
Eko proizvodnja
Kontrolirano %ubrenje
Edukacione staze
V

Vode

Stroga zatita
Smanjenje
zaga%enja
O#uvanje prirodnih
vodotoka
Vraanje u prirodno
stanje reguliranih
vodotoka
Spre#avanje
zaga%enja
O#uvanje
biodiverzita,
Prezentacija

Izvori, potoci i
rijeke
O#uvanje vodotoka u
prirodnom stanju
Primjena mjera za smanjenje
zaga%ivanja
Edukacione staze
O#uvanje prirodnih vodotoka i
podzemnih akumulacija od
zaga%enja-primjena mjera
zatite iz plana i definiranih
zakonskih normi

IPR
30
Upotreba
zemljita
(upravlja%ka
jedinica)
Cilj
Upravlja%ki
sektor
Mjere ifra

Naselja i
infrastruktura
O#uvanje
tradicionalnog
izgleda podru#ja
Osiguranje
adekvatnog
standarda
infrastrukture za
lokalno
stanovnitvo
Revitalizacija
postojeeg
stambenog fonda
Izgradnja turisti#ke
ponude
Bolje usluge
Laki pristup
Vea kvaliteta
ivota

Naselja i
infrastruktura
Izrada Prostornog plana
Restauriranje u skladu sa
restauratorskim smjernicama
Izgradnja i ure%enje
infrastrukture u skladu sa
ciljevima zatite podru#ja
(vodovod i kanalizacija,
parkiralita, info ta#ke,
turisti#ka ponuda, ..)
Modernizacija putnih staza
Biciklisti#ke staze
Staze
Edukacione staze
Piknik placevi
Ure%enje infrastrukture
NI

Velika i mala
aleja
O#uvanje i
odravanje kulturne
batine
Aleje
Revitalizacija
Istraivanje
Prezentacija
A

31

Slika 5. Karta upravlja%kih sektora

Legenda: A Aleje; IPR Izvori, potoci i rijeke; LpSCI Livade na podruju pSCI; NI Naselja i infrastruktura; OL Ostale livade; O ume uz vodotoke; V Vo#njaci; VL Vlane livade uz
vodotoke; Z Zatitne ume; R umski rezervati; pSCI ume na podruju pSCI.
32

4 SMJERNICE ZA REALIZACIJU PLANA
4.1 Uvod

Uz pomo SWOT analize, definirani su sljedei ciljevi zatite podru#ja:

CILJ 1.: Zati'eno dobro stanje voda (povrinskih i podzemnih)
Pokazatelj: 1. Stanje kvalitete povrinskih voda;
2. Stanje kvalitete podzemnih voda;
3. Nivo podzemnih voda.

CILJ 2.: Zatita biodiverziteta (trenutno stanje) i unaprje(enje gdje je potrebno
Pokazatelj: 1. Broj razli#itih stanita unutar zatienog podru#ja;
2. Broj razli#itih vrsta unutar zatienog podru#ja.

CILJ 3.: Zatita kulturno-historijskog naslije(a i tradicije (trenutno stanje) i
unaprje(enje gdje je potrebno
Pokazatelj: 1. Stanje podru#ja i objekata uklju#ujui: Veliku i Malu aleju, Stoj#evac, Rimski
most, parkovske prostore, vile, umarsku kolu.

Tabela 2. Sredstva za postizanje ciljeva zatite podru%ja, sa odgovaraju'im pokazateljima
Sredstvo Pokazatelj
Zatita pravnim redom i
implementiranje pravnih akta
Zakon o proglaenju spomenika prirode
Vrelo Bosne
Izbor upravitelja spomenika prirode
Inventarizacija/Valorizacija/
Monitoring
Pokrivenost inventarizacijom po
grupama, monitoring za daljnje
planiranje
Razvoj i testiranje instrumenata
zatite
Uspjeno uvo%enje novih metoda
upravljanja prostorom
Zoniranje i instrumenti po
aktivnostima
Broj sukoba interesa
Izvodljivost planiranih aktivnosti
Finansiranje Realizacija plana

Uz pomo SWOT analize, definirani su sljedei ciljevi upravljanja zatienim podru#jem:

CILJ 1.: Aktivno upravljanje zati'enim podru%jem u skladu sa Planom upravljanja
Pokazatelj: 1. Realizacija plana upravljanja, prihvatljivost uprave za stanovnike i posjetioce.

CILJ 2.: Uspostavljanje odgovaraju'e saradnje sa institucijama sistema na irem
podru%ju, kao i na lokalnom nivou
Pokazatelj: 1. Broj zajedni#ki pripremljenih i implementiranih projekata.

33
CILJ 3.: Prevladavanje konflikata me(u korisnicima prostora
Pokazatelj: 1. Broj zajedni#ki pripremljenih i implementiranih projekata.

Tabela 3. Sredstva za postizanje ciljeva upravljanja zati'enim podru%jem, sa odgovaraju'im
pokazateljima
Sredstvo Pokazatelj
Uspostavljanje Javne ustanove
predvi%ene Zakonom o zatiti Vrela
Bosne
Broj zaposlenih
Implementacija instrumenata zatite Postizanje ciljeva zatite
Promocija i saradnja sa
zainteresiranim stranama
Zajedni#ki projekti
Podrka razvoju djelatnosti i razvoju
izvan podru#ja zatite (u okruenju).
Broj zaposlenih izvan uprave parka a
povezan sa zatienim podru#jem
34
4.2 Projekti i aktivnosti Plana upravljanja po godinama
4.2.1 Projekt br. 1: Sre(ivanje imovinsko-vlasni%ke situacije u
nukleusu

Pozadina/razlog
Zakon o zatiti Vrela Bosne nalae da treba otkupiti zemljite u nukleusu u roku od 5 godina. Do
tada treba platiti odtete vlasnicima zbog ograni#avanja bavljenjem aktivnostima na
poljoprivrednim zemljitima.

Dugoro%ni cilj:
Nukleus u 100 % vlasnitvu Kantona Sarajevo

Izvo(enje
Sredstva Dogovaranje, analiza vlasnitva
Indikatori uspjeha % kantonalnog vlasnitva u nukleusu
Nosioci Kanton Sarajevo

Aktivnosti
U vrijeme odre%ivanja vodozatitnih podru#ja nisu bili ure%eni imovinsko pravni odnosi. Trenutno
nema jasnog pregleda nad vlasnitvom zemljita u zatienom podru#ju, zbog toga prvo treba
pripremiti detaljni pregled stanja u katastru, te ga usporediti sa stvarnim stanjem.
U periodu do otkupa zemljita od strane Kantona (5 god.), u podru#ju nukleusa se ograni#ava
izvo%enje poljoprivrednih aktivnosti. Stoga treba pripremiti elaborat o sistemu isplaivanja
odteta vlasnicima zemljita u tom podru#ju. U cilju otkupa zemljita u nukleusu, potrebno je
izvriti njegovu procjenu, zatim stupiti u kontakt sa vlasnicima i dogovoriti uslove prodaje
zemljita. Vlasnicima kojima e se ograni#avanjem izvo%enja aktivnosti na njihovim
poljoprivrednim zemljitima ugroziti opstanak u tom podru#ju, treba pronai rjeenja koja bi im
omoguila daljnji razvoj. To se moe rjeavati zamjenom poljoprivrednih zemljita u blizini na
kojima se pod odre%enim uslovima moe vriti poljoprivreda ili prestrukturiranjem u druga
podru#ja, po mogunosti ona koja su vezana za zatieno podru#je.

Tabela 5. Trokovi projekta br. 1
Trokovi
Aktivnosti dana KM Izvori Trajanje
Pregled stanja u katastru i
pore%enje sa stvarnim stanjem
90 6.000,00 Kanton Sarajevo 2007
Izrada elaborata o sistemu otkupa i
sistemu odteta za ograni#avanje
bavljenja poljoprivredom sa
procjenom odtete za ograni#eno
koritenje zemljita
120 9.000,00 Kanton Sarajevo 2007
Isplata odteta - - Kanton Sarajevo 2007-2011
Otkup zemljita - jezgro - 3.000.000,00 Kanton Sarajevo 2007-2011
Izrada programa prestrukturiranja 60 4.500,00 Kanton Sarajevo 2008-2011
Ukupno 270 3.019.500,00 Kraj izdvajanja 2011

Napomena: Trokove isplate odteta za ogranieno koritenje zemljita u periodu izrade Plana
upravljanja nije bilo mogu#e procijeniti, te nisu ni ukalkulirani u zbir ukupnih trokova potrebnog
investiranja na podruju Vrela Bosne (Prilog 1).
35

4.2.2 Projekt br. 2: Poljoprivreda

Pozadina/razlog
Cijelo podru#je se nalazi u vodozatitnoj zoni, to ograni#ava razvoj poljoprivrede. Me%utim,
prisutna je potreba za odravanjem otvorenih prostora, zbog #ega je poeljna ograni#ena
poljoprivreda.

Dugoro%ni cilj:
Sa#uvane postojee livade i gospodarenje njima u skladu sa zahtjevima vodozatitnih zona.
O#uvan biodiverzitet podru#ja.
Razvijena i organizirana ponuda lokalnih poljoprivrednika na zatienom podru#ju.

Izvo(enje
Sredstva Dogovaranje, razvoj i testiranje instrumenata zatite,
organizacija i edukacija
Indikatori uspjeha % o#uvanih livada, kvaliteta vode, indikatorskih vrsta
Nosioci JU (Javna ustanova) Vrelo Bosne

Aktivnosti
Cijelo zatieno podru#je je u vodozatitnim zonama sa raznim stupnjevima zatite. Budui da
se gotovo cijeli grad Sarajevo snabdijeva pitkom vodom s tog podru#ja, zatita vode je glavni
prioritet u tom podru#ju. Zbog toga je potrebno sve poljoprivredne aktivnosti podrediti zatiti
voda. Trenutno se smanjuju poljoprivredne aktivnosti u podru#ju, to rezultira zarastanjem
livada, to nije niti u skladu sa o#uvanjem biodiverziteta niti sa zatitom voda. Cilj aktivnosti je
unaprijediti poljoprivredu u zatienom podru#ju, koja je u skladu sa ciljem zatite podru#ja.
Zbog ograni#enja, poljoprivredne aktivnosti e se morati preusmjeriti, to zna#i da treba uloiti
dosta napora za edukaciju poljoprivrednika.

Aktivnosti projekta br. 2 Trokovi
Gospodarenje livadama 52.000,00
Gospodarenje vonjacima 22.000,00
P#elarstvo 8.000,00
Sto#arstvo i prerada mlijeka 35.000,00
Jagodi#asto voe 9.000,00
Ljekovito bilje 9.000,00
Gajenje gljiva 9.000,00
Eko poljoprivreda 50.000,00
Ukupno 194.000,00

36

Aktivnost br. 2.1.: Gospodarenje livadama

Na podru#ju Vrela Bosne postoje sljedei tipovi livada:
Vlane livade (visoke vlanosti i umjereno vlane);
Zaga%ene ili nitrificirane livade;
Ostale livade (ugaena i naputena stanita).

Cilj gospodarenja livadama je revitalizacija postojeih livada. Na livadama visoke vlanosti uz
sam rub rijeke Bosne potrebno je omoguiti prirodno irenje drvenastih biljaka (prvenstveno crne
johe sa prateim vrstama). Umjereno vlane livade zahtijevaju ostvarenje prirodnog balansa sa
razvojem autohtonih vrsta vezanim sa priobalnom vegetacijom.

Zaga%ene livade (otpadom) i naputena stanita zahtijevaju razrahljivanje i sijanje autohtonim
sjemenom sa podru#ja Vrela Bosne radi o#uvanja prirodnog sastava zemljita i ostvarenja
mogunosti vraanja njegove plodnosti. Upotreba bilo kakve mehanizacije ili hemijskih materija
u samom jezgru je strogo zabranjena.

Ugaena stanita kao i degradirane (nitrificirane livade) koje se prostiru neto dalje od samog
jezgra, u buduim planiranjima mogu biti mjesta uzgoja ljekovitog bilja, medonosnog bilja ili
drugih vidova poljoprivredne proizvodnje.

Livade je potrebno odravati koenjem pri #emu bi trebalo ponuditi lokalnim poljoprivrednicima
da uz odre%enu nov#anu naknadu (poticaj) izvravaju ovu aktivnost i koriste pokoenu travu za
svoje potrebe.

Pokazatelji uspjeha % odranih livada, indikatorskih vrsta
Nosilac Javna ustanova
U#esnici Poljoprivrednici, KJKP Vodovod i kanalizacija, KJKP
PARK, JU Vrelo Bosne

Tabela 7. Trokovi aktivnosti
Faza Troak Izvori
Izrada elaborata o sistemu
gospodarenja livadama
2.000,00
Kanton Sarajevo, JU
Vrelo Bosne
Konja livada 50.000,00
Kanton Sarajevo, JU
Vrelo Bosne
Ukupno 52.000,00

Tabela 8. Vremenski okvir aktivnosti
Faza Trajanje
2008
Konja 1-2x godinje
Kraj izvo(enja Trajna aktivnost

37

Aktivnost br. 2.2.: Gospodarenje vo'njacima

Vonjaci su jedan od karakteristi#nih pejzaa u Vrelu Bosne. Zbog nedostatka gospodarenja u
prolosti, veina njih je u loem stanju, te im je potrebna obnova. Budui da su i vonjaci u
vodozatitnim zonama, njima treba i dalje gospodariti isklju#ivo bez upotrebe kemijskih
sredstava. Na mjestu postojeeg vonjaka potrebno je predvidjeti mogunost irenja koje e biti
podloga upotrebe voaka za proizvodnju zdrave hrane i napitaka. Treba imati na umu #injenicu
da su voke i medonosne biljke, pa je potreba irenja prostora zasa%enog vokama od
viestrukog zna#aja. Da bi se ostvario postavljeni cilj po#etka i razvoja voarstva neophodna je
edukacija stanovnitva o uzgoju voaka na prirodnoj osnovi. Rukovo%enje preradom i prodajom
voa i proizvoda od voa, bilo bi dio planiranja u sastavu ekoloke proizvodnje sa ciljem
upotpunjavanja zna#aja i koritenja prirodnih resursa na irem prostoru.

Pokazatelji uspjeha % odranih vonjaka, indikatorskih vrsta
U#esnici Poljoprivrednici, KJKP Vodovod i kanalizacija

Faza Troak Izvori
Priprema programa za edukaciju 6.000,00 IPARD
4
+ ostali MF
5

Edukacija poljoprivrednika 4.000,00 IPARD + ostali MF
Obnova postojeih vonjaka 5.000,00 IPARD + ostali MF
Osnivanje novih vonjaka 5.000,00 IPARD + ostali MF
Prerada voa- edukacija 2.000,00 IPARD + ostali MF
Ukupno 22.000,00

Faza Trajanje
Priprema programa za edukaciju 2008
Edukacija poljoprivrednika 2008-2009
Obnova postojeih vonjaka 2009-2013
Osnivanje novih vonjaka 2009-2013
Prerada voa- edukacija 2009-2010
Kraj izvo(enja 2013

4
Instrument for Pre-accession Assistance for Rural Development (IPARD) - Instrument za pomo pri ruralnom razvoju
5
Me%unarodni Fond
38

Aktivnost br. 2.3.: P%elarstvo

Razvoj p#elarstva je jedna od mogunosti unaprje%enja poljoprivrede. Za sada nije razvijeno
p#elarstvo na samom Vrelu Bosne. Potrebo je prou#iti mogunosti za razvoj p#elarstva i preko
edukacije zainteresiranih postii razvoj te djelatnosti. Kao i u drugim poljoprivrednim
aktivnostima treba voditi ra#una i o problemu zatite, te zbog toga treba odrediti uslove za razvoj
te djelatnosti. Prema sastavu flore analiziranog prostora vei broj vrsta su medonosne biljke to
daje osnovu za realnost planiranja razvoja ove vrste djelatnosti. U izradi elaborata o mogunosti
uzgoja p#ela, broju p#elinjaka, treba poi od #injenice da mjesta uzgoja p#ela moraju biti na
lokacijama koje nisu pod uticajem, niti uti#u na posjete turista ili drugih lica. Prvenstveno se
mogu koristiti lokacije na degradiranim podru#jima tj. na naputenim i ugaenim stanitima.

Pokazatelji uspjeha Broj konica
U#esnici Poljoprivrednici, lokalno stanovnitvo

Faza Troak Izvori
Priprema programa za edukaciju 4.000,00 IPARD + ostali MF
Edukacija poljoprivrednika 2.000,00 IPARD + ostali MF
Izrada elaborata o uslovima za
p#elarstvo
2.000,00
KJKP Vodovod i kanalizacija +
JU Vrelo Bosne
Ukupno 8.000,00

Faza Trajanje
Edukacija poljoprivrednika 2010 2011
p#elarstvo
2009-2010
Kraj izvo(enja 2011

39

Aktivnost br. 2.4.: Prerada, promocija i prodaja mlije%nih i mesnih
proizvoda

Iako je zna#ajno za odravanje livada na Vrelu Bosne, nije poeljno da se sto#arstvo odvija u
samom zatienom podru#ju. Glavni razlog za to je zatita pitke vode, a ne zatita biodiverziteta.
Zbog navedenog, bavljenje sto#arstvom se preporu#uje izvan zatienog podru#ja, a
eventualno se, ukoliko se utvrdi kroz izradu elaborata o uslovima za bavljenje sto#arstvom,
sto#arstvo moe dozvlitii u ograni#enim podru#jima zatienog podru#ja i to veoma ekstenzivno.
Uz razvoj sto#arstva nuno je unaprijediti dodatnu djelatnost koja je vezana za preradu mlijeka i
mesa i razvoj standarda kvaliteta. U tu svrhu, potrebna je edukacija poljoprivrednika za
kvalitetnu preradu, promociju i prodaju ovih proizvoda

Pokazatelji uspjeha Prodaja mlije#nih proizvoda
U#esnici Poljoprivrednici, KJKP Vodovod i kanalizacija

Faza Troak Izvori
razvoj sto#arstva
6.000,00
IPARD, KJKP Vodovod i
kanalizacija i JU Vrelo Bosne
Izrada elaborata o razvoju
standarda kvaliteta
20.000,00
IPARD
Edukacija poljoprivrednika 4.000,00 IPARD
Ukupno 35.000,00

Faza Trajanje
razvoj sto#arstva
2010
standarda kvaliteta
2010-2013
Kraj izvo(enja 2015

40

Aktivnost br. 2.5.: Jagodi%asto vo'e

Razvoj proizvodnje i prerade jagodi#astog voa u podru#ju, pod odre%enim uslovima, jedna je
od mogunosti za prestrukturiranje poljoprivrede. U samom podru#ju to zasada nije razvijeno, ali
postoje mogunosti za proizvodnju voa, za koju nije potrebno koristiti %ubriva i hemijska
sredstva. Ta proizvodnja se treba vriti na ograni#enim povrinama, koje nisu toliko zna#ajne sa
stanovita biodiverziteta. Preradu voa treba preteno organizirati izvan zatienog podru#ja, jer
se unutar njega dozvoljavaju samo one aktivnosti koje ne ugroavaju vodne izvore i biodiverzitet
i ne trae intervencije u smislu gradnje novih objekta. I za ovu djelatnost treba pronai
zainteresirane poljoprivrednike, za koje je potrebno organizirati edukaciju.

Pokazatelji uspjeha Broj proizvoda, broj ljudi, koji se bavi proizvodnjom
U#esnici Poljoprivrednici, lokalno stanovnitvo, KJKP Vodovod i
kanalizacija

Faza Troak Izvori
razvoj djelatnosti
2.000,00 IPARD
Ukupno 9.000,00

Faza Trajanje
razvoj djelatnosti
2010
Kraj izvo(enja 2012

41

Aktivnost br. 2.6.: Ljekovito bilje

Proizvodnja ljekovitog bilja tako%e moe biti jedna od djelatnosti, koje bi se mogle vriti na
ograni#enim povrinama, bez negativnog uticaja na zatieno podru#je. Treba odrediti spisak
ljekovitog bilja, koje bi se na podru#ju Vrela Bosne moglo uzgajati i odrediti uslove za
proizvodnju. Na prostoru Vrela Bosne se ve razvijaju ljekovite biljke, te bi s obzirom na
prostorni kapacitet u cilju uzgoja prioritet imale vrste: malina, kupina, kantarion uti, kantarion
crveni, maj#ina duica, lincura, sr#anik, jagoda umska, metvica ili nana, itd. Nakon toga treba
pronai zainteresirane poljoprivrednike, koje treba educirati za proizvodnju i preradu ljekovitog
bilja. Preradu ljekovitog bilja treba preteno organizirati izvan zatienog podru#ja, jer se unutar
njega dozvoljavaju samo one aktivnosti koje ne ugroavaju vodne izvore i biodiverzitet i ne trae
intervencije u smislu gradnje novih objekta.

Pokazatelji uspjeha Broj ljudi koji se bavi proizvodnjom, broj vrsta koje se
proizvode
kanalizacija

Faza Troak Izvori
razvoj djelatnosti
2.000,00 IPARD
Ukupno
9.000,00

Faza Trajanje
razvoj djelatnosti
2010
Kraj izvo(enja 2013

42

Aktivnost br. 2.7.: Gajenje gljiva

Gajenje gljiva moe biti jedna od perspektivnih djelatnosti, koja se moe vriti pod odre%enim
uvjetima i na odre%enim povrinama unutar zatienog podru#ja, bez veeg uticaja na prirodu. I
za tu djelatnost vana je edukacija zainteresiranih. Preradu i skladitenje gljiva treba preteno
organizirati izvan zatienog podru#ja, jer se unutar njega dozvoljavaju samo one aktivnosti koje
ne ugroavaju vodne izvore i biodiverzitet i ne trae intervencije u smislu gradnje novih objekta.

Pokazatelji uspjeha Broj vrsta koje se uzgajaju
kanalizacija

Faza Troak Izvori
razvoj djelatnosti
2.000,00 IPARD
Ukupno 9.000,00

Faza Trajanje
razvoj djelatnosti
2010
Kraj izvo(enja 2013

43

Aktivnost br. 2.8.: Eko poljoprivreda

Uzgoj kultura u zatienom podru#ju dozvoljava se samo na odre%enim lokacijama, koje nisu
osjetljive u smislu zatite vode i biodiverzitete i pod uvjetom da se vre na temeljima pravila eko-
poljoprivrede. Eko-poljoprivreda je limitirana normama zatite voda i biodiverziteta, te ju je
mogue realizovati isklju#ivo bez bilo kojeg oblika hemijskog i biolokog tretmana, na precizno
definiranim zemljanim povrinama i sa definiranim standardima kvaliteta i kontrolisanim ubirom
proizvoda. To zna#i da treba organizirati poljoprivrednike, odrediti standarde kvalitete, i na kraju
vriti permanentnu edukaciju poljoprivrednika.

Pokazatelji uspjeha Vrsta kultura, kvaliteta vode
kanalizacija

Aktivnosti Trokovi Izvori
razvoj djelatnosti
6.000,00 IPARD
Izrada elaborata o adekvatnim
podru#jima za eko-poljoprivredu
5.000,00 IPARD
standarda kvalitete
25.000,00 IPARD
Priprema programa za edukaciju
8.000,00 IPARD
Edukacija poljoprivrednika
6.000,00 IPARD
Ukupno 50.000,00

Faza Trajanje
razvoj djelatnosti
2010
Izrada elaborata o adekvatnim
podru#jima za eko-poljoprivredu
2011
standarda kvalitete
2011 2012
Kraj izvo(enja 2014

44

4.2.3 Projekt br. 3: Turizam

Pozadina/razlog
Vrelo Bosne je veoma atraktivno podru#je, koje ima bogatu tradiciju posjeivanja i to se jo
uvijek odrava. Iako se veina podru#ja loe odrava u smislu atraktivnosti za posjetioce,
podru#je je jo uvijek dosta dobro posjeeno od strane lokalnog stanovnitva, kao i od strane
turista. Klju#ni nedostatak posjete u podru#ju je loe odravana infrastruktura, nedostatak
infrastrukture i neorganizirana turisti#ka ponuda. Turisti#ki djelatnici nisu organizirani niti
povezani, to se odraava u stihijskoj i neprimjernoj ponudi podru#ja.
Zna#ajnu turisti#ku ponudu moe predstavljati uvo%enje rute turisti#kog vozia kao redovne i
fakultativne linije, npr. kroz vodozatitnu zonu, uz vodi#e za upoznavanje sa hidrolokim i drugim
prirodnim vrijednostima zatienog podru#ja.

Dugoro%ni cilj - vizija:
Podru#je e ponovo postati ponos grada Sarajeva, kao najvie posjeivana lokacija.

Izvo(enje
Sredstva Dogovaranje, organizacija i razvoj ponude, edukacija
Indikatori uspjeha Broj, zadovoljstvo posjetitelja
Nosioci Javna ustanova

Aktivnosti projekta br. 3 Trokovi
Vo%enje posjetilaca, edukacioni
programi
26.000,00
Turizam na selu 20.000,00
Informativni centar 101.000,00
Ponuda i prodaja lokalnih artikala
na Vrelu Bosne
18.000,00
Fijakeri 594.000,00
Turisti#ki vozi 132.000,00
Ukupno 891.000,00

45

Aktivnost br. 3.1.: Vo(enje posjetilaca, edukacioni programi

U podru#ju treba organizirati turisti#ku ponudu. To zna#i da treba odrediti aktivnosti koje se
mogu vriti u podru#ju, pronai zainteresirane investitore, educirati ih i organizirati ponudu, koja
e biti cjelovita i kvalitetna. Za organizaciju ponude nuno je pripremiti kvalitetne turisti#ke
proizvode, koji e privui posjetitelje.

Pokazatelji uspjeha Broj programa i paketa, broj vo%enih posjetilaca
U#esnici Posjetioci

Faza Troak
Izvor
Priprema programa za edukaciju 10.000,00 Kanton, turisti#ki sektor
Edukacija vodi#a 6.000,00 Kanton, turisti#ki sektor
Organizacija ponude 10.000,00 Kanton, turisti#ki sektor
Ukupno 26.000,00

Faza Trajanje
Edukacija vodi#a 2008-2010
Organizacija ponude 2009
Kraj izvo(enja 2010

46

Aktivnost br. 3.2.: Turizam na selu

Turizam na selu moe biti jedna od aktivnosti kojom bi stanovnici, koji ive u zatienom
podru#ju, mogli dobiti dodatni izvor prihoda. Za to treba iskoristiti neiskoriteni stambeni fond u
podru#ju, te ga urediti u svrhu iznajmljivanja. Ovdje treba naglasiti da objekti moraju imati svu
potrebnu infrastrukturu ure%enu po najviim standardima, koji garantiraju sigurnost od
one#ienja podzemnih i povrinskih voda. Pored infrastrukture treba vriti edukaciju vlasnika,
kako bi mogli pruiti kvalitetne usluge. Tu ponudu treba dalje promovirati.

Pokazatelji uspjeha Broj kapaciteta, zauzetost kapaciteta
Nosilac Lokalno stanovnitvo uz pomo Javne ustanove
U#esnici Lokalno stanovnitvo

Faza Troak Izvor
Izrada elaborata o standardima
opremljenosti kapaciteta
8.000,00 IPARD + Kanton
Edukacija vlasnika 4.000,00 IPARD + Kanton
Organizacija ponude 8.000,00 IPARD + Kanton
Ukupno 20.000,00

Faza Trajanje
opremljenosti kapaciteta
2013
Edukacija vlasnika 2014-2016
Organizacija ponude 2014-2016
Kraj izvo(enja 2016

47

Aktivnost br. 3.3.: Informativni centar

U podru#ju, koje ima bogatu tradiciju i dosta postojeeg neiskoritenog stambenog fonda, treba
urediti informativni centar (info-centar) u kome e se vriti edukacija i informiranje posjetilaca.
Posjetioci e u info-centru moi dobiti sve potrebne informacije o zatienom podru#ju i njegovoj
ponudi. Tako%e bi bilo poeljno u info-centru organizirati prostor za organizirane turisti#ke grupe,
gdje bi im se mogle pripremiti prezentacije. Info-centar treba postati i klju#na ta#ka za promociju
podru#ja.
Zbog zna#ajnog broja posjetilaca, a time i potrebe za pristupom motornim vozilima, predlae se
da info-centar ne bude smjeten u zoni zatienog podru#ja, ve na obodu.

U okviru ove aktivnosti treba odrediti lokaciju info-centra, srediti imovinsko pravne odnose,
pripremiti studiju izvodljivosti, te pripremiti potrebnu dokumentaciju za obnovu objekta i stavljanje
u funkciju. Pored toga treba pripremiti i program, koji e se vriti u info-centru, kao i izvesti
edukaciju buduih djelatnika info-centra.

Pokazatelji uspjeha Funkcioniranje info-centra, broj posjetilaca
U#esnici Kanton Sarajevo, opina na zatienom podru#ju

Faza Troak Izvor
6
50.000,00 Kanton Sarajevo
Studija izvodljivosti za info-centar 2.000,00 Kanton, turisti#ki sektor
Projektna dokumentacija za
obnovu objekta
12.000,00 Kanton, turisti#ki sektor
Obnova i stavljanje u funkciju 75.000,00 Kanton, turisti#ki sektor
Edukacija djelatnika info-centra 2.000,00 Kanton, turisti#ki sektor
Izrada promotivnog materijala 10.000,00 Kanton, turisti#ki sektor
Ukupno 101.000,00

Faza Trajanje
Izrada Prostornog plana 2008-2009
Studija izvodljivosti za info-centar 2011
obnovu objekta
2012
Obnova i stavljanje u funkciju 2014-2016
Edukacija djelatnika info-centra 2015-2016
Izrada promotivnog materijala 2016
Kraj izvo(enja 2016

6
Priprema Prostornog plana je preduslov za izvravanje nekoliko aktivnosti u Planu upravljanja Vrelom Bosne, pa e se kao troak
navesti samo jednom.
48

Aktivnost br. 3.4.: Ponuda i prodaja lokalnih proizvoda na Vrelu Bosne

Na Vrelu Bosne se trenutno na neure%enim tandovima prodaju raznovrsni proizvodi koji nisu
primjereni jednom zatienom podru#ju. U okviru ove aktivnosti treba pronai mjesto/a, gdje se
moe organizirati prodaja, izraditi studiju izvodljivosti, odrediti artikle sa standardom kvaliteta koji
se mogu prodavati i koji uglavnom poti#u sa lokalnog podru#ja. U isto vrijeme treba pripremiti
regulativu, koja e kod prodaje pruiti prednost lokalnom stanovnitvu. Na tandovima treba
organizirati raznovrsnu ponudu lokalnih artikala.
Sli#no kao i info-centar, zbog zna#ajnog broja posjetilaca, predlae se da lokacija predvi%ena za
plasman proizvoda lokalnog stanovnitva (tzv. "pijaca"), bude na obodu zatienog podru#ja, a
na prostoru Vrela Bosne mogu se postaviti mini kiosk-suvenirnice.

Pokazatelji uspjeha Funkcioniranje prodaje, broj lokalnih prodava#a
U#esnici Lokalno stanovnitvo, udruenja

Faza
Troak
Izvor

Kanton Sarajevo
Studija izvodljivosti 2.000,00 Kanton Sarajevo
Izrada elaborata o vrstama artikala
koji se mogu prodavati, "pija#ni
red"
kvalitete
Osnivanje i funkcioniranje "pijace" 10.000,00 Kanton Sarajevo
Ukupno 18.000,00

Faza Trajanje
Studija izvodljivosti 2010
Odre%ivanje vrsta artikala, koji se
mogu prodavati
2010
Pija#ni red 2010
kvalitete
2010-2011
Osnivanje i funkcioniranje "pijace" 2011
Kraj izvo(enja 2011

49

Aktivnost br. 3.5.: Fijakeri

Fijakeri su jedna od tradicionalnih djelatnosti na Vrelu Bosne, koja je s vremenom izgubila na
kvaliteti. U okviru ove aktivnosti treba izraditi standarde za obavljanje fijakerske djelatnosti, te ih
verificirati i pruiti pomo fijakeristima u smislu edukacije, kako bi mogli zadovoljiti standarde. S
ciljem sprje#avanja daljeg zaga%enja voda, hitno je potrebno uraditi fijaker stajalita, brzo
prikupljanje konjskog izmeta i drugog organskog/anorganskog otpada te njegovu dispoziciju
izvan zatiene zone Vrela Bosne i izvorita vode Sarajevsko polje.

Pokazatelji uspjeha Izgled fijakera, uklanjanje izmeta, broj posjetilaca
Nosilac Javna ustanova, opine
U#esnici Fijakeristi

Faza Troak Izvor
Izrada Prostornog plana Kanton Sarajevo
Izrada elaborata o standardima za
obavljanje fijakerske slube
Edukacija fijakerista 2.000,00 Kanton Sarajevo
fijakerska stajalita
Izgradnja dva fijakerska stajalita
uklju#ujui rjeavanje problema
otpadnih voda

230.000,00

Kanton Sarajevo
Odravanje fijakerskih stajalita 346.000,00
Kanton Sarajevo, KJKP
Vodovod i kanalizacija
Ukupno 594.000,00

Faza Trajanje
Izrada elaborata o standardima za
obavljanje fijakerske slube
2007
Edukacija fijakerista 2007-2008
Projektna dokumentacija za fijakerska
stajalita
2007
Izgradnja dva fijakerska stajalita
uklju#ujui rjeavanje problema
otpadnih voda
2008-2010
Odravanje fijakerskih stajalita Trajna aktivnost
Kraj izvo(enja 2010

50

Aktivnost br. 3.6.: Turisti%ki vozi'

Turisti#ki vozi moe biti nadopuna fijakerima. Zbog toga treba kod uvo%enja vozia paziti kako
to ne bi bila konkurencija fijakerima. Pravac kretanja turisti#kog vozia treba definirati tako da to
bude najefikasnija ruta sa aspekta upoznavanja sa prirodnim vrijednostima zatienog podru#ja.
U skladu s tim predlae se ruta: Plandite-Vrelo Bosne-Stoj#evac-Glavogodina-Rehabilitacioni
centar-Ilida (hoteli) i nazad.

Izgradnjom nove aleje Luani-Rimski most-Pladite, a u skladu sa prijedlogom o izgradnji Nove
aleje (Aktivnost 4.5.), postigao bi se kruni tok rute vozia. Definirana ruta bi imala duinu cca 8-
10 km i ne bi bila u konkurenciji sa fijaker linijom. Vozi e imati funkciju smanjivanja pritiska
prometa u podru#ju.

Pokazatelji uspjeha Broj korisnika, prometna situacija u zatienom podru#ju
Nosilac Javna ustanova, opina, Kanton Sarajevo
U#esnici Kanton Sarajevo

Faza Troak Izvor
Izrada elaborata za odre%ivanje
rute vozia i voznog reda
Studija izvodljivosti 15.000,00 Kanton Sarajevo
Nabavka vozia 40.000,00 MF
Funkcioniranje vozia 75.000,00 JU Vrelo Bosne
Ukupno 132.000,00

Faza Trajanje
Izrada elaborata za odre%ivanje
rute vozia i voznog reda
2010
Studija izvodljivosti 2010
Nabavka vozia 2011
Funkcioniranje vozia 2012-2016
Kraj izvo(enja 2016

51

4.2.4 Projekt br. 4: Infrastruktura za rekreaciju

Pozadina/razlog
Podru#je Vrela Bosne je dosta posjeeno, me%utim izgradnja i odravanje infrastrukture nije
pratilo potrebe. Zbog toga dolazi do preoptereenja u pojedinim podru#jima, a koja su rezultat
neure%enosti prometa. Izgradnjom odre%ene infrastrukture poveat e se prihvatni kapacitet
podru#ja uz manji uticaj na okoli.

U smislu ure%enja rekreacijske infrastrukture treba naro#ito voditi ra#una o:
Uskla%ivanju sa prostornim planom;
Izradi studije izvodljivosti vezano za turisti#ku infrastrukturu;
Biciklisti#kim stazama;
Putevima za fijakere;
Prilaznim putevima do kua lokalnog stanovnitva, kako ne bi koristili turisti#ku
infrastrukturu;
Zabavnom parku (kakav je postojao na ovom prostoru);
Ljetnoj pozornici;
Eko-ruti Ilida;
Eko-galeriji Ilida;
Informativnim panelima (oglasne plo#e, znakovi, itd.);
Info-centru;
Piknik placevima;
etnicama;
Plesnom i muzi#kom paviljonu na mjestu hotela Kristal.

Dugoro%ni cilj:
Infrastruktura koja zadovoljava potrebe posjetilaca je u skladu s ciljevima zatienog podru#ja.

Izvo(enje
Sredstva Dogovaranje, organizacija i razvoj infrastrukture, planiranje
Indikatori uspjeha Broj, zadovoljstvo posjetilaca
Nosioci Javna ustanova, Zavod za planiranje

Aktivnosti Trokovi
Parkiralita 106.000,00
Staze 56.000,00
Dje#ja i sportska igralita 34.000,00
Piknik placevi 200.000,00
Aleje 22.000,00
Ukupno 468.000,00
52

Aktivnost br. 4.1.: Parkiralita

Podru#je je trenutno neure%eno po pitanju prometa. Postojea parkiralita ne zadovoljavaju
standarde, koji su propisani za vodozatitne zone. S ciljem smanjenja prometa u podru#ju treba
definirati mjesta za parkiranje izvan podru#ja, te ih urediti u skladu s propisima. Tako%er ih treba
etnicama, biciklisti#kim stazama i voziem spojiti sa zatienim podru#jem.

U tu svrhu treba pripremiti Prostorni plan i dokumentaciju, izgraditi parkiralita i kasnije
usmjeravati promet na te lokacije. Kada parkiralita budu izgra%ena, treba ograni#iti promet
pogotovo u podru#ju iznad Vrela Bosne i Malom alejom u pravcu Vrutci - Stoj#evac, dok motorni
promet po Velikoj aleji treba ograni#iti odmah.

Pokazatelji uspjeha Broj nepravilno parkiranih automobila
U#esnici Zavod za planiranje, opine, KJKP Vodovod i kanalizacija

Faza Troak Izvor
nova parkiralita
Izgradnja parkiralita 100.000,00 Kanton Sarajevo
Postavljanje saobraajnih
znakova za parkiralita
2.000,00 JU Vrelo Bosne
Ukupno 106.000,00

Faza Trajanje
nova parkiralita
2010
Izgradnja parkiralita 2011
Postavljanje saobraajnih
znakova za parkiralita
2011-2012
Kraj izvo(enja 2012

53

Aktivnost br. 4.2.: Staze

Glavne staze predstavljaju Velika i Mala aleja, te staze oko Vrela Bosne i na Stoj#evcu.
Trenutno je infrastruktura nepotpuna i u nekim predjelima loe odravana. U smislu proirenja
staza treba razmisliti o povezivanju podru#ja prema Rimskom mostu. U tu svrhu je potrebno
pripremiti idejna reenja za ure%ivanje staza u zatienom podru#ju. U skladu s tim pripremiti
prostorni plan i dokumentaciju za izgradnju novih staza. Dio staza treba namijeniti i edukaciji
posjetilaca u smislu edukacijskih staza na temu zna#aja podru#ja i zatite vode i prirode.
Kona#no, staze treba urediti i staviti u funkciju.

Pokazatelji uspjeha km ure%enih staza

Faza Troak
Izvor
Kanton Sarajevo
Projektna dokumentacija za izgradnju
novih staza, pogotovo edukacionih staza
4.000,00
Kanton Sarajevo, JU
Vrelo Bosne
Izgradnja staza, postavljanje panela 50.000,00
Kanton Sarajevo, JU
Vrelo Bosne
Obiljeavanje staza 2.000,00
Kanton Sarajevo, JU
Vrelo Bosne
Ukupno 56.000,00

Faza Trajanje
Projektna dokumentacija za izgradnju
novih staza, pogotovo edukacionih staza
2010
Izgradnja staza, postavljanje panela 2011-2012
Obiljeavanje staza 2011-2012
Kraj izvo(enja 2012

54

Aktivnost br. 4.3.: Dje%ja i sportska igralita

Na podru#ju Ilide, na samom ulasku u zatieno podru#je, trebalo bi urediti vee sportsko
igralite i igralite za djecu. U tom pogledu treba odrediti lokaciju, pripremiti Prostorni plan i
dokumentaciju za izgradnju. Igralite e sluiti posjetiocima, kao i lokalnom stanovnitvu.

Pokazatelji uspjeha Broj i vrsta igralita

Faza Troak Izvor
odre%ivanje lokacije igralita

Kanton Sarajevo
izgradnju igralita
4.000,00
Kanton Sarajevo, JU
Vrelo Bosne
Izgradnja igralita 30.000,00
Kanton Sarajevo, JU
Vrelo Bosne
Ukupno 34.000,00

Faza Trajanje
odre%ivanje lokacije igralita
2008-2009
izgradnju igralita
2010
Izgradnja igralita 2011
Kraj izvo(enja 2011

55

Aktivnost br. 4.4.: Piknik placevi

U podru#ju je zna#ajna tradicija organiziranja piknika. Piknici se trenutno naj#ee odravaju na
samom Vrelu Bosne i na Stoj#evcu. Lokacije na Vrelu Bosne nisu prihvatljive, zbog toga bi
trebalo lokaciju potraiti na nekom drugom mjestu to e se definitivno utvrditi Prostornim
planom posebnog podru#ja Vrela Bosne. Pri tome, treba jasno utvrditi da li je prostor Stoj#evca
pogodan za tu namjenu zbog uticaja povrinskih i podzemnih voda sa ovog prostora prema
Vrelu Bosne i bunarima Ba#evo putem infiltracije potoka Stoj#evac i Ve#erica i ostalim
infiltracionim linijama podzemnih voda. Ukoliko se uspostavi da prostor Stoj#evca nije pogodan,
onda se sugerie planiranje piknik placeva u zoni Male Aleje, nekadanjeg ZOO centra-parka
(gdje su i bili), rehabilitacionog centra i bazena Ilida. Piknik placeve bi trebalo urediti i
organizirati njihovo redovno odravanje i upravljanje. Koritenje piknik placeva bi se moglo
naplaivati, to bi bio dodatan izvor prihoda za upravitelja tim prostorom. Ako upravitelj nee biti
Javna ustanova Vrelo Bosne, predlae se da se pravo upravljanja dodijeli lokalnom stanovnitvu
ili lokalnim organizacijama. Treba pripremiti Prostorni plan i dokumentaciju za izgradnju i odrediti
pravila upravljanja tim prostorom.

Pokazatelji uspjeha Broj piknik placeva, posjeenost i ure%enost

Faza Troak
Izvor
odre%ivanje lokacije piknik placeva

Kanton Sarajevo
izgradnju piknik placeva
4.000,00
Kanton Sarajevo
Izgradnja piknik placeva 100.000,00
Kanton Sarajevo
Upravljanje piknik placevima 96.000,00
JU Vrelo Bosne
Ukupno 200.000,00

Faza Trajanje
odre%ivanje lokacije piknik placeva
2008-2009
izgradnju piknik placeva
2010
Izgradnja piknik placeva 2011
Upravljanje piknik placevima 2011-2016
Kraj izvo(enja 2016

56

Aktivnost br. 4.5.: Aleje

Velika i Mala aleja su jedan od najatraktivnijih vrijednosti podru#ja. Me%utim, trenutno je drvee
u Velikoj aleji u loem stanju. Prilikom izrade Prostornog plana potrebno je provjeriti mogunosti
revitalizacije Velike aleje. Ukoliko se pokae da revitalizacija nije mogua, predlae se provjera
mogunosti izgradnje paralelne/sporedne aleje.

Osim toga, predlae se da se provjeri i mogunost izgradnje nove aleje kako bi se lokacija
Rimskog mosta povezala sa ostalim podru#jem Vrela Bosne (linija: fijaker stajalite Ilida-
Luani-Rimski most-Plandite, to je po obodu zatienog podru#ja izvorita vode).

Pokazatelji uspjeha Ure%enost aleja, km aleja

Faza Troak Izvor

Kanton Sarajevo
Priprema stru#nih podloga za rjeavanje
problematike revitalizacije aleja
22.000,00 MF
Obnova aleje
Prema odlukama u stru#nim
podlogama
MF
Izgradnja nove aleje
podlogama
MF
Upravljanje alejama
podlogama
JU Vrelo Bosne
Ukupno 22.000,00

Faza Trajanje
Priprema stru#nih podloga za rjeavanje
problematike revitalizacije aleja
2010
Obnova aleje 2011-2016
Izgradnja nove aleje 2012-2016
Upravljanje alejama 2007-2016
Kraj izvo(enja 2016

Napomena: Trokove za faze: Obnova aleje, Izgradnja nove Aleje i Upravljanje alejama, koje su u okviru
ove aktivnosti, u periodu izrade Plana upravljanja nije bilo mogu#e procijeniti, te nisu ni ukalkulirani u zbir
ukupnih trokova potrebnog investiranja na podruju Vrela Bosne (Prilog 1).

57

4.2.5 Projekt br. 5: umarstvo

Pozadina/razlog
Dio zatienog podru#ja "Vrelo Bosne" je pod umama. U smislu o#uvanja biodiverziteta
naro#ito su vane ume oko Vrela Bosne, te uz rijeku Bosnu prema Rimskom mostu. Predlae
se da se u nukleusu dio uma johe ostavi kao umski rezervat. Zbog toga je potrebno odrediti
lokaciju tog rezervata i izvriti njegovo obiljeavanje. Za ostale ume potrebno je izraditi umske
osnove, u kojima e biti zadovoljene zatitne, ekoloke i biotopske funkcije uma.

Dugoro%ni cilj:
Sa#uvan biodiverzitet u umama
Osnivanje malog umskog rezervata

Izvo(enje
Sredstva Provo%enje umskih osnova
Indikatori uspjeha Rezervat, upravljanje umama
Nosioci Javna ustanova, Sarajevo ume, KJKP Vodovod i
kanalizacija, vlasnici

Aktivnosti Trokovi Izvori Trajanje
Izrada umskih osnova za
podru#je Vrela Bosne
2.500,00

2008 - 2009
Definiranje granica rezervata i
obiljeavanje
2.000,00

2008 - 2009
Provo%enje umskih osnova -

- 2016
Ukupno 4.500,00 Kraj izvo(enja 2016

Napomena: Trokove aktivnosti Provo%enje umskih osnova u periodu izrade Plana upravljanja nije bilo
mogu#e procijeniti, te nisu ni ukalkulirani u zbir ukupnih trokova potrebnog investiranja na podruju Vrela
Bosne (Prilog 1).
58

4.2.6 Projekt br. 6: Organizacija

Pozadina/razlog
Na podru#ju zatienog podru#ja Vrela Bosne svoje aktivnosti vri vie javnih preduzea.
Predvi%eno je da se za upravljanje zatienim podru#jem ustanovi nova Javna ustanova (JU).
Zbog toga treba pripremiti organizacionu strukturu nove JU i odrediti njene obaveze i
nadlenosti, te ih uskladiti sa radom ve postojeih Javnih preduzea. U nastavku rada bie
potrebna redovna komunikacija izme%u svih javnih preduzea, koji e vriti svoje aktivnosti na
podru#ju Vrela Bosne. U upravljanje treba uklju#iti i lokalno stanovnitvo, koje moe uz naknadu
preuzeti dio posla JU.

Predvi%ene djelatnosti uprave spomenika prirode
Nadzor;
Odravanje infrastrukture, naplata parkinga;
Edukacija posjetilaca i ire zajednice (edukativni programi za kole i studentske grupe);
Organizacija pojedinih doga%aja / obiljeavanje dana voda/okolia na prigodan na#in;
Monitoring;
Promocija spomenika prirode / Izdavanje promotivnih materijala;
Turizam;
Prodaja prigodnih razglednica i suvenira;
U informativnom centru prodaja raznih publikacija vezano za zatitu okolia, informacije
o vodama u svijetu i kod nas;
Fotosafari uz naplatu.

Djelatnosti ostalih subjekata
Vodovod
o crpljenje vode.
Vlasnici zemljita
o poljoprivreda, turizam.
Nevladine organizacije
o Uklju#ivanje u obiljeavanje dana voda i sl.;
o Stalno uklju#ivanje (naro#ito vikendima) tzv Omladinske eko strae;
o U#ee u #ienju;
o Promocija;
o Monitoring.

Dugoro%ni cilj:
Sa#uvan biodiverzitet, kvaliteta vode i dobro upravljanje podru#jem, zadovoljni posjetioci i
lokalno stanovnitvo.

Izvo(enje
Sredstva dogovaranje, komunikacija, sastanci,
Indikatori uspjeha broj zajedni#kih sastanka, broj konflikta
Nosioci Javna ustanova, javna preduzea

59
Plate 1.438.000,00 JU Vrelo Bosne 2007-2016
Naknade za Upravni odbor 120.000,00 JU Vrelo Bosne 2007-2016
Materijalni trokovi (5.000,00
godinje)
50.000,00 JU Vrelo Bosne 2007-2016
Oprema 19.000,00 JU Vrelo Bosne 2007
Izgradnja kancelarijskog
prostora
100.000,00 JU Vrelo Bosne 2014-2016
Reijski trokovi 60.000,00 JU Vrelo Bosne 2007-2016
Zakup prostora (za period do
izgradnje trajnog sjedita JU)
96.000,00 JU Vrelo Bosne 2007-2014
Ukupno 1.883.000,00

60
4.2.7 Projekt br. 7: Monitoring
Pozadina / razlog
Monitoring stanja u zatienom podru#ju je jedan od klju#nih instrumenata za praenje
upravljanja. Rezultati monitoringa bit e indikator uspjenosti provo%enja aktivnosti u zatienom
podru#ju, koji e ukazivati na pravilnost izvedenih aktivnosti i to ne samo u smislu o#uvanja
biodiverziteta, nego i u smislu razvoja podru#ja. Rezultati monitoringa e omoguiti i
pravovremeno reagiranje u slu#ajevima da su neke od aktivnosti bile pogreno planirane,
odnosno da nisu dale eljene rezultate. Zbog toga treba pripremiti program monitoringa, u kojem
e se odrediti klju#ni indikatori, na#in praenja i ciljne vrijednosti indikatora. Prema programu
treba vriti edukaciju djelatnika JU, koji e vriti monitoring, a za vrste, stanita i procese, koji
nisu dovoljno istraeni treba pripremiti program istraivanja.

Dugoro%ni cilj:
Sa#uvan biodiverzitet, kvaliteta vode

Izvo(enje
Sredstva Metodologija za monitoring, terenski rad, istraivanja
Indikatori uspjeha Izvedene aktivnosti
Nosioci Javna ustanova

Aktivnosti
Trokovi Izvori Trajanje
Izrada programa monitoringa 2.000,00 JU Vrelo Bosne 2008
Edukacija djelatnika JU 6.000,00 JU Vrelo Bosne 2008 2016
Program istraivanja 2.000,00 JU Vrelo Bosne 2008
Provedba monitoringa i
istraivanja
40.000,00 JU Vrelo Bosne 2009-2016
Ukupno 50.000,00 Kraj izo(enja 2016

61
4.2.8 Projekt br. 8: Komunalna infrastruktura

Pozadina/razlog
U podru#ju su prisutni stambeni objekti, koji mogu negativno uticati na kvalitetu podzemnih
voda. Zbog toga je potrebno urediti osnovnu komunalnu infrastrukturu, koja e smanjiti rizik
zaga%enja na minimum. U podru#ju treba adekvatno rijeiti problem otpadnih voda iz tih
objekata i urediti adekvatno ure%ena parkiralita za stanare i posjetioce. Budui da bi to
ure%enje moglo previe opteretiti lokalno stanovnitvo, predlae se da se pokuaju pronai
vanjska sredstva za njihovo ure%enje (pogotovo za objekte i stanovnitvo, koje u podru#ju ivi
due vrijeme).

Dugoro%ni cilj:

Izvo(enje
Sredstva Koncept rjeavanja otpadnih voda, koncept izgradnje
parkiralita, terenski rad
Indikatori uspjeha Izvedene aktivnosti
Nosioci Javna ustanova, KJKP Vodovod i kanalizacija


Kanton Sarajevo 2008-2009
Izrada programa rjeavanja
otpadnih voda
20.000,00 MF + Kanton Sarajevo 2010
parkiralita u naseljima u
zatienom podru#ju
10.000,00 Kanton Sarajevo 2010
Izgradnja parkiralita
Prema projektnoj
dokumentaciji
MF + Kanton Sarajevo 2010-2011
Izgradnja infrastrukture za
rjeavanje problema
otpadnih voda
Prema projektnoj
dokumentaciji
MF + Kanton Sarajevo 2010-2011

Napomena: Trokove aktivnosti Izgradnja parkiralita i Izgradnja infrastrukture za rjeavanje problema
otpadnih voda, u periodu izrade Plana upravljanja nije bilo mogu#e procijeniti, te nisu ni ukalkulirani u zbir
ukupnih trokova potrebnog investiranja na podruju Vrela Bosne (Prilog 1).

62
4.2.9 Projekt br. 9: Stoj%evac

Pozadina/razlog
Podru#je Stoj#evca je jedno od najdegradiranijih podru#ja u zatienom podru#ju, ali ima veliki
potencijal. Zbog toga je predloeno, da se za podru#je Stoj#evca pripremi idejno reenje za
cjelovito ure%enje prostora, te da se to kasnije provede preko prostornog plana.

Dugoro%ni cilj:

Izvo(enje
Sredstva Prostorno planiranje, terenski rad
Indikatori uspjeha Plan
Nosioci Javna ustanova, KJKP Vodovod i kanalizacija, Zavod za
planiranje, opine

Aktivnosti Trokovi Izvor Trajanje

Idejno reenje 5.000,00
Kanton Sarajevo, JU
Vrelo Bosne
2010-2011

63

4.2.10 Projekt br. 10: Sanacija degradiranih podru%ja

Pozadina/razlog
U podru#ju spomenika prirode nekoliko je podru#ja, koja su zbog ratnih doga%anja postala
degradirana. Ta podru#ja su naro#ito vezana za naputene i djelomi#no ili potpuno sruene
objekte. Te objekte treba ukloniti i podru#je sanirati. Izuzetak su objekti kulturne batine ili
objekti koji se mogu obnoviti i staviti u funkciju bez ugroavanja ciljeva spomenika prirode. Za tu
namjenu treba pripremiti inventarizaciju degradiranih podru#ja sa valorizacijom koji objekti se
mogu obnoviti i pod kakvim uvjetima.

Dugoro%ni cilj:

Izvo(enje
Sredstva Prostorno planiranje, terenski rad
Indikatori uspjeha Plan
Nosioci Javna ustanova, KJKP Vodovod i kanalizacija, Zavod za
planiranje, opine

Aktivnosti Trokovi Izvor Trajanje
Izrada Prostornog plana Kanton Sarajevo 2008-2009
Inventarizacija
degradiranih podru#ja
1.000,00 JU Vrelo Bosne 2008
Valorizacija objekata 2.000,00 JU Vrelo Bosne 2008
Izrada elaborata o uvjetima
obnavljanja
2.000,00 Kanton Sarajevo 2010
Sanacija divljih deponija
otpada
15.000,00
JU Vrelo Bosne, Kanton
Sarajevo
2007
64
4.3 Institucionalna struktura i nositelji aktivnosti u upravljanju
zatienim podru#jem

U skladu sa Zakonom o proglaenju Spomenika prirode "Vrelo Bosne" (Slubene novine
Kantona Sarajevo 16/06), Spomenikom prirode se upravlja preko javne ustanove, koja
organizira upravljanje u zatienom podru#ju. Budui da u podru#ju ve rade i druga javna
preduzea, treba ih uklju#iti u izvo%enje aktivnosti na Vrelu Bosne, u smislu daljnjeg izvo%enja
aktivnosti koje rade i sada.

KJKP Vodovod i kanalizacija pored crpljenja vode brine se i o odravanju travnjaka u
vodozatitnoj zoni i o preventivi i nadzoru nad doga%anjem u bliem okruenju izvorita vode.
Pored toga oni vre i monitoring podzemnih voda koji je jedan od najzna#ajnijih monitoringa
kojeg treba voditi u spomeniku prirode.

KJKP Park brine se o ure%ivanju Vrela Bosne. Njihovu djelatnost bi trebalo proiriti i na ostalo
podru#je javnih povrina u spomeniku prirode, pogotovo na podru#je Stoj#evca.

JKP Rad obavlja komunalne djelatnosti na podru#ju Vrela Bosne, kao to su odvoz smea,
#ienje i sl.

Sva tri javna preduzea trebaju dobro sara%ivati s ciljem to boljeg upravljanja zatienim
podru#jem. U tom pogledu predlae se zajedni#ko pripremanje i uskla%ivanje godinjih planova
rada i redovni sastanci svih preduzea jednom mjese#no.

Javna ustanova Vrelo Bosne treba biti organizator izvo%enja aktivnosti koje doprinose
ispunjavanju ciljeva definiranih u Planu upravljanja. Pored toga JU Vrelo Bosne treba biti
sposobno izvoditi ostale aktivnosti koje su usko vezane za zatitu prirode u spomeniku prirode.
Te aktivnosti se naro#ito odnose na: monitoring stanja prirode u podru#ju, razvoj sistema
upravljanja koji e podupirati o#uvanje najistaknutijih vrijednosti podru#ja, komunikaciju sa
lokalnim stanovnitvom i posjetiocima, organiziranje posjeta i vo%enje grupa, komunikaciju sa
stru#nim organizacijama koje imaju uticaj na izvo%enje aktivnosti u spomeniku prirode, kao i na
podrku razvoju lokalne zajednice i nadzor.
65
4.3.1 Organizacija uprave spomenika prirode Vrelo Bosne

Za upravljanje spomenikom prirode predvi%eno je da postoji organizacija koja e upravljati
podru#jem, odnosno odgovarajui stru#ni tim koji e biti sposoban izvoditi planirane aktivnosti.
Predlae se da je organizaciona struktura JU Vrelo Bosne slijedea:

Direktor;
Stru#ni voditelj za zatitu prirode;
Stru#ni voditelj za komunikaciju sa lokalnim stanovnitvom i posjetiocima;
Ekonomista;
ef nadzorne slube;
Dva nadzornika.

4.3.2 Odgovornosti

Direktor
Organiziranje rada JU;
Izvo%enje plana upravljanja;
Priprema godinjih planova;
Saradnja sa lokalnim zajednicama;
Saradnja sa stru#nim organizacijama;
Saradnja sa ostalim JP, koja rade u spomeniku prirode;
Finansijsko poslovanje ustanove;
Predstavljanje spomenika prirode;
Izvjetavanje nadre%enim organima (Kantonu, vijeu);
Priprema investicionih projekta;
Izvo%enje projekta;
Priprema uvjeta za izvo%enje aktivnosti u spomeniku prirode.

Stru#ni voditelj za zatitu prirode
Pregled nad stanjem u prirodi;
Izvjetavanje direktoru o opaanjima vezanim za promjene u spomeniku prirode,
pronalaenje uzroka i prijedlozi aktivnosti;
Priprema i izvo%enje godinjeg plana rada vezano za zatitu prirode;
Izvjetavanje direktoru o problemima, koji su vezani za gospodarenje sa prostorom;
Izvo%enje monitoringa klju#nih prirodnih procesa;
Pronalaenje rjeenja za bolje gospodarenje prostorom sa ciljem o#uvanja prirode u
spomeniku prirode;
Priprema programa i organizacija istraivanja;
Nadzor nad izvo%enjem aktivnosti u osjetljivim podru#jima;
Vo%enje grupa stru#njaka.

Stru#ni voditelj za komunikaciju sa lokalnim stanovnitvom i posjetiocima
Priprema plana posjeivanja u spomeniku prirode;
66
Organizacija posjeivanja, vo%enje grupa;
Ure%enje infrastrukture za posjetioce;
Komunikacija sa lokalnim stanovnitvom u spomeniku prirode;
Komunikacija sa nevladinim organizacijama i lokalnim zajednicama;
Promocija spomenika prirode, priprema promotivnog materijala, odravanje Internet
stranice;
Izvo%enje monitoringa posjete;
Organiziranje doga%aja u spomeniku prirode;
Edukacija posjetilaca.

Ekonomista
Priprema i obrada knjigovodstvene dokumentacije;
Vo%enje osnovne poslovne knjige (dnevnik i glavna knjiga);
Priprema pojedina#nih akata za obra#un zarada, naknada i drugih primanja zaposlenih
Blagajni#ko poslovanje;
Evidencija i praenje prihoda i drugih primanja, rashoda i drugih izdataka, imovine, itd.;
Prijem i obrada finansijske dokumentacije;
Izvravanje operativnih poslova platnog prometa;
Planiranje i prijedlog dinamike ugovorenih i prispjelih obaveza;
Praenje realizacije naplate potraivanja;
Priprema finansijskih izvjetaja prema vaeim propisima;
Kontrola finansijske dokumentacije i poslovanja;

ef nadzorne slube
Organizacija rada nadzornika;
Vo%enje turisti#kih grupa;
Nadzor nad doga%anjem u spomeniku prirode;
Predlaganje mjera za smanjenje uticaja posjetilaca na spomenik prirode;
Izvo%enje inventarizacije i monitoringa;
Nadzor nad odravanjem parkovne infrastrukture;
Nadzor nad izvo%enjem aktivnosti koje se odvijaju u zatienom podru#ju.

Nadzornik
Nadzor nad doga%anjem u spomeniku prirode;
Izvjetavanje o ekscesima;
Upozoravanje na neadekvatno ponaanje;
Predlaganje i provo%enje mjera za smanjenje uticaja posjetilaca na spomenik prirode;
Izvo%enje fizi#kih radova na odravanju osjetljivih ekosistema;
Izvo%enje inventarizacije i monitoringa;
Redovno odravanje parkovne infrastrukture, koja se ne odrava prema ugovoru;
Nadzor nad izvo%enjem aktivnosti koje se odvijaju na podru#ju ugovora ili dozvole.

67
4.3.3 Osposobljenost djelatnika JU Vrelo Bosne

Direktor
Za direktora osposobljena je osoba sa visokom stru#nom spremom tehni#kog, pravnog ili
ekonomskog smjera, sa sposobnou upotrebe kompjutera i interneta.

Stru#ni voditelj za zatitu prirode
Za stru#nog voditelja za zatitu prirode osposobljena je osoba sa visokom stru#nom spremom
biotehni#kog smjera (biologija, umarstvo), sa sposobnou upotrebe kompjutera, GIS programa
i interneta te aktivnim znanjem najmanje jednog stranog jezika.

Stru#ni voditelj za komunikaciju sa lokalnim stanovnitvom i posjetiocima
Za stru#nog voditelja za komunikaciju sa lokalnim stanovnitvom i posjetiocima osposobljena je
osoba sa visokom stru#nom spremom turisti#kog, drutvenog ili ekonomskog smjera sa
sposobnou upotrebe kompjutera i interneta te aktivnim znanjem najmanje jednog stranog
jezika.

Ekonomista
Za ekonomistu osposobljena je osoba sa visokom stru#nom spremom ekonomskog smjera sa
sposobnou upotrebe kompjutera i interneta.

ef nadzorne slube
Za efa nadzorne slube osposobljena je osoba sa visokom stru#nom spremom tehni#kog
smjera sa sposobnou upotrebe kompjutera i interneta.

Nadzornik
Nadzornik mora imati srednju stru#nu spremu tehni#kog smjera sa sposobnou upotrebe
kompjutera i interneta.

4.3.4 Nadzor nad radom JU Vrelo Bosne

Zakon o Ustanovama (Slubeni List RBiH, 06/92) propisuje da nadzor nad zakonitosti rada
ustanove vri nadleni organ uprave na #ijem je podru#ju sjedite. U vrenju nadzora, nadleni
organ uprave ima pravo i dunost da prati i nadgleda da li je rad i poslovanje Javne ustanove
Vrelo Bosne u skladu sa zakonima.

68

4.3.5 Oprema JU Vrelo Bosne

Za svoj rad JU Vrelo Bosne treba imati odgovarajue opremljene kancelarije. Poeljno je da su
kancelarije smjetene u jednom od objekata na Vrelu Bosne ili u neposrednoj blizini.
Da bi se uspostavilo sjedite JU Vrelo Bosne, potrebno je srediti imovinsko pravne odnose,
pripremiti studiju izvodljivosti, te pripremiti potrebnu dokumentaciju za obnovu objekta i stavljanje
u funkciju.

Pored kancelarija JU Vrelo Bosne treba imati jo sljedeu opremu:
4 kompjutera sa odgovarajuim programima;
1 GIS program i odgovarajui digitalni kartografski materijal spomenika prirode;
1 printer A3 u boji;
3 digitalna fotoaparata (1 za stru#nu slubu, 2 za nadzornika);
2 dvogleda;
5 fiksna telefona;
Alat za rad na terenu;
2 bicikla.

4.3.6 Desetogodinji Budet JU Vrelo Bosne

Za rad JU Vrelo Bosne treba imati, barem u po#etku, zagarantirano 100 % finansiranje
djelovanja. Kao to je ve navedeno u okviru Projekta Organizacija, ukupni trokovi JU Vrelo
Bosne za desetogodinji Plan upravljanja 2007-2016 su sljedei:

Tabela 53. Desetogodinji budet JU Vrelo Bosne
Opis trokova KM
Plae 1.438.000,00
Naknade za Upravni odbor 120.000,00
Materijalni trokovi (5.000,00 godinje) 50.000,00
Oprema 19.000,00
Izgradnja kancelarijskog prostora 100.000,00
Reijski trokovi (za 10.g.) 60.000,00
Zakup prostora (za period do izgradnje trajnog
sjedita JU Vrelo Bosne)
96.000,00
Ukupno 1.883.000,00

69

5 REKAPITULACIJA UKUPNIH TROKOVA POTREBNOG
INVESTIRANJA NA PODRU#JU VRELA BOSNE

U Tabeli 54 su prikazani ukupni trokovi svih aktivnosti koje su predloene Planom upravljanja
zatienim podru#jem Vrelo Bosne za period 2007-2016.

Tabela 54. Rekapitulacija trokova upravljanja zati'enim podru%jem za period od 10 godina
AKTIVNOST Trokovi
Imovinsko-vlasni#ka situacija 3.019.500,00
Poljoprivreda 194.000,00
Turizam 891.000,00
Infrastruktura za rekreaciju 418.000,00
umarstvo 4.500,00
Organizacija JU 1.883.000,00
Monitoring 50.000,00
Komunalna infrastruktura 30.000,00
Stoj#evac 5.000,00
Sanacija degradiranih podru#ja 20.000,00
Izrada prostornog plana 50.000,00
GRAND TOTAL 6.565.000,00

70

6 PRILOZI

71
6.1 Prilog 1. Lista aktivnosti koje nisu ukalkulirane u Finansijski plan

Trokove nekih aktivnosti nije bilo mogue procijeniti u toku izrade Plana upravljanja Vrelom
Bosne, te stoga oni nisu ukalkulirani u ukupni zbir svih trokova potrebnog investiranja na
podru#ju Vrela Bosne.
Me%utim, navedene aktivnosti mogu zahtijevati velika ulaganja u njihovu implementaciju i mogu
znatno poveati iznos ukupnih sredstava koje e biti potrebno obezbijediti za implementaciju
cjelokupnog Plana upravljanja.

Tabela 55. Aktivnosti #iji trokovi nisu ukalkulirani u ukupne trokove potrebne investicije za upravljanje
Vrelom Bosne
Br.
Projekta
Naziv projekta Aktivnost Izvor finansiranja
Vremenski
okvir
1
Sre%ivanje imovinsko-vlasni#ke
situacije
Isplata odteta Kanton Sarajevo 2007-2011
2
Poljoprivreda (Gospodarenje
livadama)
Revitalizacija zaga%enih livada
Kanton Sarajevo, JU
Vrelo Bosne
2008-2016
Obnova aleja MF 2011-2016
Izgradnja novih aleja MF 2012-2016 4
Infrastruktura za rekreaciju
(Aleje)
Upravljanje alejama JU Vrelo Bosne 2007-2016
5 umarstvo Provo%enje umskih osnova
Kanton Sarajevo, JU
Vrelo Bosne
-2016
Izgradnja parkiralita u
naseljima u zatienom
podru#ju
MF + JP Vodovod 2010-2011
6 Komunalna infrastruktura
Izgradnja infrastrukture za
rjeavanje problema otpadnih
voda
MF + Kanton
Sarajevo
2010-2011

72
6.2 Prilog 2. Aktivnosti #ija realizacija nije uvjetovana izradom
Prostornog plana posebnog podru#ja Vrela Bosne
Tabela 56. Aktivnosti #ija realizacija nije uvjetovana Prostornim planom
Br.
Pro-
jekta
Naziv
projekta
Aktivnost Faza Izvor finansiranja
Vremenski
okvir
Pregled stanja u katastru i
pore%enje sa stvarnim
stanjem
Kanton Sarajevo 2007
otkupa i sistemu odteta za
ograni#avanje bavljenja
poljoprivredom sa procjenom
odtete za ograni#eno
koritenje zemljita
Isplata odteta Kanton Sarajevo 2007-2011
Otkup zemljita - jezgro Kanton Sarajevo 2007-2011
1
Sre%ivanje
imovinsko-
vlasni#ke
situacije
Programi prestrukturiranja

Kanton Sarajevo, JU
Vrelo Bosne
2008
Gospodarenje livadama
Konja livada
Kanton Sarajevo, JU
Vrelo Bosne
trajna aktivnost
Priprema programa za
edukaciju
IPARD + ostali MF 2008
Edukacija poljoprivrednika IPARD + ostali MF 2008-2009
Obnova postojeih
vonjaka
IPARD + ostali MF 2009-2013
2 Poljoprivreda
Gospodarenje vonjacima
Prerada voa- edukacija IPARD + ostali MF 2009-2010
Priprema programa za
edukaciju
Kanton, turisti#ki sektor 2008
Edukacija vodi#a Kanton, turisti#ki sektor 2008-2010
Vo%enje posjetilaca
Organizacija ponude Kanton, turisti#ki sektor 2009
Izrada elaborata o
standardima za obavljanje
fijakerske slube
Edukacija fijakerista Kanton Sarajevo 2007-2008
3 Turizam
Fijakeri
fijakerska stajalita
Izrada umskih osnova za
podru#je Vrela Bosne
Kanton Sarajevo, JU
Vrelo Bosne
2008 -2009
Definiranje granica
rezervata i obiljeavanje
Kanton Sarajevo, JU
Vrelo Bosne
2008 - 2009 5 umarstvo
Provo%enje umskih
osnova
Kanton Sarajevo, JU
Vrelo Bosne
- 2016
6
Organizacija
JU Vrelo
Bosne
Izrada program monitoringa JU Vrelo Bosne 2008
Edukacija djelatnika u JU JU Vrelo Bosne 2008 2016
Program istraivanja JU Vrelo Bosne 2008
7 Monitoring
Provedba monitoringa i
istraivanja

JU Vrelo Bosne 2009-2016
Inventarizacija degradiranih
podru#ja
JU Vrelo Bosne 2008
Valorizacija objekata JU Vrelo Bosne 2008
10
Sanacija
degradiranih
prodru#ja
Sanacija divljih deponija
otpada

JU Vrelo Bosne, Kanton
Sarajevo
2007
73


Plan Upravljanja Spomenikom Prirode Vrelo Bosne

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Plan Upravljanja Spomenikom Prirode Vrelo Bosne

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

Vlada Kantona Sarajevo

You might also like